विकिपीडिया mrwiki https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0 MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter मिडिया विशेष चर्चा सदस्य सदस्य चर्चा विकिपीडिया विकिपीडिया चर्चा चित्र चित्र चर्चा मिडियाविकी मिडियाविकी चर्चा साचा साचा चर्चा सहाय्य सहाय्य चर्चा वर्ग वर्ग चर्चा दालन दालन चर्चा TimedText TimedText talk विभाग विभाग चर्चा Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 1183 2143515 2142579 2022-08-06T13:41:47Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{संदर्भ कमी}} {{माहितीचौकट अभिनेता | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = जब्बार पटेल | चित्र = Jabbar Patel.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = जब्बार पटेल | पूर्ण_नाव = जब्बार रझाक पटेल | जन्म_दिनांक = [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]] | जन्म_स्थान = [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | इतर_नावे = | कार्यक्षेत्र = दिग्दर्शन | राष्ट्रीयत्व =[[भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]], [[हिंदी भाषा|हिंदी]] | कारकीर्द_काळ = [[इ.स. १९७३]] पासून पुढे | प्रमुख_नाटके = | प्रमुख_चित्रपट = | प्रमुख_दूरचित्रवाणी_कार्यक्रम = | पुरस्कार = गंगाधर गाडगीळ पुरस्कार | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = मणी | अपत्ये = मुली - जस्मिन, जोनाकी | संकेतस्थळ = | तळटिपा = }} '''जब्बार रझाक पटेल''' (जन्म : [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]] ([[भारत]]), [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]]) हे [[मराठी चित्रपटसृष्टी|मराठी चित्रपटसृष्टीतील]] व [[हिंदी चित्रपटसृष्टी|हिंदी चित्रपटसृष्टीतील]] एक नाट्य व चित्रपट दिग्दर्शक आहेत.{{संदर्भ}} ==बालपण== जब्बार पटेल यांना वयाच्या दहाव्या वर्षी शाळेत असताना त्यांना नाटकांत काम करण्याची आणि नाट्यदिग्दर्शनाचीही संधी मिळाली. सोलापुरातले श्रीराम पुजारी हे त्या काळचे नाट्यकलेच्या क्षेत्रातील मोठे प्रस्थ होते. त्यांच्या घरी राहून जब्बार पटेल यांना साहित्य, संगीत व नाट्य या तीन क्षेत्रांतील लोकांना जवळून पाहता आले. त्या लोकांना चहा देण्यापासून ते आंघोळीचे पाणी देण्यापर्यंतची कामे जब्बार करत. परिणामी कलेच्या क्षेत्रातील अनेक बारकावे त्यांच्या कानावर तुलनेने फारच लवकर पडले. त्यामुळे त्यांनी शाळेत असताना बसविलेले ’चाफेकर, हाडाचा झुंजार आहेस तू’ हे मूक नाट्य किंवा कॉलेजमध्ये असताना ’तुझे आहे तुजपाशी’मध्ये केलेली श्यामची भूमिका लोकांना फार आवडली.{{संदर्भ}} पुण्याच्या [[बी.जे. मेडिकल कॉलेज|बी. जे. वैद्यकीय महाविद्यालयातून]] वैद्यकीय शिक्षण घेताना जब्बार पटेल यांच्या आयुष्यात [[विजय तेंडुलकर]] आले. त्यांची काही नाटके त्यांनी वाचली. ही आणि इतर नाटके बसवताना आगळेवेगळे प्रयोग केले. उदा० [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांची]] ’बळी’ ही एकांकिका किंवा ’श्रीमंत’ हे नाटक. असेच काही प्रयोग त्यांनी नाट्यलेखनातही केले. अनेक एकांकिका व नाटके बसवली. जब्बार पटेल यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांनी बऱ्याच [[नाट्यस्पर्धा|नाट्य स्पर्धांमध्ये]] बक्षिसे मिळवली.{{संदर्भ}} [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांनी]] जब्बार पटेलांना त्यांचे ’अशी पाखरे येती’ हे अत्यंत तरल नाटक राज्य नाट्यस्पर्धेसाठी दिले. ते नाटक खूप गाजले. त्यानंतर त्यांना ’घाशीराम कोतवाल’ हे सुप्रसिद्ध नाटक दिग्दर्शित करण्याची संधी मिळाले. हे नाटक खूप गाजले.{{संदर्भ}} जब्बार पटेल यांच्या मेडिकल कॉलेजातील सहाध्यायींमध्ये [[अनिल अवचट]], [[कुमार सप्तर्षी]] यांच्यासारखी पुढे साहित्यिक-पत्रकार झालेली मित्र मंडळीही होती. वैद्यकीय शिक्षण संपल्यावर त्यांनी आणि त्यांच्या पत्‍नीने प्रॅक्टिससाठी [[पुणे|पुण्याजवळचे]] [[दौंड]] हे गाव निवडले. जबार पटेल हे बालरोगतज्ज्ञ आणि त्यांची पत्‍नी स्त्री-रोगतज्ज्ञ. वडील [[रेल्वे]]त होते, म्हणून निदान [[रेल्वे]]तील माणसे त्यांच्या दवाखान्यात येतील अशी अपेक्षा होती. हळूहळू प्रक्टिसमध्ये जम बसू लागला. पण तरीही दिवसभर प्रॅक्टिस करून संध्याकाळी ’घाशीराम’च्या तालमींसाठी [[पुणे|पुण्यात]] यायचे. असे साडेतीन महिने चालू होते.{{संदर्भ}} ==चित्रपट क्षेत्रातील कारकिर्दीची सुरुवात== एके दिवशी जब्बार पटेल यांना भेटायला [[चित्रकला|चित्रकलेचे शिक्षक]] आणि वात्रटिकाकार [[कवी]] [[रामदास फुटाणे]] आले. त्यांनी समोर ’सामना’ चित्रपटाची [[पटकथा]] ठेवली, आणि म्हणाले,”आपण यावर चित्रपट काढायचा आहे!" तेंडुलकरांची संमती होतीच. आणि जब्बार पटेल हे ’सामना’ या त्यांच्या पहिल्या [[चित्रपट|चित्रपटाचे]] [[दिग्दर्शक]] झाले. (इ.स. १९७४){{संदर्भ}} ==कारकीर्द== डॉ. जब्बार पटेलांनी अनेक नाटके व चित्रपट दिग्दर्शित केले. राजकीय सारीपाटावरचे शह-काटशह मांडणारे ' सामना, सिंहासन, गो. नी. दांडेकरांच्या कादंबरीवर आधारीत 'जैत रे जैत, मुक्ता, पु ल. देशपांडेनी लिहिलेला 'एक होता विदूषक' असे चित्रपट त्यांनी दिग्दर्शित केले.{{संदर्भ}} अनेक पैलू असणाऱ्या आंबेडकरांचे जीवन तीन तासाच्या चित्रपटात रेखाटणे ही अवघड बाब असताना त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवरील चित्रपट केला. या चित्रपटाने त्यांना अनेक पुरस्कार मिळवून दिले. जवळपास सर्व प्रमुख भारतीय भाषांत हा चित्रपट रूपांतरित झाला आहे.{{संदर्भ}}x २०११ मध्ये ‘डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर’ यांच्या चित्रपटनिर्मितीबाबत विचारलेल्या प्रश्‍नाला सविस्तर उत्तरे देतांना त्यांनी स्पष्ट केले की, "पुणे येथील फिल्म डिव्हिजनमध्ये माहितीपट बनविताना या चित्रपटाची प्रेरणा मिळाली. मात्र त्याचवेळी बाबासाहेबांच्या जीवनाची व्यापकता सखोलपणे मांडणे माहितीपटात अशक्य असल्याचे जाणवले. त्यामुळे चित्रपट काढण्याचे ठरविले व ही कल्पना तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार व तत्कालीन पंतप्रधान चंद्रशेखर यांनी उचलून धरली. या चित्रपटनिर्मितीच्या निमित्ताने ११ व्यक्तींच्या गटासह चैत्यभूमी(दादर)सह विविध ठिकाणी जाऊन करण्यात आलेले संशोधन व अमेरिकेतील ज्या कोलंबिया विद्यापीठात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी शिक्षण घेतले तिथपर्यंतचा प्रवास अचंबित करणारा आहे. या चित्रपट निर्मितीच्यावेळी अनेक संघर्षाला तोंड द्यावे लागले. जोपर्यंत चित्रपट विषयाचे व दिग्दर्शकाचे नाते जुळून येत नाही तोपर्यंत यशस्वी चित्रपटनिर्मिती शक्य नाही."{{संदर्भ}} डॉ, जब्बार पटेलांनी [[थिएटर ॲंकेडमी]] या प्रायोगिक नाटकांसाठीच्या [[महाराष्ट्रातील नाट्यसंस्था|नाट्यसंस्थेची]] स्‍थापना केली आहे.{{संदर्भ}} इसवी सन एकोणीसशे सत्तरच्या दशकात विजय तेंडुलकर यांच्या 'घाशीराम कोतवाल' या नाटकाचे जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शन करून ते परत रंगमंचावर आणले होते. या नाटकाने आता विक्रमी प्रयोगांची नोंद केली आहे.{{संदर्भ}} जब्बार पटेलांनी अनेक लघुपटही तयार केले आहेत. सध्या(२०१२)ते महात्मा फुलें यांच्यावर चित्रपट काढण्यात गर्क आहेत. नाशिकच्या प्रसिद्ध कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचे ते अध्यक्ष आहेत.{{संदर्भ}} ==वैयक्तिक जीवन== डॉ. जब्बार पटेल यांची पत्‍नी डॉक्टर आहे. त्यांना दोन मुली आहेत.{{संदर्भ}} {{विस्तार}} ==जब्बार पटेल यांची भूमिका असलेली नाटके{{संदर्भ}}== * तुझे आहे तुजपाशी * माणूस नावाचे बेट * वेड्याचे घर उन्हात * तीन पैश्याचा तमाशा * घाशीराम कोतवाल ==जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले चित्रपट{{संदर्भ}}== * उंबरठा * एक होता विदूषक * जैत रे जैत * डॉ बाबासाहेब आंबेडकर * पथिक * मुक्ता * मुसाफिर * सिहासन * सामना (१९७४) ===जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले लघुपट{{संदर्भ}}=== * इंडियन थिएटर * कुसुमाग्रज * मी एस.एम. * लक्ष्मणराव जोशी * कुमार गंधर्व (हंस अकेला) ==पुरस्कार== * २०१४ सालचे अखिल महाराष्ट्र नाट्यविद्यामंदिर समितीतर्फे दिले गेलेले (४९वे) [[विष्णूदास भावे]] गौरव पदक.{{संदर्भ}} * पुणे विद्यापीठाचा जीवनसाधना गौरव पुरस्कार.{{संदर्भ}} * दिल्लीच्या संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार{{संदर्भ}} * [http://www.mahasanskruti.org/film-puraskar.php चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कार] ==बाह्य दुवे== ==संदर्भ== [http://jalgaonlive.com/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%80-%E2%80%98%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F/ पत्रकारांशी ‘गप्पागोष्टी’त शंभर मिनिटे रमले डॉ.जब्बार पटेल!] [[वर्ग:दिग्दर्शक|पटेल,जब्बार]] [[वर्ग:संगीत नाटक अकादमी पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:इ.स. १९४२ मधील जन्म]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कारविजेते]] 54arwbis98dl62p8egnmqh4ec4727r0 2143516 2143515 2022-08-06T13:46:05Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{संदर्भ कमी}} {{माहितीचौकट अभिनेता | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = जब्बार पटेल | चित्र = Jabbar Patel.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = जब्बार पटेल | पूर्ण_नाव = जब्बार रझाक पटेल | जन्म_दिनांक = [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]] | जन्म_स्थान = [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | इतर_नावे = | कार्यक्षेत्र = दिग्दर्शन | राष्ट्रीयत्व =[[भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]], [[हिंदी भाषा|हिंदी]] | कारकीर्द_काळ = [[इ.स. १९७३]] पासून पुढे | प्रमुख_नाटके = | प्रमुख_चित्रपट = | प्रमुख_दूरचित्रवाणी_कार्यक्रम = | पुरस्कार = गंगाधर गाडगीळ पुरस्कार | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = मणी | अपत्ये = मुली - जस्मिन, जोनाकी | संकेतस्थळ = | तळटिपा = }} '''जब्बार रझाक पटेल''' (जन्म : [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]] ([[भारत]]), [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]]) हे [[मराठी चित्रपटसृष्टी|मराठी चित्रपटसृष्टीतील]] व [[हिंदी चित्रपटसृष्टी|हिंदी चित्रपटसृष्टीतील]] एक नाट्य व चित्रपट दिग्दर्शक आहेत.{{संदर्भ}} ==बालपण== जब्बार पटेल यांना वयाच्या दहाव्या वर्षी शाळेत असताना त्यांना नाटकांत काम करण्याची आणि नाट्यदिग्दर्शनाचीही संधी मिळाली. सोलापुरातले श्रीराम पुजारी हे त्या काळचे नाट्यकलेच्या क्षेत्रातील मोठे प्रस्थ होते. त्यांच्या घरी राहून जब्बार पटेल यांना साहित्य, संगीत व नाट्य या तीन क्षेत्रांतील लोकांना जवळून पाहता आले. त्या लोकांना चहा देण्यापासून ते आंघोळीचे पाणी देण्यापर्यंतची कामे जब्बार करत. परिणामी कलेच्या क्षेत्रातील अनेक बारकावे त्यांच्या कानावर तुलनेने फारच लवकर पडले. त्यामुळे त्यांनी शाळेत असताना बसविलेले ’चाफेकर, हाडाचा झुंजार आहेस तू’ हे मूक नाट्य किंवा कॉलेजमध्ये असताना ’तुझे आहे तुजपाशी’मध्ये केलेली श्यामची भूमिका लोकांना फार आवडली.{{संदर्भ}} पुण्याच्या [[बी.जे. मेडिकल कॉलेज|बी. जे. वैद्यकीय महाविद्यालयातून]] वैद्यकीय शिक्षण घेताना जब्बार पटेल यांच्या आयुष्यात [[विजय तेंडुलकर]] आले. त्यांची काही नाटके त्यांनी वाचली. ही आणि इतर नाटके बसवताना आगळेवेगळे प्रयोग केले. उदा० [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांची]] ’बळी’ ही एकांकिका किंवा ’श्रीमंत’ हे नाटक. असेच काही प्रयोग त्यांनी नाट्यलेखनातही केले. अनेक एकांकिका व नाटके बसवली. जब्बार पटेल यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांनी बऱ्याच [[नाट्यस्पर्धा|नाट्य स्पर्धांमध्ये]] बक्षिसे मिळवली.{{संदर्भ}} [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांनी]] जब्बार पटेलांना त्यांचे ’अशी पाखरे येती’ हे अत्यंत तरल नाटक राज्य नाट्यस्पर्धेसाठी दिले. ते नाटक खूप गाजले. त्यानंतर त्यांना ’घाशीराम कोतवाल’ हे सुप्रसिद्ध नाटक दिग्दर्शित करण्याची संधी मिळाले. हे नाटक खूप गाजले.{{संदर्भ}} जब्बार पटेल यांच्या मेडिकल कॉलेजातील सहाध्यायींमध्ये [[अनिल अवचट]], [[कुमार सप्तर्षी]] यांच्यासारखी पुढे साहित्यिक-पत्रकार झालेली मित्र मंडळीही होती. वैद्यकीय शिक्षण संपल्यावर त्यांनी आणि त्यांच्या पत्‍नीने प्रॅक्टिससाठी [[पुणे|पुण्याजवळचे]] [[दौंड]] हे गाव निवडले. जबार पटेल हे बालरोगतज्ज्ञ आणि त्यांची पत्‍नी स्त्री-रोगतज्ज्ञ. वडील [[रेल्वे]]त होते, म्हणून निदान [[रेल्वे]]तील माणसे त्यांच्या दवाखान्यात येतील अशी अपेक्षा होती. हळूहळू प्रक्टिसमध्ये जम बसू लागला. पण तरीही दिवसभर प्रॅक्टिस करून संध्याकाळी ’घाशीराम’च्या तालमींसाठी [[पुणे|पुण्यात]] यायचे. असे साडेतीन महिने चालू होते.{{संदर्भ}} ==चित्रपट क्षेत्रातील कारकिर्दीची सुरुवात== एके दिवशी जब्बार पटेल यांना भेटायला [[चित्रकला|चित्रकलेचे शिक्षक]] आणि वात्रटिकाकार [[कवी]] [[रामदास फुटाणे]] आले. त्यांनी समोर ’सामना’ चित्रपटाची [[पटकथा]] ठेवली, आणि म्हणाले,”आपण यावर चित्रपट काढायचा आहे!" तेंडुलकरांची संमती होतीच. आणि जब्बार पटेल हे ’सामना’ या त्यांच्या पहिल्या [[चित्रपट|चित्रपटाचे]] [[दिग्दर्शक]] झाले. (इ.स. १९७४){{संदर्भ}} ==कारकीर्द== डॉ. जब्बार पटेलांनी अनेक नाटके व चित्रपट दिग्दर्शित केले. राजकीय सारीपाटावरचे शह-काटशह मांडणारे ' सामना, सिंहासन, गो. नी. दांडेकरांच्या कादंबरीवर आधारीत 'जैत रे जैत, मुक्ता, पु ल. देशपांडेनी लिहिलेला 'एक होता विदूषक' असे चित्रपट त्यांनी दिग्दर्शित केले.{{संदर्भ}} अनेक पैलू असणाऱ्या आंबेडकरांचे जीवन तीन तासाच्या चित्रपटात रेखाटणे ही अवघड बाब असताना त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवरील चित्रपट केला. या चित्रपटाने त्यांना अनेक पुरस्कार मिळवून दिले. जवळपास सर्व प्रमुख भारतीय भाषांत हा चित्रपट रूपांतरित झाला आहे.{{संदर्भ}}x २०११ मध्ये ‘डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर’ यांच्या चित्रपटनिर्मितीबाबत विचारलेल्या प्रश्‍नाला सविस्तर उत्तरे देतांना त्यांनी स्पष्ट केले की, "पुणे येथील फिल्म डिव्हिजनमध्ये माहितीपट बनविताना या चित्रपटाची प्रेरणा मिळाली. मात्र त्याचवेळी बाबासाहेबांच्या जीवनाची व्यापकता सखोलपणे मांडणे माहितीपटात अशक्य असल्याचे जाणवले. त्यामुळे चित्रपट काढण्याचे ठरविले व ही कल्पना तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार व तत्कालीन पंतप्रधान चंद्रशेखर यांनी उचलून धरली. या चित्रपटनिर्मितीच्या निमित्ताने ११ व्यक्तींच्या गटासह चैत्यभूमी(दादर)सह विविध ठिकाणी जाऊन करण्यात आलेले संशोधन व अमेरिकेतील ज्या कोलंबिया विद्यापीठात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी शिक्षण घेतले तिथपर्यंतचा प्रवास अचंबित करणारा आहे. या चित्रपट निर्मितीच्यावेळी अनेक संघर्षाला तोंड द्यावे लागले. जोपर्यंत चित्रपट विषयाचे व दिग्दर्शकाचे नाते जुळून येत नाही तोपर्यंत यशस्वी चित्रपटनिर्मिती शक्य नाही."{{संदर्भ}} डॉ, जब्बार पटेलांनी [[थिएटर ॲंकेडमी]] या प्रायोगिक नाटकांसाठीच्या [[महाराष्ट्रातील नाट्यसंस्था|नाट्यसंस्थेची]] स्‍थापना केली आहे.{{संदर्भ}} इसवी सन एकोणीसशे सत्तरच्या दशकात विजय तेंडुलकर यांच्या 'घाशीराम कोतवाल' या नाटकाचे जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शन करून ते परत रंगमंचावर आणले होते. या नाटकाने आता विक्रमी प्रयोगांची नोंद केली आहे.{{संदर्भ}} जब्बार पटेलांनी अनेक लघुपटही तयार केले आहेत. सध्या(२०१२)ते महात्मा फुलें यांच्यावर चित्रपट काढण्यात गर्क आहेत. नाशिकच्या प्रसिद्ध कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचे ते अध्यक्ष आहेत.{{संदर्भ}} ==वैयक्तिक जीवन== डॉ. जब्बार पटेल यांची पत्‍नी डॉक्टर आहे. त्यांना दोन मुली आहेत.{{संदर्भ}} {{विस्तार}} ==जब्बार पटेल यांची भूमिका असलेली नाटके{{संदर्भ}}== * तुझे आहे तुजपाशी * माणूस नावाचे बेट * वेड्याचे घर उन्हात * तीन पैश्याचा तमाशा * घाशीराम कोतवाल ==जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले चित्रपट{{संदर्भ}}== * उंबरठा * एक होता विदूषक * * डॉ बाबासाहेब आंबेडकर * पथिक * मुक्ता * मुसाफिर * सिहासन * जैत रे जैत (१९७७) * सामना (१९७४) ===जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले लघुपट{{संदर्भ}}=== * इंडियन थिएटर * कुसुमाग्रज * मी एस.एम. * लक्ष्मणराव जोशी * कुमार गंधर्व (हंस अकेला) ==पुरस्कार== * २०१४ सालचे अखिल महाराष्ट्र नाट्यविद्यामंदिर समितीतर्फे दिले गेलेले (४९वे) [[विष्णूदास भावे]] गौरव पदक.{{संदर्भ}} * पुणे विद्यापीठाचा जीवनसाधना गौरव पुरस्कार.{{संदर्भ}} * दिल्लीच्या संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार{{संदर्भ}} * [http://www.mahasanskruti.org/film-puraskar.php चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कार] ==बाह्य दुवे== ==संदर्भ== [http://jalgaonlive.com/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%80-%E2%80%98%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F/ पत्रकारांशी ‘गप्पागोष्टी’त शंभर मिनिटे रमले डॉ.जब्बार पटेल!] [[वर्ग:दिग्दर्शक|पटेल,जब्बार]] [[वर्ग:संगीत नाटक अकादमी पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:इ.स. १९४२ मधील जन्म]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कारविजेते]] atrbfxp3k7p5nvloetfxqs4sv39ghi5 2143519 2143516 2022-08-06T13:47:48Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{संदर्भ कमी}} {{माहितीचौकट अभिनेता | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = जब्बार पटेल | चित्र = Jabbar Patel.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = जब्बार पटेल | पूर्ण_नाव = जब्बार रझाक पटेल | जन्म_दिनांक = [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]] | जन्म_स्थान = [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | इतर_नावे = | कार्यक्षेत्र = दिग्दर्शन | राष्ट्रीयत्व =[[भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]], [[हिंदी भाषा|हिंदी]] | कारकीर्द_काळ = [[इ.स. १९७३]] पासून पुढे | प्रमुख_नाटके = | प्रमुख_चित्रपट = | प्रमुख_दूरचित्रवाणी_कार्यक्रम = | पुरस्कार = गंगाधर गाडगीळ पुरस्कार | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = मणी | अपत्ये = मुली - जस्मिन, जोनाकी | संकेतस्थळ = | तळटिपा = }} '''जब्बार रझाक पटेल''' (जन्म : [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]] ([[भारत]]), [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]]) हे [[मराठी चित्रपटसृष्टी|मराठी चित्रपटसृष्टीतील]] व [[हिंदी चित्रपटसृष्टी|हिंदी चित्रपटसृष्टीतील]] एक नाट्य व चित्रपट दिग्दर्शक आहेत.{{संदर्भ}} ==बालपण== जब्बार पटेल यांना वयाच्या दहाव्या वर्षी शाळेत असताना त्यांना नाटकांत काम करण्याची आणि नाट्यदिग्दर्शनाचीही संधी मिळाली. सोलापुरातले श्रीराम पुजारी हे त्या काळचे नाट्यकलेच्या क्षेत्रातील मोठे प्रस्थ होते. त्यांच्या घरी राहून जब्बार पटेल यांना साहित्य, संगीत व नाट्य या तीन क्षेत्रांतील लोकांना जवळून पाहता आले. त्या लोकांना चहा देण्यापासून ते आंघोळीचे पाणी देण्यापर्यंतची कामे जब्बार करत. परिणामी कलेच्या क्षेत्रातील अनेक बारकावे त्यांच्या कानावर तुलनेने फारच लवकर पडले. त्यामुळे त्यांनी शाळेत असताना बसविलेले ’चाफेकर, हाडाचा झुंजार आहेस तू’ हे मूक नाट्य किंवा कॉलेजमध्ये असताना ’तुझे आहे तुजपाशी’मध्ये केलेली श्यामची भूमिका लोकांना फार आवडली.{{संदर्भ}} पुण्याच्या [[बी.जे. मेडिकल कॉलेज|बी. जे. वैद्यकीय महाविद्यालयातून]] वैद्यकीय शिक्षण घेताना जब्बार पटेल यांच्या आयुष्यात [[विजय तेंडुलकर]] आले. त्यांची काही नाटके त्यांनी वाचली. ही आणि इतर नाटके बसवताना आगळेवेगळे प्रयोग केले. उदा० [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांची]] ’बळी’ ही एकांकिका किंवा ’श्रीमंत’ हे नाटक. असेच काही प्रयोग त्यांनी नाट्यलेखनातही केले. अनेक एकांकिका व नाटके बसवली. जब्बार पटेल यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांनी बऱ्याच [[नाट्यस्पर्धा|नाट्य स्पर्धांमध्ये]] बक्षिसे मिळवली.{{संदर्भ}} [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांनी]] जब्बार पटेलांना त्यांचे ’अशी पाखरे येती’ हे अत्यंत तरल नाटक राज्य नाट्यस्पर्धेसाठी दिले. ते नाटक खूप गाजले. त्यानंतर त्यांना ’घाशीराम कोतवाल’ हे सुप्रसिद्ध नाटक दिग्दर्शित करण्याची संधी मिळाले. हे नाटक खूप गाजले.{{संदर्भ}} जब्बार पटेल यांच्या मेडिकल कॉलेजातील सहाध्यायींमध्ये [[अनिल अवचट]], [[कुमार सप्तर्षी]] यांच्यासारखी पुढे साहित्यिक-पत्रकार झालेली मित्र मंडळीही होती. वैद्यकीय शिक्षण संपल्यावर त्यांनी आणि त्यांच्या पत्‍नीने प्रॅक्टिससाठी [[पुणे|पुण्याजवळचे]] [[दौंड]] हे गाव निवडले. जबार पटेल हे बालरोगतज्ज्ञ आणि त्यांची पत्‍नी स्त्री-रोगतज्ज्ञ. वडील [[रेल्वे]]त होते, म्हणून निदान [[रेल्वे]]तील माणसे त्यांच्या दवाखान्यात येतील अशी अपेक्षा होती. हळूहळू प्रक्टिसमध्ये जम बसू लागला. पण तरीही दिवसभर प्रॅक्टिस करून संध्याकाळी ’घाशीराम’च्या तालमींसाठी [[पुणे|पुण्यात]] यायचे. असे साडेतीन महिने चालू होते.{{संदर्भ}} ==चित्रपट क्षेत्रातील कारकिर्दीची सुरुवात== एके दिवशी जब्बार पटेल यांना भेटायला [[चित्रकला|चित्रकलेचे शिक्षक]] आणि वात्रटिकाकार [[कवी]] [[रामदास फुटाणे]] आले. त्यांनी समोर ’सामना’ चित्रपटाची [[पटकथा]] ठेवली, आणि म्हणाले,”आपण यावर चित्रपट काढायचा आहे!" तेंडुलकरांची संमती होतीच. आणि जब्बार पटेल हे ’सामना’ या त्यांच्या पहिल्या [[चित्रपट|चित्रपटाचे]] [[दिग्दर्शक]] झाले. (इ.स. १९७४){{संदर्भ}} ==कारकीर्द== डॉ. जब्बार पटेलांनी अनेक नाटके व चित्रपट दिग्दर्शित केले. राजकीय सारीपाटावरचे शह-काटशह मांडणारे ' सामना, सिंहासन, गो. नी. दांडेकरांच्या कादंबरीवर आधारीत 'जैत रे जैत, मुक्ता, पु ल. देशपांडेनी लिहिलेला 'एक होता विदूषक' असे चित्रपट त्यांनी दिग्दर्शित केले.{{संदर्भ}} अनेक पैलू असणाऱ्या आंबेडकरांचे जीवन तीन तासाच्या चित्रपटात रेखाटणे ही अवघड बाब असताना त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवरील चित्रपट केला. या चित्रपटाने त्यांना अनेक पुरस्कार मिळवून दिले. जवळपास सर्व प्रमुख भारतीय भाषांत हा चित्रपट रूपांतरित झाला आहे.{{संदर्भ}}x २०११ मध्ये ‘डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर’ यांच्या चित्रपटनिर्मितीबाबत विचारलेल्या प्रश्‍नाला सविस्तर उत्तरे देतांना त्यांनी स्पष्ट केले की, "पुणे येथील फिल्म डिव्हिजनमध्ये माहितीपट बनविताना या चित्रपटाची प्रेरणा मिळाली. मात्र त्याचवेळी बाबासाहेबांच्या जीवनाची व्यापकता सखोलपणे मांडणे माहितीपटात अशक्य असल्याचे जाणवले. त्यामुळे चित्रपट काढण्याचे ठरविले व ही कल्पना तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार व तत्कालीन पंतप्रधान चंद्रशेखर यांनी उचलून धरली. या चित्रपटनिर्मितीच्या निमित्ताने ११ व्यक्तींच्या गटासह चैत्यभूमी(दादर)सह विविध ठिकाणी जाऊन करण्यात आलेले संशोधन व अमेरिकेतील ज्या कोलंबिया विद्यापीठात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी शिक्षण घेतले तिथपर्यंतचा प्रवास अचंबित करणारा आहे. या चित्रपट निर्मितीच्यावेळी अनेक संघर्षाला तोंड द्यावे लागले. जोपर्यंत चित्रपट विषयाचे व दिग्दर्शकाचे नाते जुळून येत नाही तोपर्यंत यशस्वी चित्रपटनिर्मिती शक्य नाही."{{संदर्भ}} डॉ, जब्बार पटेलांनी [[थिएटर ॲंकेडमी]] या प्रायोगिक नाटकांसाठीच्या [[महाराष्ट्रातील नाट्यसंस्था|नाट्यसंस्थेची]] स्‍थापना केली आहे.{{संदर्भ}} इसवी सन एकोणीसशे सत्तरच्या दशकात विजय तेंडुलकर यांच्या 'घाशीराम कोतवाल' या नाटकाचे जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शन करून ते परत रंगमंचावर आणले होते. या नाटकाने आता विक्रमी प्रयोगांची नोंद केली आहे.{{संदर्भ}} जब्बार पटेलांनी अनेक लघुपटही तयार केले आहेत. सध्या(२०१२)ते महात्मा फुलें यांच्यावर चित्रपट काढण्यात गर्क आहेत. नाशिकच्या प्रसिद्ध कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचे ते अध्यक्ष आहेत.{{संदर्भ}} ==वैयक्तिक जीवन== डॉ. जब्बार पटेल यांची पत्‍नी डॉक्टर आहे. त्यांना दोन मुली आहेत.{{संदर्भ}} {{विस्तार}} ==जब्बार पटेल यांची भूमिका असलेली नाटके{{संदर्भ}}== * तुझे आहे तुजपाशी * माणूस नावाचे बेट * वेड्याचे घर उन्हात * तीन पैश्याचा तमाशा * घाशीराम कोतवाल ==जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले चित्रपट{{संदर्भ}}== * उंबरठा * एक होता विदूषक * * डॉ बाबासाहेब आंबेडकर * पथिक * मुक्ता * मुसाफिर * सिहासन (१९७९) * जैत रे जैत (१९७७) * सामना (१९७४) ===जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले लघुपट{{संदर्भ}}=== * इंडियन थिएटर * कुसुमाग्रज * मी एस.एम. * लक्ष्मणराव जोशी * कुमार गंधर्व (हंस अकेला) ==पुरस्कार== * २०१४ सालचे अखिल महाराष्ट्र नाट्यविद्यामंदिर समितीतर्फे दिले गेलेले (४९वे) [[विष्णूदास भावे]] गौरव पदक.{{संदर्भ}} * पुणे विद्यापीठाचा जीवनसाधना गौरव पुरस्कार.{{संदर्भ}} * दिल्लीच्या संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार{{संदर्भ}} * [http://www.mahasanskruti.org/film-puraskar.php चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कार] ==बाह्य दुवे== ==संदर्भ== [http://jalgaonlive.com/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%80-%E2%80%98%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F/ पत्रकारांशी ‘गप्पागोष्टी’त शंभर मिनिटे रमले डॉ.जब्बार पटेल!] [[वर्ग:दिग्दर्शक|पटेल,जब्बार]] [[वर्ग:संगीत नाटक अकादमी पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:इ.स. १९४२ मधील जन्म]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कारविजेते]] 50t5are3q291bip82qx7c58uipo8wiz 2143520 2143519 2022-08-06T13:48:38Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{संदर्भ कमी}} {{माहितीचौकट अभिनेता | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = जब्बार पटेल | चित्र = Jabbar Patel.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = जब्बार पटेल | पूर्ण_नाव = जब्बार रझाक पटेल | जन्म_दिनांक = [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]] | जन्म_स्थान = [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | इतर_नावे = | कार्यक्षेत्र = दिग्दर्शन | राष्ट्रीयत्व =[[भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]], [[हिंदी भाषा|हिंदी]] | कारकीर्द_काळ = [[इ.स. १९७३]] पासून पुढे | प्रमुख_नाटके = | प्रमुख_चित्रपट = | प्रमुख_दूरचित्रवाणी_कार्यक्रम = | पुरस्कार = गंगाधर गाडगीळ पुरस्कार | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = मणी | अपत्ये = मुली - जस्मिन, जोनाकी | संकेतस्थळ = | तळटिपा = }} '''जब्बार रझाक पटेल''' (जन्म : [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]] ([[भारत]]), [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]]) हे [[मराठी चित्रपटसृष्टी|मराठी चित्रपटसृष्टीतील]] व [[हिंदी चित्रपटसृष्टी|हिंदी चित्रपटसृष्टीतील]] एक नाट्य व चित्रपट दिग्दर्शक आहेत.{{संदर्भ}} ==बालपण== जब्बार पटेल यांना वयाच्या दहाव्या वर्षी शाळेत असताना त्यांना नाटकांत काम करण्याची आणि नाट्यदिग्दर्शनाचीही संधी मिळाली. सोलापुरातले श्रीराम पुजारी हे त्या काळचे नाट्यकलेच्या क्षेत्रातील मोठे प्रस्थ होते. त्यांच्या घरी राहून जब्बार पटेल यांना साहित्य, संगीत व नाट्य या तीन क्षेत्रांतील लोकांना जवळून पाहता आले. त्या लोकांना चहा देण्यापासून ते आंघोळीचे पाणी देण्यापर्यंतची कामे जब्बार करत. परिणामी कलेच्या क्षेत्रातील अनेक बारकावे त्यांच्या कानावर तुलनेने फारच लवकर पडले. त्यामुळे त्यांनी शाळेत असताना बसविलेले ’चाफेकर, हाडाचा झुंजार आहेस तू’ हे मूक नाट्य किंवा कॉलेजमध्ये असताना ’तुझे आहे तुजपाशी’मध्ये केलेली श्यामची भूमिका लोकांना फार आवडली.{{संदर्भ}} पुण्याच्या [[बी.जे. मेडिकल कॉलेज|बी. जे. वैद्यकीय महाविद्यालयातून]] वैद्यकीय शिक्षण घेताना जब्बार पटेल यांच्या आयुष्यात [[विजय तेंडुलकर]] आले. त्यांची काही नाटके त्यांनी वाचली. ही आणि इतर नाटके बसवताना आगळेवेगळे प्रयोग केले. उदा० [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांची]] ’बळी’ ही एकांकिका किंवा ’श्रीमंत’ हे नाटक. असेच काही प्रयोग त्यांनी नाट्यलेखनातही केले. अनेक एकांकिका व नाटके बसवली. जब्बार पटेल यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांनी बऱ्याच [[नाट्यस्पर्धा|नाट्य स्पर्धांमध्ये]] बक्षिसे मिळवली.{{संदर्भ}} [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांनी]] जब्बार पटेलांना त्यांचे ’अशी पाखरे येती’ हे अत्यंत तरल नाटक राज्य नाट्यस्पर्धेसाठी दिले. ते नाटक खूप गाजले. त्यानंतर त्यांना ’घाशीराम कोतवाल’ हे सुप्रसिद्ध नाटक दिग्दर्शित करण्याची संधी मिळाले. हे नाटक खूप गाजले.{{संदर्भ}} जब्बार पटेल यांच्या मेडिकल कॉलेजातील सहाध्यायींमध्ये [[अनिल अवचट]], [[कुमार सप्तर्षी]] यांच्यासारखी पुढे साहित्यिक-पत्रकार झालेली मित्र मंडळीही होती. वैद्यकीय शिक्षण संपल्यावर त्यांनी आणि त्यांच्या पत्‍नीने प्रॅक्टिससाठी [[पुणे|पुण्याजवळचे]] [[दौंड]] हे गाव निवडले. जबार पटेल हे बालरोगतज्ज्ञ आणि त्यांची पत्‍नी स्त्री-रोगतज्ज्ञ. वडील [[रेल्वे]]त होते, म्हणून निदान [[रेल्वे]]तील माणसे त्यांच्या दवाखान्यात येतील अशी अपेक्षा होती. हळूहळू प्रक्टिसमध्ये जम बसू लागला. पण तरीही दिवसभर प्रॅक्टिस करून संध्याकाळी ’घाशीराम’च्या तालमींसाठी [[पुणे|पुण्यात]] यायचे. असे साडेतीन महिने चालू होते.{{संदर्भ}} ==चित्रपट क्षेत्रातील कारकिर्दीची सुरुवात== एके दिवशी जब्बार पटेल यांना भेटायला [[चित्रकला|चित्रकलेचे शिक्षक]] आणि वात्रटिकाकार [[कवी]] [[रामदास फुटाणे]] आले. त्यांनी समोर ’सामना’ चित्रपटाची [[पटकथा]] ठेवली, आणि म्हणाले,”आपण यावर चित्रपट काढायचा आहे!" तेंडुलकरांची संमती होतीच. आणि जब्बार पटेल हे ’सामना’ या त्यांच्या पहिल्या [[चित्रपट|चित्रपटाचे]] [[दिग्दर्शक]] झाले. (इ.स. १९७४){{संदर्भ}} ==कारकीर्द== डॉ. जब्बार पटेलांनी अनेक नाटके व चित्रपट दिग्दर्शित केले. राजकीय सारीपाटावरचे शह-काटशह मांडणारे ' सामना, सिंहासन, गो. नी. दांडेकरांच्या कादंबरीवर आधारीत 'जैत रे जैत, मुक्ता, पु ल. देशपांडेनी लिहिलेला 'एक होता विदूषक' असे चित्रपट त्यांनी दिग्दर्शित केले.{{संदर्भ}} अनेक पैलू असणाऱ्या आंबेडकरांचे जीवन तीन तासाच्या चित्रपटात रेखाटणे ही अवघड बाब असताना त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवरील चित्रपट केला. या चित्रपटाने त्यांना अनेक पुरस्कार मिळवून दिले. जवळपास सर्व प्रमुख भारतीय भाषांत हा चित्रपट रूपांतरित झाला आहे.{{संदर्भ}}x २०११ मध्ये ‘डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर’ यांच्या चित्रपटनिर्मितीबाबत विचारलेल्या प्रश्‍नाला सविस्तर उत्तरे देतांना त्यांनी स्पष्ट केले की, "पुणे येथील फिल्म डिव्हिजनमध्ये माहितीपट बनविताना या चित्रपटाची प्रेरणा मिळाली. मात्र त्याचवेळी बाबासाहेबांच्या जीवनाची व्यापकता सखोलपणे मांडणे माहितीपटात अशक्य असल्याचे जाणवले. त्यामुळे चित्रपट काढण्याचे ठरविले व ही कल्पना तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार व तत्कालीन पंतप्रधान चंद्रशेखर यांनी उचलून धरली. या चित्रपटनिर्मितीच्या निमित्ताने ११ व्यक्तींच्या गटासह चैत्यभूमी(दादर)सह विविध ठिकाणी जाऊन करण्यात आलेले संशोधन व अमेरिकेतील ज्या कोलंबिया विद्यापीठात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी शिक्षण घेतले तिथपर्यंतचा प्रवास अचंबित करणारा आहे. या चित्रपट निर्मितीच्यावेळी अनेक संघर्षाला तोंड द्यावे लागले. जोपर्यंत चित्रपट विषयाचे व दिग्दर्शकाचे नाते जुळून येत नाही तोपर्यंत यशस्वी चित्रपटनिर्मिती शक्य नाही."{{संदर्भ}} डॉ, जब्बार पटेलांनी [[थिएटर ॲंकेडमी]] या प्रायोगिक नाटकांसाठीच्या [[महाराष्ट्रातील नाट्यसंस्था|नाट्यसंस्थेची]] स्‍थापना केली आहे.{{संदर्भ}} इसवी सन एकोणीसशे सत्तरच्या दशकात विजय तेंडुलकर यांच्या 'घाशीराम कोतवाल' या नाटकाचे जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शन करून ते परत रंगमंचावर आणले होते. या नाटकाने आता विक्रमी प्रयोगांची नोंद केली आहे.{{संदर्भ}} जब्बार पटेलांनी अनेक लघुपटही तयार केले आहेत. सध्या(२०१२)ते महात्मा फुलें यांच्यावर चित्रपट काढण्यात गर्क आहेत. नाशिकच्या प्रसिद्ध कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचे ते अध्यक्ष आहेत.{{संदर्भ}} ==वैयक्तिक जीवन== डॉ. जब्बार पटेल यांची पत्‍नी डॉक्टर आहे. त्यांना दोन मुली आहेत.{{संदर्भ}} {{विस्तार}} ==जब्बार पटेल यांची भूमिका असलेली नाटके{{संदर्भ}}== * तुझे आहे तुजपाशी * माणूस नावाचे बेट * वेड्याचे घर उन्हात * तीन पैश्याचा तमाशा * घाशीराम कोतवाल ==जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले चित्रपट{{संदर्भ}}== * एक होता विदूषक * डॉ बाबासाहेब आंबेडकर * पथिक * मुक्ता * मुसाफिर * उंबरठा (१९८२) * सिहासन (१९७९) * जैत रे जैत (१९७७) * सामना (१९७४) ===जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले लघुपट{{संदर्भ}}=== * इंडियन थिएटर * कुसुमाग्रज * मी एस.एम. * लक्ष्मणराव जोशी * कुमार गंधर्व (हंस अकेला) ==पुरस्कार== * २०१४ सालचे अखिल महाराष्ट्र नाट्यविद्यामंदिर समितीतर्फे दिले गेलेले (४९वे) [[विष्णूदास भावे]] गौरव पदक.{{संदर्भ}} * पुणे विद्यापीठाचा जीवनसाधना गौरव पुरस्कार.{{संदर्भ}} * दिल्लीच्या संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार{{संदर्भ}} * [http://www.mahasanskruti.org/film-puraskar.php चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कार] ==बाह्य दुवे== ==संदर्भ== [http://jalgaonlive.com/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%80-%E2%80%98%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F/ पत्रकारांशी ‘गप्पागोष्टी’त शंभर मिनिटे रमले डॉ.जब्बार पटेल!] [[वर्ग:दिग्दर्शक|पटेल,जब्बार]] [[वर्ग:संगीत नाटक अकादमी पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:इ.स. १९४२ मधील जन्म]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कारविजेते]] io479qg227jptf5ujzepgnghkm46kkl 2143523 2143520 2022-08-06T13:50:02Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{संदर्भ कमी}} {{माहितीचौकट अभिनेता | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = जब्बार पटेल | चित्र = Jabbar Patel.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = जब्बार पटेल | पूर्ण_नाव = जब्बार रझाक पटेल | जन्म_दिनांक = [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]] | जन्म_स्थान = [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | इतर_नावे = | कार्यक्षेत्र = दिग्दर्शन | राष्ट्रीयत्व =[[भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]], [[हिंदी भाषा|हिंदी]] | कारकीर्द_काळ = [[इ.स. १९७३]] पासून पुढे | प्रमुख_नाटके = | प्रमुख_चित्रपट = | प्रमुख_दूरचित्रवाणी_कार्यक्रम = | पुरस्कार = गंगाधर गाडगीळ पुरस्कार | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = मणी | अपत्ये = मुली - जस्मिन, जोनाकी | संकेतस्थळ = | तळटिपा = }} '''जब्बार रझाक पटेल''' (जन्म : [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]] ([[भारत]]), [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]]) हे [[मराठी चित्रपटसृष्टी|मराठी चित्रपटसृष्टीतील]] व [[हिंदी चित्रपटसृष्टी|हिंदी चित्रपटसृष्टीतील]] एक नाट्य व चित्रपट दिग्दर्शक आहेत.{{संदर्भ}} ==बालपण== जब्बार पटेल यांना वयाच्या दहाव्या वर्षी शाळेत असताना त्यांना नाटकांत काम करण्याची आणि नाट्यदिग्दर्शनाचीही संधी मिळाली. सोलापुरातले श्रीराम पुजारी हे त्या काळचे नाट्यकलेच्या क्षेत्रातील मोठे प्रस्थ होते. त्यांच्या घरी राहून जब्बार पटेल यांना साहित्य, संगीत व नाट्य या तीन क्षेत्रांतील लोकांना जवळून पाहता आले. त्या लोकांना चहा देण्यापासून ते आंघोळीचे पाणी देण्यापर्यंतची कामे जब्बार करत. परिणामी कलेच्या क्षेत्रातील अनेक बारकावे त्यांच्या कानावर तुलनेने फारच लवकर पडले. त्यामुळे त्यांनी शाळेत असताना बसविलेले ’चाफेकर, हाडाचा झुंजार आहेस तू’ हे मूक नाट्य किंवा कॉलेजमध्ये असताना ’तुझे आहे तुजपाशी’मध्ये केलेली श्यामची भूमिका लोकांना फार आवडली.{{संदर्भ}} पुण्याच्या [[बी.जे. मेडिकल कॉलेज|बी. जे. वैद्यकीय महाविद्यालयातून]] वैद्यकीय शिक्षण घेताना जब्बार पटेल यांच्या आयुष्यात [[विजय तेंडुलकर]] आले. त्यांची काही नाटके त्यांनी वाचली. ही आणि इतर नाटके बसवताना आगळेवेगळे प्रयोग केले. उदा० [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांची]] ’बळी’ ही एकांकिका किंवा ’श्रीमंत’ हे नाटक. असेच काही प्रयोग त्यांनी नाट्यलेखनातही केले. अनेक एकांकिका व नाटके बसवली. जब्बार पटेल यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांनी बऱ्याच [[नाट्यस्पर्धा|नाट्य स्पर्धांमध्ये]] बक्षिसे मिळवली.{{संदर्भ}} [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांनी]] जब्बार पटेलांना त्यांचे ’अशी पाखरे येती’ हे अत्यंत तरल नाटक राज्य नाट्यस्पर्धेसाठी दिले. ते नाटक खूप गाजले. त्यानंतर त्यांना ’घाशीराम कोतवाल’ हे सुप्रसिद्ध नाटक दिग्दर्शित करण्याची संधी मिळाले. हे नाटक खूप गाजले.{{संदर्भ}} जब्बार पटेल यांच्या मेडिकल कॉलेजातील सहाध्यायींमध्ये [[अनिल अवचट]], [[कुमार सप्तर्षी]] यांच्यासारखी पुढे साहित्यिक-पत्रकार झालेली मित्र मंडळीही होती. वैद्यकीय शिक्षण संपल्यावर त्यांनी आणि त्यांच्या पत्‍नीने प्रॅक्टिससाठी [[पुणे|पुण्याजवळचे]] [[दौंड]] हे गाव निवडले. जबार पटेल हे बालरोगतज्ज्ञ आणि त्यांची पत्‍नी स्त्री-रोगतज्ज्ञ. वडील [[रेल्वे]]त होते, म्हणून निदान [[रेल्वे]]तील माणसे त्यांच्या दवाखान्यात येतील अशी अपेक्षा होती. हळूहळू प्रक्टिसमध्ये जम बसू लागला. पण तरीही दिवसभर प्रॅक्टिस करून संध्याकाळी ’घाशीराम’च्या तालमींसाठी [[पुणे|पुण्यात]] यायचे. असे साडेतीन महिने चालू होते.{{संदर्भ}} ==चित्रपट क्षेत्रातील कारकिर्दीची सुरुवात== एके दिवशी जब्बार पटेल यांना भेटायला [[चित्रकला|चित्रकलेचे शिक्षक]] आणि वात्रटिकाकार [[कवी]] [[रामदास फुटाणे]] आले. त्यांनी समोर ’सामना’ चित्रपटाची [[पटकथा]] ठेवली, आणि म्हणाले,”आपण यावर चित्रपट काढायचा आहे!" तेंडुलकरांची संमती होतीच. आणि जब्बार पटेल हे ’सामना’ या त्यांच्या पहिल्या [[चित्रपट|चित्रपटाचे]] [[दिग्दर्शक]] झाले. (इ.स. १९७४){{संदर्भ}} ==कारकीर्द== डॉ. जब्बार पटेलांनी अनेक नाटके व चित्रपट दिग्दर्शित केले. राजकीय सारीपाटावरचे शह-काटशह मांडणारे ' सामना, सिंहासन, गो. नी. दांडेकरांच्या कादंबरीवर आधारीत 'जैत रे जैत, मुक्ता, पु ल. देशपांडेनी लिहिलेला 'एक होता विदूषक' असे चित्रपट त्यांनी दिग्दर्शित केले.{{संदर्भ}} अनेक पैलू असणाऱ्या आंबेडकरांचे जीवन तीन तासाच्या चित्रपटात रेखाटणे ही अवघड बाब असताना त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवरील चित्रपट केला. या चित्रपटाने त्यांना अनेक पुरस्कार मिळवून दिले. जवळपास सर्व प्रमुख भारतीय भाषांत हा चित्रपट रूपांतरित झाला आहे.{{संदर्भ}}x २०११ मध्ये ‘डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर’ यांच्या चित्रपटनिर्मितीबाबत विचारलेल्या प्रश्‍नाला सविस्तर उत्तरे देतांना त्यांनी स्पष्ट केले की, "पुणे येथील फिल्म डिव्हिजनमध्ये माहितीपट बनविताना या चित्रपटाची प्रेरणा मिळाली. मात्र त्याचवेळी बाबासाहेबांच्या जीवनाची व्यापकता सखोलपणे मांडणे माहितीपटात अशक्य असल्याचे जाणवले. त्यामुळे चित्रपट काढण्याचे ठरविले व ही कल्पना तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार व तत्कालीन पंतप्रधान चंद्रशेखर यांनी उचलून धरली. या चित्रपटनिर्मितीच्या निमित्ताने ११ व्यक्तींच्या गटासह चैत्यभूमी(दादर)सह विविध ठिकाणी जाऊन करण्यात आलेले संशोधन व अमेरिकेतील ज्या कोलंबिया विद्यापीठात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी शिक्षण घेतले तिथपर्यंतचा प्रवास अचंबित करणारा आहे. या चित्रपट निर्मितीच्यावेळी अनेक संघर्षाला तोंड द्यावे लागले. जोपर्यंत चित्रपट विषयाचे व दिग्दर्शकाचे नाते जुळून येत नाही तोपर्यंत यशस्वी चित्रपटनिर्मिती शक्य नाही."{{संदर्भ}} डॉ, जब्बार पटेलांनी [[थिएटर ॲंकेडमी]] या प्रायोगिक नाटकांसाठीच्या [[महाराष्ट्रातील नाट्यसंस्था|नाट्यसंस्थेची]] स्‍थापना केली आहे.{{संदर्भ}} इसवी सन एकोणीसशे सत्तरच्या दशकात विजय तेंडुलकर यांच्या 'घाशीराम कोतवाल' या नाटकाचे जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शन करून ते परत रंगमंचावर आणले होते. या नाटकाने आता विक्रमी प्रयोगांची नोंद केली आहे.{{संदर्भ}} जब्बार पटेलांनी अनेक लघुपटही तयार केले आहेत. सध्या(२०१२)ते महात्मा फुलें यांच्यावर चित्रपट काढण्यात गर्क आहेत. नाशिकच्या प्रसिद्ध कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचे ते अध्यक्ष आहेत.{{संदर्भ}} ==वैयक्तिक जीवन== डॉ. जब्बार पटेल यांची पत्‍नी डॉक्टर आहे. त्यांना दोन मुली आहेत.{{संदर्भ}} {{विस्तार}} ==जब्बार पटेल यांची भूमिका असलेली नाटके{{संदर्भ}}== * तुझे आहे तुजपाशी * माणूस नावाचे बेट * वेड्याचे घर उन्हात * तीन पैश्याचा तमाशा * घाशीराम कोतवाल ==जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले चित्रपट{{संदर्भ}}== * एक होता विदूषक * डॉ बाबासाहेब आंबेडकर * पथिक * मुक्ता * मुसाफिर (१९८६) * उंबरठा (१९८२) * सिहासन (१९७९) * जैत रे जैत (१९७७) * सामना (१९७४) ===जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले लघुपट{{संदर्भ}}=== * इंडियन थिएटर * कुसुमाग्रज * मी एस.एम. * लक्ष्मणराव जोशी * कुमार गंधर्व (हंस अकेला) ==पुरस्कार== * २०१४ सालचे अखिल महाराष्ट्र नाट्यविद्यामंदिर समितीतर्फे दिले गेलेले (४९वे) [[विष्णूदास भावे]] गौरव पदक.{{संदर्भ}} * पुणे विद्यापीठाचा जीवनसाधना गौरव पुरस्कार.{{संदर्भ}} * दिल्लीच्या संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार{{संदर्भ}} * [http://www.mahasanskruti.org/film-puraskar.php चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कार] ==बाह्य दुवे== ==संदर्भ== [http://jalgaonlive.com/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%80-%E2%80%98%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F/ पत्रकारांशी ‘गप्पागोष्टी’त शंभर मिनिटे रमले डॉ.जब्बार पटेल!] [[वर्ग:दिग्दर्शक|पटेल,जब्बार]] [[वर्ग:संगीत नाटक अकादमी पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:इ.स. १९४२ मधील जन्म]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कारविजेते]] 1dzixbhgvx02dbi9t1ebovaeonbl5ti 2143524 2143523 2022-08-06T13:50:48Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{संदर्भ कमी}} {{माहितीचौकट अभिनेता | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = जब्बार पटेल | चित्र = Jabbar Patel.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = जब्बार पटेल | पूर्ण_नाव = जब्बार रझाक पटेल | जन्म_दिनांक = [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]] | जन्म_स्थान = [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | इतर_नावे = | कार्यक्षेत्र = दिग्दर्शन | राष्ट्रीयत्व =[[भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]], [[हिंदी भाषा|हिंदी]] | कारकीर्द_काळ = [[इ.स. १९७३]] पासून पुढे | प्रमुख_नाटके = | प्रमुख_चित्रपट = | प्रमुख_दूरचित्रवाणी_कार्यक्रम = | पुरस्कार = गंगाधर गाडगीळ पुरस्कार | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = मणी | अपत्ये = मुली - जस्मिन, जोनाकी | संकेतस्थळ = | तळटिपा = }} '''जब्बार रझाक पटेल''' (जन्म : [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]] ([[भारत]]), [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]]) हे [[मराठी चित्रपटसृष्टी|मराठी चित्रपटसृष्टीतील]] व [[हिंदी चित्रपटसृष्टी|हिंदी चित्रपटसृष्टीतील]] एक नाट्य व चित्रपट दिग्दर्शक आहेत.{{संदर्भ}} ==बालपण== जब्बार पटेल यांना वयाच्या दहाव्या वर्षी शाळेत असताना त्यांना नाटकांत काम करण्याची आणि नाट्यदिग्दर्शनाचीही संधी मिळाली. सोलापुरातले श्रीराम पुजारी हे त्या काळचे नाट्यकलेच्या क्षेत्रातील मोठे प्रस्थ होते. त्यांच्या घरी राहून जब्बार पटेल यांना साहित्य, संगीत व नाट्य या तीन क्षेत्रांतील लोकांना जवळून पाहता आले. त्या लोकांना चहा देण्यापासून ते आंघोळीचे पाणी देण्यापर्यंतची कामे जब्बार करत. परिणामी कलेच्या क्षेत्रातील अनेक बारकावे त्यांच्या कानावर तुलनेने फारच लवकर पडले. त्यामुळे त्यांनी शाळेत असताना बसविलेले ’चाफेकर, हाडाचा झुंजार आहेस तू’ हे मूक नाट्य किंवा कॉलेजमध्ये असताना ’तुझे आहे तुजपाशी’मध्ये केलेली श्यामची भूमिका लोकांना फार आवडली.{{संदर्भ}} पुण्याच्या [[बी.जे. मेडिकल कॉलेज|बी. जे. वैद्यकीय महाविद्यालयातून]] वैद्यकीय शिक्षण घेताना जब्बार पटेल यांच्या आयुष्यात [[विजय तेंडुलकर]] आले. त्यांची काही नाटके त्यांनी वाचली. ही आणि इतर नाटके बसवताना आगळेवेगळे प्रयोग केले. उदा० [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांची]] ’बळी’ ही एकांकिका किंवा ’श्रीमंत’ हे नाटक. असेच काही प्रयोग त्यांनी नाट्यलेखनातही केले. अनेक एकांकिका व नाटके बसवली. जब्बार पटेल यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांनी बऱ्याच [[नाट्यस्पर्धा|नाट्य स्पर्धांमध्ये]] बक्षिसे मिळवली.{{संदर्भ}} [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांनी]] जब्बार पटेलांना त्यांचे ’अशी पाखरे येती’ हे अत्यंत तरल नाटक राज्य नाट्यस्पर्धेसाठी दिले. ते नाटक खूप गाजले. त्यानंतर त्यांना ’घाशीराम कोतवाल’ हे सुप्रसिद्ध नाटक दिग्दर्शित करण्याची संधी मिळाले. हे नाटक खूप गाजले.{{संदर्भ}} जब्बार पटेल यांच्या मेडिकल कॉलेजातील सहाध्यायींमध्ये [[अनिल अवचट]], [[कुमार सप्तर्षी]] यांच्यासारखी पुढे साहित्यिक-पत्रकार झालेली मित्र मंडळीही होती. वैद्यकीय शिक्षण संपल्यावर त्यांनी आणि त्यांच्या पत्‍नीने प्रॅक्टिससाठी [[पुणे|पुण्याजवळचे]] [[दौंड]] हे गाव निवडले. जबार पटेल हे बालरोगतज्ज्ञ आणि त्यांची पत्‍नी स्त्री-रोगतज्ज्ञ. वडील [[रेल्वे]]त होते, म्हणून निदान [[रेल्वे]]तील माणसे त्यांच्या दवाखान्यात येतील अशी अपेक्षा होती. हळूहळू प्रक्टिसमध्ये जम बसू लागला. पण तरीही दिवसभर प्रॅक्टिस करून संध्याकाळी ’घाशीराम’च्या तालमींसाठी [[पुणे|पुण्यात]] यायचे. असे साडेतीन महिने चालू होते.{{संदर्भ}} ==चित्रपट क्षेत्रातील कारकिर्दीची सुरुवात== एके दिवशी जब्बार पटेल यांना भेटायला [[चित्रकला|चित्रकलेचे शिक्षक]] आणि वात्रटिकाकार [[कवी]] [[रामदास फुटाणे]] आले. त्यांनी समोर ’सामना’ चित्रपटाची [[पटकथा]] ठेवली, आणि म्हणाले,”आपण यावर चित्रपट काढायचा आहे!" तेंडुलकरांची संमती होतीच. आणि जब्बार पटेल हे ’सामना’ या त्यांच्या पहिल्या [[चित्रपट|चित्रपटाचे]] [[दिग्दर्शक]] झाले. (इ.स. १९७४){{संदर्भ}} ==कारकीर्द== डॉ. जब्बार पटेलांनी अनेक नाटके व चित्रपट दिग्दर्शित केले. राजकीय सारीपाटावरचे शह-काटशह मांडणारे ' सामना, सिंहासन, गो. नी. दांडेकरांच्या कादंबरीवर आधारीत 'जैत रे जैत, मुक्ता, पु ल. देशपांडेनी लिहिलेला 'एक होता विदूषक' असे चित्रपट त्यांनी दिग्दर्शित केले.{{संदर्भ}} अनेक पैलू असणाऱ्या आंबेडकरांचे जीवन तीन तासाच्या चित्रपटात रेखाटणे ही अवघड बाब असताना त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवरील चित्रपट केला. या चित्रपटाने त्यांना अनेक पुरस्कार मिळवून दिले. जवळपास सर्व प्रमुख भारतीय भाषांत हा चित्रपट रूपांतरित झाला आहे.{{संदर्भ}}x २०११ मध्ये ‘डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर’ यांच्या चित्रपटनिर्मितीबाबत विचारलेल्या प्रश्‍नाला सविस्तर उत्तरे देतांना त्यांनी स्पष्ट केले की, "पुणे येथील फिल्म डिव्हिजनमध्ये माहितीपट बनविताना या चित्रपटाची प्रेरणा मिळाली. मात्र त्याचवेळी बाबासाहेबांच्या जीवनाची व्यापकता सखोलपणे मांडणे माहितीपटात अशक्य असल्याचे जाणवले. त्यामुळे चित्रपट काढण्याचे ठरविले व ही कल्पना तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार व तत्कालीन पंतप्रधान चंद्रशेखर यांनी उचलून धरली. या चित्रपटनिर्मितीच्या निमित्ताने ११ व्यक्तींच्या गटासह चैत्यभूमी(दादर)सह विविध ठिकाणी जाऊन करण्यात आलेले संशोधन व अमेरिकेतील ज्या कोलंबिया विद्यापीठात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी शिक्षण घेतले तिथपर्यंतचा प्रवास अचंबित करणारा आहे. या चित्रपट निर्मितीच्यावेळी अनेक संघर्षाला तोंड द्यावे लागले. जोपर्यंत चित्रपट विषयाचे व दिग्दर्शकाचे नाते जुळून येत नाही तोपर्यंत यशस्वी चित्रपटनिर्मिती शक्य नाही."{{संदर्भ}} डॉ, जब्बार पटेलांनी [[थिएटर ॲंकेडमी]] या प्रायोगिक नाटकांसाठीच्या [[महाराष्ट्रातील नाट्यसंस्था|नाट्यसंस्थेची]] स्‍थापना केली आहे.{{संदर्भ}} इसवी सन एकोणीसशे सत्तरच्या दशकात विजय तेंडुलकर यांच्या 'घाशीराम कोतवाल' या नाटकाचे जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शन करून ते परत रंगमंचावर आणले होते. या नाटकाने आता विक्रमी प्रयोगांची नोंद केली आहे.{{संदर्भ}} जब्बार पटेलांनी अनेक लघुपटही तयार केले आहेत. सध्या(२०१२)ते महात्मा फुलें यांच्यावर चित्रपट काढण्यात गर्क आहेत. नाशिकच्या प्रसिद्ध कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचे ते अध्यक्ष आहेत.{{संदर्भ}} ==वैयक्तिक जीवन== डॉ. जब्बार पटेल यांची पत्‍नी डॉक्टर आहे. त्यांना दोन मुली आहेत.{{संदर्भ}} {{विस्तार}} ==जब्बार पटेल यांची भूमिका असलेली नाटके{{संदर्भ}}== * तुझे आहे तुजपाशी * माणूस नावाचे बेट * वेड्याचे घर उन्हात * तीन पैश्याचा तमाशा * घाशीराम कोतवाल ==जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले चित्रपट{{संदर्भ}}== * एक होता विदूषक * डॉ बाबासाहेब आंबेडकर * पथिक * मुक्ता * महाराष्ट्र (१९८६) * मुसाफिर (१९८६) * उंबरठा (१९८२) * सिहासन (१९७९) * जैत रे जैत (१९७७) * सामना (१९७४) ===जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले लघुपट{{संदर्भ}}=== * इंडियन थिएटर * कुसुमाग्रज * मी एस.एम. * लक्ष्मणराव जोशी * कुमार गंधर्व (हंस अकेला) ==पुरस्कार== * २०१४ सालचे अखिल महाराष्ट्र नाट्यविद्यामंदिर समितीतर्फे दिले गेलेले (४९वे) [[विष्णूदास भावे]] गौरव पदक.{{संदर्भ}} * पुणे विद्यापीठाचा जीवनसाधना गौरव पुरस्कार.{{संदर्भ}} * दिल्लीच्या संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार{{संदर्भ}} * [http://www.mahasanskruti.org/film-puraskar.php चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कार] ==बाह्य दुवे== ==संदर्भ== [http://jalgaonlive.com/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%80-%E2%80%98%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F/ पत्रकारांशी ‘गप्पागोष्टी’त शंभर मिनिटे रमले डॉ.जब्बार पटेल!] [[वर्ग:दिग्दर्शक|पटेल,जब्बार]] [[वर्ग:संगीत नाटक अकादमी पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:इ.स. १९४२ मधील जन्म]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कारविजेते]] 79civ5kcd9pj2tt62rjzxohv9qbyo7v 2143527 2143524 2022-08-06T13:52:19Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{संदर्भ कमी}} {{माहितीचौकट अभिनेता | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = जब्बार पटेल | चित्र = Jabbar Patel.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = जब्बार पटेल | पूर्ण_नाव = जब्बार रझाक पटेल | जन्म_दिनांक = [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]] | जन्म_स्थान = [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | इतर_नावे = | कार्यक्षेत्र = दिग्दर्शन | राष्ट्रीयत्व =[[भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]], [[हिंदी भाषा|हिंदी]] | कारकीर्द_काळ = [[इ.स. १९७३]] पासून पुढे | प्रमुख_नाटके = | प्रमुख_चित्रपट = | प्रमुख_दूरचित्रवाणी_कार्यक्रम = | पुरस्कार = गंगाधर गाडगीळ पुरस्कार | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = मणी | अपत्ये = मुली - जस्मिन, जोनाकी | संकेतस्थळ = | तळटिपा = }} '''जब्बार रझाक पटेल''' (जन्म : [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]] ([[भारत]]), [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]]) हे [[मराठी चित्रपटसृष्टी|मराठी चित्रपटसृष्टीतील]] व [[हिंदी चित्रपटसृष्टी|हिंदी चित्रपटसृष्टीतील]] एक नाट्य व चित्रपट दिग्दर्शक आहेत.{{संदर्भ}} ==बालपण== जब्बार पटेल यांना वयाच्या दहाव्या वर्षी शाळेत असताना त्यांना नाटकांत काम करण्याची आणि नाट्यदिग्दर्शनाचीही संधी मिळाली. सोलापुरातले श्रीराम पुजारी हे त्या काळचे नाट्यकलेच्या क्षेत्रातील मोठे प्रस्थ होते. त्यांच्या घरी राहून जब्बार पटेल यांना साहित्य, संगीत व नाट्य या तीन क्षेत्रांतील लोकांना जवळून पाहता आले. त्या लोकांना चहा देण्यापासून ते आंघोळीचे पाणी देण्यापर्यंतची कामे जब्बार करत. परिणामी कलेच्या क्षेत्रातील अनेक बारकावे त्यांच्या कानावर तुलनेने फारच लवकर पडले. त्यामुळे त्यांनी शाळेत असताना बसविलेले ’चाफेकर, हाडाचा झुंजार आहेस तू’ हे मूक नाट्य किंवा कॉलेजमध्ये असताना ’तुझे आहे तुजपाशी’मध्ये केलेली श्यामची भूमिका लोकांना फार आवडली.{{संदर्भ}} पुण्याच्या [[बी.जे. मेडिकल कॉलेज|बी. जे. वैद्यकीय महाविद्यालयातून]] वैद्यकीय शिक्षण घेताना जब्बार पटेल यांच्या आयुष्यात [[विजय तेंडुलकर]] आले. त्यांची काही नाटके त्यांनी वाचली. ही आणि इतर नाटके बसवताना आगळेवेगळे प्रयोग केले. उदा० [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांची]] ’बळी’ ही एकांकिका किंवा ’श्रीमंत’ हे नाटक. असेच काही प्रयोग त्यांनी नाट्यलेखनातही केले. अनेक एकांकिका व नाटके बसवली. जब्बार पटेल यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांनी बऱ्याच [[नाट्यस्पर्धा|नाट्य स्पर्धांमध्ये]] बक्षिसे मिळवली.{{संदर्भ}} [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांनी]] जब्बार पटेलांना त्यांचे ’अशी पाखरे येती’ हे अत्यंत तरल नाटक राज्य नाट्यस्पर्धेसाठी दिले. ते नाटक खूप गाजले. त्यानंतर त्यांना ’घाशीराम कोतवाल’ हे सुप्रसिद्ध नाटक दिग्दर्शित करण्याची संधी मिळाले. हे नाटक खूप गाजले.{{संदर्भ}} जब्बार पटेल यांच्या मेडिकल कॉलेजातील सहाध्यायींमध्ये [[अनिल अवचट]], [[कुमार सप्तर्षी]] यांच्यासारखी पुढे साहित्यिक-पत्रकार झालेली मित्र मंडळीही होती. वैद्यकीय शिक्षण संपल्यावर त्यांनी आणि त्यांच्या पत्‍नीने प्रॅक्टिससाठी [[पुणे|पुण्याजवळचे]] [[दौंड]] हे गाव निवडले. जबार पटेल हे बालरोगतज्ज्ञ आणि त्यांची पत्‍नी स्त्री-रोगतज्ज्ञ. वडील [[रेल्वे]]त होते, म्हणून निदान [[रेल्वे]]तील माणसे त्यांच्या दवाखान्यात येतील अशी अपेक्षा होती. हळूहळू प्रक्टिसमध्ये जम बसू लागला. पण तरीही दिवसभर प्रॅक्टिस करून संध्याकाळी ’घाशीराम’च्या तालमींसाठी [[पुणे|पुण्यात]] यायचे. असे साडेतीन महिने चालू होते.{{संदर्भ}} ==चित्रपट क्षेत्रातील कारकिर्दीची सुरुवात== एके दिवशी जब्बार पटेल यांना भेटायला [[चित्रकला|चित्रकलेचे शिक्षक]] आणि वात्रटिकाकार [[कवी]] [[रामदास फुटाणे]] आले. त्यांनी समोर ’सामना’ चित्रपटाची [[पटकथा]] ठेवली, आणि म्हणाले,”आपण यावर चित्रपट काढायचा आहे!" तेंडुलकरांची संमती होतीच. आणि जब्बार पटेल हे ’सामना’ या त्यांच्या पहिल्या [[चित्रपट|चित्रपटाचे]] [[दिग्दर्शक]] झाले. (इ.स. १९७४){{संदर्भ}} ==कारकीर्द== डॉ. जब्बार पटेलांनी अनेक नाटके व चित्रपट दिग्दर्शित केले. राजकीय सारीपाटावरचे शह-काटशह मांडणारे ' सामना, सिंहासन, गो. नी. दांडेकरांच्या कादंबरीवर आधारीत 'जैत रे जैत, मुक्ता, पु ल. देशपांडेनी लिहिलेला 'एक होता विदूषक' असे चित्रपट त्यांनी दिग्दर्शित केले.{{संदर्भ}} अनेक पैलू असणाऱ्या आंबेडकरांचे जीवन तीन तासाच्या चित्रपटात रेखाटणे ही अवघड बाब असताना त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवरील चित्रपट केला. या चित्रपटाने त्यांना अनेक पुरस्कार मिळवून दिले. जवळपास सर्व प्रमुख भारतीय भाषांत हा चित्रपट रूपांतरित झाला आहे.{{संदर्भ}}x २०११ मध्ये ‘डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर’ यांच्या चित्रपटनिर्मितीबाबत विचारलेल्या प्रश्‍नाला सविस्तर उत्तरे देतांना त्यांनी स्पष्ट केले की, "पुणे येथील फिल्म डिव्हिजनमध्ये माहितीपट बनविताना या चित्रपटाची प्रेरणा मिळाली. मात्र त्याचवेळी बाबासाहेबांच्या जीवनाची व्यापकता सखोलपणे मांडणे माहितीपटात अशक्य असल्याचे जाणवले. त्यामुळे चित्रपट काढण्याचे ठरविले व ही कल्पना तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार व तत्कालीन पंतप्रधान चंद्रशेखर यांनी उचलून धरली. या चित्रपटनिर्मितीच्या निमित्ताने ११ व्यक्तींच्या गटासह चैत्यभूमी(दादर)सह विविध ठिकाणी जाऊन करण्यात आलेले संशोधन व अमेरिकेतील ज्या कोलंबिया विद्यापीठात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी शिक्षण घेतले तिथपर्यंतचा प्रवास अचंबित करणारा आहे. या चित्रपट निर्मितीच्यावेळी अनेक संघर्षाला तोंड द्यावे लागले. जोपर्यंत चित्रपट विषयाचे व दिग्दर्शकाचे नाते जुळून येत नाही तोपर्यंत यशस्वी चित्रपटनिर्मिती शक्य नाही."{{संदर्भ}} डॉ, जब्बार पटेलांनी [[थिएटर ॲंकेडमी]] या प्रायोगिक नाटकांसाठीच्या [[महाराष्ट्रातील नाट्यसंस्था|नाट्यसंस्थेची]] स्‍थापना केली आहे.{{संदर्भ}} इसवी सन एकोणीसशे सत्तरच्या दशकात विजय तेंडुलकर यांच्या 'घाशीराम कोतवाल' या नाटकाचे जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शन करून ते परत रंगमंचावर आणले होते. या नाटकाने आता विक्रमी प्रयोगांची नोंद केली आहे.{{संदर्भ}} जब्बार पटेलांनी अनेक लघुपटही तयार केले आहेत. सध्या(२०१२)ते महात्मा फुलें यांच्यावर चित्रपट काढण्यात गर्क आहेत. नाशिकच्या प्रसिद्ध कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचे ते अध्यक्ष आहेत.{{संदर्भ}} ==वैयक्तिक जीवन== डॉ. जब्बार पटेल यांची पत्‍नी डॉक्टर आहे. त्यांना दोन मुली आहेत.{{संदर्भ}} {{विस्तार}} ==जब्बार पटेल यांची भूमिका असलेली नाटके{{संदर्भ}}== * तुझे आहे तुजपाशी * माणूस नावाचे बेट * वेड्याचे घर उन्हात * तीन पैश्याचा तमाशा * घाशीराम कोतवाल ==जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले चित्रपट{{संदर्भ}}== * एक होता विदूषक * डॉ बाबासाहेब आंबेडकर * पथिक * मुक्ता * मी एस एम (१९८७) * महाराष्ट्र (१९८६) * मुसाफिर (१९८६) * उंबरठा (१९८२) * सिहासन (१९७९) * जैत रे जैत (१९७७) * सामना (१९७४) ===जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले लघुपट{{संदर्भ}}=== * इंडियन थिएटर * कुसुमाग्रज * मी एस.एम. * लक्ष्मणराव जोशी * कुमार गंधर्व (हंस अकेला) ==पुरस्कार== * २०१४ सालचे अखिल महाराष्ट्र नाट्यविद्यामंदिर समितीतर्फे दिले गेलेले (४९वे) [[विष्णूदास भावे]] गौरव पदक.{{संदर्भ}} * पुणे विद्यापीठाचा जीवनसाधना गौरव पुरस्कार.{{संदर्भ}} * दिल्लीच्या संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार{{संदर्भ}} * [http://www.mahasanskruti.org/film-puraskar.php चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कार] ==बाह्य दुवे== ==संदर्भ== [http://jalgaonlive.com/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%80-%E2%80%98%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F/ पत्रकारांशी ‘गप्पागोष्टी’त शंभर मिनिटे रमले डॉ.जब्बार पटेल!] [[वर्ग:दिग्दर्शक|पटेल,जब्बार]] [[वर्ग:संगीत नाटक अकादमी पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:इ.स. १९४२ मधील जन्म]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कारविजेते]] mmcp00mhsep8r1x4x6vdi0dbh856tn2 2143528 2143527 2022-08-06T13:54:46Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{संदर्भ कमी}} {{माहितीचौकट अभिनेता | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = जब्बार पटेल | चित्र = Jabbar Patel.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = जब्बार पटेल | पूर्ण_नाव = जब्बार रझाक पटेल | जन्म_दिनांक = [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]] | जन्म_स्थान = [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | इतर_नावे = | कार्यक्षेत्र = दिग्दर्शन | राष्ट्रीयत्व =[[भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]], [[हिंदी भाषा|हिंदी]] | कारकीर्द_काळ = [[इ.स. १९७३]] पासून पुढे | प्रमुख_नाटके = | प्रमुख_चित्रपट = | प्रमुख_दूरचित्रवाणी_कार्यक्रम = | पुरस्कार = गंगाधर गाडगीळ पुरस्कार | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = मणी | अपत्ये = मुली - जस्मिन, जोनाकी | संकेतस्थळ = | तळटिपा = }} '''जब्बार रझाक पटेल''' (जन्म : [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]] ([[भारत]]), [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]]) हे [[मराठी चित्रपटसृष्टी|मराठी चित्रपटसृष्टीतील]] व [[हिंदी चित्रपटसृष्टी|हिंदी चित्रपटसृष्टीतील]] एक नाट्य व चित्रपट दिग्दर्शक आहेत.{{संदर्भ}} ==बालपण== जब्बार पटेल यांना वयाच्या दहाव्या वर्षी शाळेत असताना त्यांना नाटकांत काम करण्याची आणि नाट्यदिग्दर्शनाचीही संधी मिळाली. सोलापुरातले श्रीराम पुजारी हे त्या काळचे नाट्यकलेच्या क्षेत्रातील मोठे प्रस्थ होते. त्यांच्या घरी राहून जब्बार पटेल यांना साहित्य, संगीत व नाट्य या तीन क्षेत्रांतील लोकांना जवळून पाहता आले. त्या लोकांना चहा देण्यापासून ते आंघोळीचे पाणी देण्यापर्यंतची कामे जब्बार करत. परिणामी कलेच्या क्षेत्रातील अनेक बारकावे त्यांच्या कानावर तुलनेने फारच लवकर पडले. त्यामुळे त्यांनी शाळेत असताना बसविलेले ’चाफेकर, हाडाचा झुंजार आहेस तू’ हे मूक नाट्य किंवा कॉलेजमध्ये असताना ’तुझे आहे तुजपाशी’मध्ये केलेली श्यामची भूमिका लोकांना फार आवडली.{{संदर्भ}} पुण्याच्या [[बी.जे. मेडिकल कॉलेज|बी. जे. वैद्यकीय महाविद्यालयातून]] वैद्यकीय शिक्षण घेताना जब्बार पटेल यांच्या आयुष्यात [[विजय तेंडुलकर]] आले. त्यांची काही नाटके त्यांनी वाचली. ही आणि इतर नाटके बसवताना आगळेवेगळे प्रयोग केले. उदा० [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांची]] ’बळी’ ही एकांकिका किंवा ’श्रीमंत’ हे नाटक. असेच काही प्रयोग त्यांनी नाट्यलेखनातही केले. अनेक एकांकिका व नाटके बसवली. जब्बार पटेल यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांनी बऱ्याच [[नाट्यस्पर्धा|नाट्य स्पर्धांमध्ये]] बक्षिसे मिळवली.{{संदर्भ}} [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांनी]] जब्बार पटेलांना त्यांचे ’अशी पाखरे येती’ हे अत्यंत तरल नाटक राज्य नाट्यस्पर्धेसाठी दिले. ते नाटक खूप गाजले. त्यानंतर त्यांना ’घाशीराम कोतवाल’ हे सुप्रसिद्ध नाटक दिग्दर्शित करण्याची संधी मिळाले. हे नाटक खूप गाजले.{{संदर्भ}} जब्बार पटेल यांच्या मेडिकल कॉलेजातील सहाध्यायींमध्ये [[अनिल अवचट]], [[कुमार सप्तर्षी]] यांच्यासारखी पुढे साहित्यिक-पत्रकार झालेली मित्र मंडळीही होती. वैद्यकीय शिक्षण संपल्यावर त्यांनी आणि त्यांच्या पत्‍नीने प्रॅक्टिससाठी [[पुणे|पुण्याजवळचे]] [[दौंड]] हे गाव निवडले. जबार पटेल हे बालरोगतज्ज्ञ आणि त्यांची पत्‍नी स्त्री-रोगतज्ज्ञ. वडील [[रेल्वे]]त होते, म्हणून निदान [[रेल्वे]]तील माणसे त्यांच्या दवाखान्यात येतील अशी अपेक्षा होती. हळूहळू प्रक्टिसमध्ये जम बसू लागला. पण तरीही दिवसभर प्रॅक्टिस करून संध्याकाळी ’घाशीराम’च्या तालमींसाठी [[पुणे|पुण्यात]] यायचे. असे साडेतीन महिने चालू होते.{{संदर्भ}} ==चित्रपट क्षेत्रातील कारकिर्दीची सुरुवात== एके दिवशी जब्बार पटेल यांना भेटायला [[चित्रकला|चित्रकलेचे शिक्षक]] आणि वात्रटिकाकार [[कवी]] [[रामदास फुटाणे]] आले. त्यांनी समोर ’सामना’ चित्रपटाची [[पटकथा]] ठेवली, आणि म्हणाले,”आपण यावर चित्रपट काढायचा आहे!" तेंडुलकरांची संमती होतीच. आणि जब्बार पटेल हे ’सामना’ या त्यांच्या पहिल्या [[चित्रपट|चित्रपटाचे]] [[दिग्दर्शक]] झाले. (इ.स. १९७४){{संदर्भ}} ==कारकीर्द== डॉ. जब्बार पटेलांनी अनेक नाटके व चित्रपट दिग्दर्शित केले. राजकीय सारीपाटावरचे शह-काटशह मांडणारे ' सामना, सिंहासन, गो. नी. दांडेकरांच्या कादंबरीवर आधारीत 'जैत रे जैत, मुक्ता, पु ल. देशपांडेनी लिहिलेला 'एक होता विदूषक' असे चित्रपट त्यांनी दिग्दर्शित केले.{{संदर्भ}} अनेक पैलू असणाऱ्या आंबेडकरांचे जीवन तीन तासाच्या चित्रपटात रेखाटणे ही अवघड बाब असताना त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवरील चित्रपट केला. या चित्रपटाने त्यांना अनेक पुरस्कार मिळवून दिले. जवळपास सर्व प्रमुख भारतीय भाषांत हा चित्रपट रूपांतरित झाला आहे.{{संदर्भ}}x २०११ मध्ये ‘डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर’ यांच्या चित्रपटनिर्मितीबाबत विचारलेल्या प्रश्‍नाला सविस्तर उत्तरे देतांना त्यांनी स्पष्ट केले की, "पुणे येथील फिल्म डिव्हिजनमध्ये माहितीपट बनविताना या चित्रपटाची प्रेरणा मिळाली. मात्र त्याचवेळी बाबासाहेबांच्या जीवनाची व्यापकता सखोलपणे मांडणे माहितीपटात अशक्य असल्याचे जाणवले. त्यामुळे चित्रपट काढण्याचे ठरविले व ही कल्पना तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार व तत्कालीन पंतप्रधान चंद्रशेखर यांनी उचलून धरली. या चित्रपटनिर्मितीच्या निमित्ताने ११ व्यक्तींच्या गटासह चैत्यभूमी(दादर)सह विविध ठिकाणी जाऊन करण्यात आलेले संशोधन व अमेरिकेतील ज्या कोलंबिया विद्यापीठात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी शिक्षण घेतले तिथपर्यंतचा प्रवास अचंबित करणारा आहे. या चित्रपट निर्मितीच्यावेळी अनेक संघर्षाला तोंड द्यावे लागले. जोपर्यंत चित्रपट विषयाचे व दिग्दर्शकाचे नाते जुळून येत नाही तोपर्यंत यशस्वी चित्रपटनिर्मिती शक्य नाही."{{संदर्भ}} डॉ, जब्बार पटेलांनी [[थिएटर ॲंकेडमी]] या प्रायोगिक नाटकांसाठीच्या [[महाराष्ट्रातील नाट्यसंस्था|नाट्यसंस्थेची]] स्‍थापना केली आहे.{{संदर्भ}} इसवी सन एकोणीसशे सत्तरच्या दशकात विजय तेंडुलकर यांच्या 'घाशीराम कोतवाल' या नाटकाचे जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शन करून ते परत रंगमंचावर आणले होते. या नाटकाने आता विक्रमी प्रयोगांची नोंद केली आहे.{{संदर्भ}} जब्बार पटेलांनी अनेक लघुपटही तयार केले आहेत. सध्या(२०१२)ते महात्मा फुलें यांच्यावर चित्रपट काढण्यात गर्क आहेत. नाशिकच्या प्रसिद्ध कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचे ते अध्यक्ष आहेत.{{संदर्भ}} ==वैयक्तिक जीवन== डॉ. जब्बार पटेल यांची पत्‍नी डॉक्टर आहे. त्यांना दोन मुली आहेत.{{संदर्भ}} {{विस्तार}} ==जब्बार पटेल यांची भूमिका असलेली नाटके{{संदर्भ}}== * तुझे आहे तुजपाशी * माणूस नावाचे बेट * वेड्याचे घर उन्हात * तीन पैश्याचा तमाशा * घाशीराम कोतवाल ==जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले चित्रपट{{संदर्भ}}== * एक होता विदूषक * डॉ बाबासाहेब आंबेडकर * पथिक * मुक्ता * पथिक (१९८८) * मी एस एम (१९८७) * महाराष्ट्र (१९८६) * मुसाफिर (१९८६) * उंबरठा (१९८२) * सिहासन (१९७९) * जैत रे जैत (१९७७) * सामना (१९७४) ===जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले लघुपट{{संदर्भ}}=== * इंडियन थिएटर * कुसुमाग्रज * मी एस.एम. * लक्ष्मणराव जोशी * कुमार गंधर्व (हंस अकेला) ==पुरस्कार== * २०१४ सालचे अखिल महाराष्ट्र नाट्यविद्यामंदिर समितीतर्फे दिले गेलेले (४९वे) [[विष्णूदास भावे]] गौरव पदक.{{संदर्भ}} * पुणे विद्यापीठाचा जीवनसाधना गौरव पुरस्कार.{{संदर्भ}} * दिल्लीच्या संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार{{संदर्भ}} * [http://www.mahasanskruti.org/film-puraskar.php चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कार] ==बाह्य दुवे== ==संदर्भ== [http://jalgaonlive.com/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%80-%E2%80%98%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F/ पत्रकारांशी ‘गप्पागोष्टी’त शंभर मिनिटे रमले डॉ.जब्बार पटेल!] [[वर्ग:दिग्दर्शक|पटेल,जब्बार]] [[वर्ग:संगीत नाटक अकादमी पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:इ.स. १९४२ मधील जन्म]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कारविजेते]] pig7n6wxd14ig658dqs2uewsj4kv00y 2143529 2143528 2022-08-06T13:57:58Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{संदर्भ कमी}} {{माहितीचौकट अभिनेता | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = जब्बार पटेल | चित्र = Jabbar Patel.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = जब्बार पटेल | पूर्ण_नाव = जब्बार रझाक पटेल | जन्म_दिनांक = [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]] | जन्म_स्थान = [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | इतर_नावे = | कार्यक्षेत्र = दिग्दर्शन | राष्ट्रीयत्व =[[भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]], [[हिंदी भाषा|हिंदी]] | कारकीर्द_काळ = [[इ.स. १९७३]] पासून पुढे | प्रमुख_नाटके = | प्रमुख_चित्रपट = | प्रमुख_दूरचित्रवाणी_कार्यक्रम = | पुरस्कार = गंगाधर गाडगीळ पुरस्कार | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = मणी | अपत्ये = मुली - जस्मिन, जोनाकी | संकेतस्थळ = | तळटिपा = }} '''जब्बार रझाक पटेल''' (जन्म : [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]] ([[भारत]]), [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]]) हे [[मराठी चित्रपटसृष्टी|मराठी चित्रपटसृष्टीतील]] व [[हिंदी चित्रपटसृष्टी|हिंदी चित्रपटसृष्टीतील]] एक नाट्य व चित्रपट दिग्दर्शक आहेत.{{संदर्भ}} ==बालपण== जब्बार पटेल यांना वयाच्या दहाव्या वर्षी शाळेत असताना त्यांना नाटकांत काम करण्याची आणि नाट्यदिग्दर्शनाचीही संधी मिळाली. सोलापुरातले श्रीराम पुजारी हे त्या काळचे नाट्यकलेच्या क्षेत्रातील मोठे प्रस्थ होते. त्यांच्या घरी राहून जब्बार पटेल यांना साहित्य, संगीत व नाट्य या तीन क्षेत्रांतील लोकांना जवळून पाहता आले. त्या लोकांना चहा देण्यापासून ते आंघोळीचे पाणी देण्यापर्यंतची कामे जब्बार करत. परिणामी कलेच्या क्षेत्रातील अनेक बारकावे त्यांच्या कानावर तुलनेने फारच लवकर पडले. त्यामुळे त्यांनी शाळेत असताना बसविलेले ’चाफेकर, हाडाचा झुंजार आहेस तू’ हे मूक नाट्य किंवा कॉलेजमध्ये असताना ’तुझे आहे तुजपाशी’मध्ये केलेली श्यामची भूमिका लोकांना फार आवडली.{{संदर्भ}} पुण्याच्या [[बी.जे. मेडिकल कॉलेज|बी. जे. वैद्यकीय महाविद्यालयातून]] वैद्यकीय शिक्षण घेताना जब्बार पटेल यांच्या आयुष्यात [[विजय तेंडुलकर]] आले. त्यांची काही नाटके त्यांनी वाचली. ही आणि इतर नाटके बसवताना आगळेवेगळे प्रयोग केले. उदा० [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांची]] ’बळी’ ही एकांकिका किंवा ’श्रीमंत’ हे नाटक. असेच काही प्रयोग त्यांनी नाट्यलेखनातही केले. अनेक एकांकिका व नाटके बसवली. जब्बार पटेल यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांनी बऱ्याच [[नाट्यस्पर्धा|नाट्य स्पर्धांमध्ये]] बक्षिसे मिळवली.{{संदर्भ}} [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांनी]] जब्बार पटेलांना त्यांचे ’अशी पाखरे येती’ हे अत्यंत तरल नाटक राज्य नाट्यस्पर्धेसाठी दिले. ते नाटक खूप गाजले. त्यानंतर त्यांना ’घाशीराम कोतवाल’ हे सुप्रसिद्ध नाटक दिग्दर्शित करण्याची संधी मिळाले. हे नाटक खूप गाजले.{{संदर्भ}} जब्बार पटेल यांच्या मेडिकल कॉलेजातील सहाध्यायींमध्ये [[अनिल अवचट]], [[कुमार सप्तर्षी]] यांच्यासारखी पुढे साहित्यिक-पत्रकार झालेली मित्र मंडळीही होती. वैद्यकीय शिक्षण संपल्यावर त्यांनी आणि त्यांच्या पत्‍नीने प्रॅक्टिससाठी [[पुणे|पुण्याजवळचे]] [[दौंड]] हे गाव निवडले. जबार पटेल हे बालरोगतज्ज्ञ आणि त्यांची पत्‍नी स्त्री-रोगतज्ज्ञ. वडील [[रेल्वे]]त होते, म्हणून निदान [[रेल्वे]]तील माणसे त्यांच्या दवाखान्यात येतील अशी अपेक्षा होती. हळूहळू प्रक्टिसमध्ये जम बसू लागला. पण तरीही दिवसभर प्रॅक्टिस करून संध्याकाळी ’घाशीराम’च्या तालमींसाठी [[पुणे|पुण्यात]] यायचे. असे साडेतीन महिने चालू होते.{{संदर्भ}} ==चित्रपट क्षेत्रातील कारकिर्दीची सुरुवात== एके दिवशी जब्बार पटेल यांना भेटायला [[चित्रकला|चित्रकलेचे शिक्षक]] आणि वात्रटिकाकार [[कवी]] [[रामदास फुटाणे]] आले. त्यांनी समोर ’सामना’ चित्रपटाची [[पटकथा]] ठेवली, आणि म्हणाले,”आपण यावर चित्रपट काढायचा आहे!" तेंडुलकरांची संमती होतीच. आणि जब्बार पटेल हे ’सामना’ या त्यांच्या पहिल्या [[चित्रपट|चित्रपटाचे]] [[दिग्दर्शक]] झाले. (इ.स. १९७४){{संदर्भ}} ==कारकीर्द== डॉ. जब्बार पटेलांनी अनेक नाटके व चित्रपट दिग्दर्शित केले. राजकीय सारीपाटावरचे शह-काटशह मांडणारे ' सामना, सिंहासन, गो. नी. दांडेकरांच्या कादंबरीवर आधारीत 'जैत रे जैत, मुक्ता, पु ल. देशपांडेनी लिहिलेला 'एक होता विदूषक' असे चित्रपट त्यांनी दिग्दर्शित केले.{{संदर्भ}} अनेक पैलू असणाऱ्या आंबेडकरांचे जीवन तीन तासाच्या चित्रपटात रेखाटणे ही अवघड बाब असताना त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवरील चित्रपट केला. या चित्रपटाने त्यांना अनेक पुरस्कार मिळवून दिले. जवळपास सर्व प्रमुख भारतीय भाषांत हा चित्रपट रूपांतरित झाला आहे.{{संदर्भ}}x २०११ मध्ये ‘डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर’ यांच्या चित्रपटनिर्मितीबाबत विचारलेल्या प्रश्‍नाला सविस्तर उत्तरे देतांना त्यांनी स्पष्ट केले की, "पुणे येथील फिल्म डिव्हिजनमध्ये माहितीपट बनविताना या चित्रपटाची प्रेरणा मिळाली. मात्र त्याचवेळी बाबासाहेबांच्या जीवनाची व्यापकता सखोलपणे मांडणे माहितीपटात अशक्य असल्याचे जाणवले. त्यामुळे चित्रपट काढण्याचे ठरविले व ही कल्पना तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार व तत्कालीन पंतप्रधान चंद्रशेखर यांनी उचलून धरली. या चित्रपटनिर्मितीच्या निमित्ताने ११ व्यक्तींच्या गटासह चैत्यभूमी(दादर)सह विविध ठिकाणी जाऊन करण्यात आलेले संशोधन व अमेरिकेतील ज्या कोलंबिया विद्यापीठात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी शिक्षण घेतले तिथपर्यंतचा प्रवास अचंबित करणारा आहे. या चित्रपट निर्मितीच्यावेळी अनेक संघर्षाला तोंड द्यावे लागले. जोपर्यंत चित्रपट विषयाचे व दिग्दर्शकाचे नाते जुळून येत नाही तोपर्यंत यशस्वी चित्रपटनिर्मिती शक्य नाही."{{संदर्भ}} डॉ, जब्बार पटेलांनी [[थिएटर ॲंकेडमी]] या प्रायोगिक नाटकांसाठीच्या [[महाराष्ट्रातील नाट्यसंस्था|नाट्यसंस्थेची]] स्‍थापना केली आहे.{{संदर्भ}} इसवी सन एकोणीसशे सत्तरच्या दशकात विजय तेंडुलकर यांच्या 'घाशीराम कोतवाल' या नाटकाचे जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शन करून ते परत रंगमंचावर आणले होते. या नाटकाने आता विक्रमी प्रयोगांची नोंद केली आहे.{{संदर्भ}} जब्बार पटेलांनी अनेक लघुपटही तयार केले आहेत. सध्या(२०१२)ते महात्मा फुलें यांच्यावर चित्रपट काढण्यात गर्क आहेत. नाशिकच्या प्रसिद्ध कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचे ते अध्यक्ष आहेत.{{संदर्भ}} ==वैयक्तिक जीवन== डॉ. जब्बार पटेल यांची पत्‍नी डॉक्टर आहे. त्यांना दोन मुली आहेत.{{संदर्भ}} {{विस्तार}} ==जब्बार पटेल यांची भूमिका असलेली नाटके{{संदर्भ}}== * तुझे आहे तुजपाशी * माणूस नावाचे बेट * वेड्याचे घर उन्हात * तीन पैश्याचा तमाशा * घाशीराम कोतवाल ==जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले चित्रपट{{संदर्भ}}== * एक होता विदूषक * डॉ बाबासाहेब आंबेडकर * मुक्ता * लक्ष्मण जोशी (१८८९) * पथिक (१९८८) * मी एस एम (१९८७) * महाराष्ट्र (१९८६) * मुसाफिर (१९८६) * उंबरठा (१९८२) * सिहासन (१९७९) * जैत रे जैत (१९७७) * सामना (१९७४) ===जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले लघुपट{{संदर्भ}}=== * इंडियन थिएटर * कुसुमाग्रज * मी एस.एम. * लक्ष्मणराव जोशी * कुमार गंधर्व (हंस अकेला) ==पुरस्कार== * २०१४ सालचे अखिल महाराष्ट्र नाट्यविद्यामंदिर समितीतर्फे दिले गेलेले (४९वे) [[विष्णूदास भावे]] गौरव पदक.{{संदर्भ}} * पुणे विद्यापीठाचा जीवनसाधना गौरव पुरस्कार.{{संदर्भ}} * दिल्लीच्या संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार{{संदर्भ}} * [http://www.mahasanskruti.org/film-puraskar.php चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कार] ==बाह्य दुवे== ==संदर्भ== [http://jalgaonlive.com/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%80-%E2%80%98%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F/ पत्रकारांशी ‘गप्पागोष्टी’त शंभर मिनिटे रमले डॉ.जब्बार पटेल!] [[वर्ग:दिग्दर्शक|पटेल,जब्बार]] [[वर्ग:संगीत नाटक अकादमी पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:इ.स. १९४२ मधील जन्म]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कारविजेते]] 8wl4oz22zn6s6mp3udwyy74hb059vo1 2143534 2143529 2022-08-06T14:00:33Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{संदर्भ कमी}} {{माहितीचौकट अभिनेता | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = जब्बार पटेल | चित्र = Jabbar Patel.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = जब्बार पटेल | पूर्ण_नाव = जब्बार रझाक पटेल | जन्म_दिनांक = [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]] | जन्म_स्थान = [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | इतर_नावे = | कार्यक्षेत्र = दिग्दर्शन | राष्ट्रीयत्व =[[भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]], [[हिंदी भाषा|हिंदी]] | कारकीर्द_काळ = [[इ.स. १९७३]] पासून पुढे | प्रमुख_नाटके = | प्रमुख_चित्रपट = | प्रमुख_दूरचित्रवाणी_कार्यक्रम = | पुरस्कार = गंगाधर गाडगीळ पुरस्कार | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = मणी | अपत्ये = मुली - जस्मिन, जोनाकी | संकेतस्थळ = | तळटिपा = }} '''जब्बार रझाक पटेल''' (जन्म : [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]] ([[भारत]]), [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]]) हे [[मराठी चित्रपटसृष्टी|मराठी चित्रपटसृष्टीतील]] व [[हिंदी चित्रपटसृष्टी|हिंदी चित्रपटसृष्टीतील]] एक नाट्य व चित्रपट दिग्दर्शक आहेत.{{संदर्भ}} ==बालपण== जब्बार पटेल यांना वयाच्या दहाव्या वर्षी शाळेत असताना त्यांना नाटकांत काम करण्याची आणि नाट्यदिग्दर्शनाचीही संधी मिळाली. सोलापुरातले श्रीराम पुजारी हे त्या काळचे नाट्यकलेच्या क्षेत्रातील मोठे प्रस्थ होते. त्यांच्या घरी राहून जब्बार पटेल यांना साहित्य, संगीत व नाट्य या तीन क्षेत्रांतील लोकांना जवळून पाहता आले. त्या लोकांना चहा देण्यापासून ते आंघोळीचे पाणी देण्यापर्यंतची कामे जब्बार करत. परिणामी कलेच्या क्षेत्रातील अनेक बारकावे त्यांच्या कानावर तुलनेने फारच लवकर पडले. त्यामुळे त्यांनी शाळेत असताना बसविलेले ’चाफेकर, हाडाचा झुंजार आहेस तू’ हे मूक नाट्य किंवा कॉलेजमध्ये असताना ’तुझे आहे तुजपाशी’मध्ये केलेली श्यामची भूमिका लोकांना फार आवडली.{{संदर्भ}} पुण्याच्या [[बी.जे. मेडिकल कॉलेज|बी. जे. वैद्यकीय महाविद्यालयातून]] वैद्यकीय शिक्षण घेताना जब्बार पटेल यांच्या आयुष्यात [[विजय तेंडुलकर]] आले. त्यांची काही नाटके त्यांनी वाचली. ही आणि इतर नाटके बसवताना आगळेवेगळे प्रयोग केले. उदा० [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांची]] ’बळी’ ही एकांकिका किंवा ’श्रीमंत’ हे नाटक. असेच काही प्रयोग त्यांनी नाट्यलेखनातही केले. अनेक एकांकिका व नाटके बसवली. जब्बार पटेल यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांनी बऱ्याच [[नाट्यस्पर्धा|नाट्य स्पर्धांमध्ये]] बक्षिसे मिळवली.{{संदर्भ}} [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांनी]] जब्बार पटेलांना त्यांचे ’अशी पाखरे येती’ हे अत्यंत तरल नाटक राज्य नाट्यस्पर्धेसाठी दिले. ते नाटक खूप गाजले. त्यानंतर त्यांना ’घाशीराम कोतवाल’ हे सुप्रसिद्ध नाटक दिग्दर्शित करण्याची संधी मिळाले. हे नाटक खूप गाजले.{{संदर्भ}} जब्बार पटेल यांच्या मेडिकल कॉलेजातील सहाध्यायींमध्ये [[अनिल अवचट]], [[कुमार सप्तर्षी]] यांच्यासारखी पुढे साहित्यिक-पत्रकार झालेली मित्र मंडळीही होती. वैद्यकीय शिक्षण संपल्यावर त्यांनी आणि त्यांच्या पत्‍नीने प्रॅक्टिससाठी [[पुणे|पुण्याजवळचे]] [[दौंड]] हे गाव निवडले. जबार पटेल हे बालरोगतज्ज्ञ आणि त्यांची पत्‍नी स्त्री-रोगतज्ज्ञ. वडील [[रेल्वे]]त होते, म्हणून निदान [[रेल्वे]]तील माणसे त्यांच्या दवाखान्यात येतील अशी अपेक्षा होती. हळूहळू प्रक्टिसमध्ये जम बसू लागला. पण तरीही दिवसभर प्रॅक्टिस करून संध्याकाळी ’घाशीराम’च्या तालमींसाठी [[पुणे|पुण्यात]] यायचे. असे साडेतीन महिने चालू होते.{{संदर्भ}} ==चित्रपट क्षेत्रातील कारकिर्दीची सुरुवात== एके दिवशी जब्बार पटेल यांना भेटायला [[चित्रकला|चित्रकलेचे शिक्षक]] आणि वात्रटिकाकार [[कवी]] [[रामदास फुटाणे]] आले. त्यांनी समोर ’सामना’ चित्रपटाची [[पटकथा]] ठेवली, आणि म्हणाले,”आपण यावर चित्रपट काढायचा आहे!" तेंडुलकरांची संमती होतीच. आणि जब्बार पटेल हे ’सामना’ या त्यांच्या पहिल्या [[चित्रपट|चित्रपटाचे]] [[दिग्दर्शक]] झाले. (इ.स. १९७४){{संदर्भ}} ==कारकीर्द== डॉ. जब्बार पटेलांनी अनेक नाटके व चित्रपट दिग्दर्शित केले. राजकीय सारीपाटावरचे शह-काटशह मांडणारे ' सामना, सिंहासन, गो. नी. दांडेकरांच्या कादंबरीवर आधारीत 'जैत रे जैत, मुक्ता, पु ल. देशपांडेनी लिहिलेला 'एक होता विदूषक' असे चित्रपट त्यांनी दिग्दर्शित केले.{{संदर्भ}} अनेक पैलू असणाऱ्या आंबेडकरांचे जीवन तीन तासाच्या चित्रपटात रेखाटणे ही अवघड बाब असताना त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवरील चित्रपट केला. या चित्रपटाने त्यांना अनेक पुरस्कार मिळवून दिले. जवळपास सर्व प्रमुख भारतीय भाषांत हा चित्रपट रूपांतरित झाला आहे.{{संदर्भ}}x २०११ मध्ये ‘डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर’ यांच्या चित्रपटनिर्मितीबाबत विचारलेल्या प्रश्‍नाला सविस्तर उत्तरे देतांना त्यांनी स्पष्ट केले की, "पुणे येथील फिल्म डिव्हिजनमध्ये माहितीपट बनविताना या चित्रपटाची प्रेरणा मिळाली. मात्र त्याचवेळी बाबासाहेबांच्या जीवनाची व्यापकता सखोलपणे मांडणे माहितीपटात अशक्य असल्याचे जाणवले. त्यामुळे चित्रपट काढण्याचे ठरविले व ही कल्पना तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार व तत्कालीन पंतप्रधान चंद्रशेखर यांनी उचलून धरली. या चित्रपटनिर्मितीच्या निमित्ताने ११ व्यक्तींच्या गटासह चैत्यभूमी(दादर)सह विविध ठिकाणी जाऊन करण्यात आलेले संशोधन व अमेरिकेतील ज्या कोलंबिया विद्यापीठात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी शिक्षण घेतले तिथपर्यंतचा प्रवास अचंबित करणारा आहे. या चित्रपट निर्मितीच्यावेळी अनेक संघर्षाला तोंड द्यावे लागले. जोपर्यंत चित्रपट विषयाचे व दिग्दर्शकाचे नाते जुळून येत नाही तोपर्यंत यशस्वी चित्रपटनिर्मिती शक्य नाही."{{संदर्भ}} डॉ, जब्बार पटेलांनी [[थिएटर ॲंकेडमी]] या प्रायोगिक नाटकांसाठीच्या [[महाराष्ट्रातील नाट्यसंस्था|नाट्यसंस्थेची]] स्‍थापना केली आहे.{{संदर्भ}} इसवी सन एकोणीसशे सत्तरच्या दशकात विजय तेंडुलकर यांच्या 'घाशीराम कोतवाल' या नाटकाचे जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शन करून ते परत रंगमंचावर आणले होते. या नाटकाने आता विक्रमी प्रयोगांची नोंद केली आहे.{{संदर्भ}} जब्बार पटेलांनी अनेक लघुपटही तयार केले आहेत. सध्या(२०१२)ते महात्मा फुलें यांच्यावर चित्रपट काढण्यात गर्क आहेत. नाशिकच्या प्रसिद्ध कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचे ते अध्यक्ष आहेत.{{संदर्भ}} ==वैयक्तिक जीवन== डॉ. जब्बार पटेल यांची पत्‍नी डॉक्टर आहे. त्यांना दोन मुली आहेत.{{संदर्भ}} {{विस्तार}} ==जब्बार पटेल यांची भूमिका असलेली नाटके{{संदर्भ}}== * तुझे आहे तुजपाशी * माणूस नावाचे बेट * वेड्याचे घर उन्हात * तीन पैश्याचा तमाशा * घाशीराम कोतवाल ==जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले चित्रपट{{संदर्भ}}== * एक होता विदूषक * डॉ बाबासाहेब आंबेडकर * मुक्ता * पथिक (१९८८) * मी एस एम (१९८७) * महाराष्ट्र (१९८६) * मुसाफिर (१९८६) * उंबरठा (१९८२) * सिहासन (१९७९) * जैत रे जैत (१९७७) * सामना (१९७४) ===जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले लघुपट{{संदर्भ}}=== * इंडियन थिएटर * कुसुमाग्रज * मी एस.एम. * लक्ष्मणराव जोशी (१८८९) * कुमार गंधर्व (हंस अकेला) ==पुरस्कार== * २०१४ सालचे अखिल महाराष्ट्र नाट्यविद्यामंदिर समितीतर्फे दिले गेलेले (४९वे) [[विष्णूदास भावे]] गौरव पदक.{{संदर्भ}} * पुणे विद्यापीठाचा जीवनसाधना गौरव पुरस्कार.{{संदर्भ}} * दिल्लीच्या संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार{{संदर्भ}} * [http://www.mahasanskruti.org/film-puraskar.php चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कार] ==बाह्य दुवे== ==संदर्भ== [http://jalgaonlive.com/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%80-%E2%80%98%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F/ पत्रकारांशी ‘गप्पागोष्टी’त शंभर मिनिटे रमले डॉ.जब्बार पटेल!] [[वर्ग:दिग्दर्शक|पटेल,जब्बार]] [[वर्ग:संगीत नाटक अकादमी पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:इ.स. १९४२ मधील जन्म]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कारविजेते]] 02npikwl08bw0qsto0zpjeg5dsojf3z 2143535 2143534 2022-08-06T14:01:14Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{संदर्भ कमी}} {{माहितीचौकट अभिनेता | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = जब्बार पटेल | चित्र = Jabbar Patel.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = जब्बार पटेल | पूर्ण_नाव = जब्बार रझाक पटेल | जन्म_दिनांक = [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]] | जन्म_स्थान = [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | इतर_नावे = | कार्यक्षेत्र = दिग्दर्शन | राष्ट्रीयत्व =[[भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]], [[हिंदी भाषा|हिंदी]] | कारकीर्द_काळ = [[इ.स. १९७३]] पासून पुढे | प्रमुख_नाटके = | प्रमुख_चित्रपट = | प्रमुख_दूरचित्रवाणी_कार्यक्रम = | पुरस्कार = गंगाधर गाडगीळ पुरस्कार | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = मणी | अपत्ये = मुली - जस्मिन, जोनाकी | संकेतस्थळ = | तळटिपा = }} '''जब्बार रझाक पटेल''' (जन्म : [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]] ([[भारत]]), [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]]) हे [[मराठी चित्रपटसृष्टी|मराठी चित्रपटसृष्टीतील]] व [[हिंदी चित्रपटसृष्टी|हिंदी चित्रपटसृष्टीतील]] एक नाट्य व चित्रपट दिग्दर्शक आहेत.{{संदर्भ}} ==बालपण== जब्बार पटेल यांना वयाच्या दहाव्या वर्षी शाळेत असताना त्यांना नाटकांत काम करण्याची आणि नाट्यदिग्दर्शनाचीही संधी मिळाली. सोलापुरातले श्रीराम पुजारी हे त्या काळचे नाट्यकलेच्या क्षेत्रातील मोठे प्रस्थ होते. त्यांच्या घरी राहून जब्बार पटेल यांना साहित्य, संगीत व नाट्य या तीन क्षेत्रांतील लोकांना जवळून पाहता आले. त्या लोकांना चहा देण्यापासून ते आंघोळीचे पाणी देण्यापर्यंतची कामे जब्बार करत. परिणामी कलेच्या क्षेत्रातील अनेक बारकावे त्यांच्या कानावर तुलनेने फारच लवकर पडले. त्यामुळे त्यांनी शाळेत असताना बसविलेले ’चाफेकर, हाडाचा झुंजार आहेस तू’ हे मूक नाट्य किंवा कॉलेजमध्ये असताना ’तुझे आहे तुजपाशी’मध्ये केलेली श्यामची भूमिका लोकांना फार आवडली.{{संदर्भ}} पुण्याच्या [[बी.जे. मेडिकल कॉलेज|बी. जे. वैद्यकीय महाविद्यालयातून]] वैद्यकीय शिक्षण घेताना जब्बार पटेल यांच्या आयुष्यात [[विजय तेंडुलकर]] आले. त्यांची काही नाटके त्यांनी वाचली. ही आणि इतर नाटके बसवताना आगळेवेगळे प्रयोग केले. उदा० [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांची]] ’बळी’ ही एकांकिका किंवा ’श्रीमंत’ हे नाटक. असेच काही प्रयोग त्यांनी नाट्यलेखनातही केले. अनेक एकांकिका व नाटके बसवली. जब्बार पटेल यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांनी बऱ्याच [[नाट्यस्पर्धा|नाट्य स्पर्धांमध्ये]] बक्षिसे मिळवली.{{संदर्भ}} [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांनी]] जब्बार पटेलांना त्यांचे ’अशी पाखरे येती’ हे अत्यंत तरल नाटक राज्य नाट्यस्पर्धेसाठी दिले. ते नाटक खूप गाजले. त्यानंतर त्यांना ’घाशीराम कोतवाल’ हे सुप्रसिद्ध नाटक दिग्दर्शित करण्याची संधी मिळाले. हे नाटक खूप गाजले.{{संदर्भ}} जब्बार पटेल यांच्या मेडिकल कॉलेजातील सहाध्यायींमध्ये [[अनिल अवचट]], [[कुमार सप्तर्षी]] यांच्यासारखी पुढे साहित्यिक-पत्रकार झालेली मित्र मंडळीही होती. वैद्यकीय शिक्षण संपल्यावर त्यांनी आणि त्यांच्या पत्‍नीने प्रॅक्टिससाठी [[पुणे|पुण्याजवळचे]] [[दौंड]] हे गाव निवडले. जबार पटेल हे बालरोगतज्ज्ञ आणि त्यांची पत्‍नी स्त्री-रोगतज्ज्ञ. वडील [[रेल्वे]]त होते, म्हणून निदान [[रेल्वे]]तील माणसे त्यांच्या दवाखान्यात येतील अशी अपेक्षा होती. हळूहळू प्रक्टिसमध्ये जम बसू लागला. पण तरीही दिवसभर प्रॅक्टिस करून संध्याकाळी ’घाशीराम’च्या तालमींसाठी [[पुणे|पुण्यात]] यायचे. असे साडेतीन महिने चालू होते.{{संदर्भ}} ==चित्रपट क्षेत्रातील कारकिर्दीची सुरुवात== एके दिवशी जब्बार पटेल यांना भेटायला [[चित्रकला|चित्रकलेचे शिक्षक]] आणि वात्रटिकाकार [[कवी]] [[रामदास फुटाणे]] आले. त्यांनी समोर ’सामना’ चित्रपटाची [[पटकथा]] ठेवली, आणि म्हणाले,”आपण यावर चित्रपट काढायचा आहे!" तेंडुलकरांची संमती होतीच. आणि जब्बार पटेल हे ’सामना’ या त्यांच्या पहिल्या [[चित्रपट|चित्रपटाचे]] [[दिग्दर्शक]] झाले. (इ.स. १९७४){{संदर्भ}} ==कारकीर्द== डॉ. जब्बार पटेलांनी अनेक नाटके व चित्रपट दिग्दर्शित केले. राजकीय सारीपाटावरचे शह-काटशह मांडणारे ' सामना, सिंहासन, गो. नी. दांडेकरांच्या कादंबरीवर आधारीत 'जैत रे जैत, मुक्ता, पु ल. देशपांडेनी लिहिलेला 'एक होता विदूषक' असे चित्रपट त्यांनी दिग्दर्शित केले.{{संदर्भ}} अनेक पैलू असणाऱ्या आंबेडकरांचे जीवन तीन तासाच्या चित्रपटात रेखाटणे ही अवघड बाब असताना त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवरील चित्रपट केला. या चित्रपटाने त्यांना अनेक पुरस्कार मिळवून दिले. जवळपास सर्व प्रमुख भारतीय भाषांत हा चित्रपट रूपांतरित झाला आहे.{{संदर्भ}}x २०११ मध्ये ‘डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर’ यांच्या चित्रपटनिर्मितीबाबत विचारलेल्या प्रश्‍नाला सविस्तर उत्तरे देतांना त्यांनी स्पष्ट केले की, "पुणे येथील फिल्म डिव्हिजनमध्ये माहितीपट बनविताना या चित्रपटाची प्रेरणा मिळाली. मात्र त्याचवेळी बाबासाहेबांच्या जीवनाची व्यापकता सखोलपणे मांडणे माहितीपटात अशक्य असल्याचे जाणवले. त्यामुळे चित्रपट काढण्याचे ठरविले व ही कल्पना तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार व तत्कालीन पंतप्रधान चंद्रशेखर यांनी उचलून धरली. या चित्रपटनिर्मितीच्या निमित्ताने ११ व्यक्तींच्या गटासह चैत्यभूमी(दादर)सह विविध ठिकाणी जाऊन करण्यात आलेले संशोधन व अमेरिकेतील ज्या कोलंबिया विद्यापीठात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी शिक्षण घेतले तिथपर्यंतचा प्रवास अचंबित करणारा आहे. या चित्रपट निर्मितीच्यावेळी अनेक संघर्षाला तोंड द्यावे लागले. जोपर्यंत चित्रपट विषयाचे व दिग्दर्शकाचे नाते जुळून येत नाही तोपर्यंत यशस्वी चित्रपटनिर्मिती शक्य नाही."{{संदर्भ}} डॉ, जब्बार पटेलांनी [[थिएटर ॲंकेडमी]] या प्रायोगिक नाटकांसाठीच्या [[महाराष्ट्रातील नाट्यसंस्था|नाट्यसंस्थेची]] स्‍थापना केली आहे.{{संदर्भ}} इसवी सन एकोणीसशे सत्तरच्या दशकात विजय तेंडुलकर यांच्या 'घाशीराम कोतवाल' या नाटकाचे जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शन करून ते परत रंगमंचावर आणले होते. या नाटकाने आता विक्रमी प्रयोगांची नोंद केली आहे.{{संदर्भ}} जब्बार पटेलांनी अनेक लघुपटही तयार केले आहेत. सध्या(२०१२)ते महात्मा फुलें यांच्यावर चित्रपट काढण्यात गर्क आहेत. नाशिकच्या प्रसिद्ध कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचे ते अध्यक्ष आहेत.{{संदर्भ}} ==वैयक्तिक जीवन== डॉ. जब्बार पटेल यांची पत्‍नी डॉक्टर आहे. त्यांना दोन मुली आहेत.{{संदर्भ}} {{विस्तार}} ==जब्बार पटेल यांची भूमिका असलेली नाटके{{संदर्भ}}== * तुझे आहे तुजपाशी * माणूस नावाचे बेट * वेड्याचे घर उन्हात * तीन पैश्याचा तमाशा * घाशीराम कोतवाल ==जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले चित्रपट{{संदर्भ}}== * एक होता विदूषक * डॉ बाबासाहेब आंबेडकर * मुक्ता * पथिक (१९८८) * मी एस एम (१९८७) * महाराष्ट्र (१९८६) * मुसाफिर (१९८६) * उंबरठा (१९८२) * सिहासन (१९७९) * जैत रे जैत (१९७७) * सामना (१९७४) ===जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले लघुपट{{संदर्भ}}=== * इंडियन थिएटर (१९९०) * कुसुमाग्रज * मी एस.एम. * लक्ष्मणराव जोशी (१८८९) * कुमार गंधर्व (हंस अकेला) ==पुरस्कार== * २०१४ सालचे अखिल महाराष्ट्र नाट्यविद्यामंदिर समितीतर्फे दिले गेलेले (४९वे) [[विष्णूदास भावे]] गौरव पदक.{{संदर्भ}} * पुणे विद्यापीठाचा जीवनसाधना गौरव पुरस्कार.{{संदर्भ}} * दिल्लीच्या संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार{{संदर्भ}} * [http://www.mahasanskruti.org/film-puraskar.php चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कार] ==बाह्य दुवे== ==संदर्भ== [http://jalgaonlive.com/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%80-%E2%80%98%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F/ पत्रकारांशी ‘गप्पागोष्टी’त शंभर मिनिटे रमले डॉ.जब्बार पटेल!] [[वर्ग:दिग्दर्शक|पटेल,जब्बार]] [[वर्ग:संगीत नाटक अकादमी पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:इ.स. १९४२ मधील जन्म]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कारविजेते]] ih4q7ugnwnabv06twmld8ksqplsr6fm 2143536 2143535 2022-08-06T14:01:52Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{संदर्भ कमी}} {{माहितीचौकट अभिनेता | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = जब्बार पटेल | चित्र = Jabbar Patel.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = जब्बार पटेल | पूर्ण_नाव = जब्बार रझाक पटेल | जन्म_दिनांक = [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]] | जन्म_स्थान = [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | इतर_नावे = | कार्यक्षेत्र = दिग्दर्शन | राष्ट्रीयत्व =[[भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]], [[हिंदी भाषा|हिंदी]] | कारकीर्द_काळ = [[इ.स. १९७३]] पासून पुढे | प्रमुख_नाटके = | प्रमुख_चित्रपट = | प्रमुख_दूरचित्रवाणी_कार्यक्रम = | पुरस्कार = गंगाधर गाडगीळ पुरस्कार | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = मणी | अपत्ये = मुली - जस्मिन, जोनाकी | संकेतस्थळ = | तळटिपा = }} '''जब्बार रझाक पटेल''' (जन्म : [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]] ([[भारत]]), [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]]) हे [[मराठी चित्रपटसृष्टी|मराठी चित्रपटसृष्टीतील]] व [[हिंदी चित्रपटसृष्टी|हिंदी चित्रपटसृष्टीतील]] एक नाट्य व चित्रपट दिग्दर्शक आहेत.{{संदर्भ}} ==बालपण== जब्बार पटेल यांना वयाच्या दहाव्या वर्षी शाळेत असताना त्यांना नाटकांत काम करण्याची आणि नाट्यदिग्दर्शनाचीही संधी मिळाली. सोलापुरातले श्रीराम पुजारी हे त्या काळचे नाट्यकलेच्या क्षेत्रातील मोठे प्रस्थ होते. त्यांच्या घरी राहून जब्बार पटेल यांना साहित्य, संगीत व नाट्य या तीन क्षेत्रांतील लोकांना जवळून पाहता आले. त्या लोकांना चहा देण्यापासून ते आंघोळीचे पाणी देण्यापर्यंतची कामे जब्बार करत. परिणामी कलेच्या क्षेत्रातील अनेक बारकावे त्यांच्या कानावर तुलनेने फारच लवकर पडले. त्यामुळे त्यांनी शाळेत असताना बसविलेले ’चाफेकर, हाडाचा झुंजार आहेस तू’ हे मूक नाट्य किंवा कॉलेजमध्ये असताना ’तुझे आहे तुजपाशी’मध्ये केलेली श्यामची भूमिका लोकांना फार आवडली.{{संदर्भ}} पुण्याच्या [[बी.जे. मेडिकल कॉलेज|बी. जे. वैद्यकीय महाविद्यालयातून]] वैद्यकीय शिक्षण घेताना जब्बार पटेल यांच्या आयुष्यात [[विजय तेंडुलकर]] आले. त्यांची काही नाटके त्यांनी वाचली. ही आणि इतर नाटके बसवताना आगळेवेगळे प्रयोग केले. उदा० [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांची]] ’बळी’ ही एकांकिका किंवा ’श्रीमंत’ हे नाटक. असेच काही प्रयोग त्यांनी नाट्यलेखनातही केले. अनेक एकांकिका व नाटके बसवली. जब्बार पटेल यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांनी बऱ्याच [[नाट्यस्पर्धा|नाट्य स्पर्धांमध्ये]] बक्षिसे मिळवली.{{संदर्भ}} [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांनी]] जब्बार पटेलांना त्यांचे ’अशी पाखरे येती’ हे अत्यंत तरल नाटक राज्य नाट्यस्पर्धेसाठी दिले. ते नाटक खूप गाजले. त्यानंतर त्यांना ’घाशीराम कोतवाल’ हे सुप्रसिद्ध नाटक दिग्दर्शित करण्याची संधी मिळाले. हे नाटक खूप गाजले.{{संदर्भ}} जब्बार पटेल यांच्या मेडिकल कॉलेजातील सहाध्यायींमध्ये [[अनिल अवचट]], [[कुमार सप्तर्षी]] यांच्यासारखी पुढे साहित्यिक-पत्रकार झालेली मित्र मंडळीही होती. वैद्यकीय शिक्षण संपल्यावर त्यांनी आणि त्यांच्या पत्‍नीने प्रॅक्टिससाठी [[पुणे|पुण्याजवळचे]] [[दौंड]] हे गाव निवडले. जबार पटेल हे बालरोगतज्ज्ञ आणि त्यांची पत्‍नी स्त्री-रोगतज्ज्ञ. वडील [[रेल्वे]]त होते, म्हणून निदान [[रेल्वे]]तील माणसे त्यांच्या दवाखान्यात येतील अशी अपेक्षा होती. हळूहळू प्रक्टिसमध्ये जम बसू लागला. पण तरीही दिवसभर प्रॅक्टिस करून संध्याकाळी ’घाशीराम’च्या तालमींसाठी [[पुणे|पुण्यात]] यायचे. असे साडेतीन महिने चालू होते.{{संदर्भ}} ==चित्रपट क्षेत्रातील कारकिर्दीची सुरुवात== एके दिवशी जब्बार पटेल यांना भेटायला [[चित्रकला|चित्रकलेचे शिक्षक]] आणि वात्रटिकाकार [[कवी]] [[रामदास फुटाणे]] आले. त्यांनी समोर ’सामना’ चित्रपटाची [[पटकथा]] ठेवली, आणि म्हणाले,”आपण यावर चित्रपट काढायचा आहे!" तेंडुलकरांची संमती होतीच. आणि जब्बार पटेल हे ’सामना’ या त्यांच्या पहिल्या [[चित्रपट|चित्रपटाचे]] [[दिग्दर्शक]] झाले. (इ.स. १९७४){{संदर्भ}} ==कारकीर्द== डॉ. जब्बार पटेलांनी अनेक नाटके व चित्रपट दिग्दर्शित केले. राजकीय सारीपाटावरचे शह-काटशह मांडणारे ' सामना, सिंहासन, गो. नी. दांडेकरांच्या कादंबरीवर आधारीत 'जैत रे जैत, मुक्ता, पु ल. देशपांडेनी लिहिलेला 'एक होता विदूषक' असे चित्रपट त्यांनी दिग्दर्शित केले.{{संदर्भ}} अनेक पैलू असणाऱ्या आंबेडकरांचे जीवन तीन तासाच्या चित्रपटात रेखाटणे ही अवघड बाब असताना त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवरील चित्रपट केला. या चित्रपटाने त्यांना अनेक पुरस्कार मिळवून दिले. जवळपास सर्व प्रमुख भारतीय भाषांत हा चित्रपट रूपांतरित झाला आहे.{{संदर्भ}}x २०११ मध्ये ‘डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर’ यांच्या चित्रपटनिर्मितीबाबत विचारलेल्या प्रश्‍नाला सविस्तर उत्तरे देतांना त्यांनी स्पष्ट केले की, "पुणे येथील फिल्म डिव्हिजनमध्ये माहितीपट बनविताना या चित्रपटाची प्रेरणा मिळाली. मात्र त्याचवेळी बाबासाहेबांच्या जीवनाची व्यापकता सखोलपणे मांडणे माहितीपटात अशक्य असल्याचे जाणवले. त्यामुळे चित्रपट काढण्याचे ठरविले व ही कल्पना तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार व तत्कालीन पंतप्रधान चंद्रशेखर यांनी उचलून धरली. या चित्रपटनिर्मितीच्या निमित्ताने ११ व्यक्तींच्या गटासह चैत्यभूमी(दादर)सह विविध ठिकाणी जाऊन करण्यात आलेले संशोधन व अमेरिकेतील ज्या कोलंबिया विद्यापीठात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी शिक्षण घेतले तिथपर्यंतचा प्रवास अचंबित करणारा आहे. या चित्रपट निर्मितीच्यावेळी अनेक संघर्षाला तोंड द्यावे लागले. जोपर्यंत चित्रपट विषयाचे व दिग्दर्शकाचे नाते जुळून येत नाही तोपर्यंत यशस्वी चित्रपटनिर्मिती शक्य नाही."{{संदर्भ}} डॉ, जब्बार पटेलांनी [[थिएटर ॲंकेडमी]] या प्रायोगिक नाटकांसाठीच्या [[महाराष्ट्रातील नाट्यसंस्था|नाट्यसंस्थेची]] स्‍थापना केली आहे.{{संदर्भ}} इसवी सन एकोणीसशे सत्तरच्या दशकात विजय तेंडुलकर यांच्या 'घाशीराम कोतवाल' या नाटकाचे जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शन करून ते परत रंगमंचावर आणले होते. या नाटकाने आता विक्रमी प्रयोगांची नोंद केली आहे.{{संदर्भ}} जब्बार पटेलांनी अनेक लघुपटही तयार केले आहेत. सध्या(२०१२)ते महात्मा फुलें यांच्यावर चित्रपट काढण्यात गर्क आहेत. नाशिकच्या प्रसिद्ध कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचे ते अध्यक्ष आहेत.{{संदर्भ}} ==वैयक्तिक जीवन== डॉ. जब्बार पटेल यांची पत्‍नी डॉक्टर आहे. त्यांना दोन मुली आहेत.{{संदर्भ}} {{विस्तार}} ==जब्बार पटेल यांची भूमिका असलेली नाटके{{संदर्भ}}== * तुझे आहे तुजपाशी * माणूस नावाचे बेट * वेड्याचे घर उन्हात * तीन पैश्याचा तमाशा * घाशीराम कोतवाल ==जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले चित्रपट{{संदर्भ}}== * एक होता विदूषक * डॉ बाबासाहेब आंबेडकर * मुक्ता * पथिक (१९८८) * महाराष्ट्र (१९८६) * मुसाफिर (१९८६) * उंबरठा (१९८२) * सिहासन (१९७९) * जैत रे जैत (१९७७) * सामना (१९७४) ===जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले लघुपट{{संदर्भ}}=== * इंडियन थिएटर (१९९०) * कुसुमाग्रज * मी एस.एम. (१९८७) * लक्ष्मणराव जोशी (१८८९) * कुमार गंधर्व (हंस अकेला) ==पुरस्कार== * २०१४ सालचे अखिल महाराष्ट्र नाट्यविद्यामंदिर समितीतर्फे दिले गेलेले (४९वे) [[विष्णूदास भावे]] गौरव पदक.{{संदर्भ}} * पुणे विद्यापीठाचा जीवनसाधना गौरव पुरस्कार.{{संदर्भ}} * दिल्लीच्या संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार{{संदर्भ}} * [http://www.mahasanskruti.org/film-puraskar.php चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कार] ==बाह्य दुवे== ==संदर्भ== [http://jalgaonlive.com/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%80-%E2%80%98%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F/ पत्रकारांशी ‘गप्पागोष्टी’त शंभर मिनिटे रमले डॉ.जब्बार पटेल!] [[वर्ग:दिग्दर्शक|पटेल,जब्बार]] [[वर्ग:संगीत नाटक अकादमी पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:इ.स. १९४२ मधील जन्म]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कारविजेते]] hvh5q7y9vksr72k5n7m58uc8r89xn58 2143541 2143536 2022-08-06T14:02:36Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{संदर्भ कमी}} {{माहितीचौकट अभिनेता | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = जब्बार पटेल | चित्र = Jabbar Patel.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = जब्बार पटेल | पूर्ण_नाव = जब्बार रझाक पटेल | जन्म_दिनांक = [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]] | जन्म_स्थान = [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | इतर_नावे = | कार्यक्षेत्र = दिग्दर्शन | राष्ट्रीयत्व =[[भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]], [[हिंदी भाषा|हिंदी]] | कारकीर्द_काळ = [[इ.स. १९७३]] पासून पुढे | प्रमुख_नाटके = | प्रमुख_चित्रपट = | प्रमुख_दूरचित्रवाणी_कार्यक्रम = | पुरस्कार = गंगाधर गाडगीळ पुरस्कार | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = मणी | अपत्ये = मुली - जस्मिन, जोनाकी | संकेतस्थळ = | तळटिपा = }} '''जब्बार रझाक पटेल''' (जन्म : [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]] ([[भारत]]), [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]]) हे [[मराठी चित्रपटसृष्टी|मराठी चित्रपटसृष्टीतील]] व [[हिंदी चित्रपटसृष्टी|हिंदी चित्रपटसृष्टीतील]] एक नाट्य व चित्रपट दिग्दर्शक आहेत.{{संदर्भ}} ==बालपण== जब्बार पटेल यांना वयाच्या दहाव्या वर्षी शाळेत असताना त्यांना नाटकांत काम करण्याची आणि नाट्यदिग्दर्शनाचीही संधी मिळाली. सोलापुरातले श्रीराम पुजारी हे त्या काळचे नाट्यकलेच्या क्षेत्रातील मोठे प्रस्थ होते. त्यांच्या घरी राहून जब्बार पटेल यांना साहित्य, संगीत व नाट्य या तीन क्षेत्रांतील लोकांना जवळून पाहता आले. त्या लोकांना चहा देण्यापासून ते आंघोळीचे पाणी देण्यापर्यंतची कामे जब्बार करत. परिणामी कलेच्या क्षेत्रातील अनेक बारकावे त्यांच्या कानावर तुलनेने फारच लवकर पडले. त्यामुळे त्यांनी शाळेत असताना बसविलेले ’चाफेकर, हाडाचा झुंजार आहेस तू’ हे मूक नाट्य किंवा कॉलेजमध्ये असताना ’तुझे आहे तुजपाशी’मध्ये केलेली श्यामची भूमिका लोकांना फार आवडली.{{संदर्भ}} पुण्याच्या [[बी.जे. मेडिकल कॉलेज|बी. जे. वैद्यकीय महाविद्यालयातून]] वैद्यकीय शिक्षण घेताना जब्बार पटेल यांच्या आयुष्यात [[विजय तेंडुलकर]] आले. त्यांची काही नाटके त्यांनी वाचली. ही आणि इतर नाटके बसवताना आगळेवेगळे प्रयोग केले. उदा० [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांची]] ’बळी’ ही एकांकिका किंवा ’श्रीमंत’ हे नाटक. असेच काही प्रयोग त्यांनी नाट्यलेखनातही केले. अनेक एकांकिका व नाटके बसवली. जब्बार पटेल यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांनी बऱ्याच [[नाट्यस्पर्धा|नाट्य स्पर्धांमध्ये]] बक्षिसे मिळवली.{{संदर्भ}} [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांनी]] जब्बार पटेलांना त्यांचे ’अशी पाखरे येती’ हे अत्यंत तरल नाटक राज्य नाट्यस्पर्धेसाठी दिले. ते नाटक खूप गाजले. त्यानंतर त्यांना ’घाशीराम कोतवाल’ हे सुप्रसिद्ध नाटक दिग्दर्शित करण्याची संधी मिळाले. हे नाटक खूप गाजले.{{संदर्भ}} जब्बार पटेल यांच्या मेडिकल कॉलेजातील सहाध्यायींमध्ये [[अनिल अवचट]], [[कुमार सप्तर्षी]] यांच्यासारखी पुढे साहित्यिक-पत्रकार झालेली मित्र मंडळीही होती. वैद्यकीय शिक्षण संपल्यावर त्यांनी आणि त्यांच्या पत्‍नीने प्रॅक्टिससाठी [[पुणे|पुण्याजवळचे]] [[दौंड]] हे गाव निवडले. जबार पटेल हे बालरोगतज्ज्ञ आणि त्यांची पत्‍नी स्त्री-रोगतज्ज्ञ. वडील [[रेल्वे]]त होते, म्हणून निदान [[रेल्वे]]तील माणसे त्यांच्या दवाखान्यात येतील अशी अपेक्षा होती. हळूहळू प्रक्टिसमध्ये जम बसू लागला. पण तरीही दिवसभर प्रॅक्टिस करून संध्याकाळी ’घाशीराम’च्या तालमींसाठी [[पुणे|पुण्यात]] यायचे. असे साडेतीन महिने चालू होते.{{संदर्भ}} ==चित्रपट क्षेत्रातील कारकिर्दीची सुरुवात== एके दिवशी जब्बार पटेल यांना भेटायला [[चित्रकला|चित्रकलेचे शिक्षक]] आणि वात्रटिकाकार [[कवी]] [[रामदास फुटाणे]] आले. त्यांनी समोर ’सामना’ चित्रपटाची [[पटकथा]] ठेवली, आणि म्हणाले,”आपण यावर चित्रपट काढायचा आहे!" तेंडुलकरांची संमती होतीच. आणि जब्बार पटेल हे ’सामना’ या त्यांच्या पहिल्या [[चित्रपट|चित्रपटाचे]] [[दिग्दर्शक]] झाले. (इ.स. १९७४){{संदर्भ}} ==कारकीर्द== डॉ. जब्बार पटेलांनी अनेक नाटके व चित्रपट दिग्दर्शित केले. राजकीय सारीपाटावरचे शह-काटशह मांडणारे ' सामना, सिंहासन, गो. नी. दांडेकरांच्या कादंबरीवर आधारीत 'जैत रे जैत, मुक्ता, पु ल. देशपांडेनी लिहिलेला 'एक होता विदूषक' असे चित्रपट त्यांनी दिग्दर्शित केले.{{संदर्भ}} अनेक पैलू असणाऱ्या आंबेडकरांचे जीवन तीन तासाच्या चित्रपटात रेखाटणे ही अवघड बाब असताना त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवरील चित्रपट केला. या चित्रपटाने त्यांना अनेक पुरस्कार मिळवून दिले. जवळपास सर्व प्रमुख भारतीय भाषांत हा चित्रपट रूपांतरित झाला आहे.{{संदर्भ}}x २०११ मध्ये ‘डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर’ यांच्या चित्रपटनिर्मितीबाबत विचारलेल्या प्रश्‍नाला सविस्तर उत्तरे देतांना त्यांनी स्पष्ट केले की, "पुणे येथील फिल्म डिव्हिजनमध्ये माहितीपट बनविताना या चित्रपटाची प्रेरणा मिळाली. मात्र त्याचवेळी बाबासाहेबांच्या जीवनाची व्यापकता सखोलपणे मांडणे माहितीपटात अशक्य असल्याचे जाणवले. त्यामुळे चित्रपट काढण्याचे ठरविले व ही कल्पना तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार व तत्कालीन पंतप्रधान चंद्रशेखर यांनी उचलून धरली. या चित्रपटनिर्मितीच्या निमित्ताने ११ व्यक्तींच्या गटासह चैत्यभूमी(दादर)सह विविध ठिकाणी जाऊन करण्यात आलेले संशोधन व अमेरिकेतील ज्या कोलंबिया विद्यापीठात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी शिक्षण घेतले तिथपर्यंतचा प्रवास अचंबित करणारा आहे. या चित्रपट निर्मितीच्यावेळी अनेक संघर्षाला तोंड द्यावे लागले. जोपर्यंत चित्रपट विषयाचे व दिग्दर्शकाचे नाते जुळून येत नाही तोपर्यंत यशस्वी चित्रपटनिर्मिती शक्य नाही."{{संदर्भ}} डॉ, जब्बार पटेलांनी [[थिएटर ॲंकेडमी]] या प्रायोगिक नाटकांसाठीच्या [[महाराष्ट्रातील नाट्यसंस्था|नाट्यसंस्थेची]] स्‍थापना केली आहे.{{संदर्भ}} इसवी सन एकोणीसशे सत्तरच्या दशकात विजय तेंडुलकर यांच्या 'घाशीराम कोतवाल' या नाटकाचे जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शन करून ते परत रंगमंचावर आणले होते. या नाटकाने आता विक्रमी प्रयोगांची नोंद केली आहे.{{संदर्भ}} जब्बार पटेलांनी अनेक लघुपटही तयार केले आहेत. सध्या(२०१२)ते महात्मा फुलें यांच्यावर चित्रपट काढण्यात गर्क आहेत. नाशिकच्या प्रसिद्ध कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचे ते अध्यक्ष आहेत.{{संदर्भ}} ==वैयक्तिक जीवन== डॉ. जब्बार पटेल यांची पत्‍नी डॉक्टर आहे. त्यांना दोन मुली आहेत.{{संदर्भ}} {{विस्तार}} ==जब्बार पटेल यांची भूमिका असलेली नाटके{{संदर्भ}}== * तुझे आहे तुजपाशी * माणूस नावाचे बेट * वेड्याचे घर उन्हात * तीन पैश्याचा तमाशा * घाशीराम कोतवाल ==जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले चित्रपट{{संदर्भ}}== * एक होता विदूषक * डॉ बाबासाहेब आंबेडकर * मुक्ता (१९९४) * पथिक (१९८८) * महाराष्ट्र (१९८६) * मुसाफिर (१९८६) * उंबरठा (१९८२) * सिहासन (१९७९) * जैत रे जैत (१९७७) * सामना (१९७४) ===जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले लघुपट{{संदर्भ}}=== * इंडियन थिएटर (१९९०) * कुसुमाग्रज * मी एस.एम. (१९८७) * लक्ष्मणराव जोशी (१८८९) * कुमार गंधर्व (हंस अकेला) ==पुरस्कार== * २०१४ सालचे अखिल महाराष्ट्र नाट्यविद्यामंदिर समितीतर्फे दिले गेलेले (४९वे) [[विष्णूदास भावे]] गौरव पदक.{{संदर्भ}} * पुणे विद्यापीठाचा जीवनसाधना गौरव पुरस्कार.{{संदर्भ}} * दिल्लीच्या संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार{{संदर्भ}} * [http://www.mahasanskruti.org/film-puraskar.php चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कार] ==बाह्य दुवे== ==संदर्भ== [http://jalgaonlive.com/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%80-%E2%80%98%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F/ पत्रकारांशी ‘गप्पागोष्टी’त शंभर मिनिटे रमले डॉ.जब्बार पटेल!] [[वर्ग:दिग्दर्शक|पटेल,जब्बार]] [[वर्ग:संगीत नाटक अकादमी पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:इ.स. १९४२ मधील जन्म]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कारविजेते]] luwxia5xmagn0zqrqctwsytaqx4avz0 2143542 2143541 2022-08-06T14:03:16Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{संदर्भ कमी}} {{माहितीचौकट अभिनेता | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = जब्बार पटेल | चित्र = Jabbar Patel.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = जब्बार पटेल | पूर्ण_नाव = जब्बार रझाक पटेल | जन्म_दिनांक = [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]] | जन्म_स्थान = [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | इतर_नावे = | कार्यक्षेत्र = दिग्दर्शन | राष्ट्रीयत्व =[[भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]], [[हिंदी भाषा|हिंदी]] | कारकीर्द_काळ = [[इ.स. १९७३]] पासून पुढे | प्रमुख_नाटके = | प्रमुख_चित्रपट = | प्रमुख_दूरचित्रवाणी_कार्यक्रम = | पुरस्कार = गंगाधर गाडगीळ पुरस्कार | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = मणी | अपत्ये = मुली - जस्मिन, जोनाकी | संकेतस्थळ = | तळटिपा = }} '''जब्बार रझाक पटेल''' (जन्म : [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]] ([[भारत]]), [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]]) हे [[मराठी चित्रपटसृष्टी|मराठी चित्रपटसृष्टीतील]] व [[हिंदी चित्रपटसृष्टी|हिंदी चित्रपटसृष्टीतील]] एक नाट्य व चित्रपट दिग्दर्शक आहेत.{{संदर्भ}} ==बालपण== जब्बार पटेल यांना वयाच्या दहाव्या वर्षी शाळेत असताना त्यांना नाटकांत काम करण्याची आणि नाट्यदिग्दर्शनाचीही संधी मिळाली. सोलापुरातले श्रीराम पुजारी हे त्या काळचे नाट्यकलेच्या क्षेत्रातील मोठे प्रस्थ होते. त्यांच्या घरी राहून जब्बार पटेल यांना साहित्य, संगीत व नाट्य या तीन क्षेत्रांतील लोकांना जवळून पाहता आले. त्या लोकांना चहा देण्यापासून ते आंघोळीचे पाणी देण्यापर्यंतची कामे जब्बार करत. परिणामी कलेच्या क्षेत्रातील अनेक बारकावे त्यांच्या कानावर तुलनेने फारच लवकर पडले. त्यामुळे त्यांनी शाळेत असताना बसविलेले ’चाफेकर, हाडाचा झुंजार आहेस तू’ हे मूक नाट्य किंवा कॉलेजमध्ये असताना ’तुझे आहे तुजपाशी’मध्ये केलेली श्यामची भूमिका लोकांना फार आवडली.{{संदर्भ}} पुण्याच्या [[बी.जे. मेडिकल कॉलेज|बी. जे. वैद्यकीय महाविद्यालयातून]] वैद्यकीय शिक्षण घेताना जब्बार पटेल यांच्या आयुष्यात [[विजय तेंडुलकर]] आले. त्यांची काही नाटके त्यांनी वाचली. ही आणि इतर नाटके बसवताना आगळेवेगळे प्रयोग केले. उदा० [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांची]] ’बळी’ ही एकांकिका किंवा ’श्रीमंत’ हे नाटक. असेच काही प्रयोग त्यांनी नाट्यलेखनातही केले. अनेक एकांकिका व नाटके बसवली. जब्बार पटेल यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांनी बऱ्याच [[नाट्यस्पर्धा|नाट्य स्पर्धांमध्ये]] बक्षिसे मिळवली.{{संदर्भ}} [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांनी]] जब्बार पटेलांना त्यांचे ’अशी पाखरे येती’ हे अत्यंत तरल नाटक राज्य नाट्यस्पर्धेसाठी दिले. ते नाटक खूप गाजले. त्यानंतर त्यांना ’घाशीराम कोतवाल’ हे सुप्रसिद्ध नाटक दिग्दर्शित करण्याची संधी मिळाले. हे नाटक खूप गाजले.{{संदर्भ}} जब्बार पटेल यांच्या मेडिकल कॉलेजातील सहाध्यायींमध्ये [[अनिल अवचट]], [[कुमार सप्तर्षी]] यांच्यासारखी पुढे साहित्यिक-पत्रकार झालेली मित्र मंडळीही होती. वैद्यकीय शिक्षण संपल्यावर त्यांनी आणि त्यांच्या पत्‍नीने प्रॅक्टिससाठी [[पुणे|पुण्याजवळचे]] [[दौंड]] हे गाव निवडले. जबार पटेल हे बालरोगतज्ज्ञ आणि त्यांची पत्‍नी स्त्री-रोगतज्ज्ञ. वडील [[रेल्वे]]त होते, म्हणून निदान [[रेल्वे]]तील माणसे त्यांच्या दवाखान्यात येतील अशी अपेक्षा होती. हळूहळू प्रक्टिसमध्ये जम बसू लागला. पण तरीही दिवसभर प्रॅक्टिस करून संध्याकाळी ’घाशीराम’च्या तालमींसाठी [[पुणे|पुण्यात]] यायचे. असे साडेतीन महिने चालू होते.{{संदर्भ}} ==चित्रपट क्षेत्रातील कारकिर्दीची सुरुवात== एके दिवशी जब्बार पटेल यांना भेटायला [[चित्रकला|चित्रकलेचे शिक्षक]] आणि वात्रटिकाकार [[कवी]] [[रामदास फुटाणे]] आले. त्यांनी समोर ’सामना’ चित्रपटाची [[पटकथा]] ठेवली, आणि म्हणाले,”आपण यावर चित्रपट काढायचा आहे!" तेंडुलकरांची संमती होतीच. आणि जब्बार पटेल हे ’सामना’ या त्यांच्या पहिल्या [[चित्रपट|चित्रपटाचे]] [[दिग्दर्शक]] झाले. (इ.स. १९७४){{संदर्भ}} ==कारकीर्द== डॉ. जब्बार पटेलांनी अनेक नाटके व चित्रपट दिग्दर्शित केले. राजकीय सारीपाटावरचे शह-काटशह मांडणारे ' सामना, सिंहासन, गो. नी. दांडेकरांच्या कादंबरीवर आधारीत 'जैत रे जैत, मुक्ता, पु ल. देशपांडेनी लिहिलेला 'एक होता विदूषक' असे चित्रपट त्यांनी दिग्दर्शित केले.{{संदर्भ}} अनेक पैलू असणाऱ्या आंबेडकरांचे जीवन तीन तासाच्या चित्रपटात रेखाटणे ही अवघड बाब असताना त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवरील चित्रपट केला. या चित्रपटाने त्यांना अनेक पुरस्कार मिळवून दिले. जवळपास सर्व प्रमुख भारतीय भाषांत हा चित्रपट रूपांतरित झाला आहे.{{संदर्भ}}x २०११ मध्ये ‘डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर’ यांच्या चित्रपटनिर्मितीबाबत विचारलेल्या प्रश्‍नाला सविस्तर उत्तरे देतांना त्यांनी स्पष्ट केले की, "पुणे येथील फिल्म डिव्हिजनमध्ये माहितीपट बनविताना या चित्रपटाची प्रेरणा मिळाली. मात्र त्याचवेळी बाबासाहेबांच्या जीवनाची व्यापकता सखोलपणे मांडणे माहितीपटात अशक्य असल्याचे जाणवले. त्यामुळे चित्रपट काढण्याचे ठरविले व ही कल्पना तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार व तत्कालीन पंतप्रधान चंद्रशेखर यांनी उचलून धरली. या चित्रपटनिर्मितीच्या निमित्ताने ११ व्यक्तींच्या गटासह चैत्यभूमी(दादर)सह विविध ठिकाणी जाऊन करण्यात आलेले संशोधन व अमेरिकेतील ज्या कोलंबिया विद्यापीठात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी शिक्षण घेतले तिथपर्यंतचा प्रवास अचंबित करणारा आहे. या चित्रपट निर्मितीच्यावेळी अनेक संघर्षाला तोंड द्यावे लागले. जोपर्यंत चित्रपट विषयाचे व दिग्दर्शकाचे नाते जुळून येत नाही तोपर्यंत यशस्वी चित्रपटनिर्मिती शक्य नाही."{{संदर्भ}} डॉ, जब्बार पटेलांनी [[थिएटर ॲंकेडमी]] या प्रायोगिक नाटकांसाठीच्या [[महाराष्ट्रातील नाट्यसंस्था|नाट्यसंस्थेची]] स्‍थापना केली आहे.{{संदर्भ}} इसवी सन एकोणीसशे सत्तरच्या दशकात विजय तेंडुलकर यांच्या 'घाशीराम कोतवाल' या नाटकाचे जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शन करून ते परत रंगमंचावर आणले होते. या नाटकाने आता विक्रमी प्रयोगांची नोंद केली आहे.{{संदर्भ}} जब्बार पटेलांनी अनेक लघुपटही तयार केले आहेत. सध्या(२०१२)ते महात्मा फुलें यांच्यावर चित्रपट काढण्यात गर्क आहेत. नाशिकच्या प्रसिद्ध कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचे ते अध्यक्ष आहेत.{{संदर्भ}} ==वैयक्तिक जीवन== डॉ. जब्बार पटेल यांची पत्‍नी डॉक्टर आहे. त्यांना दोन मुली आहेत.{{संदर्भ}} {{विस्तार}} ==जब्बार पटेल यांची भूमिका असलेली नाटके{{संदर्भ}}== * तुझे आहे तुजपाशी * माणूस नावाचे बेट * वेड्याचे घर उन्हात * तीन पैश्याचा तमाशा * घाशीराम कोतवाल ==जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले चित्रपट{{संदर्भ}}== * डॉ बाबासाहेब आंबेडकर * मुक्ता (१९९४) * एक होता विदूषक (१९९२) * पथिक (१९८८) * महाराष्ट्र (१९८६) * मुसाफिर (१९८६) * उंबरठा (१९८२) * सिहासन (१९७९) * जैत रे जैत (१९७७) * सामना (१९७४) ===जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले लघुपट{{संदर्भ}}=== * इंडियन थिएटर (१९९०) * कुसुमाग्रज * मी एस.एम. (१९८७) * लक्ष्मणराव जोशी (१८८९) * कुमार गंधर्व (हंस अकेला) ==पुरस्कार== * २०१४ सालचे अखिल महाराष्ट्र नाट्यविद्यामंदिर समितीतर्फे दिले गेलेले (४९वे) [[विष्णूदास भावे]] गौरव पदक.{{संदर्भ}} * पुणे विद्यापीठाचा जीवनसाधना गौरव पुरस्कार.{{संदर्भ}} * दिल्लीच्या संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार{{संदर्भ}} * [http://www.mahasanskruti.org/film-puraskar.php चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कार] ==बाह्य दुवे== ==संदर्भ== [http://jalgaonlive.com/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%80-%E2%80%98%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F/ पत्रकारांशी ‘गप्पागोष्टी’त शंभर मिनिटे रमले डॉ.जब्बार पटेल!] [[वर्ग:दिग्दर्शक|पटेल,जब्बार]] [[वर्ग:संगीत नाटक अकादमी पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:इ.स. १९४२ मधील जन्म]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कारविजेते]] fs2vp4izyblwlq8m2l01ef8h7trpf10 2143545 2143542 2022-08-06T14:04:12Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{संदर्भ कमी}} {{माहितीचौकट अभिनेता | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = जब्बार पटेल | चित्र = Jabbar Patel.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = जब्बार पटेल | पूर्ण_नाव = जब्बार रझाक पटेल | जन्म_दिनांक = [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]] | जन्म_स्थान = [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | इतर_नावे = | कार्यक्षेत्र = दिग्दर्शन | राष्ट्रीयत्व =[[भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]], [[हिंदी भाषा|हिंदी]] | कारकीर्द_काळ = [[इ.स. १९७३]] पासून पुढे | प्रमुख_नाटके = | प्रमुख_चित्रपट = | प्रमुख_दूरचित्रवाणी_कार्यक्रम = | पुरस्कार = गंगाधर गाडगीळ पुरस्कार | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = मणी | अपत्ये = मुली - जस्मिन, जोनाकी | संकेतस्थळ = | तळटिपा = }} '''जब्बार रझाक पटेल''' (जन्म : [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]] ([[भारत]]), [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]]) हे [[मराठी चित्रपटसृष्टी|मराठी चित्रपटसृष्टीतील]] व [[हिंदी चित्रपटसृष्टी|हिंदी चित्रपटसृष्टीतील]] एक नाट्य व चित्रपट दिग्दर्शक आहेत.{{संदर्भ}} ==बालपण== जब्बार पटेल यांना वयाच्या दहाव्या वर्षी शाळेत असताना त्यांना नाटकांत काम करण्याची आणि नाट्यदिग्दर्शनाचीही संधी मिळाली. सोलापुरातले श्रीराम पुजारी हे त्या काळचे नाट्यकलेच्या क्षेत्रातील मोठे प्रस्थ होते. त्यांच्या घरी राहून जब्बार पटेल यांना साहित्य, संगीत व नाट्य या तीन क्षेत्रांतील लोकांना जवळून पाहता आले. त्या लोकांना चहा देण्यापासून ते आंघोळीचे पाणी देण्यापर्यंतची कामे जब्बार करत. परिणामी कलेच्या क्षेत्रातील अनेक बारकावे त्यांच्या कानावर तुलनेने फारच लवकर पडले. त्यामुळे त्यांनी शाळेत असताना बसविलेले ’चाफेकर, हाडाचा झुंजार आहेस तू’ हे मूक नाट्य किंवा कॉलेजमध्ये असताना ’तुझे आहे तुजपाशी’मध्ये केलेली श्यामची भूमिका लोकांना फार आवडली.{{संदर्भ}} पुण्याच्या [[बी.जे. मेडिकल कॉलेज|बी. जे. वैद्यकीय महाविद्यालयातून]] वैद्यकीय शिक्षण घेताना जब्बार पटेल यांच्या आयुष्यात [[विजय तेंडुलकर]] आले. त्यांची काही नाटके त्यांनी वाचली. ही आणि इतर नाटके बसवताना आगळेवेगळे प्रयोग केले. उदा० [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांची]] ’बळी’ ही एकांकिका किंवा ’श्रीमंत’ हे नाटक. असेच काही प्रयोग त्यांनी नाट्यलेखनातही केले. अनेक एकांकिका व नाटके बसवली. जब्बार पटेल यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांनी बऱ्याच [[नाट्यस्पर्धा|नाट्य स्पर्धांमध्ये]] बक्षिसे मिळवली.{{संदर्भ}} [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांनी]] जब्बार पटेलांना त्यांचे ’अशी पाखरे येती’ हे अत्यंत तरल नाटक राज्य नाट्यस्पर्धेसाठी दिले. ते नाटक खूप गाजले. त्यानंतर त्यांना ’घाशीराम कोतवाल’ हे सुप्रसिद्ध नाटक दिग्दर्शित करण्याची संधी मिळाले. हे नाटक खूप गाजले.{{संदर्भ}} जब्बार पटेल यांच्या मेडिकल कॉलेजातील सहाध्यायींमध्ये [[अनिल अवचट]], [[कुमार सप्तर्षी]] यांच्यासारखी पुढे साहित्यिक-पत्रकार झालेली मित्र मंडळीही होती. वैद्यकीय शिक्षण संपल्यावर त्यांनी आणि त्यांच्या पत्‍नीने प्रॅक्टिससाठी [[पुणे|पुण्याजवळचे]] [[दौंड]] हे गाव निवडले. जबार पटेल हे बालरोगतज्ज्ञ आणि त्यांची पत्‍नी स्त्री-रोगतज्ज्ञ. वडील [[रेल्वे]]त होते, म्हणून निदान [[रेल्वे]]तील माणसे त्यांच्या दवाखान्यात येतील अशी अपेक्षा होती. हळूहळू प्रक्टिसमध्ये जम बसू लागला. पण तरीही दिवसभर प्रॅक्टिस करून संध्याकाळी ’घाशीराम’च्या तालमींसाठी [[पुणे|पुण्यात]] यायचे. असे साडेतीन महिने चालू होते.{{संदर्भ}} ==चित्रपट क्षेत्रातील कारकिर्दीची सुरुवात== एके दिवशी जब्बार पटेल यांना भेटायला [[चित्रकला|चित्रकलेचे शिक्षक]] आणि वात्रटिकाकार [[कवी]] [[रामदास फुटाणे]] आले. त्यांनी समोर ’सामना’ चित्रपटाची [[पटकथा]] ठेवली, आणि म्हणाले,”आपण यावर चित्रपट काढायचा आहे!" तेंडुलकरांची संमती होतीच. आणि जब्बार पटेल हे ’सामना’ या त्यांच्या पहिल्या [[चित्रपट|चित्रपटाचे]] [[दिग्दर्शक]] झाले. (इ.स. १९७४){{संदर्भ}} ==कारकीर्द== डॉ. जब्बार पटेलांनी अनेक नाटके व चित्रपट दिग्दर्शित केले. राजकीय सारीपाटावरचे शह-काटशह मांडणारे ' सामना, सिंहासन, गो. नी. दांडेकरांच्या कादंबरीवर आधारीत 'जैत रे जैत, मुक्ता, पु ल. देशपांडेनी लिहिलेला 'एक होता विदूषक' असे चित्रपट त्यांनी दिग्दर्शित केले.{{संदर्भ}} अनेक पैलू असणाऱ्या आंबेडकरांचे जीवन तीन तासाच्या चित्रपटात रेखाटणे ही अवघड बाब असताना त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवरील चित्रपट केला. या चित्रपटाने त्यांना अनेक पुरस्कार मिळवून दिले. जवळपास सर्व प्रमुख भारतीय भाषांत हा चित्रपट रूपांतरित झाला आहे.{{संदर्भ}}x २०११ मध्ये ‘डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर’ यांच्या चित्रपटनिर्मितीबाबत विचारलेल्या प्रश्‍नाला सविस्तर उत्तरे देतांना त्यांनी स्पष्ट केले की, "पुणे येथील फिल्म डिव्हिजनमध्ये माहितीपट बनविताना या चित्रपटाची प्रेरणा मिळाली. मात्र त्याचवेळी बाबासाहेबांच्या जीवनाची व्यापकता सखोलपणे मांडणे माहितीपटात अशक्य असल्याचे जाणवले. त्यामुळे चित्रपट काढण्याचे ठरविले व ही कल्पना तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार व तत्कालीन पंतप्रधान चंद्रशेखर यांनी उचलून धरली. या चित्रपटनिर्मितीच्या निमित्ताने ११ व्यक्तींच्या गटासह चैत्यभूमी(दादर)सह विविध ठिकाणी जाऊन करण्यात आलेले संशोधन व अमेरिकेतील ज्या कोलंबिया विद्यापीठात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी शिक्षण घेतले तिथपर्यंतचा प्रवास अचंबित करणारा आहे. या चित्रपट निर्मितीच्यावेळी अनेक संघर्षाला तोंड द्यावे लागले. जोपर्यंत चित्रपट विषयाचे व दिग्दर्शकाचे नाते जुळून येत नाही तोपर्यंत यशस्वी चित्रपटनिर्मिती शक्य नाही."{{संदर्भ}} डॉ, जब्बार पटेलांनी [[थिएटर ॲंकेडमी]] या प्रायोगिक नाटकांसाठीच्या [[महाराष्ट्रातील नाट्यसंस्था|नाट्यसंस्थेची]] स्‍थापना केली आहे.{{संदर्भ}} इसवी सन एकोणीसशे सत्तरच्या दशकात विजय तेंडुलकर यांच्या 'घाशीराम कोतवाल' या नाटकाचे जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शन करून ते परत रंगमंचावर आणले होते. या नाटकाने आता विक्रमी प्रयोगांची नोंद केली आहे.{{संदर्भ}} जब्बार पटेलांनी अनेक लघुपटही तयार केले आहेत. सध्या(२०१२)ते महात्मा फुलें यांच्यावर चित्रपट काढण्यात गर्क आहेत. नाशिकच्या प्रसिद्ध कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचे ते अध्यक्ष आहेत.{{संदर्भ}} ==वैयक्तिक जीवन== डॉ. जब्बार पटेल यांची पत्‍नी डॉक्टर आहे. त्यांना दोन मुली आहेत.{{संदर्भ}} {{विस्तार}} ==जब्बार पटेल यांची भूमिका असलेली नाटके{{संदर्भ}}== * तुझे आहे तुजपाशी * माणूस नावाचे बेट * वेड्याचे घर उन्हात * तीन पैश्याचा तमाशा * घाशीराम कोतवाल ==जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले चित्रपट{{संदर्भ}}== * डॉ बाबासाहेब आंबेडकर (२०००) * मुक्ता (१९९४) * एक होता विदूषक (१९९२) * महाराष्ट्र (१९८६) * मुसाफिर (१९८६) * उंबरठा (१९८२) * सिहासन (१९७९) * जैत रे जैत (१९७७) * सामना (१९७४) ===जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले लघुपट{{संदर्भ}}=== * इंडियन थिएटर (१९९०) * कुसुमाग्रज * पथिक (१९८८) * मी एस.एम. (१९८७) * लक्ष्मणराव जोशी (१८८९) * कुमार गंधर्व (हंस अकेला) ==पुरस्कार== * २०१४ सालचे अखिल महाराष्ट्र नाट्यविद्यामंदिर समितीतर्फे दिले गेलेले (४९वे) [[विष्णूदास भावे]] गौरव पदक.{{संदर्भ}} * पुणे विद्यापीठाचा जीवनसाधना गौरव पुरस्कार.{{संदर्भ}} * दिल्लीच्या संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार{{संदर्भ}} * [http://www.mahasanskruti.org/film-puraskar.php चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कार] ==बाह्य दुवे== ==संदर्भ== [http://jalgaonlive.com/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%80-%E2%80%98%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F/ पत्रकारांशी ‘गप्पागोष्टी’त शंभर मिनिटे रमले डॉ.जब्बार पटेल!] [[वर्ग:दिग्दर्शक|पटेल,जब्बार]] [[वर्ग:संगीत नाटक अकादमी पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:इ.स. १९४२ मधील जन्म]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कारविजेते]] bu2xts3hkzz3js21s5knauct5jbz6qm 2143548 2143545 2022-08-06T14:11:29Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{संदर्भ कमी}} {{माहितीचौकट अभिनेता | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = जब्बार पटेल | चित्र = Jabbar Patel.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = जब्बार पटेल | पूर्ण_नाव = जब्बार रझाक पटेल | जन्म_दिनांक = [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]] | जन्म_स्थान = [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | इतर_नावे = | कार्यक्षेत्र = दिग्दर्शन | राष्ट्रीयत्व =[[भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]], [[हिंदी भाषा|हिंदी]] | कारकीर्द_काळ = [[इ.स. १९७३]] पासून पुढे | प्रमुख_नाटके = | प्रमुख_चित्रपट = | प्रमुख_दूरचित्रवाणी_कार्यक्रम = | पुरस्कार = गंगाधर गाडगीळ पुरस्कार | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = मणी | अपत्ये = मुली - जस्मिन, जोनाकी | संकेतस्थळ = | तळटिपा = }} '''जब्बार रझाक पटेल''' (जन्म : [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]] ([[भारत]]), [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]]) हे [[मराठी चित्रपटसृष्टी|मराठी चित्रपटसृष्टीतील]] व [[हिंदी चित्रपटसृष्टी|हिंदी चित्रपटसृष्टीतील]] एक नाट्य व चित्रपट दिग्दर्शक आहेत.{{संदर्भ}} ==बालपण== जब्बार पटेल यांना वयाच्या दहाव्या वर्षी शाळेत असताना त्यांना नाटकांत काम करण्याची आणि नाट्यदिग्दर्शनाचीही संधी मिळाली. सोलापुरातले श्रीराम पुजारी हे त्या काळचे नाट्यकलेच्या क्षेत्रातील मोठे प्रस्थ होते. त्यांच्या घरी राहून जब्बार पटेल यांना साहित्य, संगीत व नाट्य या तीन क्षेत्रांतील लोकांना जवळून पाहता आले. त्या लोकांना चहा देण्यापासून ते आंघोळीचे पाणी देण्यापर्यंतची कामे जब्बार करत. परिणामी कलेच्या क्षेत्रातील अनेक बारकावे त्यांच्या कानावर तुलनेने फारच लवकर पडले. त्यामुळे त्यांनी शाळेत असताना बसविलेले ’चाफेकर, हाडाचा झुंजार आहेस तू’ हे मूक नाट्य किंवा कॉलेजमध्ये असताना ’तुझे आहे तुजपाशी’मध्ये केलेली श्यामची भूमिका लोकांना फार आवडली.{{संदर्भ}} पुण्याच्या [[बी.जे. मेडिकल कॉलेज|बी. जे. वैद्यकीय महाविद्यालयातून]] वैद्यकीय शिक्षण घेताना जब्बार पटेल यांच्या आयुष्यात [[विजय तेंडुलकर]] आले. त्यांची काही नाटके त्यांनी वाचली. ही आणि इतर नाटके बसवताना आगळेवेगळे प्रयोग केले. उदा० [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांची]] ’बळी’ ही एकांकिका किंवा ’श्रीमंत’ हे नाटक. असेच काही प्रयोग त्यांनी नाट्यलेखनातही केले. अनेक एकांकिका व नाटके बसवली. जब्बार पटेल यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांनी बऱ्याच [[नाट्यस्पर्धा|नाट्य स्पर्धांमध्ये]] बक्षिसे मिळवली.{{संदर्भ}} [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांनी]] जब्बार पटेलांना त्यांचे ’अशी पाखरे येती’ हे अत्यंत तरल नाटक राज्य नाट्यस्पर्धेसाठी दिले. ते नाटक खूप गाजले. त्यानंतर त्यांना ’घाशीराम कोतवाल’ हे सुप्रसिद्ध नाटक दिग्दर्शित करण्याची संधी मिळाले. हे नाटक खूप गाजले.{{संदर्भ}} जब्बार पटेल यांच्या मेडिकल कॉलेजातील सहाध्यायींमध्ये [[अनिल अवचट]], [[कुमार सप्तर्षी]] यांच्यासारखी पुढे साहित्यिक-पत्रकार झालेली मित्र मंडळीही होती. वैद्यकीय शिक्षण संपल्यावर त्यांनी आणि त्यांच्या पत्‍नीने प्रॅक्टिससाठी [[पुणे|पुण्याजवळचे]] [[दौंड]] हे गाव निवडले. जबार पटेल हे बालरोगतज्ज्ञ आणि त्यांची पत्‍नी स्त्री-रोगतज्ज्ञ. वडील [[रेल्वे]]त होते, म्हणून निदान [[रेल्वे]]तील माणसे त्यांच्या दवाखान्यात येतील अशी अपेक्षा होती. हळूहळू प्रक्टिसमध्ये जम बसू लागला. पण तरीही दिवसभर प्रॅक्टिस करून संध्याकाळी ’घाशीराम’च्या तालमींसाठी [[पुणे|पुण्यात]] यायचे. असे साडेतीन महिने चालू होते.{{संदर्भ}} ==चित्रपट क्षेत्रातील कारकिर्दीची सुरुवात== एके दिवशी जब्बार पटेल यांना भेटायला [[चित्रकला|चित्रकलेचे शिक्षक]] आणि वात्रटिकाकार [[कवी]] [[रामदास फुटाणे]] आले. त्यांनी समोर ’सामना’ चित्रपटाची [[पटकथा]] ठेवली, आणि म्हणाले,”आपण यावर चित्रपट काढायचा आहे!" तेंडुलकरांची संमती होतीच. आणि जब्बार पटेल हे ’सामना’ या त्यांच्या पहिल्या [[चित्रपट|चित्रपटाचे]] [[दिग्दर्शक]] झाले. (इ.स. १९७४){{संदर्भ}} ==कारकीर्द== डॉ. जब्बार पटेलांनी अनेक नाटके व चित्रपट दिग्दर्शित केले. राजकीय सारीपाटावरचे शह-काटशह मांडणारे ' सामना, सिंहासन, गो. नी. दांडेकरांच्या कादंबरीवर आधारीत 'जैत रे जैत, मुक्ता, पु ल. देशपांडेनी लिहिलेला 'एक होता विदूषक' असे चित्रपट त्यांनी दिग्दर्शित केले.{{संदर्भ}} अनेक पैलू असणाऱ्या आंबेडकरांचे जीवन तीन तासाच्या चित्रपटात रेखाटणे ही अवघड बाब असताना त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवरील चित्रपट केला. या चित्रपटाने त्यांना अनेक पुरस्कार मिळवून दिले. जवळपास सर्व प्रमुख भारतीय भाषांत हा चित्रपट रूपांतरित झाला आहे.{{संदर्भ}}x २०११ मध्ये ‘डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर’ यांच्या चित्रपटनिर्मितीबाबत विचारलेल्या प्रश्‍नाला सविस्तर उत्तरे देतांना त्यांनी स्पष्ट केले की, "पुणे येथील फिल्म डिव्हिजनमध्ये माहितीपट बनविताना या चित्रपटाची प्रेरणा मिळाली. मात्र त्याचवेळी बाबासाहेबांच्या जीवनाची व्यापकता सखोलपणे मांडणे माहितीपटात अशक्य असल्याचे जाणवले. त्यामुळे चित्रपट काढण्याचे ठरविले व ही कल्पना तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार व तत्कालीन पंतप्रधान चंद्रशेखर यांनी उचलून धरली. या चित्रपटनिर्मितीच्या निमित्ताने ११ व्यक्तींच्या गटासह चैत्यभूमी(दादर)सह विविध ठिकाणी जाऊन करण्यात आलेले संशोधन व अमेरिकेतील ज्या कोलंबिया विद्यापीठात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी शिक्षण घेतले तिथपर्यंतचा प्रवास अचंबित करणारा आहे. या चित्रपट निर्मितीच्यावेळी अनेक संघर्षाला तोंड द्यावे लागले. जोपर्यंत चित्रपट विषयाचे व दिग्दर्शकाचे नाते जुळून येत नाही तोपर्यंत यशस्वी चित्रपटनिर्मिती शक्य नाही."{{संदर्भ}} डॉ, जब्बार पटेलांनी [[थिएटर ॲंकेडमी]] या प्रायोगिक नाटकांसाठीच्या [[महाराष्ट्रातील नाट्यसंस्था|नाट्यसंस्थेची]] स्‍थापना केली आहे.{{संदर्भ}} इसवी सन एकोणीसशे सत्तरच्या दशकात विजय तेंडुलकर यांच्या 'घाशीराम कोतवाल' या नाटकाचे जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शन करून ते परत रंगमंचावर आणले होते. या नाटकाने आता विक्रमी प्रयोगांची नोंद केली आहे.{{संदर्भ}} जब्बार पटेलांनी अनेक लघुपटही तयार केले आहेत. सध्या(२०१२)ते महात्मा फुलें यांच्यावर चित्रपट काढण्यात गर्क आहेत. नाशिकच्या प्रसिद्ध कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचे ते अध्यक्ष आहेत.{{संदर्भ}} ==वैयक्तिक जीवन== डॉ. जब्बार पटेल यांची पत्‍नी डॉक्टर आहे. त्यांना दोन मुली आहेत.{{संदर्भ}} {{विस्तार}} ==जब्बार पटेल यांची भूमिका असलेली नाटके{{संदर्भ}}== * तुझे आहे तुजपाशी * माणूस नावाचे बेट * वेड्याचे घर उन्हात * तीन पैश्याचा तमाशा * घाशीराम कोतवाल ==जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले चित्रपट{{संदर्भ}}== * डॉ बाबासाहेब आंबेडकर (२०००) * मुक्ता (१९९४) * एक होता विदूषक (१९९२) * महाराष्ट्र (१९८६) * मुसाफिर (१९८६) * उंबरठा (१९८२) * सिहासन (१९७९) * जैत रे जैत (१९७७) * सामना (१९७४) ===जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले लघुपट{{संदर्भ}}=== * फोर्ट्स ऑफ महाराष्ट्र (१९९०) * इंडियन थिएटर (१९९०) * कुसुमाग्रज * पथिक (१९८८) * मी एस.एम. (१९८७) * लक्ष्मणराव जोशी (१८८९) * कुमार गंधर्व (हंस अकेला) ==पुरस्कार== * २०१४ सालचे अखिल महाराष्ट्र नाट्यविद्यामंदिर समितीतर्फे दिले गेलेले (४९वे) [[विष्णूदास भावे]] गौरव पदक.{{संदर्भ}} * पुणे विद्यापीठाचा जीवनसाधना गौरव पुरस्कार.{{संदर्भ}} * दिल्लीच्या संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार{{संदर्भ}} * [http://www.mahasanskruti.org/film-puraskar.php चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कार] ==बाह्य दुवे== ==संदर्भ== [http://jalgaonlive.com/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%80-%E2%80%98%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F/ पत्रकारांशी ‘गप्पागोष्टी’त शंभर मिनिटे रमले डॉ.जब्बार पटेल!] [[वर्ग:दिग्दर्शक|पटेल,जब्बार]] [[वर्ग:संगीत नाटक अकादमी पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:इ.स. १९४२ मधील जन्म]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कारविजेते]] qu7ruzol1872cyzv8xmmxvray5f1kp4 2143549 2143548 2022-08-06T14:12:53Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{संदर्भ कमी}} {{माहितीचौकट अभिनेता | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = जब्बार पटेल | चित्र = Jabbar Patel.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = जब्बार पटेल | पूर्ण_नाव = जब्बार रझाक पटेल | जन्म_दिनांक = [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]] | जन्म_स्थान = [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | इतर_नावे = | कार्यक्षेत्र = दिग्दर्शन | राष्ट्रीयत्व =[[भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]], [[हिंदी भाषा|हिंदी]] | कारकीर्द_काळ = [[इ.स. १९७३]] पासून पुढे | प्रमुख_नाटके = | प्रमुख_चित्रपट = | प्रमुख_दूरचित्रवाणी_कार्यक्रम = | पुरस्कार = गंगाधर गाडगीळ पुरस्कार | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = मणी | अपत्ये = मुली - जस्मिन, जोनाकी | संकेतस्थळ = | तळटिपा = }} '''जब्बार रझाक पटेल''' (जन्म : [[पंढरपूर]], [[महाराष्ट्र]] ([[भारत]]), [[२३ जून]], [[इ.स. १९४२|इ.स. १९४२]]) हे [[मराठी चित्रपटसृष्टी|मराठी चित्रपटसृष्टीतील]] व [[हिंदी चित्रपटसृष्टी|हिंदी चित्रपटसृष्टीतील]] एक नाट्य व चित्रपट दिग्दर्शक आहेत.{{संदर्भ}} ==बालपण== जब्बार पटेल यांना वयाच्या दहाव्या वर्षी शाळेत असताना त्यांना नाटकांत काम करण्याची आणि नाट्यदिग्दर्शनाचीही संधी मिळाली. सोलापुरातले श्रीराम पुजारी हे त्या काळचे नाट्यकलेच्या क्षेत्रातील मोठे प्रस्थ होते. त्यांच्या घरी राहून जब्बार पटेल यांना साहित्य, संगीत व नाट्य या तीन क्षेत्रांतील लोकांना जवळून पाहता आले. त्या लोकांना चहा देण्यापासून ते आंघोळीचे पाणी देण्यापर्यंतची कामे जब्बार करत. परिणामी कलेच्या क्षेत्रातील अनेक बारकावे त्यांच्या कानावर तुलनेने फारच लवकर पडले. त्यामुळे त्यांनी शाळेत असताना बसविलेले ’चाफेकर, हाडाचा झुंजार आहेस तू’ हे मूक नाट्य किंवा कॉलेजमध्ये असताना ’तुझे आहे तुजपाशी’मध्ये केलेली श्यामची भूमिका लोकांना फार आवडली.{{संदर्भ}} पुण्याच्या [[बी.जे. मेडिकल कॉलेज|बी. जे. वैद्यकीय महाविद्यालयातून]] वैद्यकीय शिक्षण घेताना जब्बार पटेल यांच्या आयुष्यात [[विजय तेंडुलकर]] आले. त्यांची काही नाटके त्यांनी वाचली. ही आणि इतर नाटके बसवताना आगळेवेगळे प्रयोग केले. उदा० [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांची]] ’बळी’ ही एकांकिका किंवा ’श्रीमंत’ हे नाटक. असेच काही प्रयोग त्यांनी नाट्यलेखनातही केले. अनेक एकांकिका व नाटके बसवली. जब्बार पटेल यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांनी बऱ्याच [[नाट्यस्पर्धा|नाट्य स्पर्धांमध्ये]] बक्षिसे मिळवली.{{संदर्भ}} [[विजय तेंडुलकर|तेंडुलकरांनी]] जब्बार पटेलांना त्यांचे ’अशी पाखरे येती’ हे अत्यंत तरल नाटक राज्य नाट्यस्पर्धेसाठी दिले. ते नाटक खूप गाजले. त्यानंतर त्यांना ’घाशीराम कोतवाल’ हे सुप्रसिद्ध नाटक दिग्दर्शित करण्याची संधी मिळाले. हे नाटक खूप गाजले.{{संदर्भ}} जब्बार पटेल यांच्या मेडिकल कॉलेजातील सहाध्यायींमध्ये [[अनिल अवचट]], [[कुमार सप्तर्षी]] यांच्यासारखी पुढे साहित्यिक-पत्रकार झालेली मित्र मंडळीही होती. वैद्यकीय शिक्षण संपल्यावर त्यांनी आणि त्यांच्या पत्‍नीने प्रॅक्टिससाठी [[पुणे|पुण्याजवळचे]] [[दौंड]] हे गाव निवडले. जबार पटेल हे बालरोगतज्ज्ञ आणि त्यांची पत्‍नी स्त्री-रोगतज्ज्ञ. वडील [[रेल्वे]]त होते, म्हणून निदान [[रेल्वे]]तील माणसे त्यांच्या दवाखान्यात येतील अशी अपेक्षा होती. हळूहळू प्रक्टिसमध्ये जम बसू लागला. पण तरीही दिवसभर प्रॅक्टिस करून संध्याकाळी ’घाशीराम’च्या तालमींसाठी [[पुणे|पुण्यात]] यायचे. असे साडेतीन महिने चालू होते.{{संदर्भ}} ==चित्रपट क्षेत्रातील कारकिर्दीची सुरुवात== एके दिवशी जब्बार पटेल यांना भेटायला [[चित्रकला|चित्रकलेचे शिक्षक]] आणि वात्रटिकाकार [[कवी]] [[रामदास फुटाणे]] आले. त्यांनी समोर ’सामना’ चित्रपटाची [[पटकथा]] ठेवली, आणि म्हणाले,”आपण यावर चित्रपट काढायचा आहे!" तेंडुलकरांची संमती होतीच. आणि जब्बार पटेल हे ’सामना’ या त्यांच्या पहिल्या [[चित्रपट|चित्रपटाचे]] [[दिग्दर्शक]] झाले. (इ.स. १९७४){{संदर्भ}} ==कारकीर्द== डॉ. जब्बार पटेलांनी अनेक नाटके व चित्रपट दिग्दर्शित केले. राजकीय सारीपाटावरचे शह-काटशह मांडणारे ' सामना, सिंहासन, गो. नी. दांडेकरांच्या कादंबरीवर आधारीत 'जैत रे जैत, मुक्ता, पु ल. देशपांडेनी लिहिलेला 'एक होता विदूषक' असे चित्रपट त्यांनी दिग्दर्शित केले.{{संदर्भ}} अनेक पैलू असणाऱ्या आंबेडकरांचे जीवन तीन तासाच्या चित्रपटात रेखाटणे ही अवघड बाब असताना त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवरील चित्रपट केला. या चित्रपटाने त्यांना अनेक पुरस्कार मिळवून दिले. जवळपास सर्व प्रमुख भारतीय भाषांत हा चित्रपट रूपांतरित झाला आहे.{{संदर्भ}}x २०११ मध्ये ‘डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर’ यांच्या चित्रपटनिर्मितीबाबत विचारलेल्या प्रश्‍नाला सविस्तर उत्तरे देतांना त्यांनी स्पष्ट केले की, "पुणे येथील फिल्म डिव्हिजनमध्ये माहितीपट बनविताना या चित्रपटाची प्रेरणा मिळाली. मात्र त्याचवेळी बाबासाहेबांच्या जीवनाची व्यापकता सखोलपणे मांडणे माहितीपटात अशक्य असल्याचे जाणवले. त्यामुळे चित्रपट काढण्याचे ठरविले व ही कल्पना तत्कालीन मुख्यमंत्री शरद पवार व तत्कालीन पंतप्रधान चंद्रशेखर यांनी उचलून धरली. या चित्रपटनिर्मितीच्या निमित्ताने ११ व्यक्तींच्या गटासह चैत्यभूमी(दादर)सह विविध ठिकाणी जाऊन करण्यात आलेले संशोधन व अमेरिकेतील ज्या कोलंबिया विद्यापीठात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी शिक्षण घेतले तिथपर्यंतचा प्रवास अचंबित करणारा आहे. या चित्रपट निर्मितीच्यावेळी अनेक संघर्षाला तोंड द्यावे लागले. जोपर्यंत चित्रपट विषयाचे व दिग्दर्शकाचे नाते जुळून येत नाही तोपर्यंत यशस्वी चित्रपटनिर्मिती शक्य नाही."{{संदर्भ}} डॉ, जब्बार पटेलांनी [[थिएटर ॲंकेडमी]] या प्रायोगिक नाटकांसाठीच्या [[महाराष्ट्रातील नाट्यसंस्था|नाट्यसंस्थेची]] स्‍थापना केली आहे.{{संदर्भ}} इसवी सन एकोणीसशे सत्तरच्या दशकात विजय तेंडुलकर यांच्या 'घाशीराम कोतवाल' या नाटकाचे जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शन करून ते परत रंगमंचावर आणले होते. या नाटकाने आता विक्रमी प्रयोगांची नोंद केली आहे.{{संदर्भ}} जब्बार पटेलांनी अनेक लघुपटही तयार केले आहेत. सध्या(२०१२)ते महात्मा फुलें यांच्यावर चित्रपट काढण्यात गर्क आहेत. नाशिकच्या प्रसिद्ध कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचे ते अध्यक्ष आहेत.{{संदर्भ}} ==वैयक्तिक जीवन== डॉ. जब्बार पटेल यांची पत्‍नी डॉक्टर आहे. त्यांना दोन मुली आहेत.{{संदर्भ}} {{विस्तार}} ==जब्बार पटेल यांची भूमिका असलेली नाटके{{संदर्भ}}== * तुझे आहे तुजपाशी * माणूस नावाचे बेट * वेड्याचे घर उन्हात * तीन पैश्याचा तमाशा * घाशीराम कोतवाल ==जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले चित्रपट{{संदर्भ}}== * डॉ बाबासाहेब आंबेडकर (२०००) * मुक्ता (१९९४) * एक होता विदूषक (१९९२) * महाराष्ट्र (१९८६) * मुसाफिर (१९८६) * उंबरठा (१९८२) * सिहासन (१९७९) * जैत रे जैत (१९७७) * सामना (१९७४) ===जब्बार पटेलांनी दिग्दर्शित केलेले लघुपट{{संदर्भ}}=== * कुमार गंधर्व (हंस अकेला) (२००५) * फोर्ट्स ऑफ महाराष्ट्र (१९९०) * इंडियन थिएटर (१९९०) * कुसुमाग्रज * पथिक (१९८८) * मी एस.एम. (१९८७) * लक्ष्मणराव जोशी (१८८९) ==पुरस्कार== * २०१४ सालचे अखिल महाराष्ट्र नाट्यविद्यामंदिर समितीतर्फे दिले गेलेले (४९वे) [[विष्णूदास भावे]] गौरव पदक.{{संदर्भ}} * पुणे विद्यापीठाचा जीवनसाधना गौरव पुरस्कार.{{संदर्भ}} * दिल्लीच्या संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार{{संदर्भ}} * [http://www.mahasanskruti.org/film-puraskar.php चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कार] ==बाह्य दुवे== ==संदर्भ== [http://jalgaonlive.com/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%80-%E2%80%98%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F/ पत्रकारांशी ‘गप्पागोष्टी’त शंभर मिनिटे रमले डॉ.जब्बार पटेल!] [[वर्ग:दिग्दर्शक|पटेल,जब्बार]] [[वर्ग:संगीत नाटक अकादमी पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:इ.स. १९४२ मधील जन्म]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:चित्रपती व्ही.शांताराम जीवनगौरव पुरस्कारविजेते]] olb7j60o7kbe9gqio0xnnvkacqum8rw 0 2576 2143593 2104484 2022-08-06T18:11:53Z पद्माकर कुलकर्णी 103324 नाव wikitext text/x-wiki टोपणनावाला इंग्रजीत 'निकनेम' (Nickname) म्हणतात. मराठीले अनेक लेखक 'निकनेम'ने लेखन करीत आलेले आहेत, काहीजण अजूनही करतात. अशा टोपणनावाने लिखाण करणाऱ्या लेखकांची ही अपूर्ण यादी :- * [[अरुण टिकेकर]] : (टिचकीबहाद्दर); (दस्तुरखुद्द) *[[अनिल बाबुराव गव्हाणे]] : ([[अनिल बाबुराव गव्हाणे|बापू]]) * [[अशोक जैन]] : (कलंदर) * अशोक रानडे (दक्षकर्ण) * [[आत्माराम नीलकंठ साधले]] : [[आनंद साधले]], [[दमयंती सरपटवार]] * आत्माराम शेट्ये : (शेषन कार्तिक) * [[आनंद बालाजी देशपांडे]] (आकाशानंद) * [[आनंद साधले]] : (दमयंती सरपटवार) * आनंदीबाई कर्वे : (बाया कर्वे) * कृष्ण गंगाधर दीक्षित : (संजीव) * कृष्णाजी अनंत एकबोटे (सहकरी कृष्ण) * कृष्णाजी लक्ष्मण सोमण : (किरात; काळदंड; सारथी) (काव्यलेखनासाठी किरात आणि भ्रमर) * [[कृ.श्री. अर्जुनवाडकर]] (पंतोजी) * केशव नारायण देव : (पतितपावनदास) *[[डॉ.कैलास रायभान दौंड ]]([[कैलास दौंड]]) * गंगाधर कुलकर्णी (रसगंगाधर) * गंगाधर बाळकृष्ण देशपांडे : (गंगाधरराव देशपांडे) * गणेश दामोदर सावरकर : (बाबाराव सावरकर) (दुर्गातनय) * गणेश वामन गोगटे : (लीला) * गणेश विठ्ठल कुलकर्णी (कुंभोजकर) : (व्यतिपात) * ग.दि. माडगुळकर (गदिमा) * [[गोपाळ गोविंद मुजुमदार]] : (साधुदास) * गोपाळ नरहर नातू : लोककवी (मनमोहन); मीनाक्षी दादरकर * [[गोपाळ हरी देशमुख]] : ([[लोकहितवादी]]; एक ब्राह्मण) * चंद्रकांत सखाराम चव्हाण : ([[बाबूराव अर्नाळकर]]) * चं.वि.बावडेकर : (आलमगीर) * चिंतामण रामचंद्र टिकेकर - [[अरुण टिकेकर]] यांचे वडील : (दूत) * चिं.त्र्य.खानोलकर - आरती प्रभु या नावाने काव्यलेखन व चिं.त्र्य.खानोलकर या नावाने गद्यलेखन * [[जयवंत दळवी]] : (ठणठणपाळ) * [[तुकारामतात्या पडवळ]] : (एक हिंदू) * [[तुळसी परब]] : ओज पर्व * दगडू मारुती पवार : कथालेखक (जागल्या) * [[दत्ता टोळ]] : (अमरेंद्र दत्त) * दत्तात्रेय रामचंद्र् कुलकर्णी : (श्रीपंत महाराज बाळेकुंद्रीकर) * दामोदर माधव कुळकर्णी : (माधवसुत) * डॉ. दामोदर विष्णू नेने : ([[दादूमिया]]) * दासोपंत दिगंबर देशपांडे : (दासोपंत) * दिनकर शंकरराव जवळकर : (आग्यावेताळ) * देवदत्त टिळक : (लक्ष्मीनंदन) * द्वारकानाथ माधव पितळे : ([[नाथमाधव]]) * द्वारकाबाई हिवरगांवकर/[[मनोरमा श्रीधर रानडे]] : ([[गोपिकातनया]]) * धनंजय चिंचोलीकर : ([[बब्रूवान रुद्रकंठावार]]) * [[न.र. फाटक]] : (अंतर्भेदी), (करिष्मा), (फरिश्ता) आणि (सत्यान्वेषी) * [[नरसिंह चिंतामण केळकर]] : (अनामिक; आत्‍मानंद) * नागावकर : (गंधर्व) * नागेश गणेश नवरे : (नागेश) * नारायण गजानन आठवले : (राजा ठकार) * नागोराव गोविंद साठे : (ब्रह्मानंदाश्रम स्वामी) * नारायण जोशी : (साखरेबुवा; नानामहाराज साखरे) * नारायण दामोदर सावरकर : (जातिहृदय) * [[नारायण विनायक कुलकर्णी]] : गोविंदसुत (की विनायकसुत?) * [[परशराम गोविंद चिंचाळकर]] : गोविंदसुत * [[प.स. देसाई]] (सौ.जानकीबाई देसाई) : (सदाराम) * [[पांडुरंग सदाशिव साने]] : ([[साने गुरुजी]]) * पांडुरंग ज्ञानेश्वर कुळकर्णी : (पांडुरंग शर्मा) * पुरुषोत्तम धाक्रस (फडकरी) * [[पृथ्वीगीर हरिगीर गोस्वामी]] : [[पृथ्वीगीर हरिगीर]] * प्रल्हाद केशव अत्रे (केशवकुमार) * प्र.न. जोशी : (पुष्पदंत) * प्रभाकर जनार्दन दातार : शाहीर प्रभाकर * प्रभाकर नारायण पाध्ये : (भाऊ पाध्ये) * प्रवीण टोकेकर : (ब्रिटिश नंदी) * [[फोंडूशास्त्री करंडे]] : द्विरेफ * बळवंत जनार्दन करंदीकर : (रमाकांत) * बा.सी. मर्ढेकर : (मकरंद) * [[बाळकृष्ण अनंत भिडे]] : (बी) * बाळूताई खरे/[[मालती बेडेकर]] : ([[विभावरी शिरूरकर]]) * ब्रह्माजीपंत ब्रह्मानंद नाझरीकर : (श्रीधर) * भागवत वना नेमाडे : (भालचंद्र नेमाडे) * भा.रा. भागवत : (संप्रस्त) * [[मनोरमा श्रीधर रानडे]]/द्वारकाबाई हिवरगांवकर : ([[गोपिकातनया]]) * महादेव नारायण जोशी : (माधवराव जोशी) * महादेव मल्हार जोशी : (स्वामी सच्चिदानंद) * [[मा.गो. वैद्य]] : (नीरद) * महादेव आसाराम घाटेवाळ : (माधव परदेशी) * [[माधव मोडक|माधव दादाजी मोडक]] : (बंधु माधव) * मालतीबाई बेडेकर/बाळूताई खरे : ([[विभावरी शिरूरकर]]) * [[मीनप्पा व्यंकटेश केलवाड]] : गोविंदशर्मा * मुक्ताबाई दीक्षित : (कृष्णाबाई) * मुक्ता विठ्ठल कुलकर्णी : (मुक्ताबाई) * मृत्युंजय श्रीकृष्ण रिसबूड : ([[सुमेध वडावाला]]) * मृदुला तांबे : (सृष्टिलावण्या) * मेहबूब पठाण : (अमर शेख) * मो.ग. रांगणेकर : (धुंडिराज) * [[र.गो. सरदेसाई]] : (र.गो.स., हरिविवेक) * रघुनाथ चंदावरकर : (रघुनाथ पंडित) * [[रघुवीर जगन्नाथ सामंत]] (कुमार रघुवीर) * [[रविन थत्ते]] : (रविन मायदेव थत्ते) * रामकृष्ण माधव चोणकर : (हरी माधव समर्थ) * [[राम गणेश गडकरी]] : (बाळकराम) * रामचंद्र चितळकर : (सी रामचंद्र) * रामचंद्र जोशी : (साखरेबाबा) * [[रामचंद्र विनायक कुलकर्णी]] : (आनंदघनराम) * रामचंद्र विनायक टिकेकर - [[अरुण टिकेकर]] यांचे आजोबा : (धनुर्धारी) * रामजी गणोजी चौगुले : (रामजी गणोजी) * रा.श्री. जोग : (निशिगंध) * लक्ष्मीकांत तांबोळी : (लता जिंतूरकर) * लक्ष्मीकांत शांताराम कुडाळकर (लक्ष्मीकांत-प्यारेलालमधील पहिला) : (के.लक्ष्मीकांत, लक्ष्मीकांत) * लीला भागवत : (भानुदास रोहेकर) * [[वा.रा.कांत]] : (कांत) * [[विठ्ठल वामन हडप]] : (केयूरक) * [[वि.ग. कानिटकर|विनायक गजानन कानिटकर]] : (रा. म. शास्त्री, ग्यानबा) * [[विनायक नरहरी भावे]] : ([[विनोबा]]) * वि.ल. बर्वे : (आनंद) * वि.शा. काळे : (बाबुलनाथ) * विश्वनाथ वामन बापट : (वसंत बापट * विष्णू भिकाजी गोखले : (विष्णूबाबा ब्रह्मचारी) * विष्णू वामन शिरवाडकर (कुसुमाग्रज ) * विष्णूशास्त्री चिपळूणकर : (गोल्या घुबड) * [[विठ्ठल हरी कुलकर्णी|वि.ह. कुलकर्णी]] (चंद्रहास, रत्नपारखी, शरदचंद्र, सुहास) * वीरसेन आनंद कदम : (बाबा कदम) * [[शंकर दाजीशास्त्री पदे]] : पिनाकी, भ्रमर, शंकर * शिवराम महादेव गोऱ्हे : (चंद्रशेखर; चंद्रिका) * [[श्रीधर व्यंकटेश केतकर]] : गोविंदपौत्र * श्रीपाद रामचंद्र टिकेकर - [[अरुण टिकेकर]] यांचे काका : मुसाफिर * स.अ. शुक्ल : (कुमुद) * संजीवनी मराठे (जीवन) * [[सतीश जकातदार]] : (अमोघ श्रीवास्तव; सलील आदर्श) * [[संतोष दौंडे]] ([[संतोष मधुकर दौंडे]]) * सुनंदा बलराम कुलकर्णी : (सानिया) * सुलोचना देशमुख : (एस्; एन्) *पद्माकर मा.कुलकर्णी * * सेतुमाधव पगडी : (कृष्णकुमार) * पी. विठ्ठल * ज्ञानेश्वर नाडकर्णी : (तुकाराम शेंदाणे) * (?) अप्पा बळवंत * (?) (वामनसुता) * (?) (देशभगिनी) * (?) (लक्ष्मीतनया) ==कवी== मराठी भाषेत जेव्हा काव्यरचनेला सुरुवात झाली तेव्हापासून कवी बहुधा आपले पहिले नाव कविनाम म्हणून वापरत असत. ज्ञानेश्वर, तुकाराम, नामदेव, मोरोपंत, सगनभाऊ ही या कवींची प्रथम नावे होती. प्रथम नाव, मधले नाव आणि नंतर आडनाव लिहायची पद्धत नंतरच्या काळात सुरू झाली. आधुनिक काळातदेखील इंदिरा, कवी गोविंद, दत्त, नीरजा, पद्मा, मनमोहन, माधव, मीरा, यशोधरा, विनायक, संजीवनी या कवि-कवयित्रींनी स्वतःच्याच पहिल्या नावाने काव्यलेखन केले. अनेक कवींनी आपल्या सग्यासंबंधींच्या नावाला अग्रज, अनुज, कुमार, जूलियन, तनय, सुत, इत्यादी प्रत्यय लावून आपापली टोपणनावे सिद्ध केली. इतरांनी या पद्धतींशी फारकत घेऊन अत्यंत स्वतंत्र टोपणनावे घेतली आणि आपले काव्यलेखन केले. इ.स. १९६०पासून टोपणनावाखाली कविता करण्याची पद्धत मराठीतून बहुधा हद्दपार झाली आहे. (अपवाद - [[सौमित्र]]) काही मराठी आणि अन्य कवी/लेखकांच्या टोपणनावांची ही यादी : ाही मराठी आणि अन्य कवी/लेखकांच्या टोपणनावांची ही यादी : {|Align="Center" Border="1" Width="75%" |- Align="Center" Style="background: #D0D0D0" | '''टोपण नाव''' || '''खरे नाव''' |- Align="Center" | [[अकिंचन]] || [[वासू. ग. मेहेंदळे]] |- Align="Center" | [[अनंततनय]] || [[दत्तात्रेय अनंत आपटे]] |- Align="Center" | [[अनंतफंदी]] || [[अनंत भवानीबावा घोलप]] |- Align="Center" | [[अनंतसुत विठ्ठल]], [[कावडीबाबा]] || [[विठ्ठल अनंत पिंपळगावकर]] |- Align="Center" |[[आनंद साधले]] || [[आत्माराम नीलकंठ साधले]]; [[दमयंती सरपटवार]] |- Align="Center" |[[अनिल]] || [[आत्माराम रावजी देशपांडे]] |- Align="Center" |[[अनिल भारती]] || [[शान्ताराम पाटील]] (या कातरवेळी, तो सलीम राजपुत्र) |- Align="Center" | [[अशोक (कवी)]] || [[नारायण रामचंद्र मोरे]] |- Align="Center" | [[अज्ञातवासी]] || [[दिनकर गंगाधर केळकर]] |- Align="Center" | [[आधुनिक]] || [[नीळकंठ बळवंत ऊर्फ बापूसाहेब भवाळकर]] |- Align="Center" | [[आनंद]] || [[विनायक लक्ष्मण बरवे]] |- Align="Center" | [[आनंदतनय]] || [[गोपाळ आनंदराव देशपांडे]] |- Align="Center" |[[आरती प्रभू]] || [[चिंतामण त्र्यंबक खानोलकर]] |- Align="Center" | [[इंदिरा]] || [[इंदिरा संत]] |- Align="Center" | [[इंदुकांत]] || [[दिनकर नानाजी शिंदे]] |- Align="Center" | [[उदासी/हरिहरमहाराज ]] || [[नीलकंठ रामकृष्ण पाळंदे]] |- Align="Center" | [[उद्धवचिद्धन/उद्धवचैतन्य/उधोबाबा/]] || [[उद्धव xxxx कोकिळ]] |- Align="Center" | [[एकनाथ]], [[एकाजनार्दन]] || [[एकनाथ|एकनाथ सूर्यनारायण पैठणकर]] |- Align="Center" | [[विनायक जनार्दन करंदीकर|एक मित्र]], [[विनायक जनार्दन करंदीकर|विनायक]] || [[विनायक जनार्दन करंदीकर]] |- Align="Center" | [[कलापी]], [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे|बालकवी]] || [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे]] |- Align="Center" | [[कबीर]] || [[]] |- Align="Center" | [[कवीश्वरबास]] || [[भानूभट/भास्करभट्ट xxxx बोरीकर]] |- Align="Center" | [[कावडीबाबा/अनंतसुत विठ्ठल]] || [[विठ्ठल अनंत पिंपळगावकर]] |- Align="Center" | [[कांत]] || [[वा.रा. कांत]] |- Align="Center" | काव्यविहारी || धोंडो वासुदेव गद्रे |- Align="Center" | [[काव्यशेखर]] || [[भास्कर काशीनाथ चांदूरकर]] |- Align="Center" | [[किरात/भ्रमर]] || [[कृष्णाजी लक्ष्मण सोमण]] |- Align="Center" | [[कवी कुंजविहारी]] || [[हरिहर गुरुनाथ सलगरकर]] |- Align="Center" | कुमुदबांधव || [[स.अ. शुक्ल]] |- Align="Center" | [[कुसुमाग्रज]] || [[विष्णू वामन शिरवाडकर]] |- Align="Center" | [[कृष्णकेशव]] || [[अनुपलब्ध]] |- Align="Center" | [[कृष्णाग्रज]] || [[अनुपलब्ध]] |- Align="Center" | [[केशवकुमार]] || [[प्रल्हाद केशव अत्रे]] |- Align="Center" | [[केशवसुत]] || [[कृष्णाजी केशव दामले]] |- Align="Center" | [[केशवसुत]] || [[नारायण केशव बेहेरे]] |- Align="Center" | [[के.स.रि.]] || [[केशव सदाशिव रिसबूड]] |- Align="Center" | [[कोणीतरी]] || [[नरहर शंकर रहाळकर]] |- Align="Center" | [[गिरीश]] || [[शंकर केशव कानेटकर]] |- Align="Center" | [[गोपिकातनया]] || [[कु.द्वारका हिवरगावकर(सौ.मनोरमा श्रीधर रानडे)]] |- Align="Center" | [[गोपीनाथ]] || [[गोपीनाथ तळवलकर]] |- Align="Center" | [[गोमा गणेश]] || [[गणेश कृष्ण फाटक]] |- Align="Center" | [[गोविंद]] || [[गोविंद दत्तात्रय दरेकर]] |- Align="Center" | [[गोविंदपौत्र]] || [[श्रीधर व्यंकटेश केतकर]] |- Align="Center" | [[गोविंदप्रभु]] || [[गुंडम अनंतनायक राऊळ]] |- Align="Center" | [[गोविंदाग्रज]] || [[राम गणेश गडकरी]] |- Align="Center" | ग्यानबा, रा. म.शास्त्री || [[वि.ग. कानिटकर]] |- Align="Center" | [[ग्रेस]] || [[माणिक गोडघाटे]] |- Align="Center" | [[चक्रधर]] || [[श्रीचांगदेव राऊळ]] |- Align="Center" | [[चंद्रशेखर]] || [[चंद्रशेखर शिवराम गोऱ्हे]] |- Align="Center" | [[चेतोहर]] || [[परशुराम नारायण पाटणकर]] |- Align="Center" | [[जगन्नाथ]] || [[जगन्नाथ धोंडू भांगले]] |- Align="Center" | [[जगन्मित्र]] || [[रेव्हरंड नारायण वामन टिळक]] |- Align="Center" | [[जननीजनकज]] || [[पु.पां गोखले]] |- Align="Center" | [[वासुदेव गणेश टेंबे|टेंबे स्वामी/वासुदेवानंद सरस्वती]] || [[वासुदेव गणेश टेंबे]] |- Align="Center" | [[ढोलीबुवा/महीपतिनाथ]] || [[सखाराम केरसुणे]] |- Align="Center" | [[तुकाराम]]/तुका || [[तुकाराम बोल्होबा/बाळकोबा मोरे/अंबिले/आंबले]] |- Align="Center" | [[तुलसीदास]] || [[]] |- Align="Center" | [[दत्त]] || [[दत्तात्रय कोंडो घाटे]] |- Align="Center" | [[दमयंती सरपटवार]] || [[आनंद साधले]], [[आत्माराम नीलकंठ साधले] |- Align="Center" | [[दया पवार]] || [[दगडू पवार]] |- Align="Center" | [[दामोदर]] || [[वीरेश्वर सदाशिव ऊर्फ तात्या छत्रे]] |- Align="Center" | [[दा.ग.पा.]] || [[दामोदर गणेश पाध्ये]] |- Align="Center" | [[दासोपंत]]/ दिगंबरानुचर || [[दासो दिगंबर देशपांडे]] |- Align="Center" | [[दित्जू]]/माधव जूलियन || [[माधव त्र्यंबक पटवर्धन]] |- Align="Center" | [[नामदेव]] || [[नामदेव दामाशेटी शिंपी]] |- Align="Center" | [[नारायणसुत]] || [[श्रीपाद नारायण मुजुमदार]] |- Align="Center" | [[निरंजन]] || [[वसंत सदाशिव बल्लाळ]] |- Align="Center" | [[निशिगंध]] || [[रा.श्री. जोग]] |- Align="Center" | [[निळोबा]] || [[निळा मुकुंद पिंपळनेरकर]] |- Align="Center" | [[नीरजा]] || [[नीरजा साठे]] |- Align="Center" | [[नृसिंहसरस्वती]] || [[नरहरी माधव काळे]] |- Align="Center" | [[पठ्ठे बापूराव]] || [[श्रीधर कृष्ण कुलकर्णी(रेठरेकर)]] |- Align="Center" | [[पद्मविहारी]] || [[रघुनाथ गणेश जोशी]] |- Align="Center" | [[पद्मा]] || [[पद्मा गोळे]] |- Align="Center" | [[पी.सावळाराम]] || [[निवृत्तिनाथ रावजी पाटील]] |- Align="Center" | [[पुरु.शिव. रेगे]] || [[पु.शि. रेगे]] |- Align="Center" | [[पूर्णदास]] || [[बाबा उपसकर-राजाध्यक्ष]] |- Align="Center" | [[प्रभाकर दातार|प्रभाकर]] || [[शाहीर प्रभाकर जनार्दम दातार]] |- Align="Center" | [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|फुलारी]]/[[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|बी रघुनाथ]]|| [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बहिणाबाई]] || [[बहिणाबाई नथूजी चौधरी]] |- Align="Center" | [[(संत) बहिणाबाई]] || [[कु.बहिणा आऊदेव कुळकर्णी (सौ.बहिणा रत्नाकर पाठक)]] |- Align="Center" | [[बापरखुमादेवीवर/बापविठ्ठलसुत]] || [[ज्ञानदेव विठ्ठलपंत कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बाबा आमटे]] || [[मुरलीधर देवीदास आमटे]] |- Align="Center" | [[बाबुलनाथ]] || [[विनायक श्यामराव काळे]] |- Align="Center" | [[बालकवी]]/कलापि || [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे]] |- Align="Center" | [[बाळा]] || [[बाळा कारंजकर]] |- Align="Center" | [[बी; B]] || [[बाळकृष्ण अनंत भिडे]] |- Align="Center" | [[बी]]; BEE || [[नारायण मुरलीधर गुप्ते]] |- Align="Center" | [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|बी रघुनाथ]]/[[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|फुलारी]] || [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बोधलेबुवा]] || [[माणकोजी भानजी जगताप]] |- Align="Center" | [[भगवानकवि]] || [[भवान रत्नाकर कऱ्हाडकर]] |- Align="Center" | [[भानजी]] || [[भास्कर त्रिंबक देशपांडे]] |- Align="Center" | [[भानुदास/मामळूभट]] || [[भानुदास पैठणकर(एकनाथांचे पणजोबा)]] |- Align="Center" | [[भावगुप्तपद्म]] || [[पांडुरंग गोविंदशास्त्री पारखी]] |- Align="Center" | [[भावशर्मा]] || [[के.(केशव) नारायण काळे]] |- Align="Center" | [[भालेंदु]] || [[भालचंद्र/गुलाबराव सीताराम सुकथनकर]] |- Align="Center" | [[भ्रमर]]/किरात || [[कृष्णाजी लक्ष्मण सोमण]] |- Align="Center" | [[मंदार]] || [[रेंदाळकर|एकनाथ पांडुरंग रेंदाळकर]] |- Align="Center" | [[मध्वमुनीश्वर]] || [[त्रिंबक नारायणाचार्य]] ( आडनाव अनुपलब्ध) |- Align="Center" | [[मनमोहन]] || [[गोपाळ नरहर ऊर्फ मनमोहन नातू]] |- Align="Center" | [[मनोहरबंधू]] || [[भास्कर कृष्ण उजगरे]] |- Align="Center" | [[महिपती]] || [[महिपती दादोपंत कांबळे-ताहराबादकर]] |- Align="Center" | [[महीपतिनाथ]]/ढोलीबुवा || [[सखाराम केरसुणे]] |- Align="Center" | [[माणिक/माणिकप्रभू/माणिकबाबा]] || [[माणिक मनोहर नाईक, हरकुडे]] |- Align="Center" | [[माधव]] || [[माधव केशव काटदरे]] |- Align="Center" | [[माधव जूलियन]], दित्जू/मा.जू./एम्.जूलियन || [[माधव त्र्यंबक पटवर्धन]] |- Align="Center" | [[माधव मिलिंद]] || कॅ. [[मा.कृ. शिंदे]] |- Align="Center" | [[माधवसुत]] || [[दामोदर माधव कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[माधवानुज]] || [[काशीनाथ हरी मोडक]] |- Align="Center" | मार्क ट्वेन || सॅम्युएल लॅंगहाॅर्न क्लेमन्स |- Align="Center" | [[मीरा]] || [[मीरा तारळेकर]] |- Align="Center" | [[मीराबाई]] || [[]] |- Align="Center" | [[मुकुंदराज]] || [[?]] |- Align="Center" | [[मुकुंदराय]] || [[मुकुंद गणेश मिरजकर]] |- Align="Center" | [[मुक्ताबाई]]/मुक्ताई || [[मुक्ता विठ्ठलपंत कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[मुक्तिबोध]] || [[शरच्चंद्र माधब मुक्तिबोध]] |- Align="Center" | [[मुक्तेश्वर]] || [[मुक्तेश्वर चिंतामणी मुद्गल]] |- Align="Center" | [[मोरोपंत]] || [[मोरेश्वर रामचंद्र पराडकर]] |- Align="Center" | [[यशवंत]] || [[यशवंत दिनकर पेंढरकर]] |- Align="Center" | [[यशोधरा]] || [[यशोधरा साठे]] |- Align="Center" | [[योगेश]] || [[भालजी पेंढारकर]] |- Align="Center" | [[रंगनाथस्वामी(निगडीकर)]] || [[रंगनाथ बोपाजी घोडके]] |- Align="Center" | [[रघुनाथ पंडित]] || [[रघुनाथपंडित चंदावरकर/तंजावरकर; रघुनाथ गणेश नवहस्त/नवाथे]] |- Align="Center" | [[रमेशबाळ]] || [[बाळ सीताराम मर्ढेकर]] |- Align="Center" | [[राजहंस]] || [[यादव शंकर वावीकर]] |- Align="Center" | [[रा. देव]] || [[]] |- Align="Center" | [[राधारमण]] || [[कृष्णाजी पांडुरंग लिमये]] |- Align="Center" | [[रामजोशी/कविराय]] || [[राम जनार्दन जोशी]] |- Align="Center" | [[रामदास]] || [[नारायण सूर्याजी ठोसर]] |- Align="Center" | रा. म. शास्त्री, ग्यानबा || [[वि.ग. कानिटकर]] |- Align="Center" | [[वसंत]] || [[वासुदेव बळवंत पटवर्धन]] |- Align="Center" |[[डॉ. वसंत अवसरे]] || [[शांता शेळके (श्री अवसरे मुळात शान्ताबाईंचे स्नेही होते.) ]] |- Align="Center" | [[वसंतविहार]] || [[शंकर दत्तात्रय जोशी]] |- Align="Center" | [[वा.दा.ओ.]] || [[वामन दाजी ओक]] |- Align="Center" | [[वामन पंडित]] || [[वामन तानाजी शेषे / वा शेष]] |- Align="Center" | [[विठाबाई]] || [[विठा रामप्पा नायक]] |- Align="Center" | [[विठा रेणुकानंदन]] || [[विठ्ठल मनोहर बडवे-कुलकर्णी]] |- Align="Center" | [[विठ्ठल केरीकर]] || [[विठ्ठल नरसिंह साखळकर]] |- Align="Center" | [[विठ्ठलदास]] || [[विठ्ठल अनंत क्षीरसागर्/बीडकर]] |- Align="Center" | [[विंदा करंदीकर]] || [[गोविंद विनायक करंदीकर]] |- Align="Center" | [[विनायक/एक मित्र]] || [[विनायक जनार्दन करंदीकर]] |- Align="Center" | [[विष्णूदास]] || [[कृष्णराव रावजी धांदरफळे]] |- Align="Center" | [[विसोबा खेचर]] || [[विसोबा चाटे]] |- Align="Center" | [[विहंगम]] || [[बाळकृष्ण लक्ष्मण अंतरकर]] |- Align="Center" | [[वैशाख]] || [[त्र्यं.वि. देशमुख]] |- Align="Center" | [[शारदाश्रमवासी]] || [[पुरुषोत्तम गोपाळ काणेकर]] |- Align="Center" | [[शुभानंत]] || [[]] |- Align="Center" | [[श्रीकांत]] || [[]] |- Align="Center" | [[श्रीकृष्ण]] || [[श्री.नी. चाफेकर|श्रीकृष्ण नीळकंठ चापेकर]] |- Align="Center" | [[श्रीधर]] || [[श्रीधर ब्रह्मानंद नाझरेकर/खडके/देशपांडे]] |- Align="Center" | [[श्रीराम]] || [[श्रीनिवास रामचंद्र बोबडे]] |- Align="Center" | [[संजीव]] || [[कृष्ण गंगाधर दीक्षित]] |- Align="Center" | [[संजीवनी]] || [[संजीवनी मराठे]] |- Align="Center" | [[सदानंदस्वामी]] || [[सदानंद चिंतामणी उपासनी]] |- Align="Center" | [[सरस्वतीकंठाभरण]] || [[दिनकर नानाजी शिंदे]] |- Align="Center" | [[साधुदास]] || [[गोपाळ गोविंद मुजुमदार/पाटणकर]] |- Align="Center" | [[सानिया]] || सुनंदा बलराम कुलकर्णी |- Align="Center" | [[साने गुरुजी]] || [[पांडुरंग सदाशिव साने]] |- Align="Center" | [[सामराज]] || [[शामभट लक्ष्मण आर्वीकर(राजोपध्ये)]] |- Align="Center" | [[सांवतामाळी]] || [[सांवता परसूबा माळी]] |- Align="Center" | [[सुधांशु]] || [[हणमंत नरहर जोशी]] |- Align="Center" | [[सुमंत]] || [[अप्पाराव धुंडिराज मुरतुले]] |- Align="Center" | [[सुहृद्चंपा]] || [[पुरुषोत्तम शिवराम रेगे]] |- Align="Center" | [[सौमित्र]] || [[किशोर कदम]] |- Align="Center" | [[स्वरूपानंद]] || [[रामचंद्र विष्णू गोडबोले]] |- Align="Center" | [[हरिबुवा]] || [[हरिबुवा शिंपी(हरीबोवा केरेश्वर भोंडवे)]] |- Align="Center" | [[हरिहरमहाराज/उदासी]] || [[नीलकंठ रामकृष्ण पाळंदे]] |- Align="Center" | [[प्रीत]] || [[स्वप्नील चाफेकर]] |- Align="Center" | [[मानसी सरोज]] || [[नम्रता माळी पाटील]] |- Align="Center" | [[होनाजी]] || [[होनाजी सयाजी शेलारखाने]] |- Align="Center" | [[ज्ञानेश्वर/ज्ञानदेव/बापरखमादेवीवर/बापविठ्ठलसुत]] || [[ज्ञानदेव विठ्ठलपंत कुळकर्णी] |- Align="Center" ==हेदेखील पहा== *[[टोपणनावानुसार मराठी साहित्यिक]] *[[टोपणनावानुसार मराठी लेखक]] *[[टोपणनावानुसार मराठी नाटककार]] *[[टोपणनावानुसार मराठी गुंड]] *चंद्र * [[वर्ग:मराठी साहित्यिक|*]] [[वर्ग:मराठी कवी|*]] [[वर्ग:याद्या]] {|Align="Center" Border="1" Width="75%" |- Align="Center" Style="background: #D0D0D0" | '''टोपण नाव''' || '''खरे नाव''' |- Align="Center" | [[अकिंचन]] || [[वासू. ग. मेहेंदळे]] |- Align="Center" | [[अनंततनय]] || [[दत्तात्रेय अनंत आपटे]] |- Align="Center" | [[अनंतफंदी]] || [[अनंत भवानीबावा घोलप]] |- Align="Center" | [[अनंतसुत विठ्ठल]], [[कावडीबाबा]] || [[विठ्ठल अनंत पिंपळगावकर]] |- Align="Center" |[[आनंद साधले]] || [[आत्माराम नीलकंठ साधले]]; [[दमयंती सरपटवार]] |- Align="Center" |[[अनिल]] || [[आत्माराम रावजी देशपांडे]] |- Align="Center" |[[अनिल भारती]] || [[शान्ताराम पाटील]] (या कातरवेळी, तो सलीम राजपुत्र) |- Align="Center" | [[अशोक (कवी)]] || [[नारायण रामचंद्र मोरे]] |- Align="Center" | [[अज्ञातवासी]] || [[दिनकर गंगाधर केळकर]] |- Align="Center" | [[आधुनिक]] || [[नीळकंठ बळवंत ऊर्फ बापूसाहेब भवाळकर]] |- Align="Center" | [[आनंद]] || [[विनायक लक्ष्मण बरवे]] |- Align="Center" | [[आनंदतनय]] || [[गोपाळ आनंदराव देशपांडे]] |- Align="Center" |[[आरती प्रभू]] || [[चिंतामण त्र्यंबक खानोलकर]] |- Align="Center" | [[इंदिरा]] || [[इंदिरा संत]] |- Align="Center" | [[इंदुकांत]] || [[दिनकर नानाजी शिंदे]] |- Align="Center" | [[उदासी/हरिहरमहाराज ]] || [[नीलकंठ रामकृष्ण पाळंदे]] |- Align="Center" | [[उद्धवचिद्धन/उद्धवचैतन्य/उधोबाबा/]] || [[उद्धव xxxx कोकिळ]] |- Align="Center" | [[एकनाथ]], [[एकाजनार्दन]] || [[एकनाथ|एकनाथ सूर्यनारायण पैठणकर]] |- Align="Center" | [[विनायक जनार्दन करंदीकर|एक मित्र]], [[विनायक जनार्दन करंदीकर|विनायक]] || [[विनायक जनार्दन करंदीकर]] |- Align="Center" | [[कलापी]], [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे|बालकवी]] || [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे]] |- Align="Center" | [[कबीर]] || [[]] |- Align="Center" | [[कवीश्वरबास]] || [[भानूभट/भास्करभट्ट xxxx बोरीकर]] |- Align="Center" | [[कावडीबाबा/अनंतसुत विठ्ठल]] || [[विठ्ठल अनंत पिंपळगावकर]] |- Align="Center" | [[कांत]] || [[वा.रा. कांत]] |- Align="Center" | काव्यविहारी || धोंडो वासुदेव गद्रे |- Align="Center" | [[काव्यशेखर]] || [[भास्कर काशीनाथ चांदूरकर]] |- Align="Center" | [[किरात/भ्रमर]] || [[कृष्णाजी लक्ष्मण सोमण]] |- Align="Center" | [[कवी कुंजविहारी]] || [[हरिहर गुरुनाथ सलगरकर]] |- Align="Center" | कुमुदबांधव || [[स.अ. शुक्ल]] |- Align="Center" | [[कुसुमाग्रज]] || [[विष्णू वामन शिरवाडकर]] |- Align="Center" | [[कृष्णकेशव]] || [[अनुपलब्ध]] |- Align="Center" | [[कृष्णाग्रज]] || [[अनुपलब्ध]] |- Align="Center" | [[केशवकुमार]] || [[प्रल्हाद केशव अत्रे]] |- Align="Center" | [[केशवसुत]] || [[कृष्णाजी केशव दामले]] |- Align="Center" | [[केशवसुत]] || [[नारायण केशव बेहेरे]] |- Align="Center" | [[के.स.रि.]] || [[केशव सदाशिव रिसबूड]] |- Align="Center" | [[कोणीतरी]] || [[नरहर शंकर रहाळकर]] |- Align="Center" | [[गिरीश]] || [[शंकर केशव कानेटकर]] |- Align="Center" | [[गोपिकातनया]] || [[कु.द्वारका हिवरगावकर(सौ.मनोरमा श्रीधर रानडे)]] |- Align="Center" | [[गोपीनाथ]] || [[गोपीनाथ तळवलकर]] |- Align="Center" | [[गोमा गणेश]] || [[गणेश कृष्ण फाटक]] |- Align="Center" | [[गोविंद]] || [[गोविंद दत्तात्रय दरेकर]] |- Align="Center" | [[गोविंदपौत्र]] || [[श्रीधर व्यंकटेश केतकर]] |- Align="Center" | [[गोविंदप्रभु]] || [[गुंडम अनंतनायक राऊळ]] |- Align="Center" | [[गोविंदाग्रज]] || [[राम गणेश गडकरी]] |- Align="Center" | ग्यानबा, रा. म.शास्त्री || [[वि.ग. कानिटकर]] |- Align="Center" | [[ग्रेस]] || [[माणिक गोडघाटे]] |- Align="Center" | [[चक्रधर]] || [[श्रीचांगदेव राऊळ]] |- Align="Center" | [[चंद्रशेखर]] || [[चंद्रशेखर शिवराम गोऱ्हे]] |- Align="Center" | [[चेतोहर]] || [[परशुराम नारायण पाटणकर]] |- Align="Center" | [[जगन्नाथ]] || [[जगन्नाथ धोंडू भांगले]] |- Align="Center" | [[जगन्मित्र]] || [[रेव्हरंड नारायण वामन टिळक]] |- Align="Center" | [[जननीजनकज]] || [[पु.पां गोखले]] |- Align="Center" | [[वासुदेव गणेश टेंबे|टेंबे स्वामी/वासुदेवानंद सरस्वती]] || [[वासुदेव गणेश टेंबे]] |- Align="Center" | [[ढोलीबुवा/महीपतिनाथ]] || [[सखाराम केरसुणे]] |- Align="Center" | [[तुकाराम]]/तुका || [[तुकाराम बोल्होबा/बाळकोबा मोरे/अंबिले/आंबले]] |- Align="Center" | [[तुलसीदास]] || [[]] |- Align="Center" | [[दत्त]] || [[दत्तात्रय कोंडो घाटे]] |- Align="Center" | [[दमयंती सरपटवार]] || [[आनंद साधले]], [[आत्माराम नीलकंठ साधले] |- Align="Center" | [[दया पवार]] || [[दगडू पवार]] |- Align="Center" | [[दामोदर]] || [[वीरेश्वर सदाशिव ऊर्फ तात्या छत्रे]] |- Align="Center" | [[दा.ग.पा.]] || [[दामोदर गणेश पाध्ये]] |- Align="Center" | [[दासोपंत]]/ दिगंबरानुचर || [[दासो दिगंबर देशपांडे]] |- Align="Center" | [[दित्जू]]/माधव जूलियन || [[माधव त्र्यंबक पटवर्धन]] |- Align="Center" | [[नामदेव]] || [[नामदेव दामाशेटी शिंपी]] |- Align="Center" | [[नारायणसुत]] || [[श्रीपाद नारायण मुजुमदार]] |- Align="Center" | [[निरंजन]] || [[वसंत सदाशिव बल्लाळ]] |- Align="Center" | [[निशिगंध]] || [[रा.श्री. जोग]] |- Align="Center" | [[निळोबा]] || [[निळा मुकुंद पिंपळनेरकर]] |- Align="Center" | [[नीरजा]] || [[नीरजा साठे]] |- Align="Center" | [[नृसिंहसरस्वती]] || [[नरहरी माधव काळे]] |- Align="Center" | [[पठ्ठे बापूराव]] || [[श्रीधर कृष्ण कुलकर्णी(रेठरेकर)]] |- Align="Center" | [[पद्मविहारी]] || [[रघुनाथ गणेश जोशी]] |- Align="Center" | [[पद्मा]] || [[पद्मा गोळे]] |- Align="Center" | [[पी.सावळाराम]] || [[निवृत्तिनाथ रावजी पाटील]] |- Align="Center" | [[पुरु.शिव. रेगे]] || [[पु.शि. रेगे]] |- Align="Center" | [[पूर्णदास]] || [[बाबा उपसकर-राजाध्यक्ष]] |- Align="Center" | [[प्रभाकर दातार|प्रभाकर]] || [[शाहीर प्रभाकर जनार्दम दातार]] |- Align="Center" | [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|फुलारी]]/[[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|बी रघुनाथ]]|| [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बहिणाबाई]] || [[बहिणाबाई नथूजी चौधरी]] |- Align="Center" | [[(संत) बहिणाबाई]] || [[कु.बहिणा आऊदेव कुळकर्णी (सौ.बहिणा रत्नाकर पाठक)]] |- Align="Center" | [[बापरखुमादेवीवर/बापविठ्ठलसुत]] || [[ज्ञानदेव विठ्ठलपंत कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बाबा आमटे]] || [[मुरलीधर देवीदास आमटे]] |- Align="Center" | [[बाबुलनाथ]] || [[विनायक श्यामराव काळे]] |- Align="Center" | [[बालकवी]]/कलापि || [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे]] |- Align="Center" | [[बाळा]] || [[बाळा कारंजकर]] |- Align="Center" | [[बी; B]] || [[बाळकृष्ण अनंत भिडे]] |- Align="Center" | [[बी]]; BEE || [[नारायण मुरलीधर गुप्ते]] |- Align="Center" | [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|बी रघुनाथ]]/[[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|फुलारी]] || [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बोधलेबुवा]] || [[माणकोजी भानजी जगताप]] |- Align="Center" | [[भगवानकवि]] || [[भवान रत्नाकर कऱ्हाडकर]] |- Align="Center" | [[भानजी]] || [[भास्कर त्रिंबक देशपांडे]] |- Align="Center" | [[भानुदास/मामळूभट]] || [[भानुदास पैठणकर(एकनाथांचे पणजोबा)]] |- Align="Center" | [[भावगुप्तपद्म]] || [[पांडुरंग गोविंदशास्त्री पारखी]] |- Align="Center" | [[भावशर्मा]] || [[के.(केशव) नारायण काळे]] |- Align="Center" | [[भालेंदु]] || [[भालचंद्र/गुलाबराव सीताराम सुकथनकर]] |- Align="Center" | [[भ्रमर]]/किरात || [[कृष्णाजी लक्ष्मण सोमण]] |- Align="Center" | [[मंदार]] || [[रेंदाळकर|एकनाथ पांडुरंग रेंदाळकर]] |- Align="Center" | [[मध्वमुनीश्वर]] || [[त्रिंबक नारायणाचार्य]] ( आडनाव अनुपलब्ध) |- Align="Center" | [[मनमोहन]] || [[गोपाळ नरहर ऊर्फ मनमोहन नातू]] |- Align="Center" | [[मनोहरबंधू]] || [[भास्कर कृष्ण उजगरे]] |- Align="Center" | [[महिपती]] || [[महिपती दादोपंत कांबळे-ताहराबादकर]] |- Align="Center" | [[महीपतिनाथ]]/ढोलीबुवा || [[सखाराम केरसुणे]] |- Align="Center" | [[माणिक/माणिकप्रभू/माणिकबाबा]] || [[माणिक मनोहर नाईक, हरकुडे]] |- Align="Center" | [[माधव]] || [[माधव केशव काटदरे]] |- Align="Center" | [[माधव जूलियन]], दित्जू/मा.जू./एम्.जूलियन || [[माधव त्र्यंबक पटवर्धन]] |- Align="Center" | [[माधव मिलिंद]] || कॅ. [[मा.कृ. शिंदे]] |- Align="Center" | [[माधवसुत]] || [[दामोदर माधव कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[माधवानुज]] || [[काशीनाथ हरी मोडक]] |- Align="Center" | मार्क ट्वेन || सॅम्युएल लॅंगहाॅर्न क्लेमन्स |- Align="Center" | [[मीरा]] || [[मीरा तारळेकर]] |- Align="Center" | [[मीराबाई]] || [[]] |- Align="Center" | [[मुकुंदराज]] || [[?]] |- Align="Center" | [[मुकुंदराय]] || [[मुकुंद गणेश मिरजकर]] |- Align="Center" | [[मुक्ताबाई]]/मुक्ताई || [[मुक्ता विठ्ठलपंत कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[मुक्तिबोध]] || [[शरच्चंद्र माधब मुक्तिबोध]] |- Align="Center" | [[मुक्तेश्वर]] || [[मुक्तेश्वर चिंतामणी मुद्गल]] |- Align="Center" | [[मोरोपंत]] || [[मोरेश्वर रामचंद्र पराडकर]] |- Align="Center" | [[यशवंत]] || [[यशवंत दिनकर पेंढरकर]] |- Align="Center" | [[यशोधरा]] || [[यशोधरा साठे]] |- Align="Center" | [[योगेश]] || [[भालजी पेंढारकर]] |- Align="Center" | [[रंगनाथस्वामी(निगडीकर)]] || [[रंगनाथ बोपाजी घोडके]] |- Align="Center" | [[रघुनाथ पंडित]] || [[रघुनाथपंडित चंदावरकर/तंजावरकर; रघुनाथ गणेश नवहस्त/नवाथे]] |- Align="Center" | [[रमेशबाळ]] || [[बाळ सीताराम मर्ढेकर]] |- Align="Center" | [[राजहंस]] || [[यादव शंकर वावीकर]] |- Align="Center" | [[रा. देव]] || [[]] |- Align="Center" | [[राधारमण]] || [[कृष्णाजी पांडुरंग लिमये]] |- Align="Center" | [[रामजोशी/कविराय]] || [[राम जनार्दन जोशी]] |- Align="Center" | [[रामदास]] || [[नारायण सूर्याजी ठोसर]] |- Align="Center" | रा. म. शास्त्री, ग्यानबा || [[वि.ग. कानिटकर]] |- Align="Center" | [[वसंत]] || [[वासुदेव बळवंत पटवर्धन]] |- Align="Center" |[[डॉ. वसंत अवसरे]] || [[शांता शेळके (श्री अवसरे मुळात शान्ताबाईंचे स्नेही होते.) ]] |- Align="Center" | [[वसंतविहार]] || [[शंकर दत्तात्रय जोशी]] |- Align="Center" | [[वा.दा.ओ.]] || [[वामन दाजी ओक]] |- Align="Center" | [[वामन पंडित]] || [[वामन तानाजी शेषे / वा शेष]] |- Align="Center" | [[विठाबाई]] || [[विठा रामप्पा नायक]] |- Align="Center" | [[विठा रेणुकानंदन]] || [[विठ्ठल मनोहर बडवे-कुलकर्णी]] |- Align="Center" | [[विठ्ठल केरीकर]] || [[विठ्ठल नरसिंह साखळकर]] |- Align="Center" | [[विठ्ठलदास]] || [[विठ्ठल अनंत क्षीरसागर्/बीडकर]] |- Align="Center" | [[विंदा करंदीकर]] || [[गोविंद विनायक करंदीकर]] |- Align="Center" | [[विनायक/एक मित्र]] || [[विनायक जनार्दन करंदीकर]] |- Align="Center" | [[विष्णूदास]] || [[कृष्णराव रावजी धांदरफळे]] |- Align="Center" | [[विसोबा खेचर]] || [[विसोबा चाटे]] |- Align="Center" | [[विहंगम]] || [[बाळकृष्ण लक्ष्मण अंतरकर]] |- Align="Center" | [[वैशाख]] || [[त्र्यं.वि. देशमुख]] |- Align="Center" | [[शारदाश्रमवासी]] || [[पुरुषोत्तम गोपाळ काणेकर]] |- Align="Center" | [[शुभानंत]] || [[]] |- Align="Center" | [[श्रीकांत]] || [[]] |- Align="Center" | [[श्रीकृष्ण]] || [[श्री.नी. चाफेकर|श्रीकृष्ण नीळकंठ चापेकर]] |- Align="Center" | [[श्रीधर]] || [[श्रीधर ब्रह्मानंद नाझरेकर/खडके/देशपांडे]] |- Align="Center" | [[श्रीराम]] || [[श्रीनिवास रामचंद्र बोबडे]] |- Align="Center" | [[संजीव]] || [[कृष्ण गंगाधर दीक्षित]] |- Align="Center" | [[संजीवनी]] || [[संजीवनी मराठे]] |- Align="Center" | [[सदानंदस्वामी]] || [[सदानंद चिंतामणी उपासनी]] |- Align="Center" | [[सरस्वतीकंठाभरण]] || [[दिनकर नानाजी शिंदे]] |- Align="Center" | [[साधुदास]] || [[गोपाळ गोविंद मुजुमदार/पाटणकर]] |- Align="Center" | [[सानिया]] || सुनंदा बलराम कुलकर्णी |- Align="Center" | [[साने गुरुजी]] || [[पांडुरंग सदाशिव साने]] |- Align="Center" | [[सामराज]] || [[शामभट लक्ष्मण आर्वीकर(राजोपध्ये)]] |- Align="Center" | [[सांवतामाळी]] || [[सांवता परसूबा माळी]] |- Align="Center" | [[सुधांशु]] || [[हणमंत नरहर जोशी]] |- Align="Center" | [[सुमंत]] || [[अप्पाराव धुंडिराज मुरतुले]] |- Align="Center" | [[सुहृद्चंपा]] || [[पुरुषोत्तम शिवराम रेगे]] |- Align="Center" | [[सौमित्र]] || [[किशोर कदम]] |- Align="Center" | [[स्वरूपानंद]] || [[रामचंद्र विष्णू गोडबोले]] |- Align="Center" | [[हरिबुवा]] || [[हरिबुवा शिंपी(हरीबोवा केरेश्वर भोंडवे)]] |- Align="Center" | [[हरिहरमहाराज/उदासी]] || [[नीलकंठ रामकृष्ण पाळंदे]] |- Align="Center" | [[प्रीत]] || [[स्वप्नील चाफेकर]] |- Align="Center" | [[मानसी सरोज]] || [[नम्रता माळी पाटील]] |- Align="Center" | [[होनाजी]] || [[होनाजी सयाजी शेलारखाने]] |- Align="Center" | [[ज्ञानेश्वर/ज्ञानदेव/बापरखमादेवीवर/बापविठ्ठलसुत]] || [[ज्ञानदेव विठ्ठलपंत कुळकर्णी] |- Align="Center" ==हेदेखील पहा== *[[टोपणनावानुसार मराठी साहित्यिक]] *[[टोपणनावानुसार मराठी लेखक]] *[[टोपणनावानुसार मराठी नाटककार]] *[[टोपणनावानुसार मराठी गुंड]] *चंद्र * [[वर्ग:मराठी साहित्यिक|*]] [[वर्ग:मराठी कवी|*]] [[वर्ग:याद्या]] 1r6j25isvgczqho6voc7twpw2cfgpfa 2143594 2143593 2022-08-06T18:15:44Z पद्माकर कुलकर्णी 103324 wikitext text/x-wiki टोपणनावाला इंग्रजीत 'निकनेम' (Nickname) म्हणतात. मराठीले अनेक लेखक 'निकनेम'ने लेखन करीत आलेले आहेत, काहीजण अजूनही करतात. अशा टोपणनावाने लिखाण करणाऱ्या लेखकांची ही अपूर्ण यादी :- * [[अरुण टिकेकर]] : (टिचकीबहाद्दर); (दस्तुरखुद्द) *[[अनिल बाबुराव गव्हाणे]] : ([[अनिल बाबुराव गव्हाणे|बापू]]) * [[अशोक जैन]] : (कलंदर) * अशोक रानडे (दक्षकर्ण) * [[आत्माराम नीलकंठ साधले]] : [[आनंद साधले]], [[दमयंती सरपटवार]] * आत्माराम शेट्ये : (शेषन कार्तिक) * [[आनंद बालाजी देशपांडे]] (आकाशानंद) * [[आनंद साधले]] : (दमयंती सरपटवार) * आनंदीबाई कर्वे : (बाया कर्वे) * कृष्ण गंगाधर दीक्षित : (संजीव) * कृष्णाजी अनंत एकबोटे (सहकरी कृष्ण) * कृष्णाजी लक्ष्मण सोमण : (किरात; काळदंड; सारथी) (काव्यलेखनासाठी किरात आणि भ्रमर) * [[कृ.श्री. अर्जुनवाडकर]] (पंतोजी) * केशव नारायण देव : (पतितपावनदास) *[[डॉ.कैलास रायभान दौंड ]]([[कैलास दौंड]]) * गंगाधर कुलकर्णी (रसगंगाधर) * गंगाधर बाळकृष्ण देशपांडे : (गंगाधरराव देशपांडे) * गणेश दामोदर सावरकर : (बाबाराव सावरकर) (दुर्गातनय) * गणेश वामन गोगटे : (लीला) * गणेश विठ्ठल कुलकर्णी (कुंभोजकर) : (व्यतिपात) * ग.दि. माडगुळकर (गदिमा) * [[गोपाळ गोविंद मुजुमदार]] : (साधुदास) * गोपाळ नरहर नातू : लोककवी (मनमोहन); मीनाक्षी दादरकर * [[गोपाळ हरी देशमुख]] : ([[लोकहितवादी]]; एक ब्राह्मण) * चंद्रकांत सखाराम चव्हाण : ([[बाबूराव अर्नाळकर]]) * चं.वि.बावडेकर : (आलमगीर) * चिंतामण रामचंद्र टिकेकर - [[अरुण टिकेकर]] यांचे वडील : (दूत) * चिं.त्र्य.खानोलकर - आरती प्रभु या नावाने काव्यलेखन व चिं.त्र्य.खानोलकर या नावाने गद्यलेखन * [[जयवंत दळवी]] : (ठणठणपाळ) * [[तुकारामतात्या पडवळ]] : (एक हिंदू) * [[तुळसी परब]] : ओज पर्व * दगडू मारुती पवार : कथालेखक (जागल्या) * [[दत्ता टोळ]] : (अमरेंद्र दत्त) * दत्तात्रेय रामचंद्र् कुलकर्णी : (श्रीपंत महाराज बाळेकुंद्रीकर) * दामोदर माधव कुळकर्णी : (माधवसुत) * डॉ. दामोदर विष्णू नेने : ([[दादूमिया]]) * दासोपंत दिगंबर देशपांडे : (दासोपंत) * दिनकर शंकरराव जवळकर : (आग्यावेताळ) * देवदत्त टिळक : (लक्ष्मीनंदन) * द्वारकानाथ माधव पितळे : ([[नाथमाधव]]) * द्वारकाबाई हिवरगांवकर/[[मनोरमा श्रीधर रानडे]] : ([[गोपिकातनया]]) * धनंजय चिंचोलीकर : ([[बब्रूवान रुद्रकंठावार]]) * [[न.र. फाटक]] : (अंतर्भेदी), (करिष्मा), (फरिश्ता) आणि (सत्यान्वेषी) * [[नरसिंह चिंतामण केळकर]] : (अनामिक; आत्‍मानंद) * नागावकर : (गंधर्व) * नागेश गणेश नवरे : (नागेश) * नारायण गजानन आठवले : (राजा ठकार) * नागोराव गोविंद साठे : (ब्रह्मानंदाश्रम स्वामी) * नारायण जोशी : (साखरेबुवा; नानामहाराज साखरे) * नारायण दामोदर सावरकर : (जातिहृदय) * [[नारायण विनायक कुलकर्णी]] : गोविंदसुत (की विनायकसुत?) * [[परशराम गोविंद चिंचाळकर]] : गोविंदसुत * [[प.स. देसाई]] (सौ.जानकीबाई देसाई) : (सदाराम) * [[पांडुरंग सदाशिव साने]] : ([[साने गुरुजी]]) * पांडुरंग ज्ञानेश्वर कुळकर्णी : (पांडुरंग शर्मा) * पुरुषोत्तम धाक्रस (फडकरी) * [[पृथ्वीगीर हरिगीर गोस्वामी]] : [[पृथ्वीगीर हरिगीर]] * प्रल्हाद केशव अत्रे (केशवकुमार) * प्र.न. जोशी : (पुष्पदंत) * प्रभाकर जनार्दन दातार : शाहीर प्रभाकर * प्रभाकर नारायण पाध्ये : (भाऊ पाध्ये) * प्रवीण टोकेकर : (ब्रिटिश नंदी) * [[फोंडूशास्त्री करंडे]] : द्विरेफ * बळवंत जनार्दन करंदीकर : (रमाकांत) * बा.सी. मर्ढेकर : (मकरंद) * [[बाळकृष्ण अनंत भिडे]] : (बी) * बाळूताई खरे/[[मालती बेडेकर]] : ([[विभावरी शिरूरकर]]) * ब्रह्माजीपंत ब्रह्मानंद नाझरीकर : (श्रीधर) * भागवत वना नेमाडे : (भालचंद्र नेमाडे) * भा.रा. भागवत : (संप्रस्त) * [[मनोरमा श्रीधर रानडे]]/द्वारकाबाई हिवरगांवकर : ([[गोपिकातनया]]) * महादेव नारायण जोशी : (माधवराव जोशी) * महादेव मल्हार जोशी : (स्वामी सच्चिदानंद) * [[मा.गो. वैद्य]] : (नीरद) * महादेव आसाराम घाटेवाळ : (माधव परदेशी) * [[माधव मोडक|माधव दादाजी मोडक]] : (बंधु माधव) * मालतीबाई बेडेकर/बाळूताई खरे : ([[विभावरी शिरूरकर]]) * [[मीनप्पा व्यंकटेश केलवाड]] : गोविंदशर्मा * मुक्ताबाई दीक्षित : (कृष्णाबाई) * मुक्ता विठ्ठल कुलकर्णी : (मुक्ताबाई) * मृत्युंजय श्रीकृष्ण रिसबूड : ([[सुमेध वडावाला]]) * मृदुला तांबे : (सृष्टिलावण्या) * मेहबूब पठाण : (अमर शेख) * मो.ग. रांगणेकर : (धुंडिराज) * [[र.गो. सरदेसाई]] : (र.गो.स., हरिविवेक) * रघुनाथ चंदावरकर : (रघुनाथ पंडित) * [[रघुवीर जगन्नाथ सामंत]] (कुमार रघुवीर) * [[रविन थत्ते]] : (रविन मायदेव थत्ते) * रामकृष्ण माधव चोणकर : (हरी माधव समर्थ) * [[राम गणेश गडकरी]] : (बाळकराम) * रामचंद्र चितळकर : (सी रामचंद्र) * रामचंद्र जोशी : (साखरेबाबा) * [[रामचंद्र विनायक कुलकर्णी]] : (आनंदघनराम) * रामचंद्र विनायक टिकेकर - [[अरुण टिकेकर]] यांचे आजोबा : (धनुर्धारी) * रामजी गणोजी चौगुले : (रामजी गणोजी) * रा.श्री. जोग : (निशिगंध) * लक्ष्मीकांत तांबोळी : (लता जिंतूरकर) * लक्ष्मीकांत शांताराम कुडाळकर (लक्ष्मीकांत-प्यारेलालमधील पहिला) : (के.लक्ष्मीकांत, लक्ष्मीकांत) * लीला भागवत : (भानुदास रोहेकर) * [[वा.रा.कांत]] : (कांत) * [[विठ्ठल वामन हडप]] : (केयूरक) * [[वि.ग. कानिटकर|विनायक गजानन कानिटकर]] : (रा. म. शास्त्री, ग्यानबा) * [[विनायक नरहरी भावे]] : ([[विनोबा]]) * वि.ल. बर्वे : (आनंद) * वि.शा. काळे : (बाबुलनाथ) * विश्वनाथ वामन बापट : (वसंत बापट * विष्णू भिकाजी गोखले : (विष्णूबाबा ब्रह्मचारी) * विष्णू वामन शिरवाडकर (कुसुमाग्रज ) * विष्णूशास्त्री चिपळूणकर : (गोल्या घुबड) * [[विठ्ठल हरी कुलकर्णी|वि.ह. कुलकर्णी]] (चंद्रहास, रत्नपारखी, शरदचंद्र, सुहास) * वीरसेन आनंद कदम : (बाबा कदम) * [[शंकर दाजीशास्त्री पदे]] : पिनाकी, भ्रमर, शंकर * शिवराम महादेव गोऱ्हे : (चंद्रशेखर; चंद्रिका) * [[श्रीधर व्यंकटेश केतकर]] : गोविंदपौत्र * श्रीपाद रामचंद्र टिकेकर - [[अरुण टिकेकर]] यांचे काका : मुसाफिर * स.अ. शुक्ल : (कुमुद) * संजीवनी मराठे (जीवन) * [[सतीश जकातदार]] : (अमोघ श्रीवास्तव; सलील आदर्श) * [[संतोष दौंडे]] ([[संतोष मधुकर दौंडे]]) * सुनंदा बलराम कुलकर्णी : (सानिया) * सुलोचना देशमुख : (एस्; एन्) *पद्माकर मा.कुलकर्णी * * सेतुमाधव पगडी : (कृष्णकुमार) * पी. विठ्ठल * ज्ञानेश्वर नाडकर्णी : (तुकाराम शेंदाणे) * (?) अप्पा बळवंत * (?) (वामनसुता) * (?) (देशभगिनी) * (?) (लक्ष्मीतनया) ==कवी== मराठी भाषेत जेव्हा काव्यरचनेला सुरुवात झाली तेव्हापासून कवी बहुधा आपले पहिले नाव कविनाम म्हणून वापरत असत. ज्ञानेश्वर, तुकाराम, नामदेव, मोरोपंत, सगनभाऊ ही या कवींची प्रथम नावे होती. प्रथम नाव, मधले नाव आणि नंतर आडनाव लिहायची पद्धत नंतरच्या काळात सुरू झाली. आधुनिक काळातदेखील इंदिरा, कवी गोविंद, दत्त, नीरजा, पद्मा, मनमोहन, माधव, मीरा, यशोधरा, विनायक, संजीवनी या कवि-कवयित्रींनी स्वतःच्याच पहिल्या नावाने काव्यलेखन केले. अनेक कवींनी आपल्या सग्यासंबंधींच्या नावाला अग्रज, अनुज, कुमार, जूलियन, तनय, सुत, इत्यादी प्रत्यय लावून आपापली टोपणनावे सिद्ध केली. इतरांनी या पद्धतींशी फारकत घेऊन अत्यंत स्वतंत्र टोपणनावे घेतली आणि आपले काव्यलेखन केले. इ.स. १९६०पासून टोपणनावाखाली कविता करण्याची पद्धत मराठीतून बहुधा हद्दपार झाली आहे. (अपवाद - [[सौमित्र]]) काही मराठी आणि अन्य कवी/लेखकांच्या टोपणनावांची ही यादी : ाही मराठी आणि अन्य कवी/लेखकांच्या टोपणनावांची ही यादी : ाही मराठी आणि अन्य कवी/लेखकांच्या टोपणनावांची ही यादी : {|Align="Center" Border="1" Width="75%" |- Align="Center" Style="background: #D0D0D0" | '''टोपण नाव''' || '''खरे नाव''' |- Align="Center" | [[अकिंचन]] || [[वासू. ग. मेहेंदळे]] |- Align="Center" | [[अनंततनय]] || [[दत्तात्रेय अनंत आपटे]] |- Align="Center" | [[अनंतफंदी]] || [[अनंत भवानीबावा घोलप]] |- Align="Center" | [[अनंतसुत विठ्ठल]], [[कावडीबाबा]] || [[विठ्ठल अनंत पिंपळगावकर]] |- Align="Center" |[[आनंद साधले]] || [[आत्माराम नीलकंठ साधले]]; [[दमयंती सरपटवार]] |- Align="Center" |[[अनिल]] || [[आत्माराम रावजी देशपांडे]] |- Align="Center" |[[अनिल भारती]] || [[शान्ताराम पाटील]] (या कातरवेळी, तो सलीम राजपुत्र) |- Align="Center" | [[अशोक (कवी)]] || [[नारायण रामचंद्र मोरे]] |- Align="Center" | [[अज्ञातवासी]] || [[दिनकर गंगाधर केळकर]] |- Align="Center" | [[आधुनिक]] || [[नीळकंठ बळवंत ऊर्फ बापूसाहेब भवाळकर]] |- Align="Center" | [[आनंद]] || [[विनायक लक्ष्मण बरवे]] |- Align="Center" | [[आनंदतनय]] || [[गोपाळ आनंदराव देशपांडे]] |- Align="Center" |[[आरती प्रभू]] || [[चिंतामण त्र्यंबक खानोलकर]] |- Align="Center" | [[इंदिरा]] || [[इंदिरा संत]] |- Align="Center" | [[इंदुकांत]] || [[दिनकर नानाजी शिंदे]] |- Align="Center" | [[उदासी/हरिहरमहाराज ]] || [[नीलकंठ रामकृष्ण पाळंदे]] |- Align="Center" | [[उद्धवचिद्धन/उद्धवचैतन्य/उधोबाबा/]] || [[उद्धव xxxx कोकिळ]] |- Align="Center" | [[एकनाथ]], [[एकाजनार्दन]] || [[एकनाथ|एकनाथ सूर्यनारायण पैठणकर]] |- Align="Center" | [[विनायक जनार्दन करंदीकर|एक मित्र]], [[विनायक जनार्दन करंदीकर|विनायक]] || [[विनायक जनार्दन करंदीकर]] |- Align="Center" | [[कलापी]], [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे|बालकवी]] || [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे]] |- Align="Center" | [[कबीर]] || [[]] |- Align="Center" | [[कवीश्वरबास]] || [[भानूभट/भास्करभट्ट xxxx बोरीकर]] |- Align="Center" | [[कावडीबाबा/अनंतसुत विठ्ठल]] || [[विठ्ठल अनंत पिंपळगावकर]] |- Align="Center" | [[कांत]] || [[वा.रा. कांत]] |- Align="Center" | काव्यविहारी || धोंडो वासुदेव गद्रे |- Align="Center" | [[काव्यशेखर]] || [[भास्कर काशीनाथ चांदूरकर]] |- Align="Center" | [[किरात/भ्रमर]] || [[कृष्णाजी लक्ष्मण सोमण]] |- Align="Center" | [[कवी कुंजविहारी]] || [[हरिहर गुरुनाथ सलगरकर]] |- Align="Center" | कुमुदबांधव || [[स.अ. शुक्ल]] |- Align="Center" | [[कुसुमाग्रज]] || [[विष्णू वामन शिरवाडकर]] |- Align="Center" | [[कृष्णकेशव]] || [[अनुपलब्ध]] |- Align="Center" | [[कृष्णाग्रज]] || [[अनुपलब्ध]] |- Align="Center" | [[केशवकुमार]] || [[प्रल्हाद केशव अत्रे]] |- Align="Center" | [[केशवसुत]] || [[कृष्णाजी केशव दामले]] |- Align="Center" | [[केशवसुत]] || [[नारायण केशव बेहेरे]] |- Align="Center" | [[के.स.रि.]] || [[केशव सदाशिव रिसबूड]] |- Align="Center" | [[कोणीतरी]] || [[नरहर शंकर रहाळकर]] |- Align="Center" | [[गिरीश]] || [[शंकर केशव कानेटकर]] |- Align="Center" | [[गोपिकातनया]] || [[कु.द्वारका हिवरगावकर(सौ.मनोरमा श्रीधर रानडे)]] |- Align="Center" | [[गोपीनाथ]] || [[गोपीनाथ तळवलकर]] |- Align="Center" | [[गोमा गणेश]] || [[गणेश कृष्ण फाटक]] |- Align="Center" | [[गोविंद]] || [[गोविंद दत्तात्रय दरेकर]] |- Align="Center" | [[गोविंदपौत्र]] || [[श्रीधर व्यंकटेश केतकर]] |- Align="Center" | [[गोविंदप्रभु]] || [[गुंडम अनंतनायक राऊळ]] |- Align="Center" | [[गोविंदाग्रज]] || [[राम गणेश गडकरी]] |- Align="Center" | ग्यानबा, रा. म.शास्त्री || [[वि.ग. कानिटकर]] |- Align="Center" | [[ग्रेस]] || [[माणिक गोडघाटे]] |- Align="Center" | [[चक्रधर]] || [[श्रीचांगदेव राऊळ]] |- Align="Center" | [[चंद्रशेखर]] || [[चंद्रशेखर शिवराम गोऱ्हे]] |- Align="Center" | [[चेतोहर]] || [[परशुराम नारायण पाटणकर]] |- Align="Center" | [[जगन्नाथ]] || [[जगन्नाथ धोंडू भांगले]] |- Align="Center" | [[जगन्मित्र]] || [[रेव्हरंड नारायण वामन टिळक]] |- Align="Center" | [[जननीजनकज]] || [[पु.पां गोखले]] |- Align="Center" | [[वासुदेव गणेश टेंबे|टेंबे स्वामी/वासुदेवानंद सरस्वती]] || [[वासुदेव गणेश टेंबे]] |- Align="Center" | [[ढोलीबुवा/महीपतिनाथ]] || [[सखाराम केरसुणे]] |- Align="Center" | [[तुकाराम]]/तुका || [[तुकाराम बोल्होबा/बाळकोबा मोरे/अंबिले/आंबले]] |- Align="Center" | [[तुलसीदास]] || [[]] |- Align="Center" | [[दत्त]] || [[दत्तात्रय कोंडो घाटे]] |- Align="Center" | [[दमयंती सरपटवार]] || [[आनंद साधले]], [[आत्माराम नीलकंठ साधले] |- Align="Center" | [[दया पवार]] || [[दगडू पवार]] |- Align="Center" | [[दामोदर]] || [[वीरेश्वर सदाशिव ऊर्फ तात्या छत्रे]] |- Align="Center" | [[दा.ग.पा.]] || [[दामोदर गणेश पाध्ये]] |- Align="Center" | [[दासोपंत]]/ दिगंबरानुचर || [[दासो दिगंबर देशपांडे]] |- Align="Center" | [[दित्जू]]/माधव जूलियन || [[माधव त्र्यंबक पटवर्धन]] |- Align="Center" | [[नामदेव]] || [[नामदेव दामाशेटी शिंपी]] |- Align="Center" | [[नारायणसुत]] || [[श्रीपाद नारायण मुजुमदार]] |- Align="Center" | [[निरंजन]] || [[वसंत सदाशिव बल्लाळ]] |- Align="Center" | [[निशिगंध]] || [[रा.श्री. जोग]] |- Align="Center" | [[निळोबा]] || [[निळा मुकुंद पिंपळनेरकर]] |- Align="Center" | [[नीरजा]] || [[नीरजा साठे]] |- Align="Center" | [[नृसिंहसरस्वती]] || [[नरहरी माधव काळे]] |- Align="Center" | [[पठ्ठे बापूराव]] || [[श्रीधर कृष्ण कुलकर्णी(रेठरेकर)]] |- Align="Center" | [[पद्मविहारी]] || [[रघुनाथ गणेश जोशी]] |- Align="Center" | [[पद्मा]] || [[पद्मा गोळे]] |- Align="Center" | [[पी.सावळाराम]] || [[निवृत्तिनाथ रावजी पाटील]] |- Align="Center" | [[पुरु.शिव. रेगे]] || [[पु.शि. रेगे]] |- Align="Center" | [[पूर्णदास]] || [[बाबा उपसकर-राजाध्यक्ष]] |- Align="Center" | [[प्रभाकर दातार|प्रभाकर]] || [[शाहीर प्रभाकर जनार्दम दातार]] |- Align="Center" | [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|फुलारी]]/[[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|बी रघुनाथ]]|| [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बहिणाबाई]] || [[बहिणाबाई नथूजी चौधरी]] |- Align="Center" | [[(संत) बहिणाबाई]] || [[कु.बहिणा आऊदेव कुळकर्णी (सौ.बहिणा रत्नाकर पाठक)]] |- Align="Center" | [[बापरखुमादेवीवर/बापविठ्ठलसुत]] || [[ज्ञानदेव विठ्ठलपंत कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बाबा आमटे]] || [[मुरलीधर देवीदास आमटे]] |- Align="Center" | [[बाबुलनाथ]] || [[विनायक श्यामराव काळे]] |- Align="Center" | [[बालकवी]]/कलापि || [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे]] |- Align="Center" | [[बाळा]] || [[बाळा कारंजकर]] |- Align="Center" | [[बी; B]] || [[बाळकृष्ण अनंत भिडे]] |- Align="Center" | [[बी]]; BEE || [[नारायण मुरलीधर गुप्ते]] |- Align="Center" | [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|बी रघुनाथ]]/[[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|फुलारी]] || [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बोधलेबुवा]] || [[माणकोजी भानजी जगताप]] |- Align="Center" | [[भगवानकवि]] || [[भवान रत्नाकर कऱ्हाडकर]] |- Align="Center" | [[भानजी]] || [[भास्कर त्रिंबक देशपांडे]] |- Align="Center" | [[भानुदास/मामळूभट]] || [[भानुदास पैठणकर(एकनाथांचे पणजोबा)]] |- Align="Center" | [[भावगुप्तपद्म]] || [[पांडुरंग गोविंदशास्त्री पारखी]] |- Align="Center" | [[भावशर्मा]] || [[के.(केशव) नारायण काळे]] |- Align="Center" | [[भालेंदु]] || [[भालचंद्र/गुलाबराव सीताराम सुकथनकर]] |- Align="Center" | [[भ्रमर]]/किरात || [[कृष्णाजी लक्ष्मण सोमण]] |- Align="Center" | [[मंदार]] || [[रेंदाळकर|एकनाथ पांडुरंग रेंदाळकर]] |- Align="Center" | [[मध्वमुनीश्वर]] || [[त्रिंबक नारायणाचार्य]] ( आडनाव अनुपलब्ध) |- Align="Center" | [[मनमोहन]] || [[गोपाळ नरहर ऊर्फ मनमोहन नातू]] |- Align="Center" | [[मनोहरबंधू]] || [[भास्कर कृष्ण उजगरे]] |- Align="Center" | [[महिपती]] || [[महिपती दादोपंत कांबळे-ताहराबादकर]] |- Align="Center" | [[महीपतिनाथ]]/ढोलीबुवा || [[सखाराम केरसुणे]] |- Align="Center" | [[माणिक/माणिकप्रभू/माणिकबाबा]] || [[माणिक मनोहर नाईक, हरकुडे]] |- Align="Center" | [[माधव]] || [[माधव केशव काटदरे]] |- Align="Center" | [[माधव जूलियन]], दित्जू/मा.जू./एम्.जूलियन || [[माधव त्र्यंबक पटवर्धन]] |- Align="Center" | [[माधव मिलिंद]] || कॅ. [[मा.कृ. शिंदे]] |- Align="Center" | [[माधवसुत]] || [[दामोदर माधव कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[माधवानुज]] || [[काशीनाथ हरी मोडक]] |- Align="Center" | मार्क ट्वेन || सॅम्युएल लॅंगहाॅर्न क्लेमन्स |- Align="Center" | [[मीरा]] || [[मीरा तारळेकर]] |- Align="Center" | [[मीराबाई]] || [[]] |- Align="Center" | [[मुकुंदराज]] || [[?]] |- Align="Center" | [[मुकुंदराय]] || [[मुकुंद गणेश मिरजकर]] |- Align="Center" | [[मुक्ताबाई]]/मुक्ताई || [[मुक्ता विठ्ठलपंत कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[मुक्तिबोध]] || [[शरच्चंद्र माधब I]] |- Align="Center" | [[मुक्तेश्वर]] || [[मुक्तेश्वर चिंतामणी मुद्गल]] |- Align="Center" | [[मोरोपंत]] || [[मोरेश्वर रामचंद्र पराडकर]] |- Align="Center" | [[यशवंत]] || [[यशवंत दिनकर पेंढरकर]] |- Align="Center" | [[यशोधरा]] || [[यशोधरा साठे]] |- Align="Center" | [[योगेश]] || [[भालजी पेंढारकर]] |- Align="Center" | [[रंगनाथस्वामी(निगडीकर)]] || [[रंगनाथ बोपाजी घोडके]] |- Align="Center" | [[रघुनाथ पंडित]] || [[रघुनाथपंडित चंदावरकर/तंजावरकर; रघुनाथ गणेश नवहस्त/नवाथे]] |- Align="Center" | [[रमेशबाळ]] || [[बाळ सीताराम मर्ढेकर]] |- Align="Center" | [[राजहंस]] || [[यादव शंकर वावीकर]] |- Align="Center" | [[रा. देव]] || [[]] |- Align="Center" | [[राधारमण]] || [[कृष्णाजी पांडुरंग लिमये]] |- Align="Center" | [[रामजोशी/कविराय]] || [[राम जनार्दन जोशी]] |- Align="Center" | [[रामदास]] || [[नारायण सूर्याजी ठोसर]] |- Align="Center" | रा. म. शास्त्री, ग्यानबा || [[वि.ग. कानिटकर]] |- Align="Center" | [[वसंत]] || [[वासुदेव बळवंत पटवर्धन]] |- Align="Center" |[[डॉ. वसंत अवसरे]] || [[शांता शेळके (श्री अवसरे मुळात शान्ताबाईंचे स्नेही होते.) ]] |- Align="Center" | [[वसंतविहार]] || [[शंकर दत्तात्रय जोशी]] |- Align="Center" | [[वा.दा.ओ.]] || [[वामन दाजी ओक]] |- Align="Center" | [[वामन पंडित]] || [[वामन तानाजी शेषे / वा शेष]] |- Align="Center" | [[विठाबाई]] || [[विठा रामप्पा नायक]] |- Align="Center" | [[विठा रेणुकानंदन]] || [[विठ्ठल मनोहर बडवे-कुलकर्णी]] |- Align="Center" | [[विठ्ठल केरीकर]] || [[विठ्ठल नरसिंह साखळकर]] |- Align="Center" | [[विठ्ठलदास]] || [[विठ्ठल अनंत क्षीरसागर्/बीडकर]] |- Align="Center" | [[विंदा करंदीकर]] || [[गोविंद विनायक करंदीकर]] |- Align="Center" | [[विनायक/एक मित्र]] || [[विनायक जनार्दन करंदीकर]] |- Align="Center" | [[विष्णूदास]] || [[कृष्णराव रावजी धांदरफळे]] |- Align="Center" | [[विसोबा खेचर]] || [[विसोबा चाटे]] |- Align="Center" | [[विहंगम]] || [[बाळकृष्ण लक्ष्मण अंतरकर]] |- Align="Center" | [[वैशाख]] || [[त्र्यं.वि. देशमुख]] |- Align="Center" | [[शारदाश्रमवासी]] || [[पुरुषोत्तम गोपाळ काणेकर]] |- Align="Center" | [[शुभानंत]] || [[]] |- Align="Center" | [[श्रीकांत]] || [[]] |- Align="Center" | [[श्रीकृष्ण]] || [[श्री.नी. चाफेकर|श्रीकृष्ण नीळकंठ चापेकर]] |- Align="Center" | [[श्रीधर]] || [[श्रीधर ब्रह्मानंद नाझरेकर/खडके/देशपांडे]] |- Align="Center" | [[श्रीराम]] || [[श्रीनिवास रामचंद्र बोबडे]] |- Align="Center" | [[संजीव]] || [[कृष्ण गंगाधर दीक्षित]] |- Align="Center" | [[संजीवनी]] || [[संजीवनी मराठे]] |- Align="Center" | [[सदानंदस्वामी]] || [[सदानंद चिंतामणी उपासनी]] |- Align="Center" | [[सरस्वतीकंठाभरण]] || [[दिनकर नानाजी शिंदे]] |- Align="Center" | [[साधुदास]] || [[गोपाळ गोविंद मुजुमदार/पाटणकर]] |- Align="Center" | [[सानिया]] || सुनंदा बलराम कुलकर्णी |- Align="Center" | [[साने गुरुजी]] || [[पांडुरंग सदाशिव साने]] |- Align="Center" | [[सामराज]] || [[शामभट लक्ष्मण आर्वीकर(राजोपध्ये)]] |- Align="Center" | [[सांवतामाळी]] || [[सांवता परसूबा माळी]] |- Align="Center" | [[सुधांशु]] || [[हणमंत नरहर जोशी]] |- Align="Center" | [[सुमंत]] || [[अप्पाराव धुंडिराज मुरतुले]] |- Align="Center" | [[सुहृद्चंपा]] || [[पुरुषोत्तम शिवराम रेगे]] |- Align="Center" | [[सौमित्र]] || [[किशोर कदम]] |- Align="Center" | [[स्वरूपानंद]] || [[रामचंद्र विष्णू गोडबोले]] |- Align="Center" | [[हरिबुवा]] || [[हरिबुवा शिंपी(हरीबोवा केरेश्वर भोंडवे)]] |- Align="Center" | [[हरिहरमहाराज/उदासी]] || [[नीलकंठ रामकृष्ण पाळंदे]] |- Align="Center" | [[प्रीत]] || [[स्वप्नील चाफेकर]] |- Align="Center" | [[मानसी सरोज]] || [[नम्रता माळी पाटील]] |- Align="Center" | [[होनाजी]] || [[होनाजी सयाजी शेलारखाने]] |- Align="Center" | [[ज्ञानेश्वर/ज्ञानदेव/बापरखमादेवीवर/बापविठ्ठलसुत]] || [[ज्ञानदेव विठ्ठलपंत कुळकर्णी] |- Align="Center" ==हेदेखील पहा== *[[टोपणनावानुसार मराठी साहित्यिक]] *[[टोपणनावानुसार मराठी लेखक]] *[[टोपणनावानुसार मराठी नाटककार]] *[[टोपणनावानुसार मराठी गुंड]] *चंद्र * [[वर्ग:मराठी साहित्यिक|*]] [[वर्ग:मराठी कवी|*]] [[वर्ग:याद्या]] {|Align="Center" Border="1" Width="75%" |- Align="Center" Style="background: #D0D0D0" | '''टोपण नाव''' || '''खरे नाव''' |- Align="Center" | [[अकिंचन]] || [[वासू. ग. मेहेंदळे]] |- Align="Center" | [[अनंततनय]] || [[दत्तात्रेय अनंत आपटे]] |- Align="Center" | [[अनंतफंदी]] || [[अनंत भवानीबावा घोलप]] |- Align="Center" | [[अनंतसुत विठ्ठल]], [[कावडीबाबा]] || [[विठ्ठल अनंत पिंपळगावकर]] |- Align="Center" |[[आनंद साधले]] || [[आत्माराम नीलकंठ साधले]]; [[दमयंती सरपटवार]] |- Align="Center" |[[अनिल]] || [[आत्माराम रावजी देशपांडे]] |- Align="Center" |[[अनिल भारती]] || [[शान्ताराम पाटील]] (या कातरवेळी, तो सलीम राजपुत्र) |- Align="Center" | [[अशोक (कवी)]] || [[नारायण रामचंद्र मोरे]] |- Align="Center" | [[अज्ञातवासी]] || [[दिनकर गंगाधर केळकर]] |- Align="Center" | [[आधुनिक]] || [[नीळकंठ बळवंत ऊर्फ बापूसाहेब भवाळकर]] |- Align="Center" | [[आनंद]] || [[विनायक लक्ष्मण बरवे]] |- Align="Center" | [[आनंदतनय]] || [[गोपाळ आनंदराव देशपांडे]] |- Align="Center" |[[आरती प्रभू]] || [[चिंतामण त्र्यंबक खानोलकर]] |- Align="Center" | [[इंदिरा]] || [[इंदिरा संत]] |- Align="Center" | [[इंदुकांत]] || [[दिनकर नानाजी शिंदे]] |- Align="Center" | [[उदासी/हरिहरमहाराज ]] || [[नीलकंठ रामकृष्ण पाळंदे]] |- Align="Center" | [[उद्धवचिद्धन/उद्धवचैतन्य/उधोबाबा/]] || [[उद्धव xxxx कोकिळ]] |- Align="Center" | [[एकनाथ]], [[एकाजनार्दन]] || [[एकनाथ|एकनाथ सूर्यनारायण पैठणकर]] |- Align="Center" | [[विनायक जनार्दन करंदीकर|एक मित्र]], [[विनायक जनार्दन करंदीकर|विनायक]] || [[विनायक जनार्दन करंदीकर]] |- Align="Center" | [[कलापी]], [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे|बालकवी]] || [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे]] |- Align="Center" | [[कबीर]] || [[]] |- Align="Center" | [[कवीश्वरबास]] || [[भानूभट/भास्करभट्ट xxxx बोरीकर]] |- Align="Center" | [[कावडीबाबा/अनंतसुत विठ्ठल]] || [[विठ्ठल अनंत पिंपळगावकर]] |- Align="Center" | [[कांत]] || [[वा.रा. कांत]] |- Align="Center" | काव्यविहारी || धोंडो वासुदेव गद्रे |- Align="Center" | [[काव्यशेखर]] || [[भास्कर काशीनाथ चांदूरकर]] |- Align="Center" | [[किरात/भ्रमर]] || [[कृष्णाजी लक्ष्मण सोमण]] |- Align="Center" | [[कवी कुंजविहारी]] || [[हरिहर गुरुनाथ सलगरकर]] |- Align="Center" | कुमुदबांधव || [[स.अ. शुक्ल]] |- Align="Center" | [[कुसुमाग्रज]] || [[विष्णू वामन शिरवाडकर]] |- Align="Center" | [[कृष्णकेशव]] || [[अनुपलब्ध]] |- Align="Center" | [[कृष्णाग्रज]] || [[अनुपलब्ध]] |- Align="Center" | [[केशवकुमार]] || [[प्रल्हाद केशव अत्रे]] |- Align="Center" | [[केशवसुत]] || [[कृष्णाजी केशव दामले]] |- Align="Center" | [[केशवसुत]] || [[नारायण केशव बेहेरे]] |- Align="Center" | [[के.स.रि.]] || [[केशव सदाशिव रिसबूड]] |- Align="Center" | [[कोणीतरी]] || [[नरहर शंकर रहाळकर]] |- Align="Center" | [[गिरीश]] || [[शंकर केशव कानेटकर]] |- Align="Center" | [[गोपिकातनया]] || [[कु.द्वारका हिवरगावकर(सौ.मनोरमा श्रीधर रानडे)]] |- Align="Center" | [[गोपीनाथ]] || [[गोपीनाथ तळवलकर]] |- Align="Center" | [[गोमा गणेश]] || [[गणेश कृष्ण फाटक]] |- Align="Center" | [[गोविंद]] || [[गोविंद दत्तात्रय दरेकर]] |- Align="Center" | [[गोविंदपौत्र]] || [[श्रीधर व्यंकटेश केतकर]] |- Align="Center" | [[गोविंदप्रभु]] || [[गुंडम अनंतनायक राऊळ]] |- Align="Center" | [[गोविंदाग्रज]] || [[राम गणेश गडकरी]] |- Align="Center" | ग्यानबा, रा. म.शास्त्री || [[वि.ग. कानिटकर]] |- Align="Center" | [[ग्रेस]] || [[माणिक गोडघाटे]] |- Align="Center" | [[चक्रधर]] || [[श्रीचांगदेव राऊळ]] |- Align="Center" | [[चंद्रशेखर]] || [[चंद्रशेखर शिवराम गोऱ्हे]] |- Align="Center" | [[चेतोहर]] || [[परशुराम नारायण पाटणकर]] |- Align="Center" | [[जगन्नाथ]] || [[जगन्नाथ धोंडू भांगले]] |- Align="Center" | [[जगन्मित्र]] || [[रेव्हरंड नारायण वामन टिळक]] |- Align="Center" | [[जननीजनकज]] || [[पु.पां गोखले]] |- Align="Center" | [[वासुदेव गणेश टेंबे|टेंबे स्वामी/वासुदेवानंद सरस्वती]] || [[वासुदेव गणेश टेंबे]] |- Align="Center" | [[ढोलीबुवा/महीपतिनाथ]] || [[सखाराम केरसुणे]] |- Align="Center" | [[तुकाराम]]/तुका || [[तुकाराम बोल्होबा/बाळकोबा मोरे/अंबिले/आंबले]] |- Align="Center" | [[तुलसीदास]] || [[]] |- Align="Center" | [[दत्त]] || [[दत्तात्रय कोंडो घाटे]] |- Align="Center" | [[दमयंती सरपटवार]] || [[आनंद साधले]], [[आत्माराम नीलकंठ साधले] |- Align="Center" | [[दया पवार]] || [[दगडू पवार]] |- Align="Center" | [[दामोदर]] || [[वीरेश्वर सदाशिव ऊर्फ तात्या छत्रे]] |- Align="Center" | [[दा.ग.पा.]] || [[दामोदर गणेश पाध्ये]] |- Align="Center" | [[दासोपंत]]/ दिगंबरानुचर || [[दासो दिगंबर देशपांडे]] |- Align="Center" | [[दित्जू]]/माधव जूलियन || [[माधव त्र्यंबक पटवर्धन]] |- Align="Center" | [[नामदेव]] || [[नामदेव दामाशेटी शिंपी]] |- Align="Center" | [[नारायणसुत]] || [[श्रीपाद नारायण मुजुमदार]] |- Align="Center" | [[निरंजन]] || [[वसंत सदाशिव बल्लाळ]] |- Align="Center" | [[निशिगंध]] || [[रा.श्री. जोग]] |- Align="Center" | [[निळोबा]] || [[निळा मुकुंद पिंपळनेरकर]] |- Align="Center" | [[नीरजा]] || [[नीरजा साठे]] |- Align="Center" | [[नृसिंहसरस्वती]] || [[नरहरी माधव काळे]] |- Align="Center" | [[पठ्ठे बापूराव]] || [[श्रीधर कृष्ण कुलकर्णी(रेठरेकर)]] |- Align="Center" | [[पद्मविहारी]] || [[रघुनाथ गणेश जोशी]] |- Align="Center" | [[पद्मा]] || [[पद्मा गोळे]] |- Align="Center" | [[पी.सावळाराम]] || [[निवृत्तिनाथ रावजी पाटील]] |- Align="Center" | [[पुरु.शिव. रेगे]] || [[पु.शि. रेगे]] |- Align="Center" | [[पूर्णदास]] || [[बाबा उपसकर-राजाध्यक्ष]] |- Align="Center" | [[प्रभाकर दातार|प्रभाकर]] || [[शाहीर प्रभाकर जनार्दम दातार]] |- Align="Center" | [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|फुलारी]]/[[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|बी रघुनाथ]]|| [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बहिणाबाई]] || [[बहिणाबाई नथूजी चौधरी]] |- Align="Center" | [[(संत) बहिणाबाई]] || [[कु.बहिणा आऊदेव कुळकर्णी (सौ.बहिणा रत्नाकर पाठक)]] |- Align="Center" | [[बापरखुमादेवीवर/बापविठ्ठलसुत]] || [[ज्ञानदेव विठ्ठलपंत कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बाबा आमटे]] || [[मुरलीधर देवीदास आमटे]] |- Align="Center" | [[बाबुलनाथ]] || [[विनायक श्यामराव काळे]] |- Align="Center" | [[बालकवी]]/कलापि || [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे]] |- Align="Center" | [[बाळा]] || [[बाळा कारंजकर]] |- Align="Center" | [[बी; B]] || [[बाळकृष्ण अनंत भिडे]] |- Align="Center" | [[बी]]; BEE || [[नारायण मुरलीधर गुप्ते]] |- Align="Center" | [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|बी रघुनाथ]]/[[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|फुलारी]] || [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बोधलेबुवा]] || [[माणकोजी भानजी जगताप]] |- Align="Center" | [[भगवानकवि]] || [[भवान रत्नाकर कऱ्हाडकर]] |- Align="Center" | [[भानजी]] || [[भास्कर त्रिंबक देशपांडे]] |- Align="Center" | [[भानुदास/मामळूभट]] || [[भानुदास पैठणकर(एकनाथांचे पणजोबा)]] |- Align="Center" | [[भावगुप्तपद्म]] || [[पांडुरंग गोविंदशास्त्री पारखी]] |- Align="Center" | [[भावशर्मा]] || [[के.(केशव) नारायण काळे]] |- Align="Center" | [[भालेंदु]] || [[भालचंद्र/गुलाबराव सीताराम सुकथनकर]] |- Align="Center" | [[भ्रमर]]/किरात || [[कृष्णाजी लक्ष्मण सोमण]] |- Align="Center" | [[मंदार]] || [[रेंदाळकर|एकनाथ पांडुरंग रेंदाळकर]] |- Align="Center" | [[मध्वमुनीश्वर]] || [[त्रिंबक नारायणाचार्य]] ( आडनाव अनुपलब्ध) |- Align="Center" | [[मनमोहन]] || [[गोपाळ नरहर ऊर्फ मनमोहन नातू]] |- Align="Center" | [[मनोहरबंधू]] || [[भास्कर कृष्ण उजगरे]] |- Align="Center" | [[महिपती]] || [[महिपती दादोपंत कांबळे-ताहराबादकर]] |- Align="Center" | [[महीपतिनाथ]]/ढोलीबुवा || [[सखाराम केरसुणे]] |- Align="Center" | [[माणिक/माणिकप्रभू/माणिकबाबा]] || [[माणिक मनोहर नाईक, हरकुडे]] |- Align="Center" | [[माधव]] || [[माधव केशव काटदरे]] |- Align="Center" | [[माधव जूलियन]], दित्जू/मा.जू./एम्.जूलियन || [[माधव त्र्यंबक पटवर्धन]] |- Align="Center" | [[माधव मिलिंद]] || कॅ. [[मा.कृ. शिंदे]] |- Align="Center" | [[माधवसुत]] || [[दामोदर माधव कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[माधवानुज]] || [[काशीनाथ हरी मोडक]] |- Align="Center" | मार्क ट्वेन || सॅम्युएल लॅंगहाॅर्न क्लेमन्स |- Align="Center" | [[मीरा]] || [[मीरा तारळेकर]] |- Align="Center" | [[मीराबाई]] || [[]] |- Align="Center" | [[मुकुंदराज]] || [[?]] |- Align="Center" | [[मुकुंदराय]] || [[मुकुंद गणेश मिरजकर]] |- Align="Center" | [[मुक्ताबाई]]/मुक्ताई || [[मुक्ता विठ्ठलपंत कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[मुक्तिबोध]] || [[शरच्चंद्र माधब मुक्तिबोध]] |- Align="Center" | [[मुक्तेश्वर]] || [[मुक्तेश्वर चिंतामणी मुद्गल]] |- Align="Center" | [[मोरोपंत]] || [[मोरेश्वर रामचंद्र पराडकर]] |- Align="Center" | [[यशवंत]] || [[यशवंत दिनकर पेंढरकर]] |- Align="Center" | [[यशोधरा]] || [[यशोधरा साठे]] |- Align="Center" | [[योगेश]] || [[भालजी पेंढारकर]] |- Align="Center" | [[रंगनाथस्वामी(निगडीकर)]] || [[रंगनाथ बोपाजी घोडके]] |- Align="Center" | [[रघुनाथ पंडित]] || [[रघुनाथपंडित चंदावरकर/तंजावरकर; रघुनाथ गणेश नवहस्त/नवाथे]] |- Align="Center" | [[रमेशबाळ]] || [[बाळ सीताराम मर्ढेकर]] |- Align="Center" | [[राजहंस]] || [[यादव शंकर वावीकर]] |- Align="Center" | [[रा. देव]] || [[]] |- Align="Center" | [[राधारमण]] || [[कृष्णाजी पांडुरंग लिमये]] |- Align="Center" | [[रामजोशी/कविराय]] || [[राम जनार्दन जोशी]] |- Align="Center" | [[रामदास]] || [[नारायण सूर्याजी ठोसर]] |- Align="Center" | रा. म. शास्त्री, ग्यानबा || [[वि.ग. कानिटकर]] |- Align="Center" | [[वसंत]] || [[वासुदेव बळवंत पटवर्धन]] |- Align="Center" |[[डॉ. वसंत अवसरे]] || [[शांता शेळके (श्री अवसरे मुळात शान्ताबाईंचे स्नेही होते.) ]] |- Align="Center" | [[वसंतविहार]] || [[शंकर दत्तात्रय जोशी]] |- Align="Center" | [[वा.दा.ओ.]] || [[वामन दाजी ओक]] |- Align="Center" | [[वामन पंडित]] || [[वामन तानाजी शेषे / वा शेष]] |- Align="Center" | [[विठाबाई]] || [[विठा रामप्पा नायक]] |- Align="Center" | [[विठा रेणुकानंदन]] || [[विठ्ठल मनोहर बडवे-कुलकर्णी]] |- Align="Center" | [[विठ्ठल केरीकर]] || [[विठ्ठल नरसिंह साखळकर]] |- Align="Center" | [[विठ्ठलदास]] || [[विठ्ठल अनंत क्षीरसागर्/बीडकर]] |- Align="Center" | [[विंदा करंदीकर]] || [[गोविंद विनायक करंदीकर]] |- Align="Center" | [[विनायक/एक मित्र]] || [[विनायक जनार्दन करंदीकर]] |- Align="Center" | [[विष्णूदास]] || [[कृष्णराव रावजी धांदरफळे]] |- Align="Center" | [[विसोबा खेचर]] || [[विसोबा चाटे]] |- Align="Center" | [[विहंगम]] || [[बाळकृष्ण लक्ष्मण अंतरकर]] |- Align="Center" | [[वैशाख]] || [[त्र्यं.वि. देशमुख]] |- Align="Center" | [[शारदाश्रमवासी]] || [[पुरुषोत्तम गोपाळ काणेकर]] |- Align="Center" | [[शुभानंत]] || [[]] |- Align="Center" | [[श्रीकांत]] || [[]] |- Align="Center" | [[श्रीकृष्ण]] || [[श्री.नी. चाफेकर|श्रीकृष्ण नीळकंठ चापेकर]] |- Align="Center" | [[श्रीधर]] || [[श्रीधर ब्रह्मानंद नाझरेकर/खडके/देशपांडे]] |- Align="Center" | [[श्रीराम]] || [[श्रीनिवास रामचंद्र बोबडे]] |- Align="Center" | [[संजीव]] || [[कृष्ण गंगाधर दीक्षित]] |- Align="Center" | [[संजीवनी]] || [[संजीवनी मराठे]] |- Align="Center" | [[सदानंदस्वामी]] || [[सदानंद चिंतामणी उपासनी]] |- Align="Center" | [[सरस्वतीकंठाभरण]] || [[दिनकर नानाजी शिंदे]] |- Align="Center" | [[साधुदास]] || [[गोपाळ गोविंद मुजुमदार/पाटणकर]] |- Align="Center" | [[सानिया]] || सुनंदा बलराम कुलकर्णी |- Align="Center" | [[साने गुरुजी]] || [[पांडुरंग सदाशिव साने]] |- Align="Center" | [[सामराज]] || [[शामभट लक्ष्मण आर्वीकर(राजोपध्ये)]] |- Align="Center" | [[सांवतामाळी]] || [[सांवता परसूबा माळी]] |- Align="Center" | [[सुधांशु]] || [[हणमंत नरहर जोशी]] |- Align="Center" | [[सुमंत]] || [[अप्पाराव धुंडिराज मुरतुले]] |- Align="Center" | [[सुहृद्चंपा]] || [[पुरुषोत्तम शिवराम रेगे]] |- Align="Center" | [[सौमित्र]] || [[किशोर कदम]] |- Align="Center" | [[स्वरूपानंद]] || [[रामचंद्र विष्णू गोडबोले]] |- Align="Center" | [[हरिबुवा]] || [[हरिबुवा शिंपी(हरीबोवा केरेश्वर भोंडवे)]] |- Align="Center" | [[हरिहरमहाराज/उदासी]] || [[नीलकंठ रामकृष्ण पाळंदे]] |- Align="Center" | [[प्रीत]] || [[स्वप्नील चाफेकर]] |- Align="Center" | [[मानसी सरोज]] || [[नम्रता माळी पाटील]] |- Align="Center" | [[होनाजी]] || [[होनाजी सयाजी शेलारखाने]] |- Align="Center" | [[ज्ञानेश्वर/ज्ञानदेव/बापरखमादेवीवर/बापविठ्ठलसुत]] || [[ज्ञानदेव विठ्ठलपंत कुळकर्णी] |- Align="Center" | |} [[वर्ग:मराठी साहित्यिक|*]] [[वर्ग:मराठी कवी|*]] [[वर्ग:याद्या]] {|Align="Center" Border="1" Width="75%" |- Align="Center" Style="background: #D0D0D0" | '''टोपण नाव''' || '''खरे नाव''' |- Align="Center" | [[अकिंचन]] || [[वासू. ग. मेहेंदळे]] |- Align="Center" | [[अनंततनय]] || [[दत्तात्रेय अनंत आपटे]] |- Align="Center" | [[अनंतफंदी]] || [[अनंत भवानीबावा घोलप]] |- Align="Center" | [[अनंतसुत विठ्ठल]], [[कावडीबाबा]] || [[विठ्ठल अनंत पिंपळगावकर]] |- Align="Center" |[[आनंद साधले]] || [[आत्माराम नीलकंठ साधले]]; [[दमयंती सरपटवार]] |- Align="Center" |[[अनिल]] || [[आत्माराम रावजी देशपांडे]] |- Align="Center" |[[अनिल भारती]] || [[शान्ताराम पाटील]] (या कातरवेळी, तो सलीम राजपुत्र) |- Align="Center" | [[अशोक (कवी)]] || [[नारायण रामचंद्र मोरे]] |- Align="Center" | [[अज्ञातवासी]] || [[दिनकर गंगाधर केळकर]] |- Align="Center" | [[आधुनिक]] || [[नीळकंठ बळवंत ऊर्फ बापूसाहेब भवाळकर]] |- Align="Center" | [[आनंद]] || [[विनायक लक्ष्मण बरवे]] |- Align="Center" | [[आनंदतनय]] || [[गोपाळ आनंदराव देशपांडे]] |- Align="Center" |[[आरती प्रभू]] || [[चिंतामण त्र्यंबक खानोलकर]] |- Align="Center" | [[इंदिरा]] || [[इंदिरा संत]] |- Align="Center" | [[इंदुकांत]] || [[दिनकर नानाजी शिंदे]] |- Align="Center" | [[उदासी/हरिहरमहाराज ]] || [[नीलकंठ रामकृष्ण पाळंदे]] |- Align="Center" | [[उद्धवचिद्धन/उद्धवचैतन्य/उधोबाबा/]] || [[उद्धव xxxx कोकिळ]] |- Align="Center" | [[एकनाथ]], [[एकाजनार्दन]] || [[एकनाथ|एकनाथ सूर्यनारायण पैठणकर]] |- Align="Center" | [[विनायक जनार्दन करंदीकर|एक मित्र]], [[विनायक जनार्दन करंदीकर|विनायक]] || [[विनायक जनार्दन करंदीकर]] |- Align="Center" | [[कलापी]], [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे|बालकवी]] || [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे]] |- Align="Center" | [[कबीर]] || [[]] |- Align="Center" | [[कवीश्वरबास]] || [[भानूभट/भास्करभट्ट xxxx बोरीकर]] |- Align="Center" | [[कावडीबाबा/अनंतसुत विठ्ठल]] || [[विठ्ठल अनंत पिंपळगावकर]] |- Align="Center" | [[कांत]] || [[वा.रा. कांत]] |- Align="Center" | काव्यविहारी || धोंडो वासुदेव गद्रे |- Align="Center" | [[काव्यशेखर]] || [[भास्कर काशीनाथ चांदूरकर]] |- Align="Center" | [[किरात/भ्रमर]] || [[कृष्णाजी लक्ष्मण सोमण]] |- Align="Center" | [[कवी कुंजविहारी]] || [[हरिहर गुरुनाथ सलगरकर]] |- Align="Center" | कुमुदबांधव || [[स.अ. शुक्ल]] |- Align="Center" | [[कुसुमाग्रज]] || [[विष्णू वामन शिरवाडकर]] |- Align="Center" | [[कृष्णकेशव]] || [[अनुपलब्ध]] |- Align="Center" | [[कृष्णाग्रज]] || [[अनुपलब्ध]] |- Align="Center" | [[केशवकुमार]] || [[प्रल्हाद केशव अत्रे]] |- Align="Center" | [[केशवसुत]] || [[कृष्णाजी केशव दामले]] |- Align="Center" | [[केशवसुत]] || [[नारायण केशव बेहेरे]] |- Align="Center" | [[के.स.रि.]] || [[केशव सदाशिव रिसबूड]] |- Align="Center" | [[कोणीतरी]] || [[नरहर शंकर रहाळकर]] |- Align="Center" | [[गिरीश]] || [[शंकर केशव कानेटकर]] |- Align="Center" | [[गोपिकातनया]] || [[कु.द्वारका हिवरगावकर(सौ.मनोरमा श्रीधर रानडे)]] |- Align="Center" | [[गोपीनाथ]] || [[गोपीनाथ तळवलकर]] |- Align="Center" | [[गोमा गणेश]] || [[गणेश कृष्ण फाटक]] |- Align="Center" | [[गोविंद]] || [[गोविंद दत्तात्रय दरेकर]] |- Align="Center" | [[गोविंदपौत्र]] || [[श्रीधर व्यंकटेश केतकर]] |- Align="Center" | [[गोविंदप्रभु]] || [[गुंडम अनंतनायक राऊळ]] |- Align="Center" | [[गोविंदाग्रज]] || [[राम गणेश गडकरी]] |- Align="Center" | ग्यानबा, रा. म.शास्त्री || [[वि.ग. कानिटकर]] |- Align="Center" | [[ग्रेस]] || [[माणिक गोडघाटे]] |- Align="Center" | [[चक्रधर]] || [[श्रीचांगदेव राऊळ]] |- Align="Center" | [[चंद्रशेखर]] || [[चंद्रशेखर शिवराम गोऱ्हे]] |- Align="Center" | [[चेतोहर]] || [[परशुराम नारायण पाटणकर]] |- Align="Center" | [[जगन्नाथ]] || [[जगन्नाथ धोंडू भांगले]] |- Align="Center" | [[जगन्मित्र]] || [[रेव्हरंड नारायण वामन टिळक]] |- Align="Center" | [[जननीजनकज]] || [[पु.पां गोखले]] |- Align="Center" | [[वासुदेव गणेश टेंबे|टेंबे स्वामी/वासुदेवानंद सरस्वती]] || [[वासुदेव गणेश टेंबे]] |- Align="Center" | [[ढोलीबुवा/महीपतिनाथ]] || [[सखाराम केरसुणे]] |- Align="Center" | [[तुकाराम]]/तुका || [[तुकाराम बोल्होबा/बाळकोबा मोरे/अंबिले/आंबले]] |- Align="Center" | [[तुलसीदास]] || [[]] |- Align="Center" | [[दत्त]] || [[दत्तात्रय कोंडो घाटे]] |- Align="Center" | [[दमयंती सरपटवार]] || [[आनंद साधले]], [[आत्माराम नीलकंठ साधले] |- Align="Center" | [[दया पवार]] || [[दगडू पवार]] |- Align="Center" | [[दामोदर]] || [[वीरेश्वर सदाशिव ऊर्फ तात्या छत्रे]] |- Align="Center" | [[दा.ग.पा.]] || [[दामोदर गणेश पाध्ये]] |- Align="Center" | [[दासोपंत]]/ दिगंबरानुचर || [[दासो दिगंबर देशपांडे]] |- Align="Center" | [[दित्जू]]/माधव जूलियन || [[माधव त्र्यंबक पटवर्धन]] |- Align="Center" | [[नामदेव]] || [[नामदेव दामाशेटी शिंपी]] |- Align="Center" | [[नारायणसुत]] || [[श्रीपाद नारायण मुजुमदार]] |- Align="Center" | [[निरंजन]] || [[वसंत सदाशिव बल्लाळ]] |- Align="Center" | [[निशिगंध]] || [[रा.श्री. जोग]] |- Align="Center" | [[निळोबा]] || [[निळा मुकुंद पिंपळनेरकर]] |- Align="Center" | [[नीरजा]] || [[नीरजा साठे]] |- Align="Center" | [[नृसिंहसरस्वती]] || [[नरहरी माधव काळे]] |- Align="Center" | [[पठ्ठे बापूराव]] || [[श्रीधर कृष्ण कुलकर्णी(रेठरेकर)]] |- Align="Center" | [[पद्मविहारी]] || [[रघुनाथ गणेश जोशी]] |- Align="Center" | [[पद्मा]] || [[पद्मा गोळे]] |- Align="Center" | [[पी.सावळाराम]] || [[निवृत्तिनाथ रावजी पाटील]] |- Align="Center" | [[पुरु.शिव. रेगे]] || [[पु.शि. रेगे]] |- Align="Center" | [[पूर्णदास]] || [[बाबा उपसकर-राजाध्यक्ष]] |- Align="Center" | [[प्रभाकर दातार|प्रभाकर]] || [[शाहीर प्रभाकर जनार्दम दातार]] |- Align="Center" | [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|फुलारी]]/[[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|बी रघुनाथ]]|| [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बहिणाबाई]] || [[बहिणाबाई नथूजी चौधरी]] |- Align="Center" | [[(संत) बहिणाबाई]] || [[कु.बहिणा आऊदेव कुळकर्णी (सौ.बहिणा रत्नाकर पाठक)]] |- Align="Center" | [[बापरखुमादेवीवर/बापविठ्ठलसुत]] || [[ज्ञानदेव विठ्ठलपंत कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बाबा आमटे]] || [[मुरलीधर देवीदास आमटे]] |- Align="Center" | [[बाबुलनाथ]] || [[विनायक श्यामराव काळे]] |- Align="Center" | [[बालकवी]]/कलापि || [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे]] |- Align="Center" | [[बाळा]] || [[बाळा कारंजकर]] |- Align="Center" | [[बी; B]] || [[बाळकृष्ण अनंत भिडे]] |- Align="Center" | [[बी]]; BEE || [[नारायण मुरलीधर गुप्ते]] |- Align="Center" | [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|बी रघुनाथ]]/[[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|फुलारी]] || [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बोधलेबुवा]] || [[माणकोजी भानजी जगताप]] |- Align="Center" | [[भगवानकवि]] || [[भवान रत्नाकर कऱ्हाडकर]] |- Align="Center" | [[भानजी]] || [[भास्कर त्रिंबक देशपांडे]] |- Align="Center" | [[भानुदास/मामळूभट]] || [[भानुदास पैठणकर(एकनाथांचे पणजोबा)]] |- Align="Center" | [[भावगुप्तपद्म]] || [[पांडुरंग गोविंदशास्त्री पारखी]] |- Align="Center" | [[भावशर्मा]] || [[के.(केशव) नारायण काळे]] |- Align="Center" | [[भालेंदु]] || [[भालचंद्र/गुलाबराव सीताराम सुकथनकर]] |- Align="Center" | [[भ्रमर]]/किरात || [[कृष्णाजी लक्ष्मण सोमण]] |- Align="Center" | [[मंदार]] || [[रेंदाळकर|एकनाथ पांडुरंग रेंदाळकर]] |- Align="Center" | [[मध्वमुनीश्वर]] || [[त्रिंबक नारायणाचार्य]] ( आडनाव अनुपलब्ध) |- Align="Center" | [[मनमोहन]] || [[गोपाळ नरहर ऊर्फ मनमोहन नातू]] |- Align="Center" | [[मनोहरबंधू]] || [[भास्कर कृष्ण उजगरे]] |- Align="Center" | [[महिपती]] || [[महिपती दादोपंत कांबळे-ताहराबादकर]] |- Align="Center" | [[महीपतिनाथ]]/ढोलीबुवा || [[सखाराम केरसुणे]] |- Align="Center" | [[माणिक/माणिकप्रभू/माणिकबाबा]] || [[माणिक मनोहर नाईक, हरकुडे]] |- Align="Center" | [[माधव]] || [[माधव केशव काटदरे]] |- Align="Center" | [[माधव जूलियन]], दित्जू/मा.जू./एम्.जूलियन || [[माधव त्र्यंबक पटवर्धन]] |- Align="Center" | [[माधव मिलिंद]] || कॅ. [[मा.कृ. शिंदे]] |- Align="Center" | [[माधवसुत]] || [[दामोदर माधव कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[माधवानुज]] || [[काशीनाथ हरी मोडक]] |- Align="Center" | मार्क ट्वेन || सॅम्युएल लॅंगहाॅर्न क्लेमन्स |- Align="Center" | [[मीरा]] || [[मीरा तारळेकर]] |- Align="Center" | [[मीराबाई]] || [[]] |- Align="Center" | [[मुकुंदराज]] || [[?]] |- Align="Center" | [[मुकुंदराय]] || [[मुकुंद गणेश मिरजकर]] |- Align="Center" | [[मुक्ताबाई]]/मुक्ताई || [[मुक्ता विठ्ठलपंत कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[मुक्तिबोध]] || [[शरच्चंद्र माधब मुक्तिबोध]] |- Align="Center" | [[मुक्तेश्वर]] || [[मुक्तेश्वर चिंतामणी मुद्गल]] |- Align="Center" | [[मोरोपंत]] || [[मोरेश्वर रामचंद्र पराडकर]] |- Align="Center" | [[यशवंत]] || [[यशवंत दिनकर पेंढरकर]] |- Align="Center" | [[यशोधरा]] || [[यशोधरा साठे]] |- Align="Center" | [[योगेश]] || [[भालजी पेंढारकर]] |- Align="Center" | [[रंगनाथस्वामी(निगडीकर)]] || [[रंगनाथ बोपाजी घोडके]] |- Align="Center" | [[रघुनाथ पंडित]] || [[रघुनाथपंडित चंदावरकर/तंजावरकर; रघुनाथ गणेश नवहस्त/नवाथे]] |- Align="Center" | [[रमेशबाळ]] || [[बाळ सीताराम मर्ढेकर]] |- Align="Center" | [[राजहंस]] || [[यादव शंकर वावीकर]] |- Align="Center" | [[रा. देव]] || [[]] |- Align="Center" | [[राधारमण]] || [[कृष्णाजी पांडुरंग लिमये]] |- Align="Center" | [[रामजोशी/कविराय]] || [[राम जनार्दन जोशी]] |- Align="Center" | [[रामदास]] || [[नारायण सूर्याजी ठोसर]] |- Align="Center" | रा. म. शास्त्री, ग्यानबा || [[वि.ग. कानिटकर]] |- Align="Center" | [[वसंत]] || [[वासुदेव बळवंत पटवर्धन]] |- Align="Center" |[[डॉ. वसंत अवसरे]] || [[शांता शेळके (श्री अवसरे मुळात शान्ताबाईंचे स्नेही होते.) ]] |- Align="Center" | [[वसंतविहार]] || [[शंकर दत्तात्रय जोशी]] |- Align="Center" | [[वा.दा.ओ.]] || [[वामन दाजी ओक]] |- Align="Center" | [[वामन पंडित]] || [[वामन तानाजी शेषे / वा शेष]] |- Align="Center" | [[विठाबाई]] || [[विठा रामप्पा नायक]] |- Align="Center" | [[विठा रेणुकानंदन]] || [[विठ्ठल मनोहर बडवे-कुलकर्णी]] |- Align="Center" | [[विठ्ठल केरीकर]] || [[विठ्ठल नरसिंह साखळकर]] |- Align="Center" | [[विठ्ठलदास]] || [[विठ्ठल अनंत क्षीरसागर्/बीडकर]] |- Align="Center" | [[विंदा करंदीकर]] || [[गोविंद विनायक करंदीकर]] |- Align="Center" | [[विनायक/एक मित्र]] || [[विनायक जनार्दन करंदीकर]] |- Align="Center" | [[विष्णूदास]] || [[कृष्णराव रावजी धांदरफळे]] |- Align="Center" | [[विसोबा खेचर]] || [[विसोबा चाटे]] |- Align="Center" | [[विहंगम]] || [[बाळकृष्ण लक्ष्मण अंतरकर]] |- Align="Center" | [[वैशाख]] || [[त्र्यं.वि. देशमुख]] |- Align="Center" | [[शारदाश्रमवासी]] || [[पुरुषोत्तम गोपाळ काणेकर]] |- Align="Center" | [[शुभानंत]] || [[]] |- Align="Center" | [[श्रीकांत]] || [[]] |- Align="Center" | [[श्रीकृष्ण]] || [[श्री.नी. चाफेकर|श्रीकृष्ण नीळकंठ चापेकर]] |- Align="Center" | [[श्रीधर]] || [[श्रीधर ब्रह्मानंद नाझरेकर/खडके/देशपांडे]] |- Align="Center" | [[श्रीराम]] || [[श्रीनिवास रामचंद्र बोबडे]] |- Align="Center" | [[संजीव]] || [[कृष्ण गंगाधर दीक्षित]] |- Align="Center" | [[संजीवनी]] || [[संजीवनी मराठे]] |- Align="Center" | [[सदानंदस्वामी]] || [[सदानंद चिंतामणी उपासनी]] |- Align="Center" | [[सरस्वतीकंठाभरण]] || [[दिनकर नानाजी शिंदे]] |- Align="Center" | [[साधुदास]] || [[गोपाळ गोविंद मुजुमदार/पाटणकर]] |- Align="Center" | [[सानिया]] || सुनंदा बलराम कुलकर्णी |- Align="Center" | [[साने गुरुजी]] || [[पांडुरंग सदाशिव साने]] |- Align="Center" | [[सामराज]] || [[शामभट लक्ष्मण आर्वीकर(राजोपध्ये)]] |- Align="Center" | [[सांवतामाळी]] || [[सांवता परसूबा माळी]] |- Align="Center" | [[सुधांशु]] || [[हणमंत नरहर जोशी]] |- Align="Center" | [[सुमंत]] || [[अप्पाराव धुंडिराज मुरतुले]] |- Align="Center" | [[सुहृद्चंपा]] || [[पुरुषोत्तम शिवराम रेगे]] |- Align="Center" | [[सौमित्र]] || [[किशोर कदम]] |- Align="Center" | [[स्वरूपानंद]] || [[रामचंद्र विष्णू गोडबोले]] |- Align="Center" | [[हरिबुवा]] || [[हरिबुवा शिंपी(हरीबोवा केरेश्वर भोंडवे)]] |- Align="Center" | [[हरिहरमहाराज/उदासी]] || [[नीलकंठ रामकृष्ण पाळंदे]] |- Align="Center" | [[प्रीत]] || [[स्वप्नील चाफेकर]] |- Align="Center" | [[मानसी सरोज]] || [[नम्रता माळी पाटील]] |- Align="Center" | [[होनाजी]] || [[होनाजी सयाजी शेलारखाने]] |- Align="Center" | [[ज्ञानेश्वर/ज्ञानदेव/बापरखमादेवीवर/बापविठ्ठलसुत]] || [[ज्ञानदेव विठ्ठलपंत कुळकर्णी] |- Align="Center" ==हेदेखील पहा== *[[टोपणनावानुसार मराठी साहित्यिक]] *[[टोपणनावानुसार मराठी लेखक]] *[[टोपणनावानुसार मराठी नाटककार]] *[[टोपणनावानुसार मराठी गुंड]] *चंद्र * [[वर्ग:मराठी साहित्यिक|*]] [[वर्ग:मराठी कवी|*]] [[वर्ग:याद्या]] {|Align="Center" Border="1" Width="75%" |- Align="Center" Style="background: #D0D0D0" | '''टोपण नाव''' || '''खरे नाव''' |- Align="Center" | [[अकिंचन]] || [[वासू. ग. मेहेंदळे]] |- Align="Center" | [[अनंततनय]] || [[दत्तात्रेय अनंत आपटे]] |- Align="Center" | [[अनंतफंदी]] || [[अनंत भवानीबावा घोलप]] |- Align="Center" | [[अनंतसुत विठ्ठल]], [[कावडीबाबा]] || [[विठ्ठल अनंत पिंपळगावकर]] |- Align="Center" |[[आनंद साधले]] || [[आत्माराम नीलकंठ साधले]]; [[दमयंती सरपटवार]] |- Align="Center" |[[अनिल]] || [[आत्माराम रावजी देशपांडे]] |- Align="Center" |[[अनिल भारती]] || [[शान्ताराम पाटील]] (या कातरवेळी, तो सलीम राजपुत्र) |- Align="Center" | [[अशोक (कवी)]] || [[नारायण रामचंद्र मोरे]] |- Align="Center" | [[अज्ञातवासी]] || [[दिनकर गंगाधर केळकर]] |- Align="Center" | [[आधुनिक]] || [[नीळकंठ बळवंत ऊर्फ बापूसाहेब भवाळकर]] |- Align="Center" | [[आनंद]] || [[विनायक लक्ष्मण बरवे]] |- Align="Center" | [[आनंदतनय]] || [[गोपाळ आनंदराव देशपांडे]] |- Align="Center" |[[आरती प्रभू]] || [[चिंतामण त्र्यंबक खानोलकर]] |- Align="Center" | [[इंदिरा]] || [[इंदिरा संत]] |- Align="Center" | [[इंदुकांत]] || [[दिनकर नानाजी शिंदे]] |- Align="Center" | [[उदासी/हरिहरमहाराज ]] || [[नीलकंठ रामकृष्ण पाळंदे]] |- Align="Center" | [[उद्धवचिद्धन/उद्धवचैतन्य/उधोबाबा/]] || [[उद्धव xxxx कोकिळ]] |- Align="Center" | [[एकनाथ]], [[एकाजनार्दन]] || [[एकनाथ|एकनाथ सूर्यनारायण पैठणकर]] |- Align="Center" | [[विनायक जनार्दन करंदीकर|एक मित्र]], [[विनायक जनार्दन करंदीकर|विनायक]] || [[विनायक जनार्दन करंदीकर]] |- Align="Center" | [[कलापी]], [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे|बालकवी]] || [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे]] |- Align="Center" | [[कबीर]] || [[]] |- Align="Center" | [[कवीश्वरबास]] || [[भानूभट/भास्करभट्ट xxxx बोरीकर]] |- Align="Center" | [[कावडीबाबा/अनंतसुत विठ्ठल]] || [[विठ्ठल अनंत पिंपळगावकर]] |- Align="Center" | [[कांत]] || [[वा.रा. कांत]] |- Align="Center" | काव्यविहारी || धोंडो वासुदेव गद्रे |- Align="Center" | [[काव्यशेखर]] || [[भास्कर काशीनाथ चांदूरकर]] |- Align="Center" | [[किरात/भ्रमर]] || [[कृष्णाजी लक्ष्मण सोमण]] |- Align="Center" | [[कवी कुंजविहारी]] || [[हरिहर गुरुनाथ सलगरकर]] |- Align="Center" | कुमुदबांधव || [[स.अ. शुक्ल]] |- Align="Center" | [[कुसुमाग्रज]] || [[विष्णू वामन शिरवाडकर]] |- Align="Center" | [[कृष्णकेशव]] || [[अनुपलब्ध]] |- Align="Center" | [[कृष्णाग्रज]] || [[अनुपलब्ध]] |- Align="Center" | [[केशवकुमार]] || [[प्रल्हाद केशव अत्रे]] |- Align="Center" | [[केशवसुत]] || [[कृष्णाजी केशव दामले]] |- Align="Center" | [[केशवसुत]] || [[नारायण केशव बेहेरे]] |- Align="Center" | [[के.स.रि.]] || [[केशव सदाशिव रिसबूड]] |- Align="Center" | [[कोणीतरी]] || [[नरहर शंकर रहाळकर]] |- Align="Center" | [[गिरीश]] || [[शंकर केशव कानेटकर]] |- Align="Center" | [[गोपिकातनया]] || [[कु.द्वारका हिवरगावकर(सौ.मनोरमा श्रीधर रानडे)]] |- Align="Center" | [[गोपीनाथ]] || [[गोपीनाथ तळवलकर]] |- Align="Center" | [[गोमा गणेश]] || [[गणेश कृष्ण फाटक]] |- Align="Center" | [[गोविंद]] || [[गोविंद दत्तात्रय दरेकर]] |- Align="Center" | [[गोविंदपौत्र]] || [[श्रीधर व्यंकटेश केतकर]] |- Align="Center" | [[गोविंदप्रभु]] || [[गुंडम अनंतनायक राऊळ]] |- Align="Center" | [[गोविंदाग्रज]] || [[राम गणेश गडकरी]] |- Align="Center" | ग्यानबा, रा. म.शास्त्री || [[वि.ग. कानिटकर]] |- Align="Center" | [[ग्रेस]] || [[माणिक गोडघाटे]] |- Align="Center" | [[चक्रधर]] || [[श्रीचांगदेव राऊळ]] |- Align="Center" | [[चंद्रशेखर]] || [[चंद्रशेखर शिवराम गोऱ्हे]] |- Align="Center" | [[चेतोहर]] || [[परशुराम नारायण पाटणकर]] |- Align="Center" | [[जगन्नाथ]] || [[जगन्नाथ धोंडू भांगले]] |- Align="Center" | [[जगन्मित्र]] || [[रेव्हरंड नारायण वामन टिळक]] |- Align="Center" | [[जननीजनकज]] || [[पु.पां गोखले]] |- Align="Center" | [[वासुदेव गणेश टेंबे|टेंबे स्वामी/वासुदेवानंद सरस्वती]] || [[वासुदेव गणेश टेंबे]] |- Align="Center" | [[ढोलीबुवा/महीपतिनाथ]] || [[सखाराम केरसुणे]] |- Align="Center" | [[तुकाराम]]/तुका || [[तुकाराम बोल्होबा/बाळकोबा मोरे/अंबिले/आंबले]] |- Align="Center" | [[तुलसीदास]] || [[]] |- Align="Center" | [[दत्त]] || [[दत्तात्रय कोंडो घाटे]] |- Align="Center" | [[दमयंती सरपटवार]] || [[आनंद साधले]], [[आत्माराम नीलकंठ साधले] |- Align="Center" | [[दया पवार]] || [[दगडू पवार]] |- Align="Center" | [[दामोदर]] || [[वीरेश्वर सदाशिव ऊर्फ तात्या छत्रे]] |- Align="Center" | [[दा.ग.पा.]] || [[दामोदर गणेश पाध्ये]] |- Align="Center" | [[दासोपंत]]/ दिगंबरानुचर || [[दासो दिगंबर देशपांडे]] |- Align="Center" | [[दित्जू]]/माधव जूलियन || [[माधव त्र्यंबक पटवर्धन]] |- Align="Center" | [[नामदेव]] || [[नामदेव दामाशेटी शिंपी]] |- Align="Center" | [[नारायणसुत]] || [[श्रीपाद नारायण मुजुमदार]] |- Align="Center" | [[निरंजन]] || [[वसंत सदाशिव बल्लाळ]] |- Align="Center" | [[निशिगंध]] || [[रा.श्री. जोग]] |- Align="Center" | [[निळोबा]] || [[निळा मुकुंद पिंपळनेरकर]] |- Align="Center" | [[नीरजा]] || [[नीरजा साठे]] |- Align="Center" | [[नृसिंहसरस्वती]] || [[नरहरी माधव काळे]] |- Align="Center" | [[पठ्ठे बापूराव]] || [[श्रीधर कृष्ण कुलकर्णी(रेठरेकर)]] |- Align="Center" | [[पद्मविहारी]] || [[रघुनाथ गणेश जोशी]] |- Align="Center" | [[पद्मा]] || [[पद्मा गोळे]] |- Align="Center" | [[पी.सावळाराम]] || [[निवृत्तिनाथ रावजी पाटील]] |- Align="Center" | [[पुरु.शिव. रेगे]] || [[पु.शि. रेगे]] |- Align="Center" | [[पूर्णदास]] || [[बाबा उपसकर-राजाध्यक्ष]] |- Align="Center" | [[प्रभाकर दातार|प्रभाकर]] || [[शाहीर प्रभाकर जनार्दम दातार]] |- Align="Center" | [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|फुलारी]]/[[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|बी रघुनाथ]]|| [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बहिणाबाई]] || [[बहिणाबाई नथूजी चौधरी]] |- Align="Center" | [[(संत) बहिणाबाई]] || [[कु.बहिणा आऊदेव कुळकर्णी (सौ.बहिणा रत्नाकर पाठक)]] |- Align="Center" | [[बापरखुमादेवीवर/बापविठ्ठलसुत]] || [[ज्ञानदेव विठ्ठलपंत कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बाबा आमटे]] || [[मुरलीधर देवीदास आमटे]] |- Align="Center" | [[बाबुलनाथ]] || [[विनायक श्यामराव काळे]] |- Align="Center" | [[बालकवी]]/कलापि || [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे]] |- Align="Center" | [[बाळा]] || [[बाळा कारंजकर]] |- Align="Center" | [[बी; B]] || [[बाळकृष्ण अनंत भिडे]] |- Align="Center" | [[बी]]; BEE || [[नारायण मुरलीधर गुप्ते]] |- Align="Center" | [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|बी रघुनाथ]]/[[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|फुलारी]] || [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बोधलेबुवा]] || [[माणकोजी भानजी जगताप]] |- Align="Center" | [[भगवानकवि]] || [[भवान रत्नाकर कऱ्हाडकर]] |- Align="Center" | [[भानजी]] || [[भास्कर त्रिंबक देशपांडे]] |- Align="Center" | [[भानुदास/मामळूभट]] || [[भानुदास पैठणकर(एकनाथांचे पणजोबा)]] |- Align="Center" | [[भावगुप्तपद्म]] || [[पांडुरंग गोविंदशास्त्री पारखी]] |- Align="Center" | [[भावशर्मा]] || [[के.(केशव) नारायण काळे]] |- Align="Center" | [[भालेंदु]] || [[भालचंद्र/गुलाबराव सीताराम सुकथनकर]] |- Align="Center" | [[भ्रमर]]/किरात || [[कृष्णाजी लक्ष्मण सोमण]] |- Align="Center" | [[मंदार]] || [[रेंदाळकर|एकनाथ पांडुरंग रेंदाळकर]] |- Align="Center" | [[मध्वमुनीश्वर]] || [[त्रिंबक नारायणाचार्य]] ( आडनाव अनुपलब्ध) |- Align="Center" | [[मनमोहन]] || [[गोपाळ नरहर ऊर्फ मनमोहन नातू]] |- Align="Center" | [[मनोहरबंधू]] || [[भास्कर कृष्ण उजगरे]] |- Align="Center" | [[महिपती]] || [[महिपती दादोपंत कांबळे-ताहराबादकर]] |- Align="Center" | [[महीपतिनाथ]]/ढोलीबुवा || [[सखाराम केरसुणे]] |- Align="Center" | [[माणिक/माणिकप्रभू/माणिकबाबा]] || [[माणिक मनोहर नाईक, हरकुडे]] |- Align="Center" | [[माधव]] || [[माधव केशव काटदरे]] |- Align="Center" | [[माधव जूलियन]], दित्जू/मा.जू./एम्.जूलियन || [[माधव त्र्यंबक पटवर्धन]] |- Align="Center" | [[माधव मिलिंद]] || कॅ. [[मा.कृ. शिंदे]] |- Align="Center" | [[माधवसुत]] || [[दामोदर माधव कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[माधवानुज]] || [[काशीनाथ हरी मोडक]] |- Align="Center" | मार्क ट्वेन || सॅम्युएल लॅंगहाॅर्न क्लेमन्स |- Align="Center" | [[मीरा]] || [[मीरा तारळेकर]] |- Align="Center" | [[मीराबाई]] || [[]] |- Align="Center" | [[मुकुंदराज]] || [[?]] |- Align="Center" | [[मुकुंदराय]] || [[मुकुंद गणेश मिरजकर]] |- Align="Center" | [[मुक्ताबाई]]/मुक्ताई || [[मुक्ता विठ्ठलपंत कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[मुक्तिबोध]] || [[शरच्चंद्र माधब मुक्तिबोध]] |- Align="Center" | [[मुक्तेश्वर]] || [[मुक्तेश्वर चिंतामणी मुद्गल]] |- Align="Center" | [[मोरोपंत]] || [[मोरेश्वर रामचंद्र पराडकर]] |- Align="Center" | [[यशवंत]] || [[यशवंत दिनकर पेंढरकर]] |- Align="Center" | [[यशोधरा]] || [[यशोधरा साठे]] |- Align="Center" | [[योगेश]] || [[भालजी पेंढारकर]] |- Align="Center" | [[रंगनाथस्वामी(निगडीकर)]] || [[रंगनाथ बोपाजी घोडके]] |- Align="Center" | [[रघुनाथ पंडित]] || [[रघुनाथपंडित चंदावरकर/तंजावरकर; रघुनाथ गणेश नवहस्त/नवाथे]] |- Align="Center" | [[रमेशबाळ]] || [[बाळ सीताराम मर्ढेकर]] |- Align="Center" | [[राजहंस]] || [[यादव शंकर वावीकर]] |- Align="Center" | [[रा. देव]] || [[]] |- Align="Center" | [[राधारमण]] || [[कृष्णाजी पांडुरंग लिमये]] |- Align="Center" | [[रामजोशी/कविराय]] || [[राम जनार्दन जोशी]] |- Align="Center" | [[रामदास]] || [[नारायण सूर्याजी ठोसर]] |- Align="Center" | रा. म. शास्त्री, ग्यानबा || [[वि.ग. कानिटकर]] |- Align="Center" | [[वसंत]] || [[वासुदेव बळवंत पटवर्धन]] |- Align="Center" |[[डॉ. वसंत अवसरे]] || [[शांता शेळके (श्री अवसरे मुळात शान्ताबाईंचे स्नेही होते.) ]] |- Align="Center" | [[वसंतविहार]] || [[शंकर दत्तात्रय जोशी]] |- Align="Center" | [[वा.दा.ओ.]] || [[वामन दाजी ओक]] |- Align="Center" | [[वामन पंडित]] || [[वामन तानाजी शेषे / वा शेष]] |- Align="Center" | [[विठाबाई]] || [[विठा रामप्पा नायक]] |- Align="Center" | [[विठा रेणुकानंदन]] || [[विठ्ठल मनोहर बडवे-कुलकर्णी]] |- Align="Center" | [[विठ्ठल केरीकर]] || [[विठ्ठल नरसिंह साखळकर]] |- Align="Center" | [[विठ्ठलदास]] || [[विठ्ठल अनंत क्षीरसागर्/बीडकर]] |- Align="Center" | [[विंदा करंदीकर]] || [[गोविंद विनायक करंदीकर]] |- Align="Center" | [[विनायक/एक मित्र]] || [[विनायक जनार्दन करंदीकर]] |- Align="Center" | [[विष्णूदास]] || [[कृष्णराव रावजी धांदरफळे]] |- Align="Center" | [[विसोबा खेचर]] || [[विसोबा चाटे]] |- Align="Center" | [[विहंगम]] || [[बाळकृष्ण लक्ष्मण अंतरकर]] |- Align="Center" | [[वैशाख]] || [[त्र्यं.वि. देशमुख]] |- Align="Center" | [[शारदाश्रमवासी]] || [[पुरुषोत्तम गोपाळ काणेकर]] |- Align="Center" | [[शुभानंत]] || [[]] |- Align="Center" | [[श्रीकांत]] || [[]] |- Align="Center" | [[श्रीकृष्ण]] || [[श्री.नी. चाफेकर|श्रीकृष्ण नीळकंठ चापेकर]] |- Align="Center" | [[श्रीधर]] || [[श्रीधर ब्रह्मानंद नाझरेकर/खडके/देशपांडे]] |- Align="Center" | [[श्रीराम]] || [[श्रीनिवास रामचंद्र बोबडे]] |- Align="Center" | [[संजीव]] || [[कृष्ण गंगाधर दीक्षित]] |- Align="Center" | [[संजीवनी]] || [[संजीवनी मराठे]] |- Align="Center" | [[सदानंदस्वामी]] || [[सदानंद चिंतामणी उपासनी]] |- Align="Center" | [[सरस्वतीकंठाभरण]] || [[दिनकर नानाजी शिंदे]] |- Align="Center" | [[साधुदास]] || [[गोपाळ गोविंद मुजुमदार/पाटणकर]] |- Align="Center" | [[सानिया]] || सुनंदा बलराम कुलकर्णी |- Align="Center" | [[साने गुरुजी]] || [[पांडुरंग सदाशिव साने]] |- Align="Center" | [[सामराज]] || [[शामभट लक्ष्मण आर्वीकर(राजोपध्ये)]] |- Align="Center" | [[सांवतामाळी]] || [[सांवता परसूबा माळी]] |- Align="Center" | [[सुधांशु]] || [[हणमंत नरहर जोशी]] |- Align="Center" | [[सुमंत]] || [[अप्पाराव धुंडिराज मुरतुले]] |- Align="Center" | [[सुहृद्चंपा]] || [[पुरुषोत्तम शिवराम रेगे]] |- Align="Center" | [[सौमित्र]] || [[किशोर कदम]] |- Align="Center" | [[स्वरूपानंद]] || [[रामचंद्र विष्णू गोडबोले]] |- Align="Center" | [[हरिबुवा]] || [[हरिबुवा शिंपी(हरीबोवा केरेश्वर भोंडवे)]] |- Align="Center" | [[हरिहरमहाराज/उदासी]] || [[नीलकंठ रामकृष्ण पाळंदे]] |- Align="Center" | [[प्रीत]] || [[स्वप्नील चाफेकर]] |- Align="Center" | [[मानसी सरोज]] || [[नम्रता माळी पाटील]] |- Align="Center" | [[होनाजी]] || [[होनाजी सयाजी शेलारखाने]] |- Align="Center" | [[ज्ञानेश्वर/ज्ञानदेव/बापरखमादेवीवर/बापविठ्ठलसुत]] || [[ज्ञानदेव विठ्ठलपंत कुळकर्णी] |- Align="Center" ==हेदेखील पहा== *[[टोपणनावानुसार मराठी साहित्यिक]] *[[टोपणनावानुसार मराठी लेखक]] *[[टोपणनावानुसार मराठी नाटककार]] *[[टोपणनावानुसार मराठी गुंड]] *चंद्र *"[[पद्माकर मा.कुलकर्णी]] [[वर्ग:मराठी साहित्यिक|*]] [[वर्ग:मराठी कवी|*]] [[वर्ग:याद्या]] rhrff4pd55imc5ppk3912l61c5k49ok 2143598 2143594 2022-08-06T18:24:33Z Khirid Harshad 138639 [[Special:Contributions/पद्माकर कुलकर्णी|पद्माकर कुलकर्णी]] ([[User talk:पद्माकर कुलकर्णी|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:अभय नातू|अभय नातू]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki टोपणनावाला इंग्रजीत 'निकनेम' (Nickname) म्हणतात. मराठीले अनेक लेखक 'निकनेम'ने लेखन करीत आलेले आहेत, काहीजण अजूनही करतात. अशा टोपणनावाने लिखाण करणाऱ्या लेखकांची ही अपूर्ण यादी :- * [[अरुण टिकेकर]] : (टिचकीबहाद्दर); (दस्तुरखुद्द) *[[अनिल बाबुराव गव्हाणे]] : ([[अनिल बाबुराव गव्हाणे|बापू]]) * [[अशोक जैन]] : (कलंदर) * अशोक रानडे (दक्षकर्ण) * [[आत्माराम नीलकंठ साधले]] : [[आनंद साधले]], [[दमयंती सरपटवार]] * आत्माराम शेट्ये : (शेषन कार्तिक) * [[आनंद बालाजी देशपांडे]] (आकाशानंद) * [[आनंद साधले]] : (दमयंती सरपटवार) * आनंदीबाई कर्वे : (बाया कर्वे) * कृष्ण गंगाधर दीक्षित : (संजीव) * कृष्णाजी अनंत एकबोटे (सहकरी कृष्ण) * कृष्णाजी लक्ष्मण सोमण : (किरात; काळदंड; सारथी) (काव्यलेखनासाठी किरात आणि भ्रमर) * [[कृ.श्री. अर्जुनवाडकर]] (पंतोजी) * केशव नारायण देव : (पतितपावनदास) *[[डॉ.कैलास रायभान दौंड ]]([[कैलास दौंड]]) * गंगाधर कुलकर्णी (रसगंगाधर) * गंगाधर बाळकृष्ण देशपांडे : (गंगाधरराव देशपांडे) * गणेश दामोदर सावरकर : (बाबाराव सावरकर) (दुर्गातनय) * गणेश वामन गोगटे : (लीला) * गणेश विठ्ठल कुलकर्णी (कुंभोजकर) : (व्यतिपात) * ग.दि. माडगुळकर (गदिमा) * [[गोपाळ गोविंद मुजुमदार]] : (साधुदास) * गोपाळ नरहर नातू : लोककवी (मनमोहन); मीनाक्षी दादरकर * [[गोपाळ हरी देशमुख]] : ([[लोकहितवादी]]; एक ब्राह्मण) * चंद्रकांत सखाराम चव्हाण : ([[बाबूराव अर्नाळकर]]) * चं.वि.बावडेकर : (आलमगीर) * चिंतामण रामचंद्र टिकेकर - [[अरुण टिकेकर]] यांचे वडील : (दूत) * चिं.त्र्य.खानोलकर - आरती प्रभु या नावाने काव्यलेखन व चिं.त्र्य.खानोलकर या नावाने गद्यलेखन * [[जयवंत दळवी]] : (ठणठणपाळ) * [[तुकारामतात्या पडवळ]] : (एक हिंदू) * [[तुळसी परब]] : ओज पर्व * दगडू मारुती पवार : कथालेखक (जागल्या) * [[दत्ता टोळ]] : (अमरेंद्र दत्त) * दत्तात्रेय रामचंद्र् कुलकर्णी : (श्रीपंत महाराज बाळेकुंद्रीकर) * दामोदर माधव कुळकर्णी : (माधवसुत) * डॉ. दामोदर विष्णू नेने : ([[दादूमिया]]) * दासोपंत दिगंबर देशपांडे : (दासोपंत) * दिनकर शंकरराव जवळकर : (आग्यावेताळ) * देवदत्त टिळक : (लक्ष्मीनंदन) * द्वारकानाथ माधव पितळे : ([[नाथमाधव]]) * द्वारकाबाई हिवरगांवकर/[[मनोरमा श्रीधर रानडे]] : ([[गोपिकातनया]]) * धनंजय चिंचोलीकर : ([[बब्रूवान रुद्रकंठावार]]) * [[न.र. फाटक]] : (अंतर्भेदी), (करिष्मा), (फरिश्ता) आणि (सत्यान्वेषी) * [[नरसिंह चिंतामण केळकर]] : (अनामिक; आत्‍मानंद) * नागावकर : (गंधर्व) * नागेश गणेश नवरे : (नागेश) * नारायण गजानन आठवले : (राजा ठकार) * नागोराव गोविंद साठे : (ब्रह्मानंदाश्रम स्वामी) * नारायण जोशी : (साखरेबुवा; नानामहाराज साखरे) * नारायण दामोदर सावरकर : (जातिहृदय) * [[नारायण विनायक कुलकर्णी]] : गोविंदसुत (की विनायकसुत?) * [[परशराम गोविंद चिंचाळकर]] : गोविंदसुत * [[प.स. देसाई]] (सौ.जानकीबाई देसाई) : (सदाराम) * [[पांडुरंग सदाशिव साने]] : ([[साने गुरुजी]]) * पांडुरंग ज्ञानेश्वर कुळकर्णी : (पांडुरंग शर्मा) * पुरुषोत्तम धाक्रस (फडकरी) * [[पृथ्वीगीर हरिगीर गोस्वामी]] : [[पृथ्वीगीर हरिगीर]] * प्रल्हाद केशव अत्रे (केशवकुमार) * प्र.न. जोशी : (पुष्पदंत) * प्रभाकर जनार्दन दातार : शाहीर प्रभाकर * प्रभाकर नारायण पाध्ये : (भाऊ पाध्ये) * प्रवीण टोकेकर : (ब्रिटिश नंदी) * [[फोंडूशास्त्री करंडे]] : द्विरेफ * बळवंत जनार्दन करंदीकर : (रमाकांत) * बा.सी. मर्ढेकर : (मकरंद) * [[बाळकृष्ण अनंत भिडे]] : (बी) * बाळूताई खरे/[[मालती बेडेकर]] : ([[विभावरी शिरूरकर]]) * ब्रह्माजीपंत ब्रह्मानंद नाझरीकर : (श्रीधर) * भागवत वना नेमाडे : (भालचंद्र नेमाडे) * भा.रा. भागवत : (संप्रस्त) * [[मनोरमा श्रीधर रानडे]]/द्वारकाबाई हिवरगांवकर : ([[गोपिकातनया]]) * महादेव नारायण जोशी : (माधवराव जोशी) * महादेव मल्हार जोशी : (स्वामी सच्चिदानंद) * [[मा.गो. वैद्य]] : (नीरद) * महादेव आसाराम घाटेवाळ : (माधव परदेशी) * [[माधव मोडक|माधव दादाजी मोडक]] : (बंधु माधव) * मालतीबाई बेडेकर/बाळूताई खरे : ([[विभावरी शिरूरकर]]) * [[मीनप्पा व्यंकटेश केलवाड]] : गोविंदशर्मा * मुक्ताबाई दीक्षित : (कृष्णाबाई) * मुक्ता विठ्ठल कुलकर्णी : (मुक्ताबाई) * मृत्युंजय श्रीकृष्ण रिसबूड : ([[सुमेध वडावाला]]) * मृदुला तांबे : (सृष्टिलावण्या) * मेहबूब पठाण : (अमर शेख) * मो.ग. रांगणेकर : (धुंडिराज) * [[र.गो. सरदेसाई]] : (र.गो.स., हरिविवेक) * रघुनाथ चंदावरकर : (रघुनाथ पंडित) * [[रघुवीर जगन्नाथ सामंत]] (कुमार रघुवीर) * [[रविन थत्ते]] : (रविन मायदेव थत्ते) * रामकृष्ण माधव चोणकर : (हरी माधव समर्थ) * [[राम गणेश गडकरी]] : (बाळकराम) * रामचंद्र चितळकर : (सी रामचंद्र) * रामचंद्र जोशी : (साखरेबाबा) * [[रामचंद्र विनायक कुलकर्णी]] : (आनंदघनराम) * रामचंद्र विनायक टिकेकर - [[अरुण टिकेकर]] यांचे आजोबा : (धनुर्धारी) * रामजी गणोजी चौगुले : (रामजी गणोजी) * रा.श्री. जोग : (निशिगंध) * लक्ष्मीकांत तांबोळी : (लता जिंतूरकर) * लक्ष्मीकांत शांताराम कुडाळकर (लक्ष्मीकांत-प्यारेलालमधील पहिला) : (के.लक्ष्मीकांत, लक्ष्मीकांत) * लीला भागवत : (भानुदास रोहेकर) * [[वा.रा.कांत]] : (कांत) * [[विठ्ठल वामन हडप]] : (केयूरक) * [[वि.ग. कानिटकर|विनायक गजानन कानिटकर]] : (रा. म. शास्त्री, ग्यानबा) * [[विनायक नरहरी भावे]] : ([[विनोबा]]) * वि.ल. बर्वे : (आनंद) * वि.शा. काळे : (बाबुलनाथ) * विश्वनाथ वामन बापट : (वसंत बापट * विष्णू भिकाजी गोखले : (विष्णूबाबा ब्रह्मचारी) * विष्णू वामन शिरवाडकर (कुसुमाग्रज ) * विष्णूशास्त्री चिपळूणकर : (गोल्या घुबड) * [[विठ्ठल हरी कुलकर्णी|वि.ह. कुलकर्णी]] (चंद्रहास, रत्नपारखी, शरदचंद्र, सुहास) * वीरसेन आनंद कदम : (बाबा कदम) * [[शंकर दाजीशास्त्री पदे]] : पिनाकी, भ्रमर, शंकर * शिवराम महादेव गोऱ्हे : (चंद्रशेखर; चंद्रिका) * [[श्रीधर व्यंकटेश केतकर]] : गोविंदपौत्र * श्रीपाद रामचंद्र टिकेकर - [[अरुण टिकेकर]] यांचे काका : मुसाफिर * स.अ. शुक्ल : (कुमुद) * संजीवनी मराठे (जीवन) * [[सतीश जकातदार]] : (अमोघ श्रीवास्तव; सलील आदर्श) * [[संतोष दौंडे]] ([[संतोष मधुकर दौंडे]]) * सुनंदा बलराम कुलकर्णी : (सानिया) * सुलोचना देशमुख : (एस्; एन्) * * * सेतुमाधव पगडी : (कृष्णकुमार) * पी. विठ्ठल * ज्ञानेश्वर नाडकर्णी : (तुकाराम शेंदाणे) * (?) अप्पा बळवंत * (?) (वामनसुता) * (?) (देशभगिनी) * (?) (लक्ष्मीतनया) ==कवी== मराठी भाषेत जेव्हा काव्यरचनेला सुरुवात झाली तेव्हापासून कवी बहुधा आपले पहिले नाव कविनाम म्हणून वापरत असत. ज्ञानेश्वर, तुकाराम, नामदेव, मोरोपंत, सगनभाऊ ही या कवींची प्रथम नावे होती. प्रथम नाव, मधले नाव आणि नंतर आडनाव लिहायची पद्धत नंतरच्या काळात सुरू झाली. आधुनिक काळातदेखील इंदिरा, कवी गोविंद, दत्त, नीरजा, पद्मा, मनमोहन, माधव, मीरा, यशोधरा, विनायक, संजीवनी या कवि-कवयित्रींनी स्वतःच्याच पहिल्या नावाने काव्यलेखन केले. अनेक कवींनी आपल्या सग्यासंबंधींच्या नावाला अग्रज, अनुज, कुमार, जूलियन, तनय, सुत, इत्यादी प्रत्यय लावून आपापली टोपणनावे सिद्ध केली. इतरांनी या पद्धतींशी फारकत घेऊन अत्यंत स्वतंत्र टोपणनावे घेतली आणि आपले काव्यलेखन केले. इ.स. १९६०पासून टोपणनावाखाली कविता करण्याची पद्धत मराठीतून बहुधा हद्दपार झाली आहे. (अपवाद - [[सौमित्र]]) काही मराठी आणि अन्य कवी/लेखकांच्या टोपणनावांची ही यादी : {|Align="Center" Border="1" Width="75%" |- Align="Center" Style="background: #D0D0D0" | '''टोपण नाव''' || '''खरे नाव''' |- Align="Center" | [[अकिंचन]] || [[वासू. ग. मेहेंदळे]] |- Align="Center" | [[अनंततनय]] || [[दत्तात्रेय अनंत आपटे]] |- Align="Center" | [[अनंतफंदी]] || [[अनंत भवानीबावा घोलप]] |- Align="Center" | [[अनंतसुत विठ्ठल]], [[कावडीबाबा]] || [[विठ्ठल अनंत पिंपळगावकर]] |- Align="Center" |[[आनंद साधले]] || [[आत्माराम नीलकंठ साधले]]; [[दमयंती सरपटवार]] |- Align="Center" |[[अनिल]] || [[आत्माराम रावजी देशपांडे]] |- Align="Center" |[[अनिल भारती]] || [[शान्ताराम पाटील]] (या कातरवेळी, तो सलीम राजपुत्र) |- Align="Center" | [[अशोक (कवी)]] || [[नारायण रामचंद्र मोरे]] |- Align="Center" | [[अज्ञातवासी]] || [[दिनकर गंगाधर केळकर]] |- Align="Center" | [[आधुनिक]] || [[नीळकंठ बळवंत ऊर्फ बापूसाहेब भवाळकर]] |- Align="Center" | [[आनंद]] || [[विनायक लक्ष्मण बरवे]] |- Align="Center" | [[आनंदतनय]] || [[गोपाळ आनंदराव देशपांडे]] |- Align="Center" |[[आरती प्रभू]] || [[चिंतामण त्र्यंबक खानोलकर]] |- Align="Center" | [[इंदिरा]] || [[इंदिरा संत]] |- Align="Center" | [[इंदुकांत]] || [[दिनकर नानाजी शिंदे]] |- Align="Center" | [[उदासी/हरिहरमहाराज ]] || [[नीलकंठ रामकृष्ण पाळंदे]] |- Align="Center" | [[उद्धवचिद्धन/उद्धवचैतन्य/उधोबाबा/]] || [[उद्धव xxxx कोकिळ]] |- Align="Center" | [[एकनाथ]], [[एकाजनार्दन]] || [[एकनाथ|एकनाथ सूर्यनारायण पैठणकर]] |- Align="Center" | [[विनायक जनार्दन करंदीकर|एक मित्र]], [[विनायक जनार्दन करंदीकर|विनायक]] || [[विनायक जनार्दन करंदीकर]] |- Align="Center" | [[कलापी]], [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे|बालकवी]] || [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे]] |- Align="Center" | [[कबीर]] || [[]] |- Align="Center" | [[कवीश्वरबास]] || [[भानूभट/भास्करभट्ट xxxx बोरीकर]] |- Align="Center" | [[कावडीबाबा/अनंतसुत विठ्ठल]] || [[विठ्ठल अनंत पिंपळगावकर]] |- Align="Center" | [[कांत]] || [[वा.रा. कांत]] |- Align="Center" | काव्यविहारी || धोंडो वासुदेव गद्रे |- Align="Center" | [[काव्यशेखर]] || [[भास्कर काशीनाथ चांदूरकर]] |- Align="Center" | [[किरात/भ्रमर]] || [[कृष्णाजी लक्ष्मण सोमण]] |- Align="Center" | [[कवी कुंजविहारी]] || [[हरिहर गुरुनाथ सलगरकर]] |- Align="Center" | कुमुदबांधव || [[स.अ. शुक्ल]] |- Align="Center" | [[कुसुमाग्रज]] || [[विष्णू वामन शिरवाडकर]] |- Align="Center" | [[कृष्णकेशव]] || [[अनुपलब्ध]] |- Align="Center" | [[कृष्णाग्रज]] || [[अनुपलब्ध]] |- Align="Center" | [[केशवकुमार]] || [[प्रल्हाद केशव अत्रे]] |- Align="Center" | [[केशवसुत]] || [[कृष्णाजी केशव दामले]] |- Align="Center" | [[केशवसुत]] || [[नारायण केशव बेहेरे]] |- Align="Center" | [[के.स.रि.]] || [[केशव सदाशिव रिसबूड]] |- Align="Center" | [[कोणीतरी]] || [[नरहर शंकर रहाळकर]] |- Align="Center" | [[गिरीश]] || [[शंकर केशव कानेटकर]] |- Align="Center" | [[गोपिकातनया]] || [[कु.द्वारका हिवरगावकर(सौ.मनोरमा श्रीधर रानडे)]] |- Align="Center" | [[गोपीनाथ]] || [[गोपीनाथ तळवलकर]] |- Align="Center" | [[गोमा गणेश]] || [[गणेश कृष्ण फाटक]] |- Align="Center" | [[गोविंद]] || [[गोविंद दत्तात्रय दरेकर]] |- Align="Center" | [[गोविंदपौत्र]] || [[श्रीधर व्यंकटेश केतकर]] |- Align="Center" | [[गोविंदप्रभु]] || [[गुंडम अनंतनायक राऊळ]] |- Align="Center" | [[गोविंदाग्रज]] || [[राम गणेश गडकरी]] |- Align="Center" | ग्यानबा, रा. म.शास्त्री || [[वि.ग. कानिटकर]] |- Align="Center" | [[ग्रेस]] || [[माणिक गोडघाटे]] |- Align="Center" | [[चक्रधर]] || [[श्रीचांगदेव राऊळ]] |- Align="Center" | [[चंद्रशेखर]] || [[चंद्रशेखर शिवराम गोऱ्हे]] |- Align="Center" | [[चेतोहर]] || [[परशुराम नारायण पाटणकर]] |- Align="Center" | [[जगन्नाथ]] || [[जगन्नाथ धोंडू भांगले]] |- Align="Center" | [[जगन्मित्र]] || [[रेव्हरंड नारायण वामन टिळक]] |- Align="Center" | [[जननीजनकज]] || [[पु.पां गोखले]] |- Align="Center" | [[वासुदेव गणेश टेंबे|टेंबे स्वामी/वासुदेवानंद सरस्वती]] || [[वासुदेव गणेश टेंबे]] |- Align="Center" | [[ढोलीबुवा/महीपतिनाथ]] || [[सखाराम केरसुणे]] |- Align="Center" | [[तुकाराम]]/तुका || [[तुकाराम बोल्होबा/बाळकोबा मोरे/अंबिले/आंबले]] |- Align="Center" | [[तुलसीदास]] || [[]] |- Align="Center" | [[दत्त]] || [[दत्तात्रय कोंडो घाटे]] |- Align="Center" | [[दमयंती सरपटवार]] || [[आनंद साधले]], [[आत्माराम नीलकंठ साधले] |- Align="Center" | [[दया पवार]] || [[दगडू पवार]] |- Align="Center" | [[दामोदर]] || [[वीरेश्वर सदाशिव ऊर्फ तात्या छत्रे]] |- Align="Center" | [[दा.ग.पा.]] || [[दामोदर गणेश पाध्ये]] |- Align="Center" | [[दासोपंत]]/ दिगंबरानुचर || [[दासो दिगंबर देशपांडे]] |- Align="Center" | [[दित्जू]]/माधव जूलियन || [[माधव त्र्यंबक पटवर्धन]] |- Align="Center" | [[नामदेव]] || [[नामदेव दामाशेटी शिंपी]] |- Align="Center" | [[नारायणसुत]] || [[श्रीपाद नारायण मुजुमदार]] |- Align="Center" | [[निरंजन]] || [[वसंत सदाशिव बल्लाळ]] |- Align="Center" | [[निशिगंध]] || [[रा.श्री. जोग]] |- Align="Center" | [[निळोबा]] || [[निळा मुकुंद पिंपळनेरकर]] |- Align="Center" | [[नीरजा]] || [[नीरजा साठे]] |- Align="Center" | [[नृसिंहसरस्वती]] || [[नरहरी माधव काळे]] |- Align="Center" | [[पठ्ठे बापूराव]] || [[श्रीधर कृष्ण कुलकर्णी(रेठरेकर)]] |- Align="Center" | [[पद्मविहारी]] || [[रघुनाथ गणेश जोशी]] |- Align="Center" | [[पद्मा]] || [[पद्मा गोळे]] |- Align="Center" | [[पी.सावळाराम]] || [[निवृत्तिनाथ रावजी पाटील]] |- Align="Center" | [[पुरु.शिव. रेगे]] || [[पु.शि. रेगे]] |- Align="Center" | [[पूर्णदास]] || [[बाबा उपसकर-राजाध्यक्ष]] |- Align="Center" | [[प्रभाकर दातार|प्रभाकर]] || [[शाहीर प्रभाकर जनार्दम दातार]] |- Align="Center" | [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|फुलारी]]/[[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|बी रघुनाथ]]|| [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बहिणाबाई]] || [[बहिणाबाई नथूजी चौधरी]] |- Align="Center" | [[(संत) बहिणाबाई]] || [[कु.बहिणा आऊदेव कुळकर्णी (सौ.बहिणा रत्नाकर पाठक)]] |- Align="Center" | [[बापरखुमादेवीवर/बापविठ्ठलसुत]] || [[ज्ञानदेव विठ्ठलपंत कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बाबा आमटे]] || [[मुरलीधर देवीदास आमटे]] |- Align="Center" | [[बाबुलनाथ]] || [[विनायक श्यामराव काळे]] |- Align="Center" | [[बालकवी]]/कलापि || [[त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे]] |- Align="Center" | [[बाळा]] || [[बाळा कारंजकर]] |- Align="Center" | [[बी; B]] || [[बाळकृष्ण अनंत भिडे]] |- Align="Center" | [[बी]]; BEE || [[नारायण मुरलीधर गुप्ते]] |- Align="Center" | [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|बी रघुनाथ]]/[[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी|फुलारी]] || [[भगवान रघुनाथ कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[बोधलेबुवा]] || [[माणकोजी भानजी जगताप]] |- Align="Center" | [[भगवानकवि]] || [[भवान रत्नाकर कऱ्हाडकर]] |- Align="Center" | [[भानजी]] || [[भास्कर त्रिंबक देशपांडे]] |- Align="Center" | [[भानुदास/मामळूभट]] || [[भानुदास पैठणकर(एकनाथांचे पणजोबा)]] |- Align="Center" | [[भावगुप्तपद्म]] || [[पांडुरंग गोविंदशास्त्री पारखी]] |- Align="Center" | [[भावशर्मा]] || [[के.(केशव) नारायण काळे]] |- Align="Center" | [[भालेंदु]] || [[भालचंद्र/गुलाबराव सीताराम सुकथनकर]] |- Align="Center" | [[भ्रमर]]/किरात || [[कृष्णाजी लक्ष्मण सोमण]] |- Align="Center" | [[मंदार]] || [[रेंदाळकर|एकनाथ पांडुरंग रेंदाळकर]] |- Align="Center" | [[मध्वमुनीश्वर]] || [[त्रिंबक नारायणाचार्य]] ( आडनाव अनुपलब्ध) |- Align="Center" | [[मनमोहन]] || [[गोपाळ नरहर ऊर्फ मनमोहन नातू]] |- Align="Center" | [[मनोहरबंधू]] || [[भास्कर कृष्ण उजगरे]] |- Align="Center" | [[महिपती]] || [[महिपती दादोपंत कांबळे-ताहराबादकर]] |- Align="Center" | [[महीपतिनाथ]]/ढोलीबुवा || [[सखाराम केरसुणे]] |- Align="Center" | [[माणिक/माणिकप्रभू/माणिकबाबा]] || [[माणिक मनोहर नाईक, हरकुडे]] |- Align="Center" | [[माधव]] || [[माधव केशव काटदरे]] |- Align="Center" | [[माधव जूलियन]], दित्जू/मा.जू./एम्.जूलियन || [[माधव त्र्यंबक पटवर्धन]] |- Align="Center" | [[माधव मिलिंद]] || कॅ. [[मा.कृ. शिंदे]] |- Align="Center" | [[माधवसुत]] || [[दामोदर माधव कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[माधवानुज]] || [[काशीनाथ हरी मोडक]] |- Align="Center" | मार्क ट्वेन || सॅम्युएल लॅंगहाॅर्न क्लेमन्स |- Align="Center" | [[मीरा]] || [[मीरा तारळेकर]] |- Align="Center" | [[मीराबाई]] || [[]] |- Align="Center" | [[मुकुंदराज]] || [[?]] |- Align="Center" | [[मुकुंदराय]] || [[मुकुंद गणेश मिरजकर]] |- Align="Center" | [[मुक्ताबाई]]/मुक्ताई || [[मुक्ता विठ्ठलपंत कुळकर्णी]] |- Align="Center" | [[मुक्तिबोध]] || [[शरच्चंद्र माधब मुक्तिबोध]] |- Align="Center" | [[मुक्तेश्वर]] || [[मुक्तेश्वर चिंतामणी मुद्गल]] |- Align="Center" | [[मोरोपंत]] || [[मोरेश्वर रामचंद्र पराडकर]] |- Align="Center" | [[यशवंत]] || [[यशवंत दिनकर पेंढरकर]] |- Align="Center" | [[यशोधरा]] || [[यशोधरा साठे]] |- Align="Center" | [[योगेश]] || [[भालजी पेंढारकर]] |- Align="Center" | [[रंगनाथस्वामी(निगडीकर)]] || [[रंगनाथ बोपाजी घोडके]] |- Align="Center" | [[रघुनाथ पंडित]] || [[रघुनाथपंडित चंदावरकर/तंजावरकर; रघुनाथ गणेश नवहस्त/नवाथे]] |- Align="Center" | [[रमेशबाळ]] || [[बाळ सीताराम मर्ढेकर]] |- Align="Center" | [[राजहंस]] || [[यादव शंकर वावीकर]] |- Align="Center" | [[रा. देव]] || [[]] |- Align="Center" | [[राधारमण]] || [[कृष्णाजी पांडुरंग लिमये]] |- Align="Center" | [[रामजोशी/कविराय]] || [[राम जनार्दन जोशी]] |- Align="Center" | [[रामदास]] || [[नारायण सूर्याजी ठोसर]] |- Align="Center" | रा. म. शास्त्री, ग्यानबा || [[वि.ग. कानिटकर]] |- Align="Center" | [[वसंत]] || [[वासुदेव बळवंत पटवर्धन]] |- Align="Center" |[[डॉ. वसंत अवसरे]] || [[शांता शेळके (श्री अवसरे मुळात शान्ताबाईंचे स्नेही होते.) ]] |- Align="Center" | [[वसंतविहार]] || [[शंकर दत्तात्रय जोशी]] |- Align="Center" | [[वा.दा.ओ.]] || [[वामन दाजी ओक]] |- Align="Center" | [[वामन पंडित]] || [[वामन तानाजी शेषे / वा शेष]] |- Align="Center" | [[विठाबाई]] || [[विठा रामप्पा नायक]] |- Align="Center" | [[विठा रेणुकानंदन]] || [[विठ्ठल मनोहर बडवे-कुलकर्णी]] |- Align="Center" | [[विठ्ठल केरीकर]] || [[विठ्ठल नरसिंह साखळकर]] |- Align="Center" | [[विठ्ठलदास]] || [[विठ्ठल अनंत क्षीरसागर्/बीडकर]] |- Align="Center" | [[विंदा करंदीकर]] || [[गोविंद विनायक करंदीकर]] |- Align="Center" | [[विनायक/एक मित्र]] || [[विनायक जनार्दन करंदीकर]] |- Align="Center" | [[विष्णूदास]] || [[कृष्णराव रावजी धांदरफळे]] |- Align="Center" | [[विसोबा खेचर]] || [[विसोबा चाटे]] |- Align="Center" | [[विहंगम]] || [[बाळकृष्ण लक्ष्मण अंतरकर]] |- Align="Center" | [[वैशाख]] || [[त्र्यं.वि. देशमुख]] |- Align="Center" | [[शारदाश्रमवासी]] || [[पुरुषोत्तम गोपाळ काणेकर]] |- Align="Center" | [[शुभानंत]] || [[]] |- Align="Center" | [[श्रीकांत]] || [[]] |- Align="Center" | [[श्रीकृष्ण]] || [[श्री.नी. चाफेकर|श्रीकृष्ण नीळकंठ चापेकर]] |- Align="Center" | [[श्रीधर]] || [[श्रीधर ब्रह्मानंद नाझरेकर/खडके/देशपांडे]] |- Align="Center" | [[श्रीराम]] || [[श्रीनिवास रामचंद्र बोबडे]] |- Align="Center" | [[संजीव]] || [[कृष्ण गंगाधर दीक्षित]] |- Align="Center" | [[संजीवनी]] || [[संजीवनी मराठे]] |- Align="Center" | [[सदानंदस्वामी]] || [[सदानंद चिंतामणी उपासनी]] |- Align="Center" | [[सरस्वतीकंठाभरण]] || [[दिनकर नानाजी शिंदे]] |- Align="Center" | [[साधुदास]] || [[गोपाळ गोविंद मुजुमदार/पाटणकर]] |- Align="Center" | [[सानिया]] || सुनंदा बलराम कुलकर्णी |- Align="Center" | [[साने गुरुजी]] || [[पांडुरंग सदाशिव साने]] |- Align="Center" | [[सामराज]] || [[शामभट लक्ष्मण आर्वीकर(राजोपध्ये)]] |- Align="Center" | [[सांवतामाळी]] || [[सांवता परसूबा माळी]] |- Align="Center" | [[सुधांशु]] || [[हणमंत नरहर जोशी]] |- Align="Center" | [[सुमंत]] || [[अप्पाराव धुंडिराज मुरतुले]] |- Align="Center" | [[सुहृद्चंपा]] || [[पुरुषोत्तम शिवराम रेगे]] |- Align="Center" | [[सौमित्र]] || [[किशोर कदम]] |- Align="Center" | [[स्वरूपानंद]] || [[रामचंद्र विष्णू गोडबोले]] |- Align="Center" | [[हरिबुवा]] || [[हरिबुवा शिंपी(हरीबोवा केरेश्वर भोंडवे)]] |- Align="Center" | [[हरिहरमहाराज/उदासी]] || [[नीलकंठ रामकृष्ण पाळंदे]] |- Align="Center" | [[प्रीत]] || [[स्वप्नील चाफेकर]] |- Align="Center" | [[मानसी सरोज]] || [[नम्रता माळी पाटील]] |- Align="Center" | [[होनाजी]] || [[होनाजी सयाजी शेलारखाने]] |- Align="Center" | [[ज्ञानेश्वर/ज्ञानदेव/बापरखमादेवीवर/बापविठ्ठलसुत]] || [[ज्ञानदेव विठ्ठलपंत कुळकर्णी] |- Align="Center" ==हेदेखील पहा== *[[टोपणनावानुसार मराठी साहित्यिक]] *[[टोपणनावानुसार मराठी लेखक]] *[[टोपणनावानुसार मराठी नाटककार]] *[[टोपणनावानुसार मराठी गुंड]] *चंद्र * [[वर्ग:मराठी साहित्यिक|*]] [[वर्ग:मराठी कवी|*]] [[वर्ग:याद्या]] 1bwcz9pie6fcwup9bjlzss10odsth9l 0 2928 2143681 2010124 2022-08-07T05:07:10Z अभय नातू 206 [[Special:Contributions/Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[User talk:Khirid Harshad|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:सांगकाम्या|सांगकाम्या]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki {{विस्तार}} [[वर्ग:कायदा|*]] [[वर्ग:रिकामी पाने]] avd4b9qwjvd7a97ba4hpj6uy0yuaaxp 3 4931 2143569 2142909 2022-08-06T16:21:16Z अभय नातू 206 /* तांत्रिक प्रचालक */ wikitext text/x-wiki {{सदस्य चर्चा:अभय नातू/जुचसाचा}} '''माझ्यासाठीच्या आपल्या सूचना, प्रश्न, इ. येथे नोंदवा.''' == खांडबहाले.कॉम == माननीय [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] सर, आपण उल्लेखनीयता विषयक सूचित केल्याप्रमाणे मी [[सुनील खांडबहाले]] या पानास संदर्भ व माहिती जोडण्याचा प्रयत्न केला होता. तो आता तिथे दिसत नाही. उल्लेखनीयता सूचनेची पूर्तता करण्यासाठी कृपया मार्गदर्शन करावे. खूप खूप धन्यवाद. उल्लेखनीयता विषयक सूचित केल्याप्रमाणे [[सुनील खांडबहाले]] मी खालीलप्रमाणे माहिती व संदर्भ जोडले होते, परंतु हे बदल उलटवले गेले आहेत. [[सुनील खांडबहाले]] साठी संदर्भ खालीलप्रमाणे; कृपया संपादित करावे किंवा मी केलेले पान https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=सुनील_खांडबहाले&oldid=2014754 उलटावे. * [http://khandbahale.com "KHANDBAHALE.COM"] * [http://globalprosperityfoundation.org "Global Prosperity Foundation"] * [https://legatum.mit.edu/entrepreneur/sunil-khandbahale/ "MBA, MIT Sloan School of Management"] ''Entrepreneurs, 15th Feb, 2022'' * [https://www.newindianexpress.com/education/edex/2013/nov/11/Young-achievers-535948.html "यंग अचिव्हर्स - सुनील खांडबहाले"] '' इंडियन एक्स्प्रेस, ११ नोव्हेंबर २०१३'' * [https://maharashtratimes.com/dictionary-man/articleshow/34341890.cms "‘डिक्शनरी मॅन’ व्हाइट हाऊसमध्ये"] ''दैनिक महाराष्ट्र टाइम्स, २९ एप्रिल, २०१४'' * [http://www.globalprosperityfoundation.org/2012/10/global-discovery-school.html, "Global Prosperity Foundation"] * [https://www.inmarathi.com/135368/sunil-khandbahale-and-khandbahale-dictionary-success-story/ "‘खांडबहाले’ या पहिल्यावहिल्या ऑनलाईन मराठी डिक्शनरीचा ‘असा’ झालाय जन्म"] ''इनमराठी, २३ सप्टेंबर २०२१'' * [http://archive.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=92194:2010-08-08-15-57-41&Itemid=1 "व्यक्तिवेध : सुनील खांडबहाले"] ''दै.लोकसत्ता'' * [https://economictimes.indiatimes.com/first-english-marathi-online-dictionary-launched/articleshow/3116547.cms?from=mdr "First English-Marathi online dictionary launched"] ''Economic Times, Jun 10, 2008'' * [http://archive.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=88966:2010-07-26-16-48-20&Itemid=1 "खांडबहाले डॉट कॉमतर्फे विकसित करण्यात आलेल्या जगातल्या पहिल्याच ‘इंग्रजी-मराठी मोबाईल डिक्शनरी’चे प्रकाशन"] ''दैनिक लोकसत्ता'' * [https://economictimes.indiatimes.com/first-english-marathi-online-dictionary-launched/articleshow/3116547.cms "First English-Marathi online dictionary launched"] ''Economic Times, 10 Jun, 2008 * [https://legatum.mit.edu/entrepreneur/sunil-khandbahale/ "MBA, MIT Sloan School of Management"] ''Entrepreneurs, 15th Feb, 2022'' * [https://www.thehindu.com/features/metroplus/words-without-borders/article5308145.ece "Word without borders"] ''The Hindu, NOVEMBER 03, 2013'' * [https://indianexpress.com/article/cities/pune/find-an-english-match-online-in-marathi-hindi-and-now-gujarati/ "Find an English match online in Marathi,Hindi and now Gujarati"] ''23 Jun, 2009'' * [http://www.esakal.com/NewsDetails.aspx?NewsId=5403009163839016092&SectionId=13&SectionName=%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%20%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0&NewsDate=20121105&Provider=-&NewsTitle= "खांडबहाले.कॉम'ने ओलांडला एक कोटी हिट्‌सचा टप्पा"] ''दै. सकाळ'' * [https://www.loksatta.com/vruthanta/need-of-documentation-of-dialects-sunil-khandbahale-233394/ "बोली भाषांच्या दस्तावेजीकरणाची गरज - सुनील खांडबहाले"] ''दैनिक लोकसत्ता, २५ ऑक्टोबर, २०१३'' * [http://www.loksatta.com/maharashtra-news/khandbahale-dotcom-honored-by-giving-international-award-20344 "'खांडबहाले डॉटकॉम'चा आंतरराष्ट्रीय पुरस्काराने गौरव"] ''दै. लोकसत्ता'' * [http://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/Kumbhathon-to-focus-on-tech/articleshow/46006585.cms "Kumbhathon to focus on tech - Sunil Khandbahale] ''Times of India'' * [https://divyamarathi.bhaskar.com/news/MAH-NMAH-NAS-youths-to-contribute-in-development-via-indovasion-nasik-circle-4426584-NOR.html "‘इंडोवेशन नाशिक सर्कल’द्वारे तरुणाई टाकणार विकासात भर"] ''दै. दिव्य मराठी, ७ नोव्हेंबर, २०१७'' * [https://vidapatil.medium.com/nilaykulkarni-981e706f5b72 "Kumbhathon, a periodic co-location of innovators — the genesis"] ''मेडीयम.कॉम'' * [http://www.timeskuwait.com/upload/pdf/Times%20Independence%20day%202015.pdf "Kumbhathon : Finding innovative solutions to social challenges"] ''Times Kuwait'' * [https://www.lokmat.com/pune/perennial-opportunity-enjoy-melodious-music-a684/ "सुमधूर संगीताच्या आस्वादाची बारमाही संधी"] ''लोकमत न्यूज नेटवर्क, पुणे, ७ फेब्रुवारी २०२१'' * [https://www.samaysangit.app "समयसंगीत संकेतस्थळ "समयसंगीत.अँप"] ''https://www.samaysangit.app'' * [https://maharashtratimes.com/maharashtra/nashik/dhaneshwari-radio-by-khandabhale-com/articleshow/71353315.cms "खांडबहाले डॉट कॉमतर्फे ज्ञानेश्वरी रेडिओ इंटरनेटवर"] ''दै. महाराष्ट्र टाइम्स, २९ सप्टेंबर २०२९'' * [https://www.loksatta.com/pune/dnyaneshwari-is-now-open-to-the-world-through-internet-radio-abn-97-1981711/ "ज्ञानेश्वरी आता इंटरनेट रेडिओद्वारे विश्वाला खुली"] ''दै. लोकसत्ता, २९ सप्टेंबर २०२९'' * [https://www.hindustantimes.com/mumbai/soon-learn-sanskrit-via-your-cellphone/story-MBP4sK51ar1BcuChSiVVTI.html "Soon, learn sanskrit via your cellphone"] ''Hindustan Times, 14 Aug, 2011'' * [https://www.bhaskar.com/state/haryana/news/haryana-news-world39s-first-sanskrit-internet-radio-started-so-that-people-understand-sanskrit-072504-5255130.html "दुनिया का पहला संस्कृत इंटरनेट रेडियो शुरू हुआ, ताकि लोग संस्कृत को समझें"] ''दैनिक भास्कर'' * [https://www.loksatta.com/nashik/online-sanskrit-internet-radio-launched-zws-70-1952031/ "संस्कृत इंटरनेट रेडिओ ऑनलाईन प्रक्षेपित"] ''दैनिक लोकसत्ता, १७ ऑगस्ट २०१९'' * [https://maharashtratimes.com/maharashtra/nashik/sanskrit-radio-is-now-available-on-the-internet/articleshow/70717022.cms "इंटरनेटवर आता संस्कृत रेड़िओ"] ''दै. महाराष्ट्र टाइम्स १८ ऑगस्ट, २०१९'' * [https://divyamarathi.bhaskar.com/news/sanskrit-bharti-is-the-worlds-first-sanskrit-internet-radio-broadcast-1566017205.html "‘संस्कृत भारती’ हा जगातील पहिला संस्कृत इंटरनेट रेडिओ प्रसारित"] ''दै. दिव्य मराठी'' * [https://divyamarathi.bhaskar.com/news/DMS-HDLN-sunil-khandbahale-write-about-social-media-5854140-NOR.html "भारतीयांसाठी लोकाभिमुख स्वतंत्र सोशल मीडिया हवा"] ''दैनिक दिव्य मराठी, १८ एप्रिल २०१८'' * [https://divyamarathi.bhaskar.com/news/EDT-HDLN-sunil-khandbahale-write-about-social-media-5853319-NOR.html "सोशल मीडिया व्यसनमुक्तीची गरज"] ''दैनिक दिव्य मराठी, १८ एप्रिल २०१८'' * [https://maharashtratimes.com/maharashtra/mumbai-news/spell-checker-in-marathi/articleshow/31073018.cms "बिनधास्त लिहा बिनचूक मराठीत "] ''दैनिक महाराष्ट्र टाइम्स, २७ फेब्रुवारी २०१४'' * [https://divyamarathi.bhaskar.com/news/MAH-NMAH-NAS-nashik-news-in-marathi-sunil-khanbahale-develop-spell-checker-in-computer-4535242-NOR.html "मराठी विश्‍व: नाशिकच्या तरुणाने आणली मराठी स्पेलचेकर प्रणाली"] ''दैनिक दिव्य मराठी, २८ फेब्रुवारी २०१४'' * [https://maharashtratimes.com/editorial/ravivar-mata/sunil-khandbahale/articleshow/32094924.cms "विश्वास सार्थकी लावला!"] दै. महाराष्ट्र, १६ मार्च, २०१४ * [https://www.dnaindia.com/mumbai/report-12th-language-added-in-online-dictionary-1776928 "12th language added in online dictionary"] DNA India, 13 December, 2012 * [https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/whats-the-good-word-you-can-send-an-sms/articleshow/11865488.cms "What's the good word? You can send"] ''13 Feb, 2012'' * [https://www.hindustantimes.com/mumbai/translate-marathi-words-into-english-using-mobile-phone/story-wfXpwUJpcuB3FjELK1cWFN.html "Translate Marathi words into English using mobile phone"] ''Hindustan Times, 7 Feb, 2012'' * [https://maharashtratimes.com/editorial/article/-/articleshow/12034523.cms "शब्दकोशाचा बादशाह"] ''दै. महाराष्ट्र टाइम्स, २६ फेब्रुवारी २०१२'' * [http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/19007448.cms "डिक्शनरीमॅन"]''दै. महाराष्ट्र टाइम्स'' * [http://aksharaya.org/event/aksharsanvad-an-interview-with-sunil-khandbahale/ "Aksharsanvad"] ''Aksharsanvad, 27 April 2012'' * [https://www.csi-nashik.org.in/yashokirti_award.php, CSI Yashokirti Award] * [https://www.csi-nashik.org.in/image/yashokirti-award-khandbahale.jpg, Khandbahale receiving CSI award from D B Pathak IIT Mumbai Chairman] * [http://maharashtratimes.indiatimes.com/rssarticleshow/msid-19026839,prtpage-1.cms "युथ आयकॉन"] ''दै. महाराष्ट्र टाइम्स'' * [http://www.vasvik.org/Information_&_Communication_Technology.html, VASVIK Award Winners in Information & Communication Technology] * [https://www.businesswireindia.com/the-second-edition-of-india-di-20120120150500.html, The Second Edition of India Digital Awards] * [http://www.iamai.org.in/events/india_digital_award_2012/award_winners.htm, IAMAI India Digital Award Winners] * [http://mbillionth.in/wp-content/uploads/2012/07/Full-mBillionth-2012-book.pdf, mBillionth Award, South Asia 2012] बाह्य दुवें * [https://www.khandbahale.com KHANDBAHALE.COM Website] * [https://www.sunilkhandbahale.com Sunil Khandbahae's Personal Blog] * [http://legatum.mit.edu/entrepreneur/sunil-khandbahale/ Sunil Khandbahale at MIT] * [http://www.inktalks.com/discover/630/sunil-khandbahale-breaking-the-language-barrier इंक टॉल्क - Sunil Khandbahale: Breaking the language barrier] * [https://www.ted.com/talks/sunil_khandbahale_language_a_life_unscambler टेड टॉल्क - Sunil Khandbahale: Language a Life Unscambler] * [https://www.ted.com/talks/sunil_khandbahale_the_art_that_is_language टेड टॉल्क - Sunil Khandbahale: The Art that is Language] :नमस्कार, :माहिती दिल्याबद्दल धन्यवाद. तुमच्या लेखातील तसेच येथील माहिती जाहिरातसदृश दिसत आहे. यात एका व्यक्ती किंवा संस्थेची जाहिरात करण्याचा प्रयत्न दिसतो. हे विकिपीडियावर उचित नाही तरी ते घालू नये. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २२:४६, १२ फेब्रुवारी २०२२ (IST) == अनावश्यक पाने, वर्ग, साचे यांबाबत == कृपया [[:वर्ग:उल्लेखनीयता रद्दीकरण]] याकडे एकदा लक्ष द्यावे. मी अनावश्यक पाने, वर्ग, साचे यांची यादी केली आहे. जे तुम्हास अयोग्य वाटतील ते वगळावे. तसेच माझे अन्य संपादने चुकीची असल्यास उलटवावे. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) २०:४२, १९ जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|Khirid Harshad}} :तुम्ही [[:वर्ग:उल्लेखनीयता रद्दीकरण]] कडे लक्ष वेधल्यावर (व आधीही) त्याकडे लक्ष आहे. त्यातील सदस्य, सदस्य चर्चा, इ. पाने काढणे हे तातडीचे काम नाही. ज्या त्या सदस्यांनी ती पाने कोरी करावी किंवा तेथे मजकूर भरावा अशी अपेक्षा आहे. :इतर पाने थोडी थोडी करीत काढीत आहेच. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:०७, २० जानेवारी २०२२ (IST) :ता.क. {{साद|Khirid Harshad}} :तुम्ही साच्यामध्ये केलेले काही बदल पाहिले. त्यांमुळे अनेक पानांत गोंधळ निर्माण झालेला आहे. यातील काही बदल मी परतवले आहेत परंतु इतर साच्यांतील तुम्ही केलेले बदल लगेचच परतवावेत ही आग्रहाची विनंती. धन्यवाद. उरलेल्या सर्व साच्यांचे बदल परतवू का? काही साचे आयपी ॲड्रेसद्वारे सराव पद्धतीने तयार केले गेले आहेत. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) ११:५६, २० जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|Khirid Harshad}}, होय. ज्या बदलांच्या परिणामांची तुम्हाला पूर्णपणे माहिती किंवा खात्री नसेल ते बदल कृपया परतवावेत. त्यात अडचण आली तर कळवावे. धन्यवाद. [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ११:५९, २० जानेवारी २०२२ (IST) :[[सदस्य:Khirid Harshad|@Khirid Harshad]] , हे काम अत्यावश्यक नाही. मिळालेला वेळ इतर कामे व साफसफाई जात आहे हे तुम्हाला दिसत असेलच. तरी यावर लक्ष केंद्रीत करण्यापेक्षा लेखांमध्ये सुधारणा करणे चालू ठेवावे ही विनंती. धन्यवाद. [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १७:३४, ५ मार्च २०२२ (IST) :काम {{झाले}} धन्यवाद. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १७:१५, ३१ मे २०२२ (IST) == इंग्रजी शीर्षक पाने == मराठी विकिपीडियावर काही इंग्रजी शीर्षकांची पाने आहेत जी योग्य मराठी शीर्षक पानांना पुनर्निर्देशित केली आहेत. तर ती इंग्रजी शीर्षक पाने तशीच पुनर्निर्देशित असावी की मराठी विकिपीडियावरुन काढून टाकावीत? [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १२:१५, २० जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|Khirid Harshad}} :अशी अनेक पाने काढली आहेत परंतु काही पाने साच्यांच्या कमतरतेमुळे इंग्लिश शीर्षकांखाली ठेवावी लागतात. हे साचे शोधणे आणि बदलणे मोठे जिकिरीचे काम आहे, तरी सध्या आहेत ते असू द्यावेत. नवीन तयार करू नयेत असा संकेत आहे. :अर्थात, साच्यांमध्ये न वापरलेली अशी पाने काढण्यास हरकत नाही परंतु त्यासाठीची खात्री असणे आवश्यक आहे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १२:१९, २० जानेवारी २०२२ (IST) समजा अशी पानं शोधून एखादी यादी तयार केली तर ती तपासून काढून टाकण्यात आली तर चालेल का? [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १३:५२, २० जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|Khirid Harshad}} :अशी यादी करण्यासाठी येथून सुरुवात करता येईल. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०८:१०, २१ जानेवारी २०२२ (IST) :: इंग्लिश शीर्षक असलेली पाने मराठी लेखात पुनर्निर्देशित आहेत. या पणांनची यादी [https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%87 इथे] आहे --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) ०८:४५, २१ जानेवारी २०२२ (IST) :::{{ping|Khirid Harshad|Tiven2240}} इंग्रजी शीर्षक मराठी शीर्षक पानांना पुनर्निर्देशित केली असल्यामुळे इंग्रजी शीर्षक हटवून टाकणे हे प्राधान्याचे काम नाही. अभय ह्यांनी वर म्हटल्याप्रमाणे जर एखादे गरजेचे इंग्रजी शीर्षक काढल्या गेले तर अडचण येऊ शकते. असे शीर्षक पार्श्वभागात असले किंवा नसले तरी सर्वसाधारण वाचकास किंवा संपादकास फरक पडत नाही. त्यामुळे सध्यातरी त्यावर वेळ आणि मेहनत घेणे फायद्याचे राहणार नाही. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] १२:३७, २२ जानेवारी २०२२ (IST) == अलीकडील बदल == नमस्कार, एक मदत हवी आहे. "अलीकडील बदल" सदरात ठराविक लोक वारंवार तेच ते बदल करत आहेत. त्यामुळे हे सदर अलीकडे पाहू वाटत नाही. ते (माझ्यासाठी तरी) निरूपयोगी झाले आहे. कारण बघेल तेव्हा तिथे फक्त वर्ग जोडले, काढले आणि पुनर्निदेशन दिसते. नवीन माहिती किंवा नवीन लेख पाहण्यासाठीच हे सदर उपयुक्त आहे. मग असा एखादा मार्ग आहे का, की मी ठराविक लोकांना अवरोधित करू शकेन. कारण काही लोकांचे या वारंवार क्रुती त्रासदायक ठरत आहेत. धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) १०:३८, २६ जानेवारी २०२२ (IST) {{साद|अमर राऊत}} तुम्हाला माझ्या कृतीमुळे त्रास होत असेल तर क्षमस्व. परंतु, मी मराठी विकिपीडियावरील काही चुकीची पुनर्निर्देशने दुरुस्त करणे, नवे वर्ग तयार करुन जोडणे मला गरजेचे वाटले म्हणून मी तरी ते करीत होतो आणि माझे काही चुकीची संपादने असतील तर वेळोवेळी मला अभय नातू तसेच संतोष गोरे मदत करत असतात. माझ्या या कृतीबद्दल माफी असावी. आता माझ्यामुळे तुम्हाला पुढे त्रास होणार नाही याची काळजी घेईन. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १०:५०, २६ जानेवारी २०२२ (IST) :तुमच्याबद्दल तक्रार नाही माझी. तुम्ही चांगले काम करत आहात. ते महत्त्वाचेच आहे. तुम्ही तुमचं काम चालूच ठेवा, माझा काहीच विरोध नाही. :मला फक्त एवढीच मदत हवी आहे की, ठराविक प्रकारचे बदल मला कशा प्रकारे दिसणार नाहीत. किंवा मला फक्त नवीन लेख आणि नवीन भर एवढेच बदल दिसावेत. :वारंवार बघेल तेव्हा पुनर्निदेशन आणि वर्गाचेच बदल दिसल्यामुळे त्रास झाला. कृपया तुम्ही माफी मागू नका. माझे मत मांडले. त्यात शब्द वापरताना जरा चुकले माझे. माफी असावी. :धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ११:००, २६ जानेवारी २०२२ (IST) ::{{ping|अमर राऊत}} नमस्कार. अलीकडील बदल मधे "filters" मधे तुम्हाला बरेच पर्याय सापडतील. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २२:१०, २६ जानेवारी २०२२ (IST) खूप धन्यवाद. फिल्टर वापरून बघितले पण तांत्रिक अडचण येत आहे. फिल्टर लावले की पान पूर्णच रिकामे दिसते. कदाचित माझ्या ब्राउझरची त्रुटी असेल. असो. आभार तुमचे. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) २३:१४, २६ जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|अमर राऊत}}, :''अलीकडील बदल'' हे सदर नसून विकिपीडियाचे एक अंग आहे. येथे मराठी विकिपीडियावर झालेले एकूणएक बदल दिसतात. हे हेतुपुरस्सर आहे व येणेकरुन विकिपीडियावरील पारदर्शकता कायम राहते. असे असता यात कोणीही कोणाला त्रास देण्यासाठी काही करीत नाहीत हे लक्षात घ्या. अलक्डील बदल वापरुन विकिपीडियावरील बदलांवर लक्ष ठेवता येते व चुकीच्या बदलांमध्ये पटकन दुरुस्तीसुद्धा करता येते. यातही Khirid Harshad आणि Usernamekiran यांनी सुचवल्याप्रमाणे गाळण्या पुन्हा एकदा वापरुन पहा म्हणजे तुम्हाला पाहिजे तेच बदल तुम्हाला दिसतील. यात पुन्हा अडचण आल्यास कळवावे म्हणजे मी त्यासाठी एक शिकवणी तयार करेन. :तुमच्या योगदानांबद्दल धन्यवाद! :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:२४, २९ जानेवारी २०२२ (IST) ::{{ping|अमर राऊत}} "अलीकडील बदल" मध्ये "नामविश्वे" वर क्लिक केल्यावर तुम्हाला सर्व नामविश्वे दिसतील, ह्या यादीमध्ये एकतर फक्त जी बघायची आहेत, त्यावर क्लिक करा. जर तुम्हाला फक्त "वर्ग" बघायचे नसतील तर, तर आधी वर्गावर क्लिक करा, आणि नंतर "निवडलेले वगळा" वर क्लिक करा. असे केल्यास वर्गात करण्यात आलेले बदल तुम्हाला दिसणार नाहीत. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०४:१५, १२ फेब्रुवारी २०२२ (IST) == विनंती == नमस्कार अभय , मला तुम्हाला एक विनंती करायची होती की कृपया [[नुपूर पाटील]] यांच्या लेखातील उल्लेखनीयता टॅग काढून टाकावा. लेख निर्मितीच्या टप्प्यात आहे कारण मी त्यात अधिक माहिती जोडत आहे. मला वाटते की उल्लेखनीयतेच्या निकषांनुसार, विषय उत्तीर्ण होतो कारण ती एक क्रीडापटू आहे जिने या श्रेणीत पुरस्कार जिंकला आहे. धन्यवाद [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) २३:३७, २६ जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|Rockpeterson}} :साचा तूर्त काढला आहे. कृपया योग्य ते बदल करावे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:२६, २९ जानेवारी २०२२ (IST) नमस्कार, मला पण "आयुष मेहरा" लेखाबद्दल मदत हवी आहे. तुम्ही उल्लेखनीयता साचा त्याला जोडला होता. इंग्रजी विकिपीडियावरही तो लेख नाही. खूप प्रयत्न करून मी माहिती मिळवली होती. लेख तयार करण्यासाठी वेळही खूप लागला होता. मी नवीन असल्यामुळे नियमांबद्दल जास्त माहिती नाही. लेख विकीवर टिकण्यासाठी काय करायला हवे? धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ०९:३४, २९ जानेवारी २०२२ (IST) :मी हा लेख पाहिला. यातील माहिती स्तुतीपर आणि ललितशैलीत लिहिलेली आहे. ती कृपया बदलावी व मेहरा यांनी केलेल्या उल्लेखनीय कामांची माहिती घालावी. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:३६, २९ जानेवारी २०२२ (IST) ठीक आहे. त्यात मी बदल करतो. पण जरा वेळ हवा. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ०९:३८, २९ जानेवारी २०२२ (IST) नमस्कार, कृपया [[महावीर जन्म कल्याणक]] हे पान; '''महावीर जयंती''' असे तयार करुन पुनर्निर्देशन करा. --[[सदस्य:Omkar Jack|Omkar Jack]] ०९:४८, १४ एप्रिल २०२२ (IST) :{{झाले}} [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १०:२६, १४ एप्रिल २०२२ (IST) == मदत == नमस्कार, एक मदत हवी होती. कंपनीच्या माहितीचौकटामधे आपण काय महिती संपादित करु शकतो? मी [[रिलायन्स इंडस्ट्रीज लिमिटेड]] मधे काही महिती संपादित केली पण ती दिसत नाही. कृपया मला मदत करा. --[[सदस्य:Omkar Jack|Omkar Jack]] १२:३४, ४ मार्च २०२२ (IST) :{{साद|Omkar Jack}} :तुम्ही {{t|माहितीचौकट कंपनी}} हा साचा वापरू शकता. याचे उदाहरण [[टाटा स्टील]] लेखात आहे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०४:५८, ५ मार्च २०२२ (IST) == सांख्यिकी == नमस्कार, विकिपीडिया सांख्यिकी मध्ये सप्टेंबर 2021 मध्ये बदल झालेला आहे त्यानंतर बदल केव्हा होणार आहे. पूर्वी सदस्यांनी संपादनाचा विशिष्ट टप्पा घातल्यानंतर त्यांना अभिनंदन पर सूचना दिली जात होती अलीकडे ती दिली जात नाही तरी अशी सूचना देण्यात यावी ही विनंती रविकिरण जाधव २१:३९, ४ मार्च २०२२ (IST) == स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२ == प्रिय विकिसदस्य, '''[[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२]]''' ही विकीमेडियन्स द्वारा स्थापन केलेली एक वार्षिक स्पर्धा आहे. [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|विकी लव्हस फॉल्कलोर]] ची थीम लिंगभेद कमी करणे आणि लोकांवर लक्ष केंद्रित करणे यावर आधारित आहे. अनेक आशियाई व भारतीय विकिपीडिया समुदायांनी यात भाग घेतला आहे आणि आमची अशी इच्छा आहे की आपण मराठी विकिपीडियावर आपले योगदान द्यावे.योगदानाचा मुख्य हेतू लिंग अंतर कमी करण्यात थेट प्रभाव पाडेल. ही स्पर्धा आज २ फेब्रुवारी २०२२ रोजी सुरू झाली असून ३१ मार्च २०२२ रोजी समाप्त होईल. स्पर्धेतील विजेत्याला तयार केलेल्या पृष्ठांच्या संख्येच्या आधारे घोषित केले जाईल, पहिल्या विजेत्याला ३०० USD, द्वितीय विजेत्याला आणि तीसऱ्या विजेत्याला अनुक्रमे २०० USD आणि १०० USD दिले जातील. सहभाग किंवा योगदान करताना येणाऱ्या कोणत्याही समस्यांबाबत कोणत्याही मदतीसाठी, ज्युरी सदस्यांच्या [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] किंवा [[सदस्य:Sandesh9822|Sandesh9822]] यांच्या चर्चा पानावर संदेश लिहा. कृपया या पृष्ठावरील [[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२#नियम|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२]] सर्व सूचना आणि नियम वाचा. या पेजवरून [[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२/नोंदणी|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२/नोंदणी]] या स्पर्धेत सहभागी व्हा. आपण योगदानामध्ये सहभागी झाल्यास आपल्या मुख्य पृष्ठावर हा [[साचा:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२|साचा]] वापरा. येथून [https://fountain.toolforge.org/editathons/fnf2022 हा दुवा] तुम्ही तयार केलेला लेख सादर करावा. --[[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) ११:०१, ३ फेब्रुवारी २०२२ (IST) <!-- सदस्य:Tiven2240@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlw&oldid=22748073 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == एक शंका: न्यूझीलंड की न्यू झीलॅंड? == नमस्कार, एक शंका होती, ती तुम्हाला विचारतो आहे. न्यूझीलंड की न्यू झीलॅंड या पैकी कोणता शब्द योग्य आहे? म्हणजे समजा न्यू झीलॅंड असा वापरला तर मग इंग्लंडचे पण इंग्लॅंड व्हायला पाहिजे. आयर्लंडचे आर्यलॅंड असायला पाहिजे. माझ्यामते न्यूझीलंड हा शब्द ठिक वाटतो. उच्चार करताना देखील आपण न्यूझीलंड म्हणतो, न्यू झीलॅंड नाही. आपला अभिप्राय कळवा. [[सदस्य:Aditya tamhankar|Aditya tamhankar]] ([[सदस्य चर्चा:Aditya tamhankar|चर्चा]]) ७ फेब्रुवारी २०२२, ११:३४ :{{साद|Aditya tamhankar}} :जरी न्यू झीलंड आणि न्यू झीलँड हे दोन्ही उच्चार प्रचलित असले तरी ही न्यू झीलंड हा अधिक प्रचलित असल्याचे दिसत आहे. तरी न्यू झीलंड असेच कायम ठेवावे. :त्यातही न्यू झीलंड असेच ठेवावे, न्यूझीलंड नव्हे. देशाच्या अधिकृत इंग्लिश नावात सुद्धा हे दोन शब्द वेगळे ठेवलेले आहेत. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:२८, ८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) == Translation notification: ContribuLing 2022 == Hello अभय नातू, You are receiving this notification because you signed up as a translator to मराठी, गुजराती आणि हिंदी on Meta. The page [[:metawikipedia:ContribuLing 2022|ContribuLing 2022]] is available for translation. You can translate it here: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022&language=mr&action=page translate to मराठी] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022&language=gu&action=page translate to गुजराती] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022&language=hi&action=page translate to हिंदी] The priority of this page is medium. <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Your help is greatly appreciated. Translators like you help Meta to function as a truly multilingual community. You can [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup change your notification preferences]. Thank you! Meta translation coordinators&lrm;, १७:३४, १२ फेब्रुवारी २०२२ (IST) <!-- सदस्य:WikiLucas00@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> ==अलीकडील लेखांसाठी विनंती== नमस्कार @[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]], मी नुकतेच तपासले की तुम्ही मी तयार केलेले पृष्ठ हटवले आहे आणि एका पृष्ठावर तुम्ही उल्लेखनीयता टॅग लावला आहे. मी अलीकडे गायक, संगीतकार, संगीत निर्माते यांच्यावर काम करत आहे ज्यांनी अनेक पुरस्कार जिंकले आहेत. मी तुम्हाला हे पृष्ठ [[मनमीत सिंग गुप्ता]] परत मेनस्पेस वर आणण्याची विनंती करतो जेणेकरून मी लेखाचा विस्तार करू शकेन आणि त्यांच्या कामाबद्दल अधिक तपशील जोडू शकेन. आपण पृष्ठ हटविण्याचे कारण म्हणजे लेखाचा टोन जाहिरातींचा होता, मला वाटते लेखाच्या काही भागांमुळे मशीन भाषांतर होते त्यामुळे ही समस्या उद्भवली.[[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) ०१:१२, १६ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :नमस्कार, :मनमीत सिगं गुप्ता परत आणण्याआधी आपण तयार केलेली तत्सम पाने कृपया सुधारावीत. स्वतःच प्रसिद्ध केलेले, एजंटकरवी प्रसिद्ध झालेले किंवा ब्लॉगपोस्टवरचे दुवे देऊ नयेत. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १०:३०, १७ फेब्रुवारी २०२२ (IST) ::नमस्कार @[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]], मी तुमच्या मताचा आदर करतो आणि मी माझे अलीकडील लेख सुधारले आहेत ([[अरविंद वेगडा ]], [[दिलर खरकिया]]) ज्यात तुम्ही उल्लेखनीयताचा टेम्प्लेट लावला आहे.मुद्दा असा आहे की पूर्वी मी मराठी विकिपीडियावर सक्रियपणे योगदान देत असे परंतु आता विकी लवंस फोलकलोरे च्या आंतरराष्ट्रीय टीमचा सदस्य म्हणून मला समुदाय पोहोच अधिकारी म्हणून नियुक्त केले जात आहे मला आता सक्रियपणे भागीदारी शोधाव्या लागतील, ब्लॉग लिहावे लागतील, तांत्रिक कामात मदत करावी लागेल आणि त्यामुळेच मला मराठी विकिपीडिया संपादित करण्यासाठी वेळ मिळत नाही. [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १३:०९, १७ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :तुमच्या विकि लव्ह्ज फोकलोर आणि येथील योगदानाबद्दल धन्यवाद. तुमचा येथील कमी झालेला वेळ मी समजू शकतो. तरीही तुम्ही येथील लेख योग्यरीत्या पूर्ण करीत असता हे चांगलेच आहे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १०:३५, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) ::धन्यवाद [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ,मी तयार केलेली पाने हटवल्यामुळे माझ्या योगदानाच्या आकडेवारीवर परिणाम होतो [[https://xtools.wmflabs.org/pages/mr.wikipedia.org/Rockpeterson येथे पहा]]. आशा आहे की तुम्ही हटवलेला लेख परत आणाल आणि या लेखांमधून ([[अरविंद वेगडा ]], [[दिलर खरकिया]]) उल्लेखनीयता टॅग काढून टाकाल. [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) ११:०३, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :उल्लेखनीयता टॅग काढण्यासाठी किंवा घालवलेली पाने पुनर्स्थापित करण्यासाठी ''माझ्या आकडेवारीवर परिणाम होतो'' हे कारण नाही. उल्लेखनीयता टॅग लावण्याचे कारण या व्यक्ती उल्लेखनीय नाहीत असे आहे. त्याबद्दल तुम्ही योग्य ते बदल करुन किंवा त्यासाठीचे संदर्भ लावू शकता. :याखेरीज इतर उल्लेखनीय व्यक्ती, स्थळे किंवा इतर अनंत विषयांवर योग्य त्या प्रकारे लेख लिहू शकता. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १२:२१, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) ::पण [[सदस्य:अभय नातू|अभय ]] , जे पान हटवले आहे ते कसे संपादित करणे शक्य आहे, ज्या पानांवर नोटाबिलिटी टॅग आहे ते मी संपादित केले आहेत.[[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १२:२९, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :[[सदस्य:Rockpeterson|@Rockpeterson]] , त्या पानांवरील व्याकरण सुद्धा सुधारावेत ही विनंती. [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १२:३६, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :@[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] व्याकरण दुरुस्त केले आहे कृपया तपासा आणि हटवलेला लेख देखील परत आणा [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) २१:०५, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) ::नमस्कार @[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] तुम्ही मला याबद्दल अपडेट करू शकता का? [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १२:३३, १ मार्च २०२२ (IST) ::मी योग्य संदर्भ देऊन लेख पुन्हा तयार केला आहे कृपया तुम्ही हा लेख सँडबॉक्समधून [[सदस्य:Rockpeterson/sandbox |मनमीत सिंग गुप्ता ]] मुख्य पानावर हलवू शकता का? [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १४:३१, १ मार्च २०२२ (IST) :या लेखात मला अजूनही त्रुटी जाणवतात. :१. लेखनशैली, लेखनसंकेत, इ. या त्रुटी मी भरुन काढल्या आहेत. कृपया त्या ध्यानात घ्याव्यात व मागे तयार केलेल्या लेखांमध्ये अशा सुधारणा कराव्यात. किमानपक्षी यापुढे लिहिल्या जाणाऱ्या लेखांमध्ये ही काळजी घ्यावी. :२. अद्यापही या व्यक्तीची उल्लेखनीयता स्पष्ट होत नाही. यांना मिस्टिक पुरस्कार मिळाला आणि गिनिस रेकॉर्डतर्फे एक पदवी देण्यात आली, यापुढे त्यांनी दोन क्लब आणि लग्नांत गाणी गायली तसेच एक फाउंडेशनचे ते कार्यकारी अध्यक्ष आहेत (ही फाउंडेशनही उल्लेखनीय दिसत नाही) इतकेच मला दिसले. त्यांनी इतर उल्लेखनीय काम केलेले असल्यास लेखात दिसले नाही :असो, या उत्तरास साद दिल्यावर मी हा लेख मुख्य नामविश्वात हलवतो. याचबरोबर क्र. १मध्ये केलेली विनंती तु्म्ही लक्षात घ्याल ही आशा करतो. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:२०, ३ मार्च २०२२ (IST) == प्रताधिकार मुक्त लिखाण का वगळता आहेत == नमस्कार {{साद|अभय नातू }} महाराष्ट्र शासनाने मराठी विश्वकोश हा स्वामित्व मुक्त केलेला आहे तरी आपल्या येथील '''सदस्य:संतोष गोरे ''' मोठ्या प्रमाणात हे प्रताधिकार मुक्त लिखाण वगळता आहेत. आपण त्यांना योग्य ती सूचना करावी जेणे करून सदस्यांनी लिहिलेले लिखाण उगाच वाया जाणार नाही. जसे कॉमन्स वरील चित्र येथे आपण आणतो तसेच मराठी विस्श्वकोशातील माहिती येथे येते हे बहुतेक त्यांना सांगावे लागेल विकिपीडिया वरील सदस्यांच्याच प्रयत्नातून विश्वकोश स्वामित्व मुक्त करण्याचे शासनाने ठरवले आणि या कामी मराठी विकिपीडियाचे मोठे योगदान असल्याचे कळते. विश्वकोशातील लिखाण विकिपीडियावर प्रसिद्ध करण्यासाठी महाराष्ट्र शासन स्वतःच आग्रही आहे असे म्हणतात. - [[सदस्य:Manasviraut|Manasviraut]] ([[सदस्य चर्चा:Manasviraut|चर्चा]]) २३:३६, ९ मार्च २०२२ (IST) :नमस्कार {{साद|Manasviraut}} :तुम्ही थेट संतोष गोरे यांच्याशी संवाद साधून त्यांना हे (अर्थात विकिसंकेतांनुसार नम्रपणे) कळवावे. हरकत नाही. :त्याच बरोबर महाराष्ट्र शासनाच्या निर्णयाचा दुवाही दिल्यास हा विषय पुनःपुन्हा येणार नाही. :लक्षात आणून दिल्याबद्दल धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०८:५७, १० मार्च २०२२ (IST) ::{{साद|अभय नातू|Manasviraut }} माहिती करून दिल्याबद्दल धन्यवाद. अजून एक असा मुद्दा आहे, अनेक सदस्य केवळ मराठी विश्वकोशातील मजकूर जसाच्या तसा ९८-९९% पर्यंत (म्हणजे पूर्णच) कॉपी पेस्ट करत आहेत. यात त्यांचे लेखन कौशल्य दिसत नाही. इतकंच नाही तर एका सदस्याचे जुने १० लेख आहेत, ते सर्वच्या सर्व असेच पूर्णपणे कॉपी पेस्ट आहेत. मग [[सदस्य:Sandesh9822|संदेश हिवाळे]] आणि [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] हे परीक्षक असताना बारीकसारीक तपासण्या का करतात. वरील प्रमाणे लेख लिहून तर मी आजपर्यंत अनेक स्पर्धेत प्रथम क्रमांक पटकावला असता.-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १४:३८, १० मार्च २०२२ (IST) :::मी संतोषशी पूर्णपणे सहमत आहे [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १६:२६, १० मार्च २०२२ (IST) ::::सहमत. विश्वकोशातील लिखाण कॉपीराईट फ्री असले तरी ते 90-100% जशास तसे विकिपीडियावर पेस्ट करू नये. --[[User:Sandesh9822|'''<span style="background color: black; color: orange">संदेश</span><span style="color: blue"> हिवाळे</span>'''<span style="color: green"></span>]]^{[[User talk:Sandesh9822|<span style="color: maroon">चर्चा</span>]]} ०९:५९, ११ मार्च २०२२ (IST) ::::: नमस्कार, प्रथम [[विकिपीडिया:महिला संपादनेथॉन- २०२२|महिला संपादनेथॉन- २०२२]] च्या यशाबद्दल आयोजक आणि सहभागी सदस्यांचे अभिनंदन. थोडा शोध घेतला असता मला '''साचा:कॉपीपेस्टमवि''' हा साचा सापडला आहे. कृपया तो कसा वापरावा हे अभय नातू यांनी सांगावे. तसेच यात ''मराठी विश्वकोशातून आयात मजकुर ४००० बाईट किंवा दोनपरिच्छेद पेक्षा अधिक असू नये'' असा उल्लेख आढळतो. कृपया यावर देखील खुलासा करावा.-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०८:०७, १६ मार्च २०२२ (IST) ::हा साचा शोधून काढल्याबद्दल धन्यवाद. विश्वकोशातून नकल-डकव केलेल्या लेखांत हा साचा लावावा. हा साचा सुधारण्यास वाव आहे. सध्या हा मोठा आणि बटबटीत वाटतो आहे तो छोटा करुन autocollapse करता येईल. ४,००० बाइट किंवा १-२ परिच्छेद हा आपण (विकिपीडियन लोकांनी) घालून घेतलेला नियम आहे. थेट नकल-डकव (जे गेल्या काही दिवसांत अनेक लेखांत झालेले आहे) केल्यास अनेक विसंगती दिसतात, उदा. संदर्भ नाहीत. पहिले वाक्य तुटक आहे, इ. ::महाराष्ट्र शासनाच्या नियमांत राहून मराठी विश्वकोशातून आणलेला मजकूर येथे असण्यास हरकत नाही परंतु त्याने मराठी विकिपीडियामध्ये विसंगती येऊ नयेत याची काळजी घेणे अत्यावश्यक आहे. असे आढळल्यास {{t|बदल}} साचा लावावा. यासाठी वेगळा साचाही करता येईल. ::[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २१:५३, १८ मार्च २०२२ (IST) :::::: {{ping|संतोष गोरे}} नमस्कार. [[विकिपीडिया:मराठी विश्वकोश]] इथे काही नियमांचे स्पष्टीकरण देण्यात आलेले आहे. त्याखाली साचा कसा वापरावा हेसुद्धा सांगण्यात आले आहे, पण मला जास्त कळले नाही. निवांत असताना वाचावे लागेल. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ००:२०, १८ मार्च २०२२ (IST) ::{{साद|Khirid Harshad}} कृपया येथील चर्चा पहावी. vishwakosh.marathi.gov.in/ या संकेतस्थळावरून केलेली नकल डकव उडवू नये. त्या ऐवजी सदरील लेखात <nowiki>[[वर्ग:मराठी विश्वकोशातून कॉपीपेस्ट मजकूर]]</nowiki> हा वर्ग जोडावा ही विनंती. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ११:२७, २० मार्च २०२२ (IST) :::{{साद|संतोष गोरे}} ठीक आहे. परंतु काही लेख ४००० बाइटपेक्षा जास्त नकल डकव केलेली आहेत जसे की [[पोशाख व वेशभूषा]] पानावर ७७०००+ बाइट माहिती जशीच्या तशी उतरवली आहे मग यास अर्थ काय? म्हणून ही माहिती चर्चा पानावर स्थलांतरित केली. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) ११:३६, २० मार्च २०२२ (IST) :::कृपया वरील चर्चा नीट अभ्यासली असता असे लक्षात येते की, '४,००० बाइट किंवा १-२ परिच्छेद हा आपण (विकिपीडियन लोकांनी) घालून घेतलेला नियम आहे'. थोडक्यात अधिक नकल डकव करण्यास हरकत नाही. कृपया पूर्ण चर्चा वाचून समजून घ्यावी. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ११:४३, २० मार्च २०२२ (IST) ==KiranBOT II व nobots बद्दल विनंती== नमस्कार. मी काही वेळापूर्वी [[user:KiranBOT II]] व {{tl|bots}} वर काही माहिती टाकली आहे. ती एकदा कृपया तपासून बघा अशी विनंती. धन्यवाद. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ००:२०, १८ मार्च २०२२ (IST) :वरील चर्चा [[विकिपीडिया:चावडी/तांत्रिक प्रश्न#KiranBOT II]] इथे सुरु केली. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०१:००, १८ मार्च २०२२ (IST) ::{{ping|Shantanuo|संतोष गोरे|‎Khirid Harshad|‎अमर राऊत}} नमस्कार. bot च्या संपादनांसोबत धूळपाटीवर प्रयोग करण्यासाठी ३-४ मोठ्या लेखांची गरज आहे. मजकुराच्या आकारानुसार यादी असणारे एखादे पान ([[विशेष:छोटी पाने]] सारखं) किंवा tool आहे का? तसे काही नसेल तर अंदाजे लेख निवडता येतील. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २१:४९, ९ मे २०२२ (IST) :नमस्कार, या प्रयोगासाठी भरपूर पर्याय उपलब्ध आहेत. :#[[विशेष:मोठी पाने]] येथे मोठ्या लेखांची यादी आहे. :#माझे लेख- [[भारतीय मोर]], [[पूजा हेगडे]], [[द काश्मीर फाइल्स]], [[दिव्या भारती]] यावर तुम्ही प्रयोग करू शकता. :#किंवा मोठी पाने येथील लेख तुमच्या किंवा माझ्या धुळपाटी वर कॉपी पेस्ट करून त्यावर देखील प्रयोग करू शकता. काम झाल्या वर त्यातील अनावश्यक धुळपाटी उडवता येतील. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०६:२५, १० मे २०२२ (IST) :{{साद|Usernamekiran}} नमस्कार, कृपया धुळपाटी१, धुळपाटी२.... अशा अनेक धुळपाट्या तयार केल्यास त्यांना लेखपान गृहीत धरून तुम्हाला प्रयोग करण्यास अधिक सोपे जाईल असे मला वाटते. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) २२:२८, ११ मे २०२२ (IST) ::{{ping|संतोष गोरे}} नमस्कार. मी बऱ्याच दिवसांपूर्वी [[विकिपीडिया:धूळपाटी/KiranBOT II]] तयार केले होते. तुम्ही सांगितलेल्या "विशेष:मोठी पाने" वरून मी दुसरे महायुद्ध, महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था, आणि क्रिकेट हे तीन लेख धुळपाटीवर एकत्र केले. यामुळे धुळपाटीवर वेगवेगळ्या प्रकारचे भरूपर शब्द मिळाले. तुमच्या मदतीसाठी धन्यवाद. :-) —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २२:०९, १२ मे २०२२ (IST) == चुकीचे वर्ग == नमस्कार, कृपया [https://mr.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8/Ravikiran_jadhav हे पाहावे] बरीचशे चुकीचे वर्ग तयार झाले आहेत. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०६:४५, २४ मार्च २०२२ (IST) :असे दिसते आहे की वर्ग घातले आहेत पण वर्ग तयार झालेले नाहीत. प्रत्येक लेखात बदल करावा लागेल असे दिसते आहे. -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०६:३६, २६ मार्च २०२२ (IST) == Translation notification: ContribuLing 2022/Program == Hello अभय नातू, You are receiving this notification because you signed up as a translator to मराठी, गुजराती आणि हिंदी on Meta. The page [[:metawikipedia:ContribuLing 2022/Program|ContribuLing 2022/Program]] is available for translation. You can translate it here: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022%2FProgram&language=mr&action=page translate to मराठी] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022%2FProgram&language=gu&action=page translate to गुजराती] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022%2FProgram&language=hi&action=page translate to हिंदी] The priority of this page is medium. The deadline for translating this page is 2022-03-31. <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Your help is greatly appreciated. Translators like you help Meta to function as a truly multilingual community. You can [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup change your notification preferences]. Thank you! Meta translation coordinators&lrm;, २१:१९, २६ मार्च २०२२ (IST) <!-- सदस्य:WikiLucas00@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Translation notification: VisualEditor/Newsletter/2022/April == Hello अभय नातू, You are receiving this notification because you signed up as a translator to हिंदी on Meta. The page [[:metawikipedia:VisualEditor/Newsletter/2022/April|VisualEditor/Newsletter/2022/April]] is available for translation. You can translate it here: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-VisualEditor%2FNewsletter%2F2022%2FApril&language=hi&action=page translate to हिंदी] <div lang="en" class="mw-content-ltr"><b><span style="vertical-align:top;padding:0 0.3em;">[[File:SMirC-congrats.svg|19x19px|Thank you very much!]]</span>धन्यवाद!</b></div> Your help is greatly appreciated. Translators like you help Meta to function as a truly multilingual community. You can [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup change your notification preferences]. Thank you! Meta translation coordinators&lrm;, २२:२३, २७ एप्रिल २०२२ (IST) <!-- सदस्य:Whatamidoing (WMF)@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == सम्राट थोरात या पानावर उल्लेखनीयता साचा असल्याबाबत == नमस्कार अभय सर मी बनवलेल्या सम्राट थोरात या विकिपीडिया पानावर उल्लेखनीयता साचा जोडला आहे. तरी मी आता सदर पानाबद्दल आवश्यक ते संदर्भ जोडले आहेत ते आपण तपासून पाहू शकता आणि काही अनावश्यक संदर्भ किंवा माहिती वाटल्यास मला सूचित करू शकता, मी ते बदल करून घेईल. आतापर्यंत माझा लेख टिकवण्यासाठी आपण केलेल्या मार्गदर्शन बद्दल मी आपला आभारी आहे. धन्यवाद. ==meta वर तुमचा अभिप्राय== नमस्कार [[:meta:User Talk:Community Tech bot#set-up on mrwiki]] येथे तुमचा अभिप्राय देण्याची विनंती करतो. थोडक्यात, जर bot आठवड्यात एकदा एकच संपादन करत असेल तर त्याला bot flag ची आवश्यकता आहे का, असा प्रश्न आहे. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २२:१४, १२ मे २०२२ (IST) == Translation request == Hello. Can you translate and upload the articles [[:en:National Museum of History of Azerbaijan]] and [[:en:National Art Museum of Azerbaijan]] in Marathi Wikipedia? Yours sincerely, [[सदस्य:Multituberculata|Multituberculata]] ([[सदस्य चर्चा:Multituberculata|चर्चा]]) ०३:३३, १६ मे २०२२ (IST) :Hello. :I withdraw the request because [[सदस्य:Khirid Harshad]] has created both articles [[अझरबैजानच्या इतिहासाचे राष्ट्रीय संग्रहालय]] and [[अझरबैजानचे राष्ट्रीय कला संग्रहालय]]. :Yours sincerely, [[सदस्य:Multituberculata|Multituberculata]] ([[सदस्य चर्चा:Multituberculata|चर्चा]]) २३:५३, २९ मे २०२२ (IST) ::{{साद|Multituberculata}} ::I see that you have spam-messaged accounts on this wiki, including bot accounts. As a result, my bot (सांगकाम्या) which I have used for years and years, is now blocked because it has pending messages that cannot be cleared. ::Not happy about this. Please do not spam-message individuals, rather use the Embassy. Thank you. ::[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०६:४०, ३० मे २०२२ (IST) :::I apologize to you. That was not my intention. [[सदस्य:Multituberculata|Multituberculata]] ([[सदस्य चर्चा:Multituberculata|चर्चा]]) १७:५७, ३० मे २०२२ (IST) == ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक पान नावाबाबत == {{साद|अभय नातू}}, {{साद|Khirid Harshad}} २००७ पासून २०१६ पर्यंत '''आयसीसी वर्ल्ड ट्वेंटी२०''' असे अधिकृत नाव होते. २०२१ पासून '''आयसीसी पुरुष ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक''' असे अधिकृत नाव आहे. तर २०१६ पर्यंतच्या स्पर्धांची पाने २०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २००७ वगैरे इथून २००७ आयसीसी वर्ल्ड ट्वेंटी२० अशी स्थानांतरित करावी का? आणि २०२१ पासून २०२१ आयसीसी पुरुष ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक असे करावे का? व शीर्षकात '''आयसीसी''' लिहावे की '''आय.सी.सी.''' ? तुमचा विचार सांगावा. [[सदस्य:Aditya tamhankar|Aditya tamhankar]] ([[सदस्य चर्चा:Aditya tamhankar|चर्चा]]) ४ जून २०२२, ११:०८ :{{साद|Aditya tamhankar}}, :लेखाचे शीर्षक शक्यतो अधिकृत नावानेच ठेवावे. ''२०१६ पर्यंतच्या स्पर्धांची पाने २०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २००७ वगैरे इथून २००७ आयसीसी वर्ल्ड ट्वेंटी२०'' असे करणे बरोबर होईल. याच बरोबर आत्ता असलेल्या शीर्षकांपासून तसेच त्यांच्या variations पासून पुनर्निदेशने असावीत. :लेखात ''आयसीसी'' असे ठेवून ''आय.सी.सी.'' पासून पुनर्निर्देशन करावे. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १६:१०, ४ जून २०२२ (IST) मला असे वाटते की, २००७ ते २०१६ पर्यंत जे अधिकृत नाव होते तेच ठेवावे कारण तेव्हा ते त्याच नावाने ओळखले जायचे. परंतु त्यानंतर त्याचे नाव बदलले आहे, मग ज्यावर्षीपासून त्याचे नाव बदलले, तिथपासून बदललेल्या नावाचे शीर्षक असावे‌. तसेच माझ्यामते आयसीसी हा शब्द शीर्षकात योग्य वाटतो. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) २०:००, ४ जून २०२२ (IST) == bot दर्जा == १३ जूनला [[user:KiranBOT]] चा bot दर्जा निघून जाईल. दर्जा अनंत काळासाठी करण्यात यावा हि नम्र विनंती. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] १९:०४, ११ जून २०२२ (IST) :{{झाले}} -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २१:४४, ११ जून २०२२ (IST) ==blacklist== नमस्कार. मी "[[मिडियाविकी:Spam-blacklist]]" हे पान मराठी विकिपीडियावर सुरु केले. मी त्यामध्ये bwarunghepi168 हे संकेतस्थळ टाकले, व माझ्या नवीन खात्यामधून ते संकेतस्थळ लेखामध्ये टाकण्याचा प्रयत्न केला असता filter/गाळणी मुळे संपादन जतन झाले नाही. म्हणजे Spam-blacklist ने अपेक्षेप्रमाणे काम केले.<p>पण आज मी blacklist मध्ये dedicationlinks हे संकेतस्थळ टाकले असता ते नवीन ओळीमध्ये येण्याऐवजी त्याच ओळीत आले. आणि नंतर दुसऱ्या खात्यातून ते संकेतस्थळ माझ्या चर्चापानावर टाकले असता संपादन जतन झाले. असे व्हायला नको होते. इंग्रजी विकिपीडियावरील [ https://en.wikipedia.org/wiki/MediaWiki:Spam-blacklistपान इथे आहे. ]<p>अजून एक फरक म्हणजे, इंग्रजी मध्ये त्या पानाचं शीर्षक "interface page" असं आहे. मराठी विकिपीडियावर मराठीत ते शीर्षक "संदेश", आणि इंग्रजी मध्ये "message" असे आहे. मला वाटते ह्या पानाच्या programing मध्ये काहीतरी झाले आहे. interface admin म्हणून तुम्हाला काही फरक दिसू शकेल का? courtesy साद {{ping|QueerEcofeminist|Shantanuo|Tiven2240}} —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] १९:५९, १ जुलै २०२२ (IST) :{{साद|Usernamekiran}} :कोणती गाळणी ब्लॅकलिस्ट वापरते हे माहिती आहे का? :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०१:३०, २ जुलै २०२२ (IST) ::नाही. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०१:३२, २ जुलै २०२२ (IST) ::: [[special:diff/2134132|बहुतेक झाले]]. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०१:४५, २ जुलै २०२२ (IST) : :-). ठीक. अधिक मदत लागल्यास कळवालच. -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:५५, २ जुलै २०२२ (IST) == तमिळ लेखांची उल्लेखनीयता == [[सदस्य:Prasannakumar]] यांनी अनेक [https://xtools.wmflabs.org/pages/mr.wikipedia.org/Prasannakumar तमिळ लेख] मराठीमध्ये बनवले आहेत. परंतु एकतर त्यांचे योग्यरित्या भाषांतर न करता तसेच इंग्रजीमध्ये आहेय अथवा बरेच दीर्घकाळ रिकामे लेख आहेत उदाहरणार्थ अनेक तमिळ चित्रपटांचे लेख हे केवळ रिकामे आहेत. मग यावर उपाय काय? हे सर्व लेख दुरुस्त करून ठेवावे की उडवावेत? [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) २३:२३, १० जुलै २०२२ (IST) :वेळ मिळेल तसे लेखांत भर घालावी. निवडक लेखांना इतर लेखांमध्ये समाविष्ट करावे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २३:२८, १० जुलै २०२२ (IST) == उल्लेखनीयता टॅग काढण्याची विनंती == नमस्कार अभय, मी पाहिले की तुम्ही माझ्या नुकत्याच तयार केलेल्या लेखात [[राजेंद्र सिंग पहल]] उल्लेखनीयतेचा टॅग जोडला आहे. मी लेखात आणखी संदर्भ जोडले आहेत, आशा आहे की तुम्ही त्याला तपरात तपासाला आणि टॅग काढून टाकाल कारण ती व्यक्ती स्पष्टपणे खाली सूचीबद्ध केल्याप्रमाणे उल्लेखनीयता निकष पार करते १. एकाधिक दूरदर्शन शोचे निर्माता २. आयफा शो प्रवर्तक ३. लेखक धन्यवाद [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १९:०७, २७ जुलै २०२२ (IST) :{{साद|Rockpeterson}}, :मी या लेखावर {{t|उल्लेखनयीता}} साचा लावला होता. त्यासाठी संदर्भांची नव्हे तर या व्यक्तीच्या उल्लेखनीयते बाबत मजकूर जोडण्याची आवश्यकता आहे. यांनी ''काही कार्यक्रम आयोजित केले आणि त्याबद्दल त्यांना पुरस्कार मिळाले''. यात त्यांची उल्लेखनीयता स्पष्ट होत नाही आहे. :आवश्यक असा तपशील जोडावा ही विनंती. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०७:३१, २८ जुलै २०२२ (IST) == तांत्रिक प्रचालक == नमस्कार अभय जी, {{Tl|Ambox}} नीट प्रकारे चालणे [[मिडियाविकी:Common.css]] मध्ये काही बदल करण्यास आवश्यकता आहे. आपण माझ्या सदस्य खातात आवशक अधिकार द्यावे अशी विनंती. --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) १९:५५, ३ ऑगस्ट २०२२ (IST) :{{|}}, :१ महिन्याचा अधिकार दिला आहे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २१:५१, ६ ऑगस्ट २०२२ (IST) mhojnqw9avn49rjkfzlo71q73uyw1gr 2143570 2143569 2022-08-06T16:22:22Z अभय नातू 206 /* तांत्रिक प्रचालक */ wikitext text/x-wiki {{सदस्य चर्चा:अभय नातू/जुचसाचा}} '''माझ्यासाठीच्या आपल्या सूचना, प्रश्न, इ. येथे नोंदवा.''' == खांडबहाले.कॉम == माननीय [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] सर, आपण उल्लेखनीयता विषयक सूचित केल्याप्रमाणे मी [[सुनील खांडबहाले]] या पानास संदर्भ व माहिती जोडण्याचा प्रयत्न केला होता. तो आता तिथे दिसत नाही. उल्लेखनीयता सूचनेची पूर्तता करण्यासाठी कृपया मार्गदर्शन करावे. खूप खूप धन्यवाद. उल्लेखनीयता विषयक सूचित केल्याप्रमाणे [[सुनील खांडबहाले]] मी खालीलप्रमाणे माहिती व संदर्भ जोडले होते, परंतु हे बदल उलटवले गेले आहेत. [[सुनील खांडबहाले]] साठी संदर्भ खालीलप्रमाणे; कृपया संपादित करावे किंवा मी केलेले पान https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=सुनील_खांडबहाले&oldid=2014754 उलटावे. * [http://khandbahale.com "KHANDBAHALE.COM"] * [http://globalprosperityfoundation.org "Global Prosperity Foundation"] * [https://legatum.mit.edu/entrepreneur/sunil-khandbahale/ "MBA, MIT Sloan School of Management"] ''Entrepreneurs, 15th Feb, 2022'' * [https://www.newindianexpress.com/education/edex/2013/nov/11/Young-achievers-535948.html "यंग अचिव्हर्स - सुनील खांडबहाले"] '' इंडियन एक्स्प्रेस, ११ नोव्हेंबर २०१३'' * [https://maharashtratimes.com/dictionary-man/articleshow/34341890.cms "‘डिक्शनरी मॅन’ व्हाइट हाऊसमध्ये"] ''दैनिक महाराष्ट्र टाइम्स, २९ एप्रिल, २०१४'' * [http://www.globalprosperityfoundation.org/2012/10/global-discovery-school.html, "Global Prosperity Foundation"] * [https://www.inmarathi.com/135368/sunil-khandbahale-and-khandbahale-dictionary-success-story/ "‘खांडबहाले’ या पहिल्यावहिल्या ऑनलाईन मराठी डिक्शनरीचा ‘असा’ झालाय जन्म"] ''इनमराठी, २३ सप्टेंबर २०२१'' * [http://archive.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=92194:2010-08-08-15-57-41&Itemid=1 "व्यक्तिवेध : सुनील खांडबहाले"] ''दै.लोकसत्ता'' * [https://economictimes.indiatimes.com/first-english-marathi-online-dictionary-launched/articleshow/3116547.cms?from=mdr "First English-Marathi online dictionary launched"] ''Economic Times, Jun 10, 2008'' * [http://archive.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=88966:2010-07-26-16-48-20&Itemid=1 "खांडबहाले डॉट कॉमतर्फे विकसित करण्यात आलेल्या जगातल्या पहिल्याच ‘इंग्रजी-मराठी मोबाईल डिक्शनरी’चे प्रकाशन"] ''दैनिक लोकसत्ता'' * [https://economictimes.indiatimes.com/first-english-marathi-online-dictionary-launched/articleshow/3116547.cms "First English-Marathi online dictionary launched"] ''Economic Times, 10 Jun, 2008 * [https://legatum.mit.edu/entrepreneur/sunil-khandbahale/ "MBA, MIT Sloan School of Management"] ''Entrepreneurs, 15th Feb, 2022'' * [https://www.thehindu.com/features/metroplus/words-without-borders/article5308145.ece "Word without borders"] ''The Hindu, NOVEMBER 03, 2013'' * [https://indianexpress.com/article/cities/pune/find-an-english-match-online-in-marathi-hindi-and-now-gujarati/ "Find an English match online in Marathi,Hindi and now Gujarati"] ''23 Jun, 2009'' * [http://www.esakal.com/NewsDetails.aspx?NewsId=5403009163839016092&SectionId=13&SectionName=%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%20%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0&NewsDate=20121105&Provider=-&NewsTitle= "खांडबहाले.कॉम'ने ओलांडला एक कोटी हिट्‌सचा टप्पा"] ''दै. सकाळ'' * [https://www.loksatta.com/vruthanta/need-of-documentation-of-dialects-sunil-khandbahale-233394/ "बोली भाषांच्या दस्तावेजीकरणाची गरज - सुनील खांडबहाले"] ''दैनिक लोकसत्ता, २५ ऑक्टोबर, २०१३'' * [http://www.loksatta.com/maharashtra-news/khandbahale-dotcom-honored-by-giving-international-award-20344 "'खांडबहाले डॉटकॉम'चा आंतरराष्ट्रीय पुरस्काराने गौरव"] ''दै. लोकसत्ता'' * [http://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/Kumbhathon-to-focus-on-tech/articleshow/46006585.cms "Kumbhathon to focus on tech - Sunil Khandbahale] ''Times of India'' * [https://divyamarathi.bhaskar.com/news/MAH-NMAH-NAS-youths-to-contribute-in-development-via-indovasion-nasik-circle-4426584-NOR.html "‘इंडोवेशन नाशिक सर्कल’द्वारे तरुणाई टाकणार विकासात भर"] ''दै. दिव्य मराठी, ७ नोव्हेंबर, २०१७'' * [https://vidapatil.medium.com/nilaykulkarni-981e706f5b72 "Kumbhathon, a periodic co-location of innovators — the genesis"] ''मेडीयम.कॉम'' * [http://www.timeskuwait.com/upload/pdf/Times%20Independence%20day%202015.pdf "Kumbhathon : Finding innovative solutions to social challenges"] ''Times Kuwait'' * [https://www.lokmat.com/pune/perennial-opportunity-enjoy-melodious-music-a684/ "सुमधूर संगीताच्या आस्वादाची बारमाही संधी"] ''लोकमत न्यूज नेटवर्क, पुणे, ७ फेब्रुवारी २०२१'' * [https://www.samaysangit.app "समयसंगीत संकेतस्थळ "समयसंगीत.अँप"] ''https://www.samaysangit.app'' * [https://maharashtratimes.com/maharashtra/nashik/dhaneshwari-radio-by-khandabhale-com/articleshow/71353315.cms "खांडबहाले डॉट कॉमतर्फे ज्ञानेश्वरी रेडिओ इंटरनेटवर"] ''दै. महाराष्ट्र टाइम्स, २९ सप्टेंबर २०२९'' * [https://www.loksatta.com/pune/dnyaneshwari-is-now-open-to-the-world-through-internet-radio-abn-97-1981711/ "ज्ञानेश्वरी आता इंटरनेट रेडिओद्वारे विश्वाला खुली"] ''दै. लोकसत्ता, २९ सप्टेंबर २०२९'' * [https://www.hindustantimes.com/mumbai/soon-learn-sanskrit-via-your-cellphone/story-MBP4sK51ar1BcuChSiVVTI.html "Soon, learn sanskrit via your cellphone"] ''Hindustan Times, 14 Aug, 2011'' * [https://www.bhaskar.com/state/haryana/news/haryana-news-world39s-first-sanskrit-internet-radio-started-so-that-people-understand-sanskrit-072504-5255130.html "दुनिया का पहला संस्कृत इंटरनेट रेडियो शुरू हुआ, ताकि लोग संस्कृत को समझें"] ''दैनिक भास्कर'' * [https://www.loksatta.com/nashik/online-sanskrit-internet-radio-launched-zws-70-1952031/ "संस्कृत इंटरनेट रेडिओ ऑनलाईन प्रक्षेपित"] ''दैनिक लोकसत्ता, १७ ऑगस्ट २०१९'' * [https://maharashtratimes.com/maharashtra/nashik/sanskrit-radio-is-now-available-on-the-internet/articleshow/70717022.cms "इंटरनेटवर आता संस्कृत रेड़िओ"] ''दै. महाराष्ट्र टाइम्स १८ ऑगस्ट, २०१९'' * [https://divyamarathi.bhaskar.com/news/sanskrit-bharti-is-the-worlds-first-sanskrit-internet-radio-broadcast-1566017205.html "‘संस्कृत भारती’ हा जगातील पहिला संस्कृत इंटरनेट रेडिओ प्रसारित"] ''दै. दिव्य मराठी'' * [https://divyamarathi.bhaskar.com/news/DMS-HDLN-sunil-khandbahale-write-about-social-media-5854140-NOR.html "भारतीयांसाठी लोकाभिमुख स्वतंत्र सोशल मीडिया हवा"] ''दैनिक दिव्य मराठी, १८ एप्रिल २०१८'' * [https://divyamarathi.bhaskar.com/news/EDT-HDLN-sunil-khandbahale-write-about-social-media-5853319-NOR.html "सोशल मीडिया व्यसनमुक्तीची गरज"] ''दैनिक दिव्य मराठी, १८ एप्रिल २०१८'' * [https://maharashtratimes.com/maharashtra/mumbai-news/spell-checker-in-marathi/articleshow/31073018.cms "बिनधास्त लिहा बिनचूक मराठीत "] ''दैनिक महाराष्ट्र टाइम्स, २७ फेब्रुवारी २०१४'' * [https://divyamarathi.bhaskar.com/news/MAH-NMAH-NAS-nashik-news-in-marathi-sunil-khanbahale-develop-spell-checker-in-computer-4535242-NOR.html "मराठी विश्‍व: नाशिकच्या तरुणाने आणली मराठी स्पेलचेकर प्रणाली"] ''दैनिक दिव्य मराठी, २८ फेब्रुवारी २०१४'' * [https://maharashtratimes.com/editorial/ravivar-mata/sunil-khandbahale/articleshow/32094924.cms "विश्वास सार्थकी लावला!"] दै. महाराष्ट्र, १६ मार्च, २०१४ * [https://www.dnaindia.com/mumbai/report-12th-language-added-in-online-dictionary-1776928 "12th language added in online dictionary"] DNA India, 13 December, 2012 * [https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/whats-the-good-word-you-can-send-an-sms/articleshow/11865488.cms "What's the good word? You can send"] ''13 Feb, 2012'' * [https://www.hindustantimes.com/mumbai/translate-marathi-words-into-english-using-mobile-phone/story-wfXpwUJpcuB3FjELK1cWFN.html "Translate Marathi words into English using mobile phone"] ''Hindustan Times, 7 Feb, 2012'' * [https://maharashtratimes.com/editorial/article/-/articleshow/12034523.cms "शब्दकोशाचा बादशाह"] ''दै. महाराष्ट्र टाइम्स, २६ फेब्रुवारी २०१२'' * [http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/19007448.cms "डिक्शनरीमॅन"]''दै. महाराष्ट्र टाइम्स'' * [http://aksharaya.org/event/aksharsanvad-an-interview-with-sunil-khandbahale/ "Aksharsanvad"] ''Aksharsanvad, 27 April 2012'' * [https://www.csi-nashik.org.in/yashokirti_award.php, CSI Yashokirti Award] * [https://www.csi-nashik.org.in/image/yashokirti-award-khandbahale.jpg, Khandbahale receiving CSI award from D B Pathak IIT Mumbai Chairman] * [http://maharashtratimes.indiatimes.com/rssarticleshow/msid-19026839,prtpage-1.cms "युथ आयकॉन"] ''दै. महाराष्ट्र टाइम्स'' * [http://www.vasvik.org/Information_&_Communication_Technology.html, VASVIK Award Winners in Information & Communication Technology] * [https://www.businesswireindia.com/the-second-edition-of-india-di-20120120150500.html, The Second Edition of India Digital Awards] * [http://www.iamai.org.in/events/india_digital_award_2012/award_winners.htm, IAMAI India Digital Award Winners] * [http://mbillionth.in/wp-content/uploads/2012/07/Full-mBillionth-2012-book.pdf, mBillionth Award, South Asia 2012] बाह्य दुवें * [https://www.khandbahale.com KHANDBAHALE.COM Website] * [https://www.sunilkhandbahale.com Sunil Khandbahae's Personal Blog] * [http://legatum.mit.edu/entrepreneur/sunil-khandbahale/ Sunil Khandbahale at MIT] * [http://www.inktalks.com/discover/630/sunil-khandbahale-breaking-the-language-barrier इंक टॉल्क - Sunil Khandbahale: Breaking the language barrier] * [https://www.ted.com/talks/sunil_khandbahale_language_a_life_unscambler टेड टॉल्क - Sunil Khandbahale: Language a Life Unscambler] * [https://www.ted.com/talks/sunil_khandbahale_the_art_that_is_language टेड टॉल्क - Sunil Khandbahale: The Art that is Language] :नमस्कार, :माहिती दिल्याबद्दल धन्यवाद. तुमच्या लेखातील तसेच येथील माहिती जाहिरातसदृश दिसत आहे. यात एका व्यक्ती किंवा संस्थेची जाहिरात करण्याचा प्रयत्न दिसतो. हे विकिपीडियावर उचित नाही तरी ते घालू नये. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २२:४६, १२ फेब्रुवारी २०२२ (IST) == अनावश्यक पाने, वर्ग, साचे यांबाबत == कृपया [[:वर्ग:उल्लेखनीयता रद्दीकरण]] याकडे एकदा लक्ष द्यावे. मी अनावश्यक पाने, वर्ग, साचे यांची यादी केली आहे. जे तुम्हास अयोग्य वाटतील ते वगळावे. तसेच माझे अन्य संपादने चुकीची असल्यास उलटवावे. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) २०:४२, १९ जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|Khirid Harshad}} :तुम्ही [[:वर्ग:उल्लेखनीयता रद्दीकरण]] कडे लक्ष वेधल्यावर (व आधीही) त्याकडे लक्ष आहे. त्यातील सदस्य, सदस्य चर्चा, इ. पाने काढणे हे तातडीचे काम नाही. ज्या त्या सदस्यांनी ती पाने कोरी करावी किंवा तेथे मजकूर भरावा अशी अपेक्षा आहे. :इतर पाने थोडी थोडी करीत काढीत आहेच. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:०७, २० जानेवारी २०२२ (IST) :ता.क. {{साद|Khirid Harshad}} :तुम्ही साच्यामध्ये केलेले काही बदल पाहिले. त्यांमुळे अनेक पानांत गोंधळ निर्माण झालेला आहे. यातील काही बदल मी परतवले आहेत परंतु इतर साच्यांतील तुम्ही केलेले बदल लगेचच परतवावेत ही आग्रहाची विनंती. धन्यवाद. उरलेल्या सर्व साच्यांचे बदल परतवू का? काही साचे आयपी ॲड्रेसद्वारे सराव पद्धतीने तयार केले गेले आहेत. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) ११:५६, २० जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|Khirid Harshad}}, होय. ज्या बदलांच्या परिणामांची तुम्हाला पूर्णपणे माहिती किंवा खात्री नसेल ते बदल कृपया परतवावेत. त्यात अडचण आली तर कळवावे. धन्यवाद. [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ११:५९, २० जानेवारी २०२२ (IST) :[[सदस्य:Khirid Harshad|@Khirid Harshad]] , हे काम अत्यावश्यक नाही. मिळालेला वेळ इतर कामे व साफसफाई जात आहे हे तुम्हाला दिसत असेलच. तरी यावर लक्ष केंद्रीत करण्यापेक्षा लेखांमध्ये सुधारणा करणे चालू ठेवावे ही विनंती. धन्यवाद. [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १७:३४, ५ मार्च २०२२ (IST) :काम {{झाले}} धन्यवाद. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १७:१५, ३१ मे २०२२ (IST) == इंग्रजी शीर्षक पाने == मराठी विकिपीडियावर काही इंग्रजी शीर्षकांची पाने आहेत जी योग्य मराठी शीर्षक पानांना पुनर्निर्देशित केली आहेत. तर ती इंग्रजी शीर्षक पाने तशीच पुनर्निर्देशित असावी की मराठी विकिपीडियावरुन काढून टाकावीत? [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १२:१५, २० जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|Khirid Harshad}} :अशी अनेक पाने काढली आहेत परंतु काही पाने साच्यांच्या कमतरतेमुळे इंग्लिश शीर्षकांखाली ठेवावी लागतात. हे साचे शोधणे आणि बदलणे मोठे जिकिरीचे काम आहे, तरी सध्या आहेत ते असू द्यावेत. नवीन तयार करू नयेत असा संकेत आहे. :अर्थात, साच्यांमध्ये न वापरलेली अशी पाने काढण्यास हरकत नाही परंतु त्यासाठीची खात्री असणे आवश्यक आहे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १२:१९, २० जानेवारी २०२२ (IST) समजा अशी पानं शोधून एखादी यादी तयार केली तर ती तपासून काढून टाकण्यात आली तर चालेल का? [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १३:५२, २० जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|Khirid Harshad}} :अशी यादी करण्यासाठी येथून सुरुवात करता येईल. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०८:१०, २१ जानेवारी २०२२ (IST) :: इंग्लिश शीर्षक असलेली पाने मराठी लेखात पुनर्निर्देशित आहेत. या पणांनची यादी [https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%87 इथे] आहे --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) ०८:४५, २१ जानेवारी २०२२ (IST) :::{{ping|Khirid Harshad|Tiven2240}} इंग्रजी शीर्षक मराठी शीर्षक पानांना पुनर्निर्देशित केली असल्यामुळे इंग्रजी शीर्षक हटवून टाकणे हे प्राधान्याचे काम नाही. अभय ह्यांनी वर म्हटल्याप्रमाणे जर एखादे गरजेचे इंग्रजी शीर्षक काढल्या गेले तर अडचण येऊ शकते. असे शीर्षक पार्श्वभागात असले किंवा नसले तरी सर्वसाधारण वाचकास किंवा संपादकास फरक पडत नाही. त्यामुळे सध्यातरी त्यावर वेळ आणि मेहनत घेणे फायद्याचे राहणार नाही. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] १२:३७, २२ जानेवारी २०२२ (IST) == अलीकडील बदल == नमस्कार, एक मदत हवी आहे. "अलीकडील बदल" सदरात ठराविक लोक वारंवार तेच ते बदल करत आहेत. त्यामुळे हे सदर अलीकडे पाहू वाटत नाही. ते (माझ्यासाठी तरी) निरूपयोगी झाले आहे. कारण बघेल तेव्हा तिथे फक्त वर्ग जोडले, काढले आणि पुनर्निदेशन दिसते. नवीन माहिती किंवा नवीन लेख पाहण्यासाठीच हे सदर उपयुक्त आहे. मग असा एखादा मार्ग आहे का, की मी ठराविक लोकांना अवरोधित करू शकेन. कारण काही लोकांचे या वारंवार क्रुती त्रासदायक ठरत आहेत. धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) १०:३८, २६ जानेवारी २०२२ (IST) {{साद|अमर राऊत}} तुम्हाला माझ्या कृतीमुळे त्रास होत असेल तर क्षमस्व. परंतु, मी मराठी विकिपीडियावरील काही चुकीची पुनर्निर्देशने दुरुस्त करणे, नवे वर्ग तयार करुन जोडणे मला गरजेचे वाटले म्हणून मी तरी ते करीत होतो आणि माझे काही चुकीची संपादने असतील तर वेळोवेळी मला अभय नातू तसेच संतोष गोरे मदत करत असतात. माझ्या या कृतीबद्दल माफी असावी. आता माझ्यामुळे तुम्हाला पुढे त्रास होणार नाही याची काळजी घेईन. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १०:५०, २६ जानेवारी २०२२ (IST) :तुमच्याबद्दल तक्रार नाही माझी. तुम्ही चांगले काम करत आहात. ते महत्त्वाचेच आहे. तुम्ही तुमचं काम चालूच ठेवा, माझा काहीच विरोध नाही. :मला फक्त एवढीच मदत हवी आहे की, ठराविक प्रकारचे बदल मला कशा प्रकारे दिसणार नाहीत. किंवा मला फक्त नवीन लेख आणि नवीन भर एवढेच बदल दिसावेत. :वारंवार बघेल तेव्हा पुनर्निदेशन आणि वर्गाचेच बदल दिसल्यामुळे त्रास झाला. कृपया तुम्ही माफी मागू नका. माझे मत मांडले. त्यात शब्द वापरताना जरा चुकले माझे. माफी असावी. :धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ११:००, २६ जानेवारी २०२२ (IST) ::{{ping|अमर राऊत}} नमस्कार. अलीकडील बदल मधे "filters" मधे तुम्हाला बरेच पर्याय सापडतील. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २२:१०, २६ जानेवारी २०२२ (IST) खूप धन्यवाद. फिल्टर वापरून बघितले पण तांत्रिक अडचण येत आहे. फिल्टर लावले की पान पूर्णच रिकामे दिसते. कदाचित माझ्या ब्राउझरची त्रुटी असेल. असो. आभार तुमचे. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) २३:१४, २६ जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|अमर राऊत}}, :''अलीकडील बदल'' हे सदर नसून विकिपीडियाचे एक अंग आहे. येथे मराठी विकिपीडियावर झालेले एकूणएक बदल दिसतात. हे हेतुपुरस्सर आहे व येणेकरुन विकिपीडियावरील पारदर्शकता कायम राहते. असे असता यात कोणीही कोणाला त्रास देण्यासाठी काही करीत नाहीत हे लक्षात घ्या. अलक्डील बदल वापरुन विकिपीडियावरील बदलांवर लक्ष ठेवता येते व चुकीच्या बदलांमध्ये पटकन दुरुस्तीसुद्धा करता येते. यातही Khirid Harshad आणि Usernamekiran यांनी सुचवल्याप्रमाणे गाळण्या पुन्हा एकदा वापरुन पहा म्हणजे तुम्हाला पाहिजे तेच बदल तुम्हाला दिसतील. यात पुन्हा अडचण आल्यास कळवावे म्हणजे मी त्यासाठी एक शिकवणी तयार करेन. :तुमच्या योगदानांबद्दल धन्यवाद! :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:२४, २९ जानेवारी २०२२ (IST) ::{{ping|अमर राऊत}} "अलीकडील बदल" मध्ये "नामविश्वे" वर क्लिक केल्यावर तुम्हाला सर्व नामविश्वे दिसतील, ह्या यादीमध्ये एकतर फक्त जी बघायची आहेत, त्यावर क्लिक करा. जर तुम्हाला फक्त "वर्ग" बघायचे नसतील तर, तर आधी वर्गावर क्लिक करा, आणि नंतर "निवडलेले वगळा" वर क्लिक करा. असे केल्यास वर्गात करण्यात आलेले बदल तुम्हाला दिसणार नाहीत. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०४:१५, १२ फेब्रुवारी २०२२ (IST) == विनंती == नमस्कार अभय , मला तुम्हाला एक विनंती करायची होती की कृपया [[नुपूर पाटील]] यांच्या लेखातील उल्लेखनीयता टॅग काढून टाकावा. लेख निर्मितीच्या टप्प्यात आहे कारण मी त्यात अधिक माहिती जोडत आहे. मला वाटते की उल्लेखनीयतेच्या निकषांनुसार, विषय उत्तीर्ण होतो कारण ती एक क्रीडापटू आहे जिने या श्रेणीत पुरस्कार जिंकला आहे. धन्यवाद [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) २३:३७, २६ जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|Rockpeterson}} :साचा तूर्त काढला आहे. कृपया योग्य ते बदल करावे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:२६, २९ जानेवारी २०२२ (IST) नमस्कार, मला पण "आयुष मेहरा" लेखाबद्दल मदत हवी आहे. तुम्ही उल्लेखनीयता साचा त्याला जोडला होता. इंग्रजी विकिपीडियावरही तो लेख नाही. खूप प्रयत्न करून मी माहिती मिळवली होती. लेख तयार करण्यासाठी वेळही खूप लागला होता. मी नवीन असल्यामुळे नियमांबद्दल जास्त माहिती नाही. लेख विकीवर टिकण्यासाठी काय करायला हवे? धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ०९:३४, २९ जानेवारी २०२२ (IST) :मी हा लेख पाहिला. यातील माहिती स्तुतीपर आणि ललितशैलीत लिहिलेली आहे. ती कृपया बदलावी व मेहरा यांनी केलेल्या उल्लेखनीय कामांची माहिती घालावी. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:३६, २९ जानेवारी २०२२ (IST) ठीक आहे. त्यात मी बदल करतो. पण जरा वेळ हवा. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ०९:३८, २९ जानेवारी २०२२ (IST) नमस्कार, कृपया [[महावीर जन्म कल्याणक]] हे पान; '''महावीर जयंती''' असे तयार करुन पुनर्निर्देशन करा. --[[सदस्य:Omkar Jack|Omkar Jack]] ०९:४८, १४ एप्रिल २०२२ (IST) :{{झाले}} [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १०:२६, १४ एप्रिल २०२२ (IST) == मदत == नमस्कार, एक मदत हवी होती. कंपनीच्या माहितीचौकटामधे आपण काय महिती संपादित करु शकतो? मी [[रिलायन्स इंडस्ट्रीज लिमिटेड]] मधे काही महिती संपादित केली पण ती दिसत नाही. कृपया मला मदत करा. --[[सदस्य:Omkar Jack|Omkar Jack]] १२:३४, ४ मार्च २०२२ (IST) :{{साद|Omkar Jack}} :तुम्ही {{t|माहितीचौकट कंपनी}} हा साचा वापरू शकता. याचे उदाहरण [[टाटा स्टील]] लेखात आहे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०४:५८, ५ मार्च २०२२ (IST) == सांख्यिकी == नमस्कार, विकिपीडिया सांख्यिकी मध्ये सप्टेंबर 2021 मध्ये बदल झालेला आहे त्यानंतर बदल केव्हा होणार आहे. पूर्वी सदस्यांनी संपादनाचा विशिष्ट टप्पा घातल्यानंतर त्यांना अभिनंदन पर सूचना दिली जात होती अलीकडे ती दिली जात नाही तरी अशी सूचना देण्यात यावी ही विनंती रविकिरण जाधव २१:३९, ४ मार्च २०२२ (IST) == स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२ == प्रिय विकिसदस्य, '''[[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२]]''' ही विकीमेडियन्स द्वारा स्थापन केलेली एक वार्षिक स्पर्धा आहे. [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|विकी लव्हस फॉल्कलोर]] ची थीम लिंगभेद कमी करणे आणि लोकांवर लक्ष केंद्रित करणे यावर आधारित आहे. अनेक आशियाई व भारतीय विकिपीडिया समुदायांनी यात भाग घेतला आहे आणि आमची अशी इच्छा आहे की आपण मराठी विकिपीडियावर आपले योगदान द्यावे.योगदानाचा मुख्य हेतू लिंग अंतर कमी करण्यात थेट प्रभाव पाडेल. ही स्पर्धा आज २ फेब्रुवारी २०२२ रोजी सुरू झाली असून ३१ मार्च २०२२ रोजी समाप्त होईल. स्पर्धेतील विजेत्याला तयार केलेल्या पृष्ठांच्या संख्येच्या आधारे घोषित केले जाईल, पहिल्या विजेत्याला ३०० USD, द्वितीय विजेत्याला आणि तीसऱ्या विजेत्याला अनुक्रमे २०० USD आणि १०० USD दिले जातील. सहभाग किंवा योगदान करताना येणाऱ्या कोणत्याही समस्यांबाबत कोणत्याही मदतीसाठी, ज्युरी सदस्यांच्या [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] किंवा [[सदस्य:Sandesh9822|Sandesh9822]] यांच्या चर्चा पानावर संदेश लिहा. कृपया या पृष्ठावरील [[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२#नियम|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२]] सर्व सूचना आणि नियम वाचा. या पेजवरून [[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२/नोंदणी|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२/नोंदणी]] या स्पर्धेत सहभागी व्हा. आपण योगदानामध्ये सहभागी झाल्यास आपल्या मुख्य पृष्ठावर हा [[साचा:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२|साचा]] वापरा. येथून [https://fountain.toolforge.org/editathons/fnf2022 हा दुवा] तुम्ही तयार केलेला लेख सादर करावा. --[[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) ११:०१, ३ फेब्रुवारी २०२२ (IST) <!-- सदस्य:Tiven2240@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlw&oldid=22748073 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == एक शंका: न्यूझीलंड की न्यू झीलॅंड? == नमस्कार, एक शंका होती, ती तुम्हाला विचारतो आहे. न्यूझीलंड की न्यू झीलॅंड या पैकी कोणता शब्द योग्य आहे? म्हणजे समजा न्यू झीलॅंड असा वापरला तर मग इंग्लंडचे पण इंग्लॅंड व्हायला पाहिजे. आयर्लंडचे आर्यलॅंड असायला पाहिजे. माझ्यामते न्यूझीलंड हा शब्द ठिक वाटतो. उच्चार करताना देखील आपण न्यूझीलंड म्हणतो, न्यू झीलॅंड नाही. आपला अभिप्राय कळवा. [[सदस्य:Aditya tamhankar|Aditya tamhankar]] ([[सदस्य चर्चा:Aditya tamhankar|चर्चा]]) ७ फेब्रुवारी २०२२, ११:३४ :{{साद|Aditya tamhankar}} :जरी न्यू झीलंड आणि न्यू झीलँड हे दोन्ही उच्चार प्रचलित असले तरी ही न्यू झीलंड हा अधिक प्रचलित असल्याचे दिसत आहे. तरी न्यू झीलंड असेच कायम ठेवावे. :त्यातही न्यू झीलंड असेच ठेवावे, न्यूझीलंड नव्हे. देशाच्या अधिकृत इंग्लिश नावात सुद्धा हे दोन शब्द वेगळे ठेवलेले आहेत. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:२८, ८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) == Translation notification: ContribuLing 2022 == Hello अभय नातू, You are receiving this notification because you signed up as a translator to मराठी, गुजराती आणि हिंदी on Meta. The page [[:metawikipedia:ContribuLing 2022|ContribuLing 2022]] is available for translation. You can translate it here: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022&language=mr&action=page translate to मराठी] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022&language=gu&action=page translate to गुजराती] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022&language=hi&action=page translate to हिंदी] The priority of this page is medium. <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Your help is greatly appreciated. Translators like you help Meta to function as a truly multilingual community. You can [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup change your notification preferences]. Thank you! Meta translation coordinators&lrm;, १७:३४, १२ फेब्रुवारी २०२२ (IST) <!-- सदस्य:WikiLucas00@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> ==अलीकडील लेखांसाठी विनंती== नमस्कार @[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]], मी नुकतेच तपासले की तुम्ही मी तयार केलेले पृष्ठ हटवले आहे आणि एका पृष्ठावर तुम्ही उल्लेखनीयता टॅग लावला आहे. मी अलीकडे गायक, संगीतकार, संगीत निर्माते यांच्यावर काम करत आहे ज्यांनी अनेक पुरस्कार जिंकले आहेत. मी तुम्हाला हे पृष्ठ [[मनमीत सिंग गुप्ता]] परत मेनस्पेस वर आणण्याची विनंती करतो जेणेकरून मी लेखाचा विस्तार करू शकेन आणि त्यांच्या कामाबद्दल अधिक तपशील जोडू शकेन. आपण पृष्ठ हटविण्याचे कारण म्हणजे लेखाचा टोन जाहिरातींचा होता, मला वाटते लेखाच्या काही भागांमुळे मशीन भाषांतर होते त्यामुळे ही समस्या उद्भवली.[[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) ०१:१२, १६ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :नमस्कार, :मनमीत सिगं गुप्ता परत आणण्याआधी आपण तयार केलेली तत्सम पाने कृपया सुधारावीत. स्वतःच प्रसिद्ध केलेले, एजंटकरवी प्रसिद्ध झालेले किंवा ब्लॉगपोस्टवरचे दुवे देऊ नयेत. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १०:३०, १७ फेब्रुवारी २०२२ (IST) ::नमस्कार @[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]], मी तुमच्या मताचा आदर करतो आणि मी माझे अलीकडील लेख सुधारले आहेत ([[अरविंद वेगडा ]], [[दिलर खरकिया]]) ज्यात तुम्ही उल्लेखनीयताचा टेम्प्लेट लावला आहे.मुद्दा असा आहे की पूर्वी मी मराठी विकिपीडियावर सक्रियपणे योगदान देत असे परंतु आता विकी लवंस फोलकलोरे च्या आंतरराष्ट्रीय टीमचा सदस्य म्हणून मला समुदाय पोहोच अधिकारी म्हणून नियुक्त केले जात आहे मला आता सक्रियपणे भागीदारी शोधाव्या लागतील, ब्लॉग लिहावे लागतील, तांत्रिक कामात मदत करावी लागेल आणि त्यामुळेच मला मराठी विकिपीडिया संपादित करण्यासाठी वेळ मिळत नाही. [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १३:०९, १७ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :तुमच्या विकि लव्ह्ज फोकलोर आणि येथील योगदानाबद्दल धन्यवाद. तुमचा येथील कमी झालेला वेळ मी समजू शकतो. तरीही तुम्ही येथील लेख योग्यरीत्या पूर्ण करीत असता हे चांगलेच आहे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १०:३५, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) ::धन्यवाद [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ,मी तयार केलेली पाने हटवल्यामुळे माझ्या योगदानाच्या आकडेवारीवर परिणाम होतो [[https://xtools.wmflabs.org/pages/mr.wikipedia.org/Rockpeterson येथे पहा]]. आशा आहे की तुम्ही हटवलेला लेख परत आणाल आणि या लेखांमधून ([[अरविंद वेगडा ]], [[दिलर खरकिया]]) उल्लेखनीयता टॅग काढून टाकाल. [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) ११:०३, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :उल्लेखनीयता टॅग काढण्यासाठी किंवा घालवलेली पाने पुनर्स्थापित करण्यासाठी ''माझ्या आकडेवारीवर परिणाम होतो'' हे कारण नाही. उल्लेखनीयता टॅग लावण्याचे कारण या व्यक्ती उल्लेखनीय नाहीत असे आहे. त्याबद्दल तुम्ही योग्य ते बदल करुन किंवा त्यासाठीचे संदर्भ लावू शकता. :याखेरीज इतर उल्लेखनीय व्यक्ती, स्थळे किंवा इतर अनंत विषयांवर योग्य त्या प्रकारे लेख लिहू शकता. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १२:२१, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) ::पण [[सदस्य:अभय नातू|अभय ]] , जे पान हटवले आहे ते कसे संपादित करणे शक्य आहे, ज्या पानांवर नोटाबिलिटी टॅग आहे ते मी संपादित केले आहेत.[[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १२:२९, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :[[सदस्य:Rockpeterson|@Rockpeterson]] , त्या पानांवरील व्याकरण सुद्धा सुधारावेत ही विनंती. [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १२:३६, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :@[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] व्याकरण दुरुस्त केले आहे कृपया तपासा आणि हटवलेला लेख देखील परत आणा [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) २१:०५, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) ::नमस्कार @[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] तुम्ही मला याबद्दल अपडेट करू शकता का? [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १२:३३, १ मार्च २०२२ (IST) ::मी योग्य संदर्भ देऊन लेख पुन्हा तयार केला आहे कृपया तुम्ही हा लेख सँडबॉक्समधून [[सदस्य:Rockpeterson/sandbox |मनमीत सिंग गुप्ता ]] मुख्य पानावर हलवू शकता का? [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १४:३१, १ मार्च २०२२ (IST) :या लेखात मला अजूनही त्रुटी जाणवतात. :१. लेखनशैली, लेखनसंकेत, इ. या त्रुटी मी भरुन काढल्या आहेत. कृपया त्या ध्यानात घ्याव्यात व मागे तयार केलेल्या लेखांमध्ये अशा सुधारणा कराव्यात. किमानपक्षी यापुढे लिहिल्या जाणाऱ्या लेखांमध्ये ही काळजी घ्यावी. :२. अद्यापही या व्यक्तीची उल्लेखनीयता स्पष्ट होत नाही. यांना मिस्टिक पुरस्कार मिळाला आणि गिनिस रेकॉर्डतर्फे एक पदवी देण्यात आली, यापुढे त्यांनी दोन क्लब आणि लग्नांत गाणी गायली तसेच एक फाउंडेशनचे ते कार्यकारी अध्यक्ष आहेत (ही फाउंडेशनही उल्लेखनीय दिसत नाही) इतकेच मला दिसले. त्यांनी इतर उल्लेखनीय काम केलेले असल्यास लेखात दिसले नाही :असो, या उत्तरास साद दिल्यावर मी हा लेख मुख्य नामविश्वात हलवतो. याचबरोबर क्र. १मध्ये केलेली विनंती तु्म्ही लक्षात घ्याल ही आशा करतो. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:२०, ३ मार्च २०२२ (IST) == प्रताधिकार मुक्त लिखाण का वगळता आहेत == नमस्कार {{साद|अभय नातू }} महाराष्ट्र शासनाने मराठी विश्वकोश हा स्वामित्व मुक्त केलेला आहे तरी आपल्या येथील '''सदस्य:संतोष गोरे ''' मोठ्या प्रमाणात हे प्रताधिकार मुक्त लिखाण वगळता आहेत. आपण त्यांना योग्य ती सूचना करावी जेणे करून सदस्यांनी लिहिलेले लिखाण उगाच वाया जाणार नाही. जसे कॉमन्स वरील चित्र येथे आपण आणतो तसेच मराठी विस्श्वकोशातील माहिती येथे येते हे बहुतेक त्यांना सांगावे लागेल विकिपीडिया वरील सदस्यांच्याच प्रयत्नातून विश्वकोश स्वामित्व मुक्त करण्याचे शासनाने ठरवले आणि या कामी मराठी विकिपीडियाचे मोठे योगदान असल्याचे कळते. विश्वकोशातील लिखाण विकिपीडियावर प्रसिद्ध करण्यासाठी महाराष्ट्र शासन स्वतःच आग्रही आहे असे म्हणतात. - [[सदस्य:Manasviraut|Manasviraut]] ([[सदस्य चर्चा:Manasviraut|चर्चा]]) २३:३६, ९ मार्च २०२२ (IST) :नमस्कार {{साद|Manasviraut}} :तुम्ही थेट संतोष गोरे यांच्याशी संवाद साधून त्यांना हे (अर्थात विकिसंकेतांनुसार नम्रपणे) कळवावे. हरकत नाही. :त्याच बरोबर महाराष्ट्र शासनाच्या निर्णयाचा दुवाही दिल्यास हा विषय पुनःपुन्हा येणार नाही. :लक्षात आणून दिल्याबद्दल धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०८:५७, १० मार्च २०२२ (IST) ::{{साद|अभय नातू|Manasviraut }} माहिती करून दिल्याबद्दल धन्यवाद. अजून एक असा मुद्दा आहे, अनेक सदस्य केवळ मराठी विश्वकोशातील मजकूर जसाच्या तसा ९८-९९% पर्यंत (म्हणजे पूर्णच) कॉपी पेस्ट करत आहेत. यात त्यांचे लेखन कौशल्य दिसत नाही. इतकंच नाही तर एका सदस्याचे जुने १० लेख आहेत, ते सर्वच्या सर्व असेच पूर्णपणे कॉपी पेस्ट आहेत. मग [[सदस्य:Sandesh9822|संदेश हिवाळे]] आणि [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] हे परीक्षक असताना बारीकसारीक तपासण्या का करतात. वरील प्रमाणे लेख लिहून तर मी आजपर्यंत अनेक स्पर्धेत प्रथम क्रमांक पटकावला असता.-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १४:३८, १० मार्च २०२२ (IST) :::मी संतोषशी पूर्णपणे सहमत आहे [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १६:२६, १० मार्च २०२२ (IST) ::::सहमत. विश्वकोशातील लिखाण कॉपीराईट फ्री असले तरी ते 90-100% जशास तसे विकिपीडियावर पेस्ट करू नये. --[[User:Sandesh9822|'''<span style="background color: black; color: orange">संदेश</span><span style="color: blue"> हिवाळे</span>'''<span style="color: green"></span>]]^{[[User talk:Sandesh9822|<span style="color: maroon">चर्चा</span>]]} ०९:५९, ११ मार्च २०२२ (IST) ::::: नमस्कार, प्रथम [[विकिपीडिया:महिला संपादनेथॉन- २०२२|महिला संपादनेथॉन- २०२२]] च्या यशाबद्दल आयोजक आणि सहभागी सदस्यांचे अभिनंदन. थोडा शोध घेतला असता मला '''साचा:कॉपीपेस्टमवि''' हा साचा सापडला आहे. कृपया तो कसा वापरावा हे अभय नातू यांनी सांगावे. तसेच यात ''मराठी विश्वकोशातून आयात मजकुर ४००० बाईट किंवा दोनपरिच्छेद पेक्षा अधिक असू नये'' असा उल्लेख आढळतो. कृपया यावर देखील खुलासा करावा.-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०८:०७, १६ मार्च २०२२ (IST) ::हा साचा शोधून काढल्याबद्दल धन्यवाद. विश्वकोशातून नकल-डकव केलेल्या लेखांत हा साचा लावावा. हा साचा सुधारण्यास वाव आहे. सध्या हा मोठा आणि बटबटीत वाटतो आहे तो छोटा करुन autocollapse करता येईल. ४,००० बाइट किंवा १-२ परिच्छेद हा आपण (विकिपीडियन लोकांनी) घालून घेतलेला नियम आहे. थेट नकल-डकव (जे गेल्या काही दिवसांत अनेक लेखांत झालेले आहे) केल्यास अनेक विसंगती दिसतात, उदा. संदर्भ नाहीत. पहिले वाक्य तुटक आहे, इ. ::महाराष्ट्र शासनाच्या नियमांत राहून मराठी विश्वकोशातून आणलेला मजकूर येथे असण्यास हरकत नाही परंतु त्याने मराठी विकिपीडियामध्ये विसंगती येऊ नयेत याची काळजी घेणे अत्यावश्यक आहे. असे आढळल्यास {{t|बदल}} साचा लावावा. यासाठी वेगळा साचाही करता येईल. ::[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २१:५३, १८ मार्च २०२२ (IST) :::::: {{ping|संतोष गोरे}} नमस्कार. [[विकिपीडिया:मराठी विश्वकोश]] इथे काही नियमांचे स्पष्टीकरण देण्यात आलेले आहे. त्याखाली साचा कसा वापरावा हेसुद्धा सांगण्यात आले आहे, पण मला जास्त कळले नाही. निवांत असताना वाचावे लागेल. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ००:२०, १८ मार्च २०२२ (IST) ::{{साद|Khirid Harshad}} कृपया येथील चर्चा पहावी. vishwakosh.marathi.gov.in/ या संकेतस्थळावरून केलेली नकल डकव उडवू नये. त्या ऐवजी सदरील लेखात <nowiki>[[वर्ग:मराठी विश्वकोशातून कॉपीपेस्ट मजकूर]]</nowiki> हा वर्ग जोडावा ही विनंती. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ११:२७, २० मार्च २०२२ (IST) :::{{साद|संतोष गोरे}} ठीक आहे. परंतु काही लेख ४००० बाइटपेक्षा जास्त नकल डकव केलेली आहेत जसे की [[पोशाख व वेशभूषा]] पानावर ७७०००+ बाइट माहिती जशीच्या तशी उतरवली आहे मग यास अर्थ काय? म्हणून ही माहिती चर्चा पानावर स्थलांतरित केली. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) ११:३६, २० मार्च २०२२ (IST) :::कृपया वरील चर्चा नीट अभ्यासली असता असे लक्षात येते की, '४,००० बाइट किंवा १-२ परिच्छेद हा आपण (विकिपीडियन लोकांनी) घालून घेतलेला नियम आहे'. थोडक्यात अधिक नकल डकव करण्यास हरकत नाही. कृपया पूर्ण चर्चा वाचून समजून घ्यावी. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ११:४३, २० मार्च २०२२ (IST) ==KiranBOT II व nobots बद्दल विनंती== नमस्कार. मी काही वेळापूर्वी [[user:KiranBOT II]] व {{tl|bots}} वर काही माहिती टाकली आहे. ती एकदा कृपया तपासून बघा अशी विनंती. धन्यवाद. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ००:२०, १८ मार्च २०२२ (IST) :वरील चर्चा [[विकिपीडिया:चावडी/तांत्रिक प्रश्न#KiranBOT II]] इथे सुरु केली. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०१:००, १८ मार्च २०२२ (IST) ::{{ping|Shantanuo|संतोष गोरे|‎Khirid Harshad|‎अमर राऊत}} नमस्कार. bot च्या संपादनांसोबत धूळपाटीवर प्रयोग करण्यासाठी ३-४ मोठ्या लेखांची गरज आहे. मजकुराच्या आकारानुसार यादी असणारे एखादे पान ([[विशेष:छोटी पाने]] सारखं) किंवा tool आहे का? तसे काही नसेल तर अंदाजे लेख निवडता येतील. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २१:४९, ९ मे २०२२ (IST) :नमस्कार, या प्रयोगासाठी भरपूर पर्याय उपलब्ध आहेत. :#[[विशेष:मोठी पाने]] येथे मोठ्या लेखांची यादी आहे. :#माझे लेख- [[भारतीय मोर]], [[पूजा हेगडे]], [[द काश्मीर फाइल्स]], [[दिव्या भारती]] यावर तुम्ही प्रयोग करू शकता. :#किंवा मोठी पाने येथील लेख तुमच्या किंवा माझ्या धुळपाटी वर कॉपी पेस्ट करून त्यावर देखील प्रयोग करू शकता. काम झाल्या वर त्यातील अनावश्यक धुळपाटी उडवता येतील. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०६:२५, १० मे २०२२ (IST) :{{साद|Usernamekiran}} नमस्कार, कृपया धुळपाटी१, धुळपाटी२.... अशा अनेक धुळपाट्या तयार केल्यास त्यांना लेखपान गृहीत धरून तुम्हाला प्रयोग करण्यास अधिक सोपे जाईल असे मला वाटते. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) २२:२८, ११ मे २०२२ (IST) ::{{ping|संतोष गोरे}} नमस्कार. मी बऱ्याच दिवसांपूर्वी [[विकिपीडिया:धूळपाटी/KiranBOT II]] तयार केले होते. तुम्ही सांगितलेल्या "विशेष:मोठी पाने" वरून मी दुसरे महायुद्ध, महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था, आणि क्रिकेट हे तीन लेख धुळपाटीवर एकत्र केले. यामुळे धुळपाटीवर वेगवेगळ्या प्रकारचे भरूपर शब्द मिळाले. तुमच्या मदतीसाठी धन्यवाद. :-) —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २२:०९, १२ मे २०२२ (IST) == चुकीचे वर्ग == नमस्कार, कृपया [https://mr.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8/Ravikiran_jadhav हे पाहावे] बरीचशे चुकीचे वर्ग तयार झाले आहेत. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०६:४५, २४ मार्च २०२२ (IST) :असे दिसते आहे की वर्ग घातले आहेत पण वर्ग तयार झालेले नाहीत. प्रत्येक लेखात बदल करावा लागेल असे दिसते आहे. -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०६:३६, २६ मार्च २०२२ (IST) == Translation notification: ContribuLing 2022/Program == Hello अभय नातू, You are receiving this notification because you signed up as a translator to मराठी, गुजराती आणि हिंदी on Meta. The page [[:metawikipedia:ContribuLing 2022/Program|ContribuLing 2022/Program]] is available for translation. You can translate it here: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022%2FProgram&language=mr&action=page translate to मराठी] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022%2FProgram&language=gu&action=page translate to गुजराती] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022%2FProgram&language=hi&action=page translate to हिंदी] The priority of this page is medium. The deadline for translating this page is 2022-03-31. <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Your help is greatly appreciated. Translators like you help Meta to function as a truly multilingual community. You can [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup change your notification preferences]. Thank you! Meta translation coordinators&lrm;, २१:१९, २६ मार्च २०२२ (IST) <!-- सदस्य:WikiLucas00@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Translation notification: VisualEditor/Newsletter/2022/April == Hello अभय नातू, You are receiving this notification because you signed up as a translator to हिंदी on Meta. The page [[:metawikipedia:VisualEditor/Newsletter/2022/April|VisualEditor/Newsletter/2022/April]] is available for translation. You can translate it here: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-VisualEditor%2FNewsletter%2F2022%2FApril&language=hi&action=page translate to हिंदी] <div lang="en" class="mw-content-ltr"><b><span style="vertical-align:top;padding:0 0.3em;">[[File:SMirC-congrats.svg|19x19px|Thank you very much!]]</span>धन्यवाद!</b></div> Your help is greatly appreciated. Translators like you help Meta to function as a truly multilingual community. You can [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup change your notification preferences]. Thank you! Meta translation coordinators&lrm;, २२:२३, २७ एप्रिल २०२२ (IST) <!-- सदस्य:Whatamidoing (WMF)@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == सम्राट थोरात या पानावर उल्लेखनीयता साचा असल्याबाबत == नमस्कार अभय सर मी बनवलेल्या सम्राट थोरात या विकिपीडिया पानावर उल्लेखनीयता साचा जोडला आहे. तरी मी आता सदर पानाबद्दल आवश्यक ते संदर्भ जोडले आहेत ते आपण तपासून पाहू शकता आणि काही अनावश्यक संदर्भ किंवा माहिती वाटल्यास मला सूचित करू शकता, मी ते बदल करून घेईल. आतापर्यंत माझा लेख टिकवण्यासाठी आपण केलेल्या मार्गदर्शन बद्दल मी आपला आभारी आहे. धन्यवाद. ==meta वर तुमचा अभिप्राय== नमस्कार [[:meta:User Talk:Community Tech bot#set-up on mrwiki]] येथे तुमचा अभिप्राय देण्याची विनंती करतो. थोडक्यात, जर bot आठवड्यात एकदा एकच संपादन करत असेल तर त्याला bot flag ची आवश्यकता आहे का, असा प्रश्न आहे. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २२:१४, १२ मे २०२२ (IST) == Translation request == Hello. Can you translate and upload the articles [[:en:National Museum of History of Azerbaijan]] and [[:en:National Art Museum of Azerbaijan]] in Marathi Wikipedia? Yours sincerely, [[सदस्य:Multituberculata|Multituberculata]] ([[सदस्य चर्चा:Multituberculata|चर्चा]]) ०३:३३, १६ मे २०२२ (IST) :Hello. :I withdraw the request because [[सदस्य:Khirid Harshad]] has created both articles [[अझरबैजानच्या इतिहासाचे राष्ट्रीय संग्रहालय]] and [[अझरबैजानचे राष्ट्रीय कला संग्रहालय]]. :Yours sincerely, [[सदस्य:Multituberculata|Multituberculata]] ([[सदस्य चर्चा:Multituberculata|चर्चा]]) २३:५३, २९ मे २०२२ (IST) ::{{साद|Multituberculata}} ::I see that you have spam-messaged accounts on this wiki, including bot accounts. As a result, my bot (सांगकाम्या) which I have used for years and years, is now blocked because it has pending messages that cannot be cleared. ::Not happy about this. Please do not spam-message individuals, rather use the Embassy. Thank you. ::[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०६:४०, ३० मे २०२२ (IST) :::I apologize to you. That was not my intention. [[सदस्य:Multituberculata|Multituberculata]] ([[सदस्य चर्चा:Multituberculata|चर्चा]]) १७:५७, ३० मे २०२२ (IST) == ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक पान नावाबाबत == {{साद|अभय नातू}}, {{साद|Khirid Harshad}} २००७ पासून २०१६ पर्यंत '''आयसीसी वर्ल्ड ट्वेंटी२०''' असे अधिकृत नाव होते. २०२१ पासून '''आयसीसी पुरुष ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक''' असे अधिकृत नाव आहे. तर २०१६ पर्यंतच्या स्पर्धांची पाने २०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २००७ वगैरे इथून २००७ आयसीसी वर्ल्ड ट्वेंटी२० अशी स्थानांतरित करावी का? आणि २०२१ पासून २०२१ आयसीसी पुरुष ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक असे करावे का? व शीर्षकात '''आयसीसी''' लिहावे की '''आय.सी.सी.''' ? तुमचा विचार सांगावा. [[सदस्य:Aditya tamhankar|Aditya tamhankar]] ([[सदस्य चर्चा:Aditya tamhankar|चर्चा]]) ४ जून २०२२, ११:०८ :{{साद|Aditya tamhankar}}, :लेखाचे शीर्षक शक्यतो अधिकृत नावानेच ठेवावे. ''२०१६ पर्यंतच्या स्पर्धांची पाने २०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २००७ वगैरे इथून २००७ आयसीसी वर्ल्ड ट्वेंटी२०'' असे करणे बरोबर होईल. याच बरोबर आत्ता असलेल्या शीर्षकांपासून तसेच त्यांच्या variations पासून पुनर्निदेशने असावीत. :लेखात ''आयसीसी'' असे ठेवून ''आय.सी.सी.'' पासून पुनर्निर्देशन करावे. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १६:१०, ४ जून २०२२ (IST) मला असे वाटते की, २००७ ते २०१६ पर्यंत जे अधिकृत नाव होते तेच ठेवावे कारण तेव्हा ते त्याच नावाने ओळखले जायचे. परंतु त्यानंतर त्याचे नाव बदलले आहे, मग ज्यावर्षीपासून त्याचे नाव बदलले, तिथपासून बदललेल्या नावाचे शीर्षक असावे‌. तसेच माझ्यामते आयसीसी हा शब्द शीर्षकात योग्य वाटतो. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) २०:००, ४ जून २०२२ (IST) == bot दर्जा == १३ जूनला [[user:KiranBOT]] चा bot दर्जा निघून जाईल. दर्जा अनंत काळासाठी करण्यात यावा हि नम्र विनंती. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] १९:०४, ११ जून २०२२ (IST) :{{झाले}} -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २१:४४, ११ जून २०२२ (IST) ==blacklist== नमस्कार. मी "[[मिडियाविकी:Spam-blacklist]]" हे पान मराठी विकिपीडियावर सुरु केले. मी त्यामध्ये bwarunghepi168 हे संकेतस्थळ टाकले, व माझ्या नवीन खात्यामधून ते संकेतस्थळ लेखामध्ये टाकण्याचा प्रयत्न केला असता filter/गाळणी मुळे संपादन जतन झाले नाही. म्हणजे Spam-blacklist ने अपेक्षेप्रमाणे काम केले.<p>पण आज मी blacklist मध्ये dedicationlinks हे संकेतस्थळ टाकले असता ते नवीन ओळीमध्ये येण्याऐवजी त्याच ओळीत आले. आणि नंतर दुसऱ्या खात्यातून ते संकेतस्थळ माझ्या चर्चापानावर टाकले असता संपादन जतन झाले. असे व्हायला नको होते. इंग्रजी विकिपीडियावरील [ https://en.wikipedia.org/wiki/MediaWiki:Spam-blacklistपान इथे आहे. ]<p>अजून एक फरक म्हणजे, इंग्रजी मध्ये त्या पानाचं शीर्षक "interface page" असं आहे. मराठी विकिपीडियावर मराठीत ते शीर्षक "संदेश", आणि इंग्रजी मध्ये "message" असे आहे. मला वाटते ह्या पानाच्या programing मध्ये काहीतरी झाले आहे. interface admin म्हणून तुम्हाला काही फरक दिसू शकेल का? courtesy साद {{ping|QueerEcofeminist|Shantanuo|Tiven2240}} —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] १९:५९, १ जुलै २०२२ (IST) :{{साद|Usernamekiran}} :कोणती गाळणी ब्लॅकलिस्ट वापरते हे माहिती आहे का? :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०१:३०, २ जुलै २०२२ (IST) ::नाही. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०१:३२, २ जुलै २०२२ (IST) ::: [[special:diff/2134132|बहुतेक झाले]]. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०१:४५, २ जुलै २०२२ (IST) : :-). ठीक. अधिक मदत लागल्यास कळवालच. -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:५५, २ जुलै २०२२ (IST) == तमिळ लेखांची उल्लेखनीयता == [[सदस्य:Prasannakumar]] यांनी अनेक [https://xtools.wmflabs.org/pages/mr.wikipedia.org/Prasannakumar तमिळ लेख] मराठीमध्ये बनवले आहेत. परंतु एकतर त्यांचे योग्यरित्या भाषांतर न करता तसेच इंग्रजीमध्ये आहेय अथवा बरेच दीर्घकाळ रिकामे लेख आहेत उदाहरणार्थ अनेक तमिळ चित्रपटांचे लेख हे केवळ रिकामे आहेत. मग यावर उपाय काय? हे सर्व लेख दुरुस्त करून ठेवावे की उडवावेत? [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) २३:२३, १० जुलै २०२२ (IST) :वेळ मिळेल तसे लेखांत भर घालावी. निवडक लेखांना इतर लेखांमध्ये समाविष्ट करावे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २३:२८, १० जुलै २०२२ (IST) == उल्लेखनीयता टॅग काढण्याची विनंती == नमस्कार अभय, मी पाहिले की तुम्ही माझ्या नुकत्याच तयार केलेल्या लेखात [[राजेंद्र सिंग पहल]] उल्लेखनीयतेचा टॅग जोडला आहे. मी लेखात आणखी संदर्भ जोडले आहेत, आशा आहे की तुम्ही त्याला तपरात तपासाला आणि टॅग काढून टाकाल कारण ती व्यक्ती स्पष्टपणे खाली सूचीबद्ध केल्याप्रमाणे उल्लेखनीयता निकष पार करते १. एकाधिक दूरदर्शन शोचे निर्माता २. आयफा शो प्रवर्तक ३. लेखक धन्यवाद [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १९:०७, २७ जुलै २०२२ (IST) :{{साद|Rockpeterson}}, :मी या लेखावर {{t|उल्लेखनयीता}} साचा लावला होता. त्यासाठी संदर्भांची नव्हे तर या व्यक्तीच्या उल्लेखनीयते बाबत मजकूर जोडण्याची आवश्यकता आहे. यांनी ''काही कार्यक्रम आयोजित केले आणि त्याबद्दल त्यांना पुरस्कार मिळाले''. यात त्यांची उल्लेखनीयता स्पष्ट होत नाही आहे. :आवश्यक असा तपशील जोडावा ही विनंती. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०७:३१, २८ जुलै २०२२ (IST) == तांत्रिक प्रचालक == नमस्कार अभय जी, {{Tl|Ambox}} नीट प्रकारे चालणे [[मिडियाविकी:Common.css]] मध्ये काही बदल करण्यास आवश्यकता आहे. आपण माझ्या सदस्य खातात आवशक अधिकार द्यावे अशी विनंती. --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) १९:५५, ३ ऑगस्ट २०२२ (IST) :{{साद|Tiven2240}}, :१ महिन्याचा अधिकार दिला आहे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २१:५१, ६ ऑगस्ट २०२२ (IST) 7wzys5420fojfduici8ql1d2lzciw3j 2143599 2143570 2022-08-06T18:26:13Z Omega45 127466 /* तांत्रिक प्रचालक */ wikitext text/x-wiki {{सदस्य चर्चा:अभय नातू/जुचसाचा}} '''माझ्यासाठीच्या आपल्या सूचना, प्रश्न, इ. येथे नोंदवा.''' == खांडबहाले.कॉम == माननीय [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] सर, आपण उल्लेखनीयता विषयक सूचित केल्याप्रमाणे मी [[सुनील खांडबहाले]] या पानास संदर्भ व माहिती जोडण्याचा प्रयत्न केला होता. तो आता तिथे दिसत नाही. उल्लेखनीयता सूचनेची पूर्तता करण्यासाठी कृपया मार्गदर्शन करावे. खूप खूप धन्यवाद. उल्लेखनीयता विषयक सूचित केल्याप्रमाणे [[सुनील खांडबहाले]] मी खालीलप्रमाणे माहिती व संदर्भ जोडले होते, परंतु हे बदल उलटवले गेले आहेत. [[सुनील खांडबहाले]] साठी संदर्भ खालीलप्रमाणे; कृपया संपादित करावे किंवा मी केलेले पान https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=सुनील_खांडबहाले&oldid=2014754 उलटावे. * [http://khandbahale.com "KHANDBAHALE.COM"] * [http://globalprosperityfoundation.org "Global Prosperity Foundation"] * [https://legatum.mit.edu/entrepreneur/sunil-khandbahale/ "MBA, MIT Sloan School of Management"] ''Entrepreneurs, 15th Feb, 2022'' * [https://www.newindianexpress.com/education/edex/2013/nov/11/Young-achievers-535948.html "यंग अचिव्हर्स - सुनील खांडबहाले"] '' इंडियन एक्स्प्रेस, ११ नोव्हेंबर २०१३'' * [https://maharashtratimes.com/dictionary-man/articleshow/34341890.cms "‘डिक्शनरी मॅन’ व्हाइट हाऊसमध्ये"] ''दैनिक महाराष्ट्र टाइम्स, २९ एप्रिल, २०१४'' * [http://www.globalprosperityfoundation.org/2012/10/global-discovery-school.html, "Global Prosperity Foundation"] * [https://www.inmarathi.com/135368/sunil-khandbahale-and-khandbahale-dictionary-success-story/ "‘खांडबहाले’ या पहिल्यावहिल्या ऑनलाईन मराठी डिक्शनरीचा ‘असा’ झालाय जन्म"] ''इनमराठी, २३ सप्टेंबर २०२१'' * [http://archive.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=92194:2010-08-08-15-57-41&Itemid=1 "व्यक्तिवेध : सुनील खांडबहाले"] ''दै.लोकसत्ता'' * [https://economictimes.indiatimes.com/first-english-marathi-online-dictionary-launched/articleshow/3116547.cms?from=mdr "First English-Marathi online dictionary launched"] ''Economic Times, Jun 10, 2008'' * [http://archive.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=88966:2010-07-26-16-48-20&Itemid=1 "खांडबहाले डॉट कॉमतर्फे विकसित करण्यात आलेल्या जगातल्या पहिल्याच ‘इंग्रजी-मराठी मोबाईल डिक्शनरी’चे प्रकाशन"] ''दैनिक लोकसत्ता'' * [https://economictimes.indiatimes.com/first-english-marathi-online-dictionary-launched/articleshow/3116547.cms "First English-Marathi online dictionary launched"] ''Economic Times, 10 Jun, 2008 * [https://legatum.mit.edu/entrepreneur/sunil-khandbahale/ "MBA, MIT Sloan School of Management"] ''Entrepreneurs, 15th Feb, 2022'' * [https://www.thehindu.com/features/metroplus/words-without-borders/article5308145.ece "Word without borders"] ''The Hindu, NOVEMBER 03, 2013'' * [https://indianexpress.com/article/cities/pune/find-an-english-match-online-in-marathi-hindi-and-now-gujarati/ "Find an English match online in Marathi,Hindi and now Gujarati"] ''23 Jun, 2009'' * [http://www.esakal.com/NewsDetails.aspx?NewsId=5403009163839016092&SectionId=13&SectionName=%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%20%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0&NewsDate=20121105&Provider=-&NewsTitle= "खांडबहाले.कॉम'ने ओलांडला एक कोटी हिट्‌सचा टप्पा"] ''दै. सकाळ'' * [https://www.loksatta.com/vruthanta/need-of-documentation-of-dialects-sunil-khandbahale-233394/ "बोली भाषांच्या दस्तावेजीकरणाची गरज - सुनील खांडबहाले"] ''दैनिक लोकसत्ता, २५ ऑक्टोबर, २०१३'' * [http://www.loksatta.com/maharashtra-news/khandbahale-dotcom-honored-by-giving-international-award-20344 "'खांडबहाले डॉटकॉम'चा आंतरराष्ट्रीय पुरस्काराने गौरव"] ''दै. लोकसत्ता'' * [http://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/Kumbhathon-to-focus-on-tech/articleshow/46006585.cms "Kumbhathon to focus on tech - Sunil Khandbahale] ''Times of India'' * [https://divyamarathi.bhaskar.com/news/MAH-NMAH-NAS-youths-to-contribute-in-development-via-indovasion-nasik-circle-4426584-NOR.html "‘इंडोवेशन नाशिक सर्कल’द्वारे तरुणाई टाकणार विकासात भर"] ''दै. दिव्य मराठी, ७ नोव्हेंबर, २०१७'' * [https://vidapatil.medium.com/nilaykulkarni-981e706f5b72 "Kumbhathon, a periodic co-location of innovators — the genesis"] ''मेडीयम.कॉम'' * [http://www.timeskuwait.com/upload/pdf/Times%20Independence%20day%202015.pdf "Kumbhathon : Finding innovative solutions to social challenges"] ''Times Kuwait'' * [https://www.lokmat.com/pune/perennial-opportunity-enjoy-melodious-music-a684/ "सुमधूर संगीताच्या आस्वादाची बारमाही संधी"] ''लोकमत न्यूज नेटवर्क, पुणे, ७ फेब्रुवारी २०२१'' * [https://www.samaysangit.app "समयसंगीत संकेतस्थळ "समयसंगीत.अँप"] ''https://www.samaysangit.app'' * [https://maharashtratimes.com/maharashtra/nashik/dhaneshwari-radio-by-khandabhale-com/articleshow/71353315.cms "खांडबहाले डॉट कॉमतर्फे ज्ञानेश्वरी रेडिओ इंटरनेटवर"] ''दै. महाराष्ट्र टाइम्स, २९ सप्टेंबर २०२९'' * [https://www.loksatta.com/pune/dnyaneshwari-is-now-open-to-the-world-through-internet-radio-abn-97-1981711/ "ज्ञानेश्वरी आता इंटरनेट रेडिओद्वारे विश्वाला खुली"] ''दै. लोकसत्ता, २९ सप्टेंबर २०२९'' * [https://www.hindustantimes.com/mumbai/soon-learn-sanskrit-via-your-cellphone/story-MBP4sK51ar1BcuChSiVVTI.html "Soon, learn sanskrit via your cellphone"] ''Hindustan Times, 14 Aug, 2011'' * [https://www.bhaskar.com/state/haryana/news/haryana-news-world39s-first-sanskrit-internet-radio-started-so-that-people-understand-sanskrit-072504-5255130.html "दुनिया का पहला संस्कृत इंटरनेट रेडियो शुरू हुआ, ताकि लोग संस्कृत को समझें"] ''दैनिक भास्कर'' * [https://www.loksatta.com/nashik/online-sanskrit-internet-radio-launched-zws-70-1952031/ "संस्कृत इंटरनेट रेडिओ ऑनलाईन प्रक्षेपित"] ''दैनिक लोकसत्ता, १७ ऑगस्ट २०१९'' * [https://maharashtratimes.com/maharashtra/nashik/sanskrit-radio-is-now-available-on-the-internet/articleshow/70717022.cms "इंटरनेटवर आता संस्कृत रेड़िओ"] ''दै. महाराष्ट्र टाइम्स १८ ऑगस्ट, २०१९'' * [https://divyamarathi.bhaskar.com/news/sanskrit-bharti-is-the-worlds-first-sanskrit-internet-radio-broadcast-1566017205.html "‘संस्कृत भारती’ हा जगातील पहिला संस्कृत इंटरनेट रेडिओ प्रसारित"] ''दै. दिव्य मराठी'' * [https://divyamarathi.bhaskar.com/news/DMS-HDLN-sunil-khandbahale-write-about-social-media-5854140-NOR.html "भारतीयांसाठी लोकाभिमुख स्वतंत्र सोशल मीडिया हवा"] ''दैनिक दिव्य मराठी, १८ एप्रिल २०१८'' * [https://divyamarathi.bhaskar.com/news/EDT-HDLN-sunil-khandbahale-write-about-social-media-5853319-NOR.html "सोशल मीडिया व्यसनमुक्तीची गरज"] ''दैनिक दिव्य मराठी, १८ एप्रिल २०१८'' * [https://maharashtratimes.com/maharashtra/mumbai-news/spell-checker-in-marathi/articleshow/31073018.cms "बिनधास्त लिहा बिनचूक मराठीत "] ''दैनिक महाराष्ट्र टाइम्स, २७ फेब्रुवारी २०१४'' * [https://divyamarathi.bhaskar.com/news/MAH-NMAH-NAS-nashik-news-in-marathi-sunil-khanbahale-develop-spell-checker-in-computer-4535242-NOR.html "मराठी विश्‍व: नाशिकच्या तरुणाने आणली मराठी स्पेलचेकर प्रणाली"] ''दैनिक दिव्य मराठी, २८ फेब्रुवारी २०१४'' * [https://maharashtratimes.com/editorial/ravivar-mata/sunil-khandbahale/articleshow/32094924.cms "विश्वास सार्थकी लावला!"] दै. महाराष्ट्र, १६ मार्च, २०१४ * [https://www.dnaindia.com/mumbai/report-12th-language-added-in-online-dictionary-1776928 "12th language added in online dictionary"] DNA India, 13 December, 2012 * [https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/whats-the-good-word-you-can-send-an-sms/articleshow/11865488.cms "What's the good word? You can send"] ''13 Feb, 2012'' * [https://www.hindustantimes.com/mumbai/translate-marathi-words-into-english-using-mobile-phone/story-wfXpwUJpcuB3FjELK1cWFN.html "Translate Marathi words into English using mobile phone"] ''Hindustan Times, 7 Feb, 2012'' * [https://maharashtratimes.com/editorial/article/-/articleshow/12034523.cms "शब्दकोशाचा बादशाह"] ''दै. महाराष्ट्र टाइम्स, २६ फेब्रुवारी २०१२'' * [http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/19007448.cms "डिक्शनरीमॅन"]''दै. महाराष्ट्र टाइम्स'' * [http://aksharaya.org/event/aksharsanvad-an-interview-with-sunil-khandbahale/ "Aksharsanvad"] ''Aksharsanvad, 27 April 2012'' * [https://www.csi-nashik.org.in/yashokirti_award.php, CSI Yashokirti Award] * [https://www.csi-nashik.org.in/image/yashokirti-award-khandbahale.jpg, Khandbahale receiving CSI award from D B Pathak IIT Mumbai Chairman] * [http://maharashtratimes.indiatimes.com/rssarticleshow/msid-19026839,prtpage-1.cms "युथ आयकॉन"] ''दै. महाराष्ट्र टाइम्स'' * [http://www.vasvik.org/Information_&_Communication_Technology.html, VASVIK Award Winners in Information & Communication Technology] * [https://www.businesswireindia.com/the-second-edition-of-india-di-20120120150500.html, The Second Edition of India Digital Awards] * [http://www.iamai.org.in/events/india_digital_award_2012/award_winners.htm, IAMAI India Digital Award Winners] * [http://mbillionth.in/wp-content/uploads/2012/07/Full-mBillionth-2012-book.pdf, mBillionth Award, South Asia 2012] बाह्य दुवें * [https://www.khandbahale.com KHANDBAHALE.COM Website] * [https://www.sunilkhandbahale.com Sunil Khandbahae's Personal Blog] * [http://legatum.mit.edu/entrepreneur/sunil-khandbahale/ Sunil Khandbahale at MIT] * [http://www.inktalks.com/discover/630/sunil-khandbahale-breaking-the-language-barrier इंक टॉल्क - Sunil Khandbahale: Breaking the language barrier] * [https://www.ted.com/talks/sunil_khandbahale_language_a_life_unscambler टेड टॉल्क - Sunil Khandbahale: Language a Life Unscambler] * [https://www.ted.com/talks/sunil_khandbahale_the_art_that_is_language टेड टॉल्क - Sunil Khandbahale: The Art that is Language] :नमस्कार, :माहिती दिल्याबद्दल धन्यवाद. तुमच्या लेखातील तसेच येथील माहिती जाहिरातसदृश दिसत आहे. यात एका व्यक्ती किंवा संस्थेची जाहिरात करण्याचा प्रयत्न दिसतो. हे विकिपीडियावर उचित नाही तरी ते घालू नये. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २२:४६, १२ फेब्रुवारी २०२२ (IST) == अनावश्यक पाने, वर्ग, साचे यांबाबत == कृपया [[:वर्ग:उल्लेखनीयता रद्दीकरण]] याकडे एकदा लक्ष द्यावे. मी अनावश्यक पाने, वर्ग, साचे यांची यादी केली आहे. जे तुम्हास अयोग्य वाटतील ते वगळावे. तसेच माझे अन्य संपादने चुकीची असल्यास उलटवावे. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) २०:४२, १९ जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|Khirid Harshad}} :तुम्ही [[:वर्ग:उल्लेखनीयता रद्दीकरण]] कडे लक्ष वेधल्यावर (व आधीही) त्याकडे लक्ष आहे. त्यातील सदस्य, सदस्य चर्चा, इ. पाने काढणे हे तातडीचे काम नाही. ज्या त्या सदस्यांनी ती पाने कोरी करावी किंवा तेथे मजकूर भरावा अशी अपेक्षा आहे. :इतर पाने थोडी थोडी करीत काढीत आहेच. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:०७, २० जानेवारी २०२२ (IST) :ता.क. {{साद|Khirid Harshad}} :तुम्ही साच्यामध्ये केलेले काही बदल पाहिले. त्यांमुळे अनेक पानांत गोंधळ निर्माण झालेला आहे. यातील काही बदल मी परतवले आहेत परंतु इतर साच्यांतील तुम्ही केलेले बदल लगेचच परतवावेत ही आग्रहाची विनंती. धन्यवाद. उरलेल्या सर्व साच्यांचे बदल परतवू का? काही साचे आयपी ॲड्रेसद्वारे सराव पद्धतीने तयार केले गेले आहेत. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) ११:५६, २० जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|Khirid Harshad}}, होय. ज्या बदलांच्या परिणामांची तुम्हाला पूर्णपणे माहिती किंवा खात्री नसेल ते बदल कृपया परतवावेत. त्यात अडचण आली तर कळवावे. धन्यवाद. [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ११:५९, २० जानेवारी २०२२ (IST) :[[सदस्य:Khirid Harshad|@Khirid Harshad]] , हे काम अत्यावश्यक नाही. मिळालेला वेळ इतर कामे व साफसफाई जात आहे हे तुम्हाला दिसत असेलच. तरी यावर लक्ष केंद्रीत करण्यापेक्षा लेखांमध्ये सुधारणा करणे चालू ठेवावे ही विनंती. धन्यवाद. [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १७:३४, ५ मार्च २०२२ (IST) :काम {{झाले}} धन्यवाद. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १७:१५, ३१ मे २०२२ (IST) == इंग्रजी शीर्षक पाने == मराठी विकिपीडियावर काही इंग्रजी शीर्षकांची पाने आहेत जी योग्य मराठी शीर्षक पानांना पुनर्निर्देशित केली आहेत. तर ती इंग्रजी शीर्षक पाने तशीच पुनर्निर्देशित असावी की मराठी विकिपीडियावरुन काढून टाकावीत? [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १२:१५, २० जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|Khirid Harshad}} :अशी अनेक पाने काढली आहेत परंतु काही पाने साच्यांच्या कमतरतेमुळे इंग्लिश शीर्षकांखाली ठेवावी लागतात. हे साचे शोधणे आणि बदलणे मोठे जिकिरीचे काम आहे, तरी सध्या आहेत ते असू द्यावेत. नवीन तयार करू नयेत असा संकेत आहे. :अर्थात, साच्यांमध्ये न वापरलेली अशी पाने काढण्यास हरकत नाही परंतु त्यासाठीची खात्री असणे आवश्यक आहे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १२:१९, २० जानेवारी २०२२ (IST) समजा अशी पानं शोधून एखादी यादी तयार केली तर ती तपासून काढून टाकण्यात आली तर चालेल का? [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १३:५२, २० जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|Khirid Harshad}} :अशी यादी करण्यासाठी येथून सुरुवात करता येईल. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०८:१०, २१ जानेवारी २०२२ (IST) :: इंग्लिश शीर्षक असलेली पाने मराठी लेखात पुनर्निर्देशित आहेत. या पणांनची यादी [https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%87 इथे] आहे --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) ०८:४५, २१ जानेवारी २०२२ (IST) :::{{ping|Khirid Harshad|Tiven2240}} इंग्रजी शीर्षक मराठी शीर्षक पानांना पुनर्निर्देशित केली असल्यामुळे इंग्रजी शीर्षक हटवून टाकणे हे प्राधान्याचे काम नाही. अभय ह्यांनी वर म्हटल्याप्रमाणे जर एखादे गरजेचे इंग्रजी शीर्षक काढल्या गेले तर अडचण येऊ शकते. असे शीर्षक पार्श्वभागात असले किंवा नसले तरी सर्वसाधारण वाचकास किंवा संपादकास फरक पडत नाही. त्यामुळे सध्यातरी त्यावर वेळ आणि मेहनत घेणे फायद्याचे राहणार नाही. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] १२:३७, २२ जानेवारी २०२२ (IST) == अलीकडील बदल == नमस्कार, एक मदत हवी आहे. "अलीकडील बदल" सदरात ठराविक लोक वारंवार तेच ते बदल करत आहेत. त्यामुळे हे सदर अलीकडे पाहू वाटत नाही. ते (माझ्यासाठी तरी) निरूपयोगी झाले आहे. कारण बघेल तेव्हा तिथे फक्त वर्ग जोडले, काढले आणि पुनर्निदेशन दिसते. नवीन माहिती किंवा नवीन लेख पाहण्यासाठीच हे सदर उपयुक्त आहे. मग असा एखादा मार्ग आहे का, की मी ठराविक लोकांना अवरोधित करू शकेन. कारण काही लोकांचे या वारंवार क्रुती त्रासदायक ठरत आहेत. धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) १०:३८, २६ जानेवारी २०२२ (IST) {{साद|अमर राऊत}} तुम्हाला माझ्या कृतीमुळे त्रास होत असेल तर क्षमस्व. परंतु, मी मराठी विकिपीडियावरील काही चुकीची पुनर्निर्देशने दुरुस्त करणे, नवे वर्ग तयार करुन जोडणे मला गरजेचे वाटले म्हणून मी तरी ते करीत होतो आणि माझे काही चुकीची संपादने असतील तर वेळोवेळी मला अभय नातू तसेच संतोष गोरे मदत करत असतात. माझ्या या कृतीबद्दल माफी असावी. आता माझ्यामुळे तुम्हाला पुढे त्रास होणार नाही याची काळजी घेईन. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १०:५०, २६ जानेवारी २०२२ (IST) :तुमच्याबद्दल तक्रार नाही माझी. तुम्ही चांगले काम करत आहात. ते महत्त्वाचेच आहे. तुम्ही तुमचं काम चालूच ठेवा, माझा काहीच विरोध नाही. :मला फक्त एवढीच मदत हवी आहे की, ठराविक प्रकारचे बदल मला कशा प्रकारे दिसणार नाहीत. किंवा मला फक्त नवीन लेख आणि नवीन भर एवढेच बदल दिसावेत. :वारंवार बघेल तेव्हा पुनर्निदेशन आणि वर्गाचेच बदल दिसल्यामुळे त्रास झाला. कृपया तुम्ही माफी मागू नका. माझे मत मांडले. त्यात शब्द वापरताना जरा चुकले माझे. माफी असावी. :धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ११:००, २६ जानेवारी २०२२ (IST) ::{{ping|अमर राऊत}} नमस्कार. अलीकडील बदल मधे "filters" मधे तुम्हाला बरेच पर्याय सापडतील. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २२:१०, २६ जानेवारी २०२२ (IST) खूप धन्यवाद. फिल्टर वापरून बघितले पण तांत्रिक अडचण येत आहे. फिल्टर लावले की पान पूर्णच रिकामे दिसते. कदाचित माझ्या ब्राउझरची त्रुटी असेल. असो. आभार तुमचे. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) २३:१४, २६ जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|अमर राऊत}}, :''अलीकडील बदल'' हे सदर नसून विकिपीडियाचे एक अंग आहे. येथे मराठी विकिपीडियावर झालेले एकूणएक बदल दिसतात. हे हेतुपुरस्सर आहे व येणेकरुन विकिपीडियावरील पारदर्शकता कायम राहते. असे असता यात कोणीही कोणाला त्रास देण्यासाठी काही करीत नाहीत हे लक्षात घ्या. अलक्डील बदल वापरुन विकिपीडियावरील बदलांवर लक्ष ठेवता येते व चुकीच्या बदलांमध्ये पटकन दुरुस्तीसुद्धा करता येते. यातही Khirid Harshad आणि Usernamekiran यांनी सुचवल्याप्रमाणे गाळण्या पुन्हा एकदा वापरुन पहा म्हणजे तुम्हाला पाहिजे तेच बदल तुम्हाला दिसतील. यात पुन्हा अडचण आल्यास कळवावे म्हणजे मी त्यासाठी एक शिकवणी तयार करेन. :तुमच्या योगदानांबद्दल धन्यवाद! :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:२४, २९ जानेवारी २०२२ (IST) ::{{ping|अमर राऊत}} "अलीकडील बदल" मध्ये "नामविश्वे" वर क्लिक केल्यावर तुम्हाला सर्व नामविश्वे दिसतील, ह्या यादीमध्ये एकतर फक्त जी बघायची आहेत, त्यावर क्लिक करा. जर तुम्हाला फक्त "वर्ग" बघायचे नसतील तर, तर आधी वर्गावर क्लिक करा, आणि नंतर "निवडलेले वगळा" वर क्लिक करा. असे केल्यास वर्गात करण्यात आलेले बदल तुम्हाला दिसणार नाहीत. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०४:१५, १२ फेब्रुवारी २०२२ (IST) == विनंती == नमस्कार अभय , मला तुम्हाला एक विनंती करायची होती की कृपया [[नुपूर पाटील]] यांच्या लेखातील उल्लेखनीयता टॅग काढून टाकावा. लेख निर्मितीच्या टप्प्यात आहे कारण मी त्यात अधिक माहिती जोडत आहे. मला वाटते की उल्लेखनीयतेच्या निकषांनुसार, विषय उत्तीर्ण होतो कारण ती एक क्रीडापटू आहे जिने या श्रेणीत पुरस्कार जिंकला आहे. धन्यवाद [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) २३:३७, २६ जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|Rockpeterson}} :साचा तूर्त काढला आहे. कृपया योग्य ते बदल करावे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:२६, २९ जानेवारी २०२२ (IST) नमस्कार, मला पण "आयुष मेहरा" लेखाबद्दल मदत हवी आहे. तुम्ही उल्लेखनीयता साचा त्याला जोडला होता. इंग्रजी विकिपीडियावरही तो लेख नाही. खूप प्रयत्न करून मी माहिती मिळवली होती. लेख तयार करण्यासाठी वेळही खूप लागला होता. मी नवीन असल्यामुळे नियमांबद्दल जास्त माहिती नाही. लेख विकीवर टिकण्यासाठी काय करायला हवे? धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ०९:३४, २९ जानेवारी २०२२ (IST) :मी हा लेख पाहिला. यातील माहिती स्तुतीपर आणि ललितशैलीत लिहिलेली आहे. ती कृपया बदलावी व मेहरा यांनी केलेल्या उल्लेखनीय कामांची माहिती घालावी. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:३६, २९ जानेवारी २०२२ (IST) ठीक आहे. त्यात मी बदल करतो. पण जरा वेळ हवा. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ०९:३८, २९ जानेवारी २०२२ (IST) नमस्कार, कृपया [[महावीर जन्म कल्याणक]] हे पान; '''महावीर जयंती''' असे तयार करुन पुनर्निर्देशन करा. --[[सदस्य:Omkar Jack|Omkar Jack]] ०९:४८, १४ एप्रिल २०२२ (IST) :{{झाले}} [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १०:२६, १४ एप्रिल २०२२ (IST) == मदत == नमस्कार, एक मदत हवी होती. कंपनीच्या माहितीचौकटामधे आपण काय महिती संपादित करु शकतो? मी [[रिलायन्स इंडस्ट्रीज लिमिटेड]] मधे काही महिती संपादित केली पण ती दिसत नाही. कृपया मला मदत करा. --[[सदस्य:Omkar Jack|Omkar Jack]] १२:३४, ४ मार्च २०२२ (IST) :{{साद|Omkar Jack}} :तुम्ही {{t|माहितीचौकट कंपनी}} हा साचा वापरू शकता. याचे उदाहरण [[टाटा स्टील]] लेखात आहे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०४:५८, ५ मार्च २०२२ (IST) == सांख्यिकी == नमस्कार, विकिपीडिया सांख्यिकी मध्ये सप्टेंबर 2021 मध्ये बदल झालेला आहे त्यानंतर बदल केव्हा होणार आहे. पूर्वी सदस्यांनी संपादनाचा विशिष्ट टप्पा घातल्यानंतर त्यांना अभिनंदन पर सूचना दिली जात होती अलीकडे ती दिली जात नाही तरी अशी सूचना देण्यात यावी ही विनंती रविकिरण जाधव २१:३९, ४ मार्च २०२२ (IST) == स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२ == प्रिय विकिसदस्य, '''[[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२]]''' ही विकीमेडियन्स द्वारा स्थापन केलेली एक वार्षिक स्पर्धा आहे. [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|विकी लव्हस फॉल्कलोर]] ची थीम लिंगभेद कमी करणे आणि लोकांवर लक्ष केंद्रित करणे यावर आधारित आहे. अनेक आशियाई व भारतीय विकिपीडिया समुदायांनी यात भाग घेतला आहे आणि आमची अशी इच्छा आहे की आपण मराठी विकिपीडियावर आपले योगदान द्यावे.योगदानाचा मुख्य हेतू लिंग अंतर कमी करण्यात थेट प्रभाव पाडेल. ही स्पर्धा आज २ फेब्रुवारी २०२२ रोजी सुरू झाली असून ३१ मार्च २०२२ रोजी समाप्त होईल. स्पर्धेतील विजेत्याला तयार केलेल्या पृष्ठांच्या संख्येच्या आधारे घोषित केले जाईल, पहिल्या विजेत्याला ३०० USD, द्वितीय विजेत्याला आणि तीसऱ्या विजेत्याला अनुक्रमे २०० USD आणि १०० USD दिले जातील. सहभाग किंवा योगदान करताना येणाऱ्या कोणत्याही समस्यांबाबत कोणत्याही मदतीसाठी, ज्युरी सदस्यांच्या [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] किंवा [[सदस्य:Sandesh9822|Sandesh9822]] यांच्या चर्चा पानावर संदेश लिहा. कृपया या पृष्ठावरील [[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२#नियम|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२]] सर्व सूचना आणि नियम वाचा. या पेजवरून [[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२/नोंदणी|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२/नोंदणी]] या स्पर्धेत सहभागी व्हा. आपण योगदानामध्ये सहभागी झाल्यास आपल्या मुख्य पृष्ठावर हा [[साचा:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२|साचा]] वापरा. येथून [https://fountain.toolforge.org/editathons/fnf2022 हा दुवा] तुम्ही तयार केलेला लेख सादर करावा. --[[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) ११:०१, ३ फेब्रुवारी २०२२ (IST) <!-- सदस्य:Tiven2240@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlw&oldid=22748073 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == एक शंका: न्यूझीलंड की न्यू झीलॅंड? == नमस्कार, एक शंका होती, ती तुम्हाला विचारतो आहे. न्यूझीलंड की न्यू झीलॅंड या पैकी कोणता शब्द योग्य आहे? म्हणजे समजा न्यू झीलॅंड असा वापरला तर मग इंग्लंडचे पण इंग्लॅंड व्हायला पाहिजे. आयर्लंडचे आर्यलॅंड असायला पाहिजे. माझ्यामते न्यूझीलंड हा शब्द ठिक वाटतो. उच्चार करताना देखील आपण न्यूझीलंड म्हणतो, न्यू झीलॅंड नाही. आपला अभिप्राय कळवा. [[सदस्य:Aditya tamhankar|Aditya tamhankar]] ([[सदस्य चर्चा:Aditya tamhankar|चर्चा]]) ७ फेब्रुवारी २०२२, ११:३४ :{{साद|Aditya tamhankar}} :जरी न्यू झीलंड आणि न्यू झीलँड हे दोन्ही उच्चार प्रचलित असले तरी ही न्यू झीलंड हा अधिक प्रचलित असल्याचे दिसत आहे. तरी न्यू झीलंड असेच कायम ठेवावे. :त्यातही न्यू झीलंड असेच ठेवावे, न्यूझीलंड नव्हे. देशाच्या अधिकृत इंग्लिश नावात सुद्धा हे दोन शब्द वेगळे ठेवलेले आहेत. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:२८, ८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) == Translation notification: ContribuLing 2022 == Hello अभय नातू, You are receiving this notification because you signed up as a translator to मराठी, गुजराती आणि हिंदी on Meta. The page [[:metawikipedia:ContribuLing 2022|ContribuLing 2022]] is available for translation. You can translate it here: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022&language=mr&action=page translate to मराठी] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022&language=gu&action=page translate to गुजराती] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022&language=hi&action=page translate to हिंदी] The priority of this page is medium. <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Your help is greatly appreciated. Translators like you help Meta to function as a truly multilingual community. You can [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup change your notification preferences]. Thank you! Meta translation coordinators&lrm;, १७:३४, १२ फेब्रुवारी २०२२ (IST) <!-- सदस्य:WikiLucas00@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> ==अलीकडील लेखांसाठी विनंती== नमस्कार @[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]], मी नुकतेच तपासले की तुम्ही मी तयार केलेले पृष्ठ हटवले आहे आणि एका पृष्ठावर तुम्ही उल्लेखनीयता टॅग लावला आहे. मी अलीकडे गायक, संगीतकार, संगीत निर्माते यांच्यावर काम करत आहे ज्यांनी अनेक पुरस्कार जिंकले आहेत. मी तुम्हाला हे पृष्ठ [[मनमीत सिंग गुप्ता]] परत मेनस्पेस वर आणण्याची विनंती करतो जेणेकरून मी लेखाचा विस्तार करू शकेन आणि त्यांच्या कामाबद्दल अधिक तपशील जोडू शकेन. आपण पृष्ठ हटविण्याचे कारण म्हणजे लेखाचा टोन जाहिरातींचा होता, मला वाटते लेखाच्या काही भागांमुळे मशीन भाषांतर होते त्यामुळे ही समस्या उद्भवली.[[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) ०१:१२, १६ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :नमस्कार, :मनमीत सिगं गुप्ता परत आणण्याआधी आपण तयार केलेली तत्सम पाने कृपया सुधारावीत. स्वतःच प्रसिद्ध केलेले, एजंटकरवी प्रसिद्ध झालेले किंवा ब्लॉगपोस्टवरचे दुवे देऊ नयेत. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १०:३०, १७ फेब्रुवारी २०२२ (IST) ::नमस्कार @[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]], मी तुमच्या मताचा आदर करतो आणि मी माझे अलीकडील लेख सुधारले आहेत ([[अरविंद वेगडा ]], [[दिलर खरकिया]]) ज्यात तुम्ही उल्लेखनीयताचा टेम्प्लेट लावला आहे.मुद्दा असा आहे की पूर्वी मी मराठी विकिपीडियावर सक्रियपणे योगदान देत असे परंतु आता विकी लवंस फोलकलोरे च्या आंतरराष्ट्रीय टीमचा सदस्य म्हणून मला समुदाय पोहोच अधिकारी म्हणून नियुक्त केले जात आहे मला आता सक्रियपणे भागीदारी शोधाव्या लागतील, ब्लॉग लिहावे लागतील, तांत्रिक कामात मदत करावी लागेल आणि त्यामुळेच मला मराठी विकिपीडिया संपादित करण्यासाठी वेळ मिळत नाही. [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १३:०९, १७ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :तुमच्या विकि लव्ह्ज फोकलोर आणि येथील योगदानाबद्दल धन्यवाद. तुमचा येथील कमी झालेला वेळ मी समजू शकतो. तरीही तुम्ही येथील लेख योग्यरीत्या पूर्ण करीत असता हे चांगलेच आहे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १०:३५, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) ::धन्यवाद [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ,मी तयार केलेली पाने हटवल्यामुळे माझ्या योगदानाच्या आकडेवारीवर परिणाम होतो [[https://xtools.wmflabs.org/pages/mr.wikipedia.org/Rockpeterson येथे पहा]]. आशा आहे की तुम्ही हटवलेला लेख परत आणाल आणि या लेखांमधून ([[अरविंद वेगडा ]], [[दिलर खरकिया]]) उल्लेखनीयता टॅग काढून टाकाल. [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) ११:०३, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :उल्लेखनीयता टॅग काढण्यासाठी किंवा घालवलेली पाने पुनर्स्थापित करण्यासाठी ''माझ्या आकडेवारीवर परिणाम होतो'' हे कारण नाही. उल्लेखनीयता टॅग लावण्याचे कारण या व्यक्ती उल्लेखनीय नाहीत असे आहे. त्याबद्दल तुम्ही योग्य ते बदल करुन किंवा त्यासाठीचे संदर्भ लावू शकता. :याखेरीज इतर उल्लेखनीय व्यक्ती, स्थळे किंवा इतर अनंत विषयांवर योग्य त्या प्रकारे लेख लिहू शकता. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १२:२१, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) ::पण [[सदस्य:अभय नातू|अभय ]] , जे पान हटवले आहे ते कसे संपादित करणे शक्य आहे, ज्या पानांवर नोटाबिलिटी टॅग आहे ते मी संपादित केले आहेत.[[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १२:२९, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :[[सदस्य:Rockpeterson|@Rockpeterson]] , त्या पानांवरील व्याकरण सुद्धा सुधारावेत ही विनंती. [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १२:३६, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :@[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] व्याकरण दुरुस्त केले आहे कृपया तपासा आणि हटवलेला लेख देखील परत आणा [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) २१:०५, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) ::नमस्कार @[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] तुम्ही मला याबद्दल अपडेट करू शकता का? [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १२:३३, १ मार्च २०२२ (IST) ::मी योग्य संदर्भ देऊन लेख पुन्हा तयार केला आहे कृपया तुम्ही हा लेख सँडबॉक्समधून [[सदस्य:Rockpeterson/sandbox |मनमीत सिंग गुप्ता ]] मुख्य पानावर हलवू शकता का? [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १४:३१, १ मार्च २०२२ (IST) :या लेखात मला अजूनही त्रुटी जाणवतात. :१. लेखनशैली, लेखनसंकेत, इ. या त्रुटी मी भरुन काढल्या आहेत. कृपया त्या ध्यानात घ्याव्यात व मागे तयार केलेल्या लेखांमध्ये अशा सुधारणा कराव्यात. किमानपक्षी यापुढे लिहिल्या जाणाऱ्या लेखांमध्ये ही काळजी घ्यावी. :२. अद्यापही या व्यक्तीची उल्लेखनीयता स्पष्ट होत नाही. यांना मिस्टिक पुरस्कार मिळाला आणि गिनिस रेकॉर्डतर्फे एक पदवी देण्यात आली, यापुढे त्यांनी दोन क्लब आणि लग्नांत गाणी गायली तसेच एक फाउंडेशनचे ते कार्यकारी अध्यक्ष आहेत (ही फाउंडेशनही उल्लेखनीय दिसत नाही) इतकेच मला दिसले. त्यांनी इतर उल्लेखनीय काम केलेले असल्यास लेखात दिसले नाही :असो, या उत्तरास साद दिल्यावर मी हा लेख मुख्य नामविश्वात हलवतो. याचबरोबर क्र. १मध्ये केलेली विनंती तु्म्ही लक्षात घ्याल ही आशा करतो. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:२०, ३ मार्च २०२२ (IST) == प्रताधिकार मुक्त लिखाण का वगळता आहेत == नमस्कार {{साद|अभय नातू }} महाराष्ट्र शासनाने मराठी विश्वकोश हा स्वामित्व मुक्त केलेला आहे तरी आपल्या येथील '''सदस्य:संतोष गोरे ''' मोठ्या प्रमाणात हे प्रताधिकार मुक्त लिखाण वगळता आहेत. आपण त्यांना योग्य ती सूचना करावी जेणे करून सदस्यांनी लिहिलेले लिखाण उगाच वाया जाणार नाही. जसे कॉमन्स वरील चित्र येथे आपण आणतो तसेच मराठी विस्श्वकोशातील माहिती येथे येते हे बहुतेक त्यांना सांगावे लागेल विकिपीडिया वरील सदस्यांच्याच प्रयत्नातून विश्वकोश स्वामित्व मुक्त करण्याचे शासनाने ठरवले आणि या कामी मराठी विकिपीडियाचे मोठे योगदान असल्याचे कळते. विश्वकोशातील लिखाण विकिपीडियावर प्रसिद्ध करण्यासाठी महाराष्ट्र शासन स्वतःच आग्रही आहे असे म्हणतात. - [[सदस्य:Manasviraut|Manasviraut]] ([[सदस्य चर्चा:Manasviraut|चर्चा]]) २३:३६, ९ मार्च २०२२ (IST) :नमस्कार {{साद|Manasviraut}} :तुम्ही थेट संतोष गोरे यांच्याशी संवाद साधून त्यांना हे (अर्थात विकिसंकेतांनुसार नम्रपणे) कळवावे. हरकत नाही. :त्याच बरोबर महाराष्ट्र शासनाच्या निर्णयाचा दुवाही दिल्यास हा विषय पुनःपुन्हा येणार नाही. :लक्षात आणून दिल्याबद्दल धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०८:५७, १० मार्च २०२२ (IST) ::{{साद|अभय नातू|Manasviraut }} माहिती करून दिल्याबद्दल धन्यवाद. अजून एक असा मुद्दा आहे, अनेक सदस्य केवळ मराठी विश्वकोशातील मजकूर जसाच्या तसा ९८-९९% पर्यंत (म्हणजे पूर्णच) कॉपी पेस्ट करत आहेत. यात त्यांचे लेखन कौशल्य दिसत नाही. इतकंच नाही तर एका सदस्याचे जुने १० लेख आहेत, ते सर्वच्या सर्व असेच पूर्णपणे कॉपी पेस्ट आहेत. मग [[सदस्य:Sandesh9822|संदेश हिवाळे]] आणि [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] हे परीक्षक असताना बारीकसारीक तपासण्या का करतात. वरील प्रमाणे लेख लिहून तर मी आजपर्यंत अनेक स्पर्धेत प्रथम क्रमांक पटकावला असता.-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १४:३८, १० मार्च २०२२ (IST) :::मी संतोषशी पूर्णपणे सहमत आहे [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १६:२६, १० मार्च २०२२ (IST) ::::सहमत. विश्वकोशातील लिखाण कॉपीराईट फ्री असले तरी ते 90-100% जशास तसे विकिपीडियावर पेस्ट करू नये. --[[User:Sandesh9822|'''<span style="background color: black; color: orange">संदेश</span><span style="color: blue"> हिवाळे</span>'''<span style="color: green"></span>]]^{[[User talk:Sandesh9822|<span style="color: maroon">चर्चा</span>]]} ०९:५९, ११ मार्च २०२२ (IST) ::::: नमस्कार, प्रथम [[विकिपीडिया:महिला संपादनेथॉन- २०२२|महिला संपादनेथॉन- २०२२]] च्या यशाबद्दल आयोजक आणि सहभागी सदस्यांचे अभिनंदन. थोडा शोध घेतला असता मला '''साचा:कॉपीपेस्टमवि''' हा साचा सापडला आहे. कृपया तो कसा वापरावा हे अभय नातू यांनी सांगावे. तसेच यात ''मराठी विश्वकोशातून आयात मजकुर ४००० बाईट किंवा दोनपरिच्छेद पेक्षा अधिक असू नये'' असा उल्लेख आढळतो. कृपया यावर देखील खुलासा करावा.-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०८:०७, १६ मार्च २०२२ (IST) ::हा साचा शोधून काढल्याबद्दल धन्यवाद. विश्वकोशातून नकल-डकव केलेल्या लेखांत हा साचा लावावा. हा साचा सुधारण्यास वाव आहे. सध्या हा मोठा आणि बटबटीत वाटतो आहे तो छोटा करुन autocollapse करता येईल. ४,००० बाइट किंवा १-२ परिच्छेद हा आपण (विकिपीडियन लोकांनी) घालून घेतलेला नियम आहे. थेट नकल-डकव (जे गेल्या काही दिवसांत अनेक लेखांत झालेले आहे) केल्यास अनेक विसंगती दिसतात, उदा. संदर्भ नाहीत. पहिले वाक्य तुटक आहे, इ. ::महाराष्ट्र शासनाच्या नियमांत राहून मराठी विश्वकोशातून आणलेला मजकूर येथे असण्यास हरकत नाही परंतु त्याने मराठी विकिपीडियामध्ये विसंगती येऊ नयेत याची काळजी घेणे अत्यावश्यक आहे. असे आढळल्यास {{t|बदल}} साचा लावावा. यासाठी वेगळा साचाही करता येईल. ::[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २१:५३, १८ मार्च २०२२ (IST) :::::: {{ping|संतोष गोरे}} नमस्कार. [[विकिपीडिया:मराठी विश्वकोश]] इथे काही नियमांचे स्पष्टीकरण देण्यात आलेले आहे. त्याखाली साचा कसा वापरावा हेसुद्धा सांगण्यात आले आहे, पण मला जास्त कळले नाही. निवांत असताना वाचावे लागेल. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ००:२०, १८ मार्च २०२२ (IST) ::{{साद|Khirid Harshad}} कृपया येथील चर्चा पहावी. vishwakosh.marathi.gov.in/ या संकेतस्थळावरून केलेली नकल डकव उडवू नये. त्या ऐवजी सदरील लेखात <nowiki>[[वर्ग:मराठी विश्वकोशातून कॉपीपेस्ट मजकूर]]</nowiki> हा वर्ग जोडावा ही विनंती. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ११:२७, २० मार्च २०२२ (IST) :::{{साद|संतोष गोरे}} ठीक आहे. परंतु काही लेख ४००० बाइटपेक्षा जास्त नकल डकव केलेली आहेत जसे की [[पोशाख व वेशभूषा]] पानावर ७७०००+ बाइट माहिती जशीच्या तशी उतरवली आहे मग यास अर्थ काय? म्हणून ही माहिती चर्चा पानावर स्थलांतरित केली. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) ११:३६, २० मार्च २०२२ (IST) :::कृपया वरील चर्चा नीट अभ्यासली असता असे लक्षात येते की, '४,००० बाइट किंवा १-२ परिच्छेद हा आपण (विकिपीडियन लोकांनी) घालून घेतलेला नियम आहे'. थोडक्यात अधिक नकल डकव करण्यास हरकत नाही. कृपया पूर्ण चर्चा वाचून समजून घ्यावी. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ११:४३, २० मार्च २०२२ (IST) ==KiranBOT II व nobots बद्दल विनंती== नमस्कार. मी काही वेळापूर्वी [[user:KiranBOT II]] व {{tl|bots}} वर काही माहिती टाकली आहे. ती एकदा कृपया तपासून बघा अशी विनंती. धन्यवाद. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ००:२०, १८ मार्च २०२२ (IST) :वरील चर्चा [[विकिपीडिया:चावडी/तांत्रिक प्रश्न#KiranBOT II]] इथे सुरु केली. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०१:००, १८ मार्च २०२२ (IST) ::{{ping|Shantanuo|संतोष गोरे|‎Khirid Harshad|‎अमर राऊत}} नमस्कार. bot च्या संपादनांसोबत धूळपाटीवर प्रयोग करण्यासाठी ३-४ मोठ्या लेखांची गरज आहे. मजकुराच्या आकारानुसार यादी असणारे एखादे पान ([[विशेष:छोटी पाने]] सारखं) किंवा tool आहे का? तसे काही नसेल तर अंदाजे लेख निवडता येतील. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २१:४९, ९ मे २०२२ (IST) :नमस्कार, या प्रयोगासाठी भरपूर पर्याय उपलब्ध आहेत. :#[[विशेष:मोठी पाने]] येथे मोठ्या लेखांची यादी आहे. :#माझे लेख- [[भारतीय मोर]], [[पूजा हेगडे]], [[द काश्मीर फाइल्स]], [[दिव्या भारती]] यावर तुम्ही प्रयोग करू शकता. :#किंवा मोठी पाने येथील लेख तुमच्या किंवा माझ्या धुळपाटी वर कॉपी पेस्ट करून त्यावर देखील प्रयोग करू शकता. काम झाल्या वर त्यातील अनावश्यक धुळपाटी उडवता येतील. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०६:२५, १० मे २०२२ (IST) :{{साद|Usernamekiran}} नमस्कार, कृपया धुळपाटी१, धुळपाटी२.... अशा अनेक धुळपाट्या तयार केल्यास त्यांना लेखपान गृहीत धरून तुम्हाला प्रयोग करण्यास अधिक सोपे जाईल असे मला वाटते. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) २२:२८, ११ मे २०२२ (IST) ::{{ping|संतोष गोरे}} नमस्कार. मी बऱ्याच दिवसांपूर्वी [[विकिपीडिया:धूळपाटी/KiranBOT II]] तयार केले होते. तुम्ही सांगितलेल्या "विशेष:मोठी पाने" वरून मी दुसरे महायुद्ध, महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था, आणि क्रिकेट हे तीन लेख धुळपाटीवर एकत्र केले. यामुळे धुळपाटीवर वेगवेगळ्या प्रकारचे भरूपर शब्द मिळाले. तुमच्या मदतीसाठी धन्यवाद. :-) —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २२:०९, १२ मे २०२२ (IST) == चुकीचे वर्ग == नमस्कार, कृपया [https://mr.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8/Ravikiran_jadhav हे पाहावे] बरीचशे चुकीचे वर्ग तयार झाले आहेत. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०६:४५, २४ मार्च २०२२ (IST) :असे दिसते आहे की वर्ग घातले आहेत पण वर्ग तयार झालेले नाहीत. प्रत्येक लेखात बदल करावा लागेल असे दिसते आहे. -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०६:३६, २६ मार्च २०२२ (IST) == Translation notification: ContribuLing 2022/Program == Hello अभय नातू, You are receiving this notification because you signed up as a translator to मराठी, गुजराती आणि हिंदी on Meta. The page [[:metawikipedia:ContribuLing 2022/Program|ContribuLing 2022/Program]] is available for translation. You can translate it here: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022%2FProgram&language=mr&action=page translate to मराठी] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022%2FProgram&language=gu&action=page translate to गुजराती] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022%2FProgram&language=hi&action=page translate to हिंदी] The priority of this page is medium. The deadline for translating this page is 2022-03-31. <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Your help is greatly appreciated. Translators like you help Meta to function as a truly multilingual community. You can [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup change your notification preferences]. Thank you! Meta translation coordinators&lrm;, २१:१९, २६ मार्च २०२२ (IST) <!-- सदस्य:WikiLucas00@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Translation notification: VisualEditor/Newsletter/2022/April == Hello अभय नातू, You are receiving this notification because you signed up as a translator to हिंदी on Meta. The page [[:metawikipedia:VisualEditor/Newsletter/2022/April|VisualEditor/Newsletter/2022/April]] is available for translation. You can translate it here: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-VisualEditor%2FNewsletter%2F2022%2FApril&language=hi&action=page translate to हिंदी] <div lang="en" class="mw-content-ltr"><b><span style="vertical-align:top;padding:0 0.3em;">[[File:SMirC-congrats.svg|19x19px|Thank you very much!]]</span>धन्यवाद!</b></div> Your help is greatly appreciated. Translators like you help Meta to function as a truly multilingual community. You can [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup change your notification preferences]. Thank you! Meta translation coordinators&lrm;, २२:२३, २७ एप्रिल २०२२ (IST) <!-- सदस्य:Whatamidoing (WMF)@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == सम्राट थोरात या पानावर उल्लेखनीयता साचा असल्याबाबत == नमस्कार अभय सर मी बनवलेल्या सम्राट थोरात या विकिपीडिया पानावर उल्लेखनीयता साचा जोडला आहे. तरी मी आता सदर पानाबद्दल आवश्यक ते संदर्भ जोडले आहेत ते आपण तपासून पाहू शकता आणि काही अनावश्यक संदर्भ किंवा माहिती वाटल्यास मला सूचित करू शकता, मी ते बदल करून घेईल. आतापर्यंत माझा लेख टिकवण्यासाठी आपण केलेल्या मार्गदर्शन बद्दल मी आपला आभारी आहे. धन्यवाद. ==meta वर तुमचा अभिप्राय== नमस्कार [[:meta:User Talk:Community Tech bot#set-up on mrwiki]] येथे तुमचा अभिप्राय देण्याची विनंती करतो. थोडक्यात, जर bot आठवड्यात एकदा एकच संपादन करत असेल तर त्याला bot flag ची आवश्यकता आहे का, असा प्रश्न आहे. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २२:१४, १२ मे २०२२ (IST) == Translation request == Hello. Can you translate and upload the articles [[:en:National Museum of History of Azerbaijan]] and [[:en:National Art Museum of Azerbaijan]] in Marathi Wikipedia? Yours sincerely, [[सदस्य:Multituberculata|Multituberculata]] ([[सदस्य चर्चा:Multituberculata|चर्चा]]) ०३:३३, १६ मे २०२२ (IST) :Hello. :I withdraw the request because [[सदस्य:Khirid Harshad]] has created both articles [[अझरबैजानच्या इतिहासाचे राष्ट्रीय संग्रहालय]] and [[अझरबैजानचे राष्ट्रीय कला संग्रहालय]]. :Yours sincerely, [[सदस्य:Multituberculata|Multituberculata]] ([[सदस्य चर्चा:Multituberculata|चर्चा]]) २३:५३, २९ मे २०२२ (IST) ::{{साद|Multituberculata}} ::I see that you have spam-messaged accounts on this wiki, including bot accounts. As a result, my bot (सांगकाम्या) which I have used for years and years, is now blocked because it has pending messages that cannot be cleared. ::Not happy about this. Please do not spam-message individuals, rather use the Embassy. Thank you. ::[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०६:४०, ३० मे २०२२ (IST) :::I apologize to you. That was not my intention. [[सदस्य:Multituberculata|Multituberculata]] ([[सदस्य चर्चा:Multituberculata|चर्चा]]) १७:५७, ३० मे २०२२ (IST) == ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक पान नावाबाबत == {{साद|अभय नातू}}, {{साद|Khirid Harshad}} २००७ पासून २०१६ पर्यंत '''आयसीसी वर्ल्ड ट्वेंटी२०''' असे अधिकृत नाव होते. २०२१ पासून '''आयसीसी पुरुष ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक''' असे अधिकृत नाव आहे. तर २०१६ पर्यंतच्या स्पर्धांची पाने २०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २००७ वगैरे इथून २००७ आयसीसी वर्ल्ड ट्वेंटी२० अशी स्थानांतरित करावी का? आणि २०२१ पासून २०२१ आयसीसी पुरुष ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक असे करावे का? व शीर्षकात '''आयसीसी''' लिहावे की '''आय.सी.सी.''' ? तुमचा विचार सांगावा. [[सदस्य:Aditya tamhankar|Aditya tamhankar]] ([[सदस्य चर्चा:Aditya tamhankar|चर्चा]]) ४ जून २०२२, ११:०८ :{{साद|Aditya tamhankar}}, :लेखाचे शीर्षक शक्यतो अधिकृत नावानेच ठेवावे. ''२०१६ पर्यंतच्या स्पर्धांची पाने २०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २००७ वगैरे इथून २००७ आयसीसी वर्ल्ड ट्वेंटी२०'' असे करणे बरोबर होईल. याच बरोबर आत्ता असलेल्या शीर्षकांपासून तसेच त्यांच्या variations पासून पुनर्निदेशने असावीत. :लेखात ''आयसीसी'' असे ठेवून ''आय.सी.सी.'' पासून पुनर्निर्देशन करावे. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १६:१०, ४ जून २०२२ (IST) मला असे वाटते की, २००७ ते २०१६ पर्यंत जे अधिकृत नाव होते तेच ठेवावे कारण तेव्हा ते त्याच नावाने ओळखले जायचे. परंतु त्यानंतर त्याचे नाव बदलले आहे, मग ज्यावर्षीपासून त्याचे नाव बदलले, तिथपासून बदललेल्या नावाचे शीर्षक असावे‌. तसेच माझ्यामते आयसीसी हा शब्द शीर्षकात योग्य वाटतो. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) २०:००, ४ जून २०२२ (IST) == bot दर्जा == १३ जूनला [[user:KiranBOT]] चा bot दर्जा निघून जाईल. दर्जा अनंत काळासाठी करण्यात यावा हि नम्र विनंती. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] १९:०४, ११ जून २०२२ (IST) :{{झाले}} -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २१:४४, ११ जून २०२२ (IST) ==blacklist== नमस्कार. मी "[[मिडियाविकी:Spam-blacklist]]" हे पान मराठी विकिपीडियावर सुरु केले. मी त्यामध्ये bwarunghepi168 हे संकेतस्थळ टाकले, व माझ्या नवीन खात्यामधून ते संकेतस्थळ लेखामध्ये टाकण्याचा प्रयत्न केला असता filter/गाळणी मुळे संपादन जतन झाले नाही. म्हणजे Spam-blacklist ने अपेक्षेप्रमाणे काम केले.<p>पण आज मी blacklist मध्ये dedicationlinks हे संकेतस्थळ टाकले असता ते नवीन ओळीमध्ये येण्याऐवजी त्याच ओळीत आले. आणि नंतर दुसऱ्या खात्यातून ते संकेतस्थळ माझ्या चर्चापानावर टाकले असता संपादन जतन झाले. असे व्हायला नको होते. इंग्रजी विकिपीडियावरील [ https://en.wikipedia.org/wiki/MediaWiki:Spam-blacklistपान इथे आहे. ]<p>अजून एक फरक म्हणजे, इंग्रजी मध्ये त्या पानाचं शीर्षक "interface page" असं आहे. मराठी विकिपीडियावर मराठीत ते शीर्षक "संदेश", आणि इंग्रजी मध्ये "message" असे आहे. मला वाटते ह्या पानाच्या programing मध्ये काहीतरी झाले आहे. interface admin म्हणून तुम्हाला काही फरक दिसू शकेल का? courtesy साद {{ping|QueerEcofeminist|Shantanuo|Tiven2240}} —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] १९:५९, १ जुलै २०२२ (IST) :{{साद|Usernamekiran}} :कोणती गाळणी ब्लॅकलिस्ट वापरते हे माहिती आहे का? :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०१:३०, २ जुलै २०२२ (IST) ::नाही. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०१:३२, २ जुलै २०२२ (IST) ::: [[special:diff/2134132|बहुतेक झाले]]. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०१:४५, २ जुलै २०२२ (IST) : :-). ठीक. अधिक मदत लागल्यास कळवालच. -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:५५, २ जुलै २०२२ (IST) == तमिळ लेखांची उल्लेखनीयता == [[सदस्य:Prasannakumar]] यांनी अनेक [https://xtools.wmflabs.org/pages/mr.wikipedia.org/Prasannakumar तमिळ लेख] मराठीमध्ये बनवले आहेत. परंतु एकतर त्यांचे योग्यरित्या भाषांतर न करता तसेच इंग्रजीमध्ये आहेय अथवा बरेच दीर्घकाळ रिकामे लेख आहेत उदाहरणार्थ अनेक तमिळ चित्रपटांचे लेख हे केवळ रिकामे आहेत. मग यावर उपाय काय? हे सर्व लेख दुरुस्त करून ठेवावे की उडवावेत? [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) २३:२३, १० जुलै २०२२ (IST) :वेळ मिळेल तसे लेखांत भर घालावी. निवडक लेखांना इतर लेखांमध्ये समाविष्ट करावे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २३:२८, १० जुलै २०२२ (IST) == उल्लेखनीयता टॅग काढण्याची विनंती == नमस्कार अभय, मी पाहिले की तुम्ही माझ्या नुकत्याच तयार केलेल्या लेखात [[राजेंद्र सिंग पहल]] उल्लेखनीयतेचा टॅग जोडला आहे. मी लेखात आणखी संदर्भ जोडले आहेत, आशा आहे की तुम्ही त्याला तपरात तपासाला आणि टॅग काढून टाकाल कारण ती व्यक्ती स्पष्टपणे खाली सूचीबद्ध केल्याप्रमाणे उल्लेखनीयता निकष पार करते १. एकाधिक दूरदर्शन शोचे निर्माता २. आयफा शो प्रवर्तक ३. लेखक धन्यवाद [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १९:०७, २७ जुलै २०२२ (IST) :{{साद|Rockpeterson}}, :मी या लेखावर {{t|उल्लेखनयीता}} साचा लावला होता. त्यासाठी संदर्भांची नव्हे तर या व्यक्तीच्या उल्लेखनीयते बाबत मजकूर जोडण्याची आवश्यकता आहे. यांनी ''काही कार्यक्रम आयोजित केले आणि त्याबद्दल त्यांना पुरस्कार मिळाले''. यात त्यांची उल्लेखनीयता स्पष्ट होत नाही आहे. :आवश्यक असा तपशील जोडावा ही विनंती. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०७:३१, २८ जुलै २०२२ (IST) == तांत्रिक प्रचालक == नमस्कार अभय जी, {{Tl|Ambox}} नीट प्रकारे चालणे [[मिडियाविकी:Common.css]] मध्ये काही बदल करण्यास आवश्यकता आहे. आपण माझ्या सदस्य खातात आवशक अधिकार द्यावे अशी विनंती. --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) १९:५५, ३ ऑगस्ट २०२२ (IST) :{{साद|Tiven2240}}, :१ महिन्याचा अधिकार दिला आहे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २१:५१, ६ ऑगस्ट २०२२ (IST) == मुखपृष्ठ लेख == विकिपिडियाच्या मुखपृष्ठावरील लेखासाठी [[बृहदेश्वर मंदिर]] हा लेख योग्य राहिल का? संबंधित बदल सुचवावेत--[[सदस्य:Omega45|Omega45]] ([[सदस्य चर्चा:Omega45|चर्चा]]) २३:५६, ६ ऑगस्ट २०२२ (IST) t7osyn99uaywkwbohni6o1yxjq90tw2 2143612 2143599 2022-08-06T19:04:39Z अभय नातू 206 /* मुखपृष्ठ लेख */ wikitext text/x-wiki {{सदस्य चर्चा:अभय नातू/जुचसाचा}} '''माझ्यासाठीच्या आपल्या सूचना, प्रश्न, इ. येथे नोंदवा.''' == खांडबहाले.कॉम == माननीय [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] सर, आपण उल्लेखनीयता विषयक सूचित केल्याप्रमाणे मी [[सुनील खांडबहाले]] या पानास संदर्भ व माहिती जोडण्याचा प्रयत्न केला होता. तो आता तिथे दिसत नाही. उल्लेखनीयता सूचनेची पूर्तता करण्यासाठी कृपया मार्गदर्शन करावे. खूप खूप धन्यवाद. उल्लेखनीयता विषयक सूचित केल्याप्रमाणे [[सुनील खांडबहाले]] मी खालीलप्रमाणे माहिती व संदर्भ जोडले होते, परंतु हे बदल उलटवले गेले आहेत. [[सुनील खांडबहाले]] साठी संदर्भ खालीलप्रमाणे; कृपया संपादित करावे किंवा मी केलेले पान https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=सुनील_खांडबहाले&oldid=2014754 उलटावे. * [http://khandbahale.com "KHANDBAHALE.COM"] * [http://globalprosperityfoundation.org "Global Prosperity Foundation"] * [https://legatum.mit.edu/entrepreneur/sunil-khandbahale/ "MBA, MIT Sloan School of Management"] ''Entrepreneurs, 15th Feb, 2022'' * [https://www.newindianexpress.com/education/edex/2013/nov/11/Young-achievers-535948.html "यंग अचिव्हर्स - सुनील खांडबहाले"] '' इंडियन एक्स्प्रेस, ११ नोव्हेंबर २०१३'' * [https://maharashtratimes.com/dictionary-man/articleshow/34341890.cms "‘डिक्शनरी मॅन’ व्हाइट हाऊसमध्ये"] ''दैनिक महाराष्ट्र टाइम्स, २९ एप्रिल, २०१४'' * [http://www.globalprosperityfoundation.org/2012/10/global-discovery-school.html, "Global Prosperity Foundation"] * [https://www.inmarathi.com/135368/sunil-khandbahale-and-khandbahale-dictionary-success-story/ "‘खांडबहाले’ या पहिल्यावहिल्या ऑनलाईन मराठी डिक्शनरीचा ‘असा’ झालाय जन्म"] ''इनमराठी, २३ सप्टेंबर २०२१'' * [http://archive.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=92194:2010-08-08-15-57-41&Itemid=1 "व्यक्तिवेध : सुनील खांडबहाले"] ''दै.लोकसत्ता'' * [https://economictimes.indiatimes.com/first-english-marathi-online-dictionary-launched/articleshow/3116547.cms?from=mdr "First English-Marathi online dictionary launched"] ''Economic Times, Jun 10, 2008'' * [http://archive.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=88966:2010-07-26-16-48-20&Itemid=1 "खांडबहाले डॉट कॉमतर्फे विकसित करण्यात आलेल्या जगातल्या पहिल्याच ‘इंग्रजी-मराठी मोबाईल डिक्शनरी’चे प्रकाशन"] ''दैनिक लोकसत्ता'' * [https://economictimes.indiatimes.com/first-english-marathi-online-dictionary-launched/articleshow/3116547.cms "First English-Marathi online dictionary launched"] ''Economic Times, 10 Jun, 2008 * [https://legatum.mit.edu/entrepreneur/sunil-khandbahale/ "MBA, MIT Sloan School of Management"] ''Entrepreneurs, 15th Feb, 2022'' * [https://www.thehindu.com/features/metroplus/words-without-borders/article5308145.ece "Word without borders"] ''The Hindu, NOVEMBER 03, 2013'' * [https://indianexpress.com/article/cities/pune/find-an-english-match-online-in-marathi-hindi-and-now-gujarati/ "Find an English match online in Marathi,Hindi and now Gujarati"] ''23 Jun, 2009'' * [http://www.esakal.com/NewsDetails.aspx?NewsId=5403009163839016092&SectionId=13&SectionName=%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%20%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0&NewsDate=20121105&Provider=-&NewsTitle= "खांडबहाले.कॉम'ने ओलांडला एक कोटी हिट्‌सचा टप्पा"] ''दै. सकाळ'' * [https://www.loksatta.com/vruthanta/need-of-documentation-of-dialects-sunil-khandbahale-233394/ "बोली भाषांच्या दस्तावेजीकरणाची गरज - सुनील खांडबहाले"] ''दैनिक लोकसत्ता, २५ ऑक्टोबर, २०१३'' * [http://www.loksatta.com/maharashtra-news/khandbahale-dotcom-honored-by-giving-international-award-20344 "'खांडबहाले डॉटकॉम'चा आंतरराष्ट्रीय पुरस्काराने गौरव"] ''दै. लोकसत्ता'' * [http://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/Kumbhathon-to-focus-on-tech/articleshow/46006585.cms "Kumbhathon to focus on tech - Sunil Khandbahale] ''Times of India'' * [https://divyamarathi.bhaskar.com/news/MAH-NMAH-NAS-youths-to-contribute-in-development-via-indovasion-nasik-circle-4426584-NOR.html "‘इंडोवेशन नाशिक सर्कल’द्वारे तरुणाई टाकणार विकासात भर"] ''दै. दिव्य मराठी, ७ नोव्हेंबर, २०१७'' * [https://vidapatil.medium.com/nilaykulkarni-981e706f5b72 "Kumbhathon, a periodic co-location of innovators — the genesis"] ''मेडीयम.कॉम'' * [http://www.timeskuwait.com/upload/pdf/Times%20Independence%20day%202015.pdf "Kumbhathon : Finding innovative solutions to social challenges"] ''Times Kuwait'' * [https://www.lokmat.com/pune/perennial-opportunity-enjoy-melodious-music-a684/ "सुमधूर संगीताच्या आस्वादाची बारमाही संधी"] ''लोकमत न्यूज नेटवर्क, पुणे, ७ फेब्रुवारी २०२१'' * [https://www.samaysangit.app "समयसंगीत संकेतस्थळ "समयसंगीत.अँप"] ''https://www.samaysangit.app'' * [https://maharashtratimes.com/maharashtra/nashik/dhaneshwari-radio-by-khandabhale-com/articleshow/71353315.cms "खांडबहाले डॉट कॉमतर्फे ज्ञानेश्वरी रेडिओ इंटरनेटवर"] ''दै. महाराष्ट्र टाइम्स, २९ सप्टेंबर २०२९'' * [https://www.loksatta.com/pune/dnyaneshwari-is-now-open-to-the-world-through-internet-radio-abn-97-1981711/ "ज्ञानेश्वरी आता इंटरनेट रेडिओद्वारे विश्वाला खुली"] ''दै. लोकसत्ता, २९ सप्टेंबर २०२९'' * [https://www.hindustantimes.com/mumbai/soon-learn-sanskrit-via-your-cellphone/story-MBP4sK51ar1BcuChSiVVTI.html "Soon, learn sanskrit via your cellphone"] ''Hindustan Times, 14 Aug, 2011'' * [https://www.bhaskar.com/state/haryana/news/haryana-news-world39s-first-sanskrit-internet-radio-started-so-that-people-understand-sanskrit-072504-5255130.html "दुनिया का पहला संस्कृत इंटरनेट रेडियो शुरू हुआ, ताकि लोग संस्कृत को समझें"] ''दैनिक भास्कर'' * [https://www.loksatta.com/nashik/online-sanskrit-internet-radio-launched-zws-70-1952031/ "संस्कृत इंटरनेट रेडिओ ऑनलाईन प्रक्षेपित"] ''दैनिक लोकसत्ता, १७ ऑगस्ट २०१९'' * [https://maharashtratimes.com/maharashtra/nashik/sanskrit-radio-is-now-available-on-the-internet/articleshow/70717022.cms "इंटरनेटवर आता संस्कृत रेड़िओ"] ''दै. महाराष्ट्र टाइम्स १८ ऑगस्ट, २०१९'' * [https://divyamarathi.bhaskar.com/news/sanskrit-bharti-is-the-worlds-first-sanskrit-internet-radio-broadcast-1566017205.html "‘संस्कृत भारती’ हा जगातील पहिला संस्कृत इंटरनेट रेडिओ प्रसारित"] ''दै. दिव्य मराठी'' * [https://divyamarathi.bhaskar.com/news/DMS-HDLN-sunil-khandbahale-write-about-social-media-5854140-NOR.html "भारतीयांसाठी लोकाभिमुख स्वतंत्र सोशल मीडिया हवा"] ''दैनिक दिव्य मराठी, १८ एप्रिल २०१८'' * [https://divyamarathi.bhaskar.com/news/EDT-HDLN-sunil-khandbahale-write-about-social-media-5853319-NOR.html "सोशल मीडिया व्यसनमुक्तीची गरज"] ''दैनिक दिव्य मराठी, १८ एप्रिल २०१८'' * [https://maharashtratimes.com/maharashtra/mumbai-news/spell-checker-in-marathi/articleshow/31073018.cms "बिनधास्त लिहा बिनचूक मराठीत "] ''दैनिक महाराष्ट्र टाइम्स, २७ फेब्रुवारी २०१४'' * [https://divyamarathi.bhaskar.com/news/MAH-NMAH-NAS-nashik-news-in-marathi-sunil-khanbahale-develop-spell-checker-in-computer-4535242-NOR.html "मराठी विश्‍व: नाशिकच्या तरुणाने आणली मराठी स्पेलचेकर प्रणाली"] ''दैनिक दिव्य मराठी, २८ फेब्रुवारी २०१४'' * [https://maharashtratimes.com/editorial/ravivar-mata/sunil-khandbahale/articleshow/32094924.cms "विश्वास सार्थकी लावला!"] दै. महाराष्ट्र, १६ मार्च, २०१४ * [https://www.dnaindia.com/mumbai/report-12th-language-added-in-online-dictionary-1776928 "12th language added in online dictionary"] DNA India, 13 December, 2012 * [https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/whats-the-good-word-you-can-send-an-sms/articleshow/11865488.cms "What's the good word? You can send"] ''13 Feb, 2012'' * [https://www.hindustantimes.com/mumbai/translate-marathi-words-into-english-using-mobile-phone/story-wfXpwUJpcuB3FjELK1cWFN.html "Translate Marathi words into English using mobile phone"] ''Hindustan Times, 7 Feb, 2012'' * [https://maharashtratimes.com/editorial/article/-/articleshow/12034523.cms "शब्दकोशाचा बादशाह"] ''दै. महाराष्ट्र टाइम्स, २६ फेब्रुवारी २०१२'' * [http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/19007448.cms "डिक्शनरीमॅन"]''दै. महाराष्ट्र टाइम्स'' * [http://aksharaya.org/event/aksharsanvad-an-interview-with-sunil-khandbahale/ "Aksharsanvad"] ''Aksharsanvad, 27 April 2012'' * [https://www.csi-nashik.org.in/yashokirti_award.php, CSI Yashokirti Award] * [https://www.csi-nashik.org.in/image/yashokirti-award-khandbahale.jpg, Khandbahale receiving CSI award from D B Pathak IIT Mumbai Chairman] * [http://maharashtratimes.indiatimes.com/rssarticleshow/msid-19026839,prtpage-1.cms "युथ आयकॉन"] ''दै. महाराष्ट्र टाइम्स'' * [http://www.vasvik.org/Information_&_Communication_Technology.html, VASVIK Award Winners in Information & Communication Technology] * [https://www.businesswireindia.com/the-second-edition-of-india-di-20120120150500.html, The Second Edition of India Digital Awards] * [http://www.iamai.org.in/events/india_digital_award_2012/award_winners.htm, IAMAI India Digital Award Winners] * [http://mbillionth.in/wp-content/uploads/2012/07/Full-mBillionth-2012-book.pdf, mBillionth Award, South Asia 2012] बाह्य दुवें * [https://www.khandbahale.com KHANDBAHALE.COM Website] * [https://www.sunilkhandbahale.com Sunil Khandbahae's Personal Blog] * [http://legatum.mit.edu/entrepreneur/sunil-khandbahale/ Sunil Khandbahale at MIT] * [http://www.inktalks.com/discover/630/sunil-khandbahale-breaking-the-language-barrier इंक टॉल्क - Sunil Khandbahale: Breaking the language barrier] * [https://www.ted.com/talks/sunil_khandbahale_language_a_life_unscambler टेड टॉल्क - Sunil Khandbahale: Language a Life Unscambler] * [https://www.ted.com/talks/sunil_khandbahale_the_art_that_is_language टेड टॉल्क - Sunil Khandbahale: The Art that is Language] :नमस्कार, :माहिती दिल्याबद्दल धन्यवाद. तुमच्या लेखातील तसेच येथील माहिती जाहिरातसदृश दिसत आहे. यात एका व्यक्ती किंवा संस्थेची जाहिरात करण्याचा प्रयत्न दिसतो. हे विकिपीडियावर उचित नाही तरी ते घालू नये. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २२:४६, १२ फेब्रुवारी २०२२ (IST) == अनावश्यक पाने, वर्ग, साचे यांबाबत == कृपया [[:वर्ग:उल्लेखनीयता रद्दीकरण]] याकडे एकदा लक्ष द्यावे. मी अनावश्यक पाने, वर्ग, साचे यांची यादी केली आहे. जे तुम्हास अयोग्य वाटतील ते वगळावे. तसेच माझे अन्य संपादने चुकीची असल्यास उलटवावे. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) २०:४२, १९ जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|Khirid Harshad}} :तुम्ही [[:वर्ग:उल्लेखनीयता रद्दीकरण]] कडे लक्ष वेधल्यावर (व आधीही) त्याकडे लक्ष आहे. त्यातील सदस्य, सदस्य चर्चा, इ. पाने काढणे हे तातडीचे काम नाही. ज्या त्या सदस्यांनी ती पाने कोरी करावी किंवा तेथे मजकूर भरावा अशी अपेक्षा आहे. :इतर पाने थोडी थोडी करीत काढीत आहेच. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:०७, २० जानेवारी २०२२ (IST) :ता.क. {{साद|Khirid Harshad}} :तुम्ही साच्यामध्ये केलेले काही बदल पाहिले. त्यांमुळे अनेक पानांत गोंधळ निर्माण झालेला आहे. यातील काही बदल मी परतवले आहेत परंतु इतर साच्यांतील तुम्ही केलेले बदल लगेचच परतवावेत ही आग्रहाची विनंती. धन्यवाद. उरलेल्या सर्व साच्यांचे बदल परतवू का? काही साचे आयपी ॲड्रेसद्वारे सराव पद्धतीने तयार केले गेले आहेत. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) ११:५६, २० जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|Khirid Harshad}}, होय. ज्या बदलांच्या परिणामांची तुम्हाला पूर्णपणे माहिती किंवा खात्री नसेल ते बदल कृपया परतवावेत. त्यात अडचण आली तर कळवावे. धन्यवाद. [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ११:५९, २० जानेवारी २०२२ (IST) :[[सदस्य:Khirid Harshad|@Khirid Harshad]] , हे काम अत्यावश्यक नाही. मिळालेला वेळ इतर कामे व साफसफाई जात आहे हे तुम्हाला दिसत असेलच. तरी यावर लक्ष केंद्रीत करण्यापेक्षा लेखांमध्ये सुधारणा करणे चालू ठेवावे ही विनंती. धन्यवाद. [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १७:३४, ५ मार्च २०२२ (IST) :काम {{झाले}} धन्यवाद. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १७:१५, ३१ मे २०२२ (IST) == इंग्रजी शीर्षक पाने == मराठी विकिपीडियावर काही इंग्रजी शीर्षकांची पाने आहेत जी योग्य मराठी शीर्षक पानांना पुनर्निर्देशित केली आहेत. तर ती इंग्रजी शीर्षक पाने तशीच पुनर्निर्देशित असावी की मराठी विकिपीडियावरुन काढून टाकावीत? [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १२:१५, २० जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|Khirid Harshad}} :अशी अनेक पाने काढली आहेत परंतु काही पाने साच्यांच्या कमतरतेमुळे इंग्लिश शीर्षकांखाली ठेवावी लागतात. हे साचे शोधणे आणि बदलणे मोठे जिकिरीचे काम आहे, तरी सध्या आहेत ते असू द्यावेत. नवीन तयार करू नयेत असा संकेत आहे. :अर्थात, साच्यांमध्ये न वापरलेली अशी पाने काढण्यास हरकत नाही परंतु त्यासाठीची खात्री असणे आवश्यक आहे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १२:१९, २० जानेवारी २०२२ (IST) समजा अशी पानं शोधून एखादी यादी तयार केली तर ती तपासून काढून टाकण्यात आली तर चालेल का? [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १३:५२, २० जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|Khirid Harshad}} :अशी यादी करण्यासाठी येथून सुरुवात करता येईल. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०८:१०, २१ जानेवारी २०२२ (IST) :: इंग्लिश शीर्षक असलेली पाने मराठी लेखात पुनर्निर्देशित आहेत. या पणांनची यादी [https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5_%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%87 इथे] आहे --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) ०८:४५, २१ जानेवारी २०२२ (IST) :::{{ping|Khirid Harshad|Tiven2240}} इंग्रजी शीर्षक मराठी शीर्षक पानांना पुनर्निर्देशित केली असल्यामुळे इंग्रजी शीर्षक हटवून टाकणे हे प्राधान्याचे काम नाही. अभय ह्यांनी वर म्हटल्याप्रमाणे जर एखादे गरजेचे इंग्रजी शीर्षक काढल्या गेले तर अडचण येऊ शकते. असे शीर्षक पार्श्वभागात असले किंवा नसले तरी सर्वसाधारण वाचकास किंवा संपादकास फरक पडत नाही. त्यामुळे सध्यातरी त्यावर वेळ आणि मेहनत घेणे फायद्याचे राहणार नाही. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] १२:३७, २२ जानेवारी २०२२ (IST) == अलीकडील बदल == नमस्कार, एक मदत हवी आहे. "अलीकडील बदल" सदरात ठराविक लोक वारंवार तेच ते बदल करत आहेत. त्यामुळे हे सदर अलीकडे पाहू वाटत नाही. ते (माझ्यासाठी तरी) निरूपयोगी झाले आहे. कारण बघेल तेव्हा तिथे फक्त वर्ग जोडले, काढले आणि पुनर्निदेशन दिसते. नवीन माहिती किंवा नवीन लेख पाहण्यासाठीच हे सदर उपयुक्त आहे. मग असा एखादा मार्ग आहे का, की मी ठराविक लोकांना अवरोधित करू शकेन. कारण काही लोकांचे या वारंवार क्रुती त्रासदायक ठरत आहेत. धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) १०:३८, २६ जानेवारी २०२२ (IST) {{साद|अमर राऊत}} तुम्हाला माझ्या कृतीमुळे त्रास होत असेल तर क्षमस्व. परंतु, मी मराठी विकिपीडियावरील काही चुकीची पुनर्निर्देशने दुरुस्त करणे, नवे वर्ग तयार करुन जोडणे मला गरजेचे वाटले म्हणून मी तरी ते करीत होतो आणि माझे काही चुकीची संपादने असतील तर वेळोवेळी मला अभय नातू तसेच संतोष गोरे मदत करत असतात. माझ्या या कृतीबद्दल माफी असावी. आता माझ्यामुळे तुम्हाला पुढे त्रास होणार नाही याची काळजी घेईन. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १०:५०, २६ जानेवारी २०२२ (IST) :तुमच्याबद्दल तक्रार नाही माझी. तुम्ही चांगले काम करत आहात. ते महत्त्वाचेच आहे. तुम्ही तुमचं काम चालूच ठेवा, माझा काहीच विरोध नाही. :मला फक्त एवढीच मदत हवी आहे की, ठराविक प्रकारचे बदल मला कशा प्रकारे दिसणार नाहीत. किंवा मला फक्त नवीन लेख आणि नवीन भर एवढेच बदल दिसावेत. :वारंवार बघेल तेव्हा पुनर्निदेशन आणि वर्गाचेच बदल दिसल्यामुळे त्रास झाला. कृपया तुम्ही माफी मागू नका. माझे मत मांडले. त्यात शब्द वापरताना जरा चुकले माझे. माफी असावी. :धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ११:००, २६ जानेवारी २०२२ (IST) ::{{ping|अमर राऊत}} नमस्कार. अलीकडील बदल मधे "filters" मधे तुम्हाला बरेच पर्याय सापडतील. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २२:१०, २६ जानेवारी २०२२ (IST) खूप धन्यवाद. फिल्टर वापरून बघितले पण तांत्रिक अडचण येत आहे. फिल्टर लावले की पान पूर्णच रिकामे दिसते. कदाचित माझ्या ब्राउझरची त्रुटी असेल. असो. आभार तुमचे. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) २३:१४, २६ जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|अमर राऊत}}, :''अलीकडील बदल'' हे सदर नसून विकिपीडियाचे एक अंग आहे. येथे मराठी विकिपीडियावर झालेले एकूणएक बदल दिसतात. हे हेतुपुरस्सर आहे व येणेकरुन विकिपीडियावरील पारदर्शकता कायम राहते. असे असता यात कोणीही कोणाला त्रास देण्यासाठी काही करीत नाहीत हे लक्षात घ्या. अलक्डील बदल वापरुन विकिपीडियावरील बदलांवर लक्ष ठेवता येते व चुकीच्या बदलांमध्ये पटकन दुरुस्तीसुद्धा करता येते. यातही Khirid Harshad आणि Usernamekiran यांनी सुचवल्याप्रमाणे गाळण्या पुन्हा एकदा वापरुन पहा म्हणजे तुम्हाला पाहिजे तेच बदल तुम्हाला दिसतील. यात पुन्हा अडचण आल्यास कळवावे म्हणजे मी त्यासाठी एक शिकवणी तयार करेन. :तुमच्या योगदानांबद्दल धन्यवाद! :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:२४, २९ जानेवारी २०२२ (IST) ::{{ping|अमर राऊत}} "अलीकडील बदल" मध्ये "नामविश्वे" वर क्लिक केल्यावर तुम्हाला सर्व नामविश्वे दिसतील, ह्या यादीमध्ये एकतर फक्त जी बघायची आहेत, त्यावर क्लिक करा. जर तुम्हाला फक्त "वर्ग" बघायचे नसतील तर, तर आधी वर्गावर क्लिक करा, आणि नंतर "निवडलेले वगळा" वर क्लिक करा. असे केल्यास वर्गात करण्यात आलेले बदल तुम्हाला दिसणार नाहीत. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०४:१५, १२ फेब्रुवारी २०२२ (IST) == विनंती == नमस्कार अभय , मला तुम्हाला एक विनंती करायची होती की कृपया [[नुपूर पाटील]] यांच्या लेखातील उल्लेखनीयता टॅग काढून टाकावा. लेख निर्मितीच्या टप्प्यात आहे कारण मी त्यात अधिक माहिती जोडत आहे. मला वाटते की उल्लेखनीयतेच्या निकषांनुसार, विषय उत्तीर्ण होतो कारण ती एक क्रीडापटू आहे जिने या श्रेणीत पुरस्कार जिंकला आहे. धन्यवाद [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) २३:३७, २६ जानेवारी २०२२ (IST) :{{साद|Rockpeterson}} :साचा तूर्त काढला आहे. कृपया योग्य ते बदल करावे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:२६, २९ जानेवारी २०२२ (IST) नमस्कार, मला पण "आयुष मेहरा" लेखाबद्दल मदत हवी आहे. तुम्ही उल्लेखनीयता साचा त्याला जोडला होता. इंग्रजी विकिपीडियावरही तो लेख नाही. खूप प्रयत्न करून मी माहिती मिळवली होती. लेख तयार करण्यासाठी वेळही खूप लागला होता. मी नवीन असल्यामुळे नियमांबद्दल जास्त माहिती नाही. लेख विकीवर टिकण्यासाठी काय करायला हवे? धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ०९:३४, २९ जानेवारी २०२२ (IST) :मी हा लेख पाहिला. यातील माहिती स्तुतीपर आणि ललितशैलीत लिहिलेली आहे. ती कृपया बदलावी व मेहरा यांनी केलेल्या उल्लेखनीय कामांची माहिती घालावी. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:३६, २९ जानेवारी २०२२ (IST) ठीक आहे. त्यात मी बदल करतो. पण जरा वेळ हवा. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ०९:३८, २९ जानेवारी २०२२ (IST) नमस्कार, कृपया [[महावीर जन्म कल्याणक]] हे पान; '''महावीर जयंती''' असे तयार करुन पुनर्निर्देशन करा. --[[सदस्य:Omkar Jack|Omkar Jack]] ०९:४८, १४ एप्रिल २०२२ (IST) :{{झाले}} [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १०:२६, १४ एप्रिल २०२२ (IST) == मदत == नमस्कार, एक मदत हवी होती. कंपनीच्या माहितीचौकटामधे आपण काय महिती संपादित करु शकतो? मी [[रिलायन्स इंडस्ट्रीज लिमिटेड]] मधे काही महिती संपादित केली पण ती दिसत नाही. कृपया मला मदत करा. --[[सदस्य:Omkar Jack|Omkar Jack]] १२:३४, ४ मार्च २०२२ (IST) :{{साद|Omkar Jack}} :तुम्ही {{t|माहितीचौकट कंपनी}} हा साचा वापरू शकता. याचे उदाहरण [[टाटा स्टील]] लेखात आहे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०४:५८, ५ मार्च २०२२ (IST) == सांख्यिकी == नमस्कार, विकिपीडिया सांख्यिकी मध्ये सप्टेंबर 2021 मध्ये बदल झालेला आहे त्यानंतर बदल केव्हा होणार आहे. पूर्वी सदस्यांनी संपादनाचा विशिष्ट टप्पा घातल्यानंतर त्यांना अभिनंदन पर सूचना दिली जात होती अलीकडे ती दिली जात नाही तरी अशी सूचना देण्यात यावी ही विनंती रविकिरण जाधव २१:३९, ४ मार्च २०२२ (IST) == स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२ == प्रिय विकिसदस्य, '''[[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२]]''' ही विकीमेडियन्स द्वारा स्थापन केलेली एक वार्षिक स्पर्धा आहे. [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|विकी लव्हस फॉल्कलोर]] ची थीम लिंगभेद कमी करणे आणि लोकांवर लक्ष केंद्रित करणे यावर आधारित आहे. अनेक आशियाई व भारतीय विकिपीडिया समुदायांनी यात भाग घेतला आहे आणि आमची अशी इच्छा आहे की आपण मराठी विकिपीडियावर आपले योगदान द्यावे.योगदानाचा मुख्य हेतू लिंग अंतर कमी करण्यात थेट प्रभाव पाडेल. ही स्पर्धा आज २ फेब्रुवारी २०२२ रोजी सुरू झाली असून ३१ मार्च २०२२ रोजी समाप्त होईल. स्पर्धेतील विजेत्याला तयार केलेल्या पृष्ठांच्या संख्येच्या आधारे घोषित केले जाईल, पहिल्या विजेत्याला ३०० USD, द्वितीय विजेत्याला आणि तीसऱ्या विजेत्याला अनुक्रमे २०० USD आणि १०० USD दिले जातील. सहभाग किंवा योगदान करताना येणाऱ्या कोणत्याही समस्यांबाबत कोणत्याही मदतीसाठी, ज्युरी सदस्यांच्या [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] किंवा [[सदस्य:Sandesh9822|Sandesh9822]] यांच्या चर्चा पानावर संदेश लिहा. कृपया या पृष्ठावरील [[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२#नियम|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२]] सर्व सूचना आणि नियम वाचा. या पेजवरून [[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२/नोंदणी|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२/नोंदणी]] या स्पर्धेत सहभागी व्हा. आपण योगदानामध्ये सहभागी झाल्यास आपल्या मुख्य पृष्ठावर हा [[साचा:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२|साचा]] वापरा. येथून [https://fountain.toolforge.org/editathons/fnf2022 हा दुवा] तुम्ही तयार केलेला लेख सादर करावा. --[[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) ११:०१, ३ फेब्रुवारी २०२२ (IST) <!-- सदस्य:Tiven2240@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlw&oldid=22748073 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == एक शंका: न्यूझीलंड की न्यू झीलॅंड? == नमस्कार, एक शंका होती, ती तुम्हाला विचारतो आहे. न्यूझीलंड की न्यू झीलॅंड या पैकी कोणता शब्द योग्य आहे? म्हणजे समजा न्यू झीलॅंड असा वापरला तर मग इंग्लंडचे पण इंग्लॅंड व्हायला पाहिजे. आयर्लंडचे आर्यलॅंड असायला पाहिजे. माझ्यामते न्यूझीलंड हा शब्द ठिक वाटतो. उच्चार करताना देखील आपण न्यूझीलंड म्हणतो, न्यू झीलॅंड नाही. आपला अभिप्राय कळवा. [[सदस्य:Aditya tamhankar|Aditya tamhankar]] ([[सदस्य चर्चा:Aditya tamhankar|चर्चा]]) ७ फेब्रुवारी २०२२, ११:३४ :{{साद|Aditya tamhankar}} :जरी न्यू झीलंड आणि न्यू झीलँड हे दोन्ही उच्चार प्रचलित असले तरी ही न्यू झीलंड हा अधिक प्रचलित असल्याचे दिसत आहे. तरी न्यू झीलंड असेच कायम ठेवावे. :त्यातही न्यू झीलंड असेच ठेवावे, न्यूझीलंड नव्हे. देशाच्या अधिकृत इंग्लिश नावात सुद्धा हे दोन शब्द वेगळे ठेवलेले आहेत. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:२८, ८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) == Translation notification: ContribuLing 2022 == Hello अभय नातू, You are receiving this notification because you signed up as a translator to मराठी, गुजराती आणि हिंदी on Meta. The page [[:metawikipedia:ContribuLing 2022|ContribuLing 2022]] is available for translation. You can translate it here: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022&language=mr&action=page translate to मराठी] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022&language=gu&action=page translate to गुजराती] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022&language=hi&action=page translate to हिंदी] The priority of this page is medium. <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Your help is greatly appreciated. Translators like you help Meta to function as a truly multilingual community. You can [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup change your notification preferences]. Thank you! Meta translation coordinators&lrm;, १७:३४, १२ फेब्रुवारी २०२२ (IST) <!-- सदस्य:WikiLucas00@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> ==अलीकडील लेखांसाठी विनंती== नमस्कार @[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]], मी नुकतेच तपासले की तुम्ही मी तयार केलेले पृष्ठ हटवले आहे आणि एका पृष्ठावर तुम्ही उल्लेखनीयता टॅग लावला आहे. मी अलीकडे गायक, संगीतकार, संगीत निर्माते यांच्यावर काम करत आहे ज्यांनी अनेक पुरस्कार जिंकले आहेत. मी तुम्हाला हे पृष्ठ [[मनमीत सिंग गुप्ता]] परत मेनस्पेस वर आणण्याची विनंती करतो जेणेकरून मी लेखाचा विस्तार करू शकेन आणि त्यांच्या कामाबद्दल अधिक तपशील जोडू शकेन. आपण पृष्ठ हटविण्याचे कारण म्हणजे लेखाचा टोन जाहिरातींचा होता, मला वाटते लेखाच्या काही भागांमुळे मशीन भाषांतर होते त्यामुळे ही समस्या उद्भवली.[[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) ०१:१२, १६ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :नमस्कार, :मनमीत सिगं गुप्ता परत आणण्याआधी आपण तयार केलेली तत्सम पाने कृपया सुधारावीत. स्वतःच प्रसिद्ध केलेले, एजंटकरवी प्रसिद्ध झालेले किंवा ब्लॉगपोस्टवरचे दुवे देऊ नयेत. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १०:३०, १७ फेब्रुवारी २०२२ (IST) ::नमस्कार @[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]], मी तुमच्या मताचा आदर करतो आणि मी माझे अलीकडील लेख सुधारले आहेत ([[अरविंद वेगडा ]], [[दिलर खरकिया]]) ज्यात तुम्ही उल्लेखनीयताचा टेम्प्लेट लावला आहे.मुद्दा असा आहे की पूर्वी मी मराठी विकिपीडियावर सक्रियपणे योगदान देत असे परंतु आता विकी लवंस फोलकलोरे च्या आंतरराष्ट्रीय टीमचा सदस्य म्हणून मला समुदाय पोहोच अधिकारी म्हणून नियुक्त केले जात आहे मला आता सक्रियपणे भागीदारी शोधाव्या लागतील, ब्लॉग लिहावे लागतील, तांत्रिक कामात मदत करावी लागेल आणि त्यामुळेच मला मराठी विकिपीडिया संपादित करण्यासाठी वेळ मिळत नाही. [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १३:०९, १७ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :तुमच्या विकि लव्ह्ज फोकलोर आणि येथील योगदानाबद्दल धन्यवाद. तुमचा येथील कमी झालेला वेळ मी समजू शकतो. तरीही तुम्ही येथील लेख योग्यरीत्या पूर्ण करीत असता हे चांगलेच आहे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १०:३५, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) ::धन्यवाद [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ,मी तयार केलेली पाने हटवल्यामुळे माझ्या योगदानाच्या आकडेवारीवर परिणाम होतो [[https://xtools.wmflabs.org/pages/mr.wikipedia.org/Rockpeterson येथे पहा]]. आशा आहे की तुम्ही हटवलेला लेख परत आणाल आणि या लेखांमधून ([[अरविंद वेगडा ]], [[दिलर खरकिया]]) उल्लेखनीयता टॅग काढून टाकाल. [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) ११:०३, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :उल्लेखनीयता टॅग काढण्यासाठी किंवा घालवलेली पाने पुनर्स्थापित करण्यासाठी ''माझ्या आकडेवारीवर परिणाम होतो'' हे कारण नाही. उल्लेखनीयता टॅग लावण्याचे कारण या व्यक्ती उल्लेखनीय नाहीत असे आहे. त्याबद्दल तुम्ही योग्य ते बदल करुन किंवा त्यासाठीचे संदर्भ लावू शकता. :याखेरीज इतर उल्लेखनीय व्यक्ती, स्थळे किंवा इतर अनंत विषयांवर योग्य त्या प्रकारे लेख लिहू शकता. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १२:२१, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) ::पण [[सदस्य:अभय नातू|अभय ]] , जे पान हटवले आहे ते कसे संपादित करणे शक्य आहे, ज्या पानांवर नोटाबिलिटी टॅग आहे ते मी संपादित केले आहेत.[[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १२:२९, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :[[सदस्य:Rockpeterson|@Rockpeterson]] , त्या पानांवरील व्याकरण सुद्धा सुधारावेत ही विनंती. [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १२:३६, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :@[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] व्याकरण दुरुस्त केले आहे कृपया तपासा आणि हटवलेला लेख देखील परत आणा [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) २१:०५, १८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) ::नमस्कार @[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] तुम्ही मला याबद्दल अपडेट करू शकता का? [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १२:३३, १ मार्च २०२२ (IST) ::मी योग्य संदर्भ देऊन लेख पुन्हा तयार केला आहे कृपया तुम्ही हा लेख सँडबॉक्समधून [[सदस्य:Rockpeterson/sandbox |मनमीत सिंग गुप्ता ]] मुख्य पानावर हलवू शकता का? [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १४:३१, १ मार्च २०२२ (IST) :या लेखात मला अजूनही त्रुटी जाणवतात. :१. लेखनशैली, लेखनसंकेत, इ. या त्रुटी मी भरुन काढल्या आहेत. कृपया त्या ध्यानात घ्याव्यात व मागे तयार केलेल्या लेखांमध्ये अशा सुधारणा कराव्यात. किमानपक्षी यापुढे लिहिल्या जाणाऱ्या लेखांमध्ये ही काळजी घ्यावी. :२. अद्यापही या व्यक्तीची उल्लेखनीयता स्पष्ट होत नाही. यांना मिस्टिक पुरस्कार मिळाला आणि गिनिस रेकॉर्डतर्फे एक पदवी देण्यात आली, यापुढे त्यांनी दोन क्लब आणि लग्नांत गाणी गायली तसेच एक फाउंडेशनचे ते कार्यकारी अध्यक्ष आहेत (ही फाउंडेशनही उल्लेखनीय दिसत नाही) इतकेच मला दिसले. त्यांनी इतर उल्लेखनीय काम केलेले असल्यास लेखात दिसले नाही :असो, या उत्तरास साद दिल्यावर मी हा लेख मुख्य नामविश्वात हलवतो. याचबरोबर क्र. १मध्ये केलेली विनंती तु्म्ही लक्षात घ्याल ही आशा करतो. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:२०, ३ मार्च २०२२ (IST) == प्रताधिकार मुक्त लिखाण का वगळता आहेत == नमस्कार {{साद|अभय नातू }} महाराष्ट्र शासनाने मराठी विश्वकोश हा स्वामित्व मुक्त केलेला आहे तरी आपल्या येथील '''सदस्य:संतोष गोरे ''' मोठ्या प्रमाणात हे प्रताधिकार मुक्त लिखाण वगळता आहेत. आपण त्यांना योग्य ती सूचना करावी जेणे करून सदस्यांनी लिहिलेले लिखाण उगाच वाया जाणार नाही. जसे कॉमन्स वरील चित्र येथे आपण आणतो तसेच मराठी विस्श्वकोशातील माहिती येथे येते हे बहुतेक त्यांना सांगावे लागेल विकिपीडिया वरील सदस्यांच्याच प्रयत्नातून विश्वकोश स्वामित्व मुक्त करण्याचे शासनाने ठरवले आणि या कामी मराठी विकिपीडियाचे मोठे योगदान असल्याचे कळते. विश्वकोशातील लिखाण विकिपीडियावर प्रसिद्ध करण्यासाठी महाराष्ट्र शासन स्वतःच आग्रही आहे असे म्हणतात. - [[सदस्य:Manasviraut|Manasviraut]] ([[सदस्य चर्चा:Manasviraut|चर्चा]]) २३:३६, ९ मार्च २०२२ (IST) :नमस्कार {{साद|Manasviraut}} :तुम्ही थेट संतोष गोरे यांच्याशी संवाद साधून त्यांना हे (अर्थात विकिसंकेतांनुसार नम्रपणे) कळवावे. हरकत नाही. :त्याच बरोबर महाराष्ट्र शासनाच्या निर्णयाचा दुवाही दिल्यास हा विषय पुनःपुन्हा येणार नाही. :लक्षात आणून दिल्याबद्दल धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०८:५७, १० मार्च २०२२ (IST) ::{{साद|अभय नातू|Manasviraut }} माहिती करून दिल्याबद्दल धन्यवाद. अजून एक असा मुद्दा आहे, अनेक सदस्य केवळ मराठी विश्वकोशातील मजकूर जसाच्या तसा ९८-९९% पर्यंत (म्हणजे पूर्णच) कॉपी पेस्ट करत आहेत. यात त्यांचे लेखन कौशल्य दिसत नाही. इतकंच नाही तर एका सदस्याचे जुने १० लेख आहेत, ते सर्वच्या सर्व असेच पूर्णपणे कॉपी पेस्ट आहेत. मग [[सदस्य:Sandesh9822|संदेश हिवाळे]] आणि [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] हे परीक्षक असताना बारीकसारीक तपासण्या का करतात. वरील प्रमाणे लेख लिहून तर मी आजपर्यंत अनेक स्पर्धेत प्रथम क्रमांक पटकावला असता.-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १४:३८, १० मार्च २०२२ (IST) :::मी संतोषशी पूर्णपणे सहमत आहे [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १६:२६, १० मार्च २०२२ (IST) ::::सहमत. विश्वकोशातील लिखाण कॉपीराईट फ्री असले तरी ते 90-100% जशास तसे विकिपीडियावर पेस्ट करू नये. --[[User:Sandesh9822|'''<span style="background color: black; color: orange">संदेश</span><span style="color: blue"> हिवाळे</span>'''<span style="color: green"></span>]]^{[[User talk:Sandesh9822|<span style="color: maroon">चर्चा</span>]]} ०९:५९, ११ मार्च २०२२ (IST) ::::: नमस्कार, प्रथम [[विकिपीडिया:महिला संपादनेथॉन- २०२२|महिला संपादनेथॉन- २०२२]] च्या यशाबद्दल आयोजक आणि सहभागी सदस्यांचे अभिनंदन. थोडा शोध घेतला असता मला '''साचा:कॉपीपेस्टमवि''' हा साचा सापडला आहे. कृपया तो कसा वापरावा हे अभय नातू यांनी सांगावे. तसेच यात ''मराठी विश्वकोशातून आयात मजकुर ४००० बाईट किंवा दोनपरिच्छेद पेक्षा अधिक असू नये'' असा उल्लेख आढळतो. कृपया यावर देखील खुलासा करावा.-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०८:०७, १६ मार्च २०२२ (IST) ::हा साचा शोधून काढल्याबद्दल धन्यवाद. विश्वकोशातून नकल-डकव केलेल्या लेखांत हा साचा लावावा. हा साचा सुधारण्यास वाव आहे. सध्या हा मोठा आणि बटबटीत वाटतो आहे तो छोटा करुन autocollapse करता येईल. ४,००० बाइट किंवा १-२ परिच्छेद हा आपण (विकिपीडियन लोकांनी) घालून घेतलेला नियम आहे. थेट नकल-डकव (जे गेल्या काही दिवसांत अनेक लेखांत झालेले आहे) केल्यास अनेक विसंगती दिसतात, उदा. संदर्भ नाहीत. पहिले वाक्य तुटक आहे, इ. ::महाराष्ट्र शासनाच्या नियमांत राहून मराठी विश्वकोशातून आणलेला मजकूर येथे असण्यास हरकत नाही परंतु त्याने मराठी विकिपीडियामध्ये विसंगती येऊ नयेत याची काळजी घेणे अत्यावश्यक आहे. असे आढळल्यास {{t|बदल}} साचा लावावा. यासाठी वेगळा साचाही करता येईल. ::[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २१:५३, १८ मार्च २०२२ (IST) :::::: {{ping|संतोष गोरे}} नमस्कार. [[विकिपीडिया:मराठी विश्वकोश]] इथे काही नियमांचे स्पष्टीकरण देण्यात आलेले आहे. त्याखाली साचा कसा वापरावा हेसुद्धा सांगण्यात आले आहे, पण मला जास्त कळले नाही. निवांत असताना वाचावे लागेल. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ००:२०, १८ मार्च २०२२ (IST) ::{{साद|Khirid Harshad}} कृपया येथील चर्चा पहावी. vishwakosh.marathi.gov.in/ या संकेतस्थळावरून केलेली नकल डकव उडवू नये. त्या ऐवजी सदरील लेखात <nowiki>[[वर्ग:मराठी विश्वकोशातून कॉपीपेस्ट मजकूर]]</nowiki> हा वर्ग जोडावा ही विनंती. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ११:२७, २० मार्च २०२२ (IST) :::{{साद|संतोष गोरे}} ठीक आहे. परंतु काही लेख ४००० बाइटपेक्षा जास्त नकल डकव केलेली आहेत जसे की [[पोशाख व वेशभूषा]] पानावर ७७०००+ बाइट माहिती जशीच्या तशी उतरवली आहे मग यास अर्थ काय? म्हणून ही माहिती चर्चा पानावर स्थलांतरित केली. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) ११:३६, २० मार्च २०२२ (IST) :::कृपया वरील चर्चा नीट अभ्यासली असता असे लक्षात येते की, '४,००० बाइट किंवा १-२ परिच्छेद हा आपण (विकिपीडियन लोकांनी) घालून घेतलेला नियम आहे'. थोडक्यात अधिक नकल डकव करण्यास हरकत नाही. कृपया पूर्ण चर्चा वाचून समजून घ्यावी. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ११:४३, २० मार्च २०२२ (IST) ==KiranBOT II व nobots बद्दल विनंती== नमस्कार. मी काही वेळापूर्वी [[user:KiranBOT II]] व {{tl|bots}} वर काही माहिती टाकली आहे. ती एकदा कृपया तपासून बघा अशी विनंती. धन्यवाद. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ००:२०, १८ मार्च २०२२ (IST) :वरील चर्चा [[विकिपीडिया:चावडी/तांत्रिक प्रश्न#KiranBOT II]] इथे सुरु केली. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०१:००, १८ मार्च २०२२ (IST) ::{{ping|Shantanuo|संतोष गोरे|‎Khirid Harshad|‎अमर राऊत}} नमस्कार. bot च्या संपादनांसोबत धूळपाटीवर प्रयोग करण्यासाठी ३-४ मोठ्या लेखांची गरज आहे. मजकुराच्या आकारानुसार यादी असणारे एखादे पान ([[विशेष:छोटी पाने]] सारखं) किंवा tool आहे का? तसे काही नसेल तर अंदाजे लेख निवडता येतील. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २१:४९, ९ मे २०२२ (IST) :नमस्कार, या प्रयोगासाठी भरपूर पर्याय उपलब्ध आहेत. :#[[विशेष:मोठी पाने]] येथे मोठ्या लेखांची यादी आहे. :#माझे लेख- [[भारतीय मोर]], [[पूजा हेगडे]], [[द काश्मीर फाइल्स]], [[दिव्या भारती]] यावर तुम्ही प्रयोग करू शकता. :#किंवा मोठी पाने येथील लेख तुमच्या किंवा माझ्या धुळपाटी वर कॉपी पेस्ट करून त्यावर देखील प्रयोग करू शकता. काम झाल्या वर त्यातील अनावश्यक धुळपाटी उडवता येतील. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०६:२५, १० मे २०२२ (IST) :{{साद|Usernamekiran}} नमस्कार, कृपया धुळपाटी१, धुळपाटी२.... अशा अनेक धुळपाट्या तयार केल्यास त्यांना लेखपान गृहीत धरून तुम्हाला प्रयोग करण्यास अधिक सोपे जाईल असे मला वाटते. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) २२:२८, ११ मे २०२२ (IST) ::{{ping|संतोष गोरे}} नमस्कार. मी बऱ्याच दिवसांपूर्वी [[विकिपीडिया:धूळपाटी/KiranBOT II]] तयार केले होते. तुम्ही सांगितलेल्या "विशेष:मोठी पाने" वरून मी दुसरे महायुद्ध, महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था, आणि क्रिकेट हे तीन लेख धुळपाटीवर एकत्र केले. यामुळे धुळपाटीवर वेगवेगळ्या प्रकारचे भरूपर शब्द मिळाले. तुमच्या मदतीसाठी धन्यवाद. :-) —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २२:०९, १२ मे २०२२ (IST) == चुकीचे वर्ग == नमस्कार, कृपया [https://mr.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8/Ravikiran_jadhav हे पाहावे] बरीचशे चुकीचे वर्ग तयार झाले आहेत. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०६:४५, २४ मार्च २०२२ (IST) :असे दिसते आहे की वर्ग घातले आहेत पण वर्ग तयार झालेले नाहीत. प्रत्येक लेखात बदल करावा लागेल असे दिसते आहे. -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०६:३६, २६ मार्च २०२२ (IST) == Translation notification: ContribuLing 2022/Program == Hello अभय नातू, You are receiving this notification because you signed up as a translator to मराठी, गुजराती आणि हिंदी on Meta. The page [[:metawikipedia:ContribuLing 2022/Program|ContribuLing 2022/Program]] is available for translation. You can translate it here: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022%2FProgram&language=mr&action=page translate to मराठी] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022%2FProgram&language=gu&action=page translate to गुजराती] * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-ContribuLing+2022%2FProgram&language=hi&action=page translate to हिंदी] The priority of this page is medium. The deadline for translating this page is 2022-03-31. <div lang="en" class="mw-content-ltr"></div> Your help is greatly appreciated. Translators like you help Meta to function as a truly multilingual community. You can [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup change your notification preferences]. Thank you! Meta translation coordinators&lrm;, २१:१९, २६ मार्च २०२२ (IST) <!-- सदस्य:WikiLucas00@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Translation notification: VisualEditor/Newsletter/2022/April == Hello अभय नातू, You are receiving this notification because you signed up as a translator to हिंदी on Meta. The page [[:metawikipedia:VisualEditor/Newsletter/2022/April|VisualEditor/Newsletter/2022/April]] is available for translation. You can translate it here: * [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-VisualEditor%2FNewsletter%2F2022%2FApril&language=hi&action=page translate to हिंदी] <div lang="en" class="mw-content-ltr"><b><span style="vertical-align:top;padding:0 0.3em;">[[File:SMirC-congrats.svg|19x19px|Thank you very much!]]</span>धन्यवाद!</b></div> Your help is greatly appreciated. Translators like you help Meta to function as a truly multilingual community. You can [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:TranslatorSignup change your notification preferences]. Thank you! Meta translation coordinators&lrm;, २२:२३, २७ एप्रिल २०२२ (IST) <!-- सदस्य:Whatamidoing (WMF)@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:NotifyTranslators वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == सम्राट थोरात या पानावर उल्लेखनीयता साचा असल्याबाबत == नमस्कार अभय सर मी बनवलेल्या सम्राट थोरात या विकिपीडिया पानावर उल्लेखनीयता साचा जोडला आहे. तरी मी आता सदर पानाबद्दल आवश्यक ते संदर्भ जोडले आहेत ते आपण तपासून पाहू शकता आणि काही अनावश्यक संदर्भ किंवा माहिती वाटल्यास मला सूचित करू शकता, मी ते बदल करून घेईल. आतापर्यंत माझा लेख टिकवण्यासाठी आपण केलेल्या मार्गदर्शन बद्दल मी आपला आभारी आहे. धन्यवाद. ==meta वर तुमचा अभिप्राय== नमस्कार [[:meta:User Talk:Community Tech bot#set-up on mrwiki]] येथे तुमचा अभिप्राय देण्याची विनंती करतो. थोडक्यात, जर bot आठवड्यात एकदा एकच संपादन करत असेल तर त्याला bot flag ची आवश्यकता आहे का, असा प्रश्न आहे. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २२:१४, १२ मे २०२२ (IST) == Translation request == Hello. Can you translate and upload the articles [[:en:National Museum of History of Azerbaijan]] and [[:en:National Art Museum of Azerbaijan]] in Marathi Wikipedia? Yours sincerely, [[सदस्य:Multituberculata|Multituberculata]] ([[सदस्य चर्चा:Multituberculata|चर्चा]]) ०३:३३, १६ मे २०२२ (IST) :Hello. :I withdraw the request because [[सदस्य:Khirid Harshad]] has created both articles [[अझरबैजानच्या इतिहासाचे राष्ट्रीय संग्रहालय]] and [[अझरबैजानचे राष्ट्रीय कला संग्रहालय]]. :Yours sincerely, [[सदस्य:Multituberculata|Multituberculata]] ([[सदस्य चर्चा:Multituberculata|चर्चा]]) २३:५३, २९ मे २०२२ (IST) ::{{साद|Multituberculata}} ::I see that you have spam-messaged accounts on this wiki, including bot accounts. As a result, my bot (सांगकाम्या) which I have used for years and years, is now blocked because it has pending messages that cannot be cleared. ::Not happy about this. Please do not spam-message individuals, rather use the Embassy. Thank you. ::[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०६:४०, ३० मे २०२२ (IST) :::I apologize to you. That was not my intention. [[सदस्य:Multituberculata|Multituberculata]] ([[सदस्य चर्चा:Multituberculata|चर्चा]]) १७:५७, ३० मे २०२२ (IST) == ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक पान नावाबाबत == {{साद|अभय नातू}}, {{साद|Khirid Harshad}} २००७ पासून २०१६ पर्यंत '''आयसीसी वर्ल्ड ट्वेंटी२०''' असे अधिकृत नाव होते. २०२१ पासून '''आयसीसी पुरुष ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक''' असे अधिकृत नाव आहे. तर २०१६ पर्यंतच्या स्पर्धांची पाने २०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २००७ वगैरे इथून २००७ आयसीसी वर्ल्ड ट्वेंटी२० अशी स्थानांतरित करावी का? आणि २०२१ पासून २०२१ आयसीसी पुरुष ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक असे करावे का? व शीर्षकात '''आयसीसी''' लिहावे की '''आय.सी.सी.''' ? तुमचा विचार सांगावा. [[सदस्य:Aditya tamhankar|Aditya tamhankar]] ([[सदस्य चर्चा:Aditya tamhankar|चर्चा]]) ४ जून २०२२, ११:०८ :{{साद|Aditya tamhankar}}, :लेखाचे शीर्षक शक्यतो अधिकृत नावानेच ठेवावे. ''२०१६ पर्यंतच्या स्पर्धांची पाने २०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २००७ वगैरे इथून २००७ आयसीसी वर्ल्ड ट्वेंटी२०'' असे करणे बरोबर होईल. याच बरोबर आत्ता असलेल्या शीर्षकांपासून तसेच त्यांच्या variations पासून पुनर्निदेशने असावीत. :लेखात ''आयसीसी'' असे ठेवून ''आय.सी.सी.'' पासून पुनर्निर्देशन करावे. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १६:१०, ४ जून २०२२ (IST) मला असे वाटते की, २००७ ते २०१६ पर्यंत जे अधिकृत नाव होते तेच ठेवावे कारण तेव्हा ते त्याच नावाने ओळखले जायचे. परंतु त्यानंतर त्याचे नाव बदलले आहे, मग ज्यावर्षीपासून त्याचे नाव बदलले, तिथपासून बदललेल्या नावाचे शीर्षक असावे‌. तसेच माझ्यामते आयसीसी हा शब्द शीर्षकात योग्य वाटतो. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) २०:००, ४ जून २०२२ (IST) == bot दर्जा == १३ जूनला [[user:KiranBOT]] चा bot दर्जा निघून जाईल. दर्जा अनंत काळासाठी करण्यात यावा हि नम्र विनंती. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] १९:०४, ११ जून २०२२ (IST) :{{झाले}} -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २१:४४, ११ जून २०२२ (IST) ==blacklist== नमस्कार. मी "[[मिडियाविकी:Spam-blacklist]]" हे पान मराठी विकिपीडियावर सुरु केले. मी त्यामध्ये bwarunghepi168 हे संकेतस्थळ टाकले, व माझ्या नवीन खात्यामधून ते संकेतस्थळ लेखामध्ये टाकण्याचा प्रयत्न केला असता filter/गाळणी मुळे संपादन जतन झाले नाही. म्हणजे Spam-blacklist ने अपेक्षेप्रमाणे काम केले.<p>पण आज मी blacklist मध्ये dedicationlinks हे संकेतस्थळ टाकले असता ते नवीन ओळीमध्ये येण्याऐवजी त्याच ओळीत आले. आणि नंतर दुसऱ्या खात्यातून ते संकेतस्थळ माझ्या चर्चापानावर टाकले असता संपादन जतन झाले. असे व्हायला नको होते. इंग्रजी विकिपीडियावरील [ https://en.wikipedia.org/wiki/MediaWiki:Spam-blacklistपान इथे आहे. ]<p>अजून एक फरक म्हणजे, इंग्रजी मध्ये त्या पानाचं शीर्षक "interface page" असं आहे. मराठी विकिपीडियावर मराठीत ते शीर्षक "संदेश", आणि इंग्रजी मध्ये "message" असे आहे. मला वाटते ह्या पानाच्या programing मध्ये काहीतरी झाले आहे. interface admin म्हणून तुम्हाला काही फरक दिसू शकेल का? courtesy साद {{ping|QueerEcofeminist|Shantanuo|Tiven2240}} —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] १९:५९, १ जुलै २०२२ (IST) :{{साद|Usernamekiran}} :कोणती गाळणी ब्लॅकलिस्ट वापरते हे माहिती आहे का? :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०१:३०, २ जुलै २०२२ (IST) ::नाही. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०१:३२, २ जुलै २०२२ (IST) ::: [[special:diff/2134132|बहुतेक झाले]]. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०१:४५, २ जुलै २०२२ (IST) : :-). ठीक. अधिक मदत लागल्यास कळवालच. -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:५५, २ जुलै २०२२ (IST) == तमिळ लेखांची उल्लेखनीयता == [[सदस्य:Prasannakumar]] यांनी अनेक [https://xtools.wmflabs.org/pages/mr.wikipedia.org/Prasannakumar तमिळ लेख] मराठीमध्ये बनवले आहेत. परंतु एकतर त्यांचे योग्यरित्या भाषांतर न करता तसेच इंग्रजीमध्ये आहेय अथवा बरेच दीर्घकाळ रिकामे लेख आहेत उदाहरणार्थ अनेक तमिळ चित्रपटांचे लेख हे केवळ रिकामे आहेत. मग यावर उपाय काय? हे सर्व लेख दुरुस्त करून ठेवावे की उडवावेत? [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) २३:२३, १० जुलै २०२२ (IST) :वेळ मिळेल तसे लेखांत भर घालावी. निवडक लेखांना इतर लेखांमध्ये समाविष्ट करावे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २३:२८, १० जुलै २०२२ (IST) == उल्लेखनीयता टॅग काढण्याची विनंती == नमस्कार अभय, मी पाहिले की तुम्ही माझ्या नुकत्याच तयार केलेल्या लेखात [[राजेंद्र सिंग पहल]] उल्लेखनीयतेचा टॅग जोडला आहे. मी लेखात आणखी संदर्भ जोडले आहेत, आशा आहे की तुम्ही त्याला तपरात तपासाला आणि टॅग काढून टाकाल कारण ती व्यक्ती स्पष्टपणे खाली सूचीबद्ध केल्याप्रमाणे उल्लेखनीयता निकष पार करते १. एकाधिक दूरदर्शन शोचे निर्माता २. आयफा शो प्रवर्तक ३. लेखक धन्यवाद [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) १९:०७, २७ जुलै २०२२ (IST) :{{साद|Rockpeterson}}, :मी या लेखावर {{t|उल्लेखनयीता}} साचा लावला होता. त्यासाठी संदर्भांची नव्हे तर या व्यक्तीच्या उल्लेखनीयते बाबत मजकूर जोडण्याची आवश्यकता आहे. यांनी ''काही कार्यक्रम आयोजित केले आणि त्याबद्दल त्यांना पुरस्कार मिळाले''. यात त्यांची उल्लेखनीयता स्पष्ट होत नाही आहे. :आवश्यक असा तपशील जोडावा ही विनंती. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०७:३१, २८ जुलै २०२२ (IST) == तांत्रिक प्रचालक == नमस्कार अभय जी, {{Tl|Ambox}} नीट प्रकारे चालणे [[मिडियाविकी:Common.css]] मध्ये काही बदल करण्यास आवश्यकता आहे. आपण माझ्या सदस्य खातात आवशक अधिकार द्यावे अशी विनंती. --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) १९:५५, ३ ऑगस्ट २०२२ (IST) :{{साद|Tiven2240}}, :१ महिन्याचा अधिकार दिला आहे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २१:५१, ६ ऑगस्ट २०२२ (IST) == मुखपृष्ठ लेख == विकिपिडियाच्या मुखपृष्ठावरील लेखासाठी [[बृहदेश्वर मंदिर]] हा लेख योग्य राहिल का? संबंधित बदल सुचवावेत--[[सदस्य:Omega45|Omega45]] ([[सदस्य चर्चा:Omega45|चर्चा]]) २३:५६, ६ ऑगस्ट २०२२ (IST) :{{साद|Omega45}} :नमस्कार. हा लेख मुखपृष्ठ सदर होऊ शकतो परंतु यासाठी काही किमान बदल आवश्यक आहेत :१. संदर्भ घालणे, विशेषतः ''बृहदेश्वर मंदिर हे कोणत्याही पायाशिवाय उभे आहे'' अशा विधानांसाठी :२. काही निवडकच चित्रे ठेवणे :३. मजकूर वाढविणे, विशेषतः मंदिरात जाणारे लोक, मंदिरावरील शिल्पकला, चित्रकला तसेच स्थापत्यशैली बद्दल. मंदिराद्वारे केली जाणारी सामाजिक कार्यांचाही उल्लेख करावा. :हा लेख मी सध्या उमेदवार रांगेत घातला आहे. :धन्यवाद. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ००:३४, ७ ऑगस्ट २०२२ (IST) j9yxhtwlzleibpkp196gayix84adowb 0 6076 2143586 2094075 2022-08-06T17:10:43Z अभय नातू 206 /* ठळक घटना */ wikitext text/x-wiki {{वर्षपेटी|1656}} ==ठळक घटना== * [[ऑक्टोबर २६]] - [[अयुथ्थया साम्राज्य|अयुथ्थयाच्या]] (सध्याचे थायलंड) राजा [[सी सुतम्मारचा]]ला त्याच्या पुतण्या [[नाराई]]ने पदच्युत केले. ==जन्म== * [[गुरू हरकिशन]], [[शीख गुरू]]. (मृ. [[इ.स. १६६४|१६६४]]) ==मृत्यू== * [[नोव्हेंबर ६]] - [[होआव चौथा, पोर्तुगाल]]चा राजा. [[वर्ग:इ.स. १६५६| ]] [[वर्ग:इ.स.च्या १६५० च्या दशकातील वर्षे]] [[वर्ग:इ.स.च्या १७ व्या शतकातील वर्षे]] [[वर्ग:इ.स.च्या २ ऱ्या सहस्रकातील वर्षे]] rr7i1bd51xd91e1cjqgbhd00xim1mqu 2143587 2143586 2022-08-06T17:11:24Z अभय नातू 206 /* जन्म */ wikitext text/x-wiki {{वर्षपेटी|1656}} ==ठळक घटना== * [[ऑक्टोबर २६]] - [[अयुथ्थया साम्राज्य|अयुथ्थयाच्या]] (सध्याचे थायलंड) राजा [[सी सुतम्मारचा]]ला त्याच्या पुतण्या [[नाराई]]ने पदच्युत केले. ==जन्म== * [[गुरू हरकिशन]], [[:वर्ग:शीख गुरू|शीख गुरू]]. (मृ. [[इ.स. १६६४|१६६४]]) ==मृत्यू== * [[नोव्हेंबर ६]] - [[होआव चौथा, पोर्तुगाल]]चा राजा. [[वर्ग:इ.स. १६५६| ]] [[वर्ग:इ.स.च्या १६५० च्या दशकातील वर्षे]] [[वर्ग:इ.स.च्या १७ व्या शतकातील वर्षे]] [[वर्ग:इ.स.च्या २ ऱ्या सहस्रकातील वर्षे]] 93rcyda3921r8pxmdbeu0kg5nsj2wed 0 13397 2143622 2134748 2022-08-06T19:32:19Z अभय नातू 206 /* पूर्व आशियातील वास्तव्य */ wikitext text/x-wiki {{संदर्भ कमी}} {{मुखपृष्ठ सदर टीप |तारीख = १ फेब्रुवारी |वर्ष = २०११ }} {{माहितीचौकट चळवळ चरित्र | नाव = सुभाषचंद्र बोस | चित्र = Subhas Chandra Bose.jpg | चित्र रुंदी = | चित्र शीर्षक = सुभाषचंद्र बोस | टोपणनाव = नेताजी | जन्मदिनांक = {{जन्म दिनांक|1897|01|23}} | जन्मस्थान = [[कटक]], [[ओडिशा]], [[भारत]] | मृत्युदिनांक = {{मृत्यू दिनांक आणि वय|1945|08|18|1897|01|23}} | मृत्युस्थान = [[तैपे|तैहोको]], [[तैवान]] | चळवळ = [[भारतीय स्वातंत्र्यलढा]] | संघटना = [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|अखिल भारतीय काँग्रेस]] <br /> [[फॉरवर्ड ब्लॉक]] <br /> [[आझाद हिंद फौज]] | पत्रकारिता लेखन = | पुरस्कार = | स्मारके = पोर्ट ब्लेर येथील स्मारक | धर्म = [[हिंदू धर्म|हिंदू]] | प्रभाव = | प्रभावित = | वडील नाव = | आई नाव = | पती नाव = | पत्नी नाव = [[एमिली शेंकल]] | अपत्ये = [[अनिता बोस फाफ]] | स्वाक्षरी चित्र = | तळटिपा = father of indian military. }} '''सुभाषचंद्र बोस''' (बंगाली: সুভাষ চন্দ্র বসু) ([[जानेवारी २३]], [[इ.स. १८९७]] - [[ऑगस्ट १८]], [[इ.स. १९४५]]) हे [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील]] एक अग्रेसर नेते होते. नेताजी असे त्यांना प्रथम १९४२ च्या सुरुवातीस [[जर्मनी|जर्मनीमध्ये]] भारतीय सैनिकांनी आणि बर्लिनमधील भारताच्या विशेष ब्यूरोमधील जर्मन आणि भारतीय अधिका-यांनी म्हणायला सुरू केले. आता त्यांना संपूर्ण भारतात नेताजी म्हटले जाते.<ref>Gordon 1990, pp. 459–460.</ref><ref>Gordon, Leonard A. (1990), ''Brothers against the Raj: a biography of Indian nationalists Sarat and Subhas Chandra Bose'', Columbia University Press, ISBN 978-0-231-07442-1</ref> सुभाष बोस यांचा जन्म [[ओरिसा|ओरिसातील]] एका मोठ्या [[बंगाली]] कुटुंबात झाला होता. [[भारतीय नागरी सेवा परीक्षा]] देण्यासाठी त्यांना इंग्लंडला पाठवण्यात आले. परीक्षेत ते यशस्वी झाले, परंतु राष्ट्रवाद हा उच्च दर्जाचा असल्याचे कारण देत त्यांनी अंतिम परीक्षा दिली नाही. [[महात्मा गांधी]] आणि [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]] यांच्या नेतृत्वाखालील राष्ट्रीय चळवळीत सामील होण्यासाठी 1921 मध्ये भारतात परत आले. बोस हे [[जवाहरलाल नेहरू]] यांचे नेतृत्व असलेल्या गटात गेले. हा गट घटनात्मक सुधारणेसाठी कमी उत्सुक होता आणि समाजवादासाठी अधिक खुला होता. 1938 मध्ये ते [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस अध्यक्ष|काँग्रेसचे अध्यक्ष]] झाले. 1939 मध्ये पुन्हा निवडून आले, पण पुढे ते आणि गांधींमध्ये मतभेद झाले. काँग्रेसच्या वरिष्ठ नेत्यांनी गांधींना पाठिंबा दिला. त्यानंतर बोस यांनी अध्यक्षपदाचा राजीनामा दिला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HQBMPwAACAAJ|title=Britain and Indian Nationalism: The Imprint of Amibiguity 1929-1942|last=Low|first=D. A.|date=2002-07-18|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-89261-2|language=en}}</ref><ref>Low 2002, p. 297.</ref> एप्रिल 1941 मध्ये बोस [[नाझी जर्मनी|नाझी जर्मनीमध्ये]] पोहोचले. [[बर्लिन|बर्लिनमध्ये]] फ्री इंडिया सेंटर उघडण्यासाठी जर्मन निधी त्यांनी वापरला. बोस यांच्या नेतृत्वात एर्विन रोमेलच्या आफ्रिका कॉर्प्सने ताब्यात घेतलेल्या 3,000 भारतीयांची भरती फ्री इंडिया लीजनमध्ये करण्यात आली. [[ॲडॉल्फ हिटलर|एडॉल्फ हिटलरने]] मे 1942च्या उत्तरार्धात बोस यांच्याशी झालेल्या एकमेव भेटीत पाणबुडीची व्यवस्था करण्याची ऑफर दिली. याच काळात बोस हे वडीलही झाले<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=CRt9mgEACAAJ|title=Subhas Chandra Bose in Nazi Germany: Politics, Intelligence and Propaganda 1941-1943|last=Hayes|first=Romain|date=2011-07|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-932739-3|language=en}}</ref><ref>"Apart from the Free India Centre, Bose also had another reason to feel satisfied-even comfortable-in Berlin. After months of residing in a hotel, the Foreign Office procured a luxurious residence for him along with a butler, cook, gardener and an SS-chauffeured car. Emilie Schenkl moved in openly with him. The Germans, aware of the nature of their relationship, refrained from any involvement. The following year she gave birth to a daughter."</ref>; त्यांची पत्नी, किंवा सोबती, [[एमिली शेंकल]] यांनी एका मुलीला जन्म दिला. नंतर बोस एका जर्मन पाणबुडीवर चढले. त्यांची एका जपानी पाणबुडीत बदली करण्यात आली जिथून ते मे 1943 मध्ये [[जपान|जपानच्या]] ताब्यातील [[सुमात्रा]] येथे उतरले.<ref name=":2" /><ref>Hayes 2011, pp. 141–143.</ref> जपानच्या पाठिंब्याने, बोस यांनी [[आझाद हिंद फौज|आझाद हिंद सेनेमध्ये]] सुधारणा केली, ज्यात ब्रिटिश भारतीय सैन्याच्या युद्धातील भारतीय कैद्यांचा समावेश होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=BhgRuCapxGEC|title=The Indian National Army and Japan|last=Lebra|first=Joyce|date=2008|publisher=Institute of Southeast Asian Studies|isbn=978-981-230-806-1|language=en}}</ref> जपान-व्याप्त [[अंदमान आणि निकोबार|अंदमान आणि निकोबार बेटांवर]] भारताचे तात्पुरते सरकार घोषित करण्यात आले आणि त्याचे प्रमुखपद जपानने बोस यांना दिले. जरी बोस असामान्य आणि प्रतिभाशाली होते, तरी [[जपानी लोक]] त्यांना लष्करीदृष्ट्या अकुशल मानत होते<ref>Gordon 1990, p. 517.</ref>, तसेच त्यांचा सैनिकी प्रयत्न अल्पकाळच टिकला. 1944च्या उत्तरार्धात आणि 1945च्या सुरुवातीस, ब्रिटीश भारतीय सैन्याने भारतावरील जपानी हल्ला परतवून लावला. यामध्ये जवळजवळ अर्धे जपानी सैन्य आणि जपानसोबत सहभागी असलेल्या आझाद हिंद सेनेची तुकडी बळी गेली.<ref name=":3">Marston, Daniel (2014), ''The Indian Army and the End of the Raj'', Cambridge Studies in Indian History and Society, 23, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-89975-8</ref> यानंतर बोस हे [[सोव्हिएत युनियन|सोव्हिएत युनियनमध्ये]] भविष्य शोधण्यासाठी [[मांचुरिया|मंचुरियाला]] पळून गेले. 18 ऑगस्ट 1945 रोजी जपानच्या ताब्यातील [[तैवान|तैवानमध्ये]] त्यांच्या विमानाचा अपघात झाला आणि त्यातच त्यांचा मृत्यू झाला.<ref>Wolpert 2009, p. 69.</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=zuoMsBWCTBUC|title=Shameful Flight: The Last Years of the British Empire in India|last=Wolpert|first=Stanley A.|last2=Wolpert|first2=Stanley|date=2009-09-17|publisher=Oxford University Press, USA|isbn=978-0-19-539394-1|language=en}}</ref> काही भारतीयांना या अपघातावर विश्वास बसला नाही, बोस भारतात परत येतील अशी अपेक्षा ते करत होते.<ref>Bayly & Harper 2007, p. 22.</ref> भारतीय राष्ट्रवादाचे मुख्य साधन असलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसने]] बोस यांच्या देशभक्तीची नेहमीच प्रशंसा केली परंतु त्यांच्या रणनीती आणि विचारसरणीपासून स्वतःला दूर केले. ब्रिटिशांची राजवट [[आझाद हिंद फौज|आझाद हिंद सेनेमुळे]] कधीही धोक्यात आली नाही.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=bsoy_-Ep_0EC|title=The Jungle, Japanese and the British Commonwealth Armies at War, 1941-45: Fighting Methods, Doctrine and Training for Jungle Warfare|last=Moreman|first=Tim|date=2013-04-15|publisher=Routledge|isbn=978-1-135-76456-2|language=en}}</ref><ref>"The (Japanese) Fifteenth Army, commanded by ... Maj.-General Mutuguchi Renya consisted of three experienced infantry divisions – 15th, 31st and 33rd – totalling 100,000 combat troops, with the 7,000 strong 1st Indian National Army (INA) Division in support. It was hoped the latter would subvert the Indian Army's loyalty and precipitate a popular rising in British India, but in reality the campaign revealed that it was largely a paper tiger." - Moreman 2013, pp. 124–125.</ref> ब्रिटिशांनी आझाद हिंद सेनेच्या 300 अधिकाऱ्यांवर देशद्रोहाचा आरोप लावला, पण अखेरीस काँग्रेसच्या विरोधामुळे ब्रिटिश मागे सरले.<ref>Marston 2014, p. 129.</ref><ref name=":3">Marston, Daniel (2014), ''The Indian Army and the End of the Raj'', Cambridge Studies in Indian History and Society, 23, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-89975-8</ref> भारतातील अनेकांसाठी ते एक नायक आहेत. पण त्यांचे हुकूमशाही जपान आणि जर्मनीच्या सोबत जाणे, हे टीकेचे एक कारण होते.<ref name=":2" /><ref>Hayes 2011, p. 165.</ref> जर्मनीच्या सर्वात वाईट अतिरेकांवर आणि त्यांच्या अमानुष अत्यांचारावर जाहीरपणे टीका करण्याचे त्यांनी टाळले. तसेच पीडितांना भारतात आश्रय देण्याचीही अनिच्छा दर्शवली. पण हे सर्व जागरूकतेच्या अभावामुळे घडले असेही म्हणता येणार नाही.<ref>Casolari, Marzia (2020), ''In the Shadow of the Swastika: The Relationships Between Indian Radical Nationalism, Italian Fascism and Nazism'', Routledge Studies in Modern History, London and New York: Routledge, ISBN 978-0-367-50826-5</ref><ref>Casolari 2020, pp. 89–90.</ref> जय हिंद == जीवन == सुभाषचंद्र बोस यांचा जन्म [[जानेवारी २३]], [[इ.स. १८९७|१८९७]] रोजी [[ओडिशा]] मधील [[कटक]] शहरात झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव जानकीनाथ आणि आईचे नाव प्रभावती होते.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=7DGZDwAAQBAJ&pg=RA1-PT142&dq=subhashchandra+bose+janakinath&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjzuK6K1afrAhWRILcAHaqvAqwQ6AEwAXoECAUQAg#v=onepage&q=subhashchandra%20bose%20janakinath&f=false|title=Subhash Chandra Bose Ki Adhoori Atmkatha|last=Bose|first=Sisir Kumar Bose , Sugata|date=101-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-435-6|language=hi}}</ref> जानकीनाथ बोस हे [[कटक]] शहरातील नामवंत वकील होते.<ref name=":1" /> आधी ते सरकारी वकील म्हणून काम करत होते पण नंतर त्यांनी आपली स्वतःची वकिली सुरू केली होती. [[कटक]] महापालिकेत ते काही काळ काम करत होते. तसेच [[बंगाल]]चे [[विधानसभा|विधानसभेचे]] सदस्य ही होते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रज सरकारने त्यांना ''रायबहादूर'' हा किताब दिला होता. <ref name=":0" />प्रभावती देवींच्या वडिलांचे नाव गंगानारायण दत्त होते. दत्त घराणे हे [[कोलकाता|कोलकात्त्यातील]] एक श्रीमंत घराणे होते.{{संदर्भ हवा}} प्रभावती व जानकीनाथ बोस ह्यांना एकूण १४ मुले होती. त्यात ६ मुली व ८ मुलगे होते.{{संदर्भ हवा}} सुभाषचंद्र त्यांचे सहावे अपत्य व पाचवे पुत्र होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=7DGZDwAAQBAJ&pg=PA1894&dq=subhashchandra+%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjc7aj-1afrAhXKT30KHWSnBbQQ6AEwBHoECAUQAg#v=onepage&q=subhashchandra%20%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE&f=false|title=Subhash Chandra Bose Ki Adhoori Atmkatha|last=Bose|first=Sisir Kumar Bose , Sugata|date=101-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-435-6|language=hi}}</ref> आपल्या सर्व भावांपैकी सुभाषला शरदचंद्र अधिक प्रिय होते. शरदबाबू हे प्रभावती व जानकीनाथ ह्यांचे दुसरे पुत्र होते. सुभाष त्यांना मेजदा म्हणत असत. शरदबाबूंच्या पत्नीचे नाव विभावती होते.{{संदर्भ हवा}} == शिक्षण व विद्यार्थी जीवन == लहानपणी, सुभाष [[कटक]] मध्ये ''रॅवेन्शॉ कॉलिजिएट हायस्कूल'' नामक शाळेत शिकत होते. ह्या शाळेत त्यांच्या एका शिक्षकाचे नाव वेणीमाधव दास होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=7DGZDwAAQBAJ&pg=PA1894&dq=subhashchandra+%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjc7aj-1afrAhXKT30KHWSnBbQQ6AEwBHoECAUQAg#v=onepage&q=subhashchandra%20%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE&f=false|title=Subhash Chandra Bose Ki Adhoori Atmkatha|last=Bose|first=Sisir Kumar Bose , Sugata|date=101-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-435-6|language=hi}}</ref> वेणीमाधव दास आपल्या विद्यार्थ्यांमध्ये देशभक्तीचे स्फुल्लिंग जागवत. त्यांनी सुभाषमधली सुप्त देशभक्ती जागृत केली.{{संदर्भ हवा}} वयाच्या १५व्या वर्षी, सुभाष गुरूच्या शोधात हिमालयात गेले हाते.{{संदर्भ हवा}} गुरूचा हा शोध असफल राहिला. त्यानंतर [[स्वामी विवेकानंद|स्वामी विवेकानंदांचे]] साहित्य वाचून, सुभाष त्यांचे शिष्य बनले.{{संदर्भ हवा}} महाविद्यालयात शिकत असताना, अन्यायाविरूद्ध लढण्याची त्यांची प्रवृत्ती झाली.{{संदर्भ हवा}} [[कोलकाता|कोलकात्त्यातील]] प्रेसिडेंसी महाविद्यालयात इंग्रज प्राध्यापक ओटेन हे भारतीय विद्यार्थ्यांशी उर्मटपणे वागत असत.{{संदर्भ हवा}} म्हणून सुभाषने महाविद्यालयात संप पुकारला होता.{{संदर्भ हवा}} [[इ.स. १९२१|१९२१]] साली [[इंग्लंड|इंग्लंडला]] जाऊन, सुभाष [[भारतीय नागरी सेवा|भारतीय नागरी सेवेच्या]] परीक्षेत उत्तीर्ण झाले.{{संदर्भ हवा}} परंतु इंग्रज सरकारची चाकरी करण्यास नकार देऊन त्यांनी राजीनामा दिला व ते मायदेशी परतले.{{संदर्भ हवा}} == स्वातंत्र्यलढ्यात प्रवेश व कार्य == [[चित्र:Bose AICC meeting 1939.jpg|right|300px|thumb|१९३९ च्या अखिल भारतीय काँग्रेस अधिवेशनासाठी उपस्थित बोस.<small>छायाचित्र:टोनी मित्रा</small>]] [[कोलकाता|कोलकात्त्यातील]] ज्येष्ठ स्वातंत्र्यसैनिक, [[देशबंधू चित्तरंजन दास]] ह्यांच्या कार्याने प्रभावित झालेल्या सुभाषची, [[देशबंधू चित्तरंजन दास|दासबाबूंबरोबर]] काम करण्याची इच्छा होती. [[इंग्लंड|इंग्लंडहून]] त्यांनी [[देशबंधू चित्तरंजन दास|दासबाबूंना]] पत्र लिहून, त्यांच्याबरोबर काम करण्याची इच्छा व्यक्त केली होती. [[रविंद्रनाथ ठाकूर]] ह्यांच्या सल्ल्यानुसार [[भारत|भारतात]] परतल्यानंतर ते सर्वप्रथम [[मुंबई|मुंबईला]] जाऊन [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधींना]] भेटले. [[मुंबई|मुंबईत]] [[महात्मा गांधी|गांधींजी]] [[मणिभवन]] नामक वास्तु मध्ये वास्तव्य करत. तेथे [[जुलै २०]], [[इ.स. १९२१|१९२१]] रोजी [[महात्मा गांधी]] आणि सुभाषचंद्र बोस सर्वप्रथम एकमेकांना भेटले. [[महात्मा गांधी|गांधींजीनी]] देखिल [[कोलकाता|कोलकत्याला]] जाऊन [[देशबंधू चित्तरंजन दास|दासबाबूंबरोबर]] काम करण्याचा सल्ला दिला. मग सुभाषबाबू [[कोलकाता|कोलकात्त्याला]] आले व [[देशबंधू चित्तरंजन दास|दासबाबूंना]] भेटले. [[देशबंधू चित्तरंजन दास|दासबाबूंना]] त्यांना पाहून फार आनंद झाला. त्याकाळी, [[महात्मा गांधी|गांधींजीनी]] इंग्रज सरकारच्या विरोधात [[असहकार आंदोलन]] चालवले होते. [[देशबंधू चित्तरंजन दास|दासबाबू]] [[बंगाल|बंगालमध्ये]] ह्या आंदोलनाचे नेतृत्व करत होते. त्यांच्याबरोबर सुभाषबाबू ह्या आंदोलनात सहभागी झाले. [[इ.स. १९२२|१९२२]] साली [[देशबंधू चित्तरंजन दास|दासबाबूंनी]] काँग्रेस अंतर्गत [[स्वराज पक्ष|स्वराज पक्षाची]] स्थापना केली. [[विधानसभा|विधानसभेच्या]] आतून इंग्रज सरकारला विरोध करण्यासाठी, [[कोलकाता]] महापालिकेची निवडणूक, [[स्वराज पक्ष|स्वराज पक्षाने]] लढवून, जिंकली. स्वतः [[देशबंधू चित्तरंजन दास|दासबाबू]] [[कोलकाता|कोलकात्त्याचे]] महापौर झाले. त्यांनी सुभाषबाबूंना महापालिकेचे प्रमुख कार्यकारी अधिकारी बनवले. सुभाषबाबूंनी आपल्या कार्यकाळात महापालिकेची काम करण्याची पद्धतच बदलून टाकली. [[कोलकाता|कोलकात्त्यातील]] रस्त्यांची इंग्रज नावे बदलून, त्यांना [[भारत|भारतीय]] नावे दिली गेली. स्वातंत्र्यलढ्यात प्राणार्पण केलेल्या क्रांतिकारकांच्या कुटुंबीयांना महापालिकेत नोकरी मिळू लागली. लवकरच, सुभाषबाबू देशातील एक अग्रेसर युवा नेता म्हणून ओळखले जाऊ लागले. [[पंडित जवाहरलाल नेहरू|पंडित जवाहरलाल नेहरूंसह]], सुभाषबाबूंनी काँग्रेस अंतर्गत [[इंडिपेंडन्स लिग|इंडिपेंडन्स लिगची]] स्थापना केली. [[इ.स. १९२८|१९२८]] साली जेव्हा [[सायमन कमिशन]] [[भारत|भारतात]] आले, तेव्हा काँग्रेसने त्याला काळे झेंडे दाखवले होते. [[कोलकाता|कोलकात्त्यात]] सुभाषबाबूंनी ह्या आंदोलनाचे नेतृत्व केले. [[सायमन कमिशन|सायमन कमिशनला]] उत्तर देण्यासाठी, काँग्रेसने [[भारत|भारताच्या]] भावी घटनेचा आराखडा तयार करण्यासाठी आठ सदस्यांची समिती नेमली. [[मोतीलाल नेहरू|पंडित मोतीलाल नेहरू]] ह्या समितीचे अध्यक्ष होते तर सुभाषबाबू त्याचे एक सदस्य. ह्या समितीने [[नेहरू रिपोर्ट]] सादर केला. [[इ.स. १९२८|१९२८]] साली काँग्रेसचे वार्षिक अधिवेशन [[मोतीलाल नेहरू|पंडित मोतीलाल नेहरूंच्या]] अध्यक्षतेखाली [[कोलकाता|कोलकात्त्यात]] झाले. ह्या अधिवेशनात सुभाषबाबूंनी खाकी गणवेश घालून, [[मोतीलाल नेहरू|पंडित मोतीलाल नेहरूंना]] लष्करी पद्धतीने सलामी दिली. [[महात्मा गांधी|गांधींजी]] त्याकाळी [[पूर्ण स्वराज|पूर्ण स्वराजच्या]] भूमिकेशी सहमत नव्हते. ह्या अधिवेशनात त्यांनी इंग्रज सरकारकडून [[वसाहतीचे स्वराज्य]] मागण्यासाठी ठराव मांडला होता. मात्र, सुभाषबाबू व [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] ह्यांना, [[पूर्ण स्वराज|पूर्ण स्वराजच्या]] भूमिकेशी तडजोड मान्य नव्हती. अखेर [[वसाहतीचे स्वराज्य|वसाहतीचे स्वराज्याची]] मागणी मान्य करण्यासाठी इंग्रज सरकारला एक वर्षाची मुदत देण्याचे ठरले. जर एका वर्षात इंग्रज सरकारने ही मागणी मान्य केली नाही, तर काँग्रेस [[पूर्ण स्वराज|पूर्ण स्वराजची]] मागणी करेल असे ठरले. इंग्रज सरकारने ही मागणी मान्य केली नाही. त्यामुळे, [[इ.स. १९३०|१९३०]] साली काँग्रेसचे वार्षिक अधिवेशन [[पंडित जवाहरलाल नेहरू|पंडित जवाहरलाल नेहरूंच्या]] अध्यक्षतेखाली [[लाहोर|लाहोरला]] झाले, तेव्हा असे ठरवले गेले की [[जानेवारी २६]] हा दिवस [[स्वातंत्र्यदिन]] म्हणून पाळला जाईल. [[जानेवारी २६]], [[इ.स. १९३१|१९३१]]च्या दिवशी, [[कोलकाता|कोलकात्त्यात]] सुभाषबाबू [[तिरंगा|तिरंगी ध्वज]] फडकावत एका विराट मोर्चाचे नेतृत्व करत होते. तेव्हा पोलिसांनी केलेल्या लाठीहल्ल्यात ते जखमी झाले. सुभाषबाबू तुरूंगात असताना, [[महात्मा गांधी|गांधींजीनी]] इंग्रज सरकारबरोबर तह केला व सर्व कैद्यांची सुटका करण्यात आली. परंतु [[भगत सिंग|सरदार भगतसिंग]] आदि क्रांतिकारकांची सुटका करण्यास इंग्रज सरकारने नकार दिला. [[भगत सिंग|भगतसिंगांची]] फाशी रद्ध करावी ही मागणी [[महात्मा गांधी|गांधींजीनी]] इंग्रज सरकारकडे केली. सुभाषबाबूंची इच्छा होती, की ह्याबाबतीत इंग्रज सरकार जर दाद देत नसेल, तर [[महात्मा गांधी|गांधींजीनी]] सरकारबरोबर केलेला करार मोडावा. पण आपल्या बाजूने दिलेला शब्द मोडणे [[महात्मा गांधी|गांधींजीना]] मान्य नव्हते. इंग्रज सरकारने आपली भूमिका सोडली नाही व [[भगत सिंग|भगतसिंग]] आणि त्यांच्या साथीदारांना फाशी देण्यात आले. [[भगत सिंग|भगतसिंगांना]] वाचवू न शकल्यामुळे सुभाषबाबू, [[महात्मा गांधी|गांधींजी]] व काँग्रेसच्या कार्यपद्धतीवर फार नाराज झाले. २२ जुलै १९४० रोजी मुंबई येथे सुभाषचंद्र बोसांची [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]] यांचेशी भेट झाली होती. दोघांमध्ये देशाचे स्वातंत्र्य आणि देशातील जातीयता व [[अस्पृश्यता]] यावर चर्चा झाली.<ref name=":1">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=boCDDwAAQBAJ&pg=RA2-PA1942&lpg=RA2-PA1942&dq=%E0%A4%86%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A4%B0+%E0%A4%B5+%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0+%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%B8&source=bl&ots=s_oztjMot6&sig=ACfU3U2W0-B9SUdAwABfr0Hp2gGOL4UHjw&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjlyqT_-p3nAhXl7HMBHUY6DYYQ6AEwDXoECAgQAQ#v=onepage&q=%E0%A4%86%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A4%B0%20%E0%A4%B5%20%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%9A%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%20%E0%A4%AC%E0%A5%8B%E0%A4%B8&f=false|title=Dr. Ambedkar : Jeevan Darshan|last=Makwana|first=Kishor|date=101-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-167-6|language=hi}}</ref> == कारावास == आपल्या सार्वजनिक जीवनात सुभाषबाबूंना एकूण अकरा वेळा कारावास भोगावा लागला. सर्वप्रथम [[इ.स. १९२१|१९२१]] साली त्यांना सहा महिन्यांचा कारावास भोगावा लागला. [[इ.स. १९२५|१९२५]] साली गोपीनाथ साहा नामक एक क्रांतिकारी, [[कोलकाता|कोलकात्त्याचे]] पोलीस अधिक्षक चार्लस टेगार्ट ह्यांना मारण्याच्या प्रयत्‍नांत होता. पण त्याने चुकून अर्नेस्ट डे नामक एका व्यापारी इसमाला मारले. ह्यासाठी त्याला फाशीची शिक्षा सुनावली गेली. गोपीनाथ फाशी गेल्यावर सुभाषबाबू जाहीरपणे जोरात रडले. त्यांनी गोपीनाथचा पार्थिव देह मागून घेऊन त्याच्यावर अंत्यसंस्कार केले. ह्यावरून इंग्रज सरकारने अर्थ लावला की सुभाषबाबू ज्वलंत क्रांतिकारकांशी संबंध तर ठेवतातच, परंतु तेच ह्या क्रांतिकारकांचे स्फूर्तिस्थान आहेत. ह्या कारणास्तव इंग्रज सरकारने सुभाषबाबूंना अटक केली व कोणताही खटला न चालवताच, त्यांना अनिश्चित कालखंडासाठी [[म्यानमार|म्यानमारच्या]] मंडाले कारागृहात बंदिस्त करून टाकले. [[नोव्हेंबर ५]], [[इ.स. १९२५|१९२५]]च्या दिवशी, [[देशबंधू चित्तरंजन दास|देशबंधू चित्तरंजन दासांचे]] [[कोलकाता]] येथे देहावसान झाले. सुभाषबाबूंनी त्यांच्या मृत्यूची बातमी मंडालेच्या कारागृहात रेडियोवर ऐकली. मंडाले कारागृहातील वास्तव्यात सुभाषबाबूंची तब्येत बिघडली. त्यांना क्षयरोगाने ग्रासले. परंतु इंग्रज सरकारने तरीही त्यांची सुटका करण्यास नकार दिला. सरकारने त्यांची सुटका करण्यासाठी अट घातली की त्यांनी औषधोपारासाठी [[युरोप|युरोपला]] जावे. पण औषधोपचारानंतर ते [[भारत|भारतात]] कधी परत येऊ शकतात हे सरकारने स्पष्ट केले नाही. त्यामुळे सुभाषबाबूंनी सरकारची अट मानली नाही. अखेर परिस्थिती इतकी कठीण झाली की कदाचित तुरूंगातच सुभाषबाबूंचा मृत्यू ओढवेल असे वाटू लागले. इंग्रज सरकारला हा धोकाही पत्कारायचा नव्हता. त्यामुळे सरकारने अखेर त्यांची सुटका केली. मग सुभाषबाबू औषधोपारासाठी [[डलहौसी]] येथे जाऊन राहिले. [[इ.स. १९३०|१९३०]] साली सुभाषबाबू कारावासात असताना त्यांची [[कोलकाता|कोलकात्त्याच्या]] महापौरपदी निवड झाली. त्यामुळे सरकारला त्यांची सुटका करणे भाग पडले. [[इ.स. १९३२|१९३२]] साली सुभाषबाबू पुन्हा कारावासात होते. ह्या वेळेस त्यांना अलमोडा येथील तुरुंगात ठेवले होते. अलमोडा तुरुंगात त्यांची तब्येत पुन्हा बिघडली. वैद्यकीय सल्ल्यानुसार सुभाषबाबू ह्यावेळी औषधोपारासाठी [[युरोप|युरोपला]] जायला तयार झाले. == युरोपातील वास्तव्य == [[इ.स. १९३३|१९३३]] पासून [[इ.स. १९३६|१९३६]] पर्यंत सुभाषबाबूंचे [[युरोप]] मध्ये वास्तव्य होते. [[युरोप]] मधील वास्तव्यात सुभाषबाबूंनी आपल्या तब्येतीची काळजी घेतानाच, आपले कार्यही सुरूच ठेवले. त्यांनी [[इटली]]चे नेते [[मुसोलिनी]] ह्यांची अनेकदा भेट घेतली. [[मुसोलिनी|मुसोलिनीने]] त्यांना, [[भारत|भारताच्या]] स्वातंत्र्यलढ्यात सर्वतोपरी सहकार्य करण्याचे वचन दिले. [[आयर्लंड]]चे नेते [[डी व्हॅलेरा]] सुभाषबाबूंचे चांगले मित्र बनले. सुभाषबाबू [[युरोप]] मध्ये असताना, [[जवाहरलाल नेहरू|पंडित जवाहरलाल नेहरूंच्या]] पत्‍नी कमला नेहरू ह्यांचे [[ऑस्ट्रिया]]मध्ये निधन झाले. सुभाषबाबूंनी तिथे जाऊन [[जवाहरलाल नेहरू|पंडित जवाहरलाल नेहरूंचे]] सांत्वन केले. पुढे सुभाषबाबू [[युरोप]] मध्ये [[विठ्ठलभाई पटेल]] ह्यांना भेटले. विठ्ठलभाई पटेल ह्यांच्यासह सुभाषबाबूंनी पटेल-बोस जाहीरनामा प्रसिद्ध केला, ज्यामध्ये त्या दोघांनी [[महात्मा गांधी|गांधीजींच्या]] नेतृत्वावर कडाडून टीका केली. त्यानंतर विठ्ठलभाई पटेल आजारी पडले, तेव्हा सुभाषबाबूंनी त्यांची खूप सेवा केली. पण [[विठ्ठलभाई पटेल|विठ्ठलभाई पटेलांचे]] निधन झाले. विठ्ठलभाई पटेलांनी आपले मृत्युपत्र बनवून आपली करोडोंची संपत्ती सुभाषबाबूंच्या नावे केली. पण त्यांच्या निधनानंतर, त्यांचे बंधू [[वल्लभभाई पटेल|सरदार वल्लभभाई पटेलांनी]] हे मृत्युपत्र स्वीकारले नाही व त्यावर न्यायालयात खटला चालवला. हा खटला जिंकून, [[वल्लभभाई पटेल|सरदार वल्लभभाई पटेलांनी]] ती सर्व संपत्ती, [[महात्मा गांधी|गांधीजींच्या]] हरिजन सेवा कार्याला भेट म्हणून देऊन टाकली. [[इ.स. १९३४|१९३४]] साली सुभाषबाबूंना त्यांचे वडील मृत्युशय्येवर असल्याची बातमी मिळाली. त्यामुळे ते विमानाने [[कराची]] मार्गे [[कोलकाता|कोलकात्त्याला]] परतले. [[कराची|कराचीला]] पोचल्यावरच त्यांना कळले की त्यांच्या वडिलांचे निधन झाले होते. [[कोलकाता|कोलकात्त्याला]] पोचताच, इंग्रज सरकारने त्यांना अटक केली व काही दिवस तुरूंगात ठेवून, पुन्हा [[युरोप|युरोपला]] धाडले. == हरीपुरा काँग्रेसचे अध्यक्षपद == [[इ.स. १९३८|१९३८]] साली काँग्रेसचे वार्षिक अधिवेशन [[हरिपुरा]] येथे झाले. ह्या अधिवेशनासाठी [[महात्मा गांधी|गांधीजींनी]] काँग्रेसचे अध्यक्ष म्हणून सुभाषबाबूंची निवड केली. हे काँग्रेसचे ५१वे अधिवेशन होते. त्यामुळे काँग्रेस अध्यक्ष असलेल्या सुभाषबाबूंचे स्वागत ५१ बैलांनी खेचलेल्या रथातून केले गेले. ह्या अधिवेशनात सुभाषबाबूंचे अध्यक्षीय भाषण फारच प्रभावी झाले. कोणत्याही भारतीय राजकीय व्यक्तीने क्वचितच इतके प्रभावी भाषण कधी केले असेल. आपल्या अध्यक्षपदाच्या कारकिर्दीत सुभाषबाबूंनी [[योजना आयोग]] स्थापना केला. [[जवाहरलाल नेहरू|पंडित जवाहरलाल नेहरू]] त्याचे अध्यक्ष होते. सुभाषबाबूंनी [[बेंगलोर]] येथे प्रसिद्ध वैज्ञानिक [[सर विश्वेश्वरैय्या]] ह्यांच्या अध्यक्षतेखाली एक विज्ञान परिषदही भरवली. [[इ.स. १९३७|१९३७]] मध्ये [[जपान|जपानने]] [[चीन|चीनवर]] आक्रमण केले. तेव्हा सुभाषबाबूंच्या अध्यक्षतेखाली काँग्रेसने [[चीन|चिनी]] जनतेला साहाय्य करण्यासाठी, [[डॉ द्वारकानाथ कोटणीस]] ह्यांच्या नेतृत्वाखाली वैद्यकीय पथक पाठवण्याचा निर्णय घेतला. पुढे जेव्हा सुभाषबाबूंनी [[भारत|भारताच्या]] स्वातंत्र्यलढ्यात [[जपान|जपानची]] मदत मागितली, तेव्हा त्यांना [[जपान|जपानचे]] हस्तक व [[फाशीवाद|फॅसिस्ट]] म्हटले गेले. == काँग्रेस अध्यक्षपदाचा राजीनामा == [[इ.स. १९३८|१९३८]] साली [[महात्मा गांधी|गांधीजींनी]] काँग्रेस अध्यक्षपदासाठी सुभाषबाबूंची निवड केली असली, तरी [[महात्मा गांधी|गांधीजींना]] सुभाषबाबूंची कार्यपद्धती पसंत नव्हती. ह्याच सुमारास [[युरोप|युरोपात]] [[दुसरे महायुद्ध|द्वितीय महायुद्धाची]] छाया पसरली होती. सुभाषबाबूंची इच्छा होती की [[इंग्लंड|इंग्लंडच्या]] कठीण परिस्थितीचा लाभ उठवून, [[भारत|भारताचा]] स्वातंत्र्यलढा अधिक तीव्र केला जावा. त्यांनी आपल्या अध्यक्षपदाच्या कारकिर्दीत ह्या दिशेने पावले टाकण्यास सुरुवातही केली होती. [[महात्मा गांधी|गांधीजी]] ह्या विचारसरणीशी सहमत नव्हते. [[इ.स. १९३९|१९३९]] मध्ये जेव्हा नवीन काँग्रेस अध्यक्ष निवडण्याची वेळ आली, तेव्हा सुभाषबाबूंना अध्यक्षपदावर कुणी अशी व्यक्ती हवी होती, जी ह्या बाबतीत कोणत्याही दबावासमोर झुकणार नाही. अशी कोणती दुसरी व्यक्ती समोर न आल्यामुळे, सुभाषबाबू स्वतः पुन्हा काँग्रेस अध्यक्ष बनू इच्छीत होते. पण [[महात्मा गांधी|गांधीजी]] आता ते नको होते. [[महात्मा गांधी|गांधीजीनी]] अध्यक्षपदासाठी [[पट्टाभि सितारमैय्या]] ह्यांची निवड केली. कविवर्य [[रवींद्रनाथ ठाकूर]] ह्यांनी [[महात्मा गांधी|गांधीजींना]] पत्र लिहून सुभाषबाबूंनाच पुन्हा अध्यक्ष बनवण्याची विनंती केली. [[प्रफुल्लचंद्र राय]], [[मेघनाद साहा]] सारखे वैज्ञानिकही पुन्हा सुभाषबाबूंनाच अध्यक्ष करावे ह्या मताचे होते. पण [[महात्मा गांधी|गांधीजींनी]] ह्या प्रश्नावर कुणाचेच म्हणणे ऐकले नाही. शेवटपर्यंत तडजोड न होऊ शकल्यामुळे, अनेक वर्षांनंतर, काँग्रेस अध्यक्षपदासाठी निवडणूक लढवली गेली. सर्वजण समजत होते की जेव्हा स्वतः [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीनी]] [[पट्टाभि सितारामैय्या]] ह्यांना साथ दिली आहे, तेव्हा तेच ही निवडणूक आरामात जिंकणार. पण घडले वेगळेच. सुभाषबाबूंना निवडणुकीत १५८० मते मिळाली तर [[पट्टाभि सितारामैय्या|पट्टाभी सितारमैय्यांना]] १३७७ मते मिळाली. [[महात्मा गांधी|गांधीजींनी]] विरोध करूनही सुभाषबाबूंनी २०३ मतांनी ही निवडणूक जिंकली. पण निवडणुकीच्या निकालाने पेच मिटला नाही. [[पट्टाभि सितारामैय्या|पट्टाभि सितारामैय्यांची]] हार ही आपली स्वतःची हार मानून, [[महात्मा गांधी|गांधीजींनी]] आपल्या साथीदारांना असे सांगितले की त्यांना जर सुभाषबाबूंची कार्यपद्धती मान्य नसेल, तर ते काँग्रेसमधून बाहेर पडू शकतात. ह्यानंतर काँग्रेस कार्यकारिणीच्या १४ पैकी १२ सदस्यांनी राजीनामा दिला. [[जवाहरलाल नेहरू|पंडित जवाहरलाल नेहरू]] तटस्थ राहिले व एकटे शरदबाबू सुभाषबाबूंच्या बाजूने उभे राहिले. [[इ.स. १९३९|१९३९]] सालचे वार्षिक काँग्रेस अधिवेशन [[त्रिपुरी]] येथे झाले. ह्या अधिवेशनाच्या वेळी सुभाषबाबू तापाने इतके आजारी होते, की त्यांना स्ट्रेचरवर पडून अधिवेशनाला उपस्थित रहावे लागले. [[महात्मा गांधी|गांधीजी]] ह्या अधिवेशनाला उपस्थित राहिले नाहीत. [[महात्मा गांधी|गांधीजींच्या]] साथीदारांनी सुभाषबाबूंशी बिलकुल सहकार्य केले नाही. अधिवेशनानंतरही सुभाषबाबूंनी तडजोडीसाठी खूप प्रयत्‍न केले. पण [[महात्मा गांधी|गांधीजी]] व त्यांच्या साथीदारांनी त्यांचे काही चालू दिले नाही. शेवटी परिस्थिती अशी बनली की सुभाषबाबू काही कामच करू शकत नव्हते. अखेर, [[एप्रिल २९]], [[इ.स. १९३९|१९३९]] रोजी सुभाषबाबूंनी काँग्रेस अध्यक्षपदाचा राजीनामा दिला. == फॉरवर्ड ब्लॉकची स्थापना == [[मे ३]], [[इ.स. १९३९|१९३९]] रोजी, सुभाषबाबूंनी काँग्रेस अंतर्गत [[फॉरवर्ड ब्लॉक]] नामक आपल्या पक्षाची स्थापना केली. काही दिवसांनंतर, सुभाषबाबूंना काँग्रेस मधून काढून टाकण्यात आले. पुढे [[फॉरवर्ड ब्लॉक]] हा एक स्वतंत्र पक्ष बनला. [[दुसरे महायुद्ध]] सुरू होण्यापूर्वीच, [[फॉरवर्ड ब्लॉक|फॉरवर्ड ब्लॉकने]] [[भारत|भारताचा]] स्वातंत्र्यलढा अधिक तीव्र करण्यासाठी, जनजागृती सुरू केली. त्यामुळे इंग्रज सरकारने सुभाषबाबू सहित [[फॉरवर्ड ब्लॉक|फॉरवर्ड ब्लॉकच्या]] सर्व मुख्य नेत्यांना कैद केले. [[दुसरे महायुद्ध]] सुरू असताना तुरूंगात निष्क्रिय राहणे सुभाषबाबूंना शक्य नव्हते. सरकारला आपली सुटका करण्यास भाग पाडण्यासाठी, सुभाषबाबूंनी तुरूंगात आमरण उपोषण सुरू केले. तेव्हा सरकारने त्यांची सुटका केली. पण इंग्रज सरकार युद्धकाळात सुभाषबाबूंना मोकळे ठेवू इच्छीत नव्हते. त्यामुळे सरकारने त्यांना त्यांच्याच घरात नजरकैदेत ठेवले. == नजरकैदेतून पलायन == नजरकैदेतून निसटण्यासाठी सुभाषबाबूंनी एक योजना बनवली. [[जानेवारी १६]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी पठाणी वेशभूषेत, महमद झियाउद्दीन असे नाव धारण करून, ते पोलिसांची नजर चुकवून, घरातून निसटले. शरदबाबूंचा प्रथम पुत्र शिशिर ह्याने आपल्या गाडीतून त्यांना [[कोलकाता|कोलकात्त्यापासून]] दूर, गोमोह येथे पोचवले. गोमोह रेल्वे स्थानकावर फ्रंटियर मेल पकडून ते [[पेशावर|पेशावरला]] पोचले. [[पेशावर]] येथे त्यांना [[फॉरवर्ड ब्लॉक]] मधील एक सहकारी, मिया अकबर शहा भेटले. मिया अकबर शहांनी त्यांची ओळख, कीर्ती किसान पार्टीच्या भगतराम तलवारशी करून दिली. भगतराम तलवारच्या सोबतीने, सुभाषबाबू [[पेशावर|पेशावरहून]] [[अफगाणिस्तान|अफगाणिस्तानची]] राजधानी [[काबूल|काबूलच्या]] दिशेने निघाले. ह्या प्रवासात भगतराम तलवार, रहमतखान नामक पठाण बनले होते व सुभाषबाबू त्यांचे मुके-बहिरे काका बनले होते. हा संपूर्ण प्रवास त्या दोघांनी डोंगरातून पायी चालत पूर्ण केला. [[काबूल]]मध्ये उत्तमचंद मल्होत्रा नावाचा एक [[भारत|भारतीय]] व्यापारी राहत होता. सुभाषबाबूंनी दोन महिने त्यांच्या घरी वास्तव्य केले. तिथे त्यांनी प्रथम [[रशिया|रशियन]] वकिलातीत प्रवेश मिळवण्याचा प्रयत्‍न केला. त्यात यश न आल्यामुळे, त्यांनी [[जर्मनी|जर्मन]] व [[इटली|इटालियन]] वकिलातीत प्रवेश मिळवण्याचा प्रयत्‍न केला. [[इटली|इटालियन]] वकिलातीत त्यांच्या प्रयत्‍नांना यश आले. [[जर्मनी|जर्मन]] व [[इटली|इटालियन]] वकिलातींनी त्यांना मदत केली. अखेर ओरलँडो मझयुटा नामक [[इटली|इटालियन]] व्यक्ती बनून, सुभाषबाबू [[काबूल|काबूलहून]] रेल्वेने प्रवास करत, [[रशिया|रशियाची]] राजधानी [[मॉस्को]] मार्गे [[जर्मनी|जर्मनीची]] राजधानी [[बर्लिन]] येथे पोचले. == नाझी जर्मनीतील वास्तव्य आणि हिटलरची भेट == [[बर्लिन]] येथे सुभाषबाबू सर्वप्रथम [[रिबेनट्रोप]] आदि [[जर्मनी|जर्मनीच्या]] अन्य नेत्यांना भेटले. त्यांनी [[जर्मनी|जर्मनीत]] [[भारतीय स्वातंत्र्य संघटना]] व [[आझाद हिंद रेडियो]] ह्या दोन्हींची स्थापना केली. ह्याच दरम्यान सुभाषबाबू, नेताजी ह्या नावाने ओळखले जाऊ लागले. [[जर्मनी|जर्मन]] सरकारचे एक मंत्री [[ॲडम फॉन ट्रॉट]] सुभाषबाबूंचे फार चांगले मित्र बनले. अखेर [[मार्च २९]], [[इ.स. १९४२|१९४२]] रोजी, सुभाषबाबू [[जर्मनी|जर्मनीचे]] सर्वोच्च नेते [[ॲडॉल्फ हिटलर]] ह्यांना भेटले. पण [[अ‍ॅडॉल्फ हिटलर]] ह्यांना [[भारत|भारताच्या]] विषयात फारसा रस नव्हता. त्यांनी सुभाषबाबूंना सहकार्याचे कोणतेही स्पष्ट वचन दिले नाही. काही वर्षांपूर्वी [[अ‍ॅडॉल्फ हिटलर]] ह्यांना [[माइन काम्फ]] नामक आपले आत्मचरित्र लिहीले होते. ह्या पुस्तकात त्यांनी [[भारत]] व [[भारत|भारतीयांविषयी]] अनुदार उद्गार काढले होते. ह्या विषयावर सुभाषबाबूंनी [[अ‍ॅडॉल्फ हिटलर]] ह्यांच्याकडे आपली नाराजी व्यक्त केली. [[अ‍ॅडॉल्फ हिटलर]] ह्यांनी आपल्या कृत्याबद्दल माफी मागितली व आपल्या आत्मचरित्राच्या पुढील आवृत्तीतून ते सर्व परिच्छेद गाळण्याचे वचन दिले. शेवटी, सुभाषबाबूंना समजले की [[अ‍ॅडॉल्फ हिटलर]] व [[जर्मनी]] ह्यांच्याकडून त्यांना फार काही मिळण्यासारखे नाही. त्यामुळे [[मार्च ८]], [[इ.स. १९४३|१९४३]] रोजी, [[जर्मनी|जर्मनीतील]] [[कील]] बंदरात, ते अबीद हसन सफरानी नामक साथीदारासह, एका [[जर्मनी|जर्मन]] पाणबुडीत बसून, पूर्व आशियाच्या दिशेने निघाले. ह्या [[जर्मनी|जर्मन]] पाणबुडीतून त्यांनी [[हिंदी महासागर|हिंदी महासागरातील]] [[मादागास्कर|मादागास्करचा]] किनारा गाठला. तिथे त्या दोघांनी भयंकर समुद्रातून रबराच्या होडीने वाट काढत, [[जपान|जपानी]] पाणबुडी गाठली. [[दुसरे महायुद्ध|द्वितीय महायुद्धाच्या]] काळात, कोणत्याही दोन देशांच्या नौसेनेच्या पाणबुड्यांच्या दरम्यान झालेली, नागरिकांची ही एकमात्र अदलाबदल. ही [[जपान|जपानी]] पाणबुडी मग त्यांना [[इंडोनेशिया|इंडोनेशियातील]] [[पादांग]] बंदरात घेऊन आली. == पूर्व आशियातील वास्तव्य == पूर्व आशियात पोचल्यावर वयोवृद्ध क्रांतिकारी [[रासबिहारी बोस]] ह्यांनी [[सिंगापूर]] येथील [[फेरर पार्क|फेरर पार्कमध्ये]] [[भारतीय स्वातंत्र्य परिषद|भारतीय स्वातंत्र्य परिषदेचे]] नेतृत्व सुभाषबाबूंकडे सोपवले. नेताजींच्या व्यक्तिमत्त्वाने प्रभावित होऊन, [[जपान|जपानचे]] पंतप्रधान [[जनरल हिदेकी तोजो]] ह्यांनी त्यांना सर्वतोपरी सहकार्य करण्याचे आश्वासन दिले. काही दिवसांनंतर, नेताजींनी [[जपान|जपानची]] संसद [[डायट]] समोर भाषण केले. [[ऑक्टोबर २१]], [[इ.स. १९४३|१९४३]] रोजी, नेताजींनी [[सिंगापूर|सिंगापुरात]] अर्जी-हुकुमत-ए-आझाद-हिंदची (स्वाधीन भारताचे अंतरिम सरकार) स्थापना केली. ते स्वतः ह्या सरकारचे राष्ट्रपति, पंतप्रधान व युद्धमंत्री बनले. ह्या सरकारला एकूण नऊ देशांनी मान्यता दिली. नेताजी [[आझाद हिंद फौज|आझाद हिंद फौजेचे]] सरसेनापतीही बनले. [[आझाद हिंद फौज|आझाद हिंद फौजेत]] [[जपान|जपानी]] लष्कराने इंग्रजांच्या फौजेतून पकडलेल्या [[भारत|भारतीय]] युद्धबंद्यांना भरती केले गेले. [[आझाद हिंद फौज|आझाद हिंद फौजेत]] स्त्रियांसाठी [[झाँसी की रानी रेजिमेंट]]ही बनवली गेली. पूर्व आशियात नेताजींनी अनेक भाषणे करून तेथील स्थायिक [[भारत|भारतीय]] लोकांना [[आझाद हिंद फौज|आझाद हिंद फौजेत]] भरती होण्याचे तसेच त्यांना आर्थिक मदत करण्याची आवाहने केली. ही आवाहने करताना त्यांनी ''तुम मुझे खून दो, मैं तुम्हे आजादी दूँगा'' असा नारा दिला. [[दुसरे महायुद्ध|द्वितीय महायुद्धाच्या]] काळात, [[आझाद हिंद फौज|आझाद हिंद फौजेने]] [[जपान|जपानी]] लष्कराच्या साथीने [[भारत|भारतावर]] आक्रमण केले. आपल्या फौजेला प्रेरणा देण्यासाठी नेताजींनी ''चलो दिल्ली'' अशी हाक दिली. दोन्ही फौजांनी इंग्रजांकडून [[अंदमान आणि निकोबार|अंदमान आणि निकोबार बेटे]] जिंकली. ही बेटे अर्जी-हुकुमत-ए-आझाद-हिंदच्या अनुशासनाखाली राहिली. नेताजींनी ह्या बेटांचे ''शहीद आणि स्वराज बेटे'' असे नामकरण केले. दोन्ही फौजांनी मिळून [[इंफाळ]]वर व [[कोहिमा|कोहिमावर]] आक्रमण केले. पण नंतर इंग्रजांनी बाजी मारली व दोन्ही फौजांना माघार घ्यावी लागली. [[आझाद हिंद फौज]] माघार घेत असताना, [[जपान|जपानी]] लष्कराने नेताजींना पळून जाण्यासाठी व्यवस्था केली. पण नेताजींनी [[झाँसी की रानी]] रेजिमेंटच्या मुलींच्या साथीने शेकडो मैल चालत जाणे पसंत केले. अशा प्रकारे नेताजींनी नेतृत्वाचा एक आदर्शच समोर ठेवला. [[जुलै ६]], [[इ.स. १९४४|१९४४]] रोजी [[आझाद हिंद रेडियो]] वरचे आपले भाषण नेताजींनी [[महात्मा गांधी|गांधीजींना]] उद्देशून केले. ह्या भाषणाच्या माध्यामातून नेताजींनी [[महात्मा गांधी|गांधीजींना]], [[जपान|जपानकडून]] मदत मागण्याचे आपले कारण व अर्जी-हुकुमत-ए-आजाद-हिंद तथा [[आझाद हिंद फौज]] ह्यांची स्थापना करण्यामागचे उद्दिष्ट स्पष्ट केले. ह्या भाषणात, नेताजींनी [[महात्मा गांधी|गांधीजींचा]] राष्ट्रपिता असा उल्लेख करत, आपल्या युद्धासाठी त्यांचा आशीर्वाद मागितला. अशा प्रकारे, नेताजींनी [[महात्मा गांधी|गांधीजींना]] सर्वप्रथम राष्ट्रपिता असे संबोधले. == बेपत्ता होणे व मृत्यूची बातमी == [[दुसरे महायुद्ध|दुसऱ्या जागतिक महायुद्धातील]] [[जपान|जपानच्या]] पराभवानंतर, नेताजींना नवा रस्ता शोधणे जरूरी होते. त्यांनी [[रशिया|रशियाकडून]] मदत मागायचे ठरवले होते. [[ऑगस्ट १८]], [[इ.स. १९४५|१९४५]] रोजी नेताजी विमानातून मांचुरियाच्या दिशेने जात होते. ह्या प्रवासादरम्यान ते बेपत्ता झाले. ह्या दिवसानंतर ते कधी कुणाला दिसलेच नाहीत. [[ऑगस्ट २३]], [[इ.स. १९४५|१९४५]] रोजी [[जपान|जपानच्या]] [[दोमेई वृत्त संस्था|दोमेई वृत्त संस्थेने]] जगाला कळवले की, [[ऑगस्ट १८]] रोजी नेताजींचे विमान [[तैवान|तैवानच्या]] भूमीवर अपघातग्रस्त झाले होते व त्या दुर्घटनेत खूपच भाजलेल्या नेताजींचे इस्पितळात निधन झाले. अपघातग्रस्त विमानात नेताजी सुभाषचंद्रांसह त्यांचे सहकारी कर्नल हबिबूर रहमान होते. त्यांनी नेताजींना वाचवण्यासाठी प्रयत्‍नांची शर्थ केली, परंतु त्यांना यश आले नाही. मग नेताजींच्या अस्थी [[जपान|जपानची]] राजधानी [[टोकियो]] येथील रेनकोजी नामक बौद्ध मंदिरात ठेवल्या गेल्या. स्वातंत्र्यानंतर, [[भारत]] सरकारने ह्या घटनेची चौकशी करण्यासाठी, [[इ.स. १९५६|१९५६]] आणि [[इ.स. १९७७|१९७७]] मध्ये दोन वेळा एकेका आयोगाची नियुक्ती केली. दोन्ही वेळा हाच निष्कर्ष निघाला की नेताजींचा त्या विमान अपघातातच मृत्यू ओढवला होता. या आयोगाने [[तैवान]]च्या सरकारशी संपर्क साधून माहिती मिळवण्याचा प्रयत्‍न केला नव्हता. [[इ.स. १९९९|१९९९]] साली मनोज कुमार मुखर्जी ह्यांच्या नेतृत्वाखाली तिसरा आयोग नेमला गेला. [[इ.स. २००५|२००५]] साली [[तैवान]] सरकारने मुखर्जी आयोगाला असे कळवले की [[इ.स. १९४५|१९४५]] साली तैवानच्या भूमीवर कोणतेही विमान अपघातग्रस्त झालेच नव्हते. [[इ.स. २००५|२००५]] मध्ये मुखर्जी आयोगाने [[भारत]] सरकारला आपला अहवाल सादर केला. आयोगाने आपल्या अहवालात असे लिहिले की नेताजींचा मृत्यू त्या विमान अपघातात घडल्याचा कोणताही पुरावा उपलब्ध नाही. परंतु [[भारत]] सरकारने मुखर्जी आयोगाचा हा अहवाल नामंजूर केला. [[ऑगस्ट १८]], [[इ.स. १९४५|१९४५]]च्या दिवशी नेताजी सुभाषचंद्र कसे व कुठे बेपत्ता झाले तसेच त्यांचे पुढे नक्की काय झाले, हे [[भारतीय इतिहास|भारताच्या इतिहासातील]] सर्वांत मोठे अनुत्तरित रहस्य बनले आहे. सुभाषचंद्र बोस यांच्याशी संबंधित शेकडो फायली भारत सरकारकडे होत्या. २०१५ सालच्या शेवटी त्यांतल्या बऱ्याच फायली सरकारने लोकांना बघण्यासाठी खुल्या केल्या आहेत. == भारतरत्‍न पुरस्कार == १९९२ साली नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांना मरणोपरान्त [[भारतरत्‍न]] प्रदान करण्यात आले होते. परंतु सुप्रीम कोर्टात दाखल केलेल्या एका जनहितयाचिकेचा आधार घेऊन नेताजींना दिलेला हा पुरस्कार परत काढून घेण्यात आला. त्या याचिकेत नेताजींच्या मृत्यूचा कुठलाही पुरावा उपलब्ध नसल्याने त्यांना मरणोपरान्त ‘भारतरत्‍न’ पुरस्कार देणे अवैध आहे असा युक्तिवाद करण्यात आलेला होता. सुप्रीम कोर्टाच्या आदेशाने नेताजींना देण्यात आलेला हा पुरस्कार परत घेण्यात आला. दिलेला भारतरत्‍न पुरस्कार परत घेण्याची इतिहासातली ही एकमेव घटना आहे. ==सुभाषचंद्र बोस व आझाद हिंद सेना यांच्या बद्दल महत्त्वाचे मुद्धे == # सुभाषचंद्र बोस यांचा जन्म २३ जानेवारी १८९७, बंगाल प्रांतात झाला. # सुभाषबाबू १९२० मध्ये आय.सी.आय. परीक्षा उत्तीर्ण झाले. # सुभाषबाबू १९३८ हरीपुर व १९३९ त्रिपुरा काँग्रेसचे अध्यक्ष होते. # नेताजींनी १९४० मध्ये ‘फॉरवर्ड ब्लॉक’ या पक्षाची स्थापना केली. # डिसेंबर १९४० मध्ये सुभाष बाबूंना नजरकैदेत ठेवण्यात आले. # जानेवारी १९४१ मध्ये सुभाषबाबूंनी इंग्रजांच्या कैदेतून पलायन केले व पेशावर मास्कोमार्गे त्यांनी जर्मनी गाठली. # नजर कैदेतून सुटल्यावर नेताजींनी झियाउद्दीन हे नाव धारण केले होते. # नेताजींनी २१ ऑक्टोबर १९४३ रोजी सिंगापूर येथे ‘स्वतंत्र हिंदूस्थानचे हंगामी सरकार’ स्थापन केले. # सिंगापूर येथे रासबिहारी बोस यांनी आझाद हिंद सेनेची स्थापना केली होती. त्याचे सेनापतीपद (नेतृत्व) नेताजीकडे आले. # आझाद हिंद सेनेच्या गांधी ब्रिगेड, आझाद ब्रिगेड, नेहरू ब्रिगेड, सुभाष ब्रिगेड अशा ब्रिगेड होत्या. # सुभाष ब्रिगेडचे नेतृत्व लेफ्टनंट कर्नल शाहनवाज खान यांच्याकडे सोपविण्यात आले होते. # आझाद हिंद सेनेने बंगालच्या उपसागरातील ‘अंदमान व निकोबार’ ही बेटे जिंकून घेतली व त्यांचे नामकरण अनुक्रमे ‘शहीद व स्वराज्य’ असे केले. # आझाद हिंद सेनेने १८ मार्च १९४४ रोजी भारतभूमीवर प्रवेश केला व माऊडॉक येथे त्यांनी भारताचा तिरंगा फडकावला. # १८ ऑगस्ट १९४५ रोजी विमान अपघातात तैपेई विमानतळाजवळ नेताजींचे निधन झाल्याचे मानण्यात येते. = नेताजींच्या संदर्भातील काही प्रेरणादायी वाक्य = # “मजा आयेगा जब हमारा राज देखेंगे, कि अपनी ही जमी होगी, अपना आसमाँ होगा, शहीदों की चिताओंपर लगेंगे हर बरस मेले, वतन पर मरनेवालों का यहीं नामोनिशाँ होगा.”<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://allbestthoughts.com/info-thoughts-novels-marathi/|title=पुस्तकांची माहिती आणि त्यामधील प्रेरणादायी वाक्य|last=review 2020|first=Audible|website=All Best Thoughts|language=en-US|access-date=2020-09-02}}</ref> # " हमें सब सुखों को भूल जाना पड़ेगा, वतन के लिये दुख उठाना पड़ेगा | अय आझाद-हिंदी ! उठो कमर बाँधो ! वतन लुट रहा है, बचाना पडेगा, हुक्म नेताजी का बजाना पड़ेगा |"<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://allbestthoughts.com/info-thoughts-novels-marathi/|title=पुस्तकांची माहिती आणि त्यामधील प्रेरणादायी वाक्य|last=review 2020|first=Audible|website=All Best Thoughts|language=en-US|access-date=2020-09-02}}</ref> =चरित्रे= अनेक लेखकांनी मराठीत नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांचे चरित्र लिहिले आहे. त्यांतली काही चरित्रे ही :- * गरुडझेप (कादंबरी, [[वि.स. वाळिंबे]]) * जयहिंद आझाद हिंद (कादंबरी, [[वि.स. वाळिंबे]]) * नेताजी ([[वि.स. वाळिंबे]]) * नेताजी सुभाष (मूळ इंग्रजी Subhash - a Polytical Biography, लेखक : सीतांशू दास; मराठी अनुवाद : श्रीराम ग. पचिंद्रे) * नेताजींचे सीमोल्लंघन ([[एस.एम. जोशी]]) * नेताजी सुभाषचंद्र बोस ([[रमेश मुधोळकर]]) * No Secrets (अनुज धर) * महानायक (कादंबरी, लेखक : [[विश्वास पाटील]]) ==नेताजींवरील अन्य पुस्तके== * नेताजींची सुवचने आणि संदेश (य.ना. वालावलकर) * नेहरू व बोस (मूळ इंग्रजी लेखक - रुद्रांग्शू मुखर्जी; मराठी अनुवाद - [[अवधूत डोंगरे]]) =हे सुद्धा पहा= * [https://allbestthoughts.com/info-thoughts-novels-marathi/ नेताजींच्या संदर्भातील प्रेरणादायी वाक्य] * [[एमिली शेंकल]] = संदर्भ = {{संदर्भयादी}} {{भारतीय स्वातंत्र्यलढा}} {{DEFAULTSORT:बोस, सुभाषचंद्र}} [[वर्ग:सुभाषचंद्र बोस| ]] [[वर्ग:ऐतिहासिक व्यक्ती]] [[वर्ग:भारतीय स्वातंत्र्यसैनिक]] [[वर्ग:इ.स. १८९७ मधील जन्म]] [[वर्ग:भारताचा इतिहास]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:बंगाली व्यक्ती]] [[वर्ग:भारतीय क्रांतिकारक]] [[वर्ग:भारतीय राजकारणी]] i2hhyf4xphs9kyi8qxkgonqj245y9kd 0 14071 2143710 2141986 2022-08-07T06:18:23Z 49.32.250.80 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाहिनी |नाव = झी मराठी |चित्र = Zee Marathi Official Logo.jpg |चित्रसाईज = 200px |चित्रमाहिती = |चित्र२ = Zeemarathi.gif |चित्र२साईज = |चित्र२माहिती = |सुरुवात = १५ ऑगस्ट १९९९ |शेवटचे_प्रसारण = |चित्र_प्रकार = |प्रेक्षक_संख्या = |प्रेक्षक_संख्या_सध्या = |प्रेक्षक_संख्या_माहिती = |नेटवर्क = |मालक = [[झी नेटवर्क]] |ब्रीदवाक्य = मी मराठी, झी मराठी |देश = [[भारत]] |प्रसारण क्षेत्र = |मुख्यालय = [[झी टीव्ही]] १३५, कॉंटीनेंटल बिल्डींग, डॉ.ॲनी बेझंट मार्ग, [[वरळी]], [[मुंबई]], ४०००१८ |जुने नाव = [[अल्फा टीव्ही मराठी]] |बदललेले नाव = झी मराठी |भगिनी वाहिनी = [[झी युवा]], [[झी टॉकीज]], [[झी २४ तास]], [[झी वाजवा]], [[झी चित्रमंदिर]] |प्रसारण वेळ = २४ तास |प्रमुख वेळ = संध्या.६.०० ते रात्री ११.०० |संकेतस्थळ = http://www.zeemarathi.com }} '''झी मराठी''' ही [[झी नेटवर्क]] समूहाच्या मालकीची भारतातील दूरचित्रवाणी वरील वाहिनी आहे. या वाहिनीची सुरुवात १५ ऑगस्ट १९९९ मध्ये झाली. २७ मार्च २००५ पर्यंत ही वाहिनी ''[[अल्फा टीव्ही मराठी]]'' या नावाने ओळखली जात होती. ही वाहिनी मराठी प्रेक्षकांमध्ये अत्यंत लोकप्रिय आहे. या वाहिनीवर दैनंदिन मालिका आणि कथाबाह्य कार्यक्रम दाखवतात. '''झी मराठी एचडी''' वाहिनी ही २० नोव्हेंबर २०१६ रोजी सुरू झाली. दरवर्षी काही महिन्यांच्या रविवारी [[झी मराठी महाएपिसोड]] प्रसारित केले जातात. == माहिती == सुरुवातीला या वाहिनीवर सोमवार ते शुक्रवार मालिका दाखवण्यात येत असे. पण ०१ जुलै २००७ पासून मालिका सोमवार ते शनिवार दाखवण्यास सुरुवात केली. तसेच २४ जुलै २०१७ पासून झी मराठीने दुपारी १ ते २ हा नवा प्राईम टाइम सुरू केला होता. परंतु त्यास लोकांचा प्रतिसाद न मिळाल्याने २५ नोव्हेंबर २०१७ रोजी हा प्राईम टाइम बंद करण्यात आला. झी मराठी वाहिनीने ''[[जय मल्हार]]'' आणि ''[[एका लग्नाची दुसरी गोष्ट]]'' या मालिकांच्या एपिसोड्सवरून चित्रपट तयार केले आहेत. कोरोना महामारीमुळे इतिहासात पहिल्यांदाच झी मराठीचे दैनंदिन कार्यक्रम २७ मार्च २०२०ला बंद करण्यात आले. परंतु ०८ जून २०२० पासून नवीन लाॅकडाऊन विशेष मालिका सुरू करण्यात आल्या. तसेच १३ जुलै २०२० पासून दैनंदिन कार्यक्रम दाखवण्यास सुरुवात झाली. त्यामुळेच त्यादिवशी मराठी मनोरंजनाच्या शुभारंभानिमित्त संपूर्ण महाराष्ट्रात उत्सव साजरा करण्याचे झी मराठीकडून आवाहन करण्यात आले होते. मुंबई पोलिसांना कामातून थोडी विश्रांती मिळावी म्हणून झी मराठी दरवर्षी '''स्वरतरंग''' हा कार्यक्रम आयोजित करते. एप्रिल २०१४ पासून झी मराठीने '''नक्षत्र''' या कार्यक्रमाद्वारे दर रविवारी मराठी रंगभूमीवरील अनेक प्रायोगिक आणि व्यावसायिक नाटके दाखवण्यास सुरुवात केली. त्यामुळे नक्षत्र कार्यक्रम अल्पावधीतच लोकप्रिय झाला. तसेच झी मराठीने ''[[नक्षत्रांचे देणे]]'' या कार्यक्रमातून जुन्या लोकप्रिय गायकांची गाणी सादर केली आहेत. ''[[मनोरंजनाचा अधिकमास]]'' याद्वारे झी मराठीतर्फे दरवर्षी मे अथवा ऑक्टोबर महिन्याच्या दर रविवारी मालिका प्रक्षेपित करण्यात येतात. झी मराठी वाहिनीने ''[[झी मराठी दिशा]]'' हे पहिले साप्ताहिक वृत्तपत्र ०९ डिसेंबर २०१७ रोजी सुरू केले. परंतु काही कारणास्तव १२ ऑक्टोबर २०१९ रोजी हे साप्ताहिक बंद करण्यात आले. याबरोबरच '''खाली डोकं वर पाय''' (लहान मुलांसाठी उन्हाळी सुट्टीतील मासिक), '''सुखकर्ता''' (गणेशोत्सव विशेष मासिक) आणि '''उत्सव नात्यांचा''' (दिवाळी विशेष मासिक) ही वार्षिक मासिके सुरू केलीत. तसेच नोव्हेंबर २०१५ साली महिला सक्षमीकरणासाठी झी मराठी जागृती हा नवा उपक्रम सुरू केला. == प्रसारित मालिका == * सकाळी ८.०० [[वेध भविष्याचा]] (दररोज) ===सोम-शनि=== * संध्या. ६.३० [[होम मिनिस्टर (मालिका)|होम मिनिस्टर]] * संध्या. ७.०० [[सत्यवान सावित्री (मालिका)|सत्यवान सावित्री]] * संध्या. ७.३० [[मन उडू उडू झालं]] * रात्री ८.०० [[तू तेव्हा तशी]] * रात्री ८.३० [[माझी तुझी रेशीमगाठ]] * रात्री ९.०० [[नवा गडी नवं राज्य]] * रात्री १०.३० [[देवमाणूस २]] ===रात्री ९.३०=== * सोम-मंगळ = [[चला हवा येऊ द्या]] * बुध-गुरू = [[डान्स महाराष्ट्र डान्स]] लिटील मास्टर्स * शुक्र-शनि = [[बस बाई बस (टीव्ही मालिका)|बस बाई बस]] लेडीज स्पेशल ===नवीन मालिका=== * संध्या.७.०० अप्पी आमची कलेक्टर (२२ ऑगस्टपासून) * संध्या.७.३० तू चाल पुढं (१५ ऑगस्टपासून) == जुन्या मालिका == # [[१०० डेझ]] # ४०५ आनंदवन # [[अधुरी एक कहाणी]] # [[आभास हा]] # [[अभिलाषा (मालिका)|अभिलाषा]] # अग्निपरीक्षा # आक्रित # अल्फा स्कॉलर्स # अल्फा बातम्या # [[अजूनही चांदरात आहे]] # [[आम्ही सारे खवय्ये]] # [[आभाळमाया]] # [[अग्गंबाई सासूबाई]] # [[अग्गंबाई सूनबाई]] # [[अल्टी पल्टी सुमडीत कल्टी]] # [[अमरप्रेम (मालिका)|अमरप्रेम]] # [[अंकुर (मालिका)|अंकुर]] # आमच्यासारखे आम्हीच # आम्ही ट्रॅव्हलकर # आमने सामने # अर्थ # असा मी तसा मी # [[अनुबंध (मालिका)|अनुबंध]] # [[अरुंधती (मालिका)|अरुंधती]] # [[असे हे कन्यादान]] # [[असंभव (मालिका)|असंभव]] # [[अस्मिता (मालिका)|अस्मिता]] # [[अवघाचि संसार]] # [[अवंतिका (मालिका)|अवंतिका]] # बुक शेल्फ # बुवा आला # बोल बाप्पा # [[बंधन (मालिका)|बंधन]] # [[बाजी (मालिका)|बाजी]] # [[भागो मोहन प्यारे]] # [[भाग्यलक्ष्मी (मालिका)|भाग्यलक्ष्मी]] # [[भाग्याची ही माहेरची साडी]] # भटकंती # चक्रव्यूह एक संघर्ष # [[चूक भूल द्यावी घ्यावी]] # [[कॉन्स्टेबल कामना कामतेकर]] # कॉमेडी डॉट कॉम # क्रिकेट क्लब # शेफ व्हर्सेस फ्रीज # डार्लिंग डार्लिंग # दे धमाल # डिटेक्टिव्ह जय राम # [[देवमाणूस]] # [[दिल दोस्ती दुनियादारी]] # [[दिल दोस्ती दोबारा]] # [[दिल्या घरी तू सुखी राहा]] # [[डिस्कव्हर महाराष्ट्र]] # दिलखुलास # दुहेरी # दुनियादारी # एक हा असा धागा सुखाचा # [[एक गाव भुताचा]] # [[एका लग्नाची दुसरी गोष्ट]] # [[एका लग्नाची तिसरी गोष्ट]] # [[एकाच ह्या जन्मी जणू (मालिका)|एकाच ह्या जन्मी जणू]] # एका श्वासाचे अंतर # गहिरे पाणी # घडलंय बिघडलंय # [[घरात बसले सारे]] # गुडमॉर्निंग महाराष्ट्र # गीतरामायण # [[घेतला वसा टाकू नको]] # [[गाव गाता गजाली]] # [[गाव गाता गजाली २]] # [[ग्रहण (मालिका)|ग्रहण]] # [[गुंतता हृदय हे]] # हा कार्यक्रम बघू नका! # हसा चकट फू # हाऊसफुल्ल # होम स्वीट होम # [[होणार सून मी ह्या घरची]] # [[हम तो तेरे आशिक है]] # इंद्रधनुष्य # [[जागो मोहन प्यारे]] # [[जाडूबाई जोरात]] # [[जावई विकत घेणे आहे]] # जगाची वारी लयभारी # जगावेगळी # जल्लोष गणरायाचा # जिभेला काही हाड # जोडी नं.१ # [[जय मल्हार]] # [[जुळून येती रेशीमगाठी]] # [[का रे दुरावा]] # [[काहे दिया परदेस]] # [[कळत नकळत (मालिका)|कळत नकळत]] # [[कारभारी लयभारी]] # [[काय घडलं त्या रात्री?]] # कथाकथी # खरंच माझं चुकलं का? # किनारा # कोपरखळी # क्या बात है! # [[खुलता कळी खुलेना]] # [[कुलवधू (मालिका)|कुलवधू]] # [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] # [[लज्जा (मालिका)|लज्जा]] # [[लागिरं झालं जी]] # [[लग्नाची वाईफ वेडिंगची बायकू]] # [[लाडाची मी लेक गं!]] # [[लक्ष्मणरेषा (मालिका)|लक्ष्मणरेषा]] # [[मन झालं बाजिंद]] # [[माझा होशील ना]] # [[मालवणी डेज]] # [[मला सासू हवी]] # [[माझे पती सौभाग्यवती]] # [[मिसेस मुख्यमंत्री]] # [[माझ्या नवऱ्याची बायको]] # [[माझिया प्रियाला प्रीत कळेना]] # [[मस्त महाराष्ट्र]] # [[महा मिनिस्टर]] # मानसी तुमच्या घरी # मेघ दाटले # मिसाळ # मिशा # मृण्मयी # मुंबई पोलीस # [[नाममात्र]] # [[नकटीच्या लग्नाला यायचं हं]] # [[नांदा सौख्य भरे]] # नमस्कार अल्फा # नायक # नुपूर # [[ऊन पाऊस (मालिका)|ऊन पाऊस]] # [[पसंत आहे मुलगी]] # [[पाहिले नं मी तुला]] # [[पिंजरा (मालिका)|पिंजरा]] # पतंजलि योग # पेशवाई # पिंपळपान # पोलीस फाईल्स # प्रदक्षिणा # प्रपंच # राम राम महाराष्ट्र # रिमझिम # रेशीमगाठी # ऋणानुबंध # [[राधा ही बावरी]] # [[रात्रीस खेळ चाले]] # [[रात्रीस खेळ चाले २]] # [[रात्रीस खेळ चाले ३]] # [[साडे माडे तीन (मालिका)|साडे माडे तीन]] # साहेब बीबी आणि मी # साईबाबा # सांजभूल # सूरताल # शॉपिंग शॉपिंग # श्रावणसरी # [[श्रीयुत गंगाधर टिपरे]] # [[शेजारी शेजारी पक्के शेजारी]] # [[शुभं करोति (मालिका)|शुभं करोति]] # [[स्वराज्यरक्षक संभाजी]] # [[सावित्री (मालिका)|सावित्री]] # [[ती परत आलीये]] # [[टोटल हुबलाक]] # [[तू तिथे मी]] # [[तुझं माझं ब्रेकअप]] # [[तुला पाहते रे]] # [[तुझ्यात जीव रंगला]] # [[तुझं माझं जमेना (मालिका)|तुझं माझं जमेना]] # [[तुझ्याविना]] # [[तुझ्या माझ्या संसाराला आणि काय हवं!]] # थरार # तुंबाडचे खोत # युनिट ९ # [[उंच माझा झोका]] # [[वहिनीसाहेब]] # [[वादळवाट]] # [[वारस (मालिका)|वारस]] # वाजवू का? # व्यक्ती आणि वल्ली # वस्त्रहरण # [[या सुखांनो या]] # [[येऊ कशी तशी मी नांदायला]] # युवा # झी न्यूज मराठी # झाले मोकळे आकाश # झुंज # [[झाशीची राणी (मालिका)|झाशीची राणी]] == कथाबाह्य कार्यक्रम == # [[सा रे ग म प:लिटील चॅम्प्स]] (१४ पर्वे) # फू बाई फू (८ पर्वे) # एका पेक्षा एक (७ पर्वे) # [[तुफान आलंया]] (३ पर्वे) # [[हप्ता बंद]] (२ पर्वे) # [[किचन कल्लाकार]] (२ पर्वे) # [[बँड बाजा वरात]] (२ पर्वे) # खुपते तिथे गुप्ते (२ पर्वे) # मराठी पाऊल पडते पुढे (२ पर्वे) # हास्यसम्राट (२ पर्वे) # महाराष्ट्राचा सुपरस्टार (२ पर्वे) # [[मधु इथे अन् चंद्र तिथे (मालिका)|मधु इथे अन् चंद्र तिथे]] # [[हे तर काहीच नाय]] # [[तुमचं आमचं जमलं]] # [[झिंग झिंग झिंगाट]] # [[कानाला खडा]] # [[अळी मिळी गुपचिळी]] # [[डान्सिंग क्वीन (मराठी कार्यक्रम)|डान्सिंग क्वीन]] # याला जीवन ऐसे नाव # महाराष्ट्राची लोकधारा # डब्बा गुल # मधली सुट्टी == ॲप्लिकेशन्स == झी मराठीने मोबाईल ॲप्स देखील सुरू केले आहेत. # झी मराठी ॲप (ओझी ॲप / [[झी फाईव्ह]] ॲप) # तुमचं आमचं जमलं ॲप # होम मिनिस्टर ॲप # किसान अभिमान ॲप # टॅलेंट ॲप == नाटक == झी मराठीने २०१८ पासून नाटकांची प्रस्तुती करण्यास सुरुवात केली. # [[हॅम्लेट]] # आरण्यक # नटसम्राट # अलबत्या गलबत्या # एका लग्नाची पुढची गोष्ट # तिला काही सांगायचंय! # इडियट्स # राजाला जावई हवा # कापूसकोंड्याची गोष्ट # झुंड # तीसरे बादशाह हम! # इब्लिस == रिॲलिटी शो == झी मराठीने रिॲलिटी शो ही संकल्पना मराठी वाहिनीवर पहिल्यांदा आणली आणि अल्पावधीतच प्रेक्षकांनी तिला डोक्यावर घेतले. या वाहिनीने आतापर्यंत अनेक रिॲलिटी शोजची यशस्वी पर्वे सादर केली आहेत. === चला हवा येऊ द्या === {{मुख्य|चला हवा येऊ द्या}} [[निलेश साबळे]], [[भालचंद्र कदम]], [[सागर कारंडे]], [[श्रेया बुगडे]], [[कुशल बद्रिके]], [[भारत गणेशपुरे]] आणि तुषार देवल यांनी मिळून सुरू केलेला हा कार्यक्रम आहे. याबरोबरच [[योगेश शिरसाट]], [[अंकुर वाढवे]], स्नेहल शिदम, अरविंद जगताप हे सहकलाकार असून रमेश वाणी, [[विनीत भोंडे]], शशिकांत केरकर, [[मानसी नाईक]], संदीप रेडकर यांनी देखील यात काम केलेले आहे. या कार्यक्रमाचे सुद्धा अनेक पर्वे सादर झाली आहेत. महाराष्ट्र दौरा, भारत दौरा, विश्व दौरा, होऊ दे व्हायरल, शेलिब्रिटी पॅटर्न, उत्सव हास्याचा, लेडीज जिंदाबाद ही ती पर्वे आहेत. हा कार्यक्रम नाटक, चित्रपट, मालिका यांना प्रोत्साहित करण्याचे काम करतो. === फू बाई फू === फू बाई फू हा झी मराठीवरील काॅमेडी शो आहे. याचे पहिले पर्व २०१० मध्ये सादर झाले होते. याची ८ पर्वे सादर झाली. यात धूमधडाका, नया है यह, काॅमेडीचं आधारकार्ड, टोल फ्री कॉमेडी, इत्यादी पर्वे होती. [[निलेश साबळे]] हा सूत्रसंचालक आणि अश्विनी काळसेकर, [[निर्मिती सावंत]], [[महेश कोठारे]], [[रेणुका शहाणे]] व [[स्वप्निल जोशी]] या सर्वांनी परिक्षणाचे काम केले होते. === सा रे ग म प === "सा रे ग म प" या कार्यक्रमाने तब्बल १३ पर्वे सादर केली. यामध्ये वेगवेगळी पर्व ठेवले गेले. [[पल्लवी जोशी]] हिने सूत्र संचालनाचे काम केले. त्याची संक्षिप्त माहिती पुढील प्रमाणे :- * स्वप्न स्वरांचे : यामध्ये १८ ते २५ या वयोगटातील स्पर्धकांचा समावेश होता. हे सारेगमपचे पहिले पर्व होते. या पर्वाचा विजेता महागायक पदाचा मान कोल्हापूरचा [[अभिजीत कोसंबी]] याला मिळाला. त्यानंतरच्या पर्वाची विजेती महागायिका पदाचा मान जळगावची वैशाली भैसने-माडे हिला मिळाला. अशाचप्रकारे [[ऊर्मिला धनगर]] ही देखील विजेती होती. या पर्वांचे परीक्षक गायिका [[देवकी पंडित]], रॉकस्टार [[अवधूत गुप्ते]], संगीतकार [[अजय-अतुल]] इत्यादी दिग्गज व्यक्तींनी भूषवले. * स्वप्न स्वरांचे ४०+ : या कार्यक्रमामध्ये वय वर्ष ४० वर्षे व त्या पुढील वयाच्या स्पर्धकांनी भाग घेतला होता. या कार्यक्रमाच्या विजेता जोडीचा मान संगिता चितळे व यज्ञेश्वर लिंबेकर यांना तर उपविजेता जोडीचा मान मिरजचे गायक महेश मुतालिक व मुंबईच्या अनुजा वर्तक यांना मिळाला. * लिटिल चॅम्प्स : या पर्वामध्ये लहानग्यांनी आपल्या सुरांनी जगाला मोहून टाकले. ६ ते १५ वयोगटातील स्पर्धकांनी भाग घेतला होता. या पर्वाला केवळ महाराष्ट्रातीलच नव्हे तर संपूर्ण जगातील प्रेक्षकांनी डोक्यावर घेतले. या कार्यक्रमातील एका भागाला [[लता मंगेशकर]] यांनी उपस्थिती लावून सर्व स्पर्धकांना आशीर्वाद दिला. याशिवाय इतर अनेक दिग्गज गायकांनी लहानग्यांना शाबासकीची थाप दिली. लिटिल चॅंप्सच्या पहिल्या पर्वाने मराठी संगीत विश्वाला पंचरत्न बहाल केले. पंचरत्न म्हणजे * अलिबागची लिटिल मॉनिटर [[मुग्धा वैशंपायन]] * आळंदीची लिटिल मास्टर कार्तिकी गायकवाड * लातूरचा म्युझिक डायरेक्टर [[रोहित राऊत]] * पुण्याची ॲंग्री यंगगर्ल [[आर्या आंबेकर]] * रत्‍नागिरीचा उकडीचा मोदक [[प्रथमेश लघाटे]] या कार्यक्रमातूनच घराघरांत पोहोचलेल्या [[केतकी माटेगांवकर]]ने संगीताबरोबरच मराठी चित्रपटांद्वारे प्रेक्षकांची मने जिंकली. गायिका [[वैशाली सामंत]] व गायक-संगीतकार [[अवधूत गुप्ते]] या पर्वाचे परीक्षक होते. यासोबतच "सा रे ग म प" ने अनेक यशस्वी पर्वं प्रस्तुत केली. त्यामध्ये सेलिब्रिटी स्पेशल, प्रोफेशनल स्पेशल, पर्व नव्हे गर्व, सूर नव्या युगाचा, घे पंगा कर दंगा, इत्यादी पर्वांचा समावेश होता. सर्वच पर्वांना प्रेक्षकांनी प्रचंड प्रतिसाद दिला. झी मराठीने "सा रे ग म प" द्वारे मराठी संगीताला एका वेगळ्या उंचीवर नेले आहे. === हास्यसम्राट === या कार्यक्रमाची एकूण २ पर्व सादर झाली. पहिल्या पर्वाचे सोलापूरचे दीपक देशपांडे हे विजेते झाले, तर दुसऱ्या पर्वाचे मिरजचे अजित कोष्टी हे विजेते झाले. या कार्यक्रमाचे सूत्रसंचालन अभिनेता [[जितेंद्र जोशी]] याने केले. तर परीक्षक म्हणून अभिनेते [[मकरंद अनासपुरे]] व कवी अशोक नायगांवकर यांनी जबाबदारी पार पाडली. == पुरस्कार सोहळे == {| class="wikitable" !वर्ष !पुरस्कार !संदर्भ |- |२००० – चालू |''झी चित्र गौरव पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2019-04-03|title=झी गौरव पुरस्कारात यांनी मारली बाजी, वाचा संपूर्ण यादी|url=https://www.lokmat.com/marathi-cinema/zee-marathi-gaurav-awards-2019-winners/|access-date=2020-12-05|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |२०१५ – २०२० |''झी नाट्य गौरव पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2020-09-14|title=दिमाखदार सोहोळ्यात संपन्न झाला 'झी नाट्य गौरव पुरस्कार'|url=https://zeenews.india.com/marathi/entertainment/zee-natya-gaurav-puraskar-2020/534751/amp|access-date=2021-07-20|website=[[झी २४ तास]]}}</ref> |- |२००४ – चालू |''[[झी मराठी उत्सव नात्यांचा पुरस्कार]]'' |<ref>{{Cite web|date=2019-10-12|url=https://www.lokmat.com/television/agabai-sasubai-and-ratris-khel-chale-2-receives-maximum-awards-zee-marathi-awards-2019/|title=या मालिकेने मारली झी मराठी अवॉर्ड्समध्ये बाजी, नुकतीच सुरु झालीये ही मालिका|access-date=2020-12-05|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |२०१३ – २०१९ |''उंच माझा झोका पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2017-08-22|title=स्त्री कर्तृत्वाचा सन्मान ‘उंच माझा झोका पुरस्कार’|url=https://www.loksatta.com/photos/entertainment-gallery/1534718/zee-marathi-unch-maza-zoka-awards/|access-date=2020-12-05|website=[[लोकसत्ता]]}}</ref> |} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिन्या]] [[वर्ग:झी प्रादेशिक वाहिन्या]] [[वर्ग:प्रादेशिक वाहिन्या]] [[वर्ग:झी मराठी]] f6knx965p7ixk5cxrc7pisgxto0zgf0 0 14353 2143624 2119402 2022-08-06T19:34:55Z अभय नातू 206 /* युरोपमधील रणांगण */ wikitext text/x-wiki {{मुखपृष्ठ सदर टीप |तारीख = 28 जून |वर्ष = २०१२ }} {{माहितीचौकट सैन्य संघर्ष | संघर्ष = दुसरे महायुद्ध | या युद्धाचा भाग = | चित्र = WW2Montage.png | चित्र रुंदी = 300px | चित्रवर्णन = डावीकडून: वाळवंटात कॉमनवेल्थचे सैन्य; जपानी सैनिक चिनी नागरिकांना जिवंत पुरताना; अंतर्गत बंडाळीमध्ये रशियन सैन्य; जपानी युद्ध विमाने; बर्लिनमध्ये रशियन सैन्य; एक जर्मन पाणबुडी. | दिनांक = [[इ.स. १९३०|१९३०]] – [[सप्टेंबर २|२ सप्टेंबर]], [[इ.स. १९४५|१९४५]] | स्थान = [[युरोप]], [[प्रशांत महासागर|पॅसिफिक समुद्र]], आग्नेय आशिया, [[चीन]], [[मध्यपूर्व|मध्य-पूर्व]], [[भूमध्य समुद्र]] व [[आफ्रिका]] | परिणती = दोस्त राष्ट्रांचा विजय | सद्यस्थिती = | प्रादेशिक बदल = | पक्ष१ = [[दोस्त राष्ट्रे]]<br />{{देशध्वज|सोव्हिएत संघ}}(१९४१-४५)<br />{{देशध्वज|अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने}}(१९४१-४५)<br />{{ध्वज|भारत}}<br /> [[Image:Flag of the Republic of China.svg|24px]] [[चीन]](१९३७-४५)<br /><hr> {{देशध्वज|फ्रान्स}}<br /> {{देशध्वज|पोलंड}}<br /> {{देशध्वज|कॅनडा}},<br /> {{देशध्वज| ऑस्ट्रेलिया}}<br /> {{देशध्वज|न्यू झीलँड}}<br /> {{देशध्वज|युगोस्लाव्हियाचे साम्यवादी संघीय प्रजासत्ताक}} (१९४१-४५)<br /> {{देशध्वज|नॉर्वे}}(१९४०-४५)<br /> {{देशध्वज|बेल्जियम}} (१९४०-४५)<br /> {{देशध्वज|चेकोस्लोव्हाकिया}}<br /> {{देशध्वज|फिलिपिन्स}} (१९४१-४५)<br /> {{देशध्वज|ब्राझिल}} (१९४२-४५)<br /> [[दोस्त राष्ट्रे|व इतर....]] | पक्ष२ = [[अक्ष राष्ट्रे]]<br /> {{देशध्वज|नाझी जर्मनी}}<br /> {{देशध्वज|जपान}}(१९३७-४५)<br />{{देशध्वज|इटली}}(१९४०-४३)<br /><hr> {{देशध्वज|हंगेरी}} (१९४१-४५),<br /> {{देशध्वज|रोमेनिया}} (१९४१-४४),<br /> {{देशध्वज|बल्गेरिया}} (१९४१-४४),<br /> {{देशध्वज|थायलंड}} (१९४१-४५),<br /> सहकारी राष्ट्रे<br /> {{देशध्वज|फिनलंड}} (१९४१-४४),<br /> {{देशध्वज|इराक}} (१९४१),<br /> {{देशध्वज|सोव्हिएत संघ}} (१९३९-४१),<br /> [[अक्ष राष्ट्रे|व इतर....]] | सेनापती १ = दोस्त नेते | सेनापती २ = अक्ष नेते | सैन्यबळ १ = | सैन्यबळ २ = | बळी १ = सैनिक: १,४०,००,००० पेक्षा जास्त<br />नागरिक: ३,६०,००,००० पेक्षा जास्त<br />एकूण: ५,००,००,००० पेक्षा जास्त | बळी २ = सैनिक: ८०,००,००० पेक्षा जास्त<br />नागरिक: ४०,००,००० पेक्षा जास्त<br />एकूण: १,२०,००,००० पेक्षा जास्त | टिपा = |}} '''दुसरे महायुद्ध''' हे [[इ.स. १९३९|१९३९]] ते [[इ.स. १९४५|१९४५]] दरम्यान झालेले जागतिक युद्ध होते. हे युद्ध मुख्यतः [[युरोप]] व [[आशिया]]मध्ये [[दोस्त राष्ट्रे]] व [[अक्ष राष्ट्रे]] यांच्या मध्ये झाले. जर्मनीने पोलंडवर केलेल्या हल्ल्याने हे युद्ध १ सप्टेंबर १९३९ रोजी अधिकृतपणे सुरू झाले.{{sfn|वाइनबर्ग|२००५|p=६}}<ref>वेल्स, ॲन शार्प (२०१४) ''हिस्टॉरिकल डिक्शनरी ऑफ वर्ल्ड वॉर टू : द वॉर अगेन्स्ट जर्मनी ॲंन्ड इटली''. रोव्हमन ॲंन्ड लिटलफील्ड पब्लिशिंग, पृ ७</ref> यानंतर फ्रान्स, युनायटेड किंग्डम आणि इतर राष्ट्रांनी जर्मनी विरुद्ध युद्ध पुकारले. जपानने व इटलीने जर्मनीच्या बाजूने युद्धात पदार्पण केले. १९४१ च्या डिसेंबरमध्ये जपानने अमेरिकेच्या पर्ल हार्बर बंदरावर आक्रमण केल्यामुळे अमेरिकेला युद्धात उतरणे भाग पाडले. अमेरिकेने युद्धात सक्रिय भाग घेतला व तेथून युद्ध जगभर पसरले. दोस्त राष्ट्रांमध्ये [[चीन]], [[रशिया]], [[इंग्लंड]], [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिका]] व इतर राष्ट्रांचा समावेश होता, तर अक्ष राष्ट्रांमध्ये [[जर्मनी]], [[इटली]] व [[जपान]] हे देश होते. जवळ जवळ ७० देशांचे सैन्य यात सहभागी झाले होते. या युद्धात सहा कोटींच्यावर माणसे मेली. मानवी इतिहासातील ही सर्वांत मोठी जीवितहानी आहे. या युद्धामध्ये दोस्त राष्ट्रांचा विजय झाला.{{sfn|गिल्बर्ट|२००१|p=२९१}}<ref>{{स्रोत पुस्तक |title=वॉर, व्हायोलन्स ॲंड पॉप्युलेशन: मेकिंग द बॉडी काउंट|भाषा=इंग्लिश|author=जेम्स ए. टायनर|page=49 |date=3 March 2009 |publisher=द गिलफोर्ड प्रेस; पहिली आवृत्ती|isbn=1-6062-3038-7}}</ref>{{sfn|Sommerville|2008|loc=p. 5 (2011 ed.)}}<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.bbc.co.uk/tyne/content/articles/2005/01/20/holocaust_memorial_other_victims_feature.shtml|title=BBC - Tyne - Roots - Non-Jewish Holocaust Victims : The 5,000,000 others|website=www.bbc.co.uk|accessdate=27 August 2017|भाषा=इंग्लिश}}</ref> == आढावा == === युरोप === [[सप्टेंबर १]], [[इ.स. १९३९|१९३९]] रोजी [[जर्मनी]]ने [[जर्मनीचे पोलंडवर आक्रमण (१९३९)|पोलंडवर आक्रमण]] केले. जर्मनीचा नेता [[ॲडॉल्फ हिटलर]] व त्याच्या [[नाझी पक्ष|नाझी पक्षाने]] [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत संघाशी]] त्यापूर्वी मैत्री-करार केला होता. त्यानुसार सोव्हिएत संघाने [[सप्टेंबर १७]]च्या दिवशी पूर्वेकडून पोलंडवर चाल केली. याला प्रत्युत्तर म्हणून [[युनायटेड किंग्डम]] व [[फ्रान्स]]ने [[सप्टेंबर ३]]ला जर्मनीविरुद्ध युद्ध जाहीर केले. सुरुवातीला हे युद्ध मुख्यत्वे सागरी युद्ध होते. काही महिन्यातच जर्मनीने पोलंड काबीज केले. त्यानंतर [[इ.स. १९४०|१९४०मध्ये]] जर्मन सैन्याने [[नॉर्वे]], [[नेदरलँड्स]], [[बेल्जियम]] व [[फ्रान्स]] पादाक्रांत केले व [[इ.स. १९४१|१९४१मध्ये]] [[युगोस्लाव्हिया]] आणि [[ग्रीस]]चा पाडाव केला. [[इटली]]ने उत्तर आफ्रिकेतील ब्रिटिश वसाहतींवर हल्ला केला. काही महिन्यांनी त्यांना जर्मन सैन्याची कुमक मिळाली. [[इ.स. १९४१|१९४१ च्या]] मध्यापर्यंत जर्मनीने बहुतांश [[पश्चिम युरोप]] आपल्या टाचेखाली आणले होते परंतु युनायटेड किंग्डम जिंकणे त्यांना जमले नाही. याचे मुख्य कारण होते [[रॉयल एर फोर्स]] व [[रॉयल नेव्ही]]ने दिलेली कडवी झुंज. आता [[हिटलर]] सोव्हिएत संघावर उलटला व [[जून २२]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी त्याने अचानक सोव्हिएत संघावर चाल केली. [[ऑपरेशन बार्बारोसा]] या सांकेतिक नावाने योजलेल्या या मोहिमेत जर्मनीला सुरुवातीला भरभरून यश मिळाले. [[इ.स. १९४१|१९४१]] शेवटीशेवटी जर्मन सैन्याने [[मॉस्को]]पर्यंत धडक मारली परंतु येथे ही मोहीम अडकून पडली. सोव्हिएत सैन्याने कडवा प्रतिकार करीत जर्मनीचा रेटा मोडून काढला. पुढे सोव्हिएत सैन्याने [[स्टालिनग्राड]]ला वेढा घालून बसलेल्या [[जर्मनीचे सहावे सैन्य|जर्मनीच्या सहाव्या सैन्यालाच]] प्रतिवेढा घालुन पूर्ण सैन्याला युद्धबंदी बनवले. [[कुर्स्कचे युद्ध|कुर्स्कच्या युद्धात]] सोव्हिएत सैन्याने जर्मनीचा प्रतिकार मोडून काढला व [[लेनिनग्राडचा वेढा]]. उठवला. जर्मन सैन्याने अखेर माघार घेतली. [[लाल सैन्य|लाल सैन्याने]] त्यांचा [[बर्लिन]]पर्यंत पाठलाग केला. बर्लिनमध्ये जर्मन सैन्याने व सामान्य नागरिकांनी घराघरातून सोव्हिएत सैन्याला झुंज दिली परंतु प्रचंड प्रमाणात मिळत असलेल्या कुमकेच्या जोरावर सोव्हिएत सैन्याने बर्लिन जिंकले. याच सुमारास ([[एप्रिल ३०]], [[इ.स. १९४५|१९४५]] रोजी) हिटलरने आपल्या भूमिगत बंकरमध्ये आत्महत्त्या केली. इकडे पाश्चिमात्य दोस्त राष्ट्रांनी [[इ.स. १९४३|१९४३मध्ये]] [[इटली]]वर चाल केली. [[इ.स. १९४४|१९४४मध्ये]] त्यांनी [[नॉर्मंडी]]च्या किनाऱ्यावर हल्ला केला व फ्रान्सला जर्मन आधिपत्यातून मुक्त केले. जर्मनीने चढवलेल्या प्रतिहल्ल्याला [[ऱ्हाईन नदी]]च्या किनाऱ्यावर ''[[बॅटल ऑफ द बल्ज]]'' नावाने प्रसिद्ध लढाईत दोस्त राष्ट्रांनी जबरदस्त उत्तर दिले व येथून आगेकूच करित त्यांनी जर्मनी गाठले आणि [[एल्ब नदी]]च्या किनाऱ्यावर पूर्वेकडून चालून आलेल्या सोव्हिएत सैन्याशी संधान बांधले. यावेळी जर्मनीच्या उरल्यासुरल्या सैन्याने शरणागती पत्करली व हार मान्य केली. युरोपमध्ये चाललेल्या या धुमश्चक्री दरम्यान जर्मन राष्ट्राकडून चालविण्यात आलेल्या वंश हत्येत ६०,००,००० ज्यू व्यक्तींचा बळी गेला. याला [[ज्यूंचे शिरकाण]] अथवा ''[[होलोकॉस्ट]]'' म्हणण्यात येते. === आशिया व प्रशांत महासागर === युरोपमध्ये युद्धाला तोंड फुटण्यापूर्वी [[जपान]]ने [[जुलै ७]], [[इ.स. १९३७|१९३७]] रोजी [[चीन]]वर [[दुसरे चीन-जपान युद्ध|आक्रमण]] केले.,<ref>{{स्रोत पुस्तक|first1=जॉन|last1=फेरिस|first2=एव्हन|last2=मॉड्सले|title=द कॅम्ब्रिज हिस्टरी ऑफ द सेकंड वर्ल्ड वॉर, खंड १: फायटिंग द वॉर|location=[[Cambridge]]|language=English|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2015|ref=harv}}</ref>{{sfn|फॉर्स्टर|गेसलर|२००५|p=६४}} जपानचा रोख चीनमधून पूर्व आणि [[आग्नेय आशिया]]वर स्वारी करीत एकएक देश जिंकायचा होता. यात मिळालेल्या यशानंतर जपानने [[डिसेंबर ७]], [[इ.स. १९४१|१९४१]]च्या दिवशी अनेक राष्ट्रांवर एकाच वेळी हल्ला केला. याच दिवशी [[पर्ल हार्बर]] येथे [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेच्या]] नौदलावरही हल्ला चढवला गेला. याला प्रत्युत्तर म्हणून अमेरिकेने युद्धात उतरण्याचे निश्चित केले. पुढील सहा महिने जपानला घवघवीत यश मिळाले पण [[कॉरल समुद्राची लढाई|कॉरल समुद्राच्या लढाईत]] अमेरिकन नौसैन्याने त्यांचा प्रतिकार केला व [[मिडवेची लढाई|मिडवेच्या लढाईत]] जपानने हार पत्करली. यात जपानच्या चार [[विमानवाहू नौका]] बुडवून अमेरिकेने जपानी नौसैन्याचा कणाच मोडला. येथून दोस्त राष्ट्रांनी जपानवर प्रतिहल्ला चढवला व [[मिल्ने बेची लढाई|मिल्ने बे]] व [[ग्वादालकॅनाल मोहीम|ग्वादालकॅनालच्या लढाईत]] त्यांनी विजय मिळवला. नैर्ऋत्य प्रशांत महासागरातमध्ये विजयी ठरलेल्या दोस्त राष्ट्रांनी मग प्रशांत महासागराच्या मध्य भागावर रोख धरून मोहीम काढली. यात जपानी सैन्याने त्यांचा कडवा प्रतिकार केला. या मोहीमेदरम्यान [[फिलिपाईन समुद्राची लढाई]], [[लेयटे गल्फची लढाई]], [[इवो जिमाची लढाई|इवो जिमा]] व [[ओकिनावाची लढाई]], इ. अनेक भयानक सागरी युद्धे लढली गेली. या दरम्यान अमेरिकन [[पाणबुडी|पाणबुड्यांनी]] जपानकडे जाणारी रसद तोडण्यात यश मिळवले. याने जपानची आर्थिकदृष्ट्या कुचंबणा होऊ लागली. [[इ.स. १९४५|१९४५मध्ये]] दोस्त राष्ट्रांच्या वायुदलाने जपानवर अनेक वादळी हल्ले चढवले. मुख्यत्वे नागरी वस्त्या व कारखान्यांवर झालेल्या या हल्ल्यांनी जपानची युद्धप्रवण राहण्याची शक्ती कमी झाली. अखेर [[ऑगस्ट ६]], इ.स. १९४५ रोजी अमेरिकेने जपानच्या [[हिरोशिमा]] शहरावर परमाणु बॉम्ब टाकला. [[ऑगस्ट ९]]ला अमेरिकेने [[नागासाकी]] शहरावर असाच हल्ला केला व जोपर्यंत जपान शरण येत नाही तोपर्यंत एक एक करित जपानी शहरे बेचिराख करण्याची धमकी दिली. जपानने [[ऑगस्ट १५]], [[इ.स. १९४५|१९४५]] रोजी बिनशर्त शरणागती पत्करली व दुसऱ्या महायुद्धाचा अधिकृतरीत्या अंत झाला.<ref name="Beevor 2012 776">{{Harvnb|Beevor|2012|p=776}}.</ref> === पर्यवसान === या अतिभयानक युद्धात अंदाजे ६,२०,००,००० (सहा कोटी वीस लाख) व्यक्ती मरण पावल्या. हे म्हणजे जगाच्या त्यावेळेच्या लोकसंख्येच्या २.५ % होय.<ref name="census.gov">{{संकेतस्थळ स्रोत |url=https://www.census.gov/population/international/data/worldpop/table_history.php |title=U.S. Census BureauWorld Population Historical Estimates of World Population |accessdate=March 4, 2016}}</ref> अर्थात, हा केवळ अंदाज आहे व प्रत्येक राष्ट्राचे अंदाज वेगवेगळे आहेत. युरोपमधील आणि आशियामधील अनेक देश या युद्धात बेचिराख झाले. त्यातून सावरायला त्यांना पुढील अनेक दशके घालवावी लागली. दुसऱ्या महायुद्धाचे राजकीय,<ref>{{Harvnb|Barber|Harrison|2006|p=232}}.</ref> सामाजिक, आर्थिक<ref name="GSWW6_266">{{Harvnb|Rahn|2001|p=266}}.</ref><ref>{{Harvnb|Liberman|1996|p=42}}.</ref><ref name="Milward 1979 138">{{Harvnb|Milward|1992|p=138}}.</ref> तसेच तंत्रज्ञानाच्या दृष्टीने जगावर झालेले प्रभाव आजदेखील दिसून येतात. == कारणे == [[जर्मनीचे पोलंडवरील आक्रमण, १९३९|जर्मनीचे पोलंडवरील आक्रमण]] व जपानचे [[दुसरे चीन-जपान युद्ध|चीन]], [[पर्ल हार्बरवरील हल्ला|अमेरिका]] व ब्रिटिश आणि डच वसाहतींवरचे आक्रमण ही दुसऱ्या महायुद्धाची कारणे समजली जातात.{{sfn|Eastman|1986|pp=547–51}} {{sfn|Beevor|2012|p=342}}जगाच्या दोन्ही बाजूच्या या घटनांचे कारण होते जर्मनी व जपानमधील हुकूमशाही सत्ताधीश व त्यांची जगज्जेते होण्याची महत्त्वाकांक्षा. जरी या दोन्ही सत्तांनी आपले पाय पसरवण्यास आधीच सुरुवात केली असली तरी दुसऱ्या महायुद्धाची अधिकृत सुरुवात झाली ती या झोंडशाहीला झालेल्या सशस्त्र विरोधाने. जर्मनीत नाझी पक्ष जरी लोकशाही मार्गाने सत्तेवर आला असला तरी एकदा हातात सत्ता आल्यावर पक्षाधिकाऱ्यांनी जर्मनीतील लोकशाही व्यवस्थेची लक्तरे काढली.{{sfn|Brody|1999|p=4}} असे असून जर्मन जनतेने त्यांना पाठिंबा दिला कारण [[पहिले महायुद्ध|पहिल्या महायुद्धात]] पराभूत झाल्यावर त्यांना जर्मन स्वाभिमानाला जागे करणारे सरकार प्रथमतःच मिळालेले होते.{{sfn|Zalampas|1989|p=62}} पहिल्या महायुद्धात शरणागती पत्करताना [[व्हर्सायचा तह|व्हर्सायच्या तहातील]] २३१वे कलम जर्मन जनतेला असह्य झाले होते.{{sfn|Kantowicz|1999|p=149}} या शिवाय साम्यवाद-विरोध आणि आर्थिक सुबत्ता व प्रगतीच्या वचनांना भुलून जर्मनीने नाझी पक्षाला व पर्यायाने [[ॲडॉल्फ हिटलर|एडॉल्फ हिटलर]]ला अमर्याद सत्ता बहाल केली. हिटलरने जर्मनीला आपल्या हक्काच्या समजल्या जाणाऱ्या सगळ्या देशांना जर्मन सत्तेखाली आणण्याचे वचन दिले व त्यादृष्टीने पावलेही उचलली. नाझी पक्षाने (व स्वतः हिटलरनेही) हिटलरला जर्मनीचा तारणहार असल्याचे भासवले,{{sfn|Adamthwaite|1992|p=52}} व येथून एका भस्मासुराचा जन्म झाला. इकडे जपानमध्ये क्रिसॅंथेमम (जास्वंदी) वंशाच्या राजांचे राज्य असले तरी खरी सत्ता होती ती सैन्यातील अत्त्युच्च अधिकाऱ्यांच्या टोळक्याकडे. जपानला जगातील महासत्ता करण्याची त्यांची महत्त्वाकांक्षा होती. जपानने या नेतृत्वाखाली [[मांचुरिया]]वर [[इ.स. १९३१|१९३१मध्ये]] व चीनवर [[इ.स. १९३७|१९३७मध्ये]] आक्रमण केले होते. यामागचे कारण होते ते चीन व मांचुरियातील नैसर्गिक संपत्ती बळकावून त्याद्वारे आपला प्रभाव अधिक मजबूत करणे. [[युनायटेड किंग्डम]] व [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेने]] या युद्धात जरी प्रत्यक्ष भाग घेतला नसला तरी त्यांनी चीनला आर्थिक व सैनिकी मदत केली. याशिवाय त्यांनी जपानविरुद्ध आर्थिक नाकेबंदी करीत जपानला मिळणारे [[खनिज तेल]] व इतर रसद कापली. यामुळे जपानला चीन व मांचुरियातील युद्ध जास्त काळ चालू ठेवणे अशक्य झाले व त्यांनी तेथून काढता पाय घेण्याची तयारी सुरू केली. आता जपानकडे उपाय होते म्हणजे चीनचा जिंकलेला प्रदेश परत करणे, खनिज तेल व इतर कच्च्या मालाची इतर पुरवठे शोधणे किंवा हे मिळवण्यासाठी अजून काही देश/प्रांत जिंकणे. आग्नेय आशियातील [[फिलिपिन्स|फिलिपाईन्स]] आणि डच, फ्रेंच व ब्रिटिश वसाहतींमधून या खनिजांचा मुबलक पुरवठा होता व हा भाग चीनमधून हल्ला करण्याच्या टप्प्यातही होता. जपानचा समज होता की आशियातील युरोपीय सत्ता युरोपमध्ये सुरू झालेल्या युद्धात गुंतल्या होत्या व आशियात लक्ष देण्याची त्यांना फुरसत नव्हती. सोव्हिएत संघ जर्मनीशी संधान बांधून असले तरी त्यांच्यात कुरबुर सुरूच होती आणि अमेरिका युद्ध करण्याआधी संधी/करार करण्याचा प्रयत्न करेल. ही परिस्थिती जपानने आग्नेय आशिया गिळंकृत करण्यास साजेशीच होती. हा अंदाज बांधून जपानने डच व ब्रिटिश वसाहतींवर आक्रमण केले व जगाच्या पूर्व भागातील युद्धाला तोंड फुटले. सुरुवातीला तटस्थ असलेल्या अमेरिकेने दोस्त राष्ट्रांना जर्मनीविरुद्ध आर्थिक मदत करणे चालूच ठेवले होते. त्याला खीळ घालण्यासाठी जपानने [[डिसेंबर ७]], [[इ.स. १९४१|१९४१रोजी]] अमेरिकेच्या [[पर्ल हार्बर]] येथील नौसेना तळावर जबरदस्त हल्ला केला व तेथील आरमार उद्ध्वस्त केले. अमेरिकेला आता युद्धात उतरणे भागच होते. अशा प्रकारे अमेरिकेचा या युद्धात प्रवेश झाला. == घटनाक्रम == === युद्धाची सुरुवात - इ.स. १९३९ === ==== युरोपियन रणांगण ==== '''जर्मनीची आगळीक''' [[इ.स. १९३९|१९३९ च्या]] सुमारास जर्मनीने जाहीर केले होते की [[व्हर्सायचा तह|व्हर्सायच्या तहात]] गमावलेला सगळा प्रदेश जर्मनीने जिंकलाच पाहिजे. शिवाय, ज्या ज्या प्रदेशात जर्मनवंशीय व्यक्तींचे बहुमत असेल, ते प्रदेशही जर्मनीचेच भाग झाले पाहिजेत. जर्मनीच्या अधिकृत परराष्ट्र धोरणात म्हणले होते की [[पोलंड]] व [[झेकोस्लोव्हेकिया]]तील काही प्रदेशात जर्मन बाहुल्य होते व तेथील जर्मनवंशीय व्यक्तींच्या हक्कांची पायमल्ली होत होती. त्यांच्या हक्कांचे रक्षण करण्यासाठी असे प्रदेश जर्मनीत असले पाहिजेत. [[:वर्ग:युनायटेड किंग्डमचे पंतप्रधान|युनायटेड किंग्डमच्या पंतप्रधान]] [[नेव्हिल चेम्बरलेन]] बरोबरच्या चर्चासत्रात हिटलरने अनेक पुरावे दाखवले ज्यानुसार जर्मनीच्या शेजारी राष्ट्रातील जर्मनवंशीय लोकांवर अत्याचार होत होते. या सबबीवर हिटलरने असे प्रदेश जर्मनीत समाविष्ट करण्याचा आग्रह धरला. हिटलरच्या या युक्तिवादाला जर्मन जनतेचा पूर्ण पाठिंबा होता. जर्मनीला पहिल्या महायुद्धात नामुष्की पत्करावी लागली होती. व्हर्सायच्या तहातील काही कलमे जर्मनीच्या आर्थिक व सैनिकी विकासाला जाचक होती. याच सुमारास जगभर आर्थिक मंदी सुरू होती, त्याचा प्रभाव जर्मनीवरही पडला होता. व्हर्सायच्या तहानुसार जर्मनीला सैन्य बाळगण्यावर कडक निर्बंध होते व प्रत्येक सैनिकी हालचालीबद्दल [[लीग ऑफ नेशन्स]] द्वारे परदेशी राजवटींना जबाब द्यावा लागत होता. ततः जर्मनीत गरीबी, [[बेकारी]] व असंतोषाचे लोण सर्वदूर पसरलेले होते. याचे भांडवल करून हिटलर व नाझी पक्षाने सत्ता मिळवली व हळूहळू लोकशाही व्यवस्थेत बदल करून अधिकाधिक हुकुमशाहीगत व्यवस्था जर्मनीत आली. नाझींनी जर्मनीला पटवून दिले की अनिर्बंध सत्तेशिवाय जर्मनीचा उद्धार कोणीही करू शकणार नाही. हळूहळू हिटलरने [[ऱ्हाइनलॅंड]] व [[रुह्र]] प्रदेशात सैन्य उभारणीलाही सुरुवात केली. याशिवाय अश्या अनेक कृती केल्या ज्या व्हर्सायच्या तहाविरुद्ध होत्या परंतु जर्मन राष्ट्रहितकारक होत्या. याचा परिणाम जर्मन जनता हिटलरच्या मागे एकमुखाने उभी राहण्याचा झाला. हिटलर व नाझी पक्षाने याचे पूरेपूर फायदा घेतला. जर्मनवंशीयांवर अन्याय होत असल्याचे भासवून त्यांनी याकाळात अनेक इतरवंशीय व्यक्तींचे ([[रोमा जिप्सी]], [[ज्यू]], इ.) सर्रास शिरकाण सुरू केले. '''युरोपीय देशांची अति-सहिष्णुता व युद्धापूर्वीचे मैत्री-करार''' जर्मनीत हे सुरू असताना ब्रिटिश व फ्रेंच सरकारने त्याविरुद्ध पावले उचलायच्या ऐवजी जर्मनीच्या तुष्टीकरणाचे धोरण अवलंबिले. त्यांना जर्मनीशी उघड संघर्ष टाळायचा होता कारण पहिले महायुद्ध संपून जेमतेम २० वर्षे होत होती. संपूर्ण युरोप त्यातून सावरत होता व अजून एक युद्ध झाल्यास [[युनायटेड किंग्डम]] व [[फ्रान्स]]च नव्हे तर युरोपमधील प्रत्येक देशाला त्याची मोठी किंमत मोजावी लागली असती. त्यामुळे दोन्ही देशांनी जर्मनीला ढील देणेच पसंत केले. याचे पर्यवसान [[इ.स. १९३८चा म्युनिक करार|१९३८ च्या म्युनिक करारात]] झाले. याआधी जर्मनीने [[चेकोस्लोव्हेकिया]]तील काही प्रदेश बळकावले होते व अजून पुढे सरकण्याच्या तयारीत असताना फ्रान्स व ब्रिटनने जर्मनीची ही आगळीक मान्य केली व चेकोस्लोव्हेकियाचे प्रदेश जर्मनीला देऊन टाकले. चेम्बरलेनने जाहीर केले की म्युनिक करार हा "आपल्या काळातील शांततेचेच प्रतीक" आहे. मऊ लागल्यावर कोपराने खणल्यासारखे जर्मनीने [[मार्च]] [[इ.स. १९३९|१९३९मध्ये]] उरलेले चेकोस्लोव्हेकियासुद्धा बळकावले. जर्मनीच्या मनसूब्यांबद्दल भ्रमात राहिलेल्या दोस्त राष्ट्रांकडे नुसते बघत बसण्यापेक्षा काही गत्यंतर नव्हते. या व अशा छोट्या-मोठ्या चालींनंतर वर्षभरात युद्धाला तोंड फुटले. म्युनिक करार निष्फळ ठरल्यावर ब्रिटन/फ्रान्ससना कळले की हिटलरच्या आश्वासनांवर विश्वास ठेवून चालणार नव्हते व जर्मन महत्त्वाकांक्षा नुसते आसपासचे प्रदेश गिळंकृत करून थांबणार नव्हती. [[मे १९]], [[इ.स. १९३९|१९३९ला]] पोलंडने व फ्रान्सने परस्पर-मैत्री करार केला व एकावर आक्रमण झाल्यास दुसऱ्याने मदतील धावून येण्याचे मान्य केले. ब्रिटन व पोलंडमध्ये असाच करार मार्चमध्ये झालेला होता. इकडे जर्मनी व सोव्हिएत संघाने [[ऑगस्ट २३]], [[इ.स. १९३९|१९३९ला]] [[मोलोटोव्ह-रिबेनट्रॉप करार|मोलोटोव्ह-रिबेनट्रॉप करारावर]] सह्या केल्या. या करारात जर्मनी व सोव्हिएत संघाने युरोप जिंकून घेणे गृहित धरले होते व त्यानंतर युरोप आपापसात कसा वाटून घ्यायचा याची नोंद होती. तोपर्यंत दोन्ही राष्ट्रांनी एकमेकांच्या सैनिकी कार्रवाईत दखल न देण्याचे कबूल केले व सोव्हिएत संघाकडून जर्मनीला खनिज तेल व इतर रसद पुरवण्याची तरतूद घातली. या कलमामुळे जर्मनीची [[उत्तर समुद्र|उत्तर समुद्रातून]] येणाऱ्या मालवाहतूकीवरील भीस्त कमी झाली. [[पहिले महायुद्ध|पहिल्या महायुद्धात]] हा वाहतूकमार्ग रोखून धरून ब्रिटनने जर्मनीच्या नाकीतोंडी पाणी आणले होते. ही तरतूद झाल्यावर हिटलरची पोलंड व वेळप्रसंगी ब्रिटन व फ्रान्सशीही युद्ध करण्याची तयारी झाली. पुढचे पाउल होते ते काहीतरी कुरापत काढणे. जर्मनीने जाहीर केले की [[डान्झिगचे स्वतंत्र शहर|डान्झिगच्या स्वतंत्र शहरात]] जर्मन व्यक्तींवर अन्याय होत आहे व याचा उपाय करण्यासाठी जर्मनी डान्झिग व पोलंडमधील अन्य शहरे जिंकून घेईल. हे पाहून पोलंड ने [[ऑगस्ट २५]]रोजी युनायटेड किंग्डमशी नव्याने मैत्री करार केला, पण त्याचा जर्मन बेतांवर काही प्रभाव पडला नाही. '''जर्मनी व सोव्हिएत संघाचे पोलंडवर आक्रमण''' [[चित्र:पोलिश सैनिक.jpg|thumb|left|200px|जर्मन आक्रमकांशी लढणारे पोलिश सैनिक, [[सप्टेंबर]] [[इ.स. १९३९|१९३९]]]] [[सप्टेंबर १]], [[इ.स. १९३९|१९३९रोजी]] जर्मनीने खोटी [[ग्लायवित्झचा हल्ला|पोलिश हल्ल्याची]] सबब सांगून पोलंडवर आक्रमण केले. युद्धोत्तर अहवालात कळून आले की पोलंडने जर्मन ठाण्यावरील तथाकथित हल्ला झालाच नव्हता. [[सप्टेंबर ३]]ला [[भारत|भारतासह]] युनायटेड किंग्डम व फ्रान्सने जर्मनीविरुद्ध युद्ध पुकारले. काही दिवसातच [[कॅनडा]], [[ऑस्ट्रेलिया]] व [[न्यू झीलंड]]नेही त्यांचा साथ देण्याचे जाहीर केले. फ्रान्सने जरी युद्ध जाहीर केले असले तरी त्यांची हालचाल संथ होती. [[सार प्रांतातील चढाई|सार प्रांतात नावापुरती चढाई]] केल्यावर काही दिवसात तीसुद्धा सोडून दिली. युनायटेड किंग्डमला नौसेनेच्या कवायती करण्याशिवाय काही करणे शक्य नव्हते. इकडे जर्मनीने पोलिश सैन्याची वाताहत करीत [[सप्टेंबर ८]] रोजी पोलंडची राजधानी [[वॉर्सो]]पर्यंत धडक मारली. [[सप्टेंबर १७]]ला सोव्हिएत संघाने मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करारात ठरवल्याप्रमाणे पोलंडवर पूर्वेकडून चाल केली. पोलिश सैन्याला आता दुसरी आघाडी उघडणे भाग पडले व त्यामुळे आधीच खिळखिळी झालेली बचावाची फळी कोलमडली. पराभव अटळ दिसताना पोलंडच्या राष्ट्राध्यक्ष व सरसेनापतीने दुसऱ्याच दिवशी [[रोमेनिया]]त पळ काढला. वॉर्सोतील सैन्याने महिनाभर तग धरली पण ऑक्टोबर १ रोजी जर्मन सैन्य शहरात घुसले. ४-५ दिवस घराघरातून युद्ध करून ऑक्टोबर ६ला पोलिश सैन्याने हत्यारे खाली ठेवली. काही तुकड्या पळून शेजारील राष्ट्रांमध्ये गेल्या व तेथून त्यांनी [[पोलिश भूमिगत सशस्त्र चळवळ|भूमिगत सशस्त्र चळवळ]] उभारली. या चळवळीने युद्धाच्या अखेरच्या दिवसांत दोस्त राष्ट्रांची मोठी मदत केली. जरी राजधानी व जवळजवळ संपूर्ण देशाचा पाडाव झाला तरी पोलंडने अधिकृतरीत्या जर्मनीकडे शरणागती पत्करली नाही. '''खोटे युद्ध''' पोलंडच्या पाडावानंतर [[इ.स. १९३९|१९३९ च्या]] हिवाळ्यात जर्मनीने आपली वाटचाल तात्पुरती थांबवली. परिस्थितीचा आढावा घेत त्यांनी आपली बचावफळी पक्की केली व पुढील हल्ल्यांची योजना आखणे चालू ठेवले. इकडे ब्रिटन व फ्रान्सने आपले बचावात्मक धोरण चालूच ठेवले. [[एप्रिल महिना|एप्रिल]] १९४०पर्यंत कोणीच काही मोठी हालचाल केली नाही. वृत्तपत्रांनी या कालावधीला ''खोटे युद्ध'' अथवा ''सिट्झक्रीग'' असे उपहासात्मक नाव दिले. '''अटलांटिकची लढाई''' [[पूर्व युरोप|पूर्व युरोपमध्ये]] लढाई सुरू होताच [[अटलांटिक महासागर#उत्तर अटलांटिक|उत्तर अटलांटिक समु्द्रात]] जर्मन [[यु-बोट|यु-बोटींनी]] दोस्त राष्ट्रांच्या व्यापारी जहाजांविरुद्ध कारवाया सुरू केल्या. छुप्या पद्धतीने हल्ला करणाऱ्या या पाणबुड्यांची संख्या जास्त नसली तरी ही कसर त्यांनी त्यांची कुशलता, हिंमत व नशीबाने भरून काढली. ब्रिटिश [[क्रुझर]] [[एच.एम.एस. करेजस (५०)|एच.एम.एस. करेजस]] अशाच एका यु-बोटीला बळी पडली तर अजून एका यु-बोटीने [[एच.एम.एस. रॉयल ओक (०८)|एच.एम.एस. रॉयल ओक]] या [[युद्धनौका|युद्धनौकेला]] बंदरातून बाहेर पडण्याची संधी न देताच जलसमाधी दिली. युद्धाच्या पहिल्या चार महिन्यात यु-बोटींनी ११० जहाजे बुडवली व व्यापारी जहाजवटीवर भीतीचे सावट पसरवले. [[दक्षिण अटलांटिक समुद्र|दक्षिण अटलांटिक समुद्रात]] जर्मन [[पॉकेट बॅटलशिप]] [[ॲडमिरल ग्राफ स्पी (क्रुझर)|ॲडमिरल ग्राफ स्पी]]ने नऊ ब्रिटिश व्यापारी नौका बुडवल्या. अखेर [[एच.एम.एस. अजॅक्स (२२)|एच.एम.एस. अजॅक्स]], [[एच.एम.एस. एक्झेटर (६८)|एच.एम.एस. एक्झेटर]] व [[एच.एम.एन.झेड.एस. अकिलीस]] ने तिला [[मॉॅंटेव्हिडियो]]जवळ गाठले. [[प्लेट नदीची लढाई|प्लेट नदीच्या लढाईत]] ग्राफ स्पीला पराभव अटळ दिसता तिच्या कप्तान [[हान्स लांग्सदोर्फ]] याने समुद्राकडे प्रयाण केले व पकडले जाण्यापेक्षा स्वतःच ग्राफ स्पीला जलसमाधी दिली. ==== पॅसिफिक रणांगण ==== '''[[दुसरे चीन-जपान युद्ध]]''' पूर्वेतील युद्ध युरोपच्या आधीच दोन वर्षे सुरू झाले होते. [[जपान]]ने [[इ.स. १९३१|१९३१मध्ये]] [[मांचुरिया]] जिंकून तेथे तळ ठोकलेला होता. [[जुलै ७]], [[इ.स. १९३७|१९३७]] रोजी जपानने मांचुरियाची हद्द ओलांडून [[बीजिंग|बिजींग]]वर (तेव्हाचे बिपींग) हल्ला चढवला. विद्युतवेगाने आगेकूच करीत जपानी सैन्य [[शांघाय]]पर्यंत पोचले परंतु तेथे त्यांची प्रगती थांबली. [[डिसेंबर]] [[इ.स. १९३७|१९३७मध्ये]] शांघाय पडले व लगेचच राजधानीचे शहर [[नानजिंग]] (तेव्हाचे नानकिंग) ही जपानने जिंकले. चीनी सरकारने नानजिंगहून पळ काढून [[चॉॅंगकिंग]] येथे कामचलाऊ राजधानी उभारली. नानजिंग जिंकल्यावर जपानी सैन्याने तेथील युद्धकैदी व नागरिकांवर अनन्वित अत्याचार केले (पहा - [[नानकिंगची कत्तल]])व एका महिन्यात सुमारे ३,००,००० व्यक्तींची कत्तल केली. '''दुसरे रशिया-जपान युद्ध''' [[जपान]] व [[मंगोलिया]]च्या सरहद्दीवर [[खाल्का नदी]] आहे. मांचुरियातील जपानी राजवटीनुसार ही मांचुरिया-मंगोलियाच्यामधील हद्द होती. मंगोलियाच्या मते हद्द नदीपलीकडे ३० किमी पूर्वेस होती. [[मे ८]], [[इ.स. १९३९|१९३९]] रोजी ७०० मोंगोल घोडेस्वार नदी पार करून पूर्वेस आले. ते पाहताच मांचुरियन सैन्याने त्यांच्यावर हल्ला केला. काही दिवसातच [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत संघाने]] मंगोलिया व जपानने मांचुरियाच्या सैन्याच्या मदतीला आपले सैन्य पाठवले व तुंबळ युद्धास सुरुवात झाली. सप्टेंबरपर्यंत चालू असलेल्या या युद्धात १८,००० जपानी तर ९,००० सोव्हिएत-मंगोल सैनिक मृत्यू पावले. येथे सुरू असलेले युद्ध थांबले नसते व एकाच वेळी येथ तसेच [[जर्मनी]]शीसुद्धा लढायची पाळी आली तर सोव्हिएत संघाला दोन्ही आघाड्या संभाळणे कठीण गेले होते. सोव्हिएत संघाने [[मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करार|मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करारावर]] सही करण्यामागे हेही एक कारण होते. === युद्ध पसरले - इ.स. १९४० === ==== युरोपीय रणांगण ==== '''सोव्हिएत संघाचे बाल्टिक देशांवर आक्रमण''' [[जर्मनी]] व [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत संघात]] युद्धाच्या आधी झालेल्या [[मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करार|मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करारानुसार]] [[फिनलंड]]ला सोव्हिएत संघाचे मांडलिक राष्ट्र ठरवण्यात आले होते. त्यानुसार सोव्हिएत संघाने [[नोव्हेंबर ३०]], [[इ.स. १९३९|१९३९]] रोजी फिनलंडवर हल्ला केला. येथून सुरू झालेल्या युद्धाला [[हिवाळी युद्ध]] म्हणतात. सोव्हिएत संघाने फिनिश सैन्याच्या चौपट सैनिक पाठवले तरीही त्यांची पुरेशी प्रगती झाली नाही. फिनिश बचावाची फळी भक्कम होती व त्यांनी पहिला हल्ला रोखून धरला. हळूहळू [[लाल सैन्य|लाल सैन्याने]] आपले हल्ले तिखट केले व फळी फोडण्यात यश मिळवले. फिनलंडने तहाची बोलणी सुरू केली व [[लेनिनग्राड]]ला लागून असलेले व्यूहात्मकदृष्ट्या महत्त्वाचे प्रदेश सोव्हिएत संघाला दिले. या अकारण सुरू केलेल्या युद्धाविरुद्ध जगातील इतर देशांनी विरोध दर्शविला व [[डिसेंबर १४]]ला सोव्हिएत संघाची [[लीग ऑफ नेशन्स]]मधून हकालपट्टी झाली. यामुळे सोव्हिएत संघाला जणू अधिक आगळीक करण्याची मुभाच मिळाली. [[जून]] [[इ.स. १९४०|१९४०मध्ये]] त्यांनी [[लात्व्हिया]], [[लिथुएनिया]] आणि [[एस्टोनिया]]चा पाडाव केला व तेथील सत्ताधारी व्यक्तींना [[सैबेरिया]]तील [[गुलाग]]मध्ये पाठवून दिले. याशिवाय सोव्हिएत संघाने [[रोमेनिया]]कडून [[बेसारेबिया]] व [[उत्तर बुकोव्हिना]] हे प्रांतही बळकावले. '''जर्मनीचे डेन्मार्कवर व नॉर्वेवर आक्रमण''' सोव्हिएत संघ व फिनलंडमधील हिवाळी युद्ध संपताना जर्मनीने [[एप्रिल ९]], [[इ.स. १९४०|१९४०ला]] एकाच वेळी [[डेन्मार्क]] व [[नॉर्वे]]वर [[वेसेऱ्युबुंग मोहीम|ऑपरेशन वेसेरुबंग]] या सांकेतिक नावाखाली मोहीम काढली. डेन्मार्कने लगेचच नांगी टाकली पण नॉर्वेने प्रतिकार केला. [[युनायटेड किंग्डम]]ने नॉर्वेवर चढाई करण्याचा बेत आखलेलाच होता. त्यांनी आपले सैनिक उत्तर नॉर्वेत उतरवले पण जूनपर्यंत जर्मन सैन्य वरचढ ठरले व दोस्त राष्ट्रांनी नॉर्वेतून काढता पाय घेतला. नॉर्वेच्या सैन्याने शरणागती पत्करली व जवळजवळ संपूर्ण नॉर्वे जर्मनीच्या ताब्यात आले. नॉर्वेचा राजा आपल्या कुटुंबियांसह लंडनला पळून गेला. नॉर्वेचा सागरी किनारा हातात आल्यावर जर्मनीने तेथे हवाई व नौसेनेचे तळ उभारले व [[आर्क्टिक महासागर|आर्क्टिक समुद्रातून]] होणाऱ्या पुढील मोहीमेची तयारी सुरू केली. '''जर्मनीचे फ्रान्सवर व 'खालच्या देशांवर' आक्रमण''' [[चित्र:Nazi-parading-in-elysian-fields-paris-desert-1940.png|thumb|left|[[पॅरिस]]च्या [[शॉंझ एलिझे]] रस्त्यावर जर्मन सैनिक, [[जून]] [[इ.स. १९४०|१९४०]]]] [[लक्झेम्बर्ग]], [[बेल्जियम]] व [[नेदरलँड्स]] हे समुद्रसपाटीपासून समतल व काही प्रदेशात समुद्राच्या पातळीच्याही खाली आहेत म्हणून त्यांना ''लो कन्ट्रीज'' अथवा खालचे देश असे म्हणतात. [[मे १०]], [[इ.स. १९४०|१९४०]] रोजी जर्मनीने या तीनही देश व शिवाय फ्रान्सवर हल्ला केला. या घटनेने ''खोटे युद्ध'' संपले व ''खरे युद्ध'' परत सुरू झाले. जर्मनीला रोखण्यासाठी [[ब्रिटिश एक्स्पिडिशनरी फोर्स (दुसरे महायुद्ध)|ब्रिटिश एक्स्पिडिशनरी फोर्स]] व फ्रेंच सैन्य उत्तर बेल्जियममध्ये घुसले. दक्षिणेत फ्रान्सने [[मॅजिनो लाईन]]वर आपली बचावफळी तयार केलेली होती. तेथे जर्मन सैन्याला अडवून ठेवून उत्तरेत गनिमी काव्याने जर्मनीशी लढायचे असा त्यांचा बेत होता पण जर्मनीने [[ब्लिट्झक्रीग]] अथवा ''विद्युतवेगी युद्धाचा'' अत्युत्तम नमूना दाखवत फ्रेंच व ब्रिटिश सैन्याचा धुव्वा उडवला. इकडे [[लुफ्तवाफे]]ने नेदरलँड्सच्या [[रॉटरडॅम]] शहरावर बॉम्बफेक करून शहराचा विनाश केला. हल्ल्याच्या पहिल्या टप्प्यात ''वेह्रमाख्ट''ची (जर्मन सेना) ''पॅन्झरग्रुप फोन क्लाईस्ट'' ही तुकडी सुसाट [[आर्देन्नेस]] पार करून गेली. दोस्त राष्ट्रांचा अंदाज होता की दाट जंगल असलेला हा प्रदेश यांत्रिकी व रणगाड्यांना पार करणे अशक्य होते. हा अंदाज चुकीचा ठरवत जर्मन सैन्याने [[सेदान, फ्रान्स|सेदान]] येथे येऊन धडकले. सेदानचे रक्षण करणारे सैन्यदल हे फ्रेंच सैन्याचे नेहमीचे सैनिक नव्हते. येथे हल्ला होण्याची शक्यता कमी असल्याकारणाने येथे कुमक जास्त नव्हती. वेह्रमाख्टने सहजगत्या बचावाची फळी फोडली आणि पश्चिमेकडे आगेकूच करीत थेट [[इंग्लिश खाडी|इंग्लिश चॅनेल]] पर्यंत जाऊन पोचले. जर्मन सैन्याच्या दुसरे सैन्याने बेल्जियम, लक्झेम्बर्ग व नेदरलँड्सचा सहजगत्या पाडाव केला. आता दोस्तराष्ट्रांचे सैन्य दुभागले गेले व उत्तर फ्रान्स व खालच्या देशातले सैनिक जर्मन सैन्याच्या कचाट्यात सापडले. त्यांच्या समोर आता आत्मसमर्पण करणे किंवा पळ काढणे हेच पर्याय होते. [[ऑपरेशन डायनॅमो]] या मोहिमेअंतर्गत ३,३८,००० दोस्त सैनिकांना [[डंकर्क]]हून उचलण्यात आले. युद्धनौका, होड्या, व मिळेल त्या तरंगणाऱ्या वाहनांतून या सैनिकांनी [[इंग्लंड]] गाठले. [[जून १०]]ला [[इटली]] जर्मनीच्या बाजूने युद्धात उतरले व फ्रान्सच्या दक्षिणेकडून त्यांनी हल्ला केला. जर्मन सैन्याने फ्रान्समध्ये अनिर्बंध कूच सुरू ठेवली व जवळजवळ सगळे फ्रान्स आपल्या टाचेखाली आणले. [[जून २२]], [[इ.स. १९४०|१९४०]] रोजी फ्रान्सने शस्त्रसंधीची याचना केली व शरणागती पत्करली. जर्मन सैन्याने [[पॅरिस]]मध्ये तळ ठोकला व आग्नेय फ्रान्समध्ये [[विची फ्रान्स]] हे नावापुरते स्वतंत्र परंतु खरेतर जर्मनधार्जिणे सरकार बसवले. अशाप्रकारे [[बॅटल ऑफ फ्रान्स]] ही एकतर्फी लढाई जर्मनीने जिंकून युरोपमध्ये आपले वर्चस्व प्रस्थापित केले. '''बॅटल ऑफ ब्रिटन''' फ्रान्सवरची मोहीम विजयी होत असताना जर्मनीने युनायटेड किंग्डमवर [[ऑपरेशन सी लायन]] या नावाच्या मोहिमेची आखणी सुरू केली. ब्रिटिश सैन्याने डंकर्कहून पळ काढताना बरीचशी हत्यारे, जड तोफा व रसद तेथेच टाकून दिली होती व त्यामुळे ब्रिटिश सैन्याची स्थिती अगदी केविलवाणी झाली होती. असे असता जर एक घणाघाती घाव घातला तर युनायटेड किंग्डमने गुडघे टेकले असते. पण ब्रिटनवर हल्ला करायचा तर त्यासाठी समुद्र पार करावा लागणार होता किंवा आरमारी वेढा घालावा लागला असता. [[रॉयल नेव्ही]]शी टक्कर देणे जर्मन आरमाराला शक्य नव्हते पण काही करून ब्रिटीिद्वीपांवर सैन्य उतरवता आले व त्याला हवेतून आधार देता आला तर विजय निश्चित होता. त्यासाठी आधी रॉयल एर फोर्सचा समाचार घेणे आवश्यक होते. [[लुफ्तवाफे]] व [[रॉयल एर फोर्स]]च्या या लढाईला [[बॅटल ऑफ ब्रिटन]] म्हणतात. लुफ्तवाफेने सुरुवात केली ती रॉयल एर फोर्सच्या विमानतळ व [[रडार]]चा वेध घेऊन. मोडक्यातोडक्या धावपट्ट्यांवरूनसुद्धा उड्डाणे भरून आर.ए.एफ.च्या वैमानिकांनी त्यांचा प्रतिकार सुरू केला व धाव घेतली थेट [[बर्लिन]]कडे. राजधानी बर्लिनवरील झालेल्या बॉम्बफेकीमुळे [[ॲडॉल्फ हिटलर]]चा संताप झाला व त्याने [[लंडन]] शहरावर हल्ले सुरू करण्याचे आदेश दिले. [[द ब्लिट्झ]] नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या या हल्ल्यांमध्ये लंडनचे अतोनात नुकसान झाले. आर.ए.एफ.ने आपल्या [[स्पिटफायर]] व [[हरिकेन, विमान|हरिकेन]] विमानांनी कसेबसे का होईना हे हल्ले परतवून लावले व लुफ्तवाफेला हवेत वर्चस्व मिळू दिले नाही. इकडे समुद्रात रॉयल नेव्हीने जर्मन आरमाराला रोखून धरले व इंग्लंडवर चढाई करण्याचा हिटलरचा मनसुबा धुळीत मिळाला. आता युनायटेड किंग्डमचा नाद सोडून हिटलरने आपली नजर पूर्वेकडे वळवली. '''इटलीचे ग्रीसवर आक्रमण''' युद्धापूर्वीच [[इटली]]ने [[आल्बेनिया]]वर चढाई केलेली होती. [[ऑक्टोबर २८]], [[इ.स. १९४०|१९४०]] रोजी तेथून त्यांनी [[ग्रीस]]वर हल्ला केला. ग्रीक सैन्याने तिखट उत्तर दिले व पुढील दोन महिन्यात इटलीलाच मागे रेटत अल्बेनियाचा एक चतुर्थांश भाग काबीज केला. [[रॉयल नेव्ही]]ने ग्रीसच्या मदतीला येऊन इटलीच्या आरमाराविरुद्ध कारवाया सुरू केल्या. या धामधुमीत इटलीचे ५,३०,००० सैनिक अडकून पडले व त्यांची प्रगती खुंटली. ==== आशियातील व प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== '''दुसरे चीन-जपान युद्ध''' [[इ.स. १९४०|१९४० च्या]] सुमारास येथील युद्ध थंडावले होते. इतस्ततः हल्ल्यात कोणत्याच बाजूला निर्णायक विजय मिळत नव्हता. [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिका]] जरी अधिकृतरीत्या तटस्थ असले तरी [[चीन]]ला त्यांची भरघोस आर्थिक मदत होती, शिवाय चिनी वायुदलाच्या मदतीला काही [[फ्लाईंग टायगर्स|अमेरिकन वैमानिकही]] पाठविण्यात आले होते. '''आग्नेय आशियातील युद्ध''' [[जुलै]] [[इ.स. १९४०|१९४०मध्ये]] [[फ्रेंच इंडो-चायना]]मध्ये आपल्याला लष्करी तळ उभारण्यासाठी जागा पाहिजे असल्याचे जपानने सूतोवाच केले. [[फ्रान्स]] व इतर पाश्चिमात्य देशांनी अर्थातच ही मागणी धुडकावून लावली. [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेने]] [[इ.स. १९११चा जपान-अमेरिका व्यापारी करार|१९११ च्या जपान-अमेरिका व्यापारी करारातून]] अंग काढून घेतल्याचे जाहीर केले व जपानला युद्धसामग्री निर्यात करण्यावर बंदी घातली. जपानने [[सप्टेंबर २२]] रोजी जपानी सैन्याने उत्तर फ्रेंच इंडो-चायना वर चाल केली. ==== उत्तर आफ्रिकेचे रणांगण ==== [[फ्रेंच आरमार|फ्रेंच आरमाराने]] नांगी टाकल्यावर भूमध्य समुद्रातील वर्चस्वासाठी [[रॉयल नेव्ही]] व [[इटलीचे आरमार|इटालियन आरमारात]] चढाओढ सुरू झाली. रॉयल नेव्हीने आपल्या [[जिब्राल्टर]], [[माल्टा]] व [[इजिप्त]]च्या [[अलेक्झांड्रिया, इजिप्त]] बंदरातील तळांवरून कारवाया सुरू ठेवल्या. ऑगस्टमध्ये इटालियन सैन्याने [[ब्रिटिश सोमालीलॅंड]] जिंकले व पुढील महिन्यात [[लिबिया]]मधून इजिप्तमधील ब्रिटिश सैन्यावर हल्ला केला. इटलीचा बेत होता [[सुएझ कालवा]] जिंकायचा. असे झाल्यावर [[भारत]] व इंग्लंडमधील नौकानयन बंद पडले असता व इंग्लंडला मिळणारी रसद व पैसा कमी होऊन युद्धातील जोर कमी झाला असता. या हल्ल्याला ब्रिटिश, [[ऑस्ट्रेलिया|ऑस्ट्रेलियन]] व भारतीय फौजांनी [[ऑपरेशन कंपास]] या मोहीमेत प्रत्युत्तर दिले व कालवा ब्रिटिश हातातच ठेवला. जर्मनीने आपली [[आफ्रिका कॉर्प्स]] नावाने नंतर ख्यातनाम झालेली रणगाड्यांची सेना [[जनरल इर्विन रोमेल]]च्या नेतृत्वाखाली लिब्यात उतरवली. === युद्ध जगभर पसरले - इ.स. १९४१ === ==== युरोपीय रणांगण ==== '''लेंड लीझ''' [[फ्रान्स]]मध्ये प्रयत्नांची शर्थ करताना [[युनायटेड किंग्डम]]चे लश्करी बळ रोडावले होते. [[भारत]] व इतर वसाहतींतून अमाप संपत्ती ओढूनसुद्धा राष्ट्र आता भिकेला लागण्याची चिह्ने होती. अशा परिस्थितीत [[:वर्ग:अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष|अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्ष]] [[फ्रॅंकलिन डिलानो रूझवेल्ट]]ने [[अमेरिकन कॉंग्रेस]]ला पटवून दिले की [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेने]] जर ब्रिटिश साम्राज्याला मदत नाही केली तर युद्ध अमेरिकेच्या दाराशी येण्यास वेळ लागणार नाही. कॉॅंग्रेसने युद्धात उतरण्यास नकार दिला परंतु युनायटेड किंग्डम व ३७ इतर दोस्त राष्ट्रांना ५,००,००,००,००० (पाच अब्ज) अमेरिकन डॉलरचे युद्धसाहित्य व इतर रसद पुरवण्याचे मान्य केले. यातील ३,४०,००,००,००० डॉलर हे युनायटेड किंग्डमसाठी राखीव होते. अमेरिकन कॉॅंग्रेसचा हा ठराव [[लेंड लीझ]] नावाने ओळखण्यात येतो. कॅनडाने देखिल ४,७०,००,००,००० (चार अब्ज सत्तर कोटी) अमेरिकन डॉलरचे साहित्य युनायटेड किंग्डमला पाठवले. '''जर्मनीचे ग्रीसवर, क्रीटवर व युगोस्लाव्हियावर आक्रमण''' [[मार्च २८]]ला [[रॉयल नेव्ही]]ने [[इटालियन आरमार|इटालियन आरमाराशी]] [[भूमध्य समुद्र|भूमध्य समुद्रात]] [[केप माटापान]]जवळ झुंज घेतली. जवळजवळ एकतर्फी झालेल्या या लढाईत इटालियन आरमाराने तीन [[विनाशिका]] व पाच [[क्रुझर]] गमावल्या. रॉयल नेव्हीची दोन विमाने खर्ची पडली. पांगळ्या झालेल्या इटालियन आरमाराची ग्रीसमध्ये समुद्रमार्गे सैनिक पोचवण्याची कुवत कमी झाली. [[एप्रिल ६]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी [[जर्मनी]], [[इटली]], [[हंगेरी]] व [[बल्गेरिया]]च्या सैन्यांनी [[युगोस्लाव्हिया]]वर चढाई केली. नाममात्र प्रतिकार मोडून काढत हे आक्रमक १० दिवसांत राजधानीपर्यंत पोचले व शरण आलेल्या युगोस्लाव्हियात त्यांनी अक्ष-धार्जिणे सरकार बसवले. जरी युगोस्लाव्ह सैन्याने लढा दिला नसला तरी तेथील नागरिकांनी दोन भूमिगत सशस्त्र चळवळी उभारल्या. या दोन्हींनी अक्ष राष्ट्रांबरोबर एकमेकांवरही हल्ले सुरू ठेवले. याच दिवशी (एप्रिल ६) जर्मनीने बल्गेरियातून [[ग्रीस]]वर हल्ला केला. इटलीला प्रखर लढा देणाऱ्या ग्रीक सैन्याची कुवत जर्मनीच्या अफाट सैन्यापुढे कमी पडली व त्यांनी माघार घेतली. [[एप्रिल २७]]ला [[अथेन्स]]चा पाडाव होण्यापूर्वी [[युनायटेड किंग्डम]]ने ५०,००० ग्रीक सैनिकांना उचलले. जरी ग्रीस पडले असले तरी जर्मनीचे सैन्य बरेच दक्षिणेला आले होते. परत आपल्या आघाडीवर जाण्यात त्यांचे जवळजवळ ६ आठवडे खर्ची पडले. याची जर्मनीला पुढे मोठी किंमत मोजावी लागणार होती. [[मे २०]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी जर्मनीने आपल्या [[७वी फ्लायगर डिव्हिजन]] व [[५ माउंटन डिव्हिजन, जर्मनी|५ माउंटन डिव्हिजन]] या युद्धकुशल तुकड्या [[क्रीट]]मध्ये उतरवल्या. ग्रीसमधून पराभूत होऊन आलेल्या ११,००० ग्रीक सैनिकांनी व २८,००० स्थानिक अर्धसैनिक दलांनी त्यांचा प्रतिकार केला. बेटावरील तीन विमानतळांवर लक्ष केंद्रित केलेल्या जर्मन सैन्याचे पहिल्या दिवशी अतोनात नुकसान झाले पण [[मालेमे विमानतळ]] काबीज करण्यात त्यांना यश मिळाले. त्यानंतर त्यांनी विमानाद्वारे अधिक कुमक मागवली व लवकरच ग्रीक सैन्याचा बीमोड केला. जरी जर्मनीने ही लढाई जिंकली असली तरी ग्रीक सैन्याने हवाईहल्ल्यांविरुद्ध दाखवलेल्या शौर्यामुळे हिटलरने हवाई हल्ले करणे बंद केले. '''जर्मनीचे सोव्हिएत संघावर आक्रमण''' [[चित्र:Eastern Front 1941-06 to 1941-12.png|thumb|left|200px|[[ऑपरेशन बार्बारोसा]] - जर्मनीची सोव्हिएत संघावर चाल - जून ते डिसेंबर १९४१.]] जर्मनी व सोव्हिएत संघाने [[ऑगस्ट महिना|ऑगस्ट]] [[इ.स. १९३९|१९३९मध्ये]] [[मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करार]] केला व त्यानंतर एकमेकांना युद्धात सहकार्य केले. तेव्हापासून १९४१ च्या मध्यापर्यंत सोव्हिएत संघाने जर्मनीला युद्धसाहित्य, रसद, इ. साहाय्य केले. [[जून २२]], [[इ.स. १९४१|१९४१ला]] जर्मनी सोव्हिएत संघावर उलटला. या दिवशी [[ऑपरेशन बार्बारोसा]] ही आधुनिक इतिहासातील मनुष्यबळाच्या बाबतीत सगळ्यात मोठी मोहीम सुरू झाली. जर्मनीने तीन सैन्यसमूह, अंदाजे ४०,००,००० सैनिक सोव्हिएत संघात घुसवले. [[लाल सैन्य|लाल सैन्याला]] या व्यूहात्मक धक्क्यातून सावरायची संधी न देता ही टोळधाड रशियात विद्युतवेगाने शिरली. रशियन सैन्याच्या तुकड्यांना वेढा घालायचा व त्याचा घेरा आवळत आवळत शत्रूला नामशेष करायचे हा जर्मन सैन्याचा या लढायांमधील खाक्या होता. लाल सैन्याचे संपूर्ण पश्चिम सैन्य याप्रकारे नेस्तनाबूद झाले. अक्ष राष्ट्रांचे लक्ष विचलित करायला सोव्हिएत संघाने [[जून २५]]ला [[फिनलंड]]वर परत हल्ला केला व दुसरी आघाडी उघडली. असे असूनसुद्धा जर्मनीला समोरासमोर टक्कर देता येत नाही हे पाहून सोव्हिएत सैन्याने दग्धभू(स्कॉर्च्ड अर्थ) व्यूह अंगिकारला. जर्मन सैन्य जेथे चढाई करणे अपेक्षित होते त्या भागातील कारखाने व इतर व्यवसाय होते तसे मोडले व भराभर [[युरल पर्वत|युरल पर्वतांच्या]] पलीकडे नेउन जशीच्या तशी परत उभे केले. शेतातील उभी पिके जाळली, अन्नभांडार नष्ट केले व पूर्वेकडे माघार घेतली. [[नोव्हेंबर]] [[इ.स. १९४१|१९४१ च्या]] सुमारास जर्मन सेना [[लेनिनग्राड]], [[मॉस्को]] व [[रोस्तोव्ह]]च्या वेशीवर येऊन ठेपली. आता अतिकठीण असा रशियन हिवाळा सुरू झाला व पाच महिने अव्याहत चाललेली जर्मन आगेकूच ठप्प झाली. जर्मन सेनाधिकाऱ्यांचा अंदाज होता की रशियातील थंडी सुरू व्हायच्या आतच जर्मन [[ब्लिट्झक्रीग]]पुढे रशिया गुडघे टेकेल व हिवाळ्यात युद्ध करायची गरजच उरणार नाही. [[ग्रीस]]मध्ये घालवलेले ६ आठवडे आता त्यांच्या अंगाशी येणार होते. जर्मन सेनेला स्थानिक रसद मिळणे दुरापास्तच होते. त्यांना [[पोलंड]] व जर्मनीतून युद्धसाहित्य, यंत्रसामग्री व अन्न-धान्यदेखील मागवावे लागत होते. कडाक्याच्या थंडीत हे सगळे आघाडीवर पोचायला अनेक आठवडे लागत होते व जर्मन सैन्याची कुचंबणा व काही ठिकाणी तर उपासमारदेखील होऊ लागली. इकडे या थंडीची सवय असलेल्या लाल सैन्याने आपली लश्करभरती चालूच ठेवली होती. जर्मन सैन्य मॉस्कोपासून हाकेच्या अंतरावर आले असता सोव्हिएत सैन्याने प्रतिहल्ले सुरू केले. आपली राजधानीच इरेला पडलेली पाहून त्यांनी केलेल्या या कडव्या हल्ल्यांनी आधीच अगतिक झालेले जर्मन सैन्य मागे हटले. सोव्हिएत रेटा इतका जबरदस्त होता की अक्ष सैन्याने काही दिवसातच १५०-२५० कि.मी. पीछेहाट केली. दुसऱ्या महायुद्धातील अक्ष राष्ट्रांची ही पहिली माघार होय. '''अटलांटिकचे युद्ध''' [[मे ९]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी रॉयल नेव्हीची [[विनाशिका]] [[एच.एम.एस. बुलडॉग]]ने एक जर्मन [[यू-बोट]] पकडली व त्यातून संपूर्णावस्थेत असलेले [[एनिग्मा यंत्र]] जप्त केले. जर्मनीचे कूटसंदेश समजण्यासाठी हे यंत्र अतिमहत्त्वाचे होते. [[मे २४]] रोजी जर्मन [[युद्धनौका बिस्मार्क]] युद्धात उतरली. [[डेन्मार्कच्या अखातातील लढाई]]त बिस्मार्कने रॉयल नेव्हीचा मानदंड असलेली [[बॅटलक्रुझर]] [[एच.एम.एस. हूड]]ला जलसमाधी दिली. चिडलेल्या रॉयल नेव्हीने बिस्मार्कचा शोध घेण्यासाठी युद्धनौकांचा तांडा सोडला. तीन दिवस सतत चाललेल्या या शोधाच्या अंती बिस्मार्क सापडली. हा लपाछपीचा खेळ २,७०० कि.मी. चालला. यात ब्रिटिश आरमाराच्या आठ युद्धनौका, दोन विमानवाहू नौका, अकरा क्रुझर, एकवीस विनाशिका व सहा पाणबुड्यांनी भाग घेतला होता. [[एच.एम.एस. आर्क रॉयल]] या विमानवाहू नौकेवरील विमानांनी बिस्मार्कवर [[टॉरपेडो]]ने हल्ला केला. हल्ल्याने नुकसान फारसे झाले नाही पण बिस्मार्कचे सुकाणू अडकून बसले. दिशाहीन झालेल्या बिस्मार्कला मग इतर युद्धनौकांनी गाठले व बुडवले. ==== आशिया व प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== '''अमेरिकेचे युद्धात पदार्पण''' [[ऑपरेशन बार्बारोसा|हिटलरच्या सोव्हिएत संघावरील आक्रमणाची]] [[जपान]]ला पूर्वकल्पना नव्हती. सोव्हिएत संघाला याची कुणकुण होती व एकाचवेळी दोन्हीकडून हल्ला होण्याचे टाळण्यासाठी सोव्हिएत संघाने जपानशी मैत्री करण्याचे ठरवले. [[एप्रिल १३]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी [[सोव्हिएत-जपान तटस्थता करार]] करण्यात आला. यात सोव्हिएत संघाला पूर्वेकडून हल्ला न होण्याचे आश्वासन होते तर जपानला खात्री मिळाली की पश्चिमेकडून त्यांच्यावर हल्ला होणार नाही. जपानला आता आशिया-प्रशांत महासागरामधील युद्धावर लक्ष केंद्रित करायला मोकळीक मिळाली. [[चित्र:USS California sinking-Pearl Harbor.jpg|thumb|200px|right|जपानी विमानहल्ल्यांमुळे बुडालेली [[यु.एस.एस. कॅलिफोर्निया (बीबी-४४)|यु.एस.एस. कॅलिफोर्निया]]]] [[इ.स. १९४१|१९४१ च्या]] [[ग्रीष्म|ग्रीष्मात]] [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिका]], [[युनायटेड किंग्डम]] व [[नेदरलँड्स]]ने जपानला खनिजतेल विकण्यावर निर्बंध घातले. याने जपानची युद्ध चालू ठेवण्याची कुवत धोक्यात आली. जपानने होत्या त्या रसदीनिशी [[चीन]]मधील आगेकूच चालूच ठेवली. जपानचा बेत होता अमेरिकेवर अचानक धाड टाकून त्यांच्या आरमाराला निकामी करायचे व त्याच वेळी [[डच ईस्ट ईंडीझ]]मध्ये घुसून तेथील तेलसाठे बळकावायचा. त्यानुसार [[डिसेंबर ७]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी जपानी आरमाराने अमेरिकेच्या [[हवाई]] प्रांतातील [[पर्ल हार्बर]] येथील आरमारी तळावर प्रचंड शक्तीनिशी हल्ला केला. या धाडीत अमेरिकेच्या आरमाराचे प्रचंड नुकसान झाले. सहा युद्धनौका बुडाल्या, दोन निकामी झाल्या व इतर अनेक नौकांचा विनाश झाला. या शिवाय नौका-दुरूस्ती केंद्र, रसद साठा व इतर अनेक व्यवसाय विनाश पावले. शेकडो सैनिक व नागरिक मृत्युमुखी पडले. अमेरिकेच्या सुदैवाने जपानी धाडीचे मुख्य लक्ष्य असलेल्या चार विमानवाहू नौका त्या वेळी कवायतींसाठी बाहेर पडलेल्या होत्या त्या वाचल्या व तळावरील इंधनसाठ्यालाही धक्का पोचला नाही. दुसऱ्या दिवशी अमेरिकेने जपानविरुद्ध युद्ध पुकारले. या हल्ल्यामुळे आत्तापर्यंत तटस्थ असलेले अमेरिकन जनमत पूर्णतः बदलले व या हल्ल्याचा वचपा काढण्याची मागणी होऊ लागली. अमेरिकेने जपानविरुद्ध युद्ध पुकारताच [[जर्मनी]]ने [[डिसेंबर ११]]ला अमेरिकेविरुद्ध युद्ध पुकारले. [[ॲडॉल्फ हिटलर]]चा अंदाज होता की याने जर्मनीला जपानची सहानुभूती मिळेल व जपानकडून जर्मनीच्या सोव्हिएत संघावरील आक्रमणाला पाठिंबा मिळेल. परंतु जपान आपल्या [[सोव्हिएत-जपान तटस्थता करार|सोव्हिएत संघाला दिलेल्या शब्दाला]] जागले व त्यांच्याविरुद्ध युद्धात भाग नाही घेतला. उलट, जर्मनीच्या या कृतीमुळे अमेरिकेतील [[युरोप]]मधल्या युद्धात भाग घेण्याविरुद्धचा उरलासुरला विरोधदेखील मावळला व युद्ध आता खरोखरचे जागतिक युद्ध झाले. '''जपानची आगेकूच''' त्याचवेळी [[डिसेंबर ८]] रोजी (म्हणजे अमेरिकेतील डिसेंबर ७लाच) जपानने [[हॉंग कॉंग]]वर हल्ला केला व त्यानंतर लगेचच [[मलाया]], [[फिलिपिन्स|फिलिपाईन्स]], [[बॉर्नियो]] व [[म्यानमार|बर्मा]]वरही हल्ला केला. येथे त्यांना [[भारत|भारतीय]], ब्रिटिश, [[ऑस्ट्रेलिया|ऑस्ट्रेलियन]], [[कॅनडा|केनेडीयन]], [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकन]] व [[न्यू झीलंड]]च्या सैन्याने कडवा प्रतिकार केला परंतु हे सगळे प्रदेश जपानने काही महिन्यातच काबीज केले. [[सिंगापूर]] बळकावताना जपानने हजारो ब्रिटिश व भारतीय सैनिकांना युद्धबंदी बनवले. चीनने अखेर जपानविरुद्ध अधिकृतरीत्या युद्ध पुकारले. जपानने [[प्रशांत महासागर|प्रशांत महासागरातील]] रॉयल नेव्हीच्या तांड्यावर हल्ला चढवून [[एच.एम.एस. प्रिन्स ऑफ वेल्स]], [[एच.एम.एस. रिपल्स]] या युद्धनौका व त्यासोबत ८४० खलाश्यांना यमसदनी धाडले. याचा युनायटेड किंग्डमला मोठाच धक्का बसला. == पर्ल हार्बरवरील हल्ला == [[७ डिसेंबर]], [[इ.स. १९४१]] रोजी [[जपान|जपानाने]] अमेरिकेच्या [[पर्ल हार्बर]], [[हवाई]] येथील नाविक तळावर [[पर्ल हार्बरवरील हल्ला|आकस्मिक हल्ला]] चढवला. अमेरिकेच्या पॅसिफिक नौदलाने जपानाच्या आग्नेय आशियातील साम्राज्यविस्तारासाठी ब्रिटन, नेदरलँड्स् आणि अमेरिकेच्या ताब्यातील प्रांतांविरुद्ध आखण्यात आलेल्या लष्करी कारवायांत अडथळा आणू नये, म्हणून [[शाही जपानी नौदल|शाही जपानी नौदलाने]] ७ डिसेंबर, इ.स. १९४१ च्या सकाळी (जपानी प्रमाणवेळेनुसार [[८ डिसेंबर]], [[इ.स. १९४१]]) हा हल्ला केला. ३५३ जपानी लढाऊ विमाने, बॉंब आणि टॉर्पेडो विमाने यांचा वापर करून तळावर हल्ला केला. अमेरिकन नौदलाच्या आठही लढाऊ जहाजांचे प्रचंड नुकसान झाले. त्यांपैकी चार जहाजे बुडाली. या आठपैकी सहा जहाजे पुन्हा मिळवून्, दुरुस्त करून त्यांचा वापर पुढे युद्धात करण्यात आला. जपानी नौदलाने तीन क्रूझर, तीन विनाशिका, एक विमानविरोधी प्रशिक्षण नौका आणि एक सुरूंगनौका यांचेही नुकसान केले. अमेरिकेची १८८ विमाने नष्ट झाली, २,४०२ अमेरिकन लोक मृत्युमुखी पडले, १,२८२ अमेरिकन लोक जखमी झाले. वीजकेंद्र, गोदी, इंधन व टॉर्पेडो साठवण्याची गोदामे तसेच, पाणबुडीचे धक्के आणि मुख्यालय (जे हेरखात्याचे केंद्र होते) यांवर हल्ला केला गेला नाही. अमेरिकेच्या तुलनेत जपानाचे कमी नुकसान झाले: २९ विमाने आणि ५ लहान पाणबुड्या नष्ट झाल्या, ६५ सैनिक कामी आले वा जखमी झाले व केवळ् एक जपानी सैनिक पकडला गेला. ह्या अनपेक्षित हल्ल्याने अमेरिकन जनतेला प्रचंड धक्का बसला व त्याने अमेरिकेला दुसऱ्या महायुद्धात उतरण्यास भाग पाडले. [[८ डिसेंबर]], [[इ.स. १९४१]]<nowiki/>रोजी अमेरिकेने अधिकृतरीत्या जपानाविरुद्ध युद्ध पुकारले व ती ब्रिटनाच्या बाजूने युद्धात उतरली. यापुढील अमेरिकन कारवायांमुळे [[जर्मनी]] व [[इटली]] यांनी [[११ डिसेंबर]], [[इ.स. १९४१]] रोजी अमेरिकेविरुद्ध युद्ध पुकारले. त्याला अमेरिकेने तसेच प्रत्युत्तर दिले. या आकस्मिक जपानी हल्ल्यामागे बराच पूर्वेतिहास होता, परंतु, सामोपचाराने बोलणी चालू असताना, कुठलीली पूर्वसूचना न देता झालेल्या ह्या हल्ल्यामुळे तत्कालीन अमेरिकन साष्ट्रपती [[फ्रॅंकलिन डी. रूझवेल्ट]] यांनी ७ डिसेंबर, १९४१ या दिवसाबद्दल 'अ डेट विच विल लिव्ह इन इन्फेमी' (बदनाम, असंतोषजनक दिवस)  असे उद्गार काढले आहेत. ==== आफ्रिकेतील रणांगण ==== '''उत्तर आफ्रिका व मध्यपूर्व''' उत्तर आफ्रिकेत उतरलेल्या [[एर्व्हिन रोमेल|फील्ड मार्शल रोमेल]]च्या सैन्याने पूर्वेकडे आगेकूच चालू ठेवली व [[टोब्रुकचा वेढा|टोब्रुक या बंदराला वेढा]] घातला. [[टोब्रुक]] सोडवायचे दोस्त राष्ट्रांचे दोन प्रयत्न निष्फळ झाले शेवटी [[ऑपरेशन क्रुसेडर]] या मोहीमेंतर्गत मोठ्या सैन्यानिशी हल्ल्याला उत्तर दिल्यावर रोमेलने टोब्रुकचा वेढा उठवला वा इतरत्र प्रयाण केले. [[एप्रिल महिना|एप्रिल]]-[[मे]] [[इ.स. १९४१|१९४१मध्ये]] [[युनायटेड किंग्डम]]ने [[इराक]]वर हल्ला करून इराक परत जिंकून घेतले. [[जून]]मध्ये दोस्त सैन्याने [[सीरिया]] व [[लेबेनॉन]] जिंकले. तटस्थ राहिलेल्या [[इराण]]वर सोव्हिएत संघाने व ब्रिटनने हल्ला केला व तेथील तेलसाठा बळकावला. इराणमधील तेलवाहिन्यांतून सोव्हिएत संघाला खनिज तेलाचा मुबलक पुरवठा सुरू झाला. === तिढा - इ.स. १९४२ === ==== युरोपीय रणांगण ==== '''मध्य व पश्चिम युरोप''' [[मे]] [[इ.स. १९४२|१९४२मध्ये]] चेकोस्लोव्हेकियातील भूमिगत सशस्त्र चळवळीच्या सद्स्यांनी '[[शेवटचा उपाय|शेवटच्या उपायाचा]]' योजक [[राइनहार्ड हेड्रिख]] याचा खून केला. याचा वचपा काढण्यासाठी हिटलरने [[चेकोस्लोव्हेकिया]]मधील [[लिडाईस]] हे गाव बेचिराख केले. [[ऑगस्ट महिना|ऑगस्ट]]मध्ये [[कॅनेडा|केनेडीयन]] सैनिकांनी [[ऑपरेशन ज्युबिली]] नावाखाली [[फ्रान्स]]च्या [[दियेपे]] गावाजवळ धाड घातली. ही मोहीम सपशेल फसली व अनेक सैनिक मृत्युमुखी पडले वा युद्धबंदी झाले पण यातून दोस्त सेनापतींनी धडे घेतले व [[ऑपरेशन टॉर्च]] व [[ऑपरेशन ओव्हरलॉर्ड]]च्यावेळी ते गिरवले. '''शिशिरामधील व वसंतातील सोव्हिएत हल्ले''' [[उत्तर युरोप]]मध्ये [[लाल सैन्य|लाल सैन्याने]] [[जानेवारी ९]] ते [[फेब्रुवारी ६]]च्या दरम्यान [[टोरोपेट्स-खोल्म मोहीम]] उघडुन [[ॲंड्रियापोल]] व [[देम्यान्स्क]]जवळ जर्मन तुकड्यांना हरवले. याशिवाय [[खोल्म]], [[वेलिझ]] व [[वेलिकी लुकी]]च्या आसपास जर्मन सैन्याला थोपवण्यात त्यांना यश मिळाले. दक्षिणेत [[मे]] महिन्यात सोव्हिएत सैन्याने [[जर्मनीचे सहावे सैन्य|जर्मनीच्या सहाव्या सैन्याविरुद्ध]] आघाडी उघडली. [[खार्कोव्ह]]जवळ १७ दिवस चाललेल्या लढाईत २,००,०००पेक्षा जास्त लाल सैनिक मृत्यू पावले. '''ग्रीष्मातील अक्ष हल्ले''' [[जून २८]]ला [[अक्ष राष्ट्रे|अक्ष राष्ट्रांनी]] [[ऑपरेशन ब्लू]] ही मोहीम सुरू केली. जर्मन सैन्य आग्नेयेला [[डॉन नदी]] पासुन [[व्होल्गा नदी]]पर्यंत [[कॉकेसस पर्वत|कॉकेसस पर्वतांच्या]] दिशेने कूच करू लागली. [[जर्मन सैन्यसमूह बी|सैन्यसमूह बी]] [[स्टालिनग्राड]] शहर जिंकायच्या अपेक्षेने निघाला. स्टालिनग्राड जिंकून जर्मन सैन्याची डावी आघाडी सुरक्षित होताच [[जर्मन सैन्यसमूह ए|सैन्यसमूह ए]] दक्षिणेतील तेलसाठे जिंकून घेणार होता. ग्रीष्म संपता झालेल्या कॉकेससच्या लढाईत जर्मनीने हे तेलसाठे जिंकून घेतले. '''स्टालिनग्राड''' <br />''मुख्य पान: [[स्टालिनग्राडचा वेढा]]'' [[चित्र:स्टालिनग्राड सैनिक.jpg|thumb|200px|right|स्टालिनग्राडच्या भग्नावशेषातून लढणारे सोव्हिएत सैनिक]] जर्मन सैन्यसमूह बी [[ऑगस्ट २३]], [[इ.स. १९४२|१९४२]] रोजी [[स्टालिनग्राड]]च्या उत्तरेला [[व्होल्गा नदी]]च्या किनारी येऊन पोचला. यासुमारास [[लुफ्तवाफे]]ने केलेल्या बॉम्बफेकीत गावाच्या मध्यावर असलेल्या लाकडी इमारती व कारखाने उद्ध्वस्त झाले. महिन्याभरात उरलेसुरले उद्योग-धंदेही नष्ट झाले व शहराच्या पिछाडीस असलेले पूल व रस्तेसुद्धा जर्मन तोफखान्याच्या पल्ल्यात आले. आता स्टालिनग्राडला रसद/कुमक मिळणेही मुश्किल झाले. जर्मन सैन्याने आता शहरात धाडी घालणे सुरू केले. सोव्हिएत सैनिकांनी व स्टालिनग्राडच्या नागरिकांनी त्यांचा चौकाचौकातून व घराघरातून सामना केला. अत्यंत भयानक अश्या हातोहात लढाया रोजच व्हायला लागल्या. हळूहळू रशियन हिवाळा जर्मन सैन्यालाही गारठू लागला पण लढाईची तीव्रता तितकीच राहिली. दमछाक व उपासमारीने दोन्हीकडील सैन्याला पछाडले. स्टालिनग्राडची स्थिती तर अगदीच केविलवाणी होती पण तरीही तेथील नागरिक जिद्दीने मुकाबला करीत राहिले. आता [[ॲडॉल्फ हिटलर]]ही ईरेला पेटला. काही केल्या स्टालिनग्राड जिंकायचेच असे हुकुम त्याने सोडले. जर्मन सेनापतींनी व्यूहात्मक माघार घेउन हिवाळ्यानंतर परत हल्ला करायचे सुचवले पण हिटलरने ते धुडकावून लावले. आता स्टालिनग्राडच्या लढाईत हिटलर [[बर्लिन]]मधून स्वतः व्यूह रचू लागला. [[जनरल फोन पॉलस]]ने वैतागून [[नोव्हेंबर]]मध्ये शहरावर निर्वाणीचा हल्ला चढवला [[जर्मनीचे सहावे सैन्य]] स्टालिनग्राडमध्ये घुसले. त्यांनी शहराचा ९०% भाग काबीज केला. सोव्हिएत सैन्याने स्टालिनग्राडच्या बाहेर सैन्य गोळा करण्यास सुरुवात केलेली होती. जर्मन सैन्याचा मोठा भाग शहरात होता व तेथील हातोहात लढायां गुंतलेला होता. परिणामी त्यांच्या बाजू दुबळ्या पडल्या. ही संधी साधून सोव्हिएत सैन्याने [[ऑपरेशन युरेनस]] ही मोहीम सुरू केली व [[नोव्हेंबर १९]] रोजी जर्मन सैन्याच्या दोन्ही बाजूने एल्गार केला. हा हल्ला परिणामकारक ठरला व जर्मन सैन्याचा प्रतिकार खचला. दोन्हीकडून आलेले सोव्हिएत सैन्य स्टालिनग्राडच्या नैर्ऋत्येला [[कलाच]] शहराजवळ एकत्र झाले. परिणामी स्टालिनग्राडमध्ये घुसलेले सहावे जर्मन सैन्य आता चारही बाजूंनी वेढले गेले. [[चित्र:Battle of Stalingrad.png|thumb|200px|left|स्टालिनग्राडची लढाई]] अडकलेल्या जर्मन सैन्याने हिटलरकडे वेढा फोडून बाहेर पडण्याची (त्यायोगे स्टालिनग्राड परत सोव्हिएत सैन्याला देण्याची) परवानगी मागितली पण ती नाकारली गेली. हिटलरने सहाव्या सैन्याला स्टालिनग्राडमध्येच थांबायचा हुकुम सोडला व बाहेरून सैन्य पाठवून वेढा फोडण्याचे आश्वासन दिले. त्यादरम्यान लुफ्तवाफेद्वारा रसद पुरवण्याचीही ग्वाही दिली. पण लुफ्तवाफेकडून होणारी मदत ही गरजेच्या एक षष्ठांशही नव्हती व लवकरच जर्मन सैन्याची गत महिन्याभरापूर्वीच्या स्टालिनग्राडच्या नागरिकांसारखीच झाली. [[लाल सैन्य|लाल सैन्याला]] हिटलरच्या व्यूहाचा अंदाज होताच. त्यांनी [[मॉस्को]]जवळ [[ऑपरेशन मार्स]] सुरू केले व [[जर्मनीचा सैन्यसमूह मध्य|मध्य सैन्यसमूहाची]] लांडगेतोड करण्यास सुरुवात केली. परिणामी जर्मनीला तेथून स्टालिनग्राडच्या मदतीला कुमक पाठवणे अशक्य झाले. मॉस्कोकडून कुमक येत नसल्याचे पाहून [[जर्मनीचा सैन्यसमूह दक्षिण|दक्षिण सैन्यसमूहाच्या]] सेनापती [[फोन मॅनस्टीनने]] [[डिसेंबर]]मध्ये आपल्या सैन्यातून काही तुकड्या स्टालिनग्राडच्या मदतीला पाठवल्या पण स्टालिनग्राडपासून ५० कि.मी. अंतरावरील लढाईत त्यांचा पराभव झाला व त्यांनी माघार घेतली. स्टालिनग्राडमधील सहाव्या सैन्याची स्थिती दिवसेंदिवस बिकट होत चालली होती. हिटलरला अजूनही स्टालिनग्राडमध्ये पराभव मान्य नव्हता. जानेवारीत त्याने जनरल पॉलसला [[फील्ड मार्शल|फील्डमार्शल]]पदी पदोन्नती दिली. जर्मनीच्या इतिहासात एकाही फील्डमार्शलने शत्रूसमोर शरणागती पत्करली नव्हती तसेच एकही फील्डमार्शल शत्रूच्या हाती जिवंत लागलेला नव्हता. फोन पॉलसच्या पदोन्नतीतून हिटलर जणू काही फोन पॉलस व सहाव्या सैन्याला संदेशच देत होता की त्यांनी शरणागती पत्करणे हिटलरला मंजूर नव्हते. अपेक्षित होते ते मरेपर्यंत लढणे व हरल्यास मरणे. परंतु फोन पॉलसला हे पटले नाही. आपल्या सैन्याची दयनीय अवस्था पाहून त्याने [[फेब्रुवारी २]] रोजी सोव्हिएत सैन्यासमोर शरणागती पत्करली. असलेल्या सैनिकांपैकी २२ जनरलांसह फक्त ९१,००० सैनिकांना जिवंतपणी युद्धबंदी केले गेले. यांपैकीसुद्धा केवळ ५,००० युद्धाच्या अंतापर्यंत जिवंत राहिले. अतिशय दारुण अशा या लढाईत दोन्ही पक्षांचे अपरिमित नुकसान झाले. दोन्हीकडचे मिळून २०,००,००० व्यक्ती मरण पावल्या. पैकी अक्ष राष्ट्रांचे ८,५०,००० सैनिक व उरलेले सोव्हिएत सैनिक व नागरिक होते. तोपर्यंतच्या जगाच्या इतिहासातील मृतांच्या आकड्याच्या दृष्टीने ही सगळ्या मोठी लढाई ठरली. ==== प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== '''नैर्ऋत्य व मध्य प्रशांत महासागर''' [[जपान]]विरुद्ध युद्धाची तयारी करीत असताना [[:वर्ग:अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष|अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्ष]] [[फ्रॅंकलिन डिलानो रूझवेल्ट]]ने अमेरिकेत राहणाऱ्या जपानी, इटालियन व जर्मन वंशाच्या अमेरिकन नागरिकांना बंदिवासात धाडण्याचा हुकुम सोडला. युद्ध संपेपर्यंत हे लोक हलाखीच्या अवस्थेत तुरुंगसदृश जागेत राहिले. त्यादरम्यान त्यांची संपत्ती सरकार व इतर नागरिकांनी बळकावली. [[एप्रिल महिना|एप्रिल]] [[इ.स. १९४२|१९४२मध्ये]] [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेने]] जपानवर पहिला हल्ला केला. [[टोक्यो]]वरील बॉम्बफेकीने नुकसान जास्त झाले नसले तरी अमेरिकन जनतेच्या अंगावर मूठभर मांस चढले व जपानने आपले काही सैन्य व आरमार स्वतःच्या किनाऱ्याजवळ परत बोलावले. मेमध्ये जपानी आरमाराने [[न्यू गिनी]]तील [[पोर्ट मोरेस्बी]] शहरावर हल्ला केला. दोस्त राष्ट्रांच्या आरमाराने [[कॉरल समुद्राची लढाई|कॉरल समुद्राच्या लढाईत]] जपानला रोखले परंतु अमेरिकेची [[यु.एस.एस. लेक्झिंग्टन]] ही विमानवाहू नौका त्यात बळी पडली. कॉरल समुद्राची ही लढाई विमानवाहू नौकांची आमनेसामने झालेली पहिलीच लढाई होती. पुढच्या महिन्यात दोन्ही आरमारात पुन्हा टक्कर झाली ती [[मिडवेची लढाई|मिडवेच्या लढाईत]]. तोपर्यंत अमेरिकेच्या तंत्रज्ञांनी जपानी कूटसंदेशलेखनपद्धती उकलली होती व त्यामुळे त्यांना जपानी बेतांची पूरेपूर माहिती होती. अमेरिकेच्या बॉम्बफेकी विमानांनी जपानच्या चार विमानवाहू नौका बुडवल्या व जपानी आरमाराचा कणा मोडला. इतिहासकारांच्या मते ही लढाई युद्धातील निर्णायक क्षणांपैकी होती. येथून जपानच्या अनिर्बंध सत्ताप्रसाराला खीळ बसली. [[चित्र:ग्वादालकॅनाल अमेरिकन सैनिक.jpg|thumb|200px|right|ग्वादालकॅनालमध्ये अमेरिकन सैनिक]] [[मे]]मध्ये न्यू गिनीवर समुद्रीमार्गाने केलेले आक्रमण फसल्यावर जपानने जुलैमध्ये जमिनीवरून हल्ला केला. पोर्ट मोरेस्बीच्या पश्चिमेस जंगलात जमा होऊन [[कोकोडा पायवाट|कोकोडा पायवाटेवरून]] जपानी सैन्याने हल्ला केला. त्यावेळी पोर्ट मोरेस्बीचा बचाव करण्याची जबाबदारी [[ऑस्ट्रेलियन सैना|ऑस्ट्रेलियन सैन्यावर]] होती. ५,००० सैनिकांनी मिळेल त्या हत्यारांनिशी आपल्यापेक्षा बऱ्याच मोठ्या सैन्याचा यशस्वी प्रतिकार केला व जपानी सैन्याला मागे रेटले. यानंतर दोन्ही सैन्यांनी कुमक मागवली व [[सप्टेंबर]]मधील [[मिल्ने बेची लढाई|मिल्ने बेच्या लढाईनंतरही]] [[जानेवारी]] [[इ.स. १९४३|१९४३पर्यंत]] चकमकी होत राहिल्या पण दोस्त सैन्याने पोर्ट मोरेस्बी शत्रूच्या हाती पडू दिले नाही. जपानी सेनेचा जमिनीवरील युद्धात हा प्रथम पराभव होता. [[ऑगस्ट ७]]ला [[अमेरिकेचे मरीन सैन्यदल|अमेरिकेचे मरीन सैनिक]] [[ग्वादालकॅनालची लढाई|ग्वादालकॅनालच्या लढाईत]] उतरले. [[ग्वादालकॅनाल]] बेटावर वर्चस्व मिळवण्यासाठी झालेली ही लढाई सहा महिने चालली. यादरम्यान आसपासच्या समुद्रात अनेक आरमारी लढाया झाल्या त्यातील काही म्हणजे [[साव्हो बेटाची लढाई]], [[केप एस्पेरान्सची लढाई]], [[ग्वादालकॅनालची आरमारी लढाई]], [[तासाफरोंगाची लढाई]], इ. '''चीन-जपान युद्ध''' पर्ल हार्बरवरील हल्ल्यानंतर जपानने [[चीन]]वर नव्याने हल्ला केला. यावेळी त्यांचा रोख [[चांग्शा]] शहर जिंकण्यावर होता. जपानने १,२०,००० सैनिकांसह केलेल्या [[चांग्शाची लढाई, इ.स. १९४२|हल्ल्याला]] चीनने ३,००,००० सैनिकांनी प्रत्युत्तर दिले. दोन बाजूंनी चीनी सैन्याच्या कचाट्यात सापडलेल्या जपानने तेथून काढता पाय घेतला. ==== आफ्रिकेतील रणांगण ==== '''ईशान्य आफ्रिका''' [[चित्र:Bundesarchiv Bild 101I-783-0150-28, Nordafrika, Panzer III.jpg|thumb|200px|left|जर्मनीच्या पॅंझर कोरचे रणगाडे आफ्रिकेत]] [[इ.स. १९४२|१९४२]]च्या सुरुवातीला दोस्त राष्ट्रांना आफ्रिकेतील काही सैन्य पूर्वेच्या आघाडीवर पाठवावे लागले. याच वेळी [[जनरल रोमेल]]ने [[लिब्या]]तील [[बेंगाझी]] शहर काबीज केले. त्यानंतर त्याने [[गझालाची लढाई|गझालाच्या लढाईत]] दोस्त सैन्याला हरवले व [[टोब्रुक]] जिंकून घेत दोस्त सैन्याची वाताहत केली. टोब्रुकला हजारो युद्धबंदी व मोठी रसद मिळवून रोमेलने [[इजिप्त]]वर चढाई केली. इजिप्तमध्ये [[अल अलामेनची पहिली लढाई]] [[जुलै]] [[इ.स. १९४२|१९४२मध्ये]] झाली. रोमेलने दोस्त सैन्याला मागे रेटत [[अलेक्झांड्रिया, इजिप्त]] व [[सुएझ]]पर्यंत ढकलले पण आता जर्मन सैन्याकडील इंधन व अन्नसाठाही संपत आलेला होता व कोपऱ्यात सापडलेल्या दोस्त सैन्याचा प्रतिकारही तिखट झाला होता. अल अलामेनच्याच जवळ [[अल अलामेनची दुसरी लढाई|दुसरी लढाई]] झाली ती [[ऑक्टोबर २३]] व [[नोव्हेंबर ३]]च्या दरम्यान. [[लेफ्टनंट जनरल]] [[बर्नार्ड मॉॅंटगोमरी]]च्या नेतृत्वाखाली [[ब्रिटनचे आठवे सैन्य|ब्रिटिश आठव्या सैन्याने]] रोमेलला माघार घेण्यास भाग पाडले. रोमेलने आफ्रिका कोरसह [[ट्युनिसिया]]त माघार घेतली '''वायव्य आफ्रिका''' दोस्त राष्ट्रांनी [[नोव्हेंबर ८]], [[इ.स. १९४२|१९४२]] रोजी [[ऑपरेशन टॉर्च]] नावाची मोहीम सुरू केली. [[कॅसाब्लांका]], [[ओरान]] व [[अल्जीयर्स]]मधून सैनिक घुसवून उत्तर आफ्रिका जिंकण्याच्या बेताने उतरलेल्या या सैन्याला काही दिवसांनी [[बोने]] येथे उतरलेल्या सैनिकांची साथ मिळाली. हा सगळा जथा ट्युनिसियातील रोमेलच्या सैन्यावर चाल करून गेला. रस्त्यात [[विची फ्रान्स]]च्या सैन्याने नाममात्र प्रतिकार केला पण शत्रूची संख्या व कुवत पाहून लगेचच हत्यारे खाली ठेवली. यामुळे चिडलेल्या [[ॲडॉल्फ हिटलर]]ने वीचि फ्रान्सवर हल्ला करून तेथील नाममात्र सरकारसुद्धा पदच्युत केले व लष्करी कायदा लावला. आता ट्यूनीशियातील जर्मन व इटालियन सैन्य [[अल्जीरिया]] व [[लीबिया]]कडून चाल करून येणाऱ्या दोस्त सैन्याच्या कचाट्यात सापडले. [[जनरल रोमेल|रोमेलने]] ही कोंडी फोडण्यासाठी [[कॅसरीन पासची लढाई|कॅसरीन पासच्या लढाईत]] अमेरिकन सैन्याला धूळ चारली व अक्ष सैन्याचा एक भाग सोडवला. पण उरलेल्या अक्ष सैन्याने लवकरच पराभव पत्करला. === बदलते वारे - इ.स. १९४३ === ==== युरोपीय रणांगण ==== '''सोव्हिएत कारवाया''' [[चित्र:सोव्हिएत सैनिक ड्नाइपर.jpg|thumb|200px|right|सोव्हिएत सैनिक ड्नाइपर नदी ओलांडताना]] [[स्टालिनग्राडचा वेढा|स्टालिनग्राडच्या विजयानंतर]] [[लाल सैन्य|लाल सैन्याने]] जर्मन सैन्याचा पाठपुरावा करण्यास सुरुवात केली. मुख्यत्वे [[डॉन नदी]]च्या आसपासच्या या कारवायात सोव्हिएत सैन्याला सुरुवातीस यश मिळाले पण लवकरच जर्मनीने नव्या दमाने त्यांचा प्रतिकार केला व एकामागोमाग लढाया जिंकल्या. [[खार्कोव्ह]] शहर परत जर्मनीच्या हातात गेले. सोव्हिएत सैन्याने वर्षअखेर [[खार्कोव्हची चौथी लढाई|खार्कोव्ह परत मिळवले]]. सोवयेत सैन्याची चढती कमान पाहून [[ॲडॉल्फ हिटलर]]ने आपल्या सैन्याला [[ड्नाइपर नदी]]पर्यंत माघार घेण्याची परवानगी दिली. [[सप्टेंबर]]पर्यंत ड्नाइपरच्या तीरावर बचावफळी तयार करण्यात आली पण लवकरच सोव्हिएत सैन्याने तेथून जवळच ड्नाइपर ओलांडली व एकामागोमाग शहरे काबीज करण्यास सुरुवात केली. [[झापोरोझ्ये]] व [[ड्नेप्रोपेट्रोव्ह्स्क]] नंतर लाल सैन्याने [[युक्रेन]]ची राजधानी [[क्यीव्ह]]कडे मोर्चा वळवला. [[नोव्हेंबर]]मध्ये क्यीव्हच्या दोन्ही बाजूंनी हल्ला करीत सोव्हिएत सैन्य शहरात दाखल झाले. [[डिसेंबर २४]]ला [[कोरोस्टेन]] जिंकून घेउन तेथून रेल्वेमार्गाच्या बाजूने चाल करीत सोव्हिएत व युक्रेनियन सैन्याने [[इ.स. १९३९|१९३९ च्या]] सोव्हिएत-[[पोलंड]] सीमेपर्यंत धडक मारली. '''जर्मन कारवाया''' [[इ.स. १९४३|१९४३चा]] [[वसंत]] जर्मन आणि सोव्हिएत सैन्यांनी पुनर्बांधणीत घालवला. तयारी पूर्ण न झाल्यामुळे जर्मनीने आघाडी उघडणे लांबवले. अखेर [[जुलै ४]]च्या सुमारास [[वेह्रमाख्ट]]ने दुसऱ्या महायुद्धातील आपले सगळ्यात मोठे दल जमा केले आणि [[कुर्स्क]] शहरावर चाल केली. याची कल्पना असलेल्या लाल सैन्याने येथे मातीचे कामचलाउ किल्ले उभारून त्याआडून प्रतिकार केला. जर्मनीने रशियन व्यूहरचनेतील पान उचलून कुर्स्कच्या उत्तर व दक्षिणेकडून एकदम चाल केली होती. त्यांचा बेत सोव्हिएत सैन्याच्या पिछाडीचा प्रदेश काबीज करून [[स्टालिनग्राड]]प्रमाणे रशियाच्या ६० डिव्हिजन पकडण्याचा होता. उत्तरेकडून आलेल्या जर्मन सैन्याला फारशी प्रगती करता नाही आली पण दक्षिणेतून त्यांनी बरीच मजल मारली. वेढले जाण्याची शक्यता ओळखून सोव्हिएत सैन्याने आपली राखीव दलेसुद्धा आता युद्धात उतरवली. यावेळी झालेली [[कुर्स्कची लढाई]] ही रणगाड्यांची युद्धातील सगळ्यात मोठी लढाई ठरली. [[प्रोखोरोव्ह्का]] शहराजवळ झालेल्या या लढाईत दोन्ही बाजूंनी होतीनव्हती ती सगळी शक्ती पणाला लावली. जर्मनीचे सैन्य गेली चार वर्षे अव्याहत लढत होते व त्यांच्याकडे राखीव असे सैन्य नव्हतेच. उलटपक्षी रशियाने आपले ताज्या दमाचे राखीव सैन्य रणात उतरवले होते. याची परिणती लवकरच दिसून आली. जर्मन हल्लेखोरांचा धुव्वा उडवत सोव्हिएत सैन्याने त्यांना युद्धाच्या सुरुवातीपेक्षा मागे रेटले. '''दोस्तांचे इटलीवर आक्रमण''' [[ऑगस्ट महिना|ऑगस्ट]] [[इ.स. १९४३|१९४३मध्ये]] [[रोमेल]]ने [[कॅथेरीन पासची लढाई|कॅथेरीन पासच्या लढाईत]] दोस्त सैन्याला गुंगारा दिला होता पण [[ट्युनिसिया]]तील उरलेले अक्ष सैन्य फारसा प्रतिकार करू शकले नाही व २,५०,००० सैनिकांनी तेथे आत्मसमर्पण केले. यात इटलीच्या सैन्यदलातील बहुसंख्य सैनिक होते. दरम्यान [[जुलै]]मध्ये दोस्त राष्ट्रांनी [[ऑपरेशन हस्की]] मोहीमेंतर्गत [[सिसिली]]वर चढाई केली व महिन्याभरात बेट जिंकून घेतले. शत्रु दाराशी येऊन ठेपलेला बघताच [[इटली]]तील [[बेनितो मुसोलिनी]]चे सरकार गडगडले. राजा [[व्हिक्टर इम्मॅन्युएल तिसरा, इटली|व्हिक्टर इम्मॅन्युएल तिसऱ्याने]] मुसोलिनीला पदच्युत केले व [[ग्रेट फाशिस्ट काउन्सिल]]च्या संमतीने त्याला अटकही करवली. [[पीयेत्रो बॅदोग्लियो]]च्या नेतृत्वाखालील नवीन सरकारने युद्ध चालू ठेवण्याचे जाहीर केले पण एकीकडे दोस्त राष्ट्रांशी गुप्त वाटाघाटी सुरू केल्या. यात ठरल्याप्रमाणे दोस्तांनी [[सप्टेंबर ३]] रोजी इटलीवर चढाई केली. चार-पाच दिवस नाममात्र प्रतिकार करून इटलीने शरणागती पत्करली. राजा व त्याचे कुटुंब बॅदोग्लियोच्या सरकारसह [[रोम]]हून दक्षिणेला पळून गेले. नेतृत्वहीन इटालियन सैन्याने तुरळक लढाया केल्या पण थोड्याच दिवसांत त्यांनीही शस्त्रे खाली ठेवली. हे पाहताच उत्तरेतून जर्मन सैन्य पुढे सरसावले व त्यांनी दोस्त सैन्याला रोमच्या दक्षिणेला [[गुस्ताव रेषा|गुस्ताव रेषेवर]] चार-पाच महिने रोखून धरले. जर्मनीने उत्तरेत [[सालोचे इटालियन समाजवादी प्रजासत्ताक]] या नावाखाली जर्मनधार्जिणे सरकार मुसोलिनीच्या हाती देऊन बसवले. याचवेळी जर्मनीने [[युगोस्लाव्हिया]]त आपले सैनिक [[पाचवी सुजेत्का मोहीम|पाठवून]] तेथील भूमिगत चळवळ चिरडण्याचा प्रयत्न केला. '''अटलांटिकची लढाई''' [[जर्मनी]]ने आपल्या [[यु-बोट|यु-बोटींनी]] दोस्त राष्ट्रांच्या आरमाराला गेली चार वर्षे सळो की पळो केलेले होते. आता दोस्तांनी त्यांचे आरमारी व्यूह बदलले व यु-बोटींचा प्रतिकार करण्यास सुरुवात केली. [[इ.स. १९४३|१९४३मध्ये]] यु-बोटींना नौकांचे दोन तांडे बुडवण्यात यश आले पण शत्रूने अनेक यु-बोटीही बुडवल्या. जर्मनीत नवीन यु-बोटी तयार होणे जवळजवळ थंडावलेच होते. आपली संख्या कमी होत असलेली पाहून यु-बोटींनी खुल्या समुद्रात हल्ले करण्याचे सोडले व किनाराऱ्याच्या जवळ राहून शिकार शोधणे पसंत केले. यु-बोटींचा धोका कमी होताच दोस्त आरमारांनी [[आर्क्टिक महासागर|आर्क्टिक समुद्रातून]] [[रशिया]]कडे रसद धाडण्यास पुनः सुरुवात केली. यामुळे सोव्हिएत संघाचे पारडे जड होणार असे दिसताच जर्मन आरमाराने आपला मोर्चा तिकडे वळवला. [[नॉर्थ केपची लढाई|नॉर्थ केपच्या लढाईत]] [[रॉयल नेव्ही]]च्या [[एच.एम.एस. ड्युक ऑफ यॉर्क]], [[एच.एम.एस. बेलफास्ट]] व इतर काही विनाशिकांनी मिळून जर्मनीची शेवटची [[बॅटल क्रुझर]] [[शार्नहॉर्स्ट]]ला जलसमाधि दिली. ==== आशिया व प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== '''मध्य व नैर्ऋत्य प्रशांत महासागर''' दोस्त सैन्याने [[जानेवारी २]]ला [[न्यू गिनी]]तील [[बुना, न्यू गिनी|बुना]] शहर जिंकले व [[पोर्ट मोरेस्बी]]वरील जपानी टांगती तलवार दूर केली. [[जानेवारी २२]] पर्यंत पुढे चाल करीत त्यांनी जपानी सैन्याचे पूर्व आणि पश्चिम न्यू गिनीमध्ये ये-जा करण्याचे मार्गही बंद केले. त्यामुळे दोन्हीकडच्या जपानी सैन्यांना हरवणे सोपे झाले. अमेरिकन सैन्याने [[फेब्रुवारी ९]]ला [[ग्वादालकॅनाल]] मुक्त केले व [[सोलोमन द्वीपसमूह|सोलोमन द्वीपांवर]] चढाई केली व वर्षअखेर तेही जिंकून घेतले. '''चीन-जपान युद्ध''' [[चित्र:Changde battle.jpg|thumb|200px|left|चांग्डेची लढाई]] [[चीन]]च्या [[हुनान]] प्रांतातील [[चांग्डे]] शहरावर [[जपान]]ने [[नोव्हेंबर २]], [[इ.स. १९४३|१९४३]] रोजी १,००,००० सैनिकांसह [[चांग्डेची लढाई|हल्ला]] केला. पुढील काही दिवसांत हे शहर जपान व चीनच्या हाती पडले पण अंती चीनने जपानी आक्रमकांना हुसकावून लावले व बाहेरून मदत मिळेपर्यंत शहर लढवले. [[स्टालिनग्राडचा वेढा|स्टालिनग्राडप्रमाणे]] चाललेल्या या युद्धात दोन्हीकडचे मिळून १,००,०००हून अधिक व्यक्ती मृत्युमुखी पडल्या '''आग्नेय आशिया''' चीनमध्ये सम्राट [[च्यांग कै-शेक]]च्या नेतृत्वाखालील [[कॉमिन्टांग सैन्य]] आणि [[साम्यवादी]] [[माओ झेडॉॅंग]]च्या नेतृत्वाखालील चीनी सैन्य जपानी आक्रमणाचा सामना करीत असले तरी दोघांत एकवाक्यता नव्हती व एकमेकांत कुरबुरी सुरूच होत्या. इकडे ब्रिटनने दोन्ही सैन्यांना [[बर्मा रोड]] नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या घनदाट जंगल व कठीण पर्वत पार करीत [[आसाम]] पासुन ब्रह्मदेश(आताचे [[म्यानमार]])मार्गे रसद पुरवठा सुरू ठेवला होता. जपानने म्यानमार हस्तगत केल्यावर हा मार्ग बंद पडला. यावर उपाय म्हणून [[रॉयल एरफोर्स]]ने ईशान्य भारतातील विमानतळांवरून ही मदत सुरू ठेवली होती. जपानी सैन्य ब्रह्मदेशातून हटत नाही ही पाहिल्यावर ब्रिटनने चीनी सैन्याला [[अरुणाचल प्रदेश]]मार्गे भारतात आणले व अमेरिकन जनरल [[जोसेफ स्टिलवेल]]ने त्यांना नवी तालीम व शस्त्रास्त्रे दिली. या चीनी सैन्याच्या पाठबळावर आता ब्रिटनने भारतातून चीनला जाण्यासाठी [[लेडो मार्ग]] बांधण्याचे काम सुरू केले. === शिकाऱ्याचीच शिकार? - इ.स. १९४४ === ==== युरोपीय रणांगण ==== '''शिशिर-वसंतातील सोव्हिएत कारवाया''' [[लाल सैन्य|लाल सैन्याने]] [[जानेवारी]]त [[लेनिनग्राडचा वेढा]] उठवल्यावर [[जर्मनी]]ने पद्धतशीरपणे माघार घेत तेथून दक्षिणेला बचावफळी उभारली. त्या भागातील तळ्यांचा आधार घेत जर्मनीला ही आघाडी उभारण्यात यश आले पण त्या सुमारास जनरल [[हान्स-व्हॅलेन्टिन ह्युब]]चे [[पहिले पॅन्झर सैन्य]] दोन बाजूंनी चालून आलेल्या सोव्हिएत सैन्याच्या कचाट्यात सापडले. सात आठवड्यांनी त्यांनी आपली सुटका करून घेतली पण बरेचसे जर्मन रणगाडे व तोफा शत्रूच्या हाती पडल्या. [[वसंत]] ऋतुत जर्मनीने [[युक्रेन]]मधूनही माघार घेतली पण त्यांच्या [[जर्मनीचा दक्षिण सैन्यसमूह|दक्षिण सैन्यसमूहातील]] [[जर्मनीचे सतरावे सैन्य|सतरावे सैन्य]] बचावासाठी तेथे थांबले. वसंतअखेर लाल सैन्याच्या [[लाल सैन्याची तिसरी युक्रेनियन आघाडी|तिसऱ्या युक्रेनियन आघाडीने]] त्यावर हल्ला करून जर्मन सैन्याचा धुव्वा उडवला. रशियन सैन्याने या लढाईत [[काळा समुद्र|काळ्या समुद्रापार]] माघार घेणाऱ्या जर्मन सैन्याचा रस्ताही तोडला व २,५०,००० जर्मन व रोमेनियन सैनिकांना यमसदनी धाडले. याच सुमारास सोव्हिएत सैन्याने [[रोमेनिया]]तील [[याश|इयासी]] शहरावर चढाई केली. महिनाभर शहर लढवल्यावर जर्मन-रोमेनियन सैन्याने [[टारगुल फ्रुमोसची लढाई|टारगुल फ्रुमोसच्या लढाईनंतर]] हार पत्करली व शहर सोव्हिएत सैन्याच्या हातात आले. यामुळे आता [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत संघाला]] रोमेनियावर पुढील चाल करणे सोपे झाले. शत्रूची ही चाल पाहून [[ॲडॉल्फ हिटलर]]ने अंदाज बांधला की [[हंगेरी]] पक्ष बदलून सोव्हिएत संघाला सामील होइल. हे टाळण्यासाठी जर्मनीने हंगेरीवर चढाई केली व आपले सैन्य देशभर पसरवले. उत्तरेत [[फेब्रुवारी महिना|फेब्रुवारी]]त [[फिनलंड]]ने [[स्टालिन]]शी तहाची बोलणी सुरू केली पण स्टालिनने पुढे केलेली तहाची कलमे त्यांना मंजूर नव्हती. [[जून ९]] रोजी सोव्हिएत संघाने [[कारेलियन द्वीपकल्प|कारेलियन द्वीपकल्पावरून]] चौथे आक्रमण केले व तीन महिन्यात फिनलंडला नमवून तह करणे भाग पाडले. '''इटली व मध्य युरोप''' [[इटली]]ने शरणागती पत्करल्यावर जर्मन सैन्याने [[इटालियन द्वीपकल्प|इटालियन द्वीपकल्पाचा]] बचाव करण्याचे ठरवले व [[रोम]]च्या दक्षिणेस [[एपेनाइन पर्वत|एपेनाइन पर्वतातून]] [[गुस्ताव रेषा|गुस्ताव रेषेवर]] बचावाची फळी उभारली. अनेक प्रयत्नांनंतरसुद्धा दोस्तांना ही फळी फोडता आली नाही. पर्यायाने त्यांनी त्यास वळसा घालण्याचा प्रयत्न केला. [[ऑपरेशन शिंगल]] नावाखाली केलेल्या या मोहिमेने [[आंझियो]] येथे [[जानेवारी २२]], [[इ.स. १९४४|१९४४]] रोजी समुद्रातून हल्ला केला खरा पण किनाऱ्यावर उतरलेल्या सैन्याला लगेचच जर्मन सैन्याने वेढले व हाही प्रयत्न फसला. गुस्ताव रेषा पार करण्यासाठी बेचैन झालेल्या दोस्त सैन्याने परत समोरासमोरचे हल्ले सुरू केले. [[इ.स. ५२४|५२४]]मध्ये उभारलेली [[मॉॅंते कॅसिनो]] येथील ख्रिश्चन साधूंची वस्ती [[अमेरिकन वायु सेना|अमेरिकन वायु सेनेने]] [[फेब्रुवारी १५]] रोजी उद्ध्वस्त केली. त्यांचा असा समज झाला होता की या वस्तीत राहून जर्मन सैन्य त्यांच्या तोफखान्याला गुप्त बातम्या पुरवत होते. बेचिराख झालेल्या या वस्तीत जर्म सैनिक [[फेब्रुवारी १७]]ला आले व त्यांनी आता तेथे ठाण मांडले. [[मे १८]] पर्यंत चार वेळा दोस्त सैन्याने येथे हल्ले केले. यात २०,००० जर्मन तर ५४,००० दोस्त सैनिक मृत्युमुखी पडले. अखेर गुस्ताव रेषेवरची बचावाची जर्मन फळी फुटली व दोस्त सैन्याने उत्तरेकडे आगेकूच सुरू केली. [[जून ४]]ला हे सैनिक रोममध्ये पोचले तर ऑगस्टमध्ये [[फ्लोरेंस]]ला. हेमंत ऋतूच्या सुमारास जर्मन सैन्याने [[टस्कनी]]तील एपेनाइन पर्वतातील [[गॉथिक रेषा|गॉथिक रेषेवर]] पुन्हा जमवाजमव करून त्यांना रोखले युरोपमधील युद्धाचा एकंदर रागरंग बघून जर्मनीने मध्य युरोपमधून माघार घेतली व हंगेरीत आपल्या सैन्याची पुनर्बांधणी करण्याचा प्रयत्न सुरू केला. [[रोमेनिया]]ने [[ऑगस्ट महिना|ऑगस्ट]] [[इ.स. १९४४|१९४४मध्ये]] दल बदलून जर्मनीवर युद्ध पुकारले. यामुळे [[युक्रेन]]मधून माघार घेणाऱ्या जर्मन सैन्याला धोका निर्माण झाला. [[बल्गेरिया]]ने [[सप्टेंबर]]मध्ये शरणागती पत्करली. '''बॉम्बहल्ले''' जून इ.स. १९४४मध्ये [[जर्मनी]]ने सर्वप्रथम [[क्रुझ क्षेपणास्त्रे|क्रुझ क्षेपणास्त्रांचा]] उपयोग युद्धात केला. [[व्ही-१ उडते बॉम्ब|व्ही-१ उडत्या बॉम्बने]] [[युनायटेड किंग्डम]]वर प्रत्यक्ष हल्ले होऊ लागले. काही महिन्यांनी जर्मनीने ही कला अधिक विकसित केली व [[व्ही-२]] हे द्रव-इंधन वापरणारे [[बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्रे]] वापरण्यास सुरुवात केली. या हल्ल्यांना उत्तर व [[लुफ्तवाफे]]च्या कारवाया रोखण्यासाठी म्हणून अमेरिका, यु.के. व कॅनडाच्या वायुदलांनी व्यूहात्मक बॉम्बफेकींनी सुरुवात केली. सुरुवातीला सरहद्दीवरच्या गावांवरील या धाडी हळूहळू जर्मनीच्या मुख्य शहरांपर्यंत पोचल्या. एर चीफ मार्शल हॅरिसने आखणी केलेल्या या हल्ल्यांनी जर्मन प्रजा संत्रस्त होऊ लागली. हे ओळखून [[विन्स्टन चर्चिल]]ने मग दहशतवादी धाडी मारण्याचे आदेश दिले. यात विमानांच्या अनेक स्क्वॉड्रन (५०० ते १,००० विमाने) एकाचवेळी अनेक दिशांनी एकाच शहरावर चाल करून जायच्या व संपूर्ण शहरच्या शहर बेचिराख करण्याची योजना होती. हे पार पाडणारी विमाने अग्निजन्य बॉम्ब वापरून आपली निशाणे संपूर्णतः उद्ध्वस्त करीत. अशा अनेक हल्ल्यांमध्ये विमानतळ, कारखाने, पाणबुड्यांची आश्रयस्थाने, रेल्वे-यार्ड, तेलसाठे तसेच व्ही-१ व व्ही-२ क्षेपणास्त्रांचे तळ नष्ट करण्याचा उद्देश होता. सहसा या हल्ल्यांमध्ये आसपासच्या नागरिक वस्त्याही बळी पडत. या टोळधाडींचा मुकाबला करण्यास आता लुफ्तवाफे कमी पडू लागली व उरलासुरला विरोधही मोडून काढणे दोस्त वायुसेनांना सोपे झाले. इ.स. १९४४ च्या अंतापर्यंत पश्चिम आघाडीवर लुफ्तवाफेकडे फक्त तुरळक प्रमाणात विमानांच्या तुकड्या उरल्या होत्या. परिणामतः इ.स. १९४५ च्या मध्यापर्यंत जर्मनीतील जवळजवळ सगळी मुख्य शहरे बेचिराख झालेली होती. '''वॉर्सोत उठाव''' [[लाल सैन्य]] [[वॉर्सो]]च्या जवळ आल्याची बातमी ऐकून तेथील जनतेला वाटले की आता वॉर्सोची मुक्ती जवळच आहे. त्यामुळे [[ऑगस्ट १]] रोजी त्यांनी जर्मन सैन्याविरुद्ध उठाव केला. [[ऑपरेशन टेम्पेस्ट]] मोहिमेतून त्यांना मदत मिळेत अशी त्यांना आशा होती. अंदाजे ४०,००० क्रांतिकाऱ्यांनी वॉर्सो काबीज केले. परंतु लाल सैन्याने आपली कूच अलीकडेच थांबवली व शहराबाहेरुनच तोफांचा मारा करून मदत करण्याचे चालू ठेवले. इकडे जर्मन सैन्याने कुमक पाठवून उठाव दाबण्याचे सुरू केले. शेवटी [[ऑक्टोबर २]] रोजी हा उठाव संपला. जर्मन सैन्याने संपूर्ण शहर बेचिराख केले. '''ग्रीष्म-हेमंतातील सोव्हिएत कारवाया''' [[चित्र:Red Army greeted in Bucharest.jpg|200px|left|thumb|[[बुखारेस्ट]] मध्ये लाल सैन्याचे स्वागत करीत असलेले नागरिक ([[ऑगस्ट ३१]], [[इ.स. १९४४]].]] आर्मी ग्रूप सेंटरचा नायनाट केल्यावर लाल सैन्याने जुलै १९४४ च्या मध्यास दक्षिणेला असलेल्या जर्मन सैन्यावर हल्ला चढवला व महिन्याभरात [[युक्रेन]]मधून जर्मनीची हकालपट्टी केली. यासाठी सोव्हिएत दुसऱ्या व तिसऱ्या युक्रेनी फळीने जर्मनीच्या ''हीरेस्ग्रुप स्युडयुक्रेन'' या बचावफळीचा विनाश केला व थेट रोमेनियापर्यंत धडक मारली. या प्रभावी हालचालीने [[रोमेनिया]]ने पक्ष बदलला व जर्मनीची साथ सोडून ते आता दोस्त राष्ट्रांना सामील झाले. ऑक्टोबर १९४४मध्ये जनरल मॅक्सिमिलियन फ्रेटर-पिकोच्या सहाव्या जर्मन सैन्याने [[डेब्रेसेन]] जवळ सोव्हिएत मार्शल रोडियोन याकोव्लेविच मॅलिनोव्स्कीच्या ग्रुप प्लियेवच्या तीन कोरना वेढा घालून त्यांचा [[डेब्रेसेनची लढाई|धुव्वा उडवला]]. पूर्व आघाडीवरचा जर्मन सैन्याचा हा अखेरचा विजय होता. डिसेंबर १९४४ पासुन लाल सैन्याच्या पहिल्या, दुसऱ्या व तिसऱ्या बाल्टिक आघाडींनी जर्मन आर्मी ग्रुप सेंटरचा उरला सुरला भाग व आर्मी ग्रुप नॉर्थशी झटापटी करून बाल्टिक प्रदेश काबीज केला. यात जर्मनीच्या दोन्ही सैन्यसमूहांची ताटातूट झाली व [[लात्व्हिया]]त [[कूरलॅंड पॉकेट]]ची रचना झाली. [[डिसेंबर २९]], १९४४ ते [[फेब्रुवारी १३]] १९४५पर्यंत सोव्हिएत सैन्याने [[बुडापेस्ट]]ला वेढा घातला. बुडापेस्टचा बचाव करण्यासाठी हंगेरीच्या सैन्याबरोबरच [[वाफेन-एस.एस.]]ची कुमक होती. या वेढ्यात दोन्ही बाजूंची अपरिमित हानी झाली. '''दोस्तांचे पश्चिम युरोपवर आक्रमण''' {{main|नॉर्मंडीची लढाई|फलैस पॉकेट|ऑपरेशन ड्रगून|पॅरिसची मुक्ती}} [[चित्र:1944 NormandyLST.jpg|thumb|right|200px|[[ओमाहा बीच]]वर उतरणारे अमेरिकन सैनिक, [[नॉर्मंडीची लढाई|डी-डे]] ([[जून ६]], [[इ.स. १९४४]]).]] [[जून ६]], [[इ.स. १९४४]] रोजी पाश्च्यात्य दोस्त राष्ट्रांनी (अमेरिका, युनायटेड किंग्डम व कॅनडा) जर्मन आधिपत्याखालील [[फ्रान्स]]च्या [[नॉर्मंडी]] किनाऱ्यावर हल्ला केला. त्याला जर्मनीने खंबीर उत्तर दिले. [[ओमाहा बीच]] व [[केन, फ्रान्स|केन शहरांच्या]] आसपास तुंबळ युद्ध झाले पण दोस्तांना पाय रोवण्यात यश मिळाले. महिनाभर नॉर्मंडीच्या आसपास जम बसवल्यावर जुलैच्या अखेरीस अमेरिकन सैन्याने [[ऑपरेशन कोब्रा]] मोहीमेंतर्गत आपले वर्चस्व पसरविण्यास सुरुवात केली. [[ॲडॉल्फ हिटलर]]ला या चालीची खबर मिळताच त्याने नॉर्मंडीच्या आसपासच्या जर्मन सेनेला प्रतिहल्ला चढवण्यास फर्मावले पण हा प्रतिहल्ला सपशेल फसला. याचे मुख्य कारण म्हणजे चाल करून येणारे जर्मन सैन्य आता दोस्त वायुसेनेचे सोपे शिकार झाले. यापूर्वी आपल्या लपवलेल्या ठाण्यांत दबा धरून बसलेल्या जर्मन सैन्याला टिपणे अशक्य असले होते, पण आता उघड्या रानातून चाल करून येणाऱ्या जर्मन सैन्याची दोस्त वायुसेनांनी वाताहत उडवली. बाजूने चाल करून येण्याऱ्या जर्मन सैन्याला थोपवण्यासाठी अमेरिकन सैन्याने आपल्या बाजूच्या फळ्या भक्कम ठेवल्या होत्या. पुढे सरकत अमेरिकन फौजेने जर्मनीच्या सातव्या सैन्याला व [[पाचवे पॅंझर सैन्य|पाचव्या पॅंझर सैन्याला]] [[फलैस]]जवळ वेढा घातला. यात ५०,००० जर्मन सैनिक हाती लागले पण सुमारे १,००,००० सुटले. तोपर्यंत जर्मन सैन्याने रोखून धरलेली ब्रिटिश व केनेडियन सैन्येही आता बचावफळी फोडून पुढे होण्याच्या बेतात होती. या रेट्याला फ्रान्समध्येच रोखून धरण्यासाठी जर्मनीला कुमकेची आवश्यकता होती पण ही कुमक त्यांनी आधीच प्रतिहल्ला करण्यात खर्ची घातली होती. आता दोस्त राष्ट्रे फ्रान्स ओलांडून पुढे येणार हे जवळजवळ निश्चित झाले. ऑगस्ट १९४४मध्ये [[इटली]]तील दोस्त सैन्याने दक्षिणेकडून [[फ्रेंच रिव्हियेरा]]वर [[ऑपरेशन ड्रगून|हल्ला]] चढवला आणि उत्तरेत असलेल्या फौजेशी संधान बांधले. फ्रेंच क्रांतिकाऱ्यांनी ऑगस्ट १९ला [[पॅरिस]]मध्ये उठाव केला. [[फिलिप लक्लर्क दि हॉक्लॉक]]च्या नेतृत्वाखाली फ्रेंच सैन्याच्या एक डिव्हिजनने पॅरिसमधल्या जर्मन सेनेची शरणागती स्वीकारली व [[ऑगस्ट २५]]ला पॅरिस मुक्त केले. [[चित्र:American troops march down the Champs Elysees.jpg|thumb|left|200px|पॅरिसच्या शॅंझे लिझी रस्त्यावरून मिरवणारे अमेरिकन सैनिक.]] '''शिशिरातील दोस्तांची मोहीम''' {{main|ऑपरेशन मार्केट गार्डन|आचेनची लढाई|हर्टगेनच्या जंगलातील लढाई}} [[चित्र:Waves of paratroops land in Holland.jpg|right|thumb|200px|[[ऑपरेशन मार्केट गार्डन]] मोहीमेंतर्गत [[नेदरलँड्स]]मध्ये उतरणारे ब्रिटिश [[छत्रीधारी सैनिक]]]] नॉर्मंडीतून पुढे सरकणाऱ्या दोस्त सैन्यांची रसद अजूनही नॉर्मंडीतूनच येत होती. दूर अंतर पार करून येणारी ही रसद वेळेवर व नेमकी पोचेल अशी खात्री फार कमी वेळा असायची. असे असतानाही जर्मन सैन्याच्या वर्मी घाव घालण्यासाठी दोस्तांनी छत्रीधारी सैनिक व चिलखती दल [[ऱ्हाइन नदी]]पल्याड [[नेदरलँड्स]]मध्ये [[ऑपरेशन मार्केट गार्डन|घुसवून पाहण्याचा प्रयत्न]] केला. पण सप्टेंबरअखेर त्यांना तेथून माघार घ्यावी लागली. [[शेल्टची लढाई|शेल्टच्या लढाईत]] केनेडियन सैन्याच्या निर्णायक विजयानंतर [[ॲंटवर्प]]चे बंदर खुले करण्यात त्यांना यश मिळाले व नोव्हेंबर १९४४पासून येथून रसदपुरवठा सुरू झाला. दरम्यान सप्टेंबरमध्ये अमेरिकन सैन्याने [[हर्टगेन]]च्या जंगलातून [[हर्टगेनच्या जंगलातील लढाई|चाल]] केली. जंगल व दऱ्याखोऱ्यांच्या आश्रयाने लढणाऱ्या जर्मन सैन्याने आपल्यापेक्षा अनेकपटीने मोठ्या असलेल्या या फौजेला पाच महिने झुंजवत ठेवले. इकडे ऑक्टोबरमध्ये अमेरिकेने [[आखन]] हे जर्मनीचे मोठे शहर प्रथमतःच [[आचेनची लढाई|काबीज केले]]. '''जर्मनीचे प्रत्युत्तर''' {{main|बॅटल ऑफ द बल्ज}} पूर्वेकडे आपल्या सेनेची धूळधाण उडत असलेली पाहून हिटलरने डिसेंबर १९४४मध्ये आपली पश्चिमेकडील शेवटची मोठी मोहीम उघडली. [[बॅटल ऑफ द बल्ज]] नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या या लढाईतून त्याला १९४० च्या [[आर्देनेस मोहीम|आर्देनेस मोहीमेप्रमाणे]] यश अपेक्षित होते. चिलखती दल व रणगाड्यांनी दोस्त राष्ट्रांना पश्चिमेस समुद्रापर्यंत रेटत नेल्यास त्यांच्याशी संधी करून पूर्वेस आपली सगळी शक्ती पणाला लावता येईल अशी ही योजना होती. अशा कडव्या प्रतिहल्ल्याची अपेक्षा नसल्याने दोस्त राष्ट्र गाफील होते व त्यामुळे सुरुवातीस जर्मन सेनेला नेत्रदीपक यश मिळाले. [[जोखेन पायपर]]च्या नेतृत्वाखालील [[कॅंफग्रुप पायपर]] हा आघाडीच्या पॅंझर तुकड्याचा समूह दोस्तांच्या प्रदेशात इतका आत घुसला की त्यामुळे अमेरिकन सैन्याच्या फळीत त्यांनी जणू काही फुगवटा (बल्ज) तयार केला. यावरून नंतर या लढाईला नाव दिले गेले. या हल्ल्याच्या सुरुवातीच्या दिवसात हवामान अतिशय खराब होते व याचा फायदा जर्मनीने पूरेपूर उठवला. दोस्त विमाने उडू शकत नसल्याने त्यांना हवेतून रोखणारी शक्ती नव्हतीच. अमेरिकन सैन्याच्या [[सेंट विथ]] आणि [[बॅस्टोइनची लढाई|बॅस्टोइन]] येथील कडव्या प्रतिकाराने जर्मनीची चाल मंदावली. बॅस्टोइन येथे घेरल्या गेलेल्या [[१०१वी एरबॉर्न डिव्हिजन|१०१व्या एरबॉर्न डिव्हिजनने]] पराक्रमाची शर्थ करून हा तिठा अमेरिकेच्या हातात राखला. [[जॉर्ज पॅटन]]च्या नेतृत्वाखालील अमेरिकेच्या तिसऱ्या सैन्याने या धडकमोहिमेला खीळ घातली व हल्ला परतवला. जर्मन सैन्याचा पाठलाग करताना अमेरिकन सैन्याने अनेक जर्मन तुकड्या पकडल्या व उरलेल्यांना थेट जर्मनीपर्यंत माघार घेण्यास भाग पाडले. या मोहीमेत अमेरिकन सैन्याची ही मोठी हानी झाली. अमेरिकेच्या इतिहासातील ही सगळ्यात हानिकारक लढाई होती. ==== आशिया व प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== {{main|प्रशांत महासागरातील लढाई}} '''मध्य व नैर्ऋत्य प्रशांत महासागर''' {{main|फिलिपाईन्सच्या समुद्राची लढाई|लेयटे गल्फची लढाई|सैपानची लढाई}} फेब्रुवारी १९४४ च्या अखेरीस अमेरिकेने नैर्ऋत्य प्रशांत महासागरातील [[मार्शल द्वीपसमूह]] काबीज केला वा आपली आगेकूच चालू ठेवली. त्याच सुमारास ४२,००० अमेरिकन सैनिक [[क्वाजालाइन एटॉल]]वर उतरले व आठवड्याभरात ते बेट जिंकले. त्यानंतर त्यांनी [[एनिवेटोकची लढाईत|एनिवेटोकच्या लढाईत]] [[जपान]]ला हरवले. या चालींचा व्यूहात्मक उद्देश होता जपानच्या जवळातजवळ वायुसेनेचा तळ उभारण्याचा. यासाठी [[मेरियाना द्वीपसमूह|मेरियाना द्वीपसमूहातील]] [[सैपान]], [[तिनियान]] व [[गुआम]]ची बेटे जिंकणे आवश्यक होते. [[जून ११]]ला अमेरिकन आरमाराने सैपानवर बॉम्बफेक सुरू केली. ३२,००० सैनिकांनीशी लढणाऱ्या जपानी सैन्यावर जून १४ला ७७,००० [[अमेरिकन मरीन सैनिक|अमेरिकन मरीन सैनिकांनी]] चाल केली व [[जुलै ७]]ला सैपान अमेरिकेच्या हातात आले. जपानने आपले उरलेसुरले आरमार [[फिलिपाईन्सच्या समुद्राची लढाई|फिलिपाईन्सच्या समुद्राच्या लढाईत]] पणाला लावले पण तेथेही त्यांना हार पत्करावी लागली तसेच त्यांची जवळजवळ सगळी विमाने व युद्धनौका नष्ट झाल्या. यानंतर जपानी आरमार केवळ नावापुरतेच उरले आणि आता जपान अमेरिकेच्या [[बी.२९ सुपरफोर्ट्रेस]] या बॉम्बफेकी विमानांच्या पल्ल्यात आले. [[चित्र:Douglas MacArthur lands Leyte1.jpg|thumb|right|200px|"''मी परत आलो आहे.''" - [[डग्लस मॅकआर्थर|जनरल मॅकआर्थरचे]] लाइफ नियतकालिकाच्या कार्ल मायडान्सने घेतलेले एक प्रसिद्ध छायाचित्र]] [[जुलै २१]]ला गुआमवर हल्ला झाला व [[ऑगस्ट १०]]ला हेही बेट पडले पण येथे जपान्यांनी कडवी झुंज दिली. बेटाच्या कडे-कपारींतून लढणाऱ्या जपानी सैनिकांनी अमेरिकन सैन्याला सळो की पळो करून सोडले. बेट पडल्यावरही अनेक आठवडे या चकमकी सुरू होत्या. [[जुलै २४]]ला अमेरिकेने तिनियान बेटावर चाल केली व [[ऑगस्ट १]]ला ते जिंकून घेतले. [[ऑक्टोबर २०]]ला जनरल [[डग्लस मॅकआर्थर]]चे सैनिक [[लेयटे]] बेटावर उतरले. जपानने असे होणार ही कल्पना असल्यामुळे येथे भक्कम बचावफळी उभारली होती. ऑक्टोबर २३ ते २६ दरम्यानच्या या लढाईत जपानने प्रथमतः [[कामिकाझे]] वैमानिकांचा उपयोग केला. जगातील सगळ्यात मोठ्या अशा या आरमारी युद्धात जपानची [[मुसाशी (युद्धनौका)|मुसाशी]] हे युद्धनौका, जी आत्तापर्यंतच्या सगळ्यात मोठ्या लढाऊ नौकांपैकी एक होती, बुडाली. ही बुडवण्यासाठी १९ [[टोरपेडो]] व १७ बॉम्ब लागले. १९४४मध्ये अमेरिकेच्या पाणबुड्या व विमानांनी जपानच्या व्यापारी व मालवाहू जहाजांवर हल्ले करून जपानकडे जाणाऱ्या कच्च्या मालाची रसद अगदी कमी केली होती. या एका वर्षात पाणबुड्यांनी जपानचे २० लाख टन सामान समुद्रतळास पोचवले होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | आडनाव = किंग | पहिलेनाव = ॲडमिरल अर्नेस्ट जे. | दुवा = http://www.shsu.edu/~his_ncp/Compac45.html | title = मार्च १९४४ ते ऑक्टोबर १९४५पर्यंतचे प्रशांत महासागरातील आरमारी हालचाली | प्रकाशक = सॅम ह्युस्टन स्टेट युनिव्हर्सिटी | भाषा = English | ॲक्सेसदिनांक = २००६-०७-२६ }}</ref> जपानचा खनिज तेलाचा साठा १९४४ च्या अंतापर्यंत जवळजवळ रिकामा झाला होता. याने जपानची आर्थिक व औद्योगिक स्थिती बिकट झाली. '''चीन-जपान युद्ध''' {{main|ऑपरेशन इचिगो|चांग्शाची लढाई (१९४४)|ग्विलिन-ल्युझूची लढाई}} एप्रिल १९४४मध्ये जपानने आपण पादाक्रांत केलेल्या ईशान्य चीन, कोरिया व आग्नेय एशियाला जोडणारा लोहमार्ग जिंकण्यासाठी [[ऑपरेशन इचिगो]] ही मोहीम सुरू केली. त्याचबरोबर या भागातील अमेरिकेचे तळ उद्ध्वस्त करणे हाही एक हेतु होता. जून १९४४मध्ये जपानने ३,६०,००० सैनिकांनिशी [[चांग्शा]] शहरावर चौथ्यांदा आक्रमण केले. ४७ दिवसांच्या रणधुमाळीनंतर शहर जपानी हातात आले. नोव्हेंबर पर्यंत जपानने [[ग्विलिन]] व [[ल्युझू]] शहरेही जिंकली व तेथील अमेरिकन वायुसेनेचे तळ नष्ट केले. तथापि हे करेपर्यंत अमेरिकेने उतरत्त नवीन तळ उभारले होते. डिसेंबर १९४४मध्ये जपानी सैन्य [[फ्रेंच इंडोचायना]] पर्यंत पोचले व ऑपरेशन इचिगोचे उद्दिष्ट साध्य झाले पण हे करताना जपानलाही मोठे नुकसान सहन करावे लागले होते. '''आग्नेय आशिया''' {{main|इम्फालची लढाई|कोहिमाची लढाई}} [[चित्र:Imphalgurkhas.jpg|thumb|200px|[[भारतीय सेना|भारतीय सेनेची]] [[गोरखा रेजिमेंट]] [[इम्फाल]]-[[कोहिमा]] रस्त्यावर कूच करताना. ([[जानेवारी २७]], [[इ.स. १९४५]]. १९४५ च्या सुरुवातीला जपानी सैन्याला म्यानमारमध्ये थोपवून धरण्याची कामगिरी गोरखा रायफल्सनी पार पाडली होती.]] १९४४मध्ये अमेरिकन सैन्य [[भारत|भारतातून]] [[चीन]]ला जाण्यासाठीचा [[लेडो मार्ग]] बांधत असताना जपानने आग्नेयेतून भारतावर चाल केली. ही [[चलो दिल्ली मोहीम]] जपानी सैन्य, [[म्यानमार]]मधील स्वातंत्र्यसैनिक व [[सुभाषचंद्र बोस]]च्या नेतृत्वाखालील [[भारतीय राष्ट्रीय सेना|भारतीय राष्ट्रीय सेनेने]] उभारली होती. [[इम्फाल|इंफाल]]जवळ या सैन्याने कडाडून हल्ला चढवला पण ब्रिटिश सैन्याने (ज्यात मुख्यत्वे भारतीय सैनिकच होते) त्यांना थोपवून धरले. तुंबळ युद्धानंतर कोणालाच सरशी मिळाली नाही पण जपानी/भारतीय राष्ट्रीय सेनेने इंफालला वेढा घातला. ब्रिटिशांनी इंफाल व [[कोहिमा]]ला विमानाद्वारे रसद व कुमक पोचवली. त्याचवेळी पश्चिम व उत्तरेकडून ताज्या दमाच्या फौजा पाठवून वेढा फोडून अडकलेल्या सैन्याची सुटका केली. हल्लेखोरांना वाटले होते की भारतीय प्रदेश जिंकल्यावर तेथूनच रसद मिळेल व ब्रिटिशांतर्फे लढणारे भारतीय सैनिक आपल्याला सामील होतील, त्यामुळे त्यांनी त्याची काही सोय केलेली नव्हती. आता आक्रमक स्वतःच वेढ्यात अडकले व कुमक न मिळाल्याने अतिशय हालात माघार घ्यालला लागले. उपासमार, रोगराई व शत्रूच्या हल्ल्यांना ८५,००० सैनिक बळी पडले. जपानच्या सगळ्यात मोठ्या पराभवात हा गणला जातो. या पराभवाबरोबरच ब्रिटिशांना सशस्त्र मार्गाने भारतातून हुसकावून लावण्याची अजून एक आशा मावळली. === युद्धाचा अंत - इ.स. १९४५ === ==== युरोपमधील रणांगण ==== [[चित्र:Eastern Front 1945-01 to 1945-05.png|thumb|left|200px|[[बर्लिन]] व [[प्राग]]वरील मोहीम, १९४५.]] '''हेमंतातील सोव्हिएत कारवाया'''<br /> {{main|व्हिस्चुला-ओडर मोहीम|ऑपरेशन फ्रुहलिंग्सरवाखेन}} जानेवारी १९४५मध्ये सोव्हिएत सैन्य ताज्या दमाने पुढच्या मोहीमेसाठी सज्ज होती. [[इव्हान कोनेव्ह]]ने आपल्या फौजेनिशी दक्षिण [[पोलंड]]मधील जर्मन शिबंदीवर हल्ला चढवला व त्यांचा पाठलाग करीत [[सॅंडोमियेर्झ]]जवळ [[व्हिस्चुला नदी]] ओलांडली. जानेवारी १४ला [[कॉन्स्टान्टिन रोकोसोव्स्की]]ने [[नारेव नदी]] ओलांडून वॉर्सोच्या उत्तरेला आक्रमण केले व पूर्व [[प्रशिया]]ची राखण करणारी जर्मन बचावफळी मोडीत काढली. झुकोवच्या सैन्यानेही त्यानंतर [[वॉर्सो]]वर हल्ला केला व जर्मन आघाडी होत्याची नव्हती केली. जानेवारी १७ला झुकोवने वॉर्सो घेतले. १९ तारखेला [[लॉड्झ]]ही जिंकले. त्याचदिवशी कोनेव्हचे सैन्य युद्धपूर्वीच्या जर्मन सीमेवर येऊन थडकले. या एका आठवड्यात सोव्हिएत सैन्याने ६५० कि.मी. रुंदीची आघाडी उघडून १६० कि.मी. आत धडक मारली होती. फेब्रुवारीच्या मध्यास लाल सैन्याने [[बुडापेस्ट]] जिंकले. ही टोळधाड शेवटी [[ओडर नदी]]च्या किनारी बर्लिनपासून ६० कि.मी.वर येऊन थांबली. '''पश्चिमेतील हेमंत कारवाया''' [[जानेवारी १४]] रोजी दुसऱ्या ब्रिटिश सैन्याने [[मास नदी]] व [[रोअर नदी]]च्या मधील रोअर त्रिकोणातून जर्मनीला हुसकावण्यासाठी [[ऑपरेशन ब्लॅककॉक]] ही मोहीम सुरू केली. [[जानेवारी २७]]ला जर्मन सैन्य रोअर नदीच्या पूर्वेस रेटले गेले होते. '''याल्टा परिषद''' [[चित्र:Yalta summit 1945 with Churchill, Roosevelt, Stalin.jpg|thumb|200px|right|[[याल्टा]] येथे जमलेले [[विन्स्टन चर्चिल]], [[फ्रॅंकलिन डिलानो रूझवेल्ट]] व [[जोसेफ स्टालिन]].]] {{main|याल्टा परिषद}} युद्धाचे पारडे आपल्या बाजूला झुकत असल्याचे पाहून फेब्रुवारी १९४५मध्ये [[विन्स्टन चर्चिल]], [[फ्रॅंकलिन डिलानो रूझवेल्ट]] व [[जोसेफ स्टालिन]] यांनी [[याल्टा]] येथे भेटून युद्धानंतर युरोपची राजकीय व भौगोलिक स्थिती काय असावी यावर चर्चा केली. यात अनेक दूरगामी निर्णय घेण्यात आले. * एप्रिल १९४५मध्ये [[संयुक्त राष्ट्रे|संयुक्त राष्ट्रांची]] स्थापना करणे. * पोलंडमध्ये मुक्त निवडणूका घेणे. * पोलंडची पश्चिम सीमा [[कर्झन रेखा|पूर्वेकडे सरकवणे]] यासाठी जर्मनीच्या पूर्व भागाचा लचका तोडून पोलंडमध्ये समाविष्ट करणे. * सगळ्या सोव्हिएत नागरिकांना [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत संघाकडे]] सोपवणे. * जर्मनी शरण आल्याच्या तीन महिन्यात सोव्हिएत संघाने जपानवर आक्रमण करणे. '''वसंतातील सोव्हिएत मोहीम''' {{main|सीलो हाइट्सची लढाई|बर्लिनची लढाई|हॅल्बेची लढाई}} [[एप्रिल १६]] रोजी लाल सैन्याने पोलिश सैन्याच्या ७८,५५६ सैनिकांसह [[बर्लिनची लढाई|बर्लिनवर आक्रमण]] केले. एप्रिल २४ला सोव्हिएत सैन्यातील तीन फौजांनी [[बर्लिन]]ला पूर्णपणे वेढा घातला. शेवटचा शर्थीचा प्रयत्न म्हणून हिटरलने शहरातील आबालवृद्ध नागरिकांना [[फोक्सस्टर्म]] या संघटनेत सहभागी होण्याचे आवाहन केले व चढाई करीत येणाऱ्या लाल सैन्याशी झुंज घेण्याचे हुकुम सोडले. त्यांच्याबरोबरीने [[सीलोची लढाई|सीलोच्या लढाईत]] पराभूत होऊन आलेली जर्मन फौज होती. लाल सैन्य बर्लिन शहरात घुसल्यावर झालेल्या असंख्य झटापटी दारुण होत्या. घराघरातून व रस्त्यातून आमनेसामने सैनिक व नागरिकांच्या चकमकी होत होत्या व बळींची संख्या लाखांच्या घरात गेली. सोव्हिएत सैन्याने ३,०५,००० सैनिक गमावले तर ३,२५,००० जर्मन नागरिक व सैनिक फक्त बर्लिनमध्ये मृ्त्युमुखी पडले. परिस्थिती हाताबाहेर गेल्याचे पाहून [[ॲडॉल्फ हिटलर]] व त्याचे मंत्रीमंडळ [[फ्युह्ररबंकर]]मध्ये आश्रयाला गेले. शेवटी [[एप्रिल ३०]], [[इ.स. १९४५]] रोजी हिटलरने त्याची सोबतीण [[एव्हा ब्रॉन]]सह [[हिटलरचा मृत्यू|आत्महत्या]] केली. '''वसंतातील पश्चिमेकडील आघाडी''' [[चित्र:Omar Bradley.jpg|150px|thumb|right|अमेरिकेच्या जनरल [[ओमर ब्रॅडली]]कडे जर्मन भूमिवरील आक्रमणाचे नेतृत्व होते.]] जानेवारीअखेरीस पश्चिमेकडील दोस्त राष्ट्रांनी जर्मनीत पाय ठेवला. [[ऱ्हाइन नदी]]च्या तीरावरील जर्मन प्रतिकार मोडून काढीत त्यानी मार्चअखेर नदी ओलांडली. [[रेमाजेन]] येथील [[लुडेनडॉर्फ पूल]] हस्तगत झाल्यावर ही आगेकूच अजून गतिमान झाली. ऱ्हाइन ओलांडल्यावर ब्रिटिश फौजा ईशान्येस [[हांबुर्ग]]कडे सुटल्या. त्यांनी [[एल्ब नदी]] ओलांडून [[डेन्मार्क]] व [[बाल्टिक समुद्र|बाल्टिक समुद्राकडे]] धडक सुरू केली. अमेरिकेची नववी फौज दक्षिणेस [[रुह्रचा वेढा|रुह्रला घातलेल्या वेढ्याच्या]] उत्तर टोकापर्यंत पोचली तर पहिली फौज उत्तरेला याच वेढ्याच्या दक्षिण घेऱ्याला जाऊन भिडली. १३,००,००० सैनिक असलेल्या या फौजांचे नेतृत्व जन्रल [[ओमर ब्रॅडली]]कडे होते. आता रुह्रला चारही दिशांनी वेढा पडला. फील्ड मार्शल [[वॉल्टर मॉडेल]]च्या नेतृत्वाखालील [[जर्मन सैन्यसमूह बी]] आता येथे पूर्णपणे अडकला. येथे अंदाजे ३,००,००० सैनिक युद्धकैदी झाले. यानंतर या अमेरिकन फौजा पूर्वेकडे निघाल्या व एल्ब नदीच्या तीरी सोव्हिएत सैन्याशी भेट झाल्यावर ही त्यांची विजयदौड थांबली. '''इटली'''<br /> [[इटालियन द्वीपकल्प|इटालियन द्वीपकल्पातील]] दुर्गम पर्वत व येथील फौज [[फ्रान्स]]मध्ये हलवल्यामुळे १९४५ च्या हिवाळ्यात दोस्तांची प्रगती हळूहळू होत होती. [[एप्रिल ९]]ला अमेरिका व युनायटेड किंग्डमची १५वी फौज [[गॉथिक रेषा|गॉथिक रेषेवरचा]] प्रतिकार मोडून काढीत उत्तरेला सरकली व [[पो नदी]]च्या खोऱ्यात आली. येथून पुढे सरकत त्यांनी खोऱ्यातील जर्मन सैन्याला घेरले. याच वेळी अमेरिकेची पाचवी फौज पश्चिमेकडे गेली व तेथील फ्रेंच शिबंदीशी त्यांनी सूत जमवले. [[न्यू झीलंड]]च्या दुसऱ्या डिव्हीजनने [[त्रियेस्ते]] शहरातून युगोस्लाव्ह बंडखोरांना हुसकून लावले. इटलीतील जर्मन सैन्याने शरणागती पत्करल्यावर [[मुसोलिनी]]ने [[स्वित्झर्लंड]]ला पळ काढण्याचा प्रयत्न केला पण इटलीतील क्रांतीकाऱ्यांनी त्याला पकडले व त्याची सोबतीण [[क्लारा पेटाची]] सह त्यांना मृत्युदंड दिला. त्यांचे मृतदेह [[मिलान]]ला नेण्यात आले व जाहीर स्थळी उलटे टांगण्यात आले. '''जर्मनीची शरणागती'''<br /> <!-- [[चित्|thumb|right|200px|[[जून २४]], [[इ.स. १९४५]] रोजी [[मॉस्को]]तील विजयसंचलनाचे [[लाल चौक|लाल चौकात]] नेतृत्व करताना मार्शल झुकोव्ह (पांढऱ्या घोड्यावर) व मार्शल रोकोसोव्स्की)]] --> {{main|दुसऱ्या महायुद्धाचा अंत|प्राग आघाडी}} [[ॲडॉल्फ हिटलर]]च्या मृत्यूनंतर ॲडमिरल [[कार्ल डोनित्झ]]ने जर्मन सैन्याचे सूत्रे हातात घेतली पण लवकरच हा डोलारा कोसळला. [[बर्लिन]]मधील जर्मन सैन्यबलाने [[मे २]], [[इ.स. १९४५]] रोजी सोव्हिएत सैन्यासमोर शरणागती पत्करली. इटलीतील जर्मन सैन्याने २ मेलाच [[जनरल अलेक्झांडर]]च्या मुख्यालयात शरणागती पत्करली तर उत्तर जर्मनी, डेन्मार्क व नेदरलँड्समधील फौज ४ मेला शरण गेले. इटलीतील शरणागतीपूर्वी सोव्हिएत संघाने युनायटेड किंग्डम व अमेरिकेवर सोव्हिएत संघाशिवाय शरणागती घेण्याची तयारी करण्याचा [[ऑपरेशन क्रॉसवर्ड|आरोप ठेवला]]. मे ७ रोजी उरलेल्या सैन्याने [[जनरलोबेरोस्ट]] [[आल्फ्रेड जोड्ल]]च्या नेतृत्वाखाली फ्रान्सच्या [[ऱ्हाइम्स]] शहरात शरणागती पत्करली. मे ८ला पश्चिमी दोस्तांनी [[व्ही.ई. दिन]] साजरा केला. सोव्हिएत संघाने मे ९ला विजय दिन साजरा केला. जर्मन मध्य सैन्यसमूहातील काही तुकड्यांनी [[प्राग आघाडी|मे ११-१२ पर्यंत चकमकी]] सुरू ठेवल्या होत्या. '''पॉट्सडॅम'''<br /> दोस्तांनी बर्लिनच्या उपनगर [[पॉट्सडॅम]]मध्ये आपली शेवटची [[पॉट्सडॅम परिषद|परिषद]] भरवली. [[जुलै १७]] ते [[ऑगस्ट २]] पर्यंत चाललेल्या या परिषदेत दोस्तव्याप्त जर्मनीबद्दलची धोरणे जाहीर करण्यात आली तसेच [[जपान]]ला बिनशर्त शरणागती पत्करण्यासाठीचे अखेरचे आवाहन करण्यात आले. ==== प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== '''मध्य व नैर्ऋत्य प्रशांत महासागर''' {{main|इवो जिमाची लढाई|ओकिनावाची लढाई|बॉर्नियो मोहीम (१९४५)}} जानेवारीत [[अमेरिकेचे सहावे सैन्य]] [[लुझोन]] या [[फिलिपिन्स|फिलिपाईन्स]]च्या मुख्य बेटावर उतरले. मार्चपर्यंत त्यांनी राजधानी [[मनिला]] काबीज केली. फेब्रुवारीतील [[इवो जिमाची लढाई|इवो जिमावरील]] व एप्रिल-जूनमधील [[ओकिनावाची लढाई|ओकिनावावरील]] विजयांमुळे आता [[जपान]] अमेरिकेच्या आरमारी व वायुसेनेच्या पल्ल्यात आले. राजधानी [[टोक्यो]]सह अनेक शहरांवर अमेरिकेने [[टोक्योवरील बॉम्बफेक (१९४५)|तुफान बॉम्बफेक]] केली. यात ९०,०००हून अधिक व्यक्ती मृत्युमुखी पडल्या. जपानमधील शहरे व वस्त्या दाट असल्यामुळे ही हानी जास्त होती. या बरोबरच तेथील घरे मुख्यत्वे लाकडी असतात त्यामुळे बॉम्बफेकीनंतर लागलेल्या आगींमध्येही जीवितहानी बरीच झाली. या शिवाय अमेरिकेने जपानमधील मुख्य बंदरे व जलमार्गांवर विमानांतून [[ऑपरेशन स्टार्व्हेशन|सुरूंग पेरले]] व जपानचा बाहेरच्या जगाशी संपर्क कमी केला. १९४५ च्या मध्यातील [[बॉर्नियो मोहीम (१९४५)|बॉर्नियो मोहीम]] ही नैर्ऋत्य प्रशांतातील शेवटची मोहीम होती. तेथील जपानी सैन्याला हरवून त्यांच्या ताब्यातील दोस्त युद्धकैदी सोडविण्यासाठी ही मोहीम आखली होती. '''आग्नेय एशिया''' {{main|मध्य बर्माची लढाई|ऑपरेशन ड्रॅक्युला}} १९४४ च्या मॉन्सून मध्ये भारतावर चालून आलेल्या जपानी सैन्याला तेथील ब्रिटिश सैन्याने [[चिंदविन नदी]]पर्यंत मागे ढकलले होते. पाऊस संपताना अमेरिकन व चिनी सैन्याने [[लेडो मार्ग]] बांधून पूर्ण केला. तोपर्यंत जपानी सैन्याने माघार घेतल्यामुळे या कठीण रस्त्याचा दोस्तांना युद्धात फारसा उपयोग झाला नाही. आता भारतात जमलेल्या भारतीय, ब्रिटिश व आफ्रिकन फौजांनी जपान्यांचा पाठलाग सुरू केला व आघाडी मध्य [[ब्रह्मदेश]]पर्यंत नेली. [[मे २]]ला दोस्तांनी [[रंगून]] [[ऑपरेशन ड्रॅक्युला|घेतले]] व जपानी तसेच [[भारतीय राष्ट्रीय सेना|भारतीय राष्ट्रीय सेनेला]] भारतातून पळवून लावले. '''हिरोशिमा व नागासाकीवर परमाणुहल्ले''' {{main|हिरोशिमा व नागासाकीवरील परमाणुहल्ले}} [[चित्र:nagasakibomb.jpg|170px|thumb|[[नागासाकी]]वर टाकलेल्या परमाणु बॉम्बचा स्फोट झाल्यावर अग्निज्वाला व धूर हवेत १८ कि.मी. वर गेला होता.]] युद्धाचा अंत लगेच होणार नाही याची कल्पना आल्याने [[:वर्ग:अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष|अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्ष]] [[हॅरी ट्रुमन]]ने नवीनच तयार करण्यात आलेल्या परमाणु बॉम्बचा उपयोग जपानवर करायचे ठरवले. वस्तुतः नोव्हेंबरमध्ये अमेरिकेने जपानवर खुश्कीदलासह हल्ला करण्याचे योजिले होते पण [[ओकिनावाची लढाई|ओकिनावाच्या लढाईनंतर]] त्यांना कळून चुकले की जपानचा प्रतिकार कडवा असेल व अशा हल्ल्यात जपानइतकीच अमेरिकेचीही हानी होईल. परमाणुबॉम्ब वापरल्यास युद्धांत लगेच होऊ शकेल असा अमेरिकेचा कयास होता. अमेरिकन युद्धसचिवाला देण्यात आलेल्या अंदाजानुसार अशा जमिनीवर केलेलल्या हल्ल्यात १४ ते ४० लाख अमेरिकन सैनिक मरण पावण्याची शक्यता होती. तसेच जपानी नागरिकही लाखांत मेले असते. या अंदाजांबद्दल अद्यापही शंका व्यक्त केली जाते. [[ऑगस्ट ६]], [[इ.स. १९४५]] रोजी [[एनोला गे]] नावाच्या [[बी.२९]] प्रकारच्या विमानाने [[लिटल बॉय]] असे नामकरण केलेला परमाणु बॉम्ब [[हिरोशिमा]] शहरावर टाकला. यात हिरोशिमा नष्ट झाले. [[ऑगस्ट ९]] रोजी [[बॉक्सकार (विमान)|बॉक्सकार]] नावाच्या बी.२९ विमानाने [[फॅट मॅन]] नावाचा परमाणु बॉम्ब [[नागासाकी]] शहरावर टाकून तेही शहर नष्ट केले. '''दूरपूर्वेतील सोव्हिएत आक्रमण''' {{main|ऑपरेशन ऑगस्ट स्टॉर्म}} हिरोशिमावर बॉम्ब पडल्यावर दोनच दिवसात सोव्हिएत संघाने याल्टात नक्की केल्याप्रमाणे आपला जपानबरोबरचा अनाक्रमण तह धुडकावून लावला व मांचुरियातील जपानी सैन्यावर चाल केली. दोन आठवड्यात १०,००,००० जपानी सैनिकांचा पराभव करीत लाल सैन्य ऑगस्ट १८ला उत्तर कोरियात घुसले. '''जपानची शरणागती''' {{main|जपान विजय दिन|जपान विजय दिन=}} अमेरिकेचा परमाणुप्रयोग व सोव्हिएत संघाचे मांचुरियावरील आक्रमण पाहून [[:वर्ग:जपानी सम्राट|जपानी सम्राट]] [[हिरोहितो]]ने प्रधानमंडळाला न विचारता युद्धसमाप्तीचे प्रयत्न सुरू केले. [[ऑगस्ट १७]]ला केलेल्या दूरवाणीवरील आपल्या भाषणात त्याने आपल्या सैनिकांना हत्यारे खाली ठेवण्याचा आदेश दिला तसे करताना त्याने कारण सोव्हिएत आक्रमणाचे दिले व परमाणुबॉम्बचा उल्लेख टाळला. [[ऑगस्ट १४]], [[इ.स. १९४५]] रोजी जपानने शरणागती पत्करली व हे अतिभयानक युद्ध अधिकृतरीत्या समाप्त झाले. == हताहत, नागरिकांवरील प्रभाव व अत्याचार == <!-- खालील मजकूराचे भाषांतर करून योग्य त्या विभागात हलवा ==Casualties, civilian impact, and atrocities== '''Casualties''' {{main|World War II casualties}} Some 63 million people, or 3% of the world population, died in the war (though [[World War II casualties|estimates]] vary): about 24 million soldiers and 38 million civilians. This total includes the estimated 9 million lives lost in the Holocaust. Of the total deaths in World War II, approximately 80% were on the Allied side and 20% on the Axis side.<ref name="casualties">[[World War II casualties]]</ref> Allied forces suffered approximately 17 million military deaths, of which about 11 million were Soviet and 3 million Chinese. Axis forces suffered about 8 million, of which more than 5 million were German. In total, of the military deaths in World War II, approximately 44% were Soviet soldiers, 22% were German, 12% were Chinese, 8% were Japanese, 9% were soldiers of other Allied forces, and 5% were other Axis country soldiers. Some modern estimates double the number of Chinese casualties originally stated.<ref name="casualties" /> Of the civilian deaths, approximately 90% were Allied (nearly a third of all civilians killed were Soviet citizens, and more than 15% of all civilians killed in the war died in German extermination camps) and 10% were Axis.<ref name="casualties" /> Many civilians died as a result of disease, starvation, massacres, [[genocide]]--in particular, [[the Holocaust]]--and [[Strategic bombing|aerial bombing]]. One estimate is that 12 million civilians died in Holocaust camps, 1.5 million by bombs, 7 million in Europe from other causes, and 7.5 million in China from other causes.<ref>J. M. Winter, "Demography of the War", in Dear and Foot, ed., ''Oxford Companion to World War'', p 290.</ref> Allied civilian deaths totaled roughly 38 million, including 11.7 million in the Soviet Union, 7 million in China and 5.2 million from Poland. There were around 3 million civilian deaths on the Axis side, including 2 million in Germany and 0.6 million in Japan. The Holocaust refers to the organized state-sponsored murder of 6 million [[Jew]]s, 1.8-1.9 million non-Jewish Poles, 200,000-800,000 [[Roma people]], 200,000-300,000 people with disabilities, and other groups carried out by the Nazis during the war. The Soviet Union suffered by far the largest death toll of any nation in the war, over 23 million. '''Genocide''' [[Image:Massdeportations.PNG|thumb|200px||Major [[deportation]] routes to [[Nazi extermination camp]]s during [[The Holocaust]], Aktion T-4 and alike.]] {{main|The Holocaust}} The ''Holocaust'' was the organized murder of an estimated [[The Holocaust#Death toll|nine million people]], including approximately six million Jews. Originally, the Nazis used killing squads known as ''[[Einsatzgruppen]]'' to conduct massive open-air killings, shooting as many as 33,000 people in a single massacre, as in the case of [[Babi Yar]]. By 1942, the Nazi leadership decided to implement the [[Final Solution]], or ''Endlösung'', the genocide of all Jews in Europe, and to increase the pace of the Holocaust. [[Nazism|The Nazis]] built six [[Nazi extermination camp|extermination camps]] specifically to kill Jews. Millions of Jews who had been confined to massively overcrowded [[ghetto]]s were transported to these [[Nazi extermination camp|"Death-camps"]], in which they were either slaughtered on arrival or put to work until the Nazis could find no more use for them, at which point they were put to death by shooting or mass poisoning in [[gas chamber]]s. '''Chemical and bacteriological weapons''' Despite the [[Treaty|international treaties]] and a resolution adopted by the [[League of Nations]] on 14 May 1938 condemning the use of toxic gas by [[Japan]], the [[Imperial Japanese Army]] frequently used [[Chemical warfare|chemical weapons]]. Because of fears of retaliation, however, those weapons were never used against Occidentals but only against other Orientals judged "inferior" by the imperial propaganda. According to historians Yoshiaki Yoshimi and Seiya Matsuno, the authorization for the use of chemical weapons was given by specific orders (''rinsanmei'') issued by [[Hirohito]] himself. For example, the Emperor authorized the use of toxic gas on 375 separate occasions during the invasion of [[Wuhan]], from August to October 1938. The bacteriological weapons were experimented on human beings by many units incorporated in the Japanese army, such as the infamous [[Unit 731]], integrated by [[Decree|Imperial decree]] in the [[Kwantung]] army in 1936. Those weapons were mainly used in China and, according to some Japanese veterans, against Mongolians and Russian soldiers in 1939 during the [[Nomonhan]] incident.<ref>Hal Gold, Unit 731 testimony, p.64-65, 1996.</ref> '''Cannibalism''' Many written reports and testimony collected by the Australian War Crimes Section of the Tokyo tribunal and investigated by prosecutor [[William Webb]] (the future judge-in-chief) indicate that Japanese soldiers committed [[cannibalism]] on prisoners. According to historian Yuki Tanaka, "cannibalism was often a systematic activity conducted by whole squads and under the command of officers". <ref>Tanaka, ''Hidden Horrors : Japanese War Crimes in World War II,'' Westview press, 1996, p.127 </ref> Pakistani POW Hatam Ali testified that "At this stage, the Japanese started selecting prisoners and everyday 1 prisoner was taken out and killed and eaten by the soldiers. I personally saw this happen and about 100 prisoners were eaten at this place by the Japanese. The remainder of us were taken to another spot 50 miles away where 10 prisoners died of sickness. At this place, the Japanese again started selecting prisoners to eat. Those selected were taken to a hut where their flesh was cut from their bodies while they were alive and they were thrown into a ditch where they later died." <ref>Ibid, p.121.</ref> Indian POW Havildar Changdi Ram testified that "(On 12 November 1944) the [[Kempeitai|Kempei Tai]] beheaded the pilot. I saw this from behind a tree and watched some of the Japanese cut flesh from his arms, legs, hips, buttocks and carry it off to their quarters... They cut it in small pieces and fried it." <ref>Edward Russell of Liverpool, ''The Knights of Bushido, a short history of Japanese war crimes'', Greenhill books 2002, p.236.</ref> Apart from written orders referring to cannibalism, the Japanese sources provide testimonies such as the one given by Major Matoba to the US [[Military tribunal|Military Commission]] of August 1946 convened by the Navy commander of Guam and Marianna islands which refer to meat of an American soldier served for supper to General Tachibana of the 307 Infantry Battalion on 25 February 1945. <ref>Ibid., p.237</ref> '''Slave labor''' According to a joint study of historians featuring Zhifen Ju, Mark Peattie, Toru Kubo, and Mitsuyochi Himeta, more than 10 million Chinese were mobilized by the Japanese army and enslaved by the [[Kôa-in]] for [[Slavery|slave labor]] in [[Manchukuo]] and north [[China]].<ref>Zhifen Ju, "''Japan's atrocities of conscripting and abusing north China draftees after the outbreak of the Pacific war''", 2002</ref> According to Mitsuyoshi Himeta, at least 2.7 million died during the [[Three Alls Policy|Sankō Sakusen]] operation implemented in [[Heipei]] and [[Shantung]] by General [[Yasuji Okamura]]. '''Concentration camps, labour camps, and internment''' [[Image:Starved prisoners, nearly dead from hunger, pose in concentration camp in Ebensee, Austria.jpg|thumb|250px|Mistreated, starved prisoners in the [[Ebensee]] [[concentration camp]], [[Austria]].]] {{main|Concentration camp|Gulag|Japanese American internment}} In addition to the Nazi [[concentration camp]]s, the Soviet [[Gulag]], or [[labor camp]]s, led to the death of citizens of occupied countries such as Poland, [[Lithuania]], [[Latvia]], and [[Estonia]], as well as German [[prisoner of war|prisoners of war]] (POW) and even Soviet citizens themselves who had been supporters of the Nazis. Japanese [[Prisoner-of-war camp|POW camps]] also had high death rates; many were used as labour camps, and starvation conditions among the mainly U.S., British, Australian and other Commonwealth prisoners were little better than many German concentration camps. Sixty percent (1,238,000 ref. Krivosheev) of Soviet POWs died during the war. Vadim Erlikman puts it at 2.6 million Soviet POWs that died in German Captivity.<ref name="war8">Erlikman, Vadim</ref> [[Richard Overy]] gives the number of 5.7 million Soviet POW and out of those 57% died or were killed.<ref>[[Richard Overy]] ''The Dictators Hitler's Germany, Stalin's Russia'' p.568-569</ref> Furthermore, 150,000 [[Japanese American internment|Japanese-Americans were interned]] by the U.S. and Canadian governments, as well as nearly 11,000 German and Italian residents of the U.S. [[Image:Warsaw siege3.jpg|thumb|250px|A survivor of German aerial bombardment, [[Siege of Warsaw]].]] '''War crimes''' {{main|War crimes during World War II}} From 1945 to 1951, German and Japanese officials and personnel were prosecuted for war crimes. Top German officials were tried at the [[Nuremberg Trials]], and many Japanese officials at the [[International Military Tribunal for the Far East|Tokyo War Crime Trial]] and [[Japanese war crimes#Other trials|other war crimes trials in the Asia-Pacific region]]. ==Resistance and collaboration== {{main|Resistance during World War II|Collaboration during World War II}} [[Image:101st with members of dutch resistance.jpg|thumb|right|250px|Members of the Dutch Eindhoven Resistance with troops of the [[101st Airborne Division|U.S. 101st Airborne]] in front of the [[Eindhoven]] cathedral during [[Operation Market Garden]] in September 1944.]] Resistance during World War II occurred in every occupied country by a variety of means, ranging from non-cooperation, disinformation, and propaganda to outright warfare. Among the most notable resistance movements were the [[Armia Krajowa|Polish Home Army]], the [[Maquis (World War II)|French Maquis]], the [[Partisans (Yugoslavia)|Yugoslav Partisans]], the Greek resistance force, and the [[Italian resistance movement|Italian Resistance]] in the [[Italian Social Republic|German-occupied Northern Italy]] after 1943. Germany itself also had an [[German resistance movement|anti-Nazi movement]]. The [[Communism|Communist]] resistance was among the fiercest, since they were already organised and militant even before the war and they were ideologically opposed to the Nazis. Before [[D-Day]], there were some operations performed by the [[French Resistance]] to help with the forthcoming invasion. Communications lines were cut; trains were derailed; roads, water towers, and ammunition depots were destroyed; and some German garrisons were attacked. There were also resistance movements fighting against the [[Allies of World War II|Allied]] invaders. The [[Werwolf|German resistance]] petered out within a few years, while in the [[Baltic states|Baltic]] states [[Forest Brothers|resistance operations]] against the occupation continued into the 1960s. ==Home fronts== [[Image:WomanFactory1940s.jpg|thumb|right|250px|During the war, women worked in factories throughout much of the West and East.]] {{main|Home front during World War II}} "[[Home front]]" is the name given to the activities of the civilians of the nations at war. All the main countries reorganized their homefronts to produce munitions and soldiers, with 40-60% of GDP being devoted to the war effort. Women were drafted in the Soviet Union and Britain. Shortages were everywhere, and severe food shortages caused malnutrition and even starvation, such as in the Netherlands and in Leningrad. New workers were recruited, especially housewives, the unemployed, students, and retired people. Skilled jobs were re-engineered and simplified ("de-skilling") so that unskilled workers could handle them. Every major nation imposed censorship on the media as well as a propaganda program designed to boost the war effort and stifle negative rumors. Every major country imposed a system of rationing and price controls. Black markets flourished in areas controlled by Germany. Germany brought in millions of prisoners of war, slave laborers, and forced workers to staff its munitions factories. Many were killed in the bombing raids, the rest became refugees as the war ended. ==Technologies== [[Image:Nsa-enigma.jpg|thumb|right|250px|German [[Enigma machine]] for encryption.]] {{main|Technology during World War II|Technological escalation during World War II}} Weapons and technology improved rapidly during World War II and some of these played a crucial role in determining the outcome of the war. Many major technologies were used for the first time, including [[nuclear weapon]]s, [[radar]], [[proximity fuse]]s, [[jet engine]]s, [[V-2|ballistic missiles]], and data-processing analog devices (primitive computers). Every year, the [[Reciprocating engine|piston engines]] were improved. Enormous advances were made in [[aircraft]], [[submarine]], and [[tank]] designs, such that models coming into use at the beginning of the war were long obsolete by its end. One entirely new kind of ship was the amphibious landing craft. ===Industrial production=== Industrial production played a role in the Allied victory. The Allies more effectively mobilized their economies and drew from a larger economic base. The peak year of munitions production was 1944, with the Allies out-producing the Axis by a ratio of 3 to 1. (Germany produced 19% and Japan 7% of the world's munitions; the U.S. produced 47%, Britain and Canada 14%, and the Soviets 11%).<ref> Raymond W. Goldsmith, "The Power of Victory: Munitions Output in World War II" ''Military Affairs'', Vol. 10, No. 1. (Spring, 1946), pp. 69-80; online at [http://links.jstor.org/sici?sici=0026-3931%28194621%2910%3Al%3C69%3ATPOVMO%3E2.0.CO%3B2-3 JSTOR]</ref> The Allies used low-cost [[mass production]] techniques, using standardized models. Japan and Germany continued to rely on expensive hand-crafted methods. Japan thus produced hundreds of airplane designs and did not reach mass-production efficiency; the new models were only slightly better than the original 1940 planes, while the Allies rapidly advanced in technology.<ref> Richard Overy. ''The Air War, 1939-1945'' (2005)</ref> Germany thus spent heavily on high-tech weaponry, including the V-1 flying bomb and V-2 rocket, advanced submarines, jet engines, and heavy tanks that proved strategically of minor value. The combination of better logistics and mass production proved crucial in the victory. "The Allies did not depend on simple numbers for victory but on the quality of their technology and the fighting effectiveness of their forces... In both Germany and Japan less emphasis was placed upon the non-combat areas of war: procurement, logistics, military services," concludes historian Richard Overy.<ref>Overy (1993) p 318-9</ref> Delivery of weapons to the battlefront was a matter of logistics. The Allies again did a much better job in moving munitions from factories to the front lines. A large fraction of the German tanks after June 1944 never reached the battlefield, and those that did often ran short of fuel. Japan in particular was notably inefficient in its logistics system.<ref> Mark Parillo, "The Pacific War" in Richard Jensen et al, eds. ''Trans-Pacific Relations: America, Europe, and Asia in the Twentieth Century'' (2003), pp. 93-104.</ref> ===Medicine=== Many new medical and surgical techniques were employed as well as new drugs like [[sulfa]] and [[penicillin]], not to mention serious advances in [[biological warfare]] and nerve gases. The Japanese control of the quinine supply forced the Australians to invent new anti-malarial drugs. The saline bath was invented to treat burns. More prompt application of sulfa drugs saved countless lives. New [[local anesthetic]]s were introduced making possible surgery close to the front lines. The Americans discovered that only 20% of wounds were cause by [[Machine gun|machine-gun]] or rifle bullets (compared to 35% in World War I). Most came from [[Explosive material|high explosive]] shells and fragments, which besides the direct wound caused shock from their blast effects. Most deaths came from shock and blood loss, which were countered by a major innovation, [[blood transfusions]].<ref> Harold C. Leuth, "Military Medicine" in [[Walter Yust]], ed. ''10 Eventful Years'' (1947) 3:163-67; Mark Harrison, ''Medicine and Victory: British Military Medicine in the Second World War'' (2004)</ref> The massive [[research and development]] demands of the war accelerated the growth of the scientific communities in Allied states, while German and Japanese laboratories were disbanded; many German engineers and scientists continued their [[weapons research]] after the war in the United States and the Soviet Union. {{see also|Military production during World War II|List of World War II military equipment}} {{-}} == Aftermath == [[Image:Germanborders.gif|thumb|left|250px|Germany's territorial losses 1919-1945]] [[Image:Deutschland_Besatzungszonen_1945_1946.png|thumb|right|250px|German occupation zones in 1946 after territorial annexations in the East. The [[Saarland]] (in the French zone) is shown with stripes because it was removed from Germany by France in 1947 as a [[Saar (protectorate)|protectorate]], and was not incorporated into the Federal Republic of Germany until 1957. [[Historical Eastern Germany]], not contained in this map, was annexed by Poland and the Soviet Union.]] {{main|Aftermath of World War II}} The war concluded with the surrender and occupation of Germany and Japan. It left behind millions of [[displaced person]]s and [[prisoners of war]], and resulted in many new international boundaries. The economies of Europe, China and Japan were largely destroyed as a result of the war. To prevent (or at least minimize) future conflicts, the allied nations, led by the [[United States]], formed the [[United Nations]] in [[San Francisco, California]] in 1945. The end of the war hastened the independence of many [[Crown colony|British crown colonies]] (such as India) and [[Dutch Empire|Dutch territories]] (such as Indonesia) and the formation of new nations and alliances throughout Asia and Africa. The [[Philippines]] were granted their independence in 1946 as previously promised by the United States. Poland's boundaries were re-drawn to include portions of [[Historical Eastern Germany|pre-war Germany]], including [[East Prussia]] and [[Upper Silesia]], while ceding most of the areas taken by the Soviet Union in the [[Molotov-Ribbentrop]] partition of 1939, effectively moving Poland to the west. Germany was split into four zones of occupation, and the three zones under the Western Allies was reconstituted as a [[constitutional democracy]]. The Soviet Union's influence increased as they established hegemony over most of eastern Europe, and incorporated parts of Finland and Poland into their new boundaries. Europe was informally split into Western and Soviet [[Sphere of influence|spheres of influence]], which heightened existing tensions between the two camps and helped establish the [[Cold War]]. In Asia, the Imperial Japanese Empire's government was dismantled under General [[Douglas MacArthur]] and replaced by a constitutional monarchy with the emperor as a figurehead. The defeat of Japan led to the independence of [[Korea]], which was split into two parts by the Russian and American forces. The war greatly enhanced China's international prestige but severely weakened [[Chiang Kai-shek]]'s central government and the armed forces of the [[Republic of China]]. Partly because of this, in the subsequent [[Chinese Civil War]], the Chinese Nationalists lost and were forced to retreat to [[Taiwan]], while the Chinese Communists established the [[People's Republic of China]] on the mainland in 1949. World War II also spawned many new technologies such as advanced aircraft, radar, jet engines, [[synthetic rubber]] and plastics, antibiotics like [[penicillin]], helicopters, [[nuclear energy]], rocket technology and computers. These [[Technology during World War II|technologies]] were applied to government, commercial, industrial, private and civil use. ===Occupation of Axis Powers=== {{Further|[[Expulsion of Germans after World War II]], [[Allied Occupation Zones in Germany]], [[Morgenthau Plan]], [[Oder-Neisse line]], [[Occupied Japan]], [[Division of Korea]]}} Germany was partitioned into four zones of occupation, coordinated by the [[Allied Control Council]]. The American, British, and French zones joined in 1949 as the [[Germany|Federal Republic of Germany]], and the Soviet zone became the [[East Germany|German Democratic Republic]]. In Germany, [[Morgenthau Plan|economic suppression]] and [[Denazification]] took place. Millions of Germans and Poles were expelled from their homelands as a result of the territorial annexations in Eastern Europe agreed upon at the [[Yalta Conference|Yalta]] and [[Potsdam Conference|Potsdam]] conferences. In the West, [[Alsace-Lorraine]] was given to France, which also separated the [[Saar area]] from Germany. [[Austria]] was separated from Germany and divided into four zones of occupation, which were united in 1955 to become the Republic of Austria. [[Japan]] was occupied by the U.S, aided by Commonwealth troops, until the peace treaty took effect in 1952. The defeat of Japan also lead to the eastablishment of the Far eastern commission which set out policies for Japan to fullfill under the terms of surrender. In accordance with the Yalta Conference agreements, the Soviet Union occupied and subsequently annexed [[Sakhalin]]. [[Korea]] was divided between the U.S. and the Soviet Union, leading to the creation of two separate governments in 1948. ===Europe in ruins=== {{main|Effects of World War II|Marshall Plan}} In Europe at the end of the war, millions of civilians were homeless, the economy had collapsed, and 70%{{fact}} of the industrial infrastructure was destroyed. The Soviet Union was also heavily affected, with 30% of its economy destroyed. The United Kingdom ended the war economically exhausted by the war effort. The wartime [[coalition government]] was dissolved; new elections were held; and Churchill was defeated in a landslide [[general election]] by [[Labour Party (UK)|the Labour Party]] under [[Clement Attlee]]. In 1947, [[United States Secretary of State|U.S. Secretary of State]] [[George Marshall]] devised the "European Recovery Program", better known as the [[Marshall Plan]]. Effective from 1948 to 1952, it allocated 13 billion dollars for the reconstruction of Western Europe. ===Communist control of Central and Eastern Europe=== {{main|Eastern bloc|Iron Curtain}} At the end of the war, the Soviet Union occupied much of [[Central Europe|Central]] and [[Eastern Europe]] and the [[Balkans]]. In all the USSR-occupied countries, with the exception of Austria, the Soviet Union helped Communist regimes to power. It also annexed the Baltic countries [[Estonia]], [[Latvia]], and [[Lithuania]]. ===China=== {{main|Second Sino-Japanese War#Aftermath}} The war was a pivotal point in China's history. Before the war against Japan, China had suffered nearly a century of humiliation at the hands of various imperialist powers and was relegated to a semi-colonial status. However, the war greatly enhanced China's international status. Not only was the central government under [[Chiang Kai-shek]] able to abrogate most of the unequal treaties China had signed in the past century, the [[Republic of China]] also became a founding member of the [[United Nations]] and a permanent member in the [[Security Council]]. China also reclaimed Manchuria and Taiwan. Nevertheless, eight years of war greatly taxed the central government, and many of its nation-building measures adopted since it came to power in 1928 were disrupted by the war. Communist activities also expanded greatly in occupied areas, making post-war administration of these areas difficult. Vast war damages and hyperinflation thereafter greatly demoralized the populace, along with the continuation of the [[Chinese Civil War]] between the [[Kuomintang]] and the Communists. Partly because of the severe blow his army and government had suffered during the war against Japan, the Kuomintang, along with state apparatus of the [[Republic of China]], retreated to Taiwan in 1949 and in its place the Chinese communists established the [[People's Republic of China]] on the mainland. ===Decolonization=== {{main|Decolonization}} Areas previously occupied by the colonial powers gained their freedom, some peacefully, such as the [[Philippines]] in 1946, [[India]] and [[Pakistan]] in 1947. Others had to fight bloody wars of liberation before gaining freedom, such as against the French attempt to reoccupy [[Vietnam]] in the [[First Indochina War]], and against the Netherlands' attempt to reoccupy the [[Dutch East Indies]]. ===United Nations=== {{main|United Nations}} Because the [[League of Nations]] had failed to actively prevent the war, the [[United Nations]] was created in 1945. The UN operates within the parameters of the [[United Nations Charter]], and the reason for the UN’s formation is outlined in the [[Preamble to the United Nations Charter]]. One of the first actions of the United Nations was the creation of the State of [[Israel]], partly in response to the Holocaust. ==Names== The term most used in the United Kingdom and Canada is "Second World War", while American publishers use the term "World War II". Thus the [[Oxford University Press]] uses ''The Oxford Companion to the Second World War'' in the United Kingdom, and ''The Oxford Companion to World War II'' for the identical 1995 book in the United States. The [[OED]] reports the first use of "Second World War" was by novelist [[H.G. Wells]] in 1930, although it may well have been used earlier.<ref> Library catalogs show the first use in 1934: ''Why war? A handbook for those who will take part in the second world war'' by [[Ellen Wilkinson]] & [[Edward Conze]], (London, 1934), and Johannes Steel, ''The second world war,'' (New York, 1934).</ref> The term was immediately used when war was declared; for example, the September 3, 1939, issue of the Canadian newspaper, ''[[The Calgary Herald]]''. Prior the United States' entry into the War, many Americans referred to it as the "European War". ---> == गुप्त कारस्थाने व भूमिगत सशस्त्र चळवळी == == युद्धाचे परिणाम == दुसऱ्या महायुद्धाने मानवी इतिहासात कधीही न पाहिलेली अतोनात हिंसा पाहिली. जगातील सर्वच राष्ट्रे यात भरडली गेली. काही युद्धग्रस्त होतेच तर काहींना त्याचे परिणाम भोगावे लागले. जर्मनी, पोलंड व रशिया व जपानमध्ये सर्वाधिक लोक बळी पडले. वर नमूद केल्याप्रमाणे मृतांची संख्या सहा कोटीवर असण्याची शक्यता आहे. ब्रिटन, फ्रान्स, जर्मनी व रशिया या देशांतील शहरेच्या शहरे हवाई हल्यांमध्ये संपूर्णपणे बेचिराख झाली. या देशांना पुढील अनेक दशके ती शहरे पुन्हा उभारण्यात घालवावी लागली. ==दुसऱ्या महायुद्धावरील मराठी पुस्तके== * एरिक लोमॅक्सच्या दीर्घ प्रवास : दुसऱ्या महायुद्धातील गोष्ट ([[अनंत भावे]]) * कथा महायुद्धाच्या (डॉ. [[मिलिंद आमडेकर]]) * दहा हजार नयन : दुसऱ्या महायुद्धात फ्रेंचांच्या अपार त्यागाची गाथा ! ([[पंढरीनाथ सावंत]]) * दुसरे महायुद्ध (किरण गोखले) * दुसरे महायुद्ध ([[वि.स. वाळिंबे]]) * ('अद्भुत' महायुद्धाच्या खऱ्याखुऱ्या गोष्टी) दुसरे महायुद्ध : काही कथा ([[अनंत भावे]]) * दुसऱ्या महायुद्धातील महिला आघाडी (ग.म. केळकर) * दुसऱ्या महायुद्धातील शौर्यकथा ([[निरंजन घाटे]]) * द्वितीय महायुद्धानंतरचे जग (१९४७ ते १९९७) (य.ना. कदम) * फिफ्टी इअर्स ऑफ़ सायलेन्स : दुसऱ्या जागतिक महायुद्धादरम्यान अनेक वेळा बलात्कार झालेल्या स्त्रीची आठवणगाथा (मूळ लेखिका - जॅन रफ ओ हर्; मराठी अनुवाद - [[नीला चांदोरकर]]) * महायुद्ध १९३९ ते १९४४ (ज.पां. देशमुख) * युद्धकथा : दुसऱ्या महायुद्धाच्या खऱ्याखुऱ्या १२ कथा ([[अनंत भावे]]) * हिटलरचे महायुद्ध ([[वि.ग. कानिटकर]]) == हेसुद्धा पहा == * [[पहिले महायुद्ध]] * [[नाझी पक्ष]] * [[ज्यूंचे शिरकाण]] == माध्यमे == '''चित्रपटात''' दुसऱ्या महायुद्धाचा प्रभाव जगातील बहुतेक राष्ट्रांवर पडला. अनेक साहित्य कृती, नाटके, चित्रपट दुसऱ्या महायुद्धावर अथवा त्यांच्या परिणामांवर बनले. त्यातील चित्रपट मुख्य युद्धातील घटनांवर आधारित होते तर काही त्याच्या परिणाम किंवा युद्धकालातील जीवनावर आधारित होते. काही सत्य घटनांवर तर काही काल्पनिक घटनांवर अथवा मिश्रित बनवले गेले. त्यातील काही प्रसिद्ध चित्रपट खालील प्रमाणे. ट्व्हेल ओ क्लॉक हाय (१९४९), ब्रिज ऑन द रिव्हर क्वाई (१९५७), पॅटन (१९७०), दास बुट (१९८१), सेव्हिंग प्रायव्हेट रायन (१९८८), पर्ल हार्बर(२००१), व्हेअर इगल्स डेअर, द डायरी ऑफ यंग गर्ल, स्टालिन्ग्राड छळछावण्यामधील जीवनावर आधारीत चित्रपटांमध्ये अनेक ऑस्कर विजेते चित्रपट आहेत. त्यातील प्रमुख चित्रपट म्हणजे शिंडलर्स लिस्ट, ऍने फ्रांक, लाईफ इज ब्युटिफुल, द पियानिस्ट इत्यादी. {{main|अर्वाचीन संस्कृतीत दुसरे महायुद्ध}} जगातील अनेक भाषांमध्ये दुसऱ्या महायुद्धाबद्दल कलाकृती निर्माण झाल्या आहेत. <!--नोंद: येथे प्रत्येक दशकातील एक चित्रपट निवडण्यात आलेला आहे. If you wish to add a movie that improves the list, please replace the current film for that decade. Avoid listing recently released movies as it is not possible to judge their significance in historical context. Such additions are welcome at [[World War II in contemporary culture]]. Thanks!--> यात शेकडो काल्पनिक चित्रपटही आहेत. यात ट्वेल्व ओ'क्लॉक हाय (१९४९), द ब्रिज ऑन द रिव्हर क्वाय (१९५७), द डर्टी डझन (१९६७), पॅटन (१९७०), डास बूट (जर्मन, १९८१), सेव्हिंग प्रायव्हेट रायन (१९९८), पर्ल हार्बर (२००१) इ. विशेष आहेत. आजतगायत लिहिल्या गेलेल्या हजारो पुस्तकांतून या महायुद्धाचा उल्लेख आहे. यात [[जोसेफ हेलर]]चे [[कॅच-२२]], [[अकियुकि नोसाका]]चे [[ग्रेव्ह ऑफ द फायरफ्लाईझ]], [[अ‍ॅन फ्रॅंक|ॲन फ्रॅंक]]चे [[द डायरी ऑफ अ यंग गर्ल]] आणि [[कर्ट व्होनेगट]]चे [[स्लॉटरहाउस-५]] यांचा समावेश आहे. == ग्रंथ यादी == <div class="references-small"> * Bauer, E. Lt-Colonel ''The History of World War II'', Orbis (2000) General Editor: Brigadier Peter Young; Consultants: Brigadier General James L. Collins Jr., Correli Barnet. (1,024 pages) ISBN 1-85605-552-3 * I.C.B. Dear and M.R.D. Foot, eds. ''The Oxford Companion to World War II'' (1995), 1300 page encyclopedia covering all topics * Ellis, John. ''Brute Force: Allied Strategy and Tactics in the Second World War'' (1999) * [[Martin Gilbert|Gilbert, Martin]] ''Second World War'' (1995) * Mark Harrison. "Resource Mobilization for World War II: The U.S.A., UK, U.S.S.R., and Germany, 1938-1945" in ''The Economic History Review,'' Vol. 41, No. 2. (May, 1988), pp.&nbsp;171–192. [http://links.jstor.org/sici?sici=0013-0117%28198805%292%3A41%3A2%3C171%3ARMFWWI%3E2.0.CO%3B2-7 in JSTOR] * [[John Keegan|Keegan, John]]. ''The Second World War'' (1989) * [[Basil Liddell Hart|Liddell Hart, Sir Basil]] ''History of the Second World War'' (1970) * Murray, Williamson and Millett, Allan R. ''A War to Be Won: Fighting the Second World War'' (2000) * Overy, Richard. ''Why the Allies Won'' (1995) * Shirer, William L. ''The Rise and Fall of the Third Reich, Simon & Schuster.'' (1959). ISBN 0-671-62420-2. * Smith, J. Douglas and Richard Jensen (2003). ''World War II on the Web: A Guide to the Very Best Sites''. ISBN 0-8420-5020-5. * Weinberg, Gerhard L.''A World at Arms: A Global History of World War II'' (2005) ISBN 0-521-44317-2 * {{स्रोत पुस्तक | वर्ष = 2004 | title = Poteri narodonaseleniia v XX veke : spravochnik | प्रकाशक = | ISBN = 5-93165-107-1 }} </div> == हेसुद्धा पहा == * [[पहिले महायुद्ध]] * [[नाझी पक्ष]] * [[ज्यूंचे शिरकाण]] === धारिका === * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.referencio.com/index.php?title=World_War_II | title = {{लेखनाव}} - विकी निर्देशिका | प्रकाशक = रेफरन्शिओ.कॉम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://dmoz.org/Society/History/By_Time_Period/Twentieth_Century/Wars_and_Conflicts/World_War_II/ | title = मुक्त निर्देशिका प्रकल्प - "{{लेखनाव}}" - स्वयंसेवकांनी रचलेली निर्देशिका | प्रकाशक = डीमॉझ.ऑर्ग | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://dir.yahoo.com/Arts/Humanities/History/By_Time_Period/20th_Century/Military_History/World_War_II/ | title = {{लेखनाव}} | प्रकाशक = याहू | भाषा = इंग्लिश }} === साधारण माहिती === * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Austria.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - ऑस्ट्रियातील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Belgium.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - बेल्जियममधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-France.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - फ्रान्समधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Germany.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - जर्मनीमधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Great-Britain.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - ग्रेट ब्रिटनमधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Italy.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - इटलीमधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Japan.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - जपानमधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Russia.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - रशियामधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * [http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Spain.general.html Spain Chronology World War II World History Database] * [http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-USA.general.html USA Chronology World War II World History Database] * [http://www.ww2db.com/ World War II Database] * [http://www.spartacus.schoolnet.co.uk/2WW.htm The Second World War] * {{Webarchiv | url=http://www.bbc.co.uk/history/war/wwtwo/ | wayback=20010124043700 | text=BBC History: World War Two}} * {{वेबॅक आर्किव्ह|url=http://www.bbc.co.uk/history/war/wwtwo/|date=20050304100032}} * [http://www6.dw-world.de/en/worldwarII.php Deutsche Welle special section on World War II] created by one of Germany's public broadcasters on World War II and the world 60 years after. * [http://www.militaryindexes.com/worldwartwo/ Directory of Online World War II Indexes & Records] * [http://www.engdahl.oilgeopolitics.net/History/MacKinder/mackinder.html Halford Mackinder's Necessary War An essay describing the geopolitical aspects of World War II] * [http://www.worldwar2vault.com/ World War 2 Vault] * [http://www.secretsofworldwar2.co.uk/ World War II Secret History] * [http://www.wwii.ca/ Canada and WWII] * [http://memory.loc.gov/ammem/collections/maps/wwii/ World War II Military Situation Maps. Library of Congress] * [http://www.bvalphaserver.com/content-10.html Officially Declassified U.S. Government Documents about World War II] <!-- NOTE TO WIKI EDITORS: I did ask to add this link via the talk page, and received permission. --> * [http://www.historisches-centrum.de/index.php?id=427 End of World War II in Germany] * [http://www.ww2incolor.com/gallery/ World War 2 Pictures In Colour] * [http://www.haagsebunkerploeg.nl/ Haagse Bunker Ploeg : Photo site about the atlantikwall in the Netherlands] * [http://vlib.iue.it/history/mil/ww2.html WWW-VL: History: WWII] * [http://worldwartwozone.com/photopost/ World War II Zone Photo and Multi-media gallery] * {{वेबॅक आर्किव्ह|url=http://worldwartwozone.com/photopost/|date=20090506125058}} * [http://chrito.users1.50megs.com/daily.htm Daily German action reports] * [http://www.bunkerpictures.nl/ Bunker Pictures - Pictures, locations, information about bunkers from WW2, The Atlantikwall and the Cold War] * [http://www.wikitimescale.org/en/category/World_War_II Timeline of events in World War 2] on WikiTimeScale.org * [http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/history_ww2.html Maps from the Pacific and Italian theaters] === संचिका === * [http://www.archives.gov/research/ww2/ US National Archives Photos] * [http://english.pobediteli.ru/ Multimedia map] - Presentation that covers the war from the invasion of Russia to the fall of Berlin * [http://www.warphotos.co.nr Thousands of World War II Photographs & Movies] * {{वेबॅक आर्किव्ह|url=http://warphotos.basnetworks.net/gallery.php?g=ww2|date=20071119075548}} * [http://museumofworldwarii.com Virtual Museum of World War II] - pictures & info * [http://multimedia.tbo.com/flash/iwojima3d/index.htm 3-D Stereo Photograph of Iwo Jima Flag-raising] - From The Tampa Tribune and TBO.com * {{वेबॅक आर्किव्ह|url=http://multimedia.tbo.com/flash/iwojima3d/index.htm|date=20070210104658}} * [http://digital.library.unt.edu/search.tkl?type=collection&q=WWII World War II Poster Collection] hosted by the Universtity of North Texas Libraries' *[http://digital.library.unt.edu/ Digital Collections] * [http://www.eyewitnesstohistory.com/francedefeat.htm The Defeat of France] Includes the famous ''Weeping Frenchman'' photograph. * {{it|इटालियन मजकूर}} [http://www.anpi.pesarourbino.it/fototeca2.php ANPI Archives Photos] === माहिती === * [http://www.gurdjieff-legacy.org/70links/bk_voices2.htm ''Voices in the Dark''] - Descriptions of life in Nazi-occupied Paris * {{वेबॅक आर्किव्ह|url=http://www.gurdjieff-legacy.org/70links/bk_voices2.htm|date=20090411170348}} * [http://www.bbc.co.uk/dna/ww2/ WW2 People's War] - A project by the [[BBC]] to gather the stories of ordinary people from World War II * [http://www.wilhelm-radkovsky.de Memories of Leutnant d.R. Wilhelm Radkovsky 1940-1945] Experiences as a German soldier on the Eastern and Western Front * [http://www.warsawuprising.com/ The Warsaw Uprising of 1944] — "a heroic and tragic 63-day struggle to liberate World War 2 Warsaw from Nazi/German occupation." * [http://www.amazon.com/So-Great-Heritage-Kathie-Jackson/dp/1598862561 "So Great a Heritage"] A collection of 150 letters from an American soldier to his family during World War II gives the reader an insight into the war that they may not otherwise have. The letters were written from the time the soldier reported to boot camp, through his deployments to North Africa, Italy, France, and finally, Germany. * {{it|इटालियन मजकूर}} [http://www.lacittainvisibile.it/ La Città Invisibile] Collection of signs, stories and memories during the Gothic Line age. === चलतचित्रे === * ''[[The World at War (TV Series)|The World at War]]'' (1974) is a 26-part [[Thames Television]] series that covers most aspects of World War II from many points of view. It includes interviews with many key figures ([[Karl Dönitz]], [[Albert Speer]], [[Anthony Eden]] etc.) ([http://www.imdb.com/शीर्षक/tt0071075/ Imdb link]) * ''The Second World War in Colour'' (1999) is a three episode documentary showing unique footage in color ([http://www.imdb.com/शीर्षक/tt0212694/ Imdb link]) </div> * [http://www.alaskainvasion.com/ Red White Black & Blue - feature documentary about The Battle of Attu in the Aleutians during World War II]--> {{दुसरे महायुद्ध}} * <small>''हा लेख इंग्लिश विकिपिडीयावरील [http://en.wikipedia.org/wiki/World_War_II या लेखावर] आधारित आहे''</small> == बाह्य दुवे == * [http://www.ww2db.com/ दुसरे महायुद्ध माहिती संग्रह संकेतस्थळ] * [http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwtwo/ बी.बी.सी वरील दुसरे महायुद्ध संकेतस्थळ] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:दुसरे महायुद्ध|*]] gd1euujuq4h0ititmle8x6c4unf1np2 2143658 2143624 2022-08-07T04:25:18Z अभय नातू 206 /* चलतचित्रे */ wikitext text/x-wiki {{मुखपृष्ठ सदर टीप |तारीख = 28 जून |वर्ष = २०१२ }} {{माहितीचौकट सैन्य संघर्ष | संघर्ष = दुसरे महायुद्ध | या युद्धाचा भाग = | चित्र = WW2Montage.png | चित्र रुंदी = 300px | चित्रवर्णन = डावीकडून: वाळवंटात कॉमनवेल्थचे सैन्य; जपानी सैनिक चिनी नागरिकांना जिवंत पुरताना; अंतर्गत बंडाळीमध्ये रशियन सैन्य; जपानी युद्ध विमाने; बर्लिनमध्ये रशियन सैन्य; एक जर्मन पाणबुडी. | दिनांक = [[इ.स. १९३०|१९३०]] – [[सप्टेंबर २|२ सप्टेंबर]], [[इ.स. १९४५|१९४५]] | स्थान = [[युरोप]], [[प्रशांत महासागर|पॅसिफिक समुद्र]], आग्नेय आशिया, [[चीन]], [[मध्यपूर्व|मध्य-पूर्व]], [[भूमध्य समुद्र]] व [[आफ्रिका]] | परिणती = दोस्त राष्ट्रांचा विजय | सद्यस्थिती = | प्रादेशिक बदल = | पक्ष१ = [[दोस्त राष्ट्रे]]<br />{{देशध्वज|सोव्हिएत संघ}}(१९४१-४५)<br />{{देशध्वज|अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने}}(१९४१-४५)<br />{{ध्वज|भारत}}<br /> [[Image:Flag of the Republic of China.svg|24px]] [[चीन]](१९३७-४५)<br /><hr> {{देशध्वज|फ्रान्स}}<br /> {{देशध्वज|पोलंड}}<br /> {{देशध्वज|कॅनडा}},<br /> {{देशध्वज| ऑस्ट्रेलिया}}<br /> {{देशध्वज|न्यू झीलँड}}<br /> {{देशध्वज|युगोस्लाव्हियाचे साम्यवादी संघीय प्रजासत्ताक}} (१९४१-४५)<br /> {{देशध्वज|नॉर्वे}}(१९४०-४५)<br /> {{देशध्वज|बेल्जियम}} (१९४०-४५)<br /> {{देशध्वज|चेकोस्लोव्हाकिया}}<br /> {{देशध्वज|फिलिपिन्स}} (१९४१-४५)<br /> {{देशध्वज|ब्राझिल}} (१९४२-४५)<br /> [[दोस्त राष्ट्रे|व इतर....]] | पक्ष२ = [[अक्ष राष्ट्रे]]<br /> {{देशध्वज|नाझी जर्मनी}}<br /> {{देशध्वज|जपान}}(१९३७-४५)<br />{{देशध्वज|इटली}}(१९४०-४३)<br /><hr> {{देशध्वज|हंगेरी}} (१९४१-४५),<br /> {{देशध्वज|रोमेनिया}} (१९४१-४४),<br /> {{देशध्वज|बल्गेरिया}} (१९४१-४४),<br /> {{देशध्वज|थायलंड}} (१९४१-४५),<br /> सहकारी राष्ट्रे<br /> {{देशध्वज|फिनलंड}} (१९४१-४४),<br /> {{देशध्वज|इराक}} (१९४१),<br /> {{देशध्वज|सोव्हिएत संघ}} (१९३९-४१),<br /> [[अक्ष राष्ट्रे|व इतर....]] | सेनापती १ = दोस्त नेते | सेनापती २ = अक्ष नेते | सैन्यबळ १ = | सैन्यबळ २ = | बळी १ = सैनिक: १,४०,००,००० पेक्षा जास्त<br />नागरिक: ३,६०,००,००० पेक्षा जास्त<br />एकूण: ५,००,००,००० पेक्षा जास्त | बळी २ = सैनिक: ८०,००,००० पेक्षा जास्त<br />नागरिक: ४०,००,००० पेक्षा जास्त<br />एकूण: १,२०,००,००० पेक्षा जास्त | टिपा = |}} '''दुसरे महायुद्ध''' हे [[इ.स. १९३९|१९३९]] ते [[इ.स. १९४५|१९४५]] दरम्यान झालेले जागतिक युद्ध होते. हे युद्ध मुख्यतः [[युरोप]] व [[आशिया]]मध्ये [[दोस्त राष्ट्रे]] व [[अक्ष राष्ट्रे]] यांच्या मध्ये झाले. जर्मनीने पोलंडवर केलेल्या हल्ल्याने हे युद्ध १ सप्टेंबर १९३९ रोजी अधिकृतपणे सुरू झाले.{{sfn|वाइनबर्ग|२००५|p=६}}<ref>वेल्स, ॲन शार्प (२०१४) ''हिस्टॉरिकल डिक्शनरी ऑफ वर्ल्ड वॉर टू : द वॉर अगेन्स्ट जर्मनी ॲंन्ड इटली''. रोव्हमन ॲंन्ड लिटलफील्ड पब्लिशिंग, पृ ७</ref> यानंतर फ्रान्स, युनायटेड किंग्डम आणि इतर राष्ट्रांनी जर्मनी विरुद्ध युद्ध पुकारले. जपानने व इटलीने जर्मनीच्या बाजूने युद्धात पदार्पण केले. १९४१ च्या डिसेंबरमध्ये जपानने अमेरिकेच्या पर्ल हार्बर बंदरावर आक्रमण केल्यामुळे अमेरिकेला युद्धात उतरणे भाग पाडले. अमेरिकेने युद्धात सक्रिय भाग घेतला व तेथून युद्ध जगभर पसरले. दोस्त राष्ट्रांमध्ये [[चीन]], [[रशिया]], [[इंग्लंड]], [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिका]] व इतर राष्ट्रांचा समावेश होता, तर अक्ष राष्ट्रांमध्ये [[जर्मनी]], [[इटली]] व [[जपान]] हे देश होते. जवळ जवळ ७० देशांचे सैन्य यात सहभागी झाले होते. या युद्धात सहा कोटींच्यावर माणसे मेली. मानवी इतिहासातील ही सर्वांत मोठी जीवितहानी आहे. या युद्धामध्ये दोस्त राष्ट्रांचा विजय झाला.{{sfn|गिल्बर्ट|२००१|p=२९१}}<ref>{{स्रोत पुस्तक |title=वॉर, व्हायोलन्स ॲंड पॉप्युलेशन: मेकिंग द बॉडी काउंट|भाषा=इंग्लिश|author=जेम्स ए. टायनर|page=49 |date=3 March 2009 |publisher=द गिलफोर्ड प्रेस; पहिली आवृत्ती|isbn=1-6062-3038-7}}</ref>{{sfn|Sommerville|2008|loc=p. 5 (2011 ed.)}}<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.bbc.co.uk/tyne/content/articles/2005/01/20/holocaust_memorial_other_victims_feature.shtml|title=BBC - Tyne - Roots - Non-Jewish Holocaust Victims : The 5,000,000 others|website=www.bbc.co.uk|accessdate=27 August 2017|भाषा=इंग्लिश}}</ref> == आढावा == === युरोप === [[सप्टेंबर १]], [[इ.स. १९३९|१९३९]] रोजी [[जर्मनी]]ने [[जर्मनीचे पोलंडवर आक्रमण (१९३९)|पोलंडवर आक्रमण]] केले. जर्मनीचा नेता [[ॲडॉल्फ हिटलर]] व त्याच्या [[नाझी पक्ष|नाझी पक्षाने]] [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत संघाशी]] त्यापूर्वी मैत्री-करार केला होता. त्यानुसार सोव्हिएत संघाने [[सप्टेंबर १७]]च्या दिवशी पूर्वेकडून पोलंडवर चाल केली. याला प्रत्युत्तर म्हणून [[युनायटेड किंग्डम]] व [[फ्रान्स]]ने [[सप्टेंबर ३]]ला जर्मनीविरुद्ध युद्ध जाहीर केले. सुरुवातीला हे युद्ध मुख्यत्वे सागरी युद्ध होते. काही महिन्यातच जर्मनीने पोलंड काबीज केले. त्यानंतर [[इ.स. १९४०|१९४०मध्ये]] जर्मन सैन्याने [[नॉर्वे]], [[नेदरलँड्स]], [[बेल्जियम]] व [[फ्रान्स]] पादाक्रांत केले व [[इ.स. १९४१|१९४१मध्ये]] [[युगोस्लाव्हिया]] आणि [[ग्रीस]]चा पाडाव केला. [[इटली]]ने उत्तर आफ्रिकेतील ब्रिटिश वसाहतींवर हल्ला केला. काही महिन्यांनी त्यांना जर्मन सैन्याची कुमक मिळाली. [[इ.स. १९४१|१९४१ च्या]] मध्यापर्यंत जर्मनीने बहुतांश [[पश्चिम युरोप]] आपल्या टाचेखाली आणले होते परंतु युनायटेड किंग्डम जिंकणे त्यांना जमले नाही. याचे मुख्य कारण होते [[रॉयल एर फोर्स]] व [[रॉयल नेव्ही]]ने दिलेली कडवी झुंज. आता [[हिटलर]] सोव्हिएत संघावर उलटला व [[जून २२]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी त्याने अचानक सोव्हिएत संघावर चाल केली. [[ऑपरेशन बार्बारोसा]] या सांकेतिक नावाने योजलेल्या या मोहिमेत जर्मनीला सुरुवातीला भरभरून यश मिळाले. [[इ.स. १९४१|१९४१]] शेवटीशेवटी जर्मन सैन्याने [[मॉस्को]]पर्यंत धडक मारली परंतु येथे ही मोहीम अडकून पडली. सोव्हिएत सैन्याने कडवा प्रतिकार करीत जर्मनीचा रेटा मोडून काढला. पुढे सोव्हिएत सैन्याने [[स्टालिनग्राड]]ला वेढा घालून बसलेल्या [[जर्मनीचे सहावे सैन्य|जर्मनीच्या सहाव्या सैन्यालाच]] प्रतिवेढा घालुन पूर्ण सैन्याला युद्धबंदी बनवले. [[कुर्स्कचे युद्ध|कुर्स्कच्या युद्धात]] सोव्हिएत सैन्याने जर्मनीचा प्रतिकार मोडून काढला व [[लेनिनग्राडचा वेढा]]. उठवला. जर्मन सैन्याने अखेर माघार घेतली. [[लाल सैन्य|लाल सैन्याने]] त्यांचा [[बर्लिन]]पर्यंत पाठलाग केला. बर्लिनमध्ये जर्मन सैन्याने व सामान्य नागरिकांनी घराघरातून सोव्हिएत सैन्याला झुंज दिली परंतु प्रचंड प्रमाणात मिळत असलेल्या कुमकेच्या जोरावर सोव्हिएत सैन्याने बर्लिन जिंकले. याच सुमारास ([[एप्रिल ३०]], [[इ.स. १९४५|१९४५]] रोजी) हिटलरने आपल्या भूमिगत बंकरमध्ये आत्महत्त्या केली. इकडे पाश्चिमात्य दोस्त राष्ट्रांनी [[इ.स. १९४३|१९४३मध्ये]] [[इटली]]वर चाल केली. [[इ.स. १९४४|१९४४मध्ये]] त्यांनी [[नॉर्मंडी]]च्या किनाऱ्यावर हल्ला केला व फ्रान्सला जर्मन आधिपत्यातून मुक्त केले. जर्मनीने चढवलेल्या प्रतिहल्ल्याला [[ऱ्हाईन नदी]]च्या किनाऱ्यावर ''[[बॅटल ऑफ द बल्ज]]'' नावाने प्रसिद्ध लढाईत दोस्त राष्ट्रांनी जबरदस्त उत्तर दिले व येथून आगेकूच करित त्यांनी जर्मनी गाठले आणि [[एल्ब नदी]]च्या किनाऱ्यावर पूर्वेकडून चालून आलेल्या सोव्हिएत सैन्याशी संधान बांधले. यावेळी जर्मनीच्या उरल्यासुरल्या सैन्याने शरणागती पत्करली व हार मान्य केली. युरोपमध्ये चाललेल्या या धुमश्चक्री दरम्यान जर्मन राष्ट्राकडून चालविण्यात आलेल्या वंश हत्येत ६०,००,००० ज्यू व्यक्तींचा बळी गेला. याला [[ज्यूंचे शिरकाण]] अथवा ''[[होलोकॉस्ट]]'' म्हणण्यात येते. === आशिया व प्रशांत महासागर === युरोपमध्ये युद्धाला तोंड फुटण्यापूर्वी [[जपान]]ने [[जुलै ७]], [[इ.स. १९३७|१९३७]] रोजी [[चीन]]वर [[दुसरे चीन-जपान युद्ध|आक्रमण]] केले.,<ref>{{स्रोत पुस्तक|first1=जॉन|last1=फेरिस|first2=एव्हन|last2=मॉड्सले|title=द कॅम्ब्रिज हिस्टरी ऑफ द सेकंड वर्ल्ड वॉर, खंड १: फायटिंग द वॉर|location=[[Cambridge]]|language=English|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2015|ref=harv}}</ref>{{sfn|फॉर्स्टर|गेसलर|२००५|p=६४}} जपानचा रोख चीनमधून पूर्व आणि [[आग्नेय आशिया]]वर स्वारी करीत एकएक देश जिंकायचा होता. यात मिळालेल्या यशानंतर जपानने [[डिसेंबर ७]], [[इ.स. १९४१|१९४१]]च्या दिवशी अनेक राष्ट्रांवर एकाच वेळी हल्ला केला. याच दिवशी [[पर्ल हार्बर]] येथे [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेच्या]] नौदलावरही हल्ला चढवला गेला. याला प्रत्युत्तर म्हणून अमेरिकेने युद्धात उतरण्याचे निश्चित केले. पुढील सहा महिने जपानला घवघवीत यश मिळाले पण [[कॉरल समुद्राची लढाई|कॉरल समुद्राच्या लढाईत]] अमेरिकन नौसैन्याने त्यांचा प्रतिकार केला व [[मिडवेची लढाई|मिडवेच्या लढाईत]] जपानने हार पत्करली. यात जपानच्या चार [[विमानवाहू नौका]] बुडवून अमेरिकेने जपानी नौसैन्याचा कणाच मोडला. येथून दोस्त राष्ट्रांनी जपानवर प्रतिहल्ला चढवला व [[मिल्ने बेची लढाई|मिल्ने बे]] व [[ग्वादालकॅनाल मोहीम|ग्वादालकॅनालच्या लढाईत]] त्यांनी विजय मिळवला. नैर्ऋत्य प्रशांत महासागरातमध्ये विजयी ठरलेल्या दोस्त राष्ट्रांनी मग प्रशांत महासागराच्या मध्य भागावर रोख धरून मोहीम काढली. यात जपानी सैन्याने त्यांचा कडवा प्रतिकार केला. या मोहीमेदरम्यान [[फिलिपाईन समुद्राची लढाई]], [[लेयटे गल्फची लढाई]], [[इवो जिमाची लढाई|इवो जिमा]] व [[ओकिनावाची लढाई]], इ. अनेक भयानक सागरी युद्धे लढली गेली. या दरम्यान अमेरिकन [[पाणबुडी|पाणबुड्यांनी]] जपानकडे जाणारी रसद तोडण्यात यश मिळवले. याने जपानची आर्थिकदृष्ट्या कुचंबणा होऊ लागली. [[इ.स. १९४५|१९४५मध्ये]] दोस्त राष्ट्रांच्या वायुदलाने जपानवर अनेक वादळी हल्ले चढवले. मुख्यत्वे नागरी वस्त्या व कारखान्यांवर झालेल्या या हल्ल्यांनी जपानची युद्धप्रवण राहण्याची शक्ती कमी झाली. अखेर [[ऑगस्ट ६]], इ.स. १९४५ रोजी अमेरिकेने जपानच्या [[हिरोशिमा]] शहरावर परमाणु बॉम्ब टाकला. [[ऑगस्ट ९]]ला अमेरिकेने [[नागासाकी]] शहरावर असाच हल्ला केला व जोपर्यंत जपान शरण येत नाही तोपर्यंत एक एक करित जपानी शहरे बेचिराख करण्याची धमकी दिली. जपानने [[ऑगस्ट १५]], [[इ.स. १९४५|१९४५]] रोजी बिनशर्त शरणागती पत्करली व दुसऱ्या महायुद्धाचा अधिकृतरीत्या अंत झाला.<ref name="Beevor 2012 776">{{Harvnb|Beevor|2012|p=776}}.</ref> === पर्यवसान === या अतिभयानक युद्धात अंदाजे ६,२०,००,००० (सहा कोटी वीस लाख) व्यक्ती मरण पावल्या. हे म्हणजे जगाच्या त्यावेळेच्या लोकसंख्येच्या २.५ % होय.<ref name="census.gov">{{संकेतस्थळ स्रोत |url=https://www.census.gov/population/international/data/worldpop/table_history.php |title=U.S. Census BureauWorld Population Historical Estimates of World Population |accessdate=March 4, 2016}}</ref> अर्थात, हा केवळ अंदाज आहे व प्रत्येक राष्ट्राचे अंदाज वेगवेगळे आहेत. युरोपमधील आणि आशियामधील अनेक देश या युद्धात बेचिराख झाले. त्यातून सावरायला त्यांना पुढील अनेक दशके घालवावी लागली. दुसऱ्या महायुद्धाचे राजकीय,<ref>{{Harvnb|Barber|Harrison|2006|p=232}}.</ref> सामाजिक, आर्थिक<ref name="GSWW6_266">{{Harvnb|Rahn|2001|p=266}}.</ref><ref>{{Harvnb|Liberman|1996|p=42}}.</ref><ref name="Milward 1979 138">{{Harvnb|Milward|1992|p=138}}.</ref> तसेच तंत्रज्ञानाच्या दृष्टीने जगावर झालेले प्रभाव आजदेखील दिसून येतात. == कारणे == [[जर्मनीचे पोलंडवरील आक्रमण, १९३९|जर्मनीचे पोलंडवरील आक्रमण]] व जपानचे [[दुसरे चीन-जपान युद्ध|चीन]], [[पर्ल हार्बरवरील हल्ला|अमेरिका]] व ब्रिटिश आणि डच वसाहतींवरचे आक्रमण ही दुसऱ्या महायुद्धाची कारणे समजली जातात.{{sfn|Eastman|1986|pp=547–51}} {{sfn|Beevor|2012|p=342}}जगाच्या दोन्ही बाजूच्या या घटनांचे कारण होते जर्मनी व जपानमधील हुकूमशाही सत्ताधीश व त्यांची जगज्जेते होण्याची महत्त्वाकांक्षा. जरी या दोन्ही सत्तांनी आपले पाय पसरवण्यास आधीच सुरुवात केली असली तरी दुसऱ्या महायुद्धाची अधिकृत सुरुवात झाली ती या झोंडशाहीला झालेल्या सशस्त्र विरोधाने. जर्मनीत नाझी पक्ष जरी लोकशाही मार्गाने सत्तेवर आला असला तरी एकदा हातात सत्ता आल्यावर पक्षाधिकाऱ्यांनी जर्मनीतील लोकशाही व्यवस्थेची लक्तरे काढली.{{sfn|Brody|1999|p=4}} असे असून जर्मन जनतेने त्यांना पाठिंबा दिला कारण [[पहिले महायुद्ध|पहिल्या महायुद्धात]] पराभूत झाल्यावर त्यांना जर्मन स्वाभिमानाला जागे करणारे सरकार प्रथमतःच मिळालेले होते.{{sfn|Zalampas|1989|p=62}} पहिल्या महायुद्धात शरणागती पत्करताना [[व्हर्सायचा तह|व्हर्सायच्या तहातील]] २३१वे कलम जर्मन जनतेला असह्य झाले होते.{{sfn|Kantowicz|1999|p=149}} या शिवाय साम्यवाद-विरोध आणि आर्थिक सुबत्ता व प्रगतीच्या वचनांना भुलून जर्मनीने नाझी पक्षाला व पर्यायाने [[ॲडॉल्फ हिटलर|एडॉल्फ हिटलर]]ला अमर्याद सत्ता बहाल केली. हिटलरने जर्मनीला आपल्या हक्काच्या समजल्या जाणाऱ्या सगळ्या देशांना जर्मन सत्तेखाली आणण्याचे वचन दिले व त्यादृष्टीने पावलेही उचलली. नाझी पक्षाने (व स्वतः हिटलरनेही) हिटलरला जर्मनीचा तारणहार असल्याचे भासवले,{{sfn|Adamthwaite|1992|p=52}} व येथून एका भस्मासुराचा जन्म झाला. इकडे जपानमध्ये क्रिसॅंथेमम (जास्वंदी) वंशाच्या राजांचे राज्य असले तरी खरी सत्ता होती ती सैन्यातील अत्त्युच्च अधिकाऱ्यांच्या टोळक्याकडे. जपानला जगातील महासत्ता करण्याची त्यांची महत्त्वाकांक्षा होती. जपानने या नेतृत्वाखाली [[मांचुरिया]]वर [[इ.स. १९३१|१९३१मध्ये]] व चीनवर [[इ.स. १९३७|१९३७मध्ये]] आक्रमण केले होते. यामागचे कारण होते ते चीन व मांचुरियातील नैसर्गिक संपत्ती बळकावून त्याद्वारे आपला प्रभाव अधिक मजबूत करणे. [[युनायटेड किंग्डम]] व [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेने]] या युद्धात जरी प्रत्यक्ष भाग घेतला नसला तरी त्यांनी चीनला आर्थिक व सैनिकी मदत केली. याशिवाय त्यांनी जपानविरुद्ध आर्थिक नाकेबंदी करीत जपानला मिळणारे [[खनिज तेल]] व इतर रसद कापली. यामुळे जपानला चीन व मांचुरियातील युद्ध जास्त काळ चालू ठेवणे अशक्य झाले व त्यांनी तेथून काढता पाय घेण्याची तयारी सुरू केली. आता जपानकडे उपाय होते म्हणजे चीनचा जिंकलेला प्रदेश परत करणे, खनिज तेल व इतर कच्च्या मालाची इतर पुरवठे शोधणे किंवा हे मिळवण्यासाठी अजून काही देश/प्रांत जिंकणे. आग्नेय आशियातील [[फिलिपिन्स|फिलिपाईन्स]] आणि डच, फ्रेंच व ब्रिटिश वसाहतींमधून या खनिजांचा मुबलक पुरवठा होता व हा भाग चीनमधून हल्ला करण्याच्या टप्प्यातही होता. जपानचा समज होता की आशियातील युरोपीय सत्ता युरोपमध्ये सुरू झालेल्या युद्धात गुंतल्या होत्या व आशियात लक्ष देण्याची त्यांना फुरसत नव्हती. सोव्हिएत संघ जर्मनीशी संधान बांधून असले तरी त्यांच्यात कुरबुर सुरूच होती आणि अमेरिका युद्ध करण्याआधी संधी/करार करण्याचा प्रयत्न करेल. ही परिस्थिती जपानने आग्नेय आशिया गिळंकृत करण्यास साजेशीच होती. हा अंदाज बांधून जपानने डच व ब्रिटिश वसाहतींवर आक्रमण केले व जगाच्या पूर्व भागातील युद्धाला तोंड फुटले. सुरुवातीला तटस्थ असलेल्या अमेरिकेने दोस्त राष्ट्रांना जर्मनीविरुद्ध आर्थिक मदत करणे चालूच ठेवले होते. त्याला खीळ घालण्यासाठी जपानने [[डिसेंबर ७]], [[इ.स. १९४१|१९४१रोजी]] अमेरिकेच्या [[पर्ल हार्बर]] येथील नौसेना तळावर जबरदस्त हल्ला केला व तेथील आरमार उद्ध्वस्त केले. अमेरिकेला आता युद्धात उतरणे भागच होते. अशा प्रकारे अमेरिकेचा या युद्धात प्रवेश झाला. == घटनाक्रम == === युद्धाची सुरुवात - इ.स. १९३९ === ==== युरोपियन रणांगण ==== '''जर्मनीची आगळीक''' [[इ.स. १९३९|१९३९ च्या]] सुमारास जर्मनीने जाहीर केले होते की [[व्हर्सायचा तह|व्हर्सायच्या तहात]] गमावलेला सगळा प्रदेश जर्मनीने जिंकलाच पाहिजे. शिवाय, ज्या ज्या प्रदेशात जर्मनवंशीय व्यक्तींचे बहुमत असेल, ते प्रदेशही जर्मनीचेच भाग झाले पाहिजेत. जर्मनीच्या अधिकृत परराष्ट्र धोरणात म्हणले होते की [[पोलंड]] व [[झेकोस्लोव्हेकिया]]तील काही प्रदेशात जर्मन बाहुल्य होते व तेथील जर्मनवंशीय व्यक्तींच्या हक्कांची पायमल्ली होत होती. त्यांच्या हक्कांचे रक्षण करण्यासाठी असे प्रदेश जर्मनीत असले पाहिजेत. [[:वर्ग:युनायटेड किंग्डमचे पंतप्रधान|युनायटेड किंग्डमच्या पंतप्रधान]] [[नेव्हिल चेम्बरलेन]] बरोबरच्या चर्चासत्रात हिटलरने अनेक पुरावे दाखवले ज्यानुसार जर्मनीच्या शेजारी राष्ट्रातील जर्मनवंशीय लोकांवर अत्याचार होत होते. या सबबीवर हिटलरने असे प्रदेश जर्मनीत समाविष्ट करण्याचा आग्रह धरला. हिटलरच्या या युक्तिवादाला जर्मन जनतेचा पूर्ण पाठिंबा होता. जर्मनीला पहिल्या महायुद्धात नामुष्की पत्करावी लागली होती. व्हर्सायच्या तहातील काही कलमे जर्मनीच्या आर्थिक व सैनिकी विकासाला जाचक होती. याच सुमारास जगभर आर्थिक मंदी सुरू होती, त्याचा प्रभाव जर्मनीवरही पडला होता. व्हर्सायच्या तहानुसार जर्मनीला सैन्य बाळगण्यावर कडक निर्बंध होते व प्रत्येक सैनिकी हालचालीबद्दल [[लीग ऑफ नेशन्स]] द्वारे परदेशी राजवटींना जबाब द्यावा लागत होता. ततः जर्मनीत गरीबी, [[बेकारी]] व असंतोषाचे लोण सर्वदूर पसरलेले होते. याचे भांडवल करून हिटलर व नाझी पक्षाने सत्ता मिळवली व हळूहळू लोकशाही व्यवस्थेत बदल करून अधिकाधिक हुकुमशाहीगत व्यवस्था जर्मनीत आली. नाझींनी जर्मनीला पटवून दिले की अनिर्बंध सत्तेशिवाय जर्मनीचा उद्धार कोणीही करू शकणार नाही. हळूहळू हिटलरने [[ऱ्हाइनलॅंड]] व [[रुह्र]] प्रदेशात सैन्य उभारणीलाही सुरुवात केली. याशिवाय अश्या अनेक कृती केल्या ज्या व्हर्सायच्या तहाविरुद्ध होत्या परंतु जर्मन राष्ट्रहितकारक होत्या. याचा परिणाम जर्मन जनता हिटलरच्या मागे एकमुखाने उभी राहण्याचा झाला. हिटलर व नाझी पक्षाने याचे पूरेपूर फायदा घेतला. जर्मनवंशीयांवर अन्याय होत असल्याचे भासवून त्यांनी याकाळात अनेक इतरवंशीय व्यक्तींचे ([[रोमा जिप्सी]], [[ज्यू]], इ.) सर्रास शिरकाण सुरू केले. '''युरोपीय देशांची अति-सहिष्णुता व युद्धापूर्वीचे मैत्री-करार''' जर्मनीत हे सुरू असताना ब्रिटिश व फ्रेंच सरकारने त्याविरुद्ध पावले उचलायच्या ऐवजी जर्मनीच्या तुष्टीकरणाचे धोरण अवलंबिले. त्यांना जर्मनीशी उघड संघर्ष टाळायचा होता कारण पहिले महायुद्ध संपून जेमतेम २० वर्षे होत होती. संपूर्ण युरोप त्यातून सावरत होता व अजून एक युद्ध झाल्यास [[युनायटेड किंग्डम]] व [[फ्रान्स]]च नव्हे तर युरोपमधील प्रत्येक देशाला त्याची मोठी किंमत मोजावी लागली असती. त्यामुळे दोन्ही देशांनी जर्मनीला ढील देणेच पसंत केले. याचे पर्यवसान [[इ.स. १९३८चा म्युनिक करार|१९३८ च्या म्युनिक करारात]] झाले. याआधी जर्मनीने [[चेकोस्लोव्हेकिया]]तील काही प्रदेश बळकावले होते व अजून पुढे सरकण्याच्या तयारीत असताना फ्रान्स व ब्रिटनने जर्मनीची ही आगळीक मान्य केली व चेकोस्लोव्हेकियाचे प्रदेश जर्मनीला देऊन टाकले. चेम्बरलेनने जाहीर केले की म्युनिक करार हा "आपल्या काळातील शांततेचेच प्रतीक" आहे. मऊ लागल्यावर कोपराने खणल्यासारखे जर्मनीने [[मार्च]] [[इ.स. १९३९|१९३९मध्ये]] उरलेले चेकोस्लोव्हेकियासुद्धा बळकावले. जर्मनीच्या मनसूब्यांबद्दल भ्रमात राहिलेल्या दोस्त राष्ट्रांकडे नुसते बघत बसण्यापेक्षा काही गत्यंतर नव्हते. या व अशा छोट्या-मोठ्या चालींनंतर वर्षभरात युद्धाला तोंड फुटले. म्युनिक करार निष्फळ ठरल्यावर ब्रिटन/फ्रान्ससना कळले की हिटलरच्या आश्वासनांवर विश्वास ठेवून चालणार नव्हते व जर्मन महत्त्वाकांक्षा नुसते आसपासचे प्रदेश गिळंकृत करून थांबणार नव्हती. [[मे १९]], [[इ.स. १९३९|१९३९ला]] पोलंडने व फ्रान्सने परस्पर-मैत्री करार केला व एकावर आक्रमण झाल्यास दुसऱ्याने मदतील धावून येण्याचे मान्य केले. ब्रिटन व पोलंडमध्ये असाच करार मार्चमध्ये झालेला होता. इकडे जर्मनी व सोव्हिएत संघाने [[ऑगस्ट २३]], [[इ.स. १९३९|१९३९ला]] [[मोलोटोव्ह-रिबेनट्रॉप करार|मोलोटोव्ह-रिबेनट्रॉप करारावर]] सह्या केल्या. या करारात जर्मनी व सोव्हिएत संघाने युरोप जिंकून घेणे गृहित धरले होते व त्यानंतर युरोप आपापसात कसा वाटून घ्यायचा याची नोंद होती. तोपर्यंत दोन्ही राष्ट्रांनी एकमेकांच्या सैनिकी कार्रवाईत दखल न देण्याचे कबूल केले व सोव्हिएत संघाकडून जर्मनीला खनिज तेल व इतर रसद पुरवण्याची तरतूद घातली. या कलमामुळे जर्मनीची [[उत्तर समुद्र|उत्तर समुद्रातून]] येणाऱ्या मालवाहतूकीवरील भीस्त कमी झाली. [[पहिले महायुद्ध|पहिल्या महायुद्धात]] हा वाहतूकमार्ग रोखून धरून ब्रिटनने जर्मनीच्या नाकीतोंडी पाणी आणले होते. ही तरतूद झाल्यावर हिटलरची पोलंड व वेळप्रसंगी ब्रिटन व फ्रान्सशीही युद्ध करण्याची तयारी झाली. पुढचे पाउल होते ते काहीतरी कुरापत काढणे. जर्मनीने जाहीर केले की [[डान्झिगचे स्वतंत्र शहर|डान्झिगच्या स्वतंत्र शहरात]] जर्मन व्यक्तींवर अन्याय होत आहे व याचा उपाय करण्यासाठी जर्मनी डान्झिग व पोलंडमधील अन्य शहरे जिंकून घेईल. हे पाहून पोलंड ने [[ऑगस्ट २५]]रोजी युनायटेड किंग्डमशी नव्याने मैत्री करार केला, पण त्याचा जर्मन बेतांवर काही प्रभाव पडला नाही. '''जर्मनी व सोव्हिएत संघाचे पोलंडवर आक्रमण''' [[चित्र:पोलिश सैनिक.jpg|thumb|left|200px|जर्मन आक्रमकांशी लढणारे पोलिश सैनिक, [[सप्टेंबर]] [[इ.स. १९३९|१९३९]]]] [[सप्टेंबर १]], [[इ.स. १९३९|१९३९रोजी]] जर्मनीने खोटी [[ग्लायवित्झचा हल्ला|पोलिश हल्ल्याची]] सबब सांगून पोलंडवर आक्रमण केले. युद्धोत्तर अहवालात कळून आले की पोलंडने जर्मन ठाण्यावरील तथाकथित हल्ला झालाच नव्हता. [[सप्टेंबर ३]]ला [[भारत|भारतासह]] युनायटेड किंग्डम व फ्रान्सने जर्मनीविरुद्ध युद्ध पुकारले. काही दिवसातच [[कॅनडा]], [[ऑस्ट्रेलिया]] व [[न्यू झीलंड]]नेही त्यांचा साथ देण्याचे जाहीर केले. फ्रान्सने जरी युद्ध जाहीर केले असले तरी त्यांची हालचाल संथ होती. [[सार प्रांतातील चढाई|सार प्रांतात नावापुरती चढाई]] केल्यावर काही दिवसात तीसुद्धा सोडून दिली. युनायटेड किंग्डमला नौसेनेच्या कवायती करण्याशिवाय काही करणे शक्य नव्हते. इकडे जर्मनीने पोलिश सैन्याची वाताहत करीत [[सप्टेंबर ८]] रोजी पोलंडची राजधानी [[वॉर्सो]]पर्यंत धडक मारली. [[सप्टेंबर १७]]ला सोव्हिएत संघाने मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करारात ठरवल्याप्रमाणे पोलंडवर पूर्वेकडून चाल केली. पोलिश सैन्याला आता दुसरी आघाडी उघडणे भाग पडले व त्यामुळे आधीच खिळखिळी झालेली बचावाची फळी कोलमडली. पराभव अटळ दिसताना पोलंडच्या राष्ट्राध्यक्ष व सरसेनापतीने दुसऱ्याच दिवशी [[रोमेनिया]]त पळ काढला. वॉर्सोतील सैन्याने महिनाभर तग धरली पण ऑक्टोबर १ रोजी जर्मन सैन्य शहरात घुसले. ४-५ दिवस घराघरातून युद्ध करून ऑक्टोबर ६ला पोलिश सैन्याने हत्यारे खाली ठेवली. काही तुकड्या पळून शेजारील राष्ट्रांमध्ये गेल्या व तेथून त्यांनी [[पोलिश भूमिगत सशस्त्र चळवळ|भूमिगत सशस्त्र चळवळ]] उभारली. या चळवळीने युद्धाच्या अखेरच्या दिवसांत दोस्त राष्ट्रांची मोठी मदत केली. जरी राजधानी व जवळजवळ संपूर्ण देशाचा पाडाव झाला तरी पोलंडने अधिकृतरीत्या जर्मनीकडे शरणागती पत्करली नाही. '''खोटे युद्ध''' पोलंडच्या पाडावानंतर [[इ.स. १९३९|१९३९ च्या]] हिवाळ्यात जर्मनीने आपली वाटचाल तात्पुरती थांबवली. परिस्थितीचा आढावा घेत त्यांनी आपली बचावफळी पक्की केली व पुढील हल्ल्यांची योजना आखणे चालू ठेवले. इकडे ब्रिटन व फ्रान्सने आपले बचावात्मक धोरण चालूच ठेवले. [[एप्रिल महिना|एप्रिल]] १९४०पर्यंत कोणीच काही मोठी हालचाल केली नाही. वृत्तपत्रांनी या कालावधीला ''खोटे युद्ध'' अथवा ''सिट्झक्रीग'' असे उपहासात्मक नाव दिले. '''अटलांटिकची लढाई''' [[पूर्व युरोप|पूर्व युरोपमध्ये]] लढाई सुरू होताच [[अटलांटिक महासागर#उत्तर अटलांटिक|उत्तर अटलांटिक समु्द्रात]] जर्मन [[यु-बोट|यु-बोटींनी]] दोस्त राष्ट्रांच्या व्यापारी जहाजांविरुद्ध कारवाया सुरू केल्या. छुप्या पद्धतीने हल्ला करणाऱ्या या पाणबुड्यांची संख्या जास्त नसली तरी ही कसर त्यांनी त्यांची कुशलता, हिंमत व नशीबाने भरून काढली. ब्रिटिश [[क्रुझर]] [[एच.एम.एस. करेजस (५०)|एच.एम.एस. करेजस]] अशाच एका यु-बोटीला बळी पडली तर अजून एका यु-बोटीने [[एच.एम.एस. रॉयल ओक (०८)|एच.एम.एस. रॉयल ओक]] या [[युद्धनौका|युद्धनौकेला]] बंदरातून बाहेर पडण्याची संधी न देताच जलसमाधी दिली. युद्धाच्या पहिल्या चार महिन्यात यु-बोटींनी ११० जहाजे बुडवली व व्यापारी जहाजवटीवर भीतीचे सावट पसरवले. [[दक्षिण अटलांटिक समुद्र|दक्षिण अटलांटिक समुद्रात]] जर्मन [[पॉकेट बॅटलशिप]] [[ॲडमिरल ग्राफ स्पी (क्रुझर)|ॲडमिरल ग्राफ स्पी]]ने नऊ ब्रिटिश व्यापारी नौका बुडवल्या. अखेर [[एच.एम.एस. अजॅक्स (२२)|एच.एम.एस. अजॅक्स]], [[एच.एम.एस. एक्झेटर (६८)|एच.एम.एस. एक्झेटर]] व [[एच.एम.एन.झेड.एस. अकिलीस]] ने तिला [[मॉॅंटेव्हिडियो]]जवळ गाठले. [[प्लेट नदीची लढाई|प्लेट नदीच्या लढाईत]] ग्राफ स्पीला पराभव अटळ दिसता तिच्या कप्तान [[हान्स लांग्सदोर्फ]] याने समुद्राकडे प्रयाण केले व पकडले जाण्यापेक्षा स्वतःच ग्राफ स्पीला जलसमाधी दिली. ==== पॅसिफिक रणांगण ==== '''[[दुसरे चीन-जपान युद्ध]]''' पूर्वेतील युद्ध युरोपच्या आधीच दोन वर्षे सुरू झाले होते. [[जपान]]ने [[इ.स. १९३१|१९३१मध्ये]] [[मांचुरिया]] जिंकून तेथे तळ ठोकलेला होता. [[जुलै ७]], [[इ.स. १९३७|१९३७]] रोजी जपानने मांचुरियाची हद्द ओलांडून [[बीजिंग|बिजींग]]वर (तेव्हाचे बिपींग) हल्ला चढवला. विद्युतवेगाने आगेकूच करीत जपानी सैन्य [[शांघाय]]पर्यंत पोचले परंतु तेथे त्यांची प्रगती थांबली. [[डिसेंबर]] [[इ.स. १९३७|१९३७मध्ये]] शांघाय पडले व लगेचच राजधानीचे शहर [[नानजिंग]] (तेव्हाचे नानकिंग) ही जपानने जिंकले. चीनी सरकारने नानजिंगहून पळ काढून [[चॉॅंगकिंग]] येथे कामचलाऊ राजधानी उभारली. नानजिंग जिंकल्यावर जपानी सैन्याने तेथील युद्धकैदी व नागरिकांवर अनन्वित अत्याचार केले (पहा - [[नानकिंगची कत्तल]])व एका महिन्यात सुमारे ३,००,००० व्यक्तींची कत्तल केली. '''दुसरे रशिया-जपान युद्ध''' [[जपान]] व [[मंगोलिया]]च्या सरहद्दीवर [[खाल्का नदी]] आहे. मांचुरियातील जपानी राजवटीनुसार ही मांचुरिया-मंगोलियाच्यामधील हद्द होती. मंगोलियाच्या मते हद्द नदीपलीकडे ३० किमी पूर्वेस होती. [[मे ८]], [[इ.स. १९३९|१९३९]] रोजी ७०० मोंगोल घोडेस्वार नदी पार करून पूर्वेस आले. ते पाहताच मांचुरियन सैन्याने त्यांच्यावर हल्ला केला. काही दिवसातच [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत संघाने]] मंगोलिया व जपानने मांचुरियाच्या सैन्याच्या मदतीला आपले सैन्य पाठवले व तुंबळ युद्धास सुरुवात झाली. सप्टेंबरपर्यंत चालू असलेल्या या युद्धात १८,००० जपानी तर ९,००० सोव्हिएत-मंगोल सैनिक मृत्यू पावले. येथे सुरू असलेले युद्ध थांबले नसते व एकाच वेळी येथ तसेच [[जर्मनी]]शीसुद्धा लढायची पाळी आली तर सोव्हिएत संघाला दोन्ही आघाड्या संभाळणे कठीण गेले होते. सोव्हिएत संघाने [[मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करार|मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करारावर]] सही करण्यामागे हेही एक कारण होते. === युद्ध पसरले - इ.स. १९४० === ==== युरोपीय रणांगण ==== '''सोव्हिएत संघाचे बाल्टिक देशांवर आक्रमण''' [[जर्मनी]] व [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत संघात]] युद्धाच्या आधी झालेल्या [[मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करार|मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करारानुसार]] [[फिनलंड]]ला सोव्हिएत संघाचे मांडलिक राष्ट्र ठरवण्यात आले होते. त्यानुसार सोव्हिएत संघाने [[नोव्हेंबर ३०]], [[इ.स. १९३९|१९३९]] रोजी फिनलंडवर हल्ला केला. येथून सुरू झालेल्या युद्धाला [[हिवाळी युद्ध]] म्हणतात. सोव्हिएत संघाने फिनिश सैन्याच्या चौपट सैनिक पाठवले तरीही त्यांची पुरेशी प्रगती झाली नाही. फिनिश बचावाची फळी भक्कम होती व त्यांनी पहिला हल्ला रोखून धरला. हळूहळू [[लाल सैन्य|लाल सैन्याने]] आपले हल्ले तिखट केले व फळी फोडण्यात यश मिळवले. फिनलंडने तहाची बोलणी सुरू केली व [[लेनिनग्राड]]ला लागून असलेले व्यूहात्मकदृष्ट्या महत्त्वाचे प्रदेश सोव्हिएत संघाला दिले. या अकारण सुरू केलेल्या युद्धाविरुद्ध जगातील इतर देशांनी विरोध दर्शविला व [[डिसेंबर १४]]ला सोव्हिएत संघाची [[लीग ऑफ नेशन्स]]मधून हकालपट्टी झाली. यामुळे सोव्हिएत संघाला जणू अधिक आगळीक करण्याची मुभाच मिळाली. [[जून]] [[इ.स. १९४०|१९४०मध्ये]] त्यांनी [[लात्व्हिया]], [[लिथुएनिया]] आणि [[एस्टोनिया]]चा पाडाव केला व तेथील सत्ताधारी व्यक्तींना [[सैबेरिया]]तील [[गुलाग]]मध्ये पाठवून दिले. याशिवाय सोव्हिएत संघाने [[रोमेनिया]]कडून [[बेसारेबिया]] व [[उत्तर बुकोव्हिना]] हे प्रांतही बळकावले. '''जर्मनीचे डेन्मार्कवर व नॉर्वेवर आक्रमण''' सोव्हिएत संघ व फिनलंडमधील हिवाळी युद्ध संपताना जर्मनीने [[एप्रिल ९]], [[इ.स. १९४०|१९४०ला]] एकाच वेळी [[डेन्मार्क]] व [[नॉर्वे]]वर [[वेसेऱ्युबुंग मोहीम|ऑपरेशन वेसेरुबंग]] या सांकेतिक नावाखाली मोहीम काढली. डेन्मार्कने लगेचच नांगी टाकली पण नॉर्वेने प्रतिकार केला. [[युनायटेड किंग्डम]]ने नॉर्वेवर चढाई करण्याचा बेत आखलेलाच होता. त्यांनी आपले सैनिक उत्तर नॉर्वेत उतरवले पण जूनपर्यंत जर्मन सैन्य वरचढ ठरले व दोस्त राष्ट्रांनी नॉर्वेतून काढता पाय घेतला. नॉर्वेच्या सैन्याने शरणागती पत्करली व जवळजवळ संपूर्ण नॉर्वे जर्मनीच्या ताब्यात आले. नॉर्वेचा राजा आपल्या कुटुंबियांसह लंडनला पळून गेला. नॉर्वेचा सागरी किनारा हातात आल्यावर जर्मनीने तेथे हवाई व नौसेनेचे तळ उभारले व [[आर्क्टिक महासागर|आर्क्टिक समुद्रातून]] होणाऱ्या पुढील मोहीमेची तयारी सुरू केली. '''जर्मनीचे फ्रान्सवर व 'खालच्या देशांवर' आक्रमण''' [[चित्र:Nazi-parading-in-elysian-fields-paris-desert-1940.png|thumb|left|[[पॅरिस]]च्या [[शॉंझ एलिझे]] रस्त्यावर जर्मन सैनिक, [[जून]] [[इ.स. १९४०|१९४०]]]] [[लक्झेम्बर्ग]], [[बेल्जियम]] व [[नेदरलँड्स]] हे समुद्रसपाटीपासून समतल व काही प्रदेशात समुद्राच्या पातळीच्याही खाली आहेत म्हणून त्यांना ''लो कन्ट्रीज'' अथवा खालचे देश असे म्हणतात. [[मे १०]], [[इ.स. १९४०|१९४०]] रोजी जर्मनीने या तीनही देश व शिवाय फ्रान्सवर हल्ला केला. या घटनेने ''खोटे युद्ध'' संपले व ''खरे युद्ध'' परत सुरू झाले. जर्मनीला रोखण्यासाठी [[ब्रिटिश एक्स्पिडिशनरी फोर्स (दुसरे महायुद्ध)|ब्रिटिश एक्स्पिडिशनरी फोर्स]] व फ्रेंच सैन्य उत्तर बेल्जियममध्ये घुसले. दक्षिणेत फ्रान्सने [[मॅजिनो लाईन]]वर आपली बचावफळी तयार केलेली होती. तेथे जर्मन सैन्याला अडवून ठेवून उत्तरेत गनिमी काव्याने जर्मनीशी लढायचे असा त्यांचा बेत होता पण जर्मनीने [[ब्लिट्झक्रीग]] अथवा ''विद्युतवेगी युद्धाचा'' अत्युत्तम नमूना दाखवत फ्रेंच व ब्रिटिश सैन्याचा धुव्वा उडवला. इकडे [[लुफ्तवाफे]]ने नेदरलँड्सच्या [[रॉटरडॅम]] शहरावर बॉम्बफेक करून शहराचा विनाश केला. हल्ल्याच्या पहिल्या टप्प्यात ''वेह्रमाख्ट''ची (जर्मन सेना) ''पॅन्झरग्रुप फोन क्लाईस्ट'' ही तुकडी सुसाट [[आर्देन्नेस]] पार करून गेली. दोस्त राष्ट्रांचा अंदाज होता की दाट जंगल असलेला हा प्रदेश यांत्रिकी व रणगाड्यांना पार करणे अशक्य होते. हा अंदाज चुकीचा ठरवत जर्मन सैन्याने [[सेदान, फ्रान्स|सेदान]] येथे येऊन धडकले. सेदानचे रक्षण करणारे सैन्यदल हे फ्रेंच सैन्याचे नेहमीचे सैनिक नव्हते. येथे हल्ला होण्याची शक्यता कमी असल्याकारणाने येथे कुमक जास्त नव्हती. वेह्रमाख्टने सहजगत्या बचावाची फळी फोडली आणि पश्चिमेकडे आगेकूच करीत थेट [[इंग्लिश खाडी|इंग्लिश चॅनेल]] पर्यंत जाऊन पोचले. जर्मन सैन्याच्या दुसरे सैन्याने बेल्जियम, लक्झेम्बर्ग व नेदरलँड्सचा सहजगत्या पाडाव केला. आता दोस्तराष्ट्रांचे सैन्य दुभागले गेले व उत्तर फ्रान्स व खालच्या देशातले सैनिक जर्मन सैन्याच्या कचाट्यात सापडले. त्यांच्या समोर आता आत्मसमर्पण करणे किंवा पळ काढणे हेच पर्याय होते. [[ऑपरेशन डायनॅमो]] या मोहिमेअंतर्गत ३,३८,००० दोस्त सैनिकांना [[डंकर्क]]हून उचलण्यात आले. युद्धनौका, होड्या, व मिळेल त्या तरंगणाऱ्या वाहनांतून या सैनिकांनी [[इंग्लंड]] गाठले. [[जून १०]]ला [[इटली]] जर्मनीच्या बाजूने युद्धात उतरले व फ्रान्सच्या दक्षिणेकडून त्यांनी हल्ला केला. जर्मन सैन्याने फ्रान्समध्ये अनिर्बंध कूच सुरू ठेवली व जवळजवळ सगळे फ्रान्स आपल्या टाचेखाली आणले. [[जून २२]], [[इ.स. १९४०|१९४०]] रोजी फ्रान्सने शस्त्रसंधीची याचना केली व शरणागती पत्करली. जर्मन सैन्याने [[पॅरिस]]मध्ये तळ ठोकला व आग्नेय फ्रान्समध्ये [[विची फ्रान्स]] हे नावापुरते स्वतंत्र परंतु खरेतर जर्मनधार्जिणे सरकार बसवले. अशाप्रकारे [[बॅटल ऑफ फ्रान्स]] ही एकतर्फी लढाई जर्मनीने जिंकून युरोपमध्ये आपले वर्चस्व प्रस्थापित केले. '''बॅटल ऑफ ब्रिटन''' फ्रान्सवरची मोहीम विजयी होत असताना जर्मनीने युनायटेड किंग्डमवर [[ऑपरेशन सी लायन]] या नावाच्या मोहिमेची आखणी सुरू केली. ब्रिटिश सैन्याने डंकर्कहून पळ काढताना बरीचशी हत्यारे, जड तोफा व रसद तेथेच टाकून दिली होती व त्यामुळे ब्रिटिश सैन्याची स्थिती अगदी केविलवाणी झाली होती. असे असता जर एक घणाघाती घाव घातला तर युनायटेड किंग्डमने गुडघे टेकले असते. पण ब्रिटनवर हल्ला करायचा तर त्यासाठी समुद्र पार करावा लागणार होता किंवा आरमारी वेढा घालावा लागला असता. [[रॉयल नेव्ही]]शी टक्कर देणे जर्मन आरमाराला शक्य नव्हते पण काही करून ब्रिटीिद्वीपांवर सैन्य उतरवता आले व त्याला हवेतून आधार देता आला तर विजय निश्चित होता. त्यासाठी आधी रॉयल एर फोर्सचा समाचार घेणे आवश्यक होते. [[लुफ्तवाफे]] व [[रॉयल एर फोर्स]]च्या या लढाईला [[बॅटल ऑफ ब्रिटन]] म्हणतात. लुफ्तवाफेने सुरुवात केली ती रॉयल एर फोर्सच्या विमानतळ व [[रडार]]चा वेध घेऊन. मोडक्यातोडक्या धावपट्ट्यांवरूनसुद्धा उड्डाणे भरून आर.ए.एफ.च्या वैमानिकांनी त्यांचा प्रतिकार सुरू केला व धाव घेतली थेट [[बर्लिन]]कडे. राजधानी बर्लिनवरील झालेल्या बॉम्बफेकीमुळे [[ॲडॉल्फ हिटलर]]चा संताप झाला व त्याने [[लंडन]] शहरावर हल्ले सुरू करण्याचे आदेश दिले. [[द ब्लिट्झ]] नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या या हल्ल्यांमध्ये लंडनचे अतोनात नुकसान झाले. आर.ए.एफ.ने आपल्या [[स्पिटफायर]] व [[हरिकेन, विमान|हरिकेन]] विमानांनी कसेबसे का होईना हे हल्ले परतवून लावले व लुफ्तवाफेला हवेत वर्चस्व मिळू दिले नाही. इकडे समुद्रात रॉयल नेव्हीने जर्मन आरमाराला रोखून धरले व इंग्लंडवर चढाई करण्याचा हिटलरचा मनसुबा धुळीत मिळाला. आता युनायटेड किंग्डमचा नाद सोडून हिटलरने आपली नजर पूर्वेकडे वळवली. '''इटलीचे ग्रीसवर आक्रमण''' युद्धापूर्वीच [[इटली]]ने [[आल्बेनिया]]वर चढाई केलेली होती. [[ऑक्टोबर २८]], [[इ.स. १९४०|१९४०]] रोजी तेथून त्यांनी [[ग्रीस]]वर हल्ला केला. ग्रीक सैन्याने तिखट उत्तर दिले व पुढील दोन महिन्यात इटलीलाच मागे रेटत अल्बेनियाचा एक चतुर्थांश भाग काबीज केला. [[रॉयल नेव्ही]]ने ग्रीसच्या मदतीला येऊन इटलीच्या आरमाराविरुद्ध कारवाया सुरू केल्या. या धामधुमीत इटलीचे ५,३०,००० सैनिक अडकून पडले व त्यांची प्रगती खुंटली. ==== आशियातील व प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== '''दुसरे चीन-जपान युद्ध''' [[इ.स. १९४०|१९४० च्या]] सुमारास येथील युद्ध थंडावले होते. इतस्ततः हल्ल्यात कोणत्याच बाजूला निर्णायक विजय मिळत नव्हता. [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिका]] जरी अधिकृतरीत्या तटस्थ असले तरी [[चीन]]ला त्यांची भरघोस आर्थिक मदत होती, शिवाय चिनी वायुदलाच्या मदतीला काही [[फ्लाईंग टायगर्स|अमेरिकन वैमानिकही]] पाठविण्यात आले होते. '''आग्नेय आशियातील युद्ध''' [[जुलै]] [[इ.स. १९४०|१९४०मध्ये]] [[फ्रेंच इंडो-चायना]]मध्ये आपल्याला लष्करी तळ उभारण्यासाठी जागा पाहिजे असल्याचे जपानने सूतोवाच केले. [[फ्रान्स]] व इतर पाश्चिमात्य देशांनी अर्थातच ही मागणी धुडकावून लावली. [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेने]] [[इ.स. १९११चा जपान-अमेरिका व्यापारी करार|१९११ च्या जपान-अमेरिका व्यापारी करारातून]] अंग काढून घेतल्याचे जाहीर केले व जपानला युद्धसामग्री निर्यात करण्यावर बंदी घातली. जपानने [[सप्टेंबर २२]] रोजी जपानी सैन्याने उत्तर फ्रेंच इंडो-चायना वर चाल केली. ==== उत्तर आफ्रिकेचे रणांगण ==== [[फ्रेंच आरमार|फ्रेंच आरमाराने]] नांगी टाकल्यावर भूमध्य समुद्रातील वर्चस्वासाठी [[रॉयल नेव्ही]] व [[इटलीचे आरमार|इटालियन आरमारात]] चढाओढ सुरू झाली. रॉयल नेव्हीने आपल्या [[जिब्राल्टर]], [[माल्टा]] व [[इजिप्त]]च्या [[अलेक्झांड्रिया, इजिप्त]] बंदरातील तळांवरून कारवाया सुरू ठेवल्या. ऑगस्टमध्ये इटालियन सैन्याने [[ब्रिटिश सोमालीलॅंड]] जिंकले व पुढील महिन्यात [[लिबिया]]मधून इजिप्तमधील ब्रिटिश सैन्यावर हल्ला केला. इटलीचा बेत होता [[सुएझ कालवा]] जिंकायचा. असे झाल्यावर [[भारत]] व इंग्लंडमधील नौकानयन बंद पडले असता व इंग्लंडला मिळणारी रसद व पैसा कमी होऊन युद्धातील जोर कमी झाला असता. या हल्ल्याला ब्रिटिश, [[ऑस्ट्रेलिया|ऑस्ट्रेलियन]] व भारतीय फौजांनी [[ऑपरेशन कंपास]] या मोहीमेत प्रत्युत्तर दिले व कालवा ब्रिटिश हातातच ठेवला. जर्मनीने आपली [[आफ्रिका कॉर्प्स]] नावाने नंतर ख्यातनाम झालेली रणगाड्यांची सेना [[जनरल इर्विन रोमेल]]च्या नेतृत्वाखाली लिब्यात उतरवली. === युद्ध जगभर पसरले - इ.स. १९४१ === ==== युरोपीय रणांगण ==== '''लेंड लीझ''' [[फ्रान्स]]मध्ये प्रयत्नांची शर्थ करताना [[युनायटेड किंग्डम]]चे लश्करी बळ रोडावले होते. [[भारत]] व इतर वसाहतींतून अमाप संपत्ती ओढूनसुद्धा राष्ट्र आता भिकेला लागण्याची चिह्ने होती. अशा परिस्थितीत [[:वर्ग:अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष|अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्ष]] [[फ्रॅंकलिन डिलानो रूझवेल्ट]]ने [[अमेरिकन कॉंग्रेस]]ला पटवून दिले की [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेने]] जर ब्रिटिश साम्राज्याला मदत नाही केली तर युद्ध अमेरिकेच्या दाराशी येण्यास वेळ लागणार नाही. कॉॅंग्रेसने युद्धात उतरण्यास नकार दिला परंतु युनायटेड किंग्डम व ३७ इतर दोस्त राष्ट्रांना ५,००,००,००,००० (पाच अब्ज) अमेरिकन डॉलरचे युद्धसाहित्य व इतर रसद पुरवण्याचे मान्य केले. यातील ३,४०,००,००,००० डॉलर हे युनायटेड किंग्डमसाठी राखीव होते. अमेरिकन कॉॅंग्रेसचा हा ठराव [[लेंड लीझ]] नावाने ओळखण्यात येतो. कॅनडाने देखिल ४,७०,००,००,००० (चार अब्ज सत्तर कोटी) अमेरिकन डॉलरचे साहित्य युनायटेड किंग्डमला पाठवले. '''जर्मनीचे ग्रीसवर, क्रीटवर व युगोस्लाव्हियावर आक्रमण''' [[मार्च २८]]ला [[रॉयल नेव्ही]]ने [[इटालियन आरमार|इटालियन आरमाराशी]] [[भूमध्य समुद्र|भूमध्य समुद्रात]] [[केप माटापान]]जवळ झुंज घेतली. जवळजवळ एकतर्फी झालेल्या या लढाईत इटालियन आरमाराने तीन [[विनाशिका]] व पाच [[क्रुझर]] गमावल्या. रॉयल नेव्हीची दोन विमाने खर्ची पडली. पांगळ्या झालेल्या इटालियन आरमाराची ग्रीसमध्ये समुद्रमार्गे सैनिक पोचवण्याची कुवत कमी झाली. [[एप्रिल ६]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी [[जर्मनी]], [[इटली]], [[हंगेरी]] व [[बल्गेरिया]]च्या सैन्यांनी [[युगोस्लाव्हिया]]वर चढाई केली. नाममात्र प्रतिकार मोडून काढत हे आक्रमक १० दिवसांत राजधानीपर्यंत पोचले व शरण आलेल्या युगोस्लाव्हियात त्यांनी अक्ष-धार्जिणे सरकार बसवले. जरी युगोस्लाव्ह सैन्याने लढा दिला नसला तरी तेथील नागरिकांनी दोन भूमिगत सशस्त्र चळवळी उभारल्या. या दोन्हींनी अक्ष राष्ट्रांबरोबर एकमेकांवरही हल्ले सुरू ठेवले. याच दिवशी (एप्रिल ६) जर्मनीने बल्गेरियातून [[ग्रीस]]वर हल्ला केला. इटलीला प्रखर लढा देणाऱ्या ग्रीक सैन्याची कुवत जर्मनीच्या अफाट सैन्यापुढे कमी पडली व त्यांनी माघार घेतली. [[एप्रिल २७]]ला [[अथेन्स]]चा पाडाव होण्यापूर्वी [[युनायटेड किंग्डम]]ने ५०,००० ग्रीक सैनिकांना उचलले. जरी ग्रीस पडले असले तरी जर्मनीचे सैन्य बरेच दक्षिणेला आले होते. परत आपल्या आघाडीवर जाण्यात त्यांचे जवळजवळ ६ आठवडे खर्ची पडले. याची जर्मनीला पुढे मोठी किंमत मोजावी लागणार होती. [[मे २०]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी जर्मनीने आपल्या [[७वी फ्लायगर डिव्हिजन]] व [[५ माउंटन डिव्हिजन, जर्मनी|५ माउंटन डिव्हिजन]] या युद्धकुशल तुकड्या [[क्रीट]]मध्ये उतरवल्या. ग्रीसमधून पराभूत होऊन आलेल्या ११,००० ग्रीक सैनिकांनी व २८,००० स्थानिक अर्धसैनिक दलांनी त्यांचा प्रतिकार केला. बेटावरील तीन विमानतळांवर लक्ष केंद्रित केलेल्या जर्मन सैन्याचे पहिल्या दिवशी अतोनात नुकसान झाले पण [[मालेमे विमानतळ]] काबीज करण्यात त्यांना यश मिळाले. त्यानंतर त्यांनी विमानाद्वारे अधिक कुमक मागवली व लवकरच ग्रीक सैन्याचा बीमोड केला. जरी जर्मनीने ही लढाई जिंकली असली तरी ग्रीक सैन्याने हवाईहल्ल्यांविरुद्ध दाखवलेल्या शौर्यामुळे हिटलरने हवाई हल्ले करणे बंद केले. '''जर्मनीचे सोव्हिएत संघावर आक्रमण''' [[चित्र:Eastern Front 1941-06 to 1941-12.png|thumb|left|200px|[[ऑपरेशन बार्बारोसा]] - जर्मनीची सोव्हिएत संघावर चाल - जून ते डिसेंबर १९४१.]] जर्मनी व सोव्हिएत संघाने [[ऑगस्ट महिना|ऑगस्ट]] [[इ.स. १९३९|१९३९मध्ये]] [[मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करार]] केला व त्यानंतर एकमेकांना युद्धात सहकार्य केले. तेव्हापासून १९४१ च्या मध्यापर्यंत सोव्हिएत संघाने जर्मनीला युद्धसाहित्य, रसद, इ. साहाय्य केले. [[जून २२]], [[इ.स. १९४१|१९४१ला]] जर्मनी सोव्हिएत संघावर उलटला. या दिवशी [[ऑपरेशन बार्बारोसा]] ही आधुनिक इतिहासातील मनुष्यबळाच्या बाबतीत सगळ्यात मोठी मोहीम सुरू झाली. जर्मनीने तीन सैन्यसमूह, अंदाजे ४०,००,००० सैनिक सोव्हिएत संघात घुसवले. [[लाल सैन्य|लाल सैन्याला]] या व्यूहात्मक धक्क्यातून सावरायची संधी न देता ही टोळधाड रशियात विद्युतवेगाने शिरली. रशियन सैन्याच्या तुकड्यांना वेढा घालायचा व त्याचा घेरा आवळत आवळत शत्रूला नामशेष करायचे हा जर्मन सैन्याचा या लढायांमधील खाक्या होता. लाल सैन्याचे संपूर्ण पश्चिम सैन्य याप्रकारे नेस्तनाबूद झाले. अक्ष राष्ट्रांचे लक्ष विचलित करायला सोव्हिएत संघाने [[जून २५]]ला [[फिनलंड]]वर परत हल्ला केला व दुसरी आघाडी उघडली. असे असूनसुद्धा जर्मनीला समोरासमोर टक्कर देता येत नाही हे पाहून सोव्हिएत सैन्याने दग्धभू(स्कॉर्च्ड अर्थ) व्यूह अंगिकारला. जर्मन सैन्य जेथे चढाई करणे अपेक्षित होते त्या भागातील कारखाने व इतर व्यवसाय होते तसे मोडले व भराभर [[युरल पर्वत|युरल पर्वतांच्या]] पलीकडे नेउन जशीच्या तशी परत उभे केले. शेतातील उभी पिके जाळली, अन्नभांडार नष्ट केले व पूर्वेकडे माघार घेतली. [[नोव्हेंबर]] [[इ.स. १९४१|१९४१ च्या]] सुमारास जर्मन सेना [[लेनिनग्राड]], [[मॉस्को]] व [[रोस्तोव्ह]]च्या वेशीवर येऊन ठेपली. आता अतिकठीण असा रशियन हिवाळा सुरू झाला व पाच महिने अव्याहत चाललेली जर्मन आगेकूच ठप्प झाली. जर्मन सेनाधिकाऱ्यांचा अंदाज होता की रशियातील थंडी सुरू व्हायच्या आतच जर्मन [[ब्लिट्झक्रीग]]पुढे रशिया गुडघे टेकेल व हिवाळ्यात युद्ध करायची गरजच उरणार नाही. [[ग्रीस]]मध्ये घालवलेले ६ आठवडे आता त्यांच्या अंगाशी येणार होते. जर्मन सेनेला स्थानिक रसद मिळणे दुरापास्तच होते. त्यांना [[पोलंड]] व जर्मनीतून युद्धसाहित्य, यंत्रसामग्री व अन्न-धान्यदेखील मागवावे लागत होते. कडाक्याच्या थंडीत हे सगळे आघाडीवर पोचायला अनेक आठवडे लागत होते व जर्मन सैन्याची कुचंबणा व काही ठिकाणी तर उपासमारदेखील होऊ लागली. इकडे या थंडीची सवय असलेल्या लाल सैन्याने आपली लश्करभरती चालूच ठेवली होती. जर्मन सैन्य मॉस्कोपासून हाकेच्या अंतरावर आले असता सोव्हिएत सैन्याने प्रतिहल्ले सुरू केले. आपली राजधानीच इरेला पडलेली पाहून त्यांनी केलेल्या या कडव्या हल्ल्यांनी आधीच अगतिक झालेले जर्मन सैन्य मागे हटले. सोव्हिएत रेटा इतका जबरदस्त होता की अक्ष सैन्याने काही दिवसातच १५०-२५० कि.मी. पीछेहाट केली. दुसऱ्या महायुद्धातील अक्ष राष्ट्रांची ही पहिली माघार होय. '''अटलांटिकचे युद्ध''' [[मे ९]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी रॉयल नेव्हीची [[विनाशिका]] [[एच.एम.एस. बुलडॉग]]ने एक जर्मन [[यू-बोट]] पकडली व त्यातून संपूर्णावस्थेत असलेले [[एनिग्मा यंत्र]] जप्त केले. जर्मनीचे कूटसंदेश समजण्यासाठी हे यंत्र अतिमहत्त्वाचे होते. [[मे २४]] रोजी जर्मन [[युद्धनौका बिस्मार्क]] युद्धात उतरली. [[डेन्मार्कच्या अखातातील लढाई]]त बिस्मार्कने रॉयल नेव्हीचा मानदंड असलेली [[बॅटलक्रुझर]] [[एच.एम.एस. हूड]]ला जलसमाधी दिली. चिडलेल्या रॉयल नेव्हीने बिस्मार्कचा शोध घेण्यासाठी युद्धनौकांचा तांडा सोडला. तीन दिवस सतत चाललेल्या या शोधाच्या अंती बिस्मार्क सापडली. हा लपाछपीचा खेळ २,७०० कि.मी. चालला. यात ब्रिटिश आरमाराच्या आठ युद्धनौका, दोन विमानवाहू नौका, अकरा क्रुझर, एकवीस विनाशिका व सहा पाणबुड्यांनी भाग घेतला होता. [[एच.एम.एस. आर्क रॉयल]] या विमानवाहू नौकेवरील विमानांनी बिस्मार्कवर [[टॉरपेडो]]ने हल्ला केला. हल्ल्याने नुकसान फारसे झाले नाही पण बिस्मार्कचे सुकाणू अडकून बसले. दिशाहीन झालेल्या बिस्मार्कला मग इतर युद्धनौकांनी गाठले व बुडवले. ==== आशिया व प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== '''अमेरिकेचे युद्धात पदार्पण''' [[ऑपरेशन बार्बारोसा|हिटलरच्या सोव्हिएत संघावरील आक्रमणाची]] [[जपान]]ला पूर्वकल्पना नव्हती. सोव्हिएत संघाला याची कुणकुण होती व एकाचवेळी दोन्हीकडून हल्ला होण्याचे टाळण्यासाठी सोव्हिएत संघाने जपानशी मैत्री करण्याचे ठरवले. [[एप्रिल १३]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी [[सोव्हिएत-जपान तटस्थता करार]] करण्यात आला. यात सोव्हिएत संघाला पूर्वेकडून हल्ला न होण्याचे आश्वासन होते तर जपानला खात्री मिळाली की पश्चिमेकडून त्यांच्यावर हल्ला होणार नाही. जपानला आता आशिया-प्रशांत महासागरामधील युद्धावर लक्ष केंद्रित करायला मोकळीक मिळाली. [[चित्र:USS California sinking-Pearl Harbor.jpg|thumb|200px|right|जपानी विमानहल्ल्यांमुळे बुडालेली [[यु.एस.एस. कॅलिफोर्निया (बीबी-४४)|यु.एस.एस. कॅलिफोर्निया]]]] [[इ.स. १९४१|१९४१ च्या]] [[ग्रीष्म|ग्रीष्मात]] [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिका]], [[युनायटेड किंग्डम]] व [[नेदरलँड्स]]ने जपानला खनिजतेल विकण्यावर निर्बंध घातले. याने जपानची युद्ध चालू ठेवण्याची कुवत धोक्यात आली. जपानने होत्या त्या रसदीनिशी [[चीन]]मधील आगेकूच चालूच ठेवली. जपानचा बेत होता अमेरिकेवर अचानक धाड टाकून त्यांच्या आरमाराला निकामी करायचे व त्याच वेळी [[डच ईस्ट ईंडीझ]]मध्ये घुसून तेथील तेलसाठे बळकावायचा. त्यानुसार [[डिसेंबर ७]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी जपानी आरमाराने अमेरिकेच्या [[हवाई]] प्रांतातील [[पर्ल हार्बर]] येथील आरमारी तळावर प्रचंड शक्तीनिशी हल्ला केला. या धाडीत अमेरिकेच्या आरमाराचे प्रचंड नुकसान झाले. सहा युद्धनौका बुडाल्या, दोन निकामी झाल्या व इतर अनेक नौकांचा विनाश झाला. या शिवाय नौका-दुरूस्ती केंद्र, रसद साठा व इतर अनेक व्यवसाय विनाश पावले. शेकडो सैनिक व नागरिक मृत्युमुखी पडले. अमेरिकेच्या सुदैवाने जपानी धाडीचे मुख्य लक्ष्य असलेल्या चार विमानवाहू नौका त्या वेळी कवायतींसाठी बाहेर पडलेल्या होत्या त्या वाचल्या व तळावरील इंधनसाठ्यालाही धक्का पोचला नाही. दुसऱ्या दिवशी अमेरिकेने जपानविरुद्ध युद्ध पुकारले. या हल्ल्यामुळे आत्तापर्यंत तटस्थ असलेले अमेरिकन जनमत पूर्णतः बदलले व या हल्ल्याचा वचपा काढण्याची मागणी होऊ लागली. अमेरिकेने जपानविरुद्ध युद्ध पुकारताच [[जर्मनी]]ने [[डिसेंबर ११]]ला अमेरिकेविरुद्ध युद्ध पुकारले. [[ॲडॉल्फ हिटलर]]चा अंदाज होता की याने जर्मनीला जपानची सहानुभूती मिळेल व जपानकडून जर्मनीच्या सोव्हिएत संघावरील आक्रमणाला पाठिंबा मिळेल. परंतु जपान आपल्या [[सोव्हिएत-जपान तटस्थता करार|सोव्हिएत संघाला दिलेल्या शब्दाला]] जागले व त्यांच्याविरुद्ध युद्धात भाग नाही घेतला. उलट, जर्मनीच्या या कृतीमुळे अमेरिकेतील [[युरोप]]मधल्या युद्धात भाग घेण्याविरुद्धचा उरलासुरला विरोधदेखील मावळला व युद्ध आता खरोखरचे जागतिक युद्ध झाले. '''जपानची आगेकूच''' त्याचवेळी [[डिसेंबर ८]] रोजी (म्हणजे अमेरिकेतील डिसेंबर ७लाच) जपानने [[हॉंग कॉंग]]वर हल्ला केला व त्यानंतर लगेचच [[मलाया]], [[फिलिपिन्स|फिलिपाईन्स]], [[बॉर्नियो]] व [[म्यानमार|बर्मा]]वरही हल्ला केला. येथे त्यांना [[भारत|भारतीय]], ब्रिटिश, [[ऑस्ट्रेलिया|ऑस्ट्रेलियन]], [[कॅनडा|केनेडीयन]], [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकन]] व [[न्यू झीलंड]]च्या सैन्याने कडवा प्रतिकार केला परंतु हे सगळे प्रदेश जपानने काही महिन्यातच काबीज केले. [[सिंगापूर]] बळकावताना जपानने हजारो ब्रिटिश व भारतीय सैनिकांना युद्धबंदी बनवले. चीनने अखेर जपानविरुद्ध अधिकृतरीत्या युद्ध पुकारले. जपानने [[प्रशांत महासागर|प्रशांत महासागरातील]] रॉयल नेव्हीच्या तांड्यावर हल्ला चढवून [[एच.एम.एस. प्रिन्स ऑफ वेल्स]], [[एच.एम.एस. रिपल्स]] या युद्धनौका व त्यासोबत ८४० खलाश्यांना यमसदनी धाडले. याचा युनायटेड किंग्डमला मोठाच धक्का बसला. == पर्ल हार्बरवरील हल्ला == [[७ डिसेंबर]], [[इ.स. १९४१]] रोजी [[जपान|जपानाने]] अमेरिकेच्या [[पर्ल हार्बर]], [[हवाई]] येथील नाविक तळावर [[पर्ल हार्बरवरील हल्ला|आकस्मिक हल्ला]] चढवला. अमेरिकेच्या पॅसिफिक नौदलाने जपानाच्या आग्नेय आशियातील साम्राज्यविस्तारासाठी ब्रिटन, नेदरलँड्स् आणि अमेरिकेच्या ताब्यातील प्रांतांविरुद्ध आखण्यात आलेल्या लष्करी कारवायांत अडथळा आणू नये, म्हणून [[शाही जपानी नौदल|शाही जपानी नौदलाने]] ७ डिसेंबर, इ.स. १९४१ च्या सकाळी (जपानी प्रमाणवेळेनुसार [[८ डिसेंबर]], [[इ.स. १९४१]]) हा हल्ला केला. ३५३ जपानी लढाऊ विमाने, बॉंब आणि टॉर्पेडो विमाने यांचा वापर करून तळावर हल्ला केला. अमेरिकन नौदलाच्या आठही लढाऊ जहाजांचे प्रचंड नुकसान झाले. त्यांपैकी चार जहाजे बुडाली. या आठपैकी सहा जहाजे पुन्हा मिळवून्, दुरुस्त करून त्यांचा वापर पुढे युद्धात करण्यात आला. जपानी नौदलाने तीन क्रूझर, तीन विनाशिका, एक विमानविरोधी प्रशिक्षण नौका आणि एक सुरूंगनौका यांचेही नुकसान केले. अमेरिकेची १८८ विमाने नष्ट झाली, २,४०२ अमेरिकन लोक मृत्युमुखी पडले, १,२८२ अमेरिकन लोक जखमी झाले. वीजकेंद्र, गोदी, इंधन व टॉर्पेडो साठवण्याची गोदामे तसेच, पाणबुडीचे धक्के आणि मुख्यालय (जे हेरखात्याचे केंद्र होते) यांवर हल्ला केला गेला नाही. अमेरिकेच्या तुलनेत जपानाचे कमी नुकसान झाले: २९ विमाने आणि ५ लहान पाणबुड्या नष्ट झाल्या, ६५ सैनिक कामी आले वा जखमी झाले व केवळ् एक जपानी सैनिक पकडला गेला. ह्या अनपेक्षित हल्ल्याने अमेरिकन जनतेला प्रचंड धक्का बसला व त्याने अमेरिकेला दुसऱ्या महायुद्धात उतरण्यास भाग पाडले. [[८ डिसेंबर]], [[इ.स. १९४१]]<nowiki/>रोजी अमेरिकेने अधिकृतरीत्या जपानाविरुद्ध युद्ध पुकारले व ती ब्रिटनाच्या बाजूने युद्धात उतरली. यापुढील अमेरिकन कारवायांमुळे [[जर्मनी]] व [[इटली]] यांनी [[११ डिसेंबर]], [[इ.स. १९४१]] रोजी अमेरिकेविरुद्ध युद्ध पुकारले. त्याला अमेरिकेने तसेच प्रत्युत्तर दिले. या आकस्मिक जपानी हल्ल्यामागे बराच पूर्वेतिहास होता, परंतु, सामोपचाराने बोलणी चालू असताना, कुठलीली पूर्वसूचना न देता झालेल्या ह्या हल्ल्यामुळे तत्कालीन अमेरिकन साष्ट्रपती [[फ्रॅंकलिन डी. रूझवेल्ट]] यांनी ७ डिसेंबर, १९४१ या दिवसाबद्दल 'अ डेट विच विल लिव्ह इन इन्फेमी' (बदनाम, असंतोषजनक दिवस)  असे उद्गार काढले आहेत. ==== आफ्रिकेतील रणांगण ==== '''उत्तर आफ्रिका व मध्यपूर्व''' उत्तर आफ्रिकेत उतरलेल्या [[एर्व्हिन रोमेल|फील्ड मार्शल रोमेल]]च्या सैन्याने पूर्वेकडे आगेकूच चालू ठेवली व [[टोब्रुकचा वेढा|टोब्रुक या बंदराला वेढा]] घातला. [[टोब्रुक]] सोडवायचे दोस्त राष्ट्रांचे दोन प्रयत्न निष्फळ झाले शेवटी [[ऑपरेशन क्रुसेडर]] या मोहीमेंतर्गत मोठ्या सैन्यानिशी हल्ल्याला उत्तर दिल्यावर रोमेलने टोब्रुकचा वेढा उठवला वा इतरत्र प्रयाण केले. [[एप्रिल महिना|एप्रिल]]-[[मे]] [[इ.स. १९४१|१९४१मध्ये]] [[युनायटेड किंग्डम]]ने [[इराक]]वर हल्ला करून इराक परत जिंकून घेतले. [[जून]]मध्ये दोस्त सैन्याने [[सीरिया]] व [[लेबेनॉन]] जिंकले. तटस्थ राहिलेल्या [[इराण]]वर सोव्हिएत संघाने व ब्रिटनने हल्ला केला व तेथील तेलसाठा बळकावला. इराणमधील तेलवाहिन्यांतून सोव्हिएत संघाला खनिज तेलाचा मुबलक पुरवठा सुरू झाला. === तिढा - इ.स. १९४२ === ==== युरोपीय रणांगण ==== '''मध्य व पश्चिम युरोप''' [[मे]] [[इ.स. १९४२|१९४२मध्ये]] चेकोस्लोव्हेकियातील भूमिगत सशस्त्र चळवळीच्या सद्स्यांनी '[[शेवटचा उपाय|शेवटच्या उपायाचा]]' योजक [[राइनहार्ड हेड्रिख]] याचा खून केला. याचा वचपा काढण्यासाठी हिटलरने [[चेकोस्लोव्हेकिया]]मधील [[लिडाईस]] हे गाव बेचिराख केले. [[ऑगस्ट महिना|ऑगस्ट]]मध्ये [[कॅनेडा|केनेडीयन]] सैनिकांनी [[ऑपरेशन ज्युबिली]] नावाखाली [[फ्रान्स]]च्या [[दियेपे]] गावाजवळ धाड घातली. ही मोहीम सपशेल फसली व अनेक सैनिक मृत्युमुखी पडले वा युद्धबंदी झाले पण यातून दोस्त सेनापतींनी धडे घेतले व [[ऑपरेशन टॉर्च]] व [[ऑपरेशन ओव्हरलॉर्ड]]च्यावेळी ते गिरवले. '''शिशिरामधील व वसंतातील सोव्हिएत हल्ले''' [[उत्तर युरोप]]मध्ये [[लाल सैन्य|लाल सैन्याने]] [[जानेवारी ९]] ते [[फेब्रुवारी ६]]च्या दरम्यान [[टोरोपेट्स-खोल्म मोहीम]] उघडुन [[ॲंड्रियापोल]] व [[देम्यान्स्क]]जवळ जर्मन तुकड्यांना हरवले. याशिवाय [[खोल्म]], [[वेलिझ]] व [[वेलिकी लुकी]]च्या आसपास जर्मन सैन्याला थोपवण्यात त्यांना यश मिळाले. दक्षिणेत [[मे]] महिन्यात सोव्हिएत सैन्याने [[जर्मनीचे सहावे सैन्य|जर्मनीच्या सहाव्या सैन्याविरुद्ध]] आघाडी उघडली. [[खार्कोव्ह]]जवळ १७ दिवस चाललेल्या लढाईत २,००,०००पेक्षा जास्त लाल सैनिक मृत्यू पावले. '''ग्रीष्मातील अक्ष हल्ले''' [[जून २८]]ला [[अक्ष राष्ट्रे|अक्ष राष्ट्रांनी]] [[ऑपरेशन ब्लू]] ही मोहीम सुरू केली. जर्मन सैन्य आग्नेयेला [[डॉन नदी]] पासुन [[व्होल्गा नदी]]पर्यंत [[कॉकेसस पर्वत|कॉकेसस पर्वतांच्या]] दिशेने कूच करू लागली. [[जर्मन सैन्यसमूह बी|सैन्यसमूह बी]] [[स्टालिनग्राड]] शहर जिंकायच्या अपेक्षेने निघाला. स्टालिनग्राड जिंकून जर्मन सैन्याची डावी आघाडी सुरक्षित होताच [[जर्मन सैन्यसमूह ए|सैन्यसमूह ए]] दक्षिणेतील तेलसाठे जिंकून घेणार होता. ग्रीष्म संपता झालेल्या कॉकेससच्या लढाईत जर्मनीने हे तेलसाठे जिंकून घेतले. '''स्टालिनग्राड''' <br />''मुख्य पान: [[स्टालिनग्राडचा वेढा]]'' [[चित्र:स्टालिनग्राड सैनिक.jpg|thumb|200px|right|स्टालिनग्राडच्या भग्नावशेषातून लढणारे सोव्हिएत सैनिक]] जर्मन सैन्यसमूह बी [[ऑगस्ट २३]], [[इ.स. १९४२|१९४२]] रोजी [[स्टालिनग्राड]]च्या उत्तरेला [[व्होल्गा नदी]]च्या किनारी येऊन पोचला. यासुमारास [[लुफ्तवाफे]]ने केलेल्या बॉम्बफेकीत गावाच्या मध्यावर असलेल्या लाकडी इमारती व कारखाने उद्ध्वस्त झाले. महिन्याभरात उरलेसुरले उद्योग-धंदेही नष्ट झाले व शहराच्या पिछाडीस असलेले पूल व रस्तेसुद्धा जर्मन तोफखान्याच्या पल्ल्यात आले. आता स्टालिनग्राडला रसद/कुमक मिळणेही मुश्किल झाले. जर्मन सैन्याने आता शहरात धाडी घालणे सुरू केले. सोव्हिएत सैनिकांनी व स्टालिनग्राडच्या नागरिकांनी त्यांचा चौकाचौकातून व घराघरातून सामना केला. अत्यंत भयानक अश्या हातोहात लढाया रोजच व्हायला लागल्या. हळूहळू रशियन हिवाळा जर्मन सैन्यालाही गारठू लागला पण लढाईची तीव्रता तितकीच राहिली. दमछाक व उपासमारीने दोन्हीकडील सैन्याला पछाडले. स्टालिनग्राडची स्थिती तर अगदीच केविलवाणी होती पण तरीही तेथील नागरिक जिद्दीने मुकाबला करीत राहिले. आता [[ॲडॉल्फ हिटलर]]ही ईरेला पेटला. काही केल्या स्टालिनग्राड जिंकायचेच असे हुकुम त्याने सोडले. जर्मन सेनापतींनी व्यूहात्मक माघार घेउन हिवाळ्यानंतर परत हल्ला करायचे सुचवले पण हिटलरने ते धुडकावून लावले. आता स्टालिनग्राडच्या लढाईत हिटलर [[बर्लिन]]मधून स्वतः व्यूह रचू लागला. [[जनरल फोन पॉलस]]ने वैतागून [[नोव्हेंबर]]मध्ये शहरावर निर्वाणीचा हल्ला चढवला [[जर्मनीचे सहावे सैन्य]] स्टालिनग्राडमध्ये घुसले. त्यांनी शहराचा ९०% भाग काबीज केला. सोव्हिएत सैन्याने स्टालिनग्राडच्या बाहेर सैन्य गोळा करण्यास सुरुवात केलेली होती. जर्मन सैन्याचा मोठा भाग शहरात होता व तेथील हातोहात लढायां गुंतलेला होता. परिणामी त्यांच्या बाजू दुबळ्या पडल्या. ही संधी साधून सोव्हिएत सैन्याने [[ऑपरेशन युरेनस]] ही मोहीम सुरू केली व [[नोव्हेंबर १९]] रोजी जर्मन सैन्याच्या दोन्ही बाजूने एल्गार केला. हा हल्ला परिणामकारक ठरला व जर्मन सैन्याचा प्रतिकार खचला. दोन्हीकडून आलेले सोव्हिएत सैन्य स्टालिनग्राडच्या नैर्ऋत्येला [[कलाच]] शहराजवळ एकत्र झाले. परिणामी स्टालिनग्राडमध्ये घुसलेले सहावे जर्मन सैन्य आता चारही बाजूंनी वेढले गेले. [[चित्र:Battle of Stalingrad.png|thumb|200px|left|स्टालिनग्राडची लढाई]] अडकलेल्या जर्मन सैन्याने हिटलरकडे वेढा फोडून बाहेर पडण्याची (त्यायोगे स्टालिनग्राड परत सोव्हिएत सैन्याला देण्याची) परवानगी मागितली पण ती नाकारली गेली. हिटलरने सहाव्या सैन्याला स्टालिनग्राडमध्येच थांबायचा हुकुम सोडला व बाहेरून सैन्य पाठवून वेढा फोडण्याचे आश्वासन दिले. त्यादरम्यान लुफ्तवाफेद्वारा रसद पुरवण्याचीही ग्वाही दिली. पण लुफ्तवाफेकडून होणारी मदत ही गरजेच्या एक षष्ठांशही नव्हती व लवकरच जर्मन सैन्याची गत महिन्याभरापूर्वीच्या स्टालिनग्राडच्या नागरिकांसारखीच झाली. [[लाल सैन्य|लाल सैन्याला]] हिटलरच्या व्यूहाचा अंदाज होताच. त्यांनी [[मॉस्को]]जवळ [[ऑपरेशन मार्स]] सुरू केले व [[जर्मनीचा सैन्यसमूह मध्य|मध्य सैन्यसमूहाची]] लांडगेतोड करण्यास सुरुवात केली. परिणामी जर्मनीला तेथून स्टालिनग्राडच्या मदतीला कुमक पाठवणे अशक्य झाले. मॉस्कोकडून कुमक येत नसल्याचे पाहून [[जर्मनीचा सैन्यसमूह दक्षिण|दक्षिण सैन्यसमूहाच्या]] सेनापती [[फोन मॅनस्टीनने]] [[डिसेंबर]]मध्ये आपल्या सैन्यातून काही तुकड्या स्टालिनग्राडच्या मदतीला पाठवल्या पण स्टालिनग्राडपासून ५० कि.मी. अंतरावरील लढाईत त्यांचा पराभव झाला व त्यांनी माघार घेतली. स्टालिनग्राडमधील सहाव्या सैन्याची स्थिती दिवसेंदिवस बिकट होत चालली होती. हिटलरला अजूनही स्टालिनग्राडमध्ये पराभव मान्य नव्हता. जानेवारीत त्याने जनरल पॉलसला [[फील्ड मार्शल|फील्डमार्शल]]पदी पदोन्नती दिली. जर्मनीच्या इतिहासात एकाही फील्डमार्शलने शत्रूसमोर शरणागती पत्करली नव्हती तसेच एकही फील्डमार्शल शत्रूच्या हाती जिवंत लागलेला नव्हता. फोन पॉलसच्या पदोन्नतीतून हिटलर जणू काही फोन पॉलस व सहाव्या सैन्याला संदेशच देत होता की त्यांनी शरणागती पत्करणे हिटलरला मंजूर नव्हते. अपेक्षित होते ते मरेपर्यंत लढणे व हरल्यास मरणे. परंतु फोन पॉलसला हे पटले नाही. आपल्या सैन्याची दयनीय अवस्था पाहून त्याने [[फेब्रुवारी २]] रोजी सोव्हिएत सैन्यासमोर शरणागती पत्करली. असलेल्या सैनिकांपैकी २२ जनरलांसह फक्त ९१,००० सैनिकांना जिवंतपणी युद्धबंदी केले गेले. यांपैकीसुद्धा केवळ ५,००० युद्धाच्या अंतापर्यंत जिवंत राहिले. अतिशय दारुण अशा या लढाईत दोन्ही पक्षांचे अपरिमित नुकसान झाले. दोन्हीकडचे मिळून २०,००,००० व्यक्ती मरण पावल्या. पैकी अक्ष राष्ट्रांचे ८,५०,००० सैनिक व उरलेले सोव्हिएत सैनिक व नागरिक होते. तोपर्यंतच्या जगाच्या इतिहासातील मृतांच्या आकड्याच्या दृष्टीने ही सगळ्या मोठी लढाई ठरली. ==== प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== '''नैर्ऋत्य व मध्य प्रशांत महासागर''' [[जपान]]विरुद्ध युद्धाची तयारी करीत असताना [[:वर्ग:अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष|अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्ष]] [[फ्रॅंकलिन डिलानो रूझवेल्ट]]ने अमेरिकेत राहणाऱ्या जपानी, इटालियन व जर्मन वंशाच्या अमेरिकन नागरिकांना बंदिवासात धाडण्याचा हुकुम सोडला. युद्ध संपेपर्यंत हे लोक हलाखीच्या अवस्थेत तुरुंगसदृश जागेत राहिले. त्यादरम्यान त्यांची संपत्ती सरकार व इतर नागरिकांनी बळकावली. [[एप्रिल महिना|एप्रिल]] [[इ.स. १९४२|१९४२मध्ये]] [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेने]] जपानवर पहिला हल्ला केला. [[टोक्यो]]वरील बॉम्बफेकीने नुकसान जास्त झाले नसले तरी अमेरिकन जनतेच्या अंगावर मूठभर मांस चढले व जपानने आपले काही सैन्य व आरमार स्वतःच्या किनाऱ्याजवळ परत बोलावले. मेमध्ये जपानी आरमाराने [[न्यू गिनी]]तील [[पोर्ट मोरेस्बी]] शहरावर हल्ला केला. दोस्त राष्ट्रांच्या आरमाराने [[कॉरल समुद्राची लढाई|कॉरल समुद्राच्या लढाईत]] जपानला रोखले परंतु अमेरिकेची [[यु.एस.एस. लेक्झिंग्टन]] ही विमानवाहू नौका त्यात बळी पडली. कॉरल समुद्राची ही लढाई विमानवाहू नौकांची आमनेसामने झालेली पहिलीच लढाई होती. पुढच्या महिन्यात दोन्ही आरमारात पुन्हा टक्कर झाली ती [[मिडवेची लढाई|मिडवेच्या लढाईत]]. तोपर्यंत अमेरिकेच्या तंत्रज्ञांनी जपानी कूटसंदेशलेखनपद्धती उकलली होती व त्यामुळे त्यांना जपानी बेतांची पूरेपूर माहिती होती. अमेरिकेच्या बॉम्बफेकी विमानांनी जपानच्या चार विमानवाहू नौका बुडवल्या व जपानी आरमाराचा कणा मोडला. इतिहासकारांच्या मते ही लढाई युद्धातील निर्णायक क्षणांपैकी होती. येथून जपानच्या अनिर्बंध सत्ताप्रसाराला खीळ बसली. [[चित्र:ग्वादालकॅनाल अमेरिकन सैनिक.jpg|thumb|200px|right|ग्वादालकॅनालमध्ये अमेरिकन सैनिक]] [[मे]]मध्ये न्यू गिनीवर समुद्रीमार्गाने केलेले आक्रमण फसल्यावर जपानने जुलैमध्ये जमिनीवरून हल्ला केला. पोर्ट मोरेस्बीच्या पश्चिमेस जंगलात जमा होऊन [[कोकोडा पायवाट|कोकोडा पायवाटेवरून]] जपानी सैन्याने हल्ला केला. त्यावेळी पोर्ट मोरेस्बीचा बचाव करण्याची जबाबदारी [[ऑस्ट्रेलियन सैना|ऑस्ट्रेलियन सैन्यावर]] होती. ५,००० सैनिकांनी मिळेल त्या हत्यारांनिशी आपल्यापेक्षा बऱ्याच मोठ्या सैन्याचा यशस्वी प्रतिकार केला व जपानी सैन्याला मागे रेटले. यानंतर दोन्ही सैन्यांनी कुमक मागवली व [[सप्टेंबर]]मधील [[मिल्ने बेची लढाई|मिल्ने बेच्या लढाईनंतरही]] [[जानेवारी]] [[इ.स. १९४३|१९४३पर्यंत]] चकमकी होत राहिल्या पण दोस्त सैन्याने पोर्ट मोरेस्बी शत्रूच्या हाती पडू दिले नाही. जपानी सेनेचा जमिनीवरील युद्धात हा प्रथम पराभव होता. [[ऑगस्ट ७]]ला [[अमेरिकेचे मरीन सैन्यदल|अमेरिकेचे मरीन सैनिक]] [[ग्वादालकॅनालची लढाई|ग्वादालकॅनालच्या लढाईत]] उतरले. [[ग्वादालकॅनाल]] बेटावर वर्चस्व मिळवण्यासाठी झालेली ही लढाई सहा महिने चालली. यादरम्यान आसपासच्या समुद्रात अनेक आरमारी लढाया झाल्या त्यातील काही म्हणजे [[साव्हो बेटाची लढाई]], [[केप एस्पेरान्सची लढाई]], [[ग्वादालकॅनालची आरमारी लढाई]], [[तासाफरोंगाची लढाई]], इ. '''चीन-जपान युद्ध''' पर्ल हार्बरवरील हल्ल्यानंतर जपानने [[चीन]]वर नव्याने हल्ला केला. यावेळी त्यांचा रोख [[चांग्शा]] शहर जिंकण्यावर होता. जपानने १,२०,००० सैनिकांसह केलेल्या [[चांग्शाची लढाई, इ.स. १९४२|हल्ल्याला]] चीनने ३,००,००० सैनिकांनी प्रत्युत्तर दिले. दोन बाजूंनी चीनी सैन्याच्या कचाट्यात सापडलेल्या जपानने तेथून काढता पाय घेतला. ==== आफ्रिकेतील रणांगण ==== '''ईशान्य आफ्रिका''' [[चित्र:Bundesarchiv Bild 101I-783-0150-28, Nordafrika, Panzer III.jpg|thumb|200px|left|जर्मनीच्या पॅंझर कोरचे रणगाडे आफ्रिकेत]] [[इ.स. १९४२|१९४२]]च्या सुरुवातीला दोस्त राष्ट्रांना आफ्रिकेतील काही सैन्य पूर्वेच्या आघाडीवर पाठवावे लागले. याच वेळी [[जनरल रोमेल]]ने [[लिब्या]]तील [[बेंगाझी]] शहर काबीज केले. त्यानंतर त्याने [[गझालाची लढाई|गझालाच्या लढाईत]] दोस्त सैन्याला हरवले व [[टोब्रुक]] जिंकून घेत दोस्त सैन्याची वाताहत केली. टोब्रुकला हजारो युद्धबंदी व मोठी रसद मिळवून रोमेलने [[इजिप्त]]वर चढाई केली. इजिप्तमध्ये [[अल अलामेनची पहिली लढाई]] [[जुलै]] [[इ.स. १९४२|१९४२मध्ये]] झाली. रोमेलने दोस्त सैन्याला मागे रेटत [[अलेक्झांड्रिया, इजिप्त]] व [[सुएझ]]पर्यंत ढकलले पण आता जर्मन सैन्याकडील इंधन व अन्नसाठाही संपत आलेला होता व कोपऱ्यात सापडलेल्या दोस्त सैन्याचा प्रतिकारही तिखट झाला होता. अल अलामेनच्याच जवळ [[अल अलामेनची दुसरी लढाई|दुसरी लढाई]] झाली ती [[ऑक्टोबर २३]] व [[नोव्हेंबर ३]]च्या दरम्यान. [[लेफ्टनंट जनरल]] [[बर्नार्ड मॉॅंटगोमरी]]च्या नेतृत्वाखाली [[ब्रिटनचे आठवे सैन्य|ब्रिटिश आठव्या सैन्याने]] रोमेलला माघार घेण्यास भाग पाडले. रोमेलने आफ्रिका कोरसह [[ट्युनिसिया]]त माघार घेतली '''वायव्य आफ्रिका''' दोस्त राष्ट्रांनी [[नोव्हेंबर ८]], [[इ.स. १९४२|१९४२]] रोजी [[ऑपरेशन टॉर्च]] नावाची मोहीम सुरू केली. [[कॅसाब्लांका]], [[ओरान]] व [[अल्जीयर्स]]मधून सैनिक घुसवून उत्तर आफ्रिका जिंकण्याच्या बेताने उतरलेल्या या सैन्याला काही दिवसांनी [[बोने]] येथे उतरलेल्या सैनिकांची साथ मिळाली. हा सगळा जथा ट्युनिसियातील रोमेलच्या सैन्यावर चाल करून गेला. रस्त्यात [[विची फ्रान्स]]च्या सैन्याने नाममात्र प्रतिकार केला पण शत्रूची संख्या व कुवत पाहून लगेचच हत्यारे खाली ठेवली. यामुळे चिडलेल्या [[ॲडॉल्फ हिटलर]]ने वीचि फ्रान्सवर हल्ला करून तेथील नाममात्र सरकारसुद्धा पदच्युत केले व लष्करी कायदा लावला. आता ट्यूनीशियातील जर्मन व इटालियन सैन्य [[अल्जीरिया]] व [[लीबिया]]कडून चाल करून येणाऱ्या दोस्त सैन्याच्या कचाट्यात सापडले. [[जनरल रोमेल|रोमेलने]] ही कोंडी फोडण्यासाठी [[कॅसरीन पासची लढाई|कॅसरीन पासच्या लढाईत]] अमेरिकन सैन्याला धूळ चारली व अक्ष सैन्याचा एक भाग सोडवला. पण उरलेल्या अक्ष सैन्याने लवकरच पराभव पत्करला. === बदलते वारे - इ.स. १९४३ === ==== युरोपीय रणांगण ==== '''सोव्हिएत कारवाया''' [[चित्र:सोव्हिएत सैनिक ड्नाइपर.jpg|thumb|200px|right|सोव्हिएत सैनिक ड्नाइपर नदी ओलांडताना]] [[स्टालिनग्राडचा वेढा|स्टालिनग्राडच्या विजयानंतर]] [[लाल सैन्य|लाल सैन्याने]] जर्मन सैन्याचा पाठपुरावा करण्यास सुरुवात केली. मुख्यत्वे [[डॉन नदी]]च्या आसपासच्या या कारवायात सोव्हिएत सैन्याला सुरुवातीस यश मिळाले पण लवकरच जर्मनीने नव्या दमाने त्यांचा प्रतिकार केला व एकामागोमाग लढाया जिंकल्या. [[खार्कोव्ह]] शहर परत जर्मनीच्या हातात गेले. सोव्हिएत सैन्याने वर्षअखेर [[खार्कोव्हची चौथी लढाई|खार्कोव्ह परत मिळवले]]. सोवयेत सैन्याची चढती कमान पाहून [[ॲडॉल्फ हिटलर]]ने आपल्या सैन्याला [[ड्नाइपर नदी]]पर्यंत माघार घेण्याची परवानगी दिली. [[सप्टेंबर]]पर्यंत ड्नाइपरच्या तीरावर बचावफळी तयार करण्यात आली पण लवकरच सोव्हिएत सैन्याने तेथून जवळच ड्नाइपर ओलांडली व एकामागोमाग शहरे काबीज करण्यास सुरुवात केली. [[झापोरोझ्ये]] व [[ड्नेप्रोपेट्रोव्ह्स्क]] नंतर लाल सैन्याने [[युक्रेन]]ची राजधानी [[क्यीव्ह]]कडे मोर्चा वळवला. [[नोव्हेंबर]]मध्ये क्यीव्हच्या दोन्ही बाजूंनी हल्ला करीत सोव्हिएत सैन्य शहरात दाखल झाले. [[डिसेंबर २४]]ला [[कोरोस्टेन]] जिंकून घेउन तेथून रेल्वेमार्गाच्या बाजूने चाल करीत सोव्हिएत व युक्रेनियन सैन्याने [[इ.स. १९३९|१९३९ च्या]] सोव्हिएत-[[पोलंड]] सीमेपर्यंत धडक मारली. '''जर्मन कारवाया''' [[इ.स. १९४३|१९४३चा]] [[वसंत]] जर्मन आणि सोव्हिएत सैन्यांनी पुनर्बांधणीत घालवला. तयारी पूर्ण न झाल्यामुळे जर्मनीने आघाडी उघडणे लांबवले. अखेर [[जुलै ४]]च्या सुमारास [[वेह्रमाख्ट]]ने दुसऱ्या महायुद्धातील आपले सगळ्यात मोठे दल जमा केले आणि [[कुर्स्क]] शहरावर चाल केली. याची कल्पना असलेल्या लाल सैन्याने येथे मातीचे कामचलाउ किल्ले उभारून त्याआडून प्रतिकार केला. जर्मनीने रशियन व्यूहरचनेतील पान उचलून कुर्स्कच्या उत्तर व दक्षिणेकडून एकदम चाल केली होती. त्यांचा बेत सोव्हिएत सैन्याच्या पिछाडीचा प्रदेश काबीज करून [[स्टालिनग्राड]]प्रमाणे रशियाच्या ६० डिव्हिजन पकडण्याचा होता. उत्तरेकडून आलेल्या जर्मन सैन्याला फारशी प्रगती करता नाही आली पण दक्षिणेतून त्यांनी बरीच मजल मारली. वेढले जाण्याची शक्यता ओळखून सोव्हिएत सैन्याने आपली राखीव दलेसुद्धा आता युद्धात उतरवली. यावेळी झालेली [[कुर्स्कची लढाई]] ही रणगाड्यांची युद्धातील सगळ्यात मोठी लढाई ठरली. [[प्रोखोरोव्ह्का]] शहराजवळ झालेल्या या लढाईत दोन्ही बाजूंनी होतीनव्हती ती सगळी शक्ती पणाला लावली. जर्मनीचे सैन्य गेली चार वर्षे अव्याहत लढत होते व त्यांच्याकडे राखीव असे सैन्य नव्हतेच. उलटपक्षी रशियाने आपले ताज्या दमाचे राखीव सैन्य रणात उतरवले होते. याची परिणती लवकरच दिसून आली. जर्मन हल्लेखोरांचा धुव्वा उडवत सोव्हिएत सैन्याने त्यांना युद्धाच्या सुरुवातीपेक्षा मागे रेटले. '''दोस्तांचे इटलीवर आक्रमण''' [[ऑगस्ट महिना|ऑगस्ट]] [[इ.स. १९४३|१९४३मध्ये]] [[रोमेल]]ने [[कॅथेरीन पासची लढाई|कॅथेरीन पासच्या लढाईत]] दोस्त सैन्याला गुंगारा दिला होता पण [[ट्युनिसिया]]तील उरलेले अक्ष सैन्य फारसा प्रतिकार करू शकले नाही व २,५०,००० सैनिकांनी तेथे आत्मसमर्पण केले. यात इटलीच्या सैन्यदलातील बहुसंख्य सैनिक होते. दरम्यान [[जुलै]]मध्ये दोस्त राष्ट्रांनी [[ऑपरेशन हस्की]] मोहीमेंतर्गत [[सिसिली]]वर चढाई केली व महिन्याभरात बेट जिंकून घेतले. शत्रु दाराशी येऊन ठेपलेला बघताच [[इटली]]तील [[बेनितो मुसोलिनी]]चे सरकार गडगडले. राजा [[व्हिक्टर इम्मॅन्युएल तिसरा, इटली|व्हिक्टर इम्मॅन्युएल तिसऱ्याने]] मुसोलिनीला पदच्युत केले व [[ग्रेट फाशिस्ट काउन्सिल]]च्या संमतीने त्याला अटकही करवली. [[पीयेत्रो बॅदोग्लियो]]च्या नेतृत्वाखालील नवीन सरकारने युद्ध चालू ठेवण्याचे जाहीर केले पण एकीकडे दोस्त राष्ट्रांशी गुप्त वाटाघाटी सुरू केल्या. यात ठरल्याप्रमाणे दोस्तांनी [[सप्टेंबर ३]] रोजी इटलीवर चढाई केली. चार-पाच दिवस नाममात्र प्रतिकार करून इटलीने शरणागती पत्करली. राजा व त्याचे कुटुंब बॅदोग्लियोच्या सरकारसह [[रोम]]हून दक्षिणेला पळून गेले. नेतृत्वहीन इटालियन सैन्याने तुरळक लढाया केल्या पण थोड्याच दिवसांत त्यांनीही शस्त्रे खाली ठेवली. हे पाहताच उत्तरेतून जर्मन सैन्य पुढे सरसावले व त्यांनी दोस्त सैन्याला रोमच्या दक्षिणेला [[गुस्ताव रेषा|गुस्ताव रेषेवर]] चार-पाच महिने रोखून धरले. जर्मनीने उत्तरेत [[सालोचे इटालियन समाजवादी प्रजासत्ताक]] या नावाखाली जर्मनधार्जिणे सरकार मुसोलिनीच्या हाती देऊन बसवले. याचवेळी जर्मनीने [[युगोस्लाव्हिया]]त आपले सैनिक [[पाचवी सुजेत्का मोहीम|पाठवून]] तेथील भूमिगत चळवळ चिरडण्याचा प्रयत्न केला. '''अटलांटिकची लढाई''' [[जर्मनी]]ने आपल्या [[यु-बोट|यु-बोटींनी]] दोस्त राष्ट्रांच्या आरमाराला गेली चार वर्षे सळो की पळो केलेले होते. आता दोस्तांनी त्यांचे आरमारी व्यूह बदलले व यु-बोटींचा प्रतिकार करण्यास सुरुवात केली. [[इ.स. १९४३|१९४३मध्ये]] यु-बोटींना नौकांचे दोन तांडे बुडवण्यात यश आले पण शत्रूने अनेक यु-बोटीही बुडवल्या. जर्मनीत नवीन यु-बोटी तयार होणे जवळजवळ थंडावलेच होते. आपली संख्या कमी होत असलेली पाहून यु-बोटींनी खुल्या समुद्रात हल्ले करण्याचे सोडले व किनाराऱ्याच्या जवळ राहून शिकार शोधणे पसंत केले. यु-बोटींचा धोका कमी होताच दोस्त आरमारांनी [[आर्क्टिक महासागर|आर्क्टिक समुद्रातून]] [[रशिया]]कडे रसद धाडण्यास पुनः सुरुवात केली. यामुळे सोव्हिएत संघाचे पारडे जड होणार असे दिसताच जर्मन आरमाराने आपला मोर्चा तिकडे वळवला. [[नॉर्थ केपची लढाई|नॉर्थ केपच्या लढाईत]] [[रॉयल नेव्ही]]च्या [[एच.एम.एस. ड्युक ऑफ यॉर्क]], [[एच.एम.एस. बेलफास्ट]] व इतर काही विनाशिकांनी मिळून जर्मनीची शेवटची [[बॅटल क्रुझर]] [[शार्नहॉर्स्ट]]ला जलसमाधि दिली. ==== आशिया व प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== '''मध्य व नैर्ऋत्य प्रशांत महासागर''' दोस्त सैन्याने [[जानेवारी २]]ला [[न्यू गिनी]]तील [[बुना, न्यू गिनी|बुना]] शहर जिंकले व [[पोर्ट मोरेस्बी]]वरील जपानी टांगती तलवार दूर केली. [[जानेवारी २२]] पर्यंत पुढे चाल करीत त्यांनी जपानी सैन्याचे पूर्व आणि पश्चिम न्यू गिनीमध्ये ये-जा करण्याचे मार्गही बंद केले. त्यामुळे दोन्हीकडच्या जपानी सैन्यांना हरवणे सोपे झाले. अमेरिकन सैन्याने [[फेब्रुवारी ९]]ला [[ग्वादालकॅनाल]] मुक्त केले व [[सोलोमन द्वीपसमूह|सोलोमन द्वीपांवर]] चढाई केली व वर्षअखेर तेही जिंकून घेतले. '''चीन-जपान युद्ध''' [[चित्र:Changde battle.jpg|thumb|200px|left|चांग्डेची लढाई]] [[चीन]]च्या [[हुनान]] प्रांतातील [[चांग्डे]] शहरावर [[जपान]]ने [[नोव्हेंबर २]], [[इ.स. १९४३|१९४३]] रोजी १,००,००० सैनिकांसह [[चांग्डेची लढाई|हल्ला]] केला. पुढील काही दिवसांत हे शहर जपान व चीनच्या हाती पडले पण अंती चीनने जपानी आक्रमकांना हुसकावून लावले व बाहेरून मदत मिळेपर्यंत शहर लढवले. [[स्टालिनग्राडचा वेढा|स्टालिनग्राडप्रमाणे]] चाललेल्या या युद्धात दोन्हीकडचे मिळून १,००,०००हून अधिक व्यक्ती मृत्युमुखी पडल्या '''आग्नेय आशिया''' चीनमध्ये सम्राट [[च्यांग कै-शेक]]च्या नेतृत्वाखालील [[कॉमिन्टांग सैन्य]] आणि [[साम्यवादी]] [[माओ झेडॉॅंग]]च्या नेतृत्वाखालील चीनी सैन्य जपानी आक्रमणाचा सामना करीत असले तरी दोघांत एकवाक्यता नव्हती व एकमेकांत कुरबुरी सुरूच होत्या. इकडे ब्रिटनने दोन्ही सैन्यांना [[बर्मा रोड]] नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या घनदाट जंगल व कठीण पर्वत पार करीत [[आसाम]] पासुन ब्रह्मदेश(आताचे [[म्यानमार]])मार्गे रसद पुरवठा सुरू ठेवला होता. जपानने म्यानमार हस्तगत केल्यावर हा मार्ग बंद पडला. यावर उपाय म्हणून [[रॉयल एरफोर्स]]ने ईशान्य भारतातील विमानतळांवरून ही मदत सुरू ठेवली होती. जपानी सैन्य ब्रह्मदेशातून हटत नाही ही पाहिल्यावर ब्रिटनने चीनी सैन्याला [[अरुणाचल प्रदेश]]मार्गे भारतात आणले व अमेरिकन जनरल [[जोसेफ स्टिलवेल]]ने त्यांना नवी तालीम व शस्त्रास्त्रे दिली. या चीनी सैन्याच्या पाठबळावर आता ब्रिटनने भारतातून चीनला जाण्यासाठी [[लेडो मार्ग]] बांधण्याचे काम सुरू केले. === शिकाऱ्याचीच शिकार? - इ.स. १९४४ === ==== युरोपीय रणांगण ==== '''शिशिर-वसंतातील सोव्हिएत कारवाया''' [[लाल सैन्य|लाल सैन्याने]] [[जानेवारी]]त [[लेनिनग्राडचा वेढा]] उठवल्यावर [[जर्मनी]]ने पद्धतशीरपणे माघार घेत तेथून दक्षिणेला बचावफळी उभारली. त्या भागातील तळ्यांचा आधार घेत जर्मनीला ही आघाडी उभारण्यात यश आले पण त्या सुमारास जनरल [[हान्स-व्हॅलेन्टिन ह्युब]]चे [[पहिले पॅन्झर सैन्य]] दोन बाजूंनी चालून आलेल्या सोव्हिएत सैन्याच्या कचाट्यात सापडले. सात आठवड्यांनी त्यांनी आपली सुटका करून घेतली पण बरेचसे जर्मन रणगाडे व तोफा शत्रूच्या हाती पडल्या. [[वसंत]] ऋतुत जर्मनीने [[युक्रेन]]मधूनही माघार घेतली पण त्यांच्या [[जर्मनीचा दक्षिण सैन्यसमूह|दक्षिण सैन्यसमूहातील]] [[जर्मनीचे सतरावे सैन्य|सतरावे सैन्य]] बचावासाठी तेथे थांबले. वसंतअखेर लाल सैन्याच्या [[लाल सैन्याची तिसरी युक्रेनियन आघाडी|तिसऱ्या युक्रेनियन आघाडीने]] त्यावर हल्ला करून जर्मन सैन्याचा धुव्वा उडवला. रशियन सैन्याने या लढाईत [[काळा समुद्र|काळ्या समुद्रापार]] माघार घेणाऱ्या जर्मन सैन्याचा रस्ताही तोडला व २,५०,००० जर्मन व रोमेनियन सैनिकांना यमसदनी धाडले. याच सुमारास सोव्हिएत सैन्याने [[रोमेनिया]]तील [[याश|इयासी]] शहरावर चढाई केली. महिनाभर शहर लढवल्यावर जर्मन-रोमेनियन सैन्याने [[टारगुल फ्रुमोसची लढाई|टारगुल फ्रुमोसच्या लढाईनंतर]] हार पत्करली व शहर सोव्हिएत सैन्याच्या हातात आले. यामुळे आता [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत संघाला]] रोमेनियावर पुढील चाल करणे सोपे झाले. शत्रूची ही चाल पाहून [[ॲडॉल्फ हिटलर]]ने अंदाज बांधला की [[हंगेरी]] पक्ष बदलून सोव्हिएत संघाला सामील होइल. हे टाळण्यासाठी जर्मनीने हंगेरीवर चढाई केली व आपले सैन्य देशभर पसरवले. उत्तरेत [[फेब्रुवारी महिना|फेब्रुवारी]]त [[फिनलंड]]ने [[स्टालिन]]शी तहाची बोलणी सुरू केली पण स्टालिनने पुढे केलेली तहाची कलमे त्यांना मंजूर नव्हती. [[जून ९]] रोजी सोव्हिएत संघाने [[कारेलियन द्वीपकल्प|कारेलियन द्वीपकल्पावरून]] चौथे आक्रमण केले व तीन महिन्यात फिनलंडला नमवून तह करणे भाग पाडले. '''इटली व मध्य युरोप''' [[इटली]]ने शरणागती पत्करल्यावर जर्मन सैन्याने [[इटालियन द्वीपकल्प|इटालियन द्वीपकल्पाचा]] बचाव करण्याचे ठरवले व [[रोम]]च्या दक्षिणेस [[एपेनाइन पर्वत|एपेनाइन पर्वतातून]] [[गुस्ताव रेषा|गुस्ताव रेषेवर]] बचावाची फळी उभारली. अनेक प्रयत्नांनंतरसुद्धा दोस्तांना ही फळी फोडता आली नाही. पर्यायाने त्यांनी त्यास वळसा घालण्याचा प्रयत्न केला. [[ऑपरेशन शिंगल]] नावाखाली केलेल्या या मोहिमेने [[आंझियो]] येथे [[जानेवारी २२]], [[इ.स. १९४४|१९४४]] रोजी समुद्रातून हल्ला केला खरा पण किनाऱ्यावर उतरलेल्या सैन्याला लगेचच जर्मन सैन्याने वेढले व हाही प्रयत्न फसला. गुस्ताव रेषा पार करण्यासाठी बेचैन झालेल्या दोस्त सैन्याने परत समोरासमोरचे हल्ले सुरू केले. [[इ.स. ५२४|५२४]]मध्ये उभारलेली [[मॉॅंते कॅसिनो]] येथील ख्रिश्चन साधूंची वस्ती [[अमेरिकन वायु सेना|अमेरिकन वायु सेनेने]] [[फेब्रुवारी १५]] रोजी उद्ध्वस्त केली. त्यांचा असा समज झाला होता की या वस्तीत राहून जर्मन सैन्य त्यांच्या तोफखान्याला गुप्त बातम्या पुरवत होते. बेचिराख झालेल्या या वस्तीत जर्म सैनिक [[फेब्रुवारी १७]]ला आले व त्यांनी आता तेथे ठाण मांडले. [[मे १८]] पर्यंत चार वेळा दोस्त सैन्याने येथे हल्ले केले. यात २०,००० जर्मन तर ५४,००० दोस्त सैनिक मृत्युमुखी पडले. अखेर गुस्ताव रेषेवरची बचावाची जर्मन फळी फुटली व दोस्त सैन्याने उत्तरेकडे आगेकूच सुरू केली. [[जून ४]]ला हे सैनिक रोममध्ये पोचले तर ऑगस्टमध्ये [[फ्लोरेंस]]ला. हेमंत ऋतूच्या सुमारास जर्मन सैन्याने [[टस्कनी]]तील एपेनाइन पर्वतातील [[गॉथिक रेषा|गॉथिक रेषेवर]] पुन्हा जमवाजमव करून त्यांना रोखले युरोपमधील युद्धाचा एकंदर रागरंग बघून जर्मनीने मध्य युरोपमधून माघार घेतली व हंगेरीत आपल्या सैन्याची पुनर्बांधणी करण्याचा प्रयत्न सुरू केला. [[रोमेनिया]]ने [[ऑगस्ट महिना|ऑगस्ट]] [[इ.स. १९४४|१९४४मध्ये]] दल बदलून जर्मनीवर युद्ध पुकारले. यामुळे [[युक्रेन]]मधून माघार घेणाऱ्या जर्मन सैन्याला धोका निर्माण झाला. [[बल्गेरिया]]ने [[सप्टेंबर]]मध्ये शरणागती पत्करली. '''बॉम्बहल्ले''' जून इ.स. १९४४मध्ये [[जर्मनी]]ने सर्वप्रथम [[क्रुझ क्षेपणास्त्रे|क्रुझ क्षेपणास्त्रांचा]] उपयोग युद्धात केला. [[व्ही-१ उडते बॉम्ब|व्ही-१ उडत्या बॉम्बने]] [[युनायटेड किंग्डम]]वर प्रत्यक्ष हल्ले होऊ लागले. काही महिन्यांनी जर्मनीने ही कला अधिक विकसित केली व [[व्ही-२]] हे द्रव-इंधन वापरणारे [[बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्रे]] वापरण्यास सुरुवात केली. या हल्ल्यांना उत्तर व [[लुफ्तवाफे]]च्या कारवाया रोखण्यासाठी म्हणून अमेरिका, यु.के. व कॅनडाच्या वायुदलांनी व्यूहात्मक बॉम्बफेकींनी सुरुवात केली. सुरुवातीला सरहद्दीवरच्या गावांवरील या धाडी हळूहळू जर्मनीच्या मुख्य शहरांपर्यंत पोचल्या. एर चीफ मार्शल हॅरिसने आखणी केलेल्या या हल्ल्यांनी जर्मन प्रजा संत्रस्त होऊ लागली. हे ओळखून [[विन्स्टन चर्चिल]]ने मग दहशतवादी धाडी मारण्याचे आदेश दिले. यात विमानांच्या अनेक स्क्वॉड्रन (५०० ते १,००० विमाने) एकाचवेळी अनेक दिशांनी एकाच शहरावर चाल करून जायच्या व संपूर्ण शहरच्या शहर बेचिराख करण्याची योजना होती. हे पार पाडणारी विमाने अग्निजन्य बॉम्ब वापरून आपली निशाणे संपूर्णतः उद्ध्वस्त करीत. अशा अनेक हल्ल्यांमध्ये विमानतळ, कारखाने, पाणबुड्यांची आश्रयस्थाने, रेल्वे-यार्ड, तेलसाठे तसेच व्ही-१ व व्ही-२ क्षेपणास्त्रांचे तळ नष्ट करण्याचा उद्देश होता. सहसा या हल्ल्यांमध्ये आसपासच्या नागरिक वस्त्याही बळी पडत. या टोळधाडींचा मुकाबला करण्यास आता लुफ्तवाफे कमी पडू लागली व उरलासुरला विरोधही मोडून काढणे दोस्त वायुसेनांना सोपे झाले. इ.स. १९४४ च्या अंतापर्यंत पश्चिम आघाडीवर लुफ्तवाफेकडे फक्त तुरळक प्रमाणात विमानांच्या तुकड्या उरल्या होत्या. परिणामतः इ.स. १९४५ च्या मध्यापर्यंत जर्मनीतील जवळजवळ सगळी मुख्य शहरे बेचिराख झालेली होती. '''वॉर्सोत उठाव''' [[लाल सैन्य]] [[वॉर्सो]]च्या जवळ आल्याची बातमी ऐकून तेथील जनतेला वाटले की आता वॉर्सोची मुक्ती जवळच आहे. त्यामुळे [[ऑगस्ट १]] रोजी त्यांनी जर्मन सैन्याविरुद्ध उठाव केला. [[ऑपरेशन टेम्पेस्ट]] मोहिमेतून त्यांना मदत मिळेत अशी त्यांना आशा होती. अंदाजे ४०,००० क्रांतिकाऱ्यांनी वॉर्सो काबीज केले. परंतु लाल सैन्याने आपली कूच अलीकडेच थांबवली व शहराबाहेरुनच तोफांचा मारा करून मदत करण्याचे चालू ठेवले. इकडे जर्मन सैन्याने कुमक पाठवून उठाव दाबण्याचे सुरू केले. शेवटी [[ऑक्टोबर २]] रोजी हा उठाव संपला. जर्मन सैन्याने संपूर्ण शहर बेचिराख केले. '''ग्रीष्म-हेमंतातील सोव्हिएत कारवाया''' [[चित्र:Red Army greeted in Bucharest.jpg|200px|left|thumb|[[बुखारेस्ट]] मध्ये लाल सैन्याचे स्वागत करीत असलेले नागरिक ([[ऑगस्ट ३१]], [[इ.स. १९४४]].]] आर्मी ग्रूप सेंटरचा नायनाट केल्यावर लाल सैन्याने जुलै १९४४ च्या मध्यास दक्षिणेला असलेल्या जर्मन सैन्यावर हल्ला चढवला व महिन्याभरात [[युक्रेन]]मधून जर्मनीची हकालपट्टी केली. यासाठी सोव्हिएत दुसऱ्या व तिसऱ्या युक्रेनी फळीने जर्मनीच्या ''हीरेस्ग्रुप स्युडयुक्रेन'' या बचावफळीचा विनाश केला व थेट रोमेनियापर्यंत धडक मारली. या प्रभावी हालचालीने [[रोमेनिया]]ने पक्ष बदलला व जर्मनीची साथ सोडून ते आता दोस्त राष्ट्रांना सामील झाले. ऑक्टोबर १९४४मध्ये जनरल मॅक्सिमिलियन फ्रेटर-पिकोच्या सहाव्या जर्मन सैन्याने [[डेब्रेसेन]] जवळ सोव्हिएत मार्शल रोडियोन याकोव्लेविच मॅलिनोव्स्कीच्या ग्रुप प्लियेवच्या तीन कोरना वेढा घालून त्यांचा [[डेब्रेसेनची लढाई|धुव्वा उडवला]]. पूर्व आघाडीवरचा जर्मन सैन्याचा हा अखेरचा विजय होता. डिसेंबर १९४४ पासुन लाल सैन्याच्या पहिल्या, दुसऱ्या व तिसऱ्या बाल्टिक आघाडींनी जर्मन आर्मी ग्रुप सेंटरचा उरला सुरला भाग व आर्मी ग्रुप नॉर्थशी झटापटी करून बाल्टिक प्रदेश काबीज केला. यात जर्मनीच्या दोन्ही सैन्यसमूहांची ताटातूट झाली व [[लात्व्हिया]]त [[कूरलॅंड पॉकेट]]ची रचना झाली. [[डिसेंबर २९]], १९४४ ते [[फेब्रुवारी १३]] १९४५पर्यंत सोव्हिएत सैन्याने [[बुडापेस्ट]]ला वेढा घातला. बुडापेस्टचा बचाव करण्यासाठी हंगेरीच्या सैन्याबरोबरच [[वाफेन-एस.एस.]]ची कुमक होती. या वेढ्यात दोन्ही बाजूंची अपरिमित हानी झाली. '''दोस्तांचे पश्चिम युरोपवर आक्रमण''' {{main|नॉर्मंडीची लढाई|फलैस पॉकेट|ऑपरेशन ड्रगून|पॅरिसची मुक्ती}} [[चित्र:1944 NormandyLST.jpg|thumb|right|200px|[[ओमाहा बीच]]वर उतरणारे अमेरिकन सैनिक, [[नॉर्मंडीची लढाई|डी-डे]] ([[जून ६]], [[इ.स. १९४४]]).]] [[जून ६]], [[इ.स. १९४४]] रोजी पाश्च्यात्य दोस्त राष्ट्रांनी (अमेरिका, युनायटेड किंग्डम व कॅनडा) जर्मन आधिपत्याखालील [[फ्रान्स]]च्या [[नॉर्मंडी]] किनाऱ्यावर हल्ला केला. त्याला जर्मनीने खंबीर उत्तर दिले. [[ओमाहा बीच]] व [[केन, फ्रान्स|केन शहरांच्या]] आसपास तुंबळ युद्ध झाले पण दोस्तांना पाय रोवण्यात यश मिळाले. महिनाभर नॉर्मंडीच्या आसपास जम बसवल्यावर जुलैच्या अखेरीस अमेरिकन सैन्याने [[ऑपरेशन कोब्रा]] मोहीमेंतर्गत आपले वर्चस्व पसरविण्यास सुरुवात केली. [[ॲडॉल्फ हिटलर]]ला या चालीची खबर मिळताच त्याने नॉर्मंडीच्या आसपासच्या जर्मन सेनेला प्रतिहल्ला चढवण्यास फर्मावले पण हा प्रतिहल्ला सपशेल फसला. याचे मुख्य कारण म्हणजे चाल करून येणारे जर्मन सैन्य आता दोस्त वायुसेनेचे सोपे शिकार झाले. यापूर्वी आपल्या लपवलेल्या ठाण्यांत दबा धरून बसलेल्या जर्मन सैन्याला टिपणे अशक्य असले होते, पण आता उघड्या रानातून चाल करून येणाऱ्या जर्मन सैन्याची दोस्त वायुसेनांनी वाताहत उडवली. बाजूने चाल करून येण्याऱ्या जर्मन सैन्याला थोपवण्यासाठी अमेरिकन सैन्याने आपल्या बाजूच्या फळ्या भक्कम ठेवल्या होत्या. पुढे सरकत अमेरिकन फौजेने जर्मनीच्या सातव्या सैन्याला व [[पाचवे पॅंझर सैन्य|पाचव्या पॅंझर सैन्याला]] [[फलैस]]जवळ वेढा घातला. यात ५०,००० जर्मन सैनिक हाती लागले पण सुमारे १,००,००० सुटले. तोपर्यंत जर्मन सैन्याने रोखून धरलेली ब्रिटिश व केनेडियन सैन्येही आता बचावफळी फोडून पुढे होण्याच्या बेतात होती. या रेट्याला फ्रान्समध्येच रोखून धरण्यासाठी जर्मनीला कुमकेची आवश्यकता होती पण ही कुमक त्यांनी आधीच प्रतिहल्ला करण्यात खर्ची घातली होती. आता दोस्त राष्ट्रे फ्रान्स ओलांडून पुढे येणार हे जवळजवळ निश्चित झाले. ऑगस्ट १९४४मध्ये [[इटली]]तील दोस्त सैन्याने दक्षिणेकडून [[फ्रेंच रिव्हियेरा]]वर [[ऑपरेशन ड्रगून|हल्ला]] चढवला आणि उत्तरेत असलेल्या फौजेशी संधान बांधले. फ्रेंच क्रांतिकाऱ्यांनी ऑगस्ट १९ला [[पॅरिस]]मध्ये उठाव केला. [[फिलिप लक्लर्क दि हॉक्लॉक]]च्या नेतृत्वाखाली फ्रेंच सैन्याच्या एक डिव्हिजनने पॅरिसमधल्या जर्मन सेनेची शरणागती स्वीकारली व [[ऑगस्ट २५]]ला पॅरिस मुक्त केले. [[चित्र:American troops march down the Champs Elysees.jpg|thumb|left|200px|पॅरिसच्या शॅंझे लिझी रस्त्यावरून मिरवणारे अमेरिकन सैनिक.]] '''शिशिरातील दोस्तांची मोहीम''' {{main|ऑपरेशन मार्केट गार्डन|आचेनची लढाई|हर्टगेनच्या जंगलातील लढाई}} [[चित्र:Waves of paratroops land in Holland.jpg|right|thumb|200px|[[ऑपरेशन मार्केट गार्डन]] मोहीमेंतर्गत [[नेदरलँड्स]]मध्ये उतरणारे ब्रिटिश [[छत्रीधारी सैनिक]]]] नॉर्मंडीतून पुढे सरकणाऱ्या दोस्त सैन्यांची रसद अजूनही नॉर्मंडीतूनच येत होती. दूर अंतर पार करून येणारी ही रसद वेळेवर व नेमकी पोचेल अशी खात्री फार कमी वेळा असायची. असे असतानाही जर्मन सैन्याच्या वर्मी घाव घालण्यासाठी दोस्तांनी छत्रीधारी सैनिक व चिलखती दल [[ऱ्हाइन नदी]]पल्याड [[नेदरलँड्स]]मध्ये [[ऑपरेशन मार्केट गार्डन|घुसवून पाहण्याचा प्रयत्न]] केला. पण सप्टेंबरअखेर त्यांना तेथून माघार घ्यावी लागली. [[शेल्टची लढाई|शेल्टच्या लढाईत]] केनेडियन सैन्याच्या निर्णायक विजयानंतर [[ॲंटवर्प]]चे बंदर खुले करण्यात त्यांना यश मिळाले व नोव्हेंबर १९४४पासून येथून रसदपुरवठा सुरू झाला. दरम्यान सप्टेंबरमध्ये अमेरिकन सैन्याने [[हर्टगेन]]च्या जंगलातून [[हर्टगेनच्या जंगलातील लढाई|चाल]] केली. जंगल व दऱ्याखोऱ्यांच्या आश्रयाने लढणाऱ्या जर्मन सैन्याने आपल्यापेक्षा अनेकपटीने मोठ्या असलेल्या या फौजेला पाच महिने झुंजवत ठेवले. इकडे ऑक्टोबरमध्ये अमेरिकेने [[आखन]] हे जर्मनीचे मोठे शहर प्रथमतःच [[आचेनची लढाई|काबीज केले]]. '''जर्मनीचे प्रत्युत्तर''' {{main|बॅटल ऑफ द बल्ज}} पूर्वेकडे आपल्या सेनेची धूळधाण उडत असलेली पाहून हिटलरने डिसेंबर १९४४मध्ये आपली पश्चिमेकडील शेवटची मोठी मोहीम उघडली. [[बॅटल ऑफ द बल्ज]] नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या या लढाईतून त्याला १९४० च्या [[आर्देनेस मोहीम|आर्देनेस मोहीमेप्रमाणे]] यश अपेक्षित होते. चिलखती दल व रणगाड्यांनी दोस्त राष्ट्रांना पश्चिमेस समुद्रापर्यंत रेटत नेल्यास त्यांच्याशी संधी करून पूर्वेस आपली सगळी शक्ती पणाला लावता येईल अशी ही योजना होती. अशा कडव्या प्रतिहल्ल्याची अपेक्षा नसल्याने दोस्त राष्ट्र गाफील होते व त्यामुळे सुरुवातीस जर्मन सेनेला नेत्रदीपक यश मिळाले. [[जोखेन पायपर]]च्या नेतृत्वाखालील [[कॅंफग्रुप पायपर]] हा आघाडीच्या पॅंझर तुकड्याचा समूह दोस्तांच्या प्रदेशात इतका आत घुसला की त्यामुळे अमेरिकन सैन्याच्या फळीत त्यांनी जणू काही फुगवटा (बल्ज) तयार केला. यावरून नंतर या लढाईला नाव दिले गेले. या हल्ल्याच्या सुरुवातीच्या दिवसात हवामान अतिशय खराब होते व याचा फायदा जर्मनीने पूरेपूर उठवला. दोस्त विमाने उडू शकत नसल्याने त्यांना हवेतून रोखणारी शक्ती नव्हतीच. अमेरिकन सैन्याच्या [[सेंट विथ]] आणि [[बॅस्टोइनची लढाई|बॅस्टोइन]] येथील कडव्या प्रतिकाराने जर्मनीची चाल मंदावली. बॅस्टोइन येथे घेरल्या गेलेल्या [[१०१वी एरबॉर्न डिव्हिजन|१०१व्या एरबॉर्न डिव्हिजनने]] पराक्रमाची शर्थ करून हा तिठा अमेरिकेच्या हातात राखला. [[जॉर्ज पॅटन]]च्या नेतृत्वाखालील अमेरिकेच्या तिसऱ्या सैन्याने या धडकमोहिमेला खीळ घातली व हल्ला परतवला. जर्मन सैन्याचा पाठलाग करताना अमेरिकन सैन्याने अनेक जर्मन तुकड्या पकडल्या व उरलेल्यांना थेट जर्मनीपर्यंत माघार घेण्यास भाग पाडले. या मोहीमेत अमेरिकन सैन्याची ही मोठी हानी झाली. अमेरिकेच्या इतिहासातील ही सगळ्यात हानिकारक लढाई होती. ==== आशिया व प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== {{main|प्रशांत महासागरातील लढाई}} '''मध्य व नैर्ऋत्य प्रशांत महासागर''' {{main|फिलिपाईन्सच्या समुद्राची लढाई|लेयटे गल्फची लढाई|सैपानची लढाई}} फेब्रुवारी १९४४ च्या अखेरीस अमेरिकेने नैर्ऋत्य प्रशांत महासागरातील [[मार्शल द्वीपसमूह]] काबीज केला वा आपली आगेकूच चालू ठेवली. त्याच सुमारास ४२,००० अमेरिकन सैनिक [[क्वाजालाइन एटॉल]]वर उतरले व आठवड्याभरात ते बेट जिंकले. त्यानंतर त्यांनी [[एनिवेटोकची लढाईत|एनिवेटोकच्या लढाईत]] [[जपान]]ला हरवले. या चालींचा व्यूहात्मक उद्देश होता जपानच्या जवळातजवळ वायुसेनेचा तळ उभारण्याचा. यासाठी [[मेरियाना द्वीपसमूह|मेरियाना द्वीपसमूहातील]] [[सैपान]], [[तिनियान]] व [[गुआम]]ची बेटे जिंकणे आवश्यक होते. [[जून ११]]ला अमेरिकन आरमाराने सैपानवर बॉम्बफेक सुरू केली. ३२,००० सैनिकांनीशी लढणाऱ्या जपानी सैन्यावर जून १४ला ७७,००० [[अमेरिकन मरीन सैनिक|अमेरिकन मरीन सैनिकांनी]] चाल केली व [[जुलै ७]]ला सैपान अमेरिकेच्या हातात आले. जपानने आपले उरलेसुरले आरमार [[फिलिपाईन्सच्या समुद्राची लढाई|फिलिपाईन्सच्या समुद्राच्या लढाईत]] पणाला लावले पण तेथेही त्यांना हार पत्करावी लागली तसेच त्यांची जवळजवळ सगळी विमाने व युद्धनौका नष्ट झाल्या. यानंतर जपानी आरमार केवळ नावापुरतेच उरले आणि आता जपान अमेरिकेच्या [[बी.२९ सुपरफोर्ट्रेस]] या बॉम्बफेकी विमानांच्या पल्ल्यात आले. [[चित्र:Douglas MacArthur lands Leyte1.jpg|thumb|right|200px|"''मी परत आलो आहे.''" - [[डग्लस मॅकआर्थर|जनरल मॅकआर्थरचे]] लाइफ नियतकालिकाच्या कार्ल मायडान्सने घेतलेले एक प्रसिद्ध छायाचित्र]] [[जुलै २१]]ला गुआमवर हल्ला झाला व [[ऑगस्ट १०]]ला हेही बेट पडले पण येथे जपान्यांनी कडवी झुंज दिली. बेटाच्या कडे-कपारींतून लढणाऱ्या जपानी सैनिकांनी अमेरिकन सैन्याला सळो की पळो करून सोडले. बेट पडल्यावरही अनेक आठवडे या चकमकी सुरू होत्या. [[जुलै २४]]ला अमेरिकेने तिनियान बेटावर चाल केली व [[ऑगस्ट १]]ला ते जिंकून घेतले. [[ऑक्टोबर २०]]ला जनरल [[डग्लस मॅकआर्थर]]चे सैनिक [[लेयटे]] बेटावर उतरले. जपानने असे होणार ही कल्पना असल्यामुळे येथे भक्कम बचावफळी उभारली होती. ऑक्टोबर २३ ते २६ दरम्यानच्या या लढाईत जपानने प्रथमतः [[कामिकाझे]] वैमानिकांचा उपयोग केला. जगातील सगळ्यात मोठ्या अशा या आरमारी युद्धात जपानची [[मुसाशी (युद्धनौका)|मुसाशी]] हे युद्धनौका, जी आत्तापर्यंतच्या सगळ्यात मोठ्या लढाऊ नौकांपैकी एक होती, बुडाली. ही बुडवण्यासाठी १९ [[टोरपेडो]] व १७ बॉम्ब लागले. १९४४मध्ये अमेरिकेच्या पाणबुड्या व विमानांनी जपानच्या व्यापारी व मालवाहू जहाजांवर हल्ले करून जपानकडे जाणाऱ्या कच्च्या मालाची रसद अगदी कमी केली होती. या एका वर्षात पाणबुड्यांनी जपानचे २० लाख टन सामान समुद्रतळास पोचवले होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | आडनाव = किंग | पहिलेनाव = ॲडमिरल अर्नेस्ट जे. | दुवा = http://www.shsu.edu/~his_ncp/Compac45.html | title = मार्च १९४४ ते ऑक्टोबर १९४५पर्यंतचे प्रशांत महासागरातील आरमारी हालचाली | प्रकाशक = सॅम ह्युस्टन स्टेट युनिव्हर्सिटी | भाषा = English | ॲक्सेसदिनांक = २००६-०७-२६ }}</ref> जपानचा खनिज तेलाचा साठा १९४४ च्या अंतापर्यंत जवळजवळ रिकामा झाला होता. याने जपानची आर्थिक व औद्योगिक स्थिती बिकट झाली. '''चीन-जपान युद्ध''' {{main|ऑपरेशन इचिगो|चांग्शाची लढाई (१९४४)|ग्विलिन-ल्युझूची लढाई}} एप्रिल १९४४मध्ये जपानने आपण पादाक्रांत केलेल्या ईशान्य चीन, कोरिया व आग्नेय एशियाला जोडणारा लोहमार्ग जिंकण्यासाठी [[ऑपरेशन इचिगो]] ही मोहीम सुरू केली. त्याचबरोबर या भागातील अमेरिकेचे तळ उद्ध्वस्त करणे हाही एक हेतु होता. जून १९४४मध्ये जपानने ३,६०,००० सैनिकांनिशी [[चांग्शा]] शहरावर चौथ्यांदा आक्रमण केले. ४७ दिवसांच्या रणधुमाळीनंतर शहर जपानी हातात आले. नोव्हेंबर पर्यंत जपानने [[ग्विलिन]] व [[ल्युझू]] शहरेही जिंकली व तेथील अमेरिकन वायुसेनेचे तळ नष्ट केले. तथापि हे करेपर्यंत अमेरिकेने उतरत्त नवीन तळ उभारले होते. डिसेंबर १९४४मध्ये जपानी सैन्य [[फ्रेंच इंडोचायना]] पर्यंत पोचले व ऑपरेशन इचिगोचे उद्दिष्ट साध्य झाले पण हे करताना जपानलाही मोठे नुकसान सहन करावे लागले होते. '''आग्नेय आशिया''' {{main|इम्फालची लढाई|कोहिमाची लढाई}} [[चित्र:Imphalgurkhas.jpg|thumb|200px|[[भारतीय सेना|भारतीय सेनेची]] [[गोरखा रेजिमेंट]] [[इम्फाल]]-[[कोहिमा]] रस्त्यावर कूच करताना. ([[जानेवारी २७]], [[इ.स. १९४५]]. १९४५ च्या सुरुवातीला जपानी सैन्याला म्यानमारमध्ये थोपवून धरण्याची कामगिरी गोरखा रायफल्सनी पार पाडली होती.]] १९४४मध्ये अमेरिकन सैन्य [[भारत|भारतातून]] [[चीन]]ला जाण्यासाठीचा [[लेडो मार्ग]] बांधत असताना जपानने आग्नेयेतून भारतावर चाल केली. ही [[चलो दिल्ली मोहीम]] जपानी सैन्य, [[म्यानमार]]मधील स्वातंत्र्यसैनिक व [[सुभाषचंद्र बोस]]च्या नेतृत्वाखालील [[भारतीय राष्ट्रीय सेना|भारतीय राष्ट्रीय सेनेने]] उभारली होती. [[इम्फाल|इंफाल]]जवळ या सैन्याने कडाडून हल्ला चढवला पण ब्रिटिश सैन्याने (ज्यात मुख्यत्वे भारतीय सैनिकच होते) त्यांना थोपवून धरले. तुंबळ युद्धानंतर कोणालाच सरशी मिळाली नाही पण जपानी/भारतीय राष्ट्रीय सेनेने इंफालला वेढा घातला. ब्रिटिशांनी इंफाल व [[कोहिमा]]ला विमानाद्वारे रसद व कुमक पोचवली. त्याचवेळी पश्चिम व उत्तरेकडून ताज्या दमाच्या फौजा पाठवून वेढा फोडून अडकलेल्या सैन्याची सुटका केली. हल्लेखोरांना वाटले होते की भारतीय प्रदेश जिंकल्यावर तेथूनच रसद मिळेल व ब्रिटिशांतर्फे लढणारे भारतीय सैनिक आपल्याला सामील होतील, त्यामुळे त्यांनी त्याची काही सोय केलेली नव्हती. आता आक्रमक स्वतःच वेढ्यात अडकले व कुमक न मिळाल्याने अतिशय हालात माघार घ्यालला लागले. उपासमार, रोगराई व शत्रूच्या हल्ल्यांना ८५,००० सैनिक बळी पडले. जपानच्या सगळ्यात मोठ्या पराभवात हा गणला जातो. या पराभवाबरोबरच ब्रिटिशांना सशस्त्र मार्गाने भारतातून हुसकावून लावण्याची अजून एक आशा मावळली. === युद्धाचा अंत - इ.स. १९४५ === ==== युरोपमधील रणांगण ==== [[चित्र:Eastern Front 1945-01 to 1945-05.png|thumb|left|200px|[[बर्लिन]] व [[प्राग]]वरील मोहीम, १९४५.]] '''हेमंतातील सोव्हिएत कारवाया'''<br /> {{main|व्हिस्चुला-ओडर मोहीम|ऑपरेशन फ्रुहलिंग्सरवाखेन}} जानेवारी १९४५मध्ये सोव्हिएत सैन्य ताज्या दमाने पुढच्या मोहीमेसाठी सज्ज होती. [[इव्हान कोनेव्ह]]ने आपल्या फौजेनिशी दक्षिण [[पोलंड]]मधील जर्मन शिबंदीवर हल्ला चढवला व त्यांचा पाठलाग करीत [[सॅंडोमियेर्झ]]जवळ [[व्हिस्चुला नदी]] ओलांडली. जानेवारी १४ला [[कॉन्स्टान्टिन रोकोसोव्स्की]]ने [[नारेव नदी]] ओलांडून वॉर्सोच्या उत्तरेला आक्रमण केले व पूर्व [[प्रशिया]]ची राखण करणारी जर्मन बचावफळी मोडीत काढली. झुकोवच्या सैन्यानेही त्यानंतर [[वॉर्सो]]वर हल्ला केला व जर्मन आघाडी होत्याची नव्हती केली. जानेवारी १७ला झुकोवने वॉर्सो घेतले. १९ तारखेला [[लॉड्झ]]ही जिंकले. त्याचदिवशी कोनेव्हचे सैन्य युद्धपूर्वीच्या जर्मन सीमेवर येऊन थडकले. या एका आठवड्यात सोव्हिएत सैन्याने ६५० कि.मी. रुंदीची आघाडी उघडून १६० कि.मी. आत धडक मारली होती. फेब्रुवारीच्या मध्यास लाल सैन्याने [[बुडापेस्ट]] जिंकले. ही टोळधाड शेवटी [[ओडर नदी]]च्या किनारी बर्लिनपासून ६० कि.मी.वर येऊन थांबली. '''पश्चिमेतील हेमंत कारवाया''' [[जानेवारी १४]] रोजी दुसऱ्या ब्रिटिश सैन्याने [[मास नदी]] व [[रोअर नदी]]च्या मधील रोअर त्रिकोणातून जर्मनीला हुसकावण्यासाठी [[ऑपरेशन ब्लॅककॉक]] ही मोहीम सुरू केली. [[जानेवारी २७]]ला जर्मन सैन्य रोअर नदीच्या पूर्वेस रेटले गेले होते. '''याल्टा परिषद''' [[चित्र:Yalta summit 1945 with Churchill, Roosevelt, Stalin.jpg|thumb|200px|right|[[याल्टा]] येथे जमलेले [[विन्स्टन चर्चिल]], [[फ्रॅंकलिन डिलानो रूझवेल्ट]] व [[जोसेफ स्टालिन]].]] {{main|याल्टा परिषद}} युद्धाचे पारडे आपल्या बाजूला झुकत असल्याचे पाहून फेब्रुवारी १९४५मध्ये [[विन्स्टन चर्चिल]], [[फ्रॅंकलिन डिलानो रूझवेल्ट]] व [[जोसेफ स्टालिन]] यांनी [[याल्टा]] येथे भेटून युद्धानंतर युरोपची राजकीय व भौगोलिक स्थिती काय असावी यावर चर्चा केली. यात अनेक दूरगामी निर्णय घेण्यात आले. * एप्रिल १९४५मध्ये [[संयुक्त राष्ट्रे|संयुक्त राष्ट्रांची]] स्थापना करणे. * पोलंडमध्ये मुक्त निवडणूका घेणे. * पोलंडची पश्चिम सीमा [[कर्झन रेखा|पूर्वेकडे सरकवणे]] यासाठी जर्मनीच्या पूर्व भागाचा लचका तोडून पोलंडमध्ये समाविष्ट करणे. * सगळ्या सोव्हिएत नागरिकांना [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत संघाकडे]] सोपवणे. * जर्मनी शरण आल्याच्या तीन महिन्यात सोव्हिएत संघाने जपानवर आक्रमण करणे. '''वसंतातील सोव्हिएत मोहीम''' {{main|सीलो हाइट्सची लढाई|बर्लिनची लढाई|हॅल्बेची लढाई}} [[एप्रिल १६]] रोजी लाल सैन्याने पोलिश सैन्याच्या ७८,५५६ सैनिकांसह [[बर्लिनची लढाई|बर्लिनवर आक्रमण]] केले. एप्रिल २४ला सोव्हिएत सैन्यातील तीन फौजांनी [[बर्लिन]]ला पूर्णपणे वेढा घातला. शेवटचा शर्थीचा प्रयत्न म्हणून हिटरलने शहरातील आबालवृद्ध नागरिकांना [[फोक्सस्टर्म]] या संघटनेत सहभागी होण्याचे आवाहन केले व चढाई करीत येणाऱ्या लाल सैन्याशी झुंज घेण्याचे हुकुम सोडले. त्यांच्याबरोबरीने [[सीलोची लढाई|सीलोच्या लढाईत]] पराभूत होऊन आलेली जर्मन फौज होती. लाल सैन्य बर्लिन शहरात घुसल्यावर झालेल्या असंख्य झटापटी दारुण होत्या. घराघरातून व रस्त्यातून आमनेसामने सैनिक व नागरिकांच्या चकमकी होत होत्या व बळींची संख्या लाखांच्या घरात गेली. सोव्हिएत सैन्याने ३,०५,००० सैनिक गमावले तर ३,२५,००० जर्मन नागरिक व सैनिक फक्त बर्लिनमध्ये मृ्त्युमुखी पडले. परिस्थिती हाताबाहेर गेल्याचे पाहून [[ॲडॉल्फ हिटलर]] व त्याचे मंत्रीमंडळ [[फ्युह्ररबंकर]]मध्ये आश्रयाला गेले. शेवटी [[एप्रिल ३०]], [[इ.स. १९४५]] रोजी हिटलरने त्याची सोबतीण [[एव्हा ब्रॉन]]सह [[हिटलरचा मृत्यू|आत्महत्या]] केली. '''वसंतातील पश्चिमेकडील आघाडी''' [[चित्र:Omar Bradley.jpg|150px|thumb|right|अमेरिकेच्या जनरल [[ओमर ब्रॅडली]]कडे जर्मन भूमिवरील आक्रमणाचे नेतृत्व होते.]] जानेवारीअखेरीस पश्चिमेकडील दोस्त राष्ट्रांनी जर्मनीत पाय ठेवला. [[ऱ्हाइन नदी]]च्या तीरावरील जर्मन प्रतिकार मोडून काढीत त्यानी मार्चअखेर नदी ओलांडली. [[रेमाजेन]] येथील [[लुडेनडॉर्फ पूल]] हस्तगत झाल्यावर ही आगेकूच अजून गतिमान झाली. ऱ्हाइन ओलांडल्यावर ब्रिटिश फौजा ईशान्येस [[हांबुर्ग]]कडे सुटल्या. त्यांनी [[एल्ब नदी]] ओलांडून [[डेन्मार्क]] व [[बाल्टिक समुद्र|बाल्टिक समुद्राकडे]] धडक सुरू केली. अमेरिकेची नववी फौज दक्षिणेस [[रुह्रचा वेढा|रुह्रला घातलेल्या वेढ्याच्या]] उत्तर टोकापर्यंत पोचली तर पहिली फौज उत्तरेला याच वेढ्याच्या दक्षिण घेऱ्याला जाऊन भिडली. १३,००,००० सैनिक असलेल्या या फौजांचे नेतृत्व जन्रल [[ओमर ब्रॅडली]]कडे होते. आता रुह्रला चारही दिशांनी वेढा पडला. फील्ड मार्शल [[वॉल्टर मॉडेल]]च्या नेतृत्वाखालील [[जर्मन सैन्यसमूह बी]] आता येथे पूर्णपणे अडकला. येथे अंदाजे ३,००,००० सैनिक युद्धकैदी झाले. यानंतर या अमेरिकन फौजा पूर्वेकडे निघाल्या व एल्ब नदीच्या तीरी सोव्हिएत सैन्याशी भेट झाल्यावर ही त्यांची विजयदौड थांबली. '''इटली'''<br /> [[इटालियन द्वीपकल्प|इटालियन द्वीपकल्पातील]] दुर्गम पर्वत व येथील फौज [[फ्रान्स]]मध्ये हलवल्यामुळे १९४५ च्या हिवाळ्यात दोस्तांची प्रगती हळूहळू होत होती. [[एप्रिल ९]]ला अमेरिका व युनायटेड किंग्डमची १५वी फौज [[गॉथिक रेषा|गॉथिक रेषेवरचा]] प्रतिकार मोडून काढीत उत्तरेला सरकली व [[पो नदी]]च्या खोऱ्यात आली. येथून पुढे सरकत त्यांनी खोऱ्यातील जर्मन सैन्याला घेरले. याच वेळी अमेरिकेची पाचवी फौज पश्चिमेकडे गेली व तेथील फ्रेंच शिबंदीशी त्यांनी सूत जमवले. [[न्यू झीलंड]]च्या दुसऱ्या डिव्हीजनने [[त्रियेस्ते]] शहरातून युगोस्लाव्ह बंडखोरांना हुसकून लावले. इटलीतील जर्मन सैन्याने शरणागती पत्करल्यावर [[मुसोलिनी]]ने [[स्वित्झर्लंड]]ला पळ काढण्याचा प्रयत्न केला पण इटलीतील क्रांतीकाऱ्यांनी त्याला पकडले व त्याची सोबतीण [[क्लारा पेटाची]] सह त्यांना मृत्युदंड दिला. त्यांचे मृतदेह [[मिलान]]ला नेण्यात आले व जाहीर स्थळी उलटे टांगण्यात आले. '''जर्मनीची शरणागती'''<br /> <!-- [[चित्|thumb|right|200px|[[जून २४]], [[इ.स. १९४५]] रोजी [[मॉस्को]]तील विजयसंचलनाचे [[लाल चौक|लाल चौकात]] नेतृत्व करताना मार्शल झुकोव्ह (पांढऱ्या घोड्यावर) व मार्शल रोकोसोव्स्की)]] --> {{main|दुसऱ्या महायुद्धाचा अंत|प्राग आघाडी}} [[ॲडॉल्फ हिटलर]]च्या मृत्यूनंतर ॲडमिरल [[कार्ल डोनित्झ]]ने जर्मन सैन्याचे सूत्रे हातात घेतली पण लवकरच हा डोलारा कोसळला. [[बर्लिन]]मधील जर्मन सैन्यबलाने [[मे २]], [[इ.स. १९४५]] रोजी सोव्हिएत सैन्यासमोर शरणागती पत्करली. इटलीतील जर्मन सैन्याने २ मेलाच [[जनरल अलेक्झांडर]]च्या मुख्यालयात शरणागती पत्करली तर उत्तर जर्मनी, डेन्मार्क व नेदरलँड्समधील फौज ४ मेला शरण गेले. इटलीतील शरणागतीपूर्वी सोव्हिएत संघाने युनायटेड किंग्डम व अमेरिकेवर सोव्हिएत संघाशिवाय शरणागती घेण्याची तयारी करण्याचा [[ऑपरेशन क्रॉसवर्ड|आरोप ठेवला]]. मे ७ रोजी उरलेल्या सैन्याने [[जनरलोबेरोस्ट]] [[आल्फ्रेड जोड्ल]]च्या नेतृत्वाखाली फ्रान्सच्या [[ऱ्हाइम्स]] शहरात शरणागती पत्करली. मे ८ला पश्चिमी दोस्तांनी [[व्ही.ई. दिन]] साजरा केला. सोव्हिएत संघाने मे ९ला विजय दिन साजरा केला. जर्मन मध्य सैन्यसमूहातील काही तुकड्यांनी [[प्राग आघाडी|मे ११-१२ पर्यंत चकमकी]] सुरू ठेवल्या होत्या. '''पॉट्सडॅम'''<br /> दोस्तांनी बर्लिनच्या उपनगर [[पॉट्सडॅम]]मध्ये आपली शेवटची [[पॉट्सडॅम परिषद|परिषद]] भरवली. [[जुलै १७]] ते [[ऑगस्ट २]] पर्यंत चाललेल्या या परिषदेत दोस्तव्याप्त जर्मनीबद्दलची धोरणे जाहीर करण्यात आली तसेच [[जपान]]ला बिनशर्त शरणागती पत्करण्यासाठीचे अखेरचे आवाहन करण्यात आले. ==== प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== '''मध्य व नैर्ऋत्य प्रशांत महासागर''' {{main|इवो जिमाची लढाई|ओकिनावाची लढाई|बॉर्नियो मोहीम (१९४५)}} जानेवारीत [[अमेरिकेचे सहावे सैन्य]] [[लुझोन]] या [[फिलिपिन्स|फिलिपाईन्स]]च्या मुख्य बेटावर उतरले. मार्चपर्यंत त्यांनी राजधानी [[मनिला]] काबीज केली. फेब्रुवारीतील [[इवो जिमाची लढाई|इवो जिमावरील]] व एप्रिल-जूनमधील [[ओकिनावाची लढाई|ओकिनावावरील]] विजयांमुळे आता [[जपान]] अमेरिकेच्या आरमारी व वायुसेनेच्या पल्ल्यात आले. राजधानी [[टोक्यो]]सह अनेक शहरांवर अमेरिकेने [[टोक्योवरील बॉम्बफेक (१९४५)|तुफान बॉम्बफेक]] केली. यात ९०,०००हून अधिक व्यक्ती मृत्युमुखी पडल्या. जपानमधील शहरे व वस्त्या दाट असल्यामुळे ही हानी जास्त होती. या बरोबरच तेथील घरे मुख्यत्वे लाकडी असतात त्यामुळे बॉम्बफेकीनंतर लागलेल्या आगींमध्येही जीवितहानी बरीच झाली. या शिवाय अमेरिकेने जपानमधील मुख्य बंदरे व जलमार्गांवर विमानांतून [[ऑपरेशन स्टार्व्हेशन|सुरूंग पेरले]] व जपानचा बाहेरच्या जगाशी संपर्क कमी केला. १९४५ च्या मध्यातील [[बॉर्नियो मोहीम (१९४५)|बॉर्नियो मोहीम]] ही नैर्ऋत्य प्रशांतातील शेवटची मोहीम होती. तेथील जपानी सैन्याला हरवून त्यांच्या ताब्यातील दोस्त युद्धकैदी सोडविण्यासाठी ही मोहीम आखली होती. '''आग्नेय एशिया''' {{main|मध्य बर्माची लढाई|ऑपरेशन ड्रॅक्युला}} १९४४ च्या मॉन्सून मध्ये भारतावर चालून आलेल्या जपानी सैन्याला तेथील ब्रिटिश सैन्याने [[चिंदविन नदी]]पर्यंत मागे ढकलले होते. पाऊस संपताना अमेरिकन व चिनी सैन्याने [[लेडो मार्ग]] बांधून पूर्ण केला. तोपर्यंत जपानी सैन्याने माघार घेतल्यामुळे या कठीण रस्त्याचा दोस्तांना युद्धात फारसा उपयोग झाला नाही. आता भारतात जमलेल्या भारतीय, ब्रिटिश व आफ्रिकन फौजांनी जपान्यांचा पाठलाग सुरू केला व आघाडी मध्य [[ब्रह्मदेश]]पर्यंत नेली. [[मे २]]ला दोस्तांनी [[रंगून]] [[ऑपरेशन ड्रॅक्युला|घेतले]] व जपानी तसेच [[भारतीय राष्ट्रीय सेना|भारतीय राष्ट्रीय सेनेला]] भारतातून पळवून लावले. '''हिरोशिमा व नागासाकीवर परमाणुहल्ले''' {{main|हिरोशिमा व नागासाकीवरील परमाणुहल्ले}} [[चित्र:nagasakibomb.jpg|170px|thumb|[[नागासाकी]]वर टाकलेल्या परमाणु बॉम्बचा स्फोट झाल्यावर अग्निज्वाला व धूर हवेत १८ कि.मी. वर गेला होता.]] युद्धाचा अंत लगेच होणार नाही याची कल्पना आल्याने [[:वर्ग:अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष|अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्ष]] [[हॅरी ट्रुमन]]ने नवीनच तयार करण्यात आलेल्या परमाणु बॉम्बचा उपयोग जपानवर करायचे ठरवले. वस्तुतः नोव्हेंबरमध्ये अमेरिकेने जपानवर खुश्कीदलासह हल्ला करण्याचे योजिले होते पण [[ओकिनावाची लढाई|ओकिनावाच्या लढाईनंतर]] त्यांना कळून चुकले की जपानचा प्रतिकार कडवा असेल व अशा हल्ल्यात जपानइतकीच अमेरिकेचीही हानी होईल. परमाणुबॉम्ब वापरल्यास युद्धांत लगेच होऊ शकेल असा अमेरिकेचा कयास होता. अमेरिकन युद्धसचिवाला देण्यात आलेल्या अंदाजानुसार अशा जमिनीवर केलेलल्या हल्ल्यात १४ ते ४० लाख अमेरिकन सैनिक मरण पावण्याची शक्यता होती. तसेच जपानी नागरिकही लाखांत मेले असते. या अंदाजांबद्दल अद्यापही शंका व्यक्त केली जाते. [[ऑगस्ट ६]], [[इ.स. १९४५]] रोजी [[एनोला गे]] नावाच्या [[बी.२९]] प्रकारच्या विमानाने [[लिटल बॉय]] असे नामकरण केलेला परमाणु बॉम्ब [[हिरोशिमा]] शहरावर टाकला. यात हिरोशिमा नष्ट झाले. [[ऑगस्ट ९]] रोजी [[बॉक्सकार (विमान)|बॉक्सकार]] नावाच्या बी.२९ विमानाने [[फॅट मॅन]] नावाचा परमाणु बॉम्ब [[नागासाकी]] शहरावर टाकून तेही शहर नष्ट केले. '''दूरपूर्वेतील सोव्हिएत आक्रमण''' {{main|ऑपरेशन ऑगस्ट स्टॉर्म}} हिरोशिमावर बॉम्ब पडल्यावर दोनच दिवसात सोव्हिएत संघाने याल्टात नक्की केल्याप्रमाणे आपला जपानबरोबरचा अनाक्रमण तह धुडकावून लावला व मांचुरियातील जपानी सैन्यावर चाल केली. दोन आठवड्यात १०,००,००० जपानी सैनिकांचा पराभव करीत लाल सैन्य ऑगस्ट १८ला उत्तर कोरियात घुसले. '''जपानची शरणागती''' {{main|जपान विजय दिन|जपान विजय दिन=}} अमेरिकेचा परमाणुप्रयोग व सोव्हिएत संघाचे मांचुरियावरील आक्रमण पाहून [[:वर्ग:जपानी सम्राट|जपानी सम्राट]] [[हिरोहितो]]ने प्रधानमंडळाला न विचारता युद्धसमाप्तीचे प्रयत्न सुरू केले. [[ऑगस्ट १७]]ला केलेल्या दूरवाणीवरील आपल्या भाषणात त्याने आपल्या सैनिकांना हत्यारे खाली ठेवण्याचा आदेश दिला तसे करताना त्याने कारण सोव्हिएत आक्रमणाचे दिले व परमाणुबॉम्बचा उल्लेख टाळला. [[ऑगस्ट १४]], [[इ.स. १९४५]] रोजी जपानने शरणागती पत्करली व हे अतिभयानक युद्ध अधिकृतरीत्या समाप्त झाले. == हताहत, नागरिकांवरील प्रभाव व अत्याचार == <!-- खालील मजकूराचे भाषांतर करून योग्य त्या विभागात हलवा ==Casualties, civilian impact, and atrocities== '''Casualties''' {{main|World War II casualties}} Some 63 million people, or 3% of the world population, died in the war (though [[World War II casualties|estimates]] vary): about 24 million soldiers and 38 million civilians. This total includes the estimated 9 million lives lost in the Holocaust. Of the total deaths in World War II, approximately 80% were on the Allied side and 20% on the Axis side.<ref name="casualties">[[World War II casualties]]</ref> Allied forces suffered approximately 17 million military deaths, of which about 11 million were Soviet and 3 million Chinese. Axis forces suffered about 8 million, of which more than 5 million were German. In total, of the military deaths in World War II, approximately 44% were Soviet soldiers, 22% were German, 12% were Chinese, 8% were Japanese, 9% were soldiers of other Allied forces, and 5% were other Axis country soldiers. Some modern estimates double the number of Chinese casualties originally stated.<ref name="casualties" /> Of the civilian deaths, approximately 90% were Allied (nearly a third of all civilians killed were Soviet citizens, and more than 15% of all civilians killed in the war died in German extermination camps) and 10% were Axis.<ref name="casualties" /> Many civilians died as a result of disease, starvation, massacres, [[genocide]]--in particular, [[the Holocaust]]--and [[Strategic bombing|aerial bombing]]. One estimate is that 12 million civilians died in Holocaust camps, 1.5 million by bombs, 7 million in Europe from other causes, and 7.5 million in China from other causes.<ref>J. M. Winter, "Demography of the War", in Dear and Foot, ed., ''Oxford Companion to World War'', p 290.</ref> Allied civilian deaths totaled roughly 38 million, including 11.7 million in the Soviet Union, 7 million in China and 5.2 million from Poland. There were around 3 million civilian deaths on the Axis side, including 2 million in Germany and 0.6 million in Japan. The Holocaust refers to the organized state-sponsored murder of 6 million [[Jew]]s, 1.8-1.9 million non-Jewish Poles, 200,000-800,000 [[Roma people]], 200,000-300,000 people with disabilities, and other groups carried out by the Nazis during the war. The Soviet Union suffered by far the largest death toll of any nation in the war, over 23 million. '''Genocide''' [[Image:Massdeportations.PNG|thumb|200px||Major [[deportation]] routes to [[Nazi extermination camp]]s during [[The Holocaust]], Aktion T-4 and alike.]] {{main|The Holocaust}} The ''Holocaust'' was the organized murder of an estimated [[The Holocaust#Death toll|nine million people]], including approximately six million Jews. Originally, the Nazis used killing squads known as ''[[Einsatzgruppen]]'' to conduct massive open-air killings, shooting as many as 33,000 people in a single massacre, as in the case of [[Babi Yar]]. By 1942, the Nazi leadership decided to implement the [[Final Solution]], or ''Endlösung'', the genocide of all Jews in Europe, and to increase the pace of the Holocaust. [[Nazism|The Nazis]] built six [[Nazi extermination camp|extermination camps]] specifically to kill Jews. Millions of Jews who had been confined to massively overcrowded [[ghetto]]s were transported to these [[Nazi extermination camp|"Death-camps"]], in which they were either slaughtered on arrival or put to work until the Nazis could find no more use for them, at which point they were put to death by shooting or mass poisoning in [[gas chamber]]s. '''Chemical and bacteriological weapons''' Despite the [[Treaty|international treaties]] and a resolution adopted by the [[League of Nations]] on 14 May 1938 condemning the use of toxic gas by [[Japan]], the [[Imperial Japanese Army]] frequently used [[Chemical warfare|chemical weapons]]. Because of fears of retaliation, however, those weapons were never used against Occidentals but only against other Orientals judged "inferior" by the imperial propaganda. According to historians Yoshiaki Yoshimi and Seiya Matsuno, the authorization for the use of chemical weapons was given by specific orders (''rinsanmei'') issued by [[Hirohito]] himself. For example, the Emperor authorized the use of toxic gas on 375 separate occasions during the invasion of [[Wuhan]], from August to October 1938. The bacteriological weapons were experimented on human beings by many units incorporated in the Japanese army, such as the infamous [[Unit 731]], integrated by [[Decree|Imperial decree]] in the [[Kwantung]] army in 1936. Those weapons were mainly used in China and, according to some Japanese veterans, against Mongolians and Russian soldiers in 1939 during the [[Nomonhan]] incident.<ref>Hal Gold, Unit 731 testimony, p.64-65, 1996.</ref> '''Cannibalism''' Many written reports and testimony collected by the Australian War Crimes Section of the Tokyo tribunal and investigated by prosecutor [[William Webb]] (the future judge-in-chief) indicate that Japanese soldiers committed [[cannibalism]] on prisoners. According to historian Yuki Tanaka, "cannibalism was often a systematic activity conducted by whole squads and under the command of officers". <ref>Tanaka, ''Hidden Horrors : Japanese War Crimes in World War II,'' Westview press, 1996, p.127 </ref> Pakistani POW Hatam Ali testified that "At this stage, the Japanese started selecting prisoners and everyday 1 prisoner was taken out and killed and eaten by the soldiers. I personally saw this happen and about 100 prisoners were eaten at this place by the Japanese. The remainder of us were taken to another spot 50 miles away where 10 prisoners died of sickness. At this place, the Japanese again started selecting prisoners to eat. Those selected were taken to a hut where their flesh was cut from their bodies while they were alive and they were thrown into a ditch where they later died." <ref>Ibid, p.121.</ref> Indian POW Havildar Changdi Ram testified that "(On 12 November 1944) the [[Kempeitai|Kempei Tai]] beheaded the pilot. I saw this from behind a tree and watched some of the Japanese cut flesh from his arms, legs, hips, buttocks and carry it off to their quarters... They cut it in small pieces and fried it." <ref>Edward Russell of Liverpool, ''The Knights of Bushido, a short history of Japanese war crimes'', Greenhill books 2002, p.236.</ref> Apart from written orders referring to cannibalism, the Japanese sources provide testimonies such as the one given by Major Matoba to the US [[Military tribunal|Military Commission]] of August 1946 convened by the Navy commander of Guam and Marianna islands which refer to meat of an American soldier served for supper to General Tachibana of the 307 Infantry Battalion on 25 February 1945. <ref>Ibid., p.237</ref> '''Slave labor''' According to a joint study of historians featuring Zhifen Ju, Mark Peattie, Toru Kubo, and Mitsuyochi Himeta, more than 10 million Chinese were mobilized by the Japanese army and enslaved by the [[Kôa-in]] for [[Slavery|slave labor]] in [[Manchukuo]] and north [[China]].<ref>Zhifen Ju, "''Japan's atrocities of conscripting and abusing north China draftees after the outbreak of the Pacific war''", 2002</ref> According to Mitsuyoshi Himeta, at least 2.7 million died during the [[Three Alls Policy|Sankō Sakusen]] operation implemented in [[Heipei]] and [[Shantung]] by General [[Yasuji Okamura]]. '''Concentration camps, labour camps, and internment''' [[Image:Starved prisoners, nearly dead from hunger, pose in concentration camp in Ebensee, Austria.jpg|thumb|250px|Mistreated, starved prisoners in the [[Ebensee]] [[concentration camp]], [[Austria]].]] {{main|Concentration camp|Gulag|Japanese American internment}} In addition to the Nazi [[concentration camp]]s, the Soviet [[Gulag]], or [[labor camp]]s, led to the death of citizens of occupied countries such as Poland, [[Lithuania]], [[Latvia]], and [[Estonia]], as well as German [[prisoner of war|prisoners of war]] (POW) and even Soviet citizens themselves who had been supporters of the Nazis. Japanese [[Prisoner-of-war camp|POW camps]] also had high death rates; many were used as labour camps, and starvation conditions among the mainly U.S., British, Australian and other Commonwealth prisoners were little better than many German concentration camps. Sixty percent (1,238,000 ref. Krivosheev) of Soviet POWs died during the war. Vadim Erlikman puts it at 2.6 million Soviet POWs that died in German Captivity.<ref name="war8">Erlikman, Vadim</ref> [[Richard Overy]] gives the number of 5.7 million Soviet POW and out of those 57% died or were killed.<ref>[[Richard Overy]] ''The Dictators Hitler's Germany, Stalin's Russia'' p.568-569</ref> Furthermore, 150,000 [[Japanese American internment|Japanese-Americans were interned]] by the U.S. and Canadian governments, as well as nearly 11,000 German and Italian residents of the U.S. [[Image:Warsaw siege3.jpg|thumb|250px|A survivor of German aerial bombardment, [[Siege of Warsaw]].]] '''War crimes''' {{main|War crimes during World War II}} From 1945 to 1951, German and Japanese officials and personnel were prosecuted for war crimes. Top German officials were tried at the [[Nuremberg Trials]], and many Japanese officials at the [[International Military Tribunal for the Far East|Tokyo War Crime Trial]] and [[Japanese war crimes#Other trials|other war crimes trials in the Asia-Pacific region]]. ==Resistance and collaboration== {{main|Resistance during World War II|Collaboration during World War II}} [[Image:101st with members of dutch resistance.jpg|thumb|right|250px|Members of the Dutch Eindhoven Resistance with troops of the [[101st Airborne Division|U.S. 101st Airborne]] in front of the [[Eindhoven]] cathedral during [[Operation Market Garden]] in September 1944.]] Resistance during World War II occurred in every occupied country by a variety of means, ranging from non-cooperation, disinformation, and propaganda to outright warfare. Among the most notable resistance movements were the [[Armia Krajowa|Polish Home Army]], the [[Maquis (World War II)|French Maquis]], the [[Partisans (Yugoslavia)|Yugoslav Partisans]], the Greek resistance force, and the [[Italian resistance movement|Italian Resistance]] in the [[Italian Social Republic|German-occupied Northern Italy]] after 1943. Germany itself also had an [[German resistance movement|anti-Nazi movement]]. The [[Communism|Communist]] resistance was among the fiercest, since they were already organised and militant even before the war and they were ideologically opposed to the Nazis. Before [[D-Day]], there were some operations performed by the [[French Resistance]] to help with the forthcoming invasion. Communications lines were cut; trains were derailed; roads, water towers, and ammunition depots were destroyed; and some German garrisons were attacked. There were also resistance movements fighting against the [[Allies of World War II|Allied]] invaders. The [[Werwolf|German resistance]] petered out within a few years, while in the [[Baltic states|Baltic]] states [[Forest Brothers|resistance operations]] against the occupation continued into the 1960s. ==Home fronts== [[Image:WomanFactory1940s.jpg|thumb|right|250px|During the war, women worked in factories throughout much of the West and East.]] {{main|Home front during World War II}} "[[Home front]]" is the name given to the activities of the civilians of the nations at war. All the main countries reorganized their homefronts to produce munitions and soldiers, with 40-60% of GDP being devoted to the war effort. Women were drafted in the Soviet Union and Britain. Shortages were everywhere, and severe food shortages caused malnutrition and even starvation, such as in the Netherlands and in Leningrad. New workers were recruited, especially housewives, the unemployed, students, and retired people. Skilled jobs were re-engineered and simplified ("de-skilling") so that unskilled workers could handle them. Every major nation imposed censorship on the media as well as a propaganda program designed to boost the war effort and stifle negative rumors. Every major country imposed a system of rationing and price controls. Black markets flourished in areas controlled by Germany. Germany brought in millions of prisoners of war, slave laborers, and forced workers to staff its munitions factories. Many were killed in the bombing raids, the rest became refugees as the war ended. ==Technologies== [[Image:Nsa-enigma.jpg|thumb|right|250px|German [[Enigma machine]] for encryption.]] {{main|Technology during World War II|Technological escalation during World War II}} Weapons and technology improved rapidly during World War II and some of these played a crucial role in determining the outcome of the war. Many major technologies were used for the first time, including [[nuclear weapon]]s, [[radar]], [[proximity fuse]]s, [[jet engine]]s, [[V-2|ballistic missiles]], and data-processing analog devices (primitive computers). Every year, the [[Reciprocating engine|piston engines]] were improved. Enormous advances were made in [[aircraft]], [[submarine]], and [[tank]] designs, such that models coming into use at the beginning of the war were long obsolete by its end. One entirely new kind of ship was the amphibious landing craft. ===Industrial production=== Industrial production played a role in the Allied victory. The Allies more effectively mobilized their economies and drew from a larger economic base. The peak year of munitions production was 1944, with the Allies out-producing the Axis by a ratio of 3 to 1. (Germany produced 19% and Japan 7% of the world's munitions; the U.S. produced 47%, Britain and Canada 14%, and the Soviets 11%).<ref> Raymond W. Goldsmith, "The Power of Victory: Munitions Output in World War II" ''Military Affairs'', Vol. 10, No. 1. (Spring, 1946), pp. 69-80; online at [http://links.jstor.org/sici?sici=0026-3931%28194621%2910%3Al%3C69%3ATPOVMO%3E2.0.CO%3B2-3 JSTOR]</ref> The Allies used low-cost [[mass production]] techniques, using standardized models. Japan and Germany continued to rely on expensive hand-crafted methods. Japan thus produced hundreds of airplane designs and did not reach mass-production efficiency; the new models were only slightly better than the original 1940 planes, while the Allies rapidly advanced in technology.<ref> Richard Overy. ''The Air War, 1939-1945'' (2005)</ref> Germany thus spent heavily on high-tech weaponry, including the V-1 flying bomb and V-2 rocket, advanced submarines, jet engines, and heavy tanks that proved strategically of minor value. The combination of better logistics and mass production proved crucial in the victory. "The Allies did not depend on simple numbers for victory but on the quality of their technology and the fighting effectiveness of their forces... In both Germany and Japan less emphasis was placed upon the non-combat areas of war: procurement, logistics, military services," concludes historian Richard Overy.<ref>Overy (1993) p 318-9</ref> Delivery of weapons to the battlefront was a matter of logistics. The Allies again did a much better job in moving munitions from factories to the front lines. A large fraction of the German tanks after June 1944 never reached the battlefield, and those that did often ran short of fuel. Japan in particular was notably inefficient in its logistics system.<ref> Mark Parillo, "The Pacific War" in Richard Jensen et al, eds. ''Trans-Pacific Relations: America, Europe, and Asia in the Twentieth Century'' (2003), pp. 93-104.</ref> ===Medicine=== Many new medical and surgical techniques were employed as well as new drugs like [[sulfa]] and [[penicillin]], not to mention serious advances in [[biological warfare]] and nerve gases. The Japanese control of the quinine supply forced the Australians to invent new anti-malarial drugs. The saline bath was invented to treat burns. More prompt application of sulfa drugs saved countless lives. New [[local anesthetic]]s were introduced making possible surgery close to the front lines. The Americans discovered that only 20% of wounds were cause by [[Machine gun|machine-gun]] or rifle bullets (compared to 35% in World War I). Most came from [[Explosive material|high explosive]] shells and fragments, which besides the direct wound caused shock from their blast effects. Most deaths came from shock and blood loss, which were countered by a major innovation, [[blood transfusions]].<ref> Harold C. Leuth, "Military Medicine" in [[Walter Yust]], ed. ''10 Eventful Years'' (1947) 3:163-67; Mark Harrison, ''Medicine and Victory: British Military Medicine in the Second World War'' (2004)</ref> The massive [[research and development]] demands of the war accelerated the growth of the scientific communities in Allied states, while German and Japanese laboratories were disbanded; many German engineers and scientists continued their [[weapons research]] after the war in the United States and the Soviet Union. {{see also|Military production during World War II|List of World War II military equipment}} {{-}} == Aftermath == [[Image:Germanborders.gif|thumb|left|250px|Germany's territorial losses 1919-1945]] [[Image:Deutschland_Besatzungszonen_1945_1946.png|thumb|right|250px|German occupation zones in 1946 after territorial annexations in the East. The [[Saarland]] (in the French zone) is shown with stripes because it was removed from Germany by France in 1947 as a [[Saar (protectorate)|protectorate]], and was not incorporated into the Federal Republic of Germany until 1957. [[Historical Eastern Germany]], not contained in this map, was annexed by Poland and the Soviet Union.]] {{main|Aftermath of World War II}} The war concluded with the surrender and occupation of Germany and Japan. It left behind millions of [[displaced person]]s and [[prisoners of war]], and resulted in many new international boundaries. The economies of Europe, China and Japan were largely destroyed as a result of the war. To prevent (or at least minimize) future conflicts, the allied nations, led by the [[United States]], formed the [[United Nations]] in [[San Francisco, California]] in 1945. The end of the war hastened the independence of many [[Crown colony|British crown colonies]] (such as India) and [[Dutch Empire|Dutch territories]] (such as Indonesia) and the formation of new nations and alliances throughout Asia and Africa. The [[Philippines]] were granted their independence in 1946 as previously promised by the United States. Poland's boundaries were re-drawn to include portions of [[Historical Eastern Germany|pre-war Germany]], including [[East Prussia]] and [[Upper Silesia]], while ceding most of the areas taken by the Soviet Union in the [[Molotov-Ribbentrop]] partition of 1939, effectively moving Poland to the west. Germany was split into four zones of occupation, and the three zones under the Western Allies was reconstituted as a [[constitutional democracy]]. The Soviet Union's influence increased as they established hegemony over most of eastern Europe, and incorporated parts of Finland and Poland into their new boundaries. Europe was informally split into Western and Soviet [[Sphere of influence|spheres of influence]], which heightened existing tensions between the two camps and helped establish the [[Cold War]]. In Asia, the Imperial Japanese Empire's government was dismantled under General [[Douglas MacArthur]] and replaced by a constitutional monarchy with the emperor as a figurehead. The defeat of Japan led to the independence of [[Korea]], which was split into two parts by the Russian and American forces. The war greatly enhanced China's international prestige but severely weakened [[Chiang Kai-shek]]'s central government and the armed forces of the [[Republic of China]]. Partly because of this, in the subsequent [[Chinese Civil War]], the Chinese Nationalists lost and were forced to retreat to [[Taiwan]], while the Chinese Communists established the [[People's Republic of China]] on the mainland in 1949. World War II also spawned many new technologies such as advanced aircraft, radar, jet engines, [[synthetic rubber]] and plastics, antibiotics like [[penicillin]], helicopters, [[nuclear energy]], rocket technology and computers. These [[Technology during World War II|technologies]] were applied to government, commercial, industrial, private and civil use. ===Occupation of Axis Powers=== {{Further|[[Expulsion of Germans after World War II]], [[Allied Occupation Zones in Germany]], [[Morgenthau Plan]], [[Oder-Neisse line]], [[Occupied Japan]], [[Division of Korea]]}} Germany was partitioned into four zones of occupation, coordinated by the [[Allied Control Council]]. The American, British, and French zones joined in 1949 as the [[Germany|Federal Republic of Germany]], and the Soviet zone became the [[East Germany|German Democratic Republic]]. In Germany, [[Morgenthau Plan|economic suppression]] and [[Denazification]] took place. Millions of Germans and Poles were expelled from their homelands as a result of the territorial annexations in Eastern Europe agreed upon at the [[Yalta Conference|Yalta]] and [[Potsdam Conference|Potsdam]] conferences. In the West, [[Alsace-Lorraine]] was given to France, which also separated the [[Saar area]] from Germany. [[Austria]] was separated from Germany and divided into four zones of occupation, which were united in 1955 to become the Republic of Austria. [[Japan]] was occupied by the U.S, aided by Commonwealth troops, until the peace treaty took effect in 1952. The defeat of Japan also lead to the eastablishment of the Far eastern commission which set out policies for Japan to fullfill under the terms of surrender. In accordance with the Yalta Conference agreements, the Soviet Union occupied and subsequently annexed [[Sakhalin]]. [[Korea]] was divided between the U.S. and the Soviet Union, leading to the creation of two separate governments in 1948. ===Europe in ruins=== {{main|Effects of World War II|Marshall Plan}} In Europe at the end of the war, millions of civilians were homeless, the economy had collapsed, and 70%{{fact}} of the industrial infrastructure was destroyed. The Soviet Union was also heavily affected, with 30% of its economy destroyed. The United Kingdom ended the war economically exhausted by the war effort. The wartime [[coalition government]] was dissolved; new elections were held; and Churchill was defeated in a landslide [[general election]] by [[Labour Party (UK)|the Labour Party]] under [[Clement Attlee]]. In 1947, [[United States Secretary of State|U.S. Secretary of State]] [[George Marshall]] devised the "European Recovery Program", better known as the [[Marshall Plan]]. Effective from 1948 to 1952, it allocated 13 billion dollars for the reconstruction of Western Europe. ===Communist control of Central and Eastern Europe=== {{main|Eastern bloc|Iron Curtain}} At the end of the war, the Soviet Union occupied much of [[Central Europe|Central]] and [[Eastern Europe]] and the [[Balkans]]. In all the USSR-occupied countries, with the exception of Austria, the Soviet Union helped Communist regimes to power. It also annexed the Baltic countries [[Estonia]], [[Latvia]], and [[Lithuania]]. ===China=== {{main|Second Sino-Japanese War#Aftermath}} The war was a pivotal point in China's history. Before the war against Japan, China had suffered nearly a century of humiliation at the hands of various imperialist powers and was relegated to a semi-colonial status. However, the war greatly enhanced China's international status. Not only was the central government under [[Chiang Kai-shek]] able to abrogate most of the unequal treaties China had signed in the past century, the [[Republic of China]] also became a founding member of the [[United Nations]] and a permanent member in the [[Security Council]]. China also reclaimed Manchuria and Taiwan. Nevertheless, eight years of war greatly taxed the central government, and many of its nation-building measures adopted since it came to power in 1928 were disrupted by the war. Communist activities also expanded greatly in occupied areas, making post-war administration of these areas difficult. Vast war damages and hyperinflation thereafter greatly demoralized the populace, along with the continuation of the [[Chinese Civil War]] between the [[Kuomintang]] and the Communists. Partly because of the severe blow his army and government had suffered during the war against Japan, the Kuomintang, along with state apparatus of the [[Republic of China]], retreated to Taiwan in 1949 and in its place the Chinese communists established the [[People's Republic of China]] on the mainland. ===Decolonization=== {{main|Decolonization}} Areas previously occupied by the colonial powers gained their freedom, some peacefully, such as the [[Philippines]] in 1946, [[India]] and [[Pakistan]] in 1947. Others had to fight bloody wars of liberation before gaining freedom, such as against the French attempt to reoccupy [[Vietnam]] in the [[First Indochina War]], and against the Netherlands' attempt to reoccupy the [[Dutch East Indies]]. ===United Nations=== {{main|United Nations}} Because the [[League of Nations]] had failed to actively prevent the war, the [[United Nations]] was created in 1945. The UN operates within the parameters of the [[United Nations Charter]], and the reason for the UN’s formation is outlined in the [[Preamble to the United Nations Charter]]. One of the first actions of the United Nations was the creation of the State of [[Israel]], partly in response to the Holocaust. ==Names== The term most used in the United Kingdom and Canada is "Second World War", while American publishers use the term "World War II". Thus the [[Oxford University Press]] uses ''The Oxford Companion to the Second World War'' in the United Kingdom, and ''The Oxford Companion to World War II'' for the identical 1995 book in the United States. The [[OED]] reports the first use of "Second World War" was by novelist [[H.G. Wells]] in 1930, although it may well have been used earlier.<ref> Library catalogs show the first use in 1934: ''Why war? A handbook for those who will take part in the second world war'' by [[Ellen Wilkinson]] & [[Edward Conze]], (London, 1934), and Johannes Steel, ''The second world war,'' (New York, 1934).</ref> The term was immediately used when war was declared; for example, the September 3, 1939, issue of the Canadian newspaper, ''[[The Calgary Herald]]''. Prior the United States' entry into the War, many Americans referred to it as the "European War". ---> == गुप्त कारस्थाने व भूमिगत सशस्त्र चळवळी == == युद्धाचे परिणाम == दुसऱ्या महायुद्धाने मानवी इतिहासात कधीही न पाहिलेली अतोनात हिंसा पाहिली. जगातील सर्वच राष्ट्रे यात भरडली गेली. काही युद्धग्रस्त होतेच तर काहींना त्याचे परिणाम भोगावे लागले. जर्मनी, पोलंड व रशिया व जपानमध्ये सर्वाधिक लोक बळी पडले. वर नमूद केल्याप्रमाणे मृतांची संख्या सहा कोटीवर असण्याची शक्यता आहे. ब्रिटन, फ्रान्स, जर्मनी व रशिया या देशांतील शहरेच्या शहरे हवाई हल्यांमध्ये संपूर्णपणे बेचिराख झाली. या देशांना पुढील अनेक दशके ती शहरे पुन्हा उभारण्यात घालवावी लागली. ==दुसऱ्या महायुद्धावरील मराठी पुस्तके== * एरिक लोमॅक्सच्या दीर्घ प्रवास : दुसऱ्या महायुद्धातील गोष्ट ([[अनंत भावे]]) * कथा महायुद्धाच्या (डॉ. [[मिलिंद आमडेकर]]) * दहा हजार नयन : दुसऱ्या महायुद्धात फ्रेंचांच्या अपार त्यागाची गाथा ! ([[पंढरीनाथ सावंत]]) * दुसरे महायुद्ध (किरण गोखले) * दुसरे महायुद्ध ([[वि.स. वाळिंबे]]) * ('अद्भुत' महायुद्धाच्या खऱ्याखुऱ्या गोष्टी) दुसरे महायुद्ध : काही कथा ([[अनंत भावे]]) * दुसऱ्या महायुद्धातील महिला आघाडी (ग.म. केळकर) * दुसऱ्या महायुद्धातील शौर्यकथा ([[निरंजन घाटे]]) * द्वितीय महायुद्धानंतरचे जग (१९४७ ते १९९७) (य.ना. कदम) * फिफ्टी इअर्स ऑफ़ सायलेन्स : दुसऱ्या जागतिक महायुद्धादरम्यान अनेक वेळा बलात्कार झालेल्या स्त्रीची आठवणगाथा (मूळ लेखिका - जॅन रफ ओ हर्; मराठी अनुवाद - [[नीला चांदोरकर]]) * महायुद्ध १९३९ ते १९४४ (ज.पां. देशमुख) * युद्धकथा : दुसऱ्या महायुद्धाच्या खऱ्याखुऱ्या १२ कथा ([[अनंत भावे]]) * हिटलरचे महायुद्ध ([[वि.ग. कानिटकर]]) == हेसुद्धा पहा == * [[पहिले महायुद्ध]] * [[नाझी पक्ष]] * [[ज्यूंचे शिरकाण]] == माध्यमे == '''चित्रपटात''' दुसऱ्या महायुद्धाचा प्रभाव जगातील बहुतेक राष्ट्रांवर पडला. अनेक साहित्य कृती, नाटके, चित्रपट दुसऱ्या महायुद्धावर अथवा त्यांच्या परिणामांवर बनले. त्यातील चित्रपट मुख्य युद्धातील घटनांवर आधारित होते तर काही त्याच्या परिणाम किंवा युद्धकालातील जीवनावर आधारित होते. काही सत्य घटनांवर तर काही काल्पनिक घटनांवर अथवा मिश्रित बनवले गेले. त्यातील काही प्रसिद्ध चित्रपट खालील प्रमाणे. ट्व्हेल ओ क्लॉक हाय (१९४९), ब्रिज ऑन द रिव्हर क्वाई (१९५७), पॅटन (१९७०), दास बुट (१९८१), सेव्हिंग प्रायव्हेट रायन (१९८८), पर्ल हार्बर(२००१), व्हेअर इगल्स डेअर, द डायरी ऑफ यंग गर्ल, स्टालिन्ग्राड छळछावण्यामधील जीवनावर आधारीत चित्रपटांमध्ये अनेक ऑस्कर विजेते चित्रपट आहेत. त्यातील प्रमुख चित्रपट म्हणजे शिंडलर्स लिस्ट, ऍने फ्रांक, लाईफ इज ब्युटिफुल, द पियानिस्ट इत्यादी. {{main|अर्वाचीन संस्कृतीत दुसरे महायुद्ध}} जगातील अनेक भाषांमध्ये दुसऱ्या महायुद्धाबद्दल कलाकृती निर्माण झाल्या आहेत. <!--नोंद: येथे प्रत्येक दशकातील एक चित्रपट निवडण्यात आलेला आहे. If you wish to add a movie that improves the list, please replace the current film for that decade. Avoid listing recently released movies as it is not possible to judge their significance in historical context. Such additions are welcome at [[World War II in contemporary culture]]. Thanks!--> यात शेकडो काल्पनिक चित्रपटही आहेत. यात ट्वेल्व ओ'क्लॉक हाय (१९४९), द ब्रिज ऑन द रिव्हर क्वाय (१९५७), द डर्टी डझन (१९६७), पॅटन (१९७०), डास बूट (जर्मन, १९८१), सेव्हिंग प्रायव्हेट रायन (१९९८), पर्ल हार्बर (२००१) इ. विशेष आहेत. आजतगायत लिहिल्या गेलेल्या हजारो पुस्तकांतून या महायुद्धाचा उल्लेख आहे. यात [[जोसेफ हेलर]]चे [[कॅच-२२]], [[अकियुकि नोसाका]]चे [[ग्रेव्ह ऑफ द फायरफ्लाईझ]], [[अ‍ॅन फ्रॅंक|ॲन फ्रॅंक]]चे [[द डायरी ऑफ अ यंग गर्ल]] आणि [[कर्ट व्होनेगट]]चे [[स्लॉटरहाउस-५]] यांचा समावेश आहे. == ग्रंथ यादी == <div class="references-small"> * Bauer, E. Lt-Colonel ''The History of World War II'', Orbis (2000) General Editor: Brigadier Peter Young; Consultants: Brigadier General James L. Collins Jr., Correli Barnet. (1,024 pages) ISBN 1-85605-552-3 * I.C.B. Dear and M.R.D. Foot, eds. ''The Oxford Companion to World War II'' (1995), 1300 page encyclopedia covering all topics * Ellis, John. ''Brute Force: Allied Strategy and Tactics in the Second World War'' (1999) * [[Martin Gilbert|Gilbert, Martin]] ''Second World War'' (1995) * Mark Harrison. "Resource Mobilization for World War II: The U.S.A., UK, U.S.S.R., and Germany, 1938-1945" in ''The Economic History Review,'' Vol. 41, No. 2. (May, 1988), pp.&nbsp;171–192. [http://links.jstor.org/sici?sici=0013-0117%28198805%292%3A41%3A2%3C171%3ARMFWWI%3E2.0.CO%3B2-7 in JSTOR] * [[John Keegan|Keegan, John]]. ''The Second World War'' (1989) * [[Basil Liddell Hart|Liddell Hart, Sir Basil]] ''History of the Second World War'' (1970) * Murray, Williamson and Millett, Allan R. ''A War to Be Won: Fighting the Second World War'' (2000) * Overy, Richard. ''Why the Allies Won'' (1995) * Shirer, William L. ''The Rise and Fall of the Third Reich, Simon & Schuster.'' (1959). ISBN 0-671-62420-2. * Smith, J. Douglas and Richard Jensen (2003). ''World War II on the Web: A Guide to the Very Best Sites''. ISBN 0-8420-5020-5. * Weinberg, Gerhard L.''A World at Arms: A Global History of World War II'' (2005) ISBN 0-521-44317-2 * {{स्रोत पुस्तक | वर्ष = 2004 | title = Poteri narodonaseleniia v XX veke : spravochnik | प्रकाशक = | ISBN = 5-93165-107-1 }} </div> == हेसुद्धा पहा == * [[पहिले महायुद्ध]] * [[नाझी पक्ष]] * [[ज्यूंचे शिरकाण]] === धारिका === * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.referencio.com/index.php?title=World_War_II | title = {{लेखनाव}} - विकी निर्देशिका | प्रकाशक = रेफरन्शिओ.कॉम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://dmoz.org/Society/History/By_Time_Period/Twentieth_Century/Wars_and_Conflicts/World_War_II/ | title = मुक्त निर्देशिका प्रकल्प - "{{लेखनाव}}" - स्वयंसेवकांनी रचलेली निर्देशिका | प्रकाशक = डीमॉझ.ऑर्ग | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://dir.yahoo.com/Arts/Humanities/History/By_Time_Period/20th_Century/Military_History/World_War_II/ | title = {{लेखनाव}} | प्रकाशक = याहू | भाषा = इंग्लिश }} === साधारण माहिती === * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Austria.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - ऑस्ट्रियातील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Belgium.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - बेल्जियममधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-France.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - फ्रान्समधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Germany.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - जर्मनीमधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Great-Britain.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - ग्रेट ब्रिटनमधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Italy.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - इटलीमधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Japan.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - जपानमधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Russia.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - रशियामधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * [http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Spain.general.html Spain Chronology World War II World History Database] * [http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-USA.general.html USA Chronology World War II World History Database] * [http://www.ww2db.com/ World War II Database] * [http://www.spartacus.schoolnet.co.uk/2WW.htm The Second World War] * {{Webarchiv | url=http://www.bbc.co.uk/history/war/wwtwo/ | wayback=20010124043700 | text=BBC History: World War Two}} * {{वेबॅक आर्किव्ह|url=http://www.bbc.co.uk/history/war/wwtwo/|date=20050304100032}} * [http://www6.dw-world.de/en/worldwarII.php Deutsche Welle special section on World War II] created by one of Germany's public broadcasters on World War II and the world 60 years after. * [http://www.militaryindexes.com/worldwartwo/ Directory of Online World War II Indexes & Records] * [http://www.engdahl.oilgeopolitics.net/History/MacKinder/mackinder.html Halford Mackinder's Necessary War An essay describing the geopolitical aspects of World War II] * [http://www.worldwar2vault.com/ World War 2 Vault] * [http://www.secretsofworldwar2.co.uk/ World War II Secret History] * [http://www.wwii.ca/ Canada and WWII] * [http://memory.loc.gov/ammem/collections/maps/wwii/ World War II Military Situation Maps. Library of Congress] * [http://www.bvalphaserver.com/content-10.html Officially Declassified U.S. Government Documents about World War II] <!-- NOTE TO WIKI EDITORS: I did ask to add this link via the talk page, and received permission. --> * [http://www.historisches-centrum.de/index.php?id=427 End of World War II in Germany] * [http://www.ww2incolor.com/gallery/ World War 2 Pictures In Colour] * [http://www.haagsebunkerploeg.nl/ Haagse Bunker Ploeg : Photo site about the atlantikwall in the Netherlands] * [http://vlib.iue.it/history/mil/ww2.html WWW-VL: History: WWII] * [http://worldwartwozone.com/photopost/ World War II Zone Photo and Multi-media gallery] * {{वेबॅक आर्किव्ह|url=http://worldwartwozone.com/photopost/|date=20090506125058}} * [http://chrito.users1.50megs.com/daily.htm Daily German action reports] * [http://www.bunkerpictures.nl/ Bunker Pictures - Pictures, locations, information about bunkers from WW2, The Atlantikwall and the Cold War] * [http://www.wikitimescale.org/en/category/World_War_II Timeline of events in World War 2] on WikiTimeScale.org * [http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/history_ww2.html Maps from the Pacific and Italian theaters] === संचिका === * [http://www.archives.gov/research/ww2/ US National Archives Photos] * [http://english.pobediteli.ru/ Multimedia map] - Presentation that covers the war from the invasion of Russia to the fall of Berlin * [http://www.warphotos.co.nr Thousands of World War II Photographs & Movies] * {{वेबॅक आर्किव्ह|url=http://warphotos.basnetworks.net/gallery.php?g=ww2|date=20071119075548}} * [http://museumofworldwarii.com Virtual Museum of World War II] - pictures & info * [http://multimedia.tbo.com/flash/iwojima3d/index.htm 3-D Stereo Photograph of Iwo Jima Flag-raising] - From The Tampa Tribune and TBO.com * {{वेबॅक आर्किव्ह|url=http://multimedia.tbo.com/flash/iwojima3d/index.htm|date=20070210104658}} * [http://digital.library.unt.edu/search.tkl?type=collection&q=WWII World War II Poster Collection] hosted by the Universtity of North Texas Libraries' *[http://digital.library.unt.edu/ Digital Collections] * [http://www.eyewitnesstohistory.com/francedefeat.htm The Defeat of France] Includes the famous ''Weeping Frenchman'' photograph. * {{it|इटालियन मजकूर}} [http://www.anpi.pesarourbino.it/fototeca2.php ANPI Archives Photos] === माहिती === * [http://www.gurdjieff-legacy.org/70links/bk_voices2.htm ''Voices in the Dark''] - Descriptions of life in Nazi-occupied Paris * {{वेबॅक आर्किव्ह|url=http://www.gurdjieff-legacy.org/70links/bk_voices2.htm|date=20090411170348}} * [http://www.bbc.co.uk/dna/ww2/ WW2 People's War] - A project by the [[BBC]] to gather the stories of ordinary people from World War II * [http://www.wilhelm-radkovsky.de Memories of Leutnant d.R. Wilhelm Radkovsky 1940-1945] Experiences as a German soldier on the Eastern and Western Front * [http://www.warsawuprising.com/ The Warsaw Uprising of 1944] — "a heroic and tragic 63-day struggle to liberate World War 2 Warsaw from Nazi/German occupation." * [http://www.amazon.com/So-Great-Heritage-Kathie-Jackson/dp/1598862561 "So Great a Heritage"] A collection of 150 letters from an American soldier to his family during World War II gives the reader an insight into the war that they may not otherwise have. The letters were written from the time the soldier reported to boot camp, through his deployments to North Africa, Italy, France, and finally, Germany. * {{it|इटालियन मजकूर}} [http://www.lacittainvisibile.it/ La Città Invisibile] Collection of signs, stories and memories during the Gothic Line age. === चित्रपट === * ''[[द वर्ल्ड अॅट वॉर (दूरचित्रवाणी मालिका)|द वर्ल्ड अॅट वॉर]]'' (१९७४) is a 26-part [[Thames Television]] series that covers most aspects of World War II from many points of view. It includes interviews with many key figures ([[Karl Dönitz]], [[Albert Speer]], [[Anthony Eden]] etc.) ([http://www.imdb.com/शीर्षक/tt0071075/ Imdb link]) * ''द सेकंड वर्ल्ड वॉर इन कलर'' (1999) is a three episode documentary showing unique footage in color ([http://www.imdb.com/शीर्षक/tt0212694/ Imdb link]) </div> * [http://www.alaskainvasion.com/ रेड व्हाइट ब्लॅक अँढ ब्लू - अट्टूच्या लढाईवरील चित्रपट]--> {{दुसरे महायुद्ध}} * <small>''हा लेख इंग्लिश विकिपिडीयावरील [http://en.wikipedia.org/wiki/World_War_II या लेखावर] आधारित आहे''</small> == बाह्य दुवे == * [http://www.ww2db.com/ दुसरे महायुद्ध माहिती संग्रह संकेतस्थळ] * [http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwtwo/ बी.बी.सी वरील दुसरे महायुद्ध संकेतस्थळ] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:दुसरे महायुद्ध|*]] 7dmb6r0vcngwv6ajdtb940tq6s7cjir 0 20817 2143697 1495742 2022-08-07T05:20:47Z अभय नातू 206 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki {{Stub-झिम्बाब्वेचा क्रिकेट खेळाडू}} [[वर्ग:झिम्बाब्वेचे क्रिकेट खेळाडू|मात्सिकिन्येरी, स्टुअर्ट]] [[वर्ग:रिकामी पाने]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] [[वर्ग:इ.स. १९८३ मधील जन्म]] pglohnqhn5p2ry7u53e7m1utnexims8 0 21057 2143546 2097126 2022-08-06T14:05:16Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[क्रिकेट विश्वचषक, २००७, सराव सामने]] वरुन [[क्रिकेट विश्वचषक, २००७ - सराव सामने]] ला हलविला wikitext text/x-wiki '''क्रिकेट विश्वचषक, २००७, सराव सामने''' २००७ विश्वचषकाच्या आधी मार्च ५ व मार्च ९, २००७ च्या दरम्यान खेळवण्यात आले. सर्व १६ संघानी या सराव सामन्यात भाग घेतला. ह्या सामन्यांन साठी एका संघात १३ खेळाडू घेण्यास परवानगी देण्यात आली होती. {{AUSc}}, {{BANc}}, {{INDc}} आणि {{PAKc}} ह्या संघानी आपले दोन्ही सामने जिंकले तर {{BERc}},{{CANc}},{{NEDc}},{{SCOc}} एकही सामना जिंकू शकले नाही. ==५ मार्च २००७== {| class="wikitable" |- |५ मार्च २००७ <br><span style="color: white">ext</span>|| {{WINc}} <br>२६८/६ (५० षटके) || विरुद्ध<br><span style="color: white">ext</span>|| {{KENc}}<br> २४७/७ (५०.० षटके) |- |५ मार्च २००७<br><span style="color: white">ext</span>|| {{ENGc}} <br>२८६/८ (५० षटके) || विरुद्ध<br><span style="color: white">ext</span>|| {{BERc}} <br>४५ (२२.२ षटके) |- |५ मार्च २००७ <br><span style="color: white">ext</span>|| {{RSAc}}<br> १९२ (५० षटके) || विरुद्ध<br><span style="color: white">ext</span>|| {{IRLc}}<br> १५७ (४४.२ षटके) |- |५ मार्च २००७<br><span style="color: white">ext</span>|| {{SRIc}} <br>२९४/७ (५० षटके) || विरुद्ध<br><span style="color: white">ext</span>|| {{SCOc}}<br> १३५ (४१.२ षटके) |} ==६ मार्च २००७== {| class="wikitable" |- |६ मार्च २००७ <br><span style="color: white">ext</span>|| {{INDc}} <br>३००/९ (५० षटके) || विरुद्ध<br><span style="color: white">ext</span>|| {{NEDc}}<br> ११८ (३७.५ षटके) |- |६ मार्च २००७<br><span style="color: white">ext</span>|| {{AUSc}} <br>२९०/७(५० षटके) || विरुद्ध<br><span style="color: white">ext</span>|| {{ZIMc}} <br>१८४/७ (५० षटके) |- |६ मार्च २००७<br><span style="color: white">ext</span>|| {{PAKc}}<br> २७३/८ (४८/४८ षटके) || विरुद्ध<br><span style="color: white">ext</span>|| {{CANc}}<br> १९६ (४६.४/४८ षटके) |- |६ मार्च २००७<br><span style="color: white">ext</span>|| {{NZLc}}<br> २२६ (४७.२ षटके) || विरुद्ध<br><span style="color: white">ext</span>|| {{BANc}} <br>२३०/८ (४९ षटके) |} ==८ मार्च २००७== {| class="wikitable" |- |८ मार्च २००७ <br><span style="color: white">ext</span>|| {{KENc}} <br>२७४/८ (५० षटके) || विरुद्ध<br><span style="color: white">ext</span>|| {{NEDc}} <br>२६५/९ (५० षटके) |- |८ मार्च २००७ <br><span style="color: white">ext</span>|| {{BERc}}<br> १३६ (५० षटके) || विरुद्ध<br><span style="color: white">ext</span>|| {{ZIMc}}<br> १३७/४ (२९ षटके) |- |८ मार्च २००७<br><span style="color: white">ext</span>|| {{IRLc}} <br>११६/३ (२६.५ षटके) || विरुद्ध<br><span style="color: white">ext</span>|| {{CANc}} <br>११५ (३२.५ षटके) |- |८ मार्च २००७ <br><span style="color: white">ext</span>|| {{SCOc}} <br>१५२/९ (५० षटके) || विरुद्ध<br><span style="color: white">ext</span>|| {{BANc}}<br> १५६/३ (३४.१ षटके) |} ==९ मार्च २००७== {| class="wikitable" |- |९ मार्च २००७<br><span style="color: white">ext</span>|| {{WINc}} <br>८५ (२५.५ षटके) || विरुद्ध<br><span style="color: white">ext</span>|| {{INDc}}<br> ८६/१ (१८.३ षटके) |- |९ मार्च २००७ <br><span style="color: white">ext</span>|| {{ENGc}}<br> १९७ (४८.३ षटके) || विरुद्ध<br><span style="color: white">ext</span>|| {{AUSc}}<br> २००/५ (४०.५ षटके) |- |९ मार्च २००७ <br><span style="color: white">ext</span>|| {{RSAc}} <br>१९९ (४८.३ षटके) || विरुद्ध<br><span style="color: white">ext</span>|| {{PAKc}} <br>२००/३ (४४.३ षटके) |- |९ मार्च २००७<br><span style="color: white">ext</span> ||{{NZLc}} <br>२८५/८ (५० षटके)|| विरुद्ध<br><span style="color: white">ext</span>|| {{SRIc}} <br>२६७ (५० षटके) |} {{क्रिकेट विश्वचषक इतर माहिती}} [[वर्ग:क्रिकेट विश्वचषक, २००७]] o0t41zscs8vgsi1ahzoryrfj3ubqvel 0 21552 2143578 222277 2022-08-06T16:56:12Z अभय नातू 206 संदर्भ wikitext text/x-wiki {{हा लेख|बाभळी बंधारा|बाभळी (निःसंदिग्धीकरण)}} '''बाभळी''' हा [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रातील]] एक बंधारा आहे. हा बंधारा गोदावरी नदीवर नांदेड जिल्ह्यात आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.walkthroughindia.com/walkthroughs/12-barrage-projects-dams-godavari-river/|संकेतस्थळ=वॉकथ्रूइंडिया|ॲक्सेसदिनांक=२०२२-०८-०६}}</ref> {{महाराष्ट्रातील धरणे}} == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:महाराष्ट्रातील धरणे]] h2h37ju432ip7n1u6n68sar2xelpwqi 0 21623 2143686 1229926 2022-08-07T05:14:23Z अभय नातू 206 अभय नातू ने पुनर्निर्देशन ठेउन लेख [[लिस्ट - अ सामने]] वरुन [[लिस्ट-अ सामने]] ला हलविला: शीर्षकलेखन संकेत wikitext text/x-wiki {{विस्तार}} {{क्रिकेटचे प्रकार}} [[वर्ग:क्रिकेट]] [[वर्ग:क्रिकेटचे प्रकार]] [[वर्ग:रिकामी पाने]] hqwvx2uexogq2p3n23pxxcqw0ykssyb 0 21651 2143689 1671120 2022-08-07T05:16:14Z अभय नातू 206 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki '''मोहाली''' [[भारत]]ाच्या [[पंजाब]] राज्यातील एक शहर आहे. {{पंजाब - जिल्हे}} [[वर्ग:पंजाबमधील शहरे]] [[वर्ग:मोहाली जिल्हा]] 1ggxynqfo0p4bacyph74gvl7auzbz23 2143690 2143689 2022-08-07T05:16:34Z अभय नातू 206 नामभेद wikitext text/x-wiki '''मोहाली''' तथा '''साहिझादा अजित सिंग नगर''' हे [[भारत]]ाच्या [[पंजाब]] राज्यातील एक शहर आहे. {{पंजाब - जिल्हे}} [[वर्ग:पंजाबमधील शहरे]] [[वर्ग:मोहाली जिल्हा]] 6sxj3q8bk6vau1jwqelwqscr5bstqoj 0 22700 2143501 2143454 2022-08-06T12:04:23Z अमर राऊत 140696 Created by translating the section "प्रतीकवाद" from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1102564973|Tiranga]]" wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> ==भारतीय राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक आणि सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> ===ललित=== == प्रतीकवाद == [[File:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|''Bhagwa'' or the [[Saffron (colour)|Saffron]] denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of [[dharma]]. Truth or ''[[satya]]'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} <references /> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} ngq2geczmnf4s6ib55bcpu51zveqksp 2143503 2143501 2022-08-06T12:11:32Z अमर राऊत 140696 Created by translating the section "प्रोटोकॉल" from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1102564973|Tiranga]]" wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> ==भारतीय राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक आणि सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> ===ललित=== == प्रतीकवाद == [[File:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|''Bhagwa'' or the [[Saffron (colour)|Saffron]] denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of [[dharma]]. Truth or ''[[satya]]'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} <references /> == प्रोटोकॉल == [[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन योग्य करा]] ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर भारतीय ध्वज संहिता, २००२ (ध्वज संहितेचा उत्तराधिकारी) द्वारे नियंत्रित केला जातो&nbsp;- भारत, मूळ ध्वज संहिता); प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे किंवा त्याचा अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी त्याचा वापर करणे, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षेस पात्र आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वज जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श करू नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात ड्रेपरी म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवू शकत नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू धरू शकत नाही. ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना, हवामानाची पर्वा न करता, ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा. 2009 पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या, भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात, ध्वज उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि चांगले प्रकाशित केले जावे. <ref name="Code2002" /> <ref>{{स्रोत बातमी|last=Press Trust of India|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|title=Now, Indians can fly Tricolour at night|date=24 December 2009|work=[[The Times of India]]|author-link=Press Trust of India|access-date=10 February 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20110811045406/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|archive-date=11 August 2011|url-status=dead}}</ref> ध्वज कधीही चित्रित, प्रदर्शित किंवा उलटा फडकवू नये. भडकलेल्या किंवा घाणेरड्या अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय खाजगी नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले त्या युनायटेड स्टेट्समध्ये ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला, त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्याच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] [[सार्वजनिक हित कायदा|जनहित]] याचिका दाखल केली; नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा एक मार्ग आहे, असा युक्तिवाद करून त्यांनी खाजगी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref> <ref name="jindal">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी, प्रकरणाची [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली]] ; न्यायालयाने जिंदालच्या बाजूने निर्णय दिला [[भारत सरकार|आणि भारत सरकारला]] या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली, खाजगी नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, सन्मान आणि सन्मान राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद 19 च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी कोडमध्ये सुधारणा केली. सुधारित कोड कंबरेखालील कपड्यांमध्ये आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई करते आणि उशा, रुमाल किंवा इतर ड्रेस सामग्रीवर भरतकाम करण्यास मनाई करते. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील ध्वज संहितेमध्ये समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा मातीचे ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत; ते संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === डिस्प्ले === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्लेसमेंट प्रोटोकॉल]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियम असे सांगतात की जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असले पाहिजेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजध्वजावर प्रदर्शित केला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज चवीने कोरलेला असावा. ओलांडलेल्या कर्मचार्‍यांवर दोन राष्ट्रध्वज प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (निरीक्षकांच्या डावीकडे) असावा कारण हे अधिकाराचे स्थान आहे. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी स्पीकरच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो स्पीकरच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा ते सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केले जाते तेव्हा ते प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावे. वर भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभ्या टांगलेल्या असल्यास, भगवा पट्टी हा ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह समोरच्या प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत किंवा परेडमध्ये किंवा इतर ध्वज किंवा ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक विशिष्ट वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. ध्वजाचा सन्मान म्हणून, एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला, रेजिमेंटल रंगांच्या, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वजांच्या विरूद्ध तो कधीही बुडवू नये, जे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये किंवा समीक्षणात ध्वज पास होत असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून लक्ष वेधून उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती लक्ष वेधून उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर हेड ड्रेसशिवाय सलामी घेऊ शकतो. ध्वज वंदनानंतर [[जन गण मन|राष्ट्रगीत वाजवावे]] . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === हाफ-मास्ट === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} fprt4usgmhpfw6gmfprgkdsq7wnp7pk 2143504 2143503 2022-08-06T12:14:47Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> ==भारतीय राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक आणि सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> ===ललित=== == प्रतीकवाद == [[File:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|''Bhagwa'' or the [[Saffron (colour)|Saffron]] denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of [[dharma]]. Truth or ''[[satya]]'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} == प्रोटोकॉल == [[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन योग्य करा]] ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर भारतीय ध्वज संहिता, २००२ (ध्वज संहितेचा उत्तराधिकारी) द्वारे नियंत्रित केला जातो&nbsp;- भारत, मूळ ध्वज संहिता); प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे किंवा त्याचा अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी त्याचा वापर करणे, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षेस पात्र आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वज जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श करू नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात ड्रेपरी म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवू शकत नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू धरू शकत नाही. ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना, हवामानाची पर्वा न करता, ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा. 2009 पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या, भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात, ध्वज उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि चांगले प्रकाशित केले जावे. <ref name="Code2002" /> <ref>{{स्रोत बातमी|last=Press Trust of India|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|title=Now, Indians can fly Tricolour at night|date=24 December 2009|work=[[The Times of India]]|author-link=Press Trust of India|access-date=10 February 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20110811045406/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|archive-date=11 August 2011|url-status=dead}}</ref> ध्वज कधीही चित्रित, प्रदर्शित किंवा उलटा फडकवू नये. भडकलेल्या किंवा घाणेरड्या अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय खाजगी नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले त्या युनायटेड स्टेट्समध्ये ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला, त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्याच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] [[सार्वजनिक हित कायदा|जनहित]] याचिका दाखल केली; नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा एक मार्ग आहे, असा युक्तिवाद करून त्यांनी खाजगी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref> <ref name="jindal">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी, प्रकरणाची [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली]] ; न्यायालयाने जिंदालच्या बाजूने निर्णय दिला [[भारत सरकार|आणि भारत सरकारला]] या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली, खाजगी नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, सन्मान आणि सन्मान राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद 19 च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी कोडमध्ये सुधारणा केली. सुधारित कोड कंबरेखालील कपड्यांमध्ये आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई करते आणि उशा, रुमाल किंवा इतर ड्रेस सामग्रीवर भरतकाम करण्यास मनाई करते. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील ध्वज संहितेमध्ये समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा मातीचे ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत; ते संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === डिस्प्ले === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्लेसमेंट प्रोटोकॉल]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियम असे सांगतात की जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असले पाहिजेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजध्वजावर प्रदर्शित केला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज चवीने कोरलेला असावा. ओलांडलेल्या कर्मचार्‍यांवर दोन राष्ट्रध्वज प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (निरीक्षकांच्या डावीकडे) असावा कारण हे अधिकाराचे स्थान आहे. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी स्पीकरच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो स्पीकरच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा ते सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केले जाते तेव्हा ते प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावे. वर भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभ्या टांगलेल्या असल्यास, भगवा पट्टी हा ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह समोरच्या प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत किंवा परेडमध्ये किंवा इतर ध्वज किंवा ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक विशिष्ट वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. ध्वजाचा सन्मान म्हणून, एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला, रेजिमेंटल रंगांच्या, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वजांच्या विरूद्ध तो कधीही बुडवू नये, जे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये किंवा समीक्षणात ध्वज पास होत असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून लक्ष वेधून उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती लक्ष वेधून उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर हेड ड्रेसशिवाय सलामी घेऊ शकतो. ध्वज वंदनानंतर [[जन गण मन|राष्ट्रगीत वाजवावे]] . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === हाफ-मास्ट === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} 3qlsqp4ivaa6vfmwgfv1kwqyrk3eedl 2143505 2143504 2022-08-06T12:23:51Z अमर राऊत 140696 कामचालू wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> ==भारतीय राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक आणि सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> ===ललित=== == प्रतीकवाद == [[File:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|''Bhagwa'' or the [[Saffron (colour)|Saffron]] denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of [[dharma]]. Truth or ''[[satya]]'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन योग्य करा]] ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर भारतीय ध्वज संहिता, २००२ (ध्वज संहितेचा उत्तराधिकारी) द्वारे नियंत्रित केला जातो&nbsp;- भारत, मूळ ध्वज संहिता); प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे किंवा त्याचा अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी त्याचा वापर करणे, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षेस पात्र आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वज जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श करू नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात ड्रेपरी म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवू शकत नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू धरू शकत नाही. ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना, हवामानाची पर्वा न करता, ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा. 2009 पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या, भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात, ध्वज उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि चांगले प्रकाशित केले जावे. <ref name="Code2002" /> <ref>{{स्रोत बातमी|last=Press Trust of India|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|title=Now, Indians can fly Tricolour at night|date=24 December 2009|work=[[The Times of India]]|author-link=Press Trust of India|access-date=10 February 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20110811045406/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|archive-date=11 August 2011|url-status=dead}}</ref> ध्वज कधीही चित्रित, प्रदर्शित किंवा उलटा फडकवू नये. भडकलेल्या किंवा घाणेरड्या अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय खाजगी नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले त्या युनायटेड स्टेट्समध्ये ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला, त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्याच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] [[सार्वजनिक हित कायदा|जनहित]] याचिका दाखल केली; नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा एक मार्ग आहे, असा युक्तिवाद करून त्यांनी खाजगी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref> <ref name="jindal">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी, प्रकरणाची [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली]] ; न्यायालयाने जिंदालच्या बाजूने निर्णय दिला [[भारत सरकार|आणि भारत सरकारला]] या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली, खाजगी नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, सन्मान आणि सन्मान राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद 19 च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी कोडमध्ये सुधारणा केली. सुधारित कोड कंबरेखालील कपड्यांमध्ये आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई करते आणि उशा, रुमाल किंवा इतर ड्रेस सामग्रीवर भरतकाम करण्यास मनाई करते. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील ध्वज संहितेमध्ये समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा मातीचे ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत; ते संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === डिस्प्ले === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्लेसमेंट प्रोटोकॉल]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियम असे सांगतात की जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असले पाहिजेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजध्वजावर प्रदर्शित केला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज चवीने कोरलेला असावा. ओलांडलेल्या कर्मचार्‍यांवर दोन राष्ट्रध्वज प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (निरीक्षकांच्या डावीकडे) असावा कारण हे अधिकाराचे स्थान आहे. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी स्पीकरच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो स्पीकरच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा ते सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केले जाते तेव्हा ते प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावे. वर भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभ्या टांगलेल्या असल्यास, भगवा पट्टी हा ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह समोरच्या प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत किंवा परेडमध्ये किंवा इतर ध्वज किंवा ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक विशिष्ट वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. ध्वजाचा सन्मान म्हणून, एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला, रेजिमेंटल रंगांच्या, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वजांच्या विरूद्ध तो कधीही बुडवू नये, जे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये किंवा समीक्षणात ध्वज पास होत असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून लक्ष वेधून उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती लक्ष वेधून उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर हेड ड्रेसशिवाय सलामी घेऊ शकतो. ध्वज वंदनानंतर [[जन गण मन|राष्ट्रगीत वाजवावे]] . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === हाफ-मास्ट === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} ccwlexf3ect97fbj49cpmtf7wr3qspl 2143565 2143505 2022-08-06T16:09:11Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} == प्रतीकवाद == [[चित्र:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> ==भारतीय राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक आणि सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> ===ललित=== == प्रतीकवाद == [[File:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|''Bhagwa'' or the [[Saffron (colour)|Saffron]] denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of [[dharma]]. Truth or ''[[satya]]'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन योग्य करा]] ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर भारतीय ध्वज संहिता, २००२ (ध्वज संहितेचा उत्तराधिकारी) द्वारे नियंत्रित केला जातो&nbsp;- भारत, मूळ ध्वज संहिता); प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे किंवा त्याचा अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी त्याचा वापर करणे, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षेस पात्र आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वज जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श करू नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात ड्रेपरी म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवू शकत नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू धरू शकत नाही. ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना, हवामानाची पर्वा न करता, ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा. 2009 पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या, भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात, ध्वज उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि चांगले प्रकाशित केले जावे. <ref name="Code2002" /> <ref>{{स्रोत बातमी|last=Press Trust of India|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|title=Now, Indians can fly Tricolour at night|date=24 December 2009|work=[[The Times of India]]|author-link=Press Trust of India|access-date=10 February 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20110811045406/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|archive-date=11 August 2011|url-status=dead}}</ref> ध्वज कधीही चित्रित, प्रदर्शित किंवा उलटा फडकवू नये. भडकलेल्या किंवा घाणेरड्या अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय खाजगी नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले त्या युनायटेड स्टेट्समध्ये ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला, त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्याच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] [[सार्वजनिक हित कायदा|जनहित]] याचिका दाखल केली; नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा एक मार्ग आहे, असा युक्तिवाद करून त्यांनी खाजगी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref> <ref name="jindal">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी, प्रकरणाची [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली]] ; न्यायालयाने जिंदालच्या बाजूने निर्णय दिला [[भारत सरकार|आणि भारत सरकारला]] या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली, खाजगी नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, सन्मान आणि सन्मान राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद 19 च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी कोडमध्ये सुधारणा केली. सुधारित कोड कंबरेखालील कपड्यांमध्ये आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई करते आणि उशा, रुमाल किंवा इतर ड्रेस सामग्रीवर भरतकाम करण्यास मनाई करते. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील ध्वज संहितेमध्ये समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा मातीचे ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत; ते संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === डिस्प्ले === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्लेसमेंट प्रोटोकॉल]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियम असे सांगतात की जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असले पाहिजेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजध्वजावर प्रदर्शित केला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज चवीने कोरलेला असावा. ओलांडलेल्या कर्मचार्‍यांवर दोन राष्ट्रध्वज प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (निरीक्षकांच्या डावीकडे) असावा कारण हे अधिकाराचे स्थान आहे. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी स्पीकरच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो स्पीकरच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा ते सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केले जाते तेव्हा ते प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावे. वर भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभ्या टांगलेल्या असल्यास, भगवा पट्टी हा ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह समोरच्या प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत किंवा परेडमध्ये किंवा इतर ध्वज किंवा ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक विशिष्ट वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. ध्वजाचा सन्मान म्हणून, एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला, रेजिमेंटल रंगांच्या, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वजांच्या विरूद्ध तो कधीही बुडवू नये, जे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये किंवा समीक्षणात ध्वज पास होत असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून लक्ष वेधून उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती लक्ष वेधून उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर हेड ड्रेसशिवाय सलामी घेऊ शकतो. ध्वज वंदनानंतर [[जन गण मन|राष्ट्रगीत वाजवावे]] . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === हाफ-मास्ट === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} espeiy5ym2i5yy4l99382s28x360zdz 2143566 2143565 2022-08-06T16:12:10Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} == प्रतीकवाद == [[चित्र:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> ==भारतीय राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक आणि सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> ===ललित=== == प्रतीकवाद == १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन योग्य करा]] ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर भारतीय ध्वज संहिता, २००२ (ध्वज संहितेचा उत्तराधिकारी) द्वारे नियंत्रित केला जातो&nbsp;- भारत, मूळ ध्वज संहिता); प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे किंवा त्याचा अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी त्याचा वापर करणे, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षेस पात्र आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वज जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श करू नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात ड्रेपरी म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवू शकत नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू धरू शकत नाही. ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना, हवामानाची पर्वा न करता, ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा. 2009 पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या, भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात, ध्वज उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि चांगले प्रकाशित केले जावे. <ref name="Code2002" /> <ref>{{स्रोत बातमी|last=Press Trust of India|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|title=Now, Indians can fly Tricolour at night|date=24 December 2009|work=[[The Times of India]]|author-link=Press Trust of India|access-date=10 February 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20110811045406/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|archive-date=11 August 2011|url-status=dead}}</ref> ध्वज कधीही चित्रित, प्रदर्शित किंवा उलटा फडकवू नये. भडकलेल्या किंवा घाणेरड्या अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय खाजगी नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले त्या युनायटेड स्टेट्समध्ये ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला, त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्याच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] [[सार्वजनिक हित कायदा|जनहित]] याचिका दाखल केली; नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा एक मार्ग आहे, असा युक्तिवाद करून त्यांनी खाजगी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref> <ref name="jindal">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी, प्रकरणाची [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली]] ; न्यायालयाने जिंदालच्या बाजूने निर्णय दिला [[भारत सरकार|आणि भारत सरकारला]] या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली, खाजगी नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, सन्मान आणि सन्मान राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद 19 च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी कोडमध्ये सुधारणा केली. सुधारित कोड कंबरेखालील कपड्यांमध्ये आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई करते आणि उशा, रुमाल किंवा इतर ड्रेस सामग्रीवर भरतकाम करण्यास मनाई करते. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील ध्वज संहितेमध्ये समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा मातीचे ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत; ते संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === डिस्प्ले === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्लेसमेंट प्रोटोकॉल]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियम असे सांगतात की जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असले पाहिजेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजध्वजावर प्रदर्शित केला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज चवीने कोरलेला असावा. ओलांडलेल्या कर्मचार्‍यांवर दोन राष्ट्रध्वज प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (निरीक्षकांच्या डावीकडे) असावा कारण हे अधिकाराचे स्थान आहे. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी स्पीकरच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो स्पीकरच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा ते सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केले जाते तेव्हा ते प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावे. वर भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभ्या टांगलेल्या असल्यास, भगवा पट्टी हा ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह समोरच्या प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत किंवा परेडमध्ये किंवा इतर ध्वज किंवा ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक विशिष्ट वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. ध्वजाचा सन्मान म्हणून, एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला, रेजिमेंटल रंगांच्या, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वजांच्या विरूद्ध तो कधीही बुडवू नये, जे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये किंवा समीक्षणात ध्वज पास होत असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून लक्ष वेधून उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती लक्ष वेधून उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर हेड ड्रेसशिवाय सलामी घेऊ शकतो. ध्वज वंदनानंतर [[जन गण मन|राष्ट्रगीत वाजवावे]] . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === हाफ-मास्ट === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} kfexzl4prdrb7ix4mdprmek4h5l4rbp 2143567 2143566 2022-08-06T16:12:48Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} == प्रतीकवाद == [[चित्र:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|''Bhagwa'' or the [[Saffron (colour)|Saffron]] denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of [[dharma]]. Truth or ''[[satya]]'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> ==भारतीय राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक आणि सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> ===ललित=== == प्रतीकवाद == १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन योग्य करा]] ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर भारतीय ध्वज संहिता, २००२ (ध्वज संहितेचा उत्तराधिकारी) द्वारे नियंत्रित केला जातो&nbsp;- भारत, मूळ ध्वज संहिता); प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे किंवा त्याचा अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी त्याचा वापर करणे, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षेस पात्र आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वज जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श करू नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात ड्रेपरी म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवू शकत नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू धरू शकत नाही. ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना, हवामानाची पर्वा न करता, ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा. 2009 पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या, भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात, ध्वज उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि चांगले प्रकाशित केले जावे. <ref name="Code2002" /> <ref>{{स्रोत बातमी|last=Press Trust of India|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|title=Now, Indians can fly Tricolour at night|date=24 December 2009|work=[[The Times of India]]|author-link=Press Trust of India|access-date=10 February 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20110811045406/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|archive-date=11 August 2011|url-status=dead}}</ref> ध्वज कधीही चित्रित, प्रदर्शित किंवा उलटा फडकवू नये. भडकलेल्या किंवा घाणेरड्या अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय खाजगी नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले त्या युनायटेड स्टेट्समध्ये ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला, त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्याच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] [[सार्वजनिक हित कायदा|जनहित]] याचिका दाखल केली; नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा एक मार्ग आहे, असा युक्तिवाद करून त्यांनी खाजगी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref> <ref name="jindal">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी, प्रकरणाची [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली]] ; न्यायालयाने जिंदालच्या बाजूने निर्णय दिला [[भारत सरकार|आणि भारत सरकारला]] या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली, खाजगी नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, सन्मान आणि सन्मान राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद 19 च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी कोडमध्ये सुधारणा केली. सुधारित कोड कंबरेखालील कपड्यांमध्ये आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई करते आणि उशा, रुमाल किंवा इतर ड्रेस सामग्रीवर भरतकाम करण्यास मनाई करते. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील ध्वज संहितेमध्ये समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा मातीचे ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत; ते संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === डिस्प्ले === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्लेसमेंट प्रोटोकॉल]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियम असे सांगतात की जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असले पाहिजेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजध्वजावर प्रदर्शित केला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज चवीने कोरलेला असावा. ओलांडलेल्या कर्मचार्‍यांवर दोन राष्ट्रध्वज प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (निरीक्षकांच्या डावीकडे) असावा कारण हे अधिकाराचे स्थान आहे. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी स्पीकरच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो स्पीकरच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा ते सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केले जाते तेव्हा ते प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावे. वर भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभ्या टांगलेल्या असल्यास, भगवा पट्टी हा ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह समोरच्या प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत किंवा परेडमध्ये किंवा इतर ध्वज किंवा ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक विशिष्ट वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. ध्वजाचा सन्मान म्हणून, एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला, रेजिमेंटल रंगांच्या, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वजांच्या विरूद्ध तो कधीही बुडवू नये, जे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये किंवा समीक्षणात ध्वज पास होत असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून लक्ष वेधून उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती लक्ष वेधून उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर हेड ड्रेसशिवाय सलामी घेऊ शकतो. ध्वज वंदनानंतर [[जन गण मन|राष्ट्रगीत वाजवावे]] . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === हाफ-मास्ट === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} 3faew4646dlxrlxkkua3hygsh561e7o 2143568 2143567 2022-08-06T16:13:22Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} == प्रतीकवाद == [[चित्र:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|''Bhagwa'' or the [[Saffron (colour)|Saffron]] denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of [[dharma]]. Truth or ''[[satya]]'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> ==भारतीय राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक आणि सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> ===ललित=== == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन योग्य करा]] ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर भारतीय ध्वज संहिता, २००२ (ध्वज संहितेचा उत्तराधिकारी) द्वारे नियंत्रित केला जातो&nbsp;- भारत, मूळ ध्वज संहिता); प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे किंवा त्याचा अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी त्याचा वापर करणे, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षेस पात्र आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वज जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श करू नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात ड्रेपरी म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवू शकत नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू धरू शकत नाही. ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना, हवामानाची पर्वा न करता, ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा. 2009 पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या, भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात, ध्वज उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि चांगले प्रकाशित केले जावे. <ref name="Code2002" /> <ref>{{स्रोत बातमी|last=Press Trust of India|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|title=Now, Indians can fly Tricolour at night|date=24 December 2009|work=[[The Times of India]]|author-link=Press Trust of India|access-date=10 February 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20110811045406/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|archive-date=11 August 2011|url-status=dead}}</ref> ध्वज कधीही चित्रित, प्रदर्शित किंवा उलटा फडकवू नये. भडकलेल्या किंवा घाणेरड्या अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय खाजगी नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले त्या युनायटेड स्टेट्समध्ये ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला, त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्याच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] [[सार्वजनिक हित कायदा|जनहित]] याचिका दाखल केली; नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा एक मार्ग आहे, असा युक्तिवाद करून त्यांनी खाजगी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref> <ref name="jindal">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी, प्रकरणाची [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली]] ; न्यायालयाने जिंदालच्या बाजूने निर्णय दिला [[भारत सरकार|आणि भारत सरकारला]] या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली, खाजगी नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, सन्मान आणि सन्मान राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद 19 च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी कोडमध्ये सुधारणा केली. सुधारित कोड कंबरेखालील कपड्यांमध्ये आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई करते आणि उशा, रुमाल किंवा इतर ड्रेस सामग्रीवर भरतकाम करण्यास मनाई करते. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील ध्वज संहितेमध्ये समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा मातीचे ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत; ते संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === डिस्प्ले === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्लेसमेंट प्रोटोकॉल]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियम असे सांगतात की जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असले पाहिजेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजध्वजावर प्रदर्शित केला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज चवीने कोरलेला असावा. ओलांडलेल्या कर्मचार्‍यांवर दोन राष्ट्रध्वज प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (निरीक्षकांच्या डावीकडे) असावा कारण हे अधिकाराचे स्थान आहे. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी स्पीकरच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो स्पीकरच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा ते सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केले जाते तेव्हा ते प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावे. वर भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभ्या टांगलेल्या असल्यास, भगवा पट्टी हा ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह समोरच्या प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत किंवा परेडमध्ये किंवा इतर ध्वज किंवा ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक विशिष्ट वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. ध्वजाचा सन्मान म्हणून, एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला, रेजिमेंटल रंगांच्या, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वजांच्या विरूद्ध तो कधीही बुडवू नये, जे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये किंवा समीक्षणात ध्वज पास होत असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून लक्ष वेधून उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती लक्ष वेधून उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर हेड ड्रेसशिवाय सलामी घेऊ शकतो. ध्वज वंदनानंतर [[जन गण मन|राष्ट्रगीत वाजवावे]] . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === हाफ-मास्ट === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} opajweuojixmqf2uc8vr3skh29ncb1t 2143572 2143568 2022-08-06T16:25:41Z 2401:4900:1B11:EB47:24B2:1DEF:B3F6:3A8 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} == प्रतीकवाद == [[चित्र:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|''Bhagwa'' or the [[Saffron (colour)|Saffron]] denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of [[dharma]]. Truth or ''[[satya]]'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन योग्य करा]] ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर भारतीय ध्वज संहिता, २००२ (ध्वज संहितेचा उत्तराधिकारी) द्वारे नियंत्रित केला जातो&nbsp;- भारत, मूळ ध्वज संहिता); प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे किंवा त्याचा अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी त्याचा वापर करणे, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षेस पात्र आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वज जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श करू नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात ड्रेपरी म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवू शकत नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू धरू शकत नाही. ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना, हवामानाची पर्वा न करता, ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा. 2009 पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या, भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात, ध्वज उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि चांगले प्रकाशित केले जावे. <ref name="Code2002" /> <ref>{{स्रोत बातमी|last=Press Trust of India|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|title=Now, Indians can fly Tricolour at night|date=24 December 2009|work=[[The Times of India]]|author-link=Press Trust of India|access-date=10 February 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20110811045406/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|archive-date=11 August 2011|url-status=dead}}</ref> ध्वज कधीही चित्रित, प्रदर्शित किंवा उलटा फडकवू नये. भडकलेल्या किंवा घाणेरड्या अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय खाजगी नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले त्या युनायटेड स्टेट्समध्ये ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला, त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्याच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] [[सार्वजनिक हित कायदा|जनहित]] याचिका दाखल केली; नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा एक मार्ग आहे, असा युक्तिवाद करून त्यांनी खाजगी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref> <ref name="jindal">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी, प्रकरणाची [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली]] ; न्यायालयाने जिंदालच्या बाजूने निर्णय दिला [[भारत सरकार|आणि भारत सरकारला]] या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली, खाजगी नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, सन्मान आणि सन्मान राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद 19 च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी कोडमध्ये सुधारणा केली. सुधारित कोड कंबरेखालील कपड्यांमध्ये आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई करते आणि उशा, रुमाल किंवा इतर ड्रेस सामग्रीवर भरतकाम करण्यास मनाई करते. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील ध्वज संहितेमध्ये समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा मातीचे ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत; ते संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === डिस्प्ले === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्लेसमेंट प्रोटोकॉल]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियम असे सांगतात की जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असले पाहिजेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजध्वजावर प्रदर्शित केला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज चवीने कोरलेला असावा. ओलांडलेल्या कर्मचार्‍यांवर दोन राष्ट्रध्वज प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (निरीक्षकांच्या डावीकडे) असावा कारण हे अधिकाराचे स्थान आहे. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी स्पीकरच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो स्पीकरच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा ते सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केले जाते तेव्हा ते प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावे. वर भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभ्या टांगलेल्या असल्यास, भगवा पट्टी हा ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह समोरच्या प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत किंवा परेडमध्ये किंवा इतर ध्वज किंवा ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक विशिष्ट वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. ध्वजाचा सन्मान म्हणून, एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला, रेजिमेंटल रंगांच्या, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वजांच्या विरूद्ध तो कधीही बुडवू नये, जे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये किंवा समीक्षणात ध्वज पास होत असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून लक्ष वेधून उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती लक्ष वेधून उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर हेड ड्रेसशिवाय सलामी घेऊ शकतो. ध्वज वंदनानंतर [[जन गण मन|राष्ट्रगीत वाजवावे]] . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === हाफ-मास्ट === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==भारतीय राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक आणि सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> ===ललित=== == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} 31tr6hsnze3lqtxypeysxjin2vagck2 2143573 2143572 2022-08-06T16:31:41Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} == प्रतीकवाद == [[चित्र:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|''Bhagwa'' or the [[Saffron (colour)|Saffron]] denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of [[dharma]]. Truth or ''[[satya]]'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन योग्य करा]] ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर भारतीय ध्वज संहिता, २००२ (ध्वज संहितेचा उत्तराधिकारी) द्वारे नियंत्रित केला जातो&nbsp;- भारत, मूळ ध्वज संहिता); प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे किंवा त्याचा अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी त्याचा वापर करणे, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षेस पात्र आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वज जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श करू नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात ड्रेपरी म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवू शकत नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू धरू शकत नाही. ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना, हवामानाची पर्वा न करता, ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा. 2009 पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या, भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात, ध्वज उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि चांगले प्रकाशित केले जावे. <ref name="Code2002" /> <ref>{{स्रोत बातमी|last=Press Trust of India|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|title=Now, Indians can fly Tricolour at night|date=24 December 2009|work=[[The Times of India]]|author-link=Press Trust of India|access-date=10 February 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20110811045406/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|archive-date=11 August 2011|url-status=dead}}</ref> ध्वज कधीही चित्रित, प्रदर्शित किंवा उलटा फडकवू नये. भडकलेल्या किंवा घाणेरड्या अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय खाजगी नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले त्या युनायटेड स्टेट्समध्ये ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला, त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्याच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] [[सार्वजनिक हित कायदा|जनहित]] याचिका दाखल केली; नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा एक मार्ग आहे, असा युक्तिवाद करून त्यांनी खाजगी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref> <ref name="jindal">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी, प्रकरणाची [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली]] ; न्यायालयाने जिंदालच्या बाजूने निर्णय दिला [[भारत सरकार|आणि भारत सरकारला]] या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली, खाजगी नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, सन्मान आणि सन्मान राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद 19 च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी कोडमध्ये सुधारणा केली. सुधारित कोड कंबरेखालील कपड्यांमध्ये आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई करते आणि उशा, रुमाल किंवा इतर ड्रेस सामग्रीवर भरतकाम करण्यास मनाई करते. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील ध्वज संहितेमध्ये समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा मातीचे ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत; ते संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === डिस्प्ले === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्लेसमेंट प्रोटोकॉल]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियम असे सांगतात की जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असले पाहिजेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजध्वजावर प्रदर्शित केला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज चवीने कोरलेला असावा. ओलांडलेल्या कर्मचार्‍यांवर दोन राष्ट्रध्वज प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (निरीक्षकांच्या डावीकडे) असावा कारण हे अधिकाराचे स्थान आहे. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी स्पीकरच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो स्पीकरच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा ते सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केले जाते तेव्हा ते प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावे. वर भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभ्या टांगलेल्या असल्यास, भगवा पट्टी हा ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह समोरच्या प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत किंवा परेडमध्ये किंवा इतर ध्वज किंवा ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक विशिष्ट वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. ध्वजाचा सन्मान म्हणून, एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला, रेजिमेंटल रंगांच्या, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वजांच्या विरूद्ध तो कधीही बुडवू नये, जे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये किंवा समीक्षणात ध्वज पास होत असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून लक्ष वेधून उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती लक्ष वेधून उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर हेड ड्रेसशिवाय सलामी घेऊ शकतो. ध्वज वंदनानंतर [[जन गण मन|राष्ट्रगीत वाजवावे]] . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === हाफ-मास्ट === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक व सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> ===ललित=== == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} bx5imxwrds5ighwhbp9c9u5w8ac8m78 2143574 2143573 2022-08-06T16:32:13Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} == प्रतीकवाद == [[चित्र:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|''Bhagwa'' or the [[Saffron (colour)|Saffron]] denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of [[dharma]]. Truth or ''[[satya]]'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन योग्य करा]] ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर भारतीय ध्वज संहिता, २००२ (ध्वज संहितेचा उत्तराधिकारी) द्वारे नियंत्रित केला जातो&nbsp;- भारत, मूळ ध्वज संहिता); प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे किंवा त्याचा अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी त्याचा वापर करणे, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षेस पात्र आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वज जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श करू नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात ड्रेपरी म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवू शकत नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू धरू शकत नाही. ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना, हवामानाची पर्वा न करता, ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा. 2009 पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या, भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात, ध्वज उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि चांगले प्रकाशित केले जावे. <ref name="Code2002" /> <ref>{{स्रोत बातमी|last=Press Trust of India|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|title=Now, Indians can fly Tricolour at night|date=24 December 2009|work=[[The Times of India]]|author-link=Press Trust of India|access-date=10 February 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20110811045406/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|archive-date=11 August 2011|url-status=dead}}</ref> ध्वज कधीही चित्रित, प्रदर्शित किंवा उलटा फडकवू नये. भडकलेल्या किंवा घाणेरड्या अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय खाजगी नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले त्या युनायटेड स्टेट्समध्ये ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला, त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्याच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] [[सार्वजनिक हित कायदा|जनहित]] याचिका दाखल केली; नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा एक मार्ग आहे, असा युक्तिवाद करून त्यांनी खाजगी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref> <ref name="jindal">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी, प्रकरणाची [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली]] ; न्यायालयाने जिंदालच्या बाजूने निर्णय दिला [[भारत सरकार|आणि भारत सरकारला]] या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली, खाजगी नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, सन्मान आणि सन्मान राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद 19 च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी कोडमध्ये सुधारणा केली. सुधारित कोड कंबरेखालील कपड्यांमध्ये आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई करते आणि उशा, रुमाल किंवा इतर ड्रेस सामग्रीवर भरतकाम करण्यास मनाई करते. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील ध्वज संहितेमध्ये समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा मातीचे ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत; ते संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === डिस्प्ले === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्लेसमेंट प्रोटोकॉल]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियम असे सांगतात की जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असले पाहिजेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजध्वजावर प्रदर्शित केला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज चवीने कोरलेला असावा. ओलांडलेल्या कर्मचार्‍यांवर दोन राष्ट्रध्वज प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (निरीक्षकांच्या डावीकडे) असावा कारण हे अधिकाराचे स्थान आहे. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी स्पीकरच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो स्पीकरच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा ते सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केले जाते तेव्हा ते प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावे. वर भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभ्या टांगलेल्या असल्यास, भगवा पट्टी हा ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह समोरच्या प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत किंवा परेडमध्ये किंवा इतर ध्वज किंवा ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक विशिष्ट वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. ध्वजाचा सन्मान म्हणून, एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला, रेजिमेंटल रंगांच्या, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वजांच्या विरूद्ध तो कधीही बुडवू नये, जे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये किंवा समीक्षणात ध्वज पास होत असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून लक्ष वेधून उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती लक्ष वेधून उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर हेड ड्रेसशिवाय सलामी घेऊ शकतो. ध्वज वंदनानंतर [[जन गण मन|राष्ट्रगीत वाजवावे]] . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === हाफ-मास्ट === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक व सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} h59kkj04ujko39u60ab8ff1qdpo5yiy 2143575 2143574 2022-08-06T16:38:36Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} == प्रतीकवाद == [[चित्र:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|''Bhagwa'' or the [[Saffron (colour)|Saffron]] denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of [[dharma]]. Truth or ''[[satya]]'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे योग्य क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन ]] भारतीय ध्वज संहिता, २००२, प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१ यांच्याद्वारे ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर नियंत्रित केले जाते.<ref name="Code20022">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षा, अशा तरतुदी आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वज जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श करू नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात ड्रेपरी म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवू शकत नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू धरू शकत नाही. ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना, हवामानाची पर्वा न करता, ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा. 2009 पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या, भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात, ध्वज उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि चांगले प्रकाशित केले जावे. <ref name="Code2002" /> <ref>{{स्रोत बातमी|last=Press Trust of India|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|title=Now, Indians can fly Tricolour at night|date=24 December 2009|work=[[The Times of India]]|author-link=Press Trust of India|access-date=10 February 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20110811045406/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|archive-date=11 August 2011|url-status=dead}}</ref> ध्वज कधीही चित्रित, प्रदर्शित किंवा उलटा फडकवू नये. भडकलेल्या किंवा घाणेरड्या अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय खाजगी नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले त्या युनायटेड स्टेट्समध्ये ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला, त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्याच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] [[सार्वजनिक हित कायदा|जनहित]] याचिका दाखल केली; नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा एक मार्ग आहे, असा युक्तिवाद करून त्यांनी खाजगी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref> <ref name="jindal">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी, प्रकरणाची [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली]] ; न्यायालयाने जिंदालच्या बाजूने निर्णय दिला [[भारत सरकार|आणि भारत सरकारला]] या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली, खाजगी नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, सन्मान आणि सन्मान राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद 19 च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी कोडमध्ये सुधारणा केली. सुधारित कोड कंबरेखालील कपड्यांमध्ये आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई करते आणि उशा, रुमाल किंवा इतर ड्रेस सामग्रीवर भरतकाम करण्यास मनाई करते. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील ध्वज संहितेमध्ये समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा मातीचे ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत; ते संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === डिस्प्ले === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्लेसमेंट प्रोटोकॉल]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियम असे सांगतात की जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असले पाहिजेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजध्वजावर प्रदर्शित केला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज चवीने कोरलेला असावा. ओलांडलेल्या कर्मचार्‍यांवर दोन राष्ट्रध्वज प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (निरीक्षकांच्या डावीकडे) असावा कारण हे अधिकाराचे स्थान आहे. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी स्पीकरच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो स्पीकरच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा ते सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केले जाते तेव्हा ते प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावे. वर भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभ्या टांगलेल्या असल्यास, भगवा पट्टी हा ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह समोरच्या प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत किंवा परेडमध्ये किंवा इतर ध्वज किंवा ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक विशिष्ट वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. ध्वजाचा सन्मान म्हणून, एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला, रेजिमेंटल रंगांच्या, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वजांच्या विरूद्ध तो कधीही बुडवू नये, जे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये किंवा समीक्षणात ध्वज पास होत असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून लक्ष वेधून उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती लक्ष वेधून उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर हेड ड्रेसशिवाय सलामी घेऊ शकतो. ध्वज वंदनानंतर [[जन गण मन|राष्ट्रगीत वाजवावे]] . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === हाफ-मास्ट === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक व सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} b8celwtgy5f8zhc52wusxyfkg080eg9 2143595 2143575 2022-08-06T18:20:32Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} == प्रतीकवाद == [[चित्र:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|''Bhagwa'' or the [[Saffron (colour)|Saffron]] denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of [[dharma]]. Truth or ''[[satya]]'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे योग्य क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन ]] भारतीय ध्वज संहिता, २००२, प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१ यांच्याद्वारे ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर नियंत्रित केले जाते.<ref name="Code20022">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षा, अशा तरतुदी आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वजाचा जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श होऊ नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात पडदा किंवा वस्त्र म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवला जात नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू त्याच्यात ठेवू शकत नाही. तसेच ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा, जरी हवामान कसेही असले तरी. २००९ पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या, भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात, ध्वज उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि चांगले प्रकाशित केले जावे. <ref name="Code2002" /> <ref>{{स्रोत बातमी|last=Press Trust of India|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|title=Now, Indians can fly Tricolour at night|date=24 December 2009|work=[[The Times of India]]|author-link=Press Trust of India|access-date=10 February 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20110811045406/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-12-24/india/28074561_1_national-flag-flag-code-naveen-jindal|archive-date=11 August 2011|url-status=dead}}</ref> ध्वज कधीही चित्रित, प्रदर्शित किंवा उलटा फडकवू नये. भडकलेल्या किंवा घाणेरड्या अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय खाजगी नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले त्या युनायटेड स्टेट्समध्ये ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला, त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्याच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] [[सार्वजनिक हित कायदा|जनहित]] याचिका दाखल केली; नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा एक मार्ग आहे, असा युक्तिवाद करून त्यांनी खाजगी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref> <ref name="jindal">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी, प्रकरणाची [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली]] ; न्यायालयाने जिंदालच्या बाजूने निर्णय दिला [[भारत सरकार|आणि भारत सरकारला]] या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली, खाजगी नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, सन्मान आणि सन्मान राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद 19 च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी कोडमध्ये सुधारणा केली. सुधारित कोड कंबरेखालील कपड्यांमध्ये आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई करते आणि उशा, रुमाल किंवा इतर ड्रेस सामग्रीवर भरतकाम करण्यास मनाई करते. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील ध्वज संहितेमध्ये समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा मातीचे ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत; ते संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === डिस्प्ले === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्लेसमेंट प्रोटोकॉल]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियम असे सांगतात की जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असले पाहिजेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजध्वजावर प्रदर्शित केला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज चवीने कोरलेला असावा. ओलांडलेल्या कर्मचार्‍यांवर दोन राष्ट्रध्वज प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (निरीक्षकांच्या डावीकडे) असावा कारण हे अधिकाराचे स्थान आहे. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी स्पीकरच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो स्पीकरच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा ते सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केले जाते तेव्हा ते प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावे. वर भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभ्या टांगलेल्या असल्यास, भगवा पट्टी हा ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह समोरच्या प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत किंवा परेडमध्ये किंवा इतर ध्वज किंवा ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक विशिष्ट वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. ध्वजाचा सन्मान म्हणून, एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला, रेजिमेंटल रंगांच्या, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वजांच्या विरूद्ध तो कधीही बुडवू नये, जे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये किंवा समीक्षणात ध्वज पास होत असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून लक्ष वेधून उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती लक्ष वेधून उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर हेड ड्रेसशिवाय सलामी घेऊ शकतो. ध्वज वंदनानंतर [[जन गण मन|राष्ट्रगीत वाजवावे]] . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === हाफ-मास्ट === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक व सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} 22forhd2fq4olsu4zt5yrbmbduohh5o 2143597 2143595 2022-08-06T18:23:12Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} == प्रतीकवाद == [[चित्र:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|''Bhagwa'' or the [[Saffron (colour)|Saffron]] denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of [[dharma]]. Truth or ''[[satya]]'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे योग्य क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन ]] भारतीय ध्वज संहिता, २००२, प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१ यांच्याद्वारे ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर नियंत्रित केले जाते.<ref name="Code20022">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षा, अशा तरतुदी आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वजाचा जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श होऊ नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात पडदा किंवा वस्त्र म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवला जात नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू त्याच्यात ठेवू शकत नाही. तसेच ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा, जरी हवामान कसेही असले तरी. २००९ पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात; परंतु ध्वज हा उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि तो योग्यरित्या दिसायला हवा.<ref name="Code2002" /> ध्वज कधीही चित्रित, प्रदर्शित किंवा उलटा फडकवू नये. भडकलेल्या किंवा घाणेरड्या अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय खाजगी नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले त्या युनायटेड स्टेट्समध्ये ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला, त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्याच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] [[सार्वजनिक हित कायदा|जनहित]] याचिका दाखल केली; नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा एक मार्ग आहे, असा युक्तिवाद करून त्यांनी खाजगी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref> <ref name="jindal">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी, प्रकरणाची [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली]] ; न्यायालयाने जिंदालच्या बाजूने निर्णय दिला [[भारत सरकार|आणि भारत सरकारला]] या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली, खाजगी नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, सन्मान आणि सन्मान राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद 19 च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी कोडमध्ये सुधारणा केली. सुधारित कोड कंबरेखालील कपड्यांमध्ये आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई करते आणि उशा, रुमाल किंवा इतर ड्रेस सामग्रीवर भरतकाम करण्यास मनाई करते. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील ध्वज संहितेमध्ये समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा मातीचे ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत; ते संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === डिस्प्ले === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्लेसमेंट प्रोटोकॉल]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियम असे सांगतात की जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असले पाहिजेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजध्वजावर प्रदर्शित केला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज चवीने कोरलेला असावा. ओलांडलेल्या कर्मचार्‍यांवर दोन राष्ट्रध्वज प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (निरीक्षकांच्या डावीकडे) असावा कारण हे अधिकाराचे स्थान आहे. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी स्पीकरच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो स्पीकरच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा ते सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केले जाते तेव्हा ते प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावे. वर भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभ्या टांगलेल्या असल्यास, भगवा पट्टी हा ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह समोरच्या प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत किंवा परेडमध्ये किंवा इतर ध्वज किंवा ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक विशिष्ट वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. ध्वजाचा सन्मान म्हणून, एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला, रेजिमेंटल रंगांच्या, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वजांच्या विरूद्ध तो कधीही बुडवू नये, जे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये किंवा समीक्षणात ध्वज पास होत असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून लक्ष वेधून उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती लक्ष वेधून उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर हेड ड्रेसशिवाय सलामी घेऊ शकतो. ध्वज वंदनानंतर [[जन गण मन|राष्ट्रगीत वाजवावे]] . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === हाफ-मास्ट === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक व सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} 1q6upbzm88z93ge7mdoiweoust7rua9 2143600 2143597 2022-08-06T18:30:56Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} == प्रतीकवाद == [[चित्र:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|''Bhagwa'' or the [[Saffron (colour)|Saffron]] denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of [[dharma]]. Truth or ''[[satya]]'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे योग्य क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन ]] भारतीय ध्वज संहिता, २००२, प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१ यांच्याद्वारे ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर नियंत्रित केले जाते.<ref name="Code20022">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षा, अशा तरतुदी आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वजाचा जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श होऊ नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात पडदा किंवा वस्त्र म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवला जात नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू त्याच्यात ठेवू शकत नाही. तसेच ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा, जरी हवामान कसेही असले तरी. २००९ पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात; परंतु ध्वज हा उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि तो योग्यरित्या दिसायला हवा.<ref name="Code2002" /> ध्वज कधीही उलटा चित्रित, प्रदर्शित किंवा फडकवला जाऊ नये. भडकलेल्या किंवा अस्वच्छ अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे हे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, अमेरिकेत जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले होते, तिथे ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला; त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. यानंतर ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्यांच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] जनहित याचिका दाखल केली. त्यांनी असा युक्तिवाद केला की, नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आहे आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा तो एक मार्ग आहे. त्यांनी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref><ref name="jindal3">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी, प्रकरणाची [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली]] ; न्यायालयाने जिंदालच्या बाजूने निर्णय दिला [[भारत सरकार|आणि भारत सरकारला]] या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली, खाजगी नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, सन्मान आणि सन्मान राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद 19 च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी कोडमध्ये सुधारणा केली. सुधारित कोड कंबरेखालील कपड्यांमध्ये आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई करते आणि उशा, रुमाल किंवा इतर ड्रेस सामग्रीवर भरतकाम करण्यास मनाई करते. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील ध्वज संहितेमध्ये समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा मातीचे ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत; ते संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === डिस्प्ले === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्लेसमेंट प्रोटोकॉल]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियम असे सांगतात की जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असले पाहिजेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजध्वजावर प्रदर्शित केला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज चवीने कोरलेला असावा. ओलांडलेल्या कर्मचार्‍यांवर दोन राष्ट्रध्वज प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (निरीक्षकांच्या डावीकडे) असावा कारण हे अधिकाराचे स्थान आहे. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी स्पीकरच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो स्पीकरच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा ते सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केले जाते तेव्हा ते प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावे. वर भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभ्या टांगलेल्या असल्यास, भगवा पट्टी हा ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह समोरच्या प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत किंवा परेडमध्ये किंवा इतर ध्वज किंवा ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक विशिष्ट वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. ध्वजाचा सन्मान म्हणून, एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला, रेजिमेंटल रंगांच्या, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वजांच्या विरूद्ध तो कधीही बुडवू नये, जे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये किंवा समीक्षणात ध्वज पास होत असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून लक्ष वेधून उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती लक्ष वेधून उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर हेड ड्रेसशिवाय सलामी घेऊ शकतो. ध्वज वंदनानंतर [[जन गण मन|राष्ट्रगीत वाजवावे]] . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === हाफ-मास्ट === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक व सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} l6nwupajdtg3c456cum9bq851cwc2ya 2143602 2143600 2022-08-06T18:34:38Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} == प्रतीकवाद == [[चित्र:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|''Bhagwa'' or the [[Saffron (colour)|Saffron]] denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of [[dharma]]. Truth or ''[[satya]]'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे योग्य क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन ]] भारतीय ध्वज संहिता, २००२, प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१ यांच्याद्वारे ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर नियंत्रित केले जाते.<ref name="Code20022">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षा, अशा तरतुदी आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वजाचा जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श होऊ नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात पडदा किंवा वस्त्र म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवला जात नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू त्याच्यात ठेवू शकत नाही. तसेच ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा, जरी हवामान कसेही असले तरी. २००९ पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात; परंतु ध्वज हा उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि तो योग्यरित्या दिसायला हवा.<ref name="Code2002" /> ध्वज कधीही उलटा चित्रित, प्रदर्शित किंवा फडकवला जाऊ नये. भडकलेल्या किंवा अस्वच्छ अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे हे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, अमेरिकेत जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले होते, तिथे ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला; त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. यानंतर ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्यांच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] जनहित याचिका दाखल केली. त्यांनी असा युक्तिवाद केला की, नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आहे आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा तो एक मार्ग आहे. त्यांनी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला.<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref><ref name="jindal3">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी या प्रकरणाची सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली. यामध्ये न्यायालयाने जिंदाल यांच्या बाजूने निर्णय दिला आणि भारत सरकारला या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली. त्यानुसार नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, आदर आणि प्रतिष्ठा राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद १९ च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी कोडमध्ये सुधारणा केली. सुधारित कोड कंबरेखालील कपड्यांमध्ये आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई करते आणि उशा, रुमाल किंवा इतर ड्रेस सामग्रीवर भरतकाम करण्यास मनाई करते. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील ध्वज संहितेमध्ये समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा मातीचे ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत; ते संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === डिस्प्ले === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्लेसमेंट प्रोटोकॉल]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियम असे सांगतात की जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असले पाहिजेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजध्वजावर प्रदर्शित केला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज चवीने कोरलेला असावा. ओलांडलेल्या कर्मचार्‍यांवर दोन राष्ट्रध्वज प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (निरीक्षकांच्या डावीकडे) असावा कारण हे अधिकाराचे स्थान आहे. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी स्पीकरच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो स्पीकरच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा ते सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केले जाते तेव्हा ते प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावे. वर भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभ्या टांगलेल्या असल्यास, भगवा पट्टी हा ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह समोरच्या प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत किंवा परेडमध्ये किंवा इतर ध्वज किंवा ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक विशिष्ट वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. ध्वजाचा सन्मान म्हणून, एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला, रेजिमेंटल रंगांच्या, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वजांच्या विरूद्ध तो कधीही बुडवू नये, जे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये किंवा समीक्षणात ध्वज पास होत असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून लक्ष वेधून उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती लक्ष वेधून उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर हेड ड्रेसशिवाय सलामी घेऊ शकतो. ध्वज वंदनानंतर [[जन गण मन|राष्ट्रगीत वाजवावे]] . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === हाफ-मास्ट === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक व सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} 2mmew85ow5qw1yhkpl3xez9gvnwx5ap 2143603 2143602 2022-08-06T18:38:45Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} == प्रतीकवाद == [[चित्र:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|''Bhagwa'' or the [[Saffron (colour)|Saffron]] denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of [[dharma]]. Truth or ''[[satya]]'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे योग्य क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन ]] भारतीय ध्वज संहिता, २००२, प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१ यांच्याद्वारे ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर नियंत्रित केले जाते.<ref name="Code20022">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षा, अशा तरतुदी आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वजाचा जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श होऊ नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात पडदा किंवा वस्त्र म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवला जात नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू त्याच्यात ठेवू शकत नाही. तसेच ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा, जरी हवामान कसेही असले तरी. २००९ पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात; परंतु ध्वज हा उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि तो योग्यरित्या दिसायला हवा.<ref name="Code2002" /> ध्वज कधीही उलटा चित्रित, प्रदर्शित किंवा फडकवला जाऊ नये. भडकलेल्या किंवा अस्वच्छ अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे हे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, अमेरिकेत जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले होते, तिथे ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला; त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. यानंतर ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्यांच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] जनहित याचिका दाखल केली. त्यांनी असा युक्तिवाद केला की, नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आहे आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा तो एक मार्ग आहे. त्यांनी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला.<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref><ref name="jindal3">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी या प्रकरणाची सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली. यामध्ये न्यायालयाने जिंदाल यांच्या बाजूने निर्णय दिला आणि भारत सरकारला या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली. त्यानुसार नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, आदर आणि प्रतिष्ठा राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद १९ च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी संहितेत सुधारणा केली. सुधारित संहितेनुसार ध्वज हा कंबरेखालील कपडे आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई आहे. तसेच उशी, रुमाल किंवा इतर कापडांवर ध्वजाचे भरतकाम करण्यास देखील मनाई आहे. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> ध्वज संहितेमध्ये खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा धूळीने माखलेले ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत. ते ध्वज संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे ते नष्ट केले पाहिजेत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === डिस्प्ले === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्लेसमेंट प्रोटोकॉल]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियम असे सांगतात की जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असले पाहिजेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजध्वजावर प्रदर्शित केला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज चवीने कोरलेला असावा. ओलांडलेल्या कर्मचार्‍यांवर दोन राष्ट्रध्वज प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (निरीक्षकांच्या डावीकडे) असावा कारण हे अधिकाराचे स्थान आहे. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी स्पीकरच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो स्पीकरच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा ते सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केले जाते तेव्हा ते प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावे. वर भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभ्या टांगलेल्या असल्यास, भगवा पट्टी हा ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह समोरच्या प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत किंवा परेडमध्ये किंवा इतर ध्वज किंवा ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक विशिष्ट वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. ध्वजाचा सन्मान म्हणून, एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला, रेजिमेंटल रंगांच्या, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वजांच्या विरूद्ध तो कधीही बुडवू नये, जे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये किंवा समीक्षणात ध्वज पास होत असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून लक्ष वेधून उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती लक्ष वेधून उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर हेड ड्रेसशिवाय सलामी घेऊ शकतो. ध्वज वंदनानंतर [[जन गण मन|राष्ट्रगीत वाजवावे]] . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === हाफ-मास्ट === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक व सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} rw9wp1y3d9i41jjdrib0arqipq85q2f 2143605 2143603 2022-08-06T18:47:58Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} == प्रतीकवाद == [[चित्र:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|''Bhagwa'' or the [[Saffron (colour)|Saffron]] denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of [[dharma]]. Truth or ''[[satya]]'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे योग्य क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन ]] भारतीय ध्वज संहिता, २००२, प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१ यांच्याद्वारे ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर नियंत्रित केले जाते.<ref name="Code20022">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षा, अशा तरतुदी आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वजाचा जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श होऊ नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात पडदा किंवा वस्त्र म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवला जात नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू त्याच्यात ठेवू शकत नाही. तसेच ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा, जरी हवामान कसेही असले तरी. २००९ पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात; परंतु ध्वज हा उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि तो योग्यरित्या दिसायला हवा.<ref name="Code2002" /> ध्वज कधीही उलटा चित्रित, प्रदर्शित किंवा फडकवला जाऊ नये. भडकलेल्या किंवा अस्वच्छ अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे हे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, अमेरिकेत जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले होते, तिथे ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला; त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. यानंतर ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्यांच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] जनहित याचिका दाखल केली. त्यांनी असा युक्तिवाद केला की, नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आहे आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा तो एक मार्ग आहे. त्यांनी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला.<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref><ref name="jindal3">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी या प्रकरणाची सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली. यामध्ये न्यायालयाने जिंदाल यांच्या बाजूने निर्णय दिला आणि भारत सरकारला या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली. त्यानुसार नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, आदर आणि प्रतिष्ठा राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद १९ च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी संहितेत सुधारणा केली. सुधारित संहितेनुसार ध्वज हा कंबरेखालील कपडे आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई आहे. तसेच उशी, रुमाल किंवा इतर कापडांवर ध्वजाचे भरतकाम करण्यास देखील मनाई आहे. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> ध्वज संहितेमध्ये खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा धूळीने माखलेले ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत. ते ध्वज संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे ते नष्ट केले पाहिजेत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === प्रदर्शन === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्रदर्शन संहिता]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियम असे सांगतात की जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असले पाहिजेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजध्वजावर प्रदर्शित केला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज चवीने कोरलेला असावा. ओलांडलेल्या कर्मचार्‍यांवर दोन राष्ट्रध्वज प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये.<ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (निरीक्षकांच्या डावीकडे) असावा कारण हे अधिकाराचे स्थान आहे. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी स्पीकरच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो स्पीकरच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा ते सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केले जाते तेव्हा ते प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावे. वर भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभ्या टांगलेल्या असल्यास, भगवा पट्टी हा ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह समोरच्या प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावा.<ref name="NIC2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत किंवा परेडमध्ये किंवा इतर ध्वज किंवा ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक विशिष्ट वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. ध्वजाचा सन्मान म्हणून, एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला, रेजिमेंटल रंगांच्या, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वजांच्या विरूद्ध तो कधीही बुडवू नये, जे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये किंवा समीक्षणात ध्वज पास होत असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून लक्ष वेधून उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती लक्ष वेधून उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर हेड ड्रेसशिवाय सलामी घेऊ शकतो. ध्वज वंदनानंतर [[जन गण मन|राष्ट्रगीत वाजवावे]].<ref name="NIC3">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. === ध्वज अर्ध्यावर फडकवणे === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक व सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} nts1c33n757gwv2y7gbnstznfej7oxm 2143635 2143605 2022-08-07T02:32:52Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} == प्रतीकवाद == [[चित्र:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|''Bhagwa'' or the [[Saffron (colour)|Saffron]] denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of [[dharma]]. Truth or ''[[satya]]'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे योग्य क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन ]] भारतीय ध्वज संहिता, २००२, प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१ यांच्याद्वारे ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर नियंत्रित केले जाते.<ref name="Code20022">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षा, अशा तरतुदी आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वजाचा जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श होऊ नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात पडदा किंवा वस्त्र म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवला जात नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू त्याच्यात ठेवू शकत नाही. तसेच ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा, जरी हवामान कसेही असले तरी. २००९ पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात; परंतु ध्वज हा उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि तो योग्यरित्या दिसायला हवा.<ref name="Code2002" /> ध्वज कधीही उलटा चित्रित, प्रदर्शित किंवा फडकवला जाऊ नये. भडकलेल्या किंवा अस्वच्छ अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे हे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, अमेरिकेत जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले होते, तिथे ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला; त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. यानंतर ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्यांच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] जनहित याचिका दाखल केली. त्यांनी असा युक्तिवाद केला की, नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आहे आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा तो एक मार्ग आहे. त्यांनी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला.<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref><ref name="jindal3">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी या प्रकरणाची सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली. यामध्ये न्यायालयाने जिंदाल यांच्या बाजूने निर्णय दिला आणि भारत सरकारला या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली. त्यानुसार नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, आदर आणि प्रतिष्ठा राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद १९ च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी संहितेत सुधारणा केली. सुधारित संहितेनुसार ध्वज हा कंबरेखालील कपडे आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई आहे. तसेच उशी, रुमाल किंवा इतर कापडांवर ध्वजाचे भरतकाम करण्यास देखील मनाई आहे. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> ध्वज संहितेमध्ये खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा धूळीने माखलेले ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत. ते ध्वज संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे ते नष्ट केले पाहिजेत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === प्रदर्शन === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्रदर्शन संहिता]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियमांनुसार, जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे असले पाहिजेत आणि भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असायला हवेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजस्तंभावर लावला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज व्यवस्थित लावलेला असावा. जर दोन राष्ट्रध्वज ओलांडलेल्या रीतीने प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये.<ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (निरीक्षकांच्या डावीकडे) असावा कारण हे अधिकाराचे स्थान आहे. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी स्पीकरच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो स्पीकरच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा ते सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केले जाते तेव्हा ते प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावे. वर भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभ्या टांगलेल्या असल्यास, भगवा पट्टी हा ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह समोरच्या प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावा.<ref name="NIC2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत किंवा परेडमध्ये किंवा इतर ध्वज किंवा ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक विशिष्ट वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. ध्वजाचा सन्मान म्हणून, एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला, रेजिमेंटल रंगांच्या, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वजांच्या विरूद्ध तो कधीही बुडवू नये, जे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये किंवा समीक्षणात ध्वज पास होत असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून लक्ष वेधून उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती लक्ष वेधून उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर हेड ड्रेसशिवाय सलामी घेऊ शकतो. ध्वज वंदनानंतर [[जन गण मन|राष्ट्रगीत वाजवावे]].<ref name="NIC3">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. === ध्वज अर्ध्यावर फडकवणे === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक व सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} bkq1co7qp6wp7hndfqclutbcg81c3e6 2143640 2143635 2022-08-07T03:44:51Z अमर राऊत 140696 भर घातली wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} == प्रतीकवाद == [[चित्र:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज, नवी दिल्ली]] १९२१ मध्ये महात्मा गांधी यांनी प्रथम भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या संविधान सभेने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''चरख्याची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती आणि दुसरे राष्ट्रपती [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|भगवा रंग म्हणजे त्याग किंवा रसहीनता. आपल्या नेत्यांनी भौतिक फायद्यासाठी उदासीन असले पाहिजे आणि स्वतःला त्यांच्या कार्यात समर्पित केले पाहिजे. मध्यभागी पांढरा प्रकाश आहे, सत्याचा मार्ग आहे, जो आपल्या आचरणासाठी मार्गदर्शन करतो. हिरवा आपला मातीशी असलेला संबंध, इथल्या वनस्पतींच्या जीवनाशी असलेला आपला संबंध, ज्यावर इतर सर्व जीवन अवलंबून आहे ते दाखवतो. पांढऱ्याच्या मध्यभागी असलेले "अशोक चक्र" हे धर्माच्या कायद्याचे चाक आहे. सत्य, धर्म किंवा सद्गुण हे या ध्वजाखाली काम करणार्‍यांचे नियंत्रण तत्व असले पाहिजे. चाक गती दर्शवते. स्तब्धतेत मृत्यू आहे, चळवळीत जीव असतो. भारताने यापुढे बदलाला विरोध करू नये, त्याने पुढे जायला हवे. चाक शांततापूर्ण बदलाची गतिशीलता दर्शवते. }}{{Cquote|''Bhagwa'' or the Saffron denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of dharma. Truth or ''satya'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे योग्य क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन ]] भारतीय ध्वज संहिता, २००२, प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१ यांच्याद्वारे ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर नियंत्रित केले जाते.<ref name="Code20022">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षा, अशा तरतुदी आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वजाचा जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श होऊ नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात पडदा किंवा वस्त्र म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवला जात नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू त्याच्यात ठेवू शकत नाही. तसेच ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा, जरी हवामान कसेही असले तरी. २००९ पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात; परंतु ध्वज हा उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि तो योग्यरित्या दिसायला हवा.<ref name="Code2002" /> ध्वज कधीही उलटा चित्रित, प्रदर्शित किंवा फडकवला जाऊ नये. भडकलेल्या किंवा अस्वच्छ अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे हे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, अमेरिकेत जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले होते, तिथे ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला; त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. यानंतर ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्यांच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] जनहित याचिका दाखल केली. त्यांनी असा युक्तिवाद केला की, नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आहे आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा तो एक मार्ग आहे. त्यांनी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला.<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref><ref name="jindal3">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी या प्रकरणाची सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली. यामध्ये न्यायालयाने जिंदाल यांच्या बाजूने निर्णय दिला आणि भारत सरकारला या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली. त्यानुसार नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, आदर आणि प्रतिष्ठा राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद १९ च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी संहितेत सुधारणा केली. सुधारित संहितेनुसार ध्वज हा कंबरेखालील कपडे आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई आहे. तसेच उशी, रुमाल किंवा इतर कापडांवर ध्वजाचे भरतकाम करण्यास देखील मनाई आहे. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> ध्वज संहितेमध्ये खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा धूळीने माखलेले ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत. ते ध्वज संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे ते नष्ट केले पाहिजेत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === प्रदर्शन === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्रदर्शन संहिता]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियमांनुसार, जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे असले पाहिजेत आणि भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असायला हवेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजस्तंभावर लावला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज व्यवस्थित लावलेला असावा. जर दोन राष्ट्रध्वज ओलांडलेल्या रीतीने प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये.<ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (निरीक्षकांच्या डावीकडे) असावा कारण हे अधिकाराचे स्थान आहे. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी स्पीकरच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो स्पीकरच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा ते सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केले जाते तेव्हा ते प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावे. वर भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभ्या टांगलेल्या असल्यास, भगवा पट्टी हा ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह समोरच्या प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावा.<ref name="NIC2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत किंवा परेडमध्ये किंवा इतर ध्वज किंवा ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक विशिष्ट वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. ध्वजाचा सन्मान म्हणून, एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला, रेजिमेंटल रंगांच्या, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वजांच्या विरूद्ध तो कधीही बुडवू नये, जे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये किंवा समीक्षणात ध्वज पास होत असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून लक्ष वेधून उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती लक्ष वेधून उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर हेड ड्रेसशिवाय सलामी घेऊ शकतो. ध्वज वंदनानंतर [[जन गण मन|राष्ट्रगीत वाजवावे]].<ref name="NIC3">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. === ध्वज अर्ध्यावर फडकवणे === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक व सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} g8nza7wcni3g1mkf71u9lps6pd2cfau 2143641 2143640 2022-08-07T03:47:39Z अमर राऊत 140696 दुवे जोडले wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} == प्रतीकवाद == [[चित्र:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारतीय राष्ट्रध्वज, [[नवी दिल्ली]]]] १९२१ मध्ये [[महात्मा गांधी]] यांनी प्रथम [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>ला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>ने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''[[चरखा|चरख्या]]<nowiki/>ची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले [[उपराष्ट्रपती]] आणि दुसरे [[राष्ट्रपती]] [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|भगवा रंग म्हणजे त्याग किंवा रसहीनता. आपल्या नेत्यांनी भौतिक फायद्यासाठी उदासीन असले पाहिजे आणि स्वतःला त्यांच्या कार्यात समर्पित केले पाहिजे. मध्यभागी पांढरा प्रकाश आहे, सत्याचा मार्ग आहे, जो आपल्या आचरणासाठी मार्गदर्शन करतो. हिरवा आपला मातीशी असलेला संबंध, इथल्या वनस्पतींच्या जीवनाशी असलेला आपला संबंध, ज्यावर इतर सर्व जीवन अवलंबून आहे ते दाखवतो. पांढऱ्याच्या मध्यभागी असलेले "अशोक चक्र" हे धर्माच्या कायद्याचे चाक आहे. सत्य, धर्म किंवा सद्गुण हे या ध्वजाखाली काम करणार्‍यांचे नियंत्रण तत्व असले पाहिजे. चाक गती दर्शवते. स्तब्धतेत मृत्यू आहे, चळवळीत जीव असतो. भारताने यापुढे बदलाला विरोध करू नये, त्याने पुढे जायला हवे. चाक शांततापूर्ण बदलाची गतिशीलता दर्शवते. }}मूळ [[इंग्रजी]]<nowiki/>तील भाषण:{{Cquote|''Bhagwa'' or the Saffron denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of dharma. Truth or ''satya'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे योग्य क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन ]] भारतीय ध्वज संहिता, २००२, प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१ यांच्याद्वारे ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर नियंत्रित केले जाते.<ref name="Code20022">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षा, अशा तरतुदी आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वजाचा जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श होऊ नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात पडदा किंवा वस्त्र म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवला जात नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू त्याच्यात ठेवू शकत नाही. तसेच ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा, जरी हवामान कसेही असले तरी. २००९ पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात; परंतु ध्वज हा उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि तो योग्यरित्या दिसायला हवा.<ref name="Code2002" /> ध्वज कधीही उलटा चित्रित, प्रदर्शित किंवा फडकवला जाऊ नये. भडकलेल्या किंवा अस्वच्छ अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे हे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, अमेरिकेत जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले होते, तिथे ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला; त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. यानंतर ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्यांच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] जनहित याचिका दाखल केली. त्यांनी असा युक्तिवाद केला की, नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आहे आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा तो एक मार्ग आहे. त्यांनी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला.<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref><ref name="jindal3">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी या प्रकरणाची सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली. यामध्ये न्यायालयाने जिंदाल यांच्या बाजूने निर्णय दिला आणि भारत सरकारला या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली. त्यानुसार नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, आदर आणि प्रतिष्ठा राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद १९ च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी संहितेत सुधारणा केली. सुधारित संहितेनुसार ध्वज हा कंबरेखालील कपडे आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई आहे. तसेच उशी, रुमाल किंवा इतर कापडांवर ध्वजाचे भरतकाम करण्यास देखील मनाई आहे. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> ध्वज संहितेमध्ये खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा धूळीने माखलेले ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत. ते ध्वज संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे ते नष्ट केले पाहिजेत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === प्रदर्शन === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्रदर्शन संहिता]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियमांनुसार, जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे असले पाहिजेत आणि भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असायला हवेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजस्तंभावर लावला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज व्यवस्थित लावलेला असावा. जर दोन राष्ट्रध्वज ओलांडलेल्या रीतीने प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये.<ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (निरीक्षकांच्या डावीकडे) असावा कारण हे अधिकाराचे स्थान आहे. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी स्पीकरच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो स्पीकरच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा ते सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केले जाते तेव्हा ते प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावे. वर भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभ्या टांगलेल्या असल्यास, भगवा पट्टी हा ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह समोरच्या प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावा.<ref name="NIC2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत किंवा परेडमध्ये किंवा इतर ध्वज किंवा ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक विशिष्ट वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. ध्वजाचा सन्मान म्हणून, एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला, रेजिमेंटल रंगांच्या, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वजांच्या विरूद्ध तो कधीही बुडवू नये, जे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये किंवा समीक्षणात ध्वज पास होत असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून लक्ष वेधून उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती लक्ष वेधून उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर हेड ड्रेसशिवाय सलामी घेऊ शकतो. ध्वज वंदनानंतर [[जन गण मन|राष्ट्रगीत वाजवावे]].<ref name="NIC3">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. === ध्वज अर्ध्यावर फडकवणे === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक व सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} he0s4lz2mixttx9r659n1k94sty88gl 2143739 2143641 2022-08-07T08:42:55Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} == प्रतीकवाद == [[चित्र:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारतीय राष्ट्रध्वज, [[नवी दिल्ली]]]] १९२१ मध्ये [[महात्मा गांधी]] यांनी प्रथम [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>ला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>ने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''[[चरखा|चरख्या]]<nowiki/>ची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले [[उपराष्ट्रपती]] आणि दुसरे [[राष्ट्रपती]] [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|भगवा रंग म्हणजे त्याग किंवा रसहीनता. आपल्या नेत्यांनी भौतिक फायद्यासाठी उदासीन असले पाहिजे आणि स्वतःला त्यांच्या कार्यात समर्पित केले पाहिजे. मध्यभागी पांढरा प्रकाश आहे, सत्याचा मार्ग आहे, जो आपल्या आचरणासाठी मार्गदर्शन करतो. हिरवा आपला मातीशी असलेला संबंध, इथल्या वनस्पतींच्या जीवनाशी असलेला आपला संबंध, ज्यावर इतर सर्व जीवन अवलंबून आहे ते दाखवतो. पांढऱ्याच्या मध्यभागी असलेले "अशोक चक्र" हे धर्माच्या कायद्याचे चाक आहे. सत्य, धर्म किंवा सद्गुण हे या ध्वजाखाली काम करणार्‍यांचे नियंत्रण तत्व असले पाहिजे. चाक गती दर्शवते. स्तब्धतेत मृत्यू आहे, चळवळीत जीव असतो. भारताने यापुढे बदलाला विरोध करू नये, त्याने पुढे जायला हवे. चाक शांततापूर्ण बदलाची गतिशीलता दर्शवते. }}मूळ [[इंग्रजी]]<nowiki/>तील भाषण:{{Cquote|''Bhagwa'' or the Saffron denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of dharma. Truth or ''satya'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे योग्य क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन ]] भारतीय ध्वज संहिता, २००२, प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१ यांच्याद्वारे ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर नियंत्रित केले जाते.<ref name="Code20022">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षा, अशा तरतुदी आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वजाचा जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श होऊ नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात पडदा किंवा वस्त्र म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवला जात नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू त्याच्यात ठेवू शकत नाही. तसेच ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा, जरी हवामान कसेही असले तरी. २००९ पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात; परंतु ध्वज हा उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि तो योग्यरित्या दिसायला हवा.<ref name="Code2002" /> ध्वज कधीही उलटा चित्रित, प्रदर्शित किंवा फडकवला जाऊ नये. भडकलेल्या किंवा अस्वच्छ अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे हे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, अमेरिकेत जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले होते, तिथे ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला; त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. यानंतर ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्यांच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] जनहित याचिका दाखल केली. त्यांनी असा युक्तिवाद केला की, नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आहे आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा तो एक मार्ग आहे. त्यांनी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला.<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref><ref name="jindal3">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी या प्रकरणाची सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली. यामध्ये न्यायालयाने जिंदाल यांच्या बाजूने निर्णय दिला आणि भारत सरकारला या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली. त्यानुसार नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, आदर आणि प्रतिष्ठा राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद १९ च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी संहितेत सुधारणा केली. सुधारित संहितेनुसार ध्वज हा कंबरेखालील कपडे आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई आहे. तसेच उशी, रुमाल किंवा इतर कापडांवर ध्वजाचे भरतकाम करण्यास देखील मनाई आहे. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> ध्वज संहितेमध्ये खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा धूळीने माखलेले ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत. ते ध्वज संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे ते नष्ट केले पाहिजेत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === प्रदर्शन === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्रदर्शन संहिता]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियमांनुसार, जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे असले पाहिजेत आणि भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असायला हवेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजस्तंभावर लावला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज व्यवस्थित लावलेला असावा. जर दोन राष्ट्रध्वज ओलांडलेल्या रीतीने प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये.<ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (बघणाऱ्यांच्या डावीकडे) असावा, कारण हे अधिकाराचे स्थान मानले जाते. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी वक्त्याच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित करताना तो वक्त्याच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा तो सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावा. वरच्या बाजूला भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभा टांगलेला असल्यास, भगवी पट्टी ही ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह, प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावी.<ref name="NIC2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत, परेडमध्ये किंवा इतर ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. रेजिमेंटल रंगांचे, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वज हे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात; परंतु या ध्वजाचा सन्मान म्हणून एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला तो कधीही बुडवू नये. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये तसेच समीक्षण चालू असेल तेव्हा ध्वज जात असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून सावधान स्थितीत उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती सावधान स्थितीत उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर डोक्याचा गणवेश परिधान न करता सलामी घेऊ शकतो. ध्वजवंदन झाल्यानंतर [[राष्ट्रगीत (भारत)|राष्ट्रगीत]] वाजवावे.<ref name="NIC3">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|विधानसभेसाठी]] मर्यादित आहे. [[विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी . ध्वज गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या कर्मचार्‍यांकडून फडकवावा लागतो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या कारमधून प्रवास करतो तेव्हा कारच्या उजव्या बाजूला ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज डाव्या बाजूला फडकावा. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट दिलेल्या देशाचा ध्वजही फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान मार्गात देशांत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला विमान ध्वज प्रदर्शित करते; ध्वज गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच. जेव्हा भारतीय ध्वज इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने निरिक्षकाकडे सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा प्लेसमेंटमध्ये, इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज स्वतःच्या खांबावरूनही फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर, भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. आधीच्या नियमाचा अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, जो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. === ध्वज अर्ध्यावर फडकवणे === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक व सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} mqa0wvbh8ln1abzv1svimj4oy49mnzm 2143744 2143739 2022-08-07T08:56:22Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} == प्रतीकवाद == [[चित्र:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारतीय राष्ट्रध्वज, [[नवी दिल्ली]]]] १९२१ मध्ये [[महात्मा गांधी]] यांनी प्रथम [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>ला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>ने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''[[चरखा|चरख्या]]<nowiki/>ची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले [[उपराष्ट्रपती]] आणि दुसरे [[राष्ट्रपती]] [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|भगवा रंग म्हणजे त्याग किंवा रसहीनता. आपल्या नेत्यांनी भौतिक फायद्यासाठी उदासीन असले पाहिजे आणि स्वतःला त्यांच्या कार्यात समर्पित केले पाहिजे. मध्यभागी पांढरा प्रकाश आहे, सत्याचा मार्ग आहे, जो आपल्या आचरणासाठी मार्गदर्शन करतो. हिरवा आपला मातीशी असलेला संबंध, इथल्या वनस्पतींच्या जीवनाशी असलेला आपला संबंध, ज्यावर इतर सर्व जीवन अवलंबून आहे ते दाखवतो. पांढऱ्याच्या मध्यभागी असलेले "अशोक चक्र" हे धर्माच्या कायद्याचे चाक आहे. सत्य, धर्म किंवा सद्गुण हे या ध्वजाखाली काम करणार्‍यांचे नियंत्रण तत्व असले पाहिजे. चाक गती दर्शवते. स्तब्धतेत मृत्यू आहे, चळवळीत जीव असतो. भारताने यापुढे बदलाला विरोध करू नये, त्याने पुढे जायला हवे. चाक शांततापूर्ण बदलाची गतिशीलता दर्शवते. }}मूळ [[इंग्रजी]]<nowiki/>तील भाषण:{{Cquote|''Bhagwa'' or the Saffron denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of dharma. Truth or ''satya'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे योग्य क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन ]] भारतीय ध्वज संहिता, २००२, प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१ यांच्याद्वारे ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर नियंत्रित केले जाते.<ref name="Code20022">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षा, अशा तरतुदी आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वजाचा जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श होऊ नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात पडदा किंवा वस्त्र म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवला जात नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू त्याच्यात ठेवू शकत नाही. तसेच ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा, जरी हवामान कसेही असले तरी. २००९ पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात; परंतु ध्वज हा उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि तो योग्यरित्या दिसायला हवा.<ref name="Code2002" /> ध्वज कधीही उलटा चित्रित, प्रदर्शित किंवा फडकवला जाऊ नये. भडकलेल्या किंवा अस्वच्छ अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे हे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, अमेरिकेत जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले होते, तिथे ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला; त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. यानंतर ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्यांच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] जनहित याचिका दाखल केली. त्यांनी असा युक्तिवाद केला की, नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आहे आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा तो एक मार्ग आहे. त्यांनी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला.<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref><ref name="jindal3">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी या प्रकरणाची सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली. यामध्ये न्यायालयाने जिंदाल यांच्या बाजूने निर्णय दिला आणि भारत सरकारला या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली. त्यानुसार नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, आदर आणि प्रतिष्ठा राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद १९ च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी संहितेत सुधारणा केली. सुधारित संहितेनुसार ध्वज हा कंबरेखालील कपडे आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई आहे. तसेच उशी, रुमाल किंवा इतर कापडांवर ध्वजाचे भरतकाम करण्यास देखील मनाई आहे. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> ध्वज संहितेमध्ये खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा धूळीने माखलेले ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत. ते ध्वज संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे ते नष्ट केले पाहिजेत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === प्रदर्शन === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसर्‍या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्रदर्शन संहिता]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियमांनुसार, जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे असले पाहिजेत आणि भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असायला हवेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजस्तंभावर लावला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज व्यवस्थित लावलेला असावा. जर दोन राष्ट्रध्वज ओलांडलेल्या रीतीने प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये.<ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (बघणाऱ्यांच्या डावीकडे) असावा, कारण हे अधिकाराचे स्थान मानले जाते. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी वक्त्याच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित करताना तो वक्त्याच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा तो सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावा. वरच्या बाजूला भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभा टांगलेला असल्यास, भगवी पट्टी ही ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह, प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावी.<ref name="NIC2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत, परेडमध्ये किंवा इतर ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. रेजिमेंटल रंगांचे, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वज हे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात; परंतु या ध्वजाचा सन्मान म्हणून एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला तो कधीही बुडवू नये. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये तसेच समीक्षण चालू असेल तेव्हा ध्वज जात असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून सावधान स्थितीत उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती सावधान स्थितीत उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर डोक्याचा गणवेश परिधान न करता सलामी घेऊ शकतो. ध्वजवंदन झाल्यानंतर [[राष्ट्रगीत (भारत)|राष्ट्रगीत]] वाजवावे.<ref name="NIC3">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार हा राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य, [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] विधीमंडळाचे सदस्य [[विधानसभा|(विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी यांनाच मर्यादित आहे. ध्वज हा गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या अवस्थेत कर्मचार्‍यांकडून फडकवला जातो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या गाडीमधून प्रवास करतो, तेव्हा गाडीच्या उजव्या बाजूला भारतीय ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज हा डाव्या बाजूला फडकावा. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट देण्यात येणाऱ्या देशाचाही ध्वज फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान संबंधित देशत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला ध्वज लावला जातो; ध्वज हा रेल्वे गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच तो लावला जातो. जेव्हा भारतीय ध्वज हा इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने पाहणाऱ्याच्या सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा रचनेत इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज त्याच्या खांबावरून फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसर्‍यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. या नियमाचा एकमेव अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, तेव्हा तो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचार्‍यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. === ध्वज अर्ध्यावर फडकवणे === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक व सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} qrrzwyvdndl1fqwx05u5byr5xtl9o1n 2143750 2143744 2022-08-07T09:11:54Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — योग्य रकार ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#योग्य रकार|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट ध्वज | नाव =भारत | लेख = भारताचा ध्वज | चित्र = Flag of India.svg | टोपणनाव = तिरंगा | वापर = नागरी वापर | आकार = २:३ | स्वीकार = २२ जुलै इ.स.१९४७ | रचना = वरती भगवा रंग, मध्यभागी पांढरा, खाली हिरवा आणि मधल्या पांढऱ्या रंगात निळ्या रंगाचे २४ आऱ्यांचे अशोक चक्र | रेखाकार = [[पिंगली वैंकैया]] | प्रकार = राष्ट्रीय }} '''भारताचा राष्ट्रीय ध्वज''', ज्याला सामान्यतः '''तिरंगा''' म्हणतात, हा [[भगवा]], [[पांढरा]] आणि [[हिरवा]] अशा तीन रंगांचा क्षैतिज आयताकृती [[ध्वज]] आहे; तसेच [[निळा|निळ्या]] रंगाचे [[अशोक चक्र]] हे मध्यभागी आहे. २२ जुलै १९४७ रोजी झालेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>च्या बैठकीत तो सध्याच्या स्वरूपात स्वीकारण्यात आला आणि तो १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[भारत|भारता]]<nowiki/>चा अधिकृत ध्वज बनला. भारतात ''तिरंगा'' हा शब्द नेहमीच भारतीय राष्ट्रध्वजाचा संदर्भ घेतो. हा ध्वज [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगाली व्यंकय्या]] यांनी तयार केलेल्या [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>च्या स्वराज्य ध्वजावर आधारित आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन,पृृ.७५</ref> [[चित्र:India_flag_emblem.jpg|इवलेसे|[[बंगळुरू]] येथील भारताची राजमुद्रा आणि राष्ट्रध्वज]] कायद्यानुसार राष्ट्रध्वज हा [[खादी]]<nowiki/>चा (हाताने कातलेले कापड जे [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधीं]]<nowiki/>नी लोकप्रिय केले होते) किंवा [[रेशीम|रेशमा]]<nowiki/>चा असावा. ध्वजाची निर्मिती प्रक्रिया आणि तपशील [[भारतीय मानक कार्यालय|भारतीय मानक कार्यालया]]<nowiki/>द्वारे ठरवले जातात. हा ध्वज तयार करण्याचा अधिकार खादी विकास आणि ग्रामोद्योग आयोगाकडे आहे, जो प्रादेशिक गटांना त्याचे वाटप करतो. २००९ पर्यंत कर्नाटक खादी ग्रामोद्योग संयुक्त संघ ध्वजाची एकमेव निर्माता होता. ध्वजाचा वापर हा भारतीय ध्वज संहिता आणि राष्ट्रीय चिन्हांशी संबंधित इतर कायद्यांद्वारे नियंत्रित केला जातो. मूळ संहितेमध्ये [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिना]]<nowiki/>सारख्या राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांकडून ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. २००२ मध्ये नवीन जिंदाल या नागरिकाच्या अपीलावर सुनावणी करताना, [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>ने [[भारत सरकार]]<nowiki/>ला नागरिकांना ध्वज वापरण्याची परवानगी देण्यासाठी संहितेमध्ये सुधारणा करण्याचे निर्देश दिले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळा]]<nowiki/>ने मर्यादित वापरासाठी संहितेत सुधारणा केली. २००५ मध्ये कपड्यांच्या विशिष्ट प्रकारांवरील रुपांतरांसह काही अतिरिक्त वापरास अनुमती देण्यासाठी संहितेत पुन्हा एकदा सुधारणा करण्यात आली. ध्वज संहिता ही ध्वज फडकवण्याच्या प्रोटोकॉलला आणि इतर राष्ट्रीय व गैर-राष्ट्रीय ध्वजांच्या संयोगाने त्याचा वापर करण्यात नियंत्रित करते. [[चित्र:India-0037_-_Red_Fort_(2214262369).jpg|इवलेसे|[[दिल्ली]]<nowiki/>च्या [[लाल किल्ला|लाल किल्ल्या]]<nowiki/>वरील तिरंगा]] [[चित्र:Flag_of_India_at_Sanjeevaiah_Park.jpg|इवलेसे|[[हैदराबाद]]<nowiki/>च्या संजीवैय्या पार्कमधील तिरंगा]] == रचना == [[चित्र:Ashoka_Chakra.svg|उजवे|इवलेसे|200x200अंश|[[अशोक चक्र]]]] ध्वजातील गडद [[भगवा रंग|भगवा]], [[पांढरा]] व [[हिरवा]] हे तीन रंगीत पट्टे आणि त्यांचे अर्थ : {| class="wikitable" style="text-align: center" |- ! रंग ! अर्थ |- ! style="background:#FF9933; color:#138808;" | केशरी | align=center| त्याग, शौर्य |- ! style="background:#FFFFFF; color:#000000;" | पांढरा | align=center| शांती |- ! style="background:#000080; color:#FFFFFF;" | निळा | align=center| [[अशोक चक्र]] |- ! style="background:#138808; color:#FF9933;" | हिरवा | align=center| समृद्धी |} भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजात चार रंगाचा वापर केला गेला आहे. केशरी, पांढरा, हिरवा, आणि निळा. त्यामुळे भारताचा राष्ट्रीय ध्वज, रंगाचाच विचार केला तर तिरंगा नसून '''चौरंगा''' म्हणता येईल. २२ जुलै १९४७ रोजी घटना समितीच्या बैठकीत 'तिरंगी ध्वज' भारताचा अधिकृत राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकृत करण्यात आला. त्या संबंधीचा ठराव [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]] यांनी मांडला. एकाला एक लागून असलेल्या आडव्या समान प्रमाणाच्या तीन पट्ट्यांचा तो आहे. वरती गर्द केशरी, मध्यभागी पांढरा आणि खालच्या बाजूला गर्द हिरवा, अशा क्रमाने हे तीन रंग आहेत. मधल्या पांढऱ्या पट्ट्यावर निळ्या रंगाचे अशोकचक्र (धम्मचक्र) असून ते [[सारनाथ]] येथील सिंहमुद्रेवर असलेले [[अशोकचक्र]] आहे. चक्राला २४ आरे आहेत. [[मछलीपट्टणम]] जवळ जन्मलेल्या [[पिंगाली वेंकय्या]] ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज [[खादी]]च्या अथवा रेशमाच्या [[कापड]]ाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या एकूण रचनेचे महत्त्व चांगल्या प्रकारे विशद केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sankalpindia.net/what-significance-various-colors-present-indian-national-flag|title=What is the significance of the various colors present in the Indian national flag? {{!}} Sankalp India Foundation|website=www.sankalpindia.net|access-date=2020-08-24}}</ref> === मोजमाप === <gallery widths="450px" heights="300px"> File:Flag of India (Construction Sheet).svg|झेंड्याचे मोजमाप File:Ashoka Chakra (Construction sheet).svg|अशोक चक्राचे मोजमाप </gallery> ध्वजात तीन समान आडव्या पट्ट्यांची रचना करण्यात आली आहे.<br> * वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे.या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो. * मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा शांती, सत्य, व पावित्र्याचा बोध होतो. * खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंगातून निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो, निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो. * निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता व कालचक्राचे व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे धम्मचक्र दर्शविते. मूलतः हे चक्र विश्वशांतीचा संदेश देणाऱ्या [[बौद्ध धर्म|बौद्ध धर्माचे]] धम्मचक्र आहे. त्याला ‘[[अशोकचक्र]]' या नावाने ओळखले जाते. त्यात भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो. ‘धम्मचक्र प्रवर्तनाय' हे घोषवाक्य भारतीय [[संसद]] सभापतीच्या स्थानाच्या शिरोभागी लिहिलेले आहे.<ref>[http://www.marathivishwakosh.in/khandas/khand8/index.php?option=com_content&view=article&id=9257&Itemid=2&limitstart=2 मराठी विश्वकोश]</ref>{{संदर्भ हवा}} == प्रतीकवाद == [[चित्र:Flag_of_India,_New_Delhi.jpg|इवलेसे|भारतीय राष्ट्रध्वज, [[नवी दिल्ली]]]] १९२१ मध्ये [[महात्मा गांधी]] यांनी प्रथम [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>ला ध्वजाचा प्रस्ताव दिला. [[पिंगाली वेंकय्या|पिंगली व्यंकय्या]] यांनी या ध्वजाची रचना केली होती. मध्यभागी हिंदूंसाठी लाल पट्टी आणि मुस्लिमांसाठी हिरवा पट्टा यांच्यामधला एक पारंपारिक चरखा होता, जो भारतीयांना स्वतःचे कपडे बनवून स्वावलंबी बनवण्याच्या गांधींच्या ध्येयाचे प्रतीक आहे. नंतर लाल रंगाच्या जागी भगव्या रंगाची रचना करण्यासाठी आणि इतर धार्मिक समुदायांसाठी (तसेच समुदायांमधील शांततेचे प्रतीक म्हणून) मध्यभागी एक पांढरा पट्टा समाविष्ट करण्यासाठी आणि चरखासाठी पार्श्वभूमी प्रदान करण्यासाठी डिझाइनमध्ये बदल करण्यात आले. तथापि रंगसंगतीसह सांप्रदायिक संबंध टाळण्यासाठी, तीन बँडना नंतर नवीन अर्थ नियुक्त केले गेले: अनुक्रमे धैर्य आणि त्याग, शांतता आणि सत्य आणि विश्वास आणि शौर्य. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही दिवस आधी, विशेष स्थापन केलेल्या [[भारताची संविधान सभा|संविधान सभे]]<nowiki/>ने निर्णय घेतला की भारताचा ध्वज सर्व पक्ष आणि समुदायांना स्वीकार्य असला पाहिजे. <ref name="FOTW2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.crwflags.com/fotw/flags/in.html|title=India|last=Heimer|first=Željko|date=2 July 2006|website=Flags of the World|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061018060420/http://crwflags.com/fotw/flags/in.html|archive-date=18 October 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> ''स्वराज्य'' ध्वजाची सुधारित आवृत्ती निवडण्यात आली; तिरंगा तोच भगवा, पांढरा आणि हिरवा राहिला. तथापि ''[[चरखा|चरख्या]]<nowiki/>ची'' जागा [[अशोक चक्र|अशोक चक्राने]] घेतली जी कायद्याच्या शाश्वत चाकाचे प्रतिनिधित्व करते. भारताचे पहिले [[उपराष्ट्रपती]] आणि दुसरे [[राष्ट्रपती]] [[सर्वेपल्ली राधाकृष्णन|सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] यांनी दत्तक ध्वजाचे स्पष्टीकरण केले आणि त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे वर्णन केले आहे: {{Cquote|भगवा रंग म्हणजे त्याग किंवा रसहीनता. आपल्या नेत्यांनी भौतिक फायद्यासाठी उदासीन असले पाहिजे आणि स्वतःला त्यांच्या कार्यात समर्पित केले पाहिजे. मध्यभागी पांढरा प्रकाश आहे, सत्याचा मार्ग आहे, जो आपल्या आचरणासाठी मार्गदर्शन करतो. हिरवा आपला मातीशी असलेला संबंध, इथल्या वनस्पतींच्या जीवनाशी असलेला आपला संबंध, ज्यावर इतर सर्व जीवन अवलंबून आहे ते दाखवतो. पांढऱ्याच्या मध्यभागी असलेले "अशोक चक्र" हे धर्माच्या कायद्याचे चाक आहे. सत्य, धर्म किंवा सद्गुण हे या ध्वजाखाली काम करणार्‍यांचे नियंत्रण तत्व असले पाहिजे. चाक गती दर्शवते. स्तब्धतेत मृत्यू आहे, चळवळीत जीव असतो. भारताने यापुढे बदलाला विरोध करू नये, त्याने पुढे जायला हवे. चाक शांततापूर्ण बदलाची गतिशीलता दर्शवते. }}मूळ [[इंग्रजी]]<nowiki/>तील भाषण:{{Cquote|''Bhagwa'' or the Saffron denotes renunciation or disinterestedness. Our leaders must be indifferent to material gains and dedicate themselves to their work. The white in the centre is light, the path of truth to guide our conduct. The green shows our relation to (the) soil, our relation to the plant life here, on which all other life depends. The "Ashoka Chakra" in the centre of the white is the wheel of the law of dharma. Truth or ''satya'', ''dharma'' or virtue ought to be the controlling principle of those who work under this flag. Again, the wheel denotes motion. There is death in stagnation. There is life in movement. India should no more resist change, it must move and go forward. The wheel represents the dynamism of a peaceful change. }} ==ध्वजांचा इतिहास== ध्वजाची परंपरा भारतात प्राचीन काळापासून आहे. अर्जुनाच्या कपिध्वजाचा उल्लेख महाभारतात सापडतो. छत्रपती [[शिवाजी महाराज|शिवाजी]] महाराज यांचा जरीची झालर लाभलेला भगवा ध्वज प्रसिद्ध आहे. १८३१साली [[राजा राममोहन रॉय|राजा राममोहन राॅय]] बोटीने [[इंग्लंड]]<nowiki/>ला जात असताना त्यांनी एका फ्रेंच जहाजावर फ्रान्सचा तिरंगी झेंडा पाहिला व स्वातंत्र्य समता बंधुता यांचे प्रतीक असलेला ध्वज आपल्या देशालाही लाभावा असे त्यांना वाटले.पुढे १८५७ च्या यूद्धात देशभक्तीच्या भावनेतून एक ध्वजगीतही निर्माण झाले.{{संदर्भ हवा}} * '''भगिनी निवेदिता ध्वज''' बुद्धगयेला शिवमंदिरात वज्रचिह्न पाहून निवेदितांना ही कल्पना सुचली. चौरसाकृती तांबड्या ध्वजावर पिवळे वज्रचिह्न व शुभ्रकमळ व भोवती १॰१दिव्यांची अरास असलेला हा ध्वज.बंगाली लिपीत त्यावर वंदे मातरम् लिहीले आहे. लाल रंग हा स्वातंत्र्यसंग्रामाचे द्योतक तर पीतवर्णी वज्रचिह्न हे विजयाचे प्रतीक.श्वेतवर्णी कमळ हे शुचिता दर्शविते असे स्वामी विवेकानंदांच्या शिष्या भगिनी निवेदिता यांनी नोदवले आहे.<ref>फिरोदिया अरूण, भुवन मनमोहिनी,स्नेहवर्धन प्रकाशन</ref> {{इतिहास लेखन}} <gallery> British_Raj_Red_Ensign.svg|ब्रिटीश भारताचा ध्वज Flag of India 1907 (Nationalists Flag).svg| इ.स. १९०७ मध्ये मादाम कामांनी रचना केलेला ध्वज Flag_of_India_1917.svg|होम रूळ चळवळीच्या वेळी रचना केले सप्तर्षी तारे अंकित असलेला ध्वज 1921_India_flag.svg|इ.स.१९२१ च्या काँग्रेस सभेमधील गांधीजींनी रचलेला ध्वज 1931_Flag_of_India.svg| इ.स. १९३१ मध्ये काँग्रेस ने स्वीकारलेला स्वराज्य ध्वज </gallery> == राजशिष्टाचार == {{कामचालू}}[[File:India-flag-horiz-vert.svg|अल्ट=Two Indian flags side by side, the first is horizontal with the saffron band at the top, the second is vertical with the saffron band to the left.|इवलेसे|ध्वजाचे योग्य क्षैतिज आणि अनुलंब प्रदर्शन ]] भारतीय ध्वज संहिता, २००२, प्रतीक आणि नावे (अयोग्य वापर प्रतिबंध) कायदा, १९५०; आणि राष्ट्रीय सन्मानाचा अपमान प्रतिबंधक कायदा, १९७१ यांच्याद्वारे ध्वजाचे प्रदर्शन आणि वापर नियंत्रित केले जाते.<ref name="Code20022">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> राष्ट्रध्वजाचा घोर अपमान करणे, तसेच ध्वज संहितेच्या तरतुदींचे उल्लंघन करण्यासाठी, कायद्याने तीन वर्षांपर्यंत कारावास, किंवा दंड, किंवा दोन्ही शिक्षा, अशा तरतुदी आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|title=The Prevention of Insults To National Honour Act, 1971|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170123231821/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/pdf/Prevention_Insults_National_Honour_Act1971.pdf|archive-date=23 January 2017|access-date=30 August 2015}}</ref> अधिकृत नियमानुसार ध्वजाचा जमिनीला किंवा पाण्याला कधीही स्पर्श होऊ नये किंवा कोणत्याही स्वरूपात पडदा किंवा वस्त्र म्हणून वापरला जाऊ नये. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> फडकावण्यापूर्वी ध्वज जाणूनबुजून उलटा ठेवला जाऊ शकत नाही, कोणत्याही गोष्टीत बुडवला जात नाही किंवा फुलांच्या पाकळ्यांव्यतिरिक्त इतर कोणतीही वस्तू त्याच्यात ठेवू शकत नाही. तसेच ध्वजावर कोणत्याही प्रकारची अक्षरे कोरली जाऊ शकत नाहीत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> उघड्यावर असताना ध्वज नेहमी सूर्योदय आणि सूर्यास्त दरम्यान फडकवावा, जरी हवामान कसेही असले तरी. २००९ पूर्वी, विशेष परिस्थितीत रात्रीच्या वेळी सार्वजनिक इमारतीवर ध्वज फडकवता येत होता; सध्या भारतीय नागरिक रात्रीच्या वेळीही ध्वज फडकवू शकतात; परंतु ध्वज हा उंच ध्वजस्तंभावर फडकवावा आणि तो योग्यरित्या दिसायला हवा.<ref name="Code2002" /> ध्वज कधीही उलटा चित्रित, प्रदर्शित किंवा फडकवला जाऊ नये. भडकलेल्या किंवा अस्वच्छ अवस्थेत ध्वज प्रदर्शित करणे हे अपमानास्पद मानले जाते आणि हाच नियम ध्वज फडकवण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या ध्वजस्तंभांना आणि हॅलयार्ड्सना लागू होतो, ज्यांची देखभाल नेहमी योग्य स्थितीत असावी. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> भारताच्या मूळ ध्वज संहितेने [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्य दिन]] किंवा [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनासारख्या]] राष्ट्रीय दिवसांशिवाय नागरिकांना राष्ट्रध्वज फडकवण्याची परवानगी दिली नाही. २००१ मध्ये नवीन जिंदाल या उद्योगपतीने, अमेरिकेत जिथे त्यांनी शिक्षण घेतले होते, तिथे ध्वजाचा अधिक समतावादी वापर केला; त्यांनी त्यांच्या कार्यालयाच्या इमारतीवर भारतीय ध्वज फडकवला. यानंतर ध्वज जप्त करण्यात आला आणि त्यांच्यावर कारवाईचा इशारा देण्यात आला. जिंदाल यांनी [[दिल्ली उच्च न्यायालय|दिल्ली उच्च न्यायालयात]] जनहित याचिका दाखल केली. त्यांनी असा युक्तिवाद केला की, नागरिक म्हणून राष्ट्रध्वज फडकवणे हा त्यांचा हक्क आहे आणि देशावरील प्रेम व्यक्त करण्याचा तो एक मार्ग आहे. त्यांनी नागरिकांच्या ध्वजाच्या वापरावरील निर्बंध रद्द करण्याचा प्रयत्न केला.<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|title=My Flag, My Country|date=13 June 2001|work=Rediff.com|access-date=15 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071121183544/http://www.rediff.com/news/2001/jun/13spec.htm|archive-date=21 November 2007|url-status=live}}</ref><ref name="jindal3">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|title=Union of India v. Navin Jindal|website=Supreme Court of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20041224041041/http://www.supremecourtonline.com/cases/9305.html|archive-date=24 December 2004|access-date=1 July 2005}}</ref> [[File:Indian_Flag_in_the_sky.jpg|इवलेसे|भारताचा ध्वज क्षैतिज पद्धतीने तीन रंग दाखवतो: भगवा, पांढरा आणि हिरवा आणि मध्यभागी अशोक चक्र.]] अपील प्रक्रियेच्या शेवटी या प्रकरणाची सुनावणी भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने केली. यामध्ये न्यायालयाने जिंदाल यांच्या बाजूने निर्णय दिला आणि भारत सरकारला या प्रकरणाचा विचार करण्यास सांगितले. त्यानंतर [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|भारताच्या केंद्रीय मंत्रिमंडळाने]] भारतीय ध्वज संहितेत २६ जानेवारी २००२ पासून सुधारणा केली. त्यानुसार नागरिकांना ध्वजाचा सन्मान, आदर आणि प्रतिष्ठा राखण्याच्या अधीन राहून वर्षातील कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावण्याची परवानगी दिली. <ref name="Code2002">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|title=Flag code of India, 2002|date=4 April 2002|website=Fact Sheet|publisher=Press Information Bureau, Government of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html|archive-date=22 May 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html "Flag code of India, 2002"]. ''Fact Sheet''. Press Information Bureau, Government of India. 4 April 2002. [https://web.archive.org/web/20060522102724/http://pib.nic.in/feature/feyr2002/fapr2002/f030420021.html Archived] from the original on 22 May 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> असे देखील मानले जाते की संहिता हा कायदा नव्हता आणि संहितेच्या अंतर्गत निर्बंधांचे पालन केले पाहिजे; तसेच, ध्वज फडकवण्याचा अधिकार हा एक पात्र अधिकार आहे, जो नागरिकांना हमी दिलेल्या पूर्ण अधिकारांपेक्षा वेगळा आहे आणि भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद १९ च्या संदर्भात त्याचा अर्थ लावला गेला पाहिजे. <ref name="Code2002" /> मूळ ध्वज संहितेमध्ये गणवेश, पोशाख आणि इतर कपड्यांवरही ध्वज वापरण्यास मनाई आहे. जुलै २००५ मध्ये भारत सरकारने काही प्रकारच्या वापरास परवानगी देण्यासाठी संहितेत सुधारणा केली. सुधारित संहितेनुसार ध्वज हा कंबरेखालील कपडे आणि अंतर्वस्त्रांवर वापरण्यास मनाई आहे. तसेच उशी, रुमाल किंवा इतर कापडांवर ध्वजाचे भरतकाम करण्यास देखील मनाई आहे. <ref name="Belt">{{स्रोत बातमी|last=Chadha, Monica|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/south_asia/4656963.stm|title=Indians can wear flag with pride|date=6 July 2005|publisher=BBC|access-date=18 February 2012}}</ref> ध्वज संहितेमध्ये खराब झालेल्या ध्वजांची विल्हेवाट लावणे देखील समाविष्ट आहे. खराब झालेले किंवा धूळीने माखलेले ध्वज बाजूला टाकले जाऊ शकत नाहीत किंवा अनादराने नष्ट केले जाऊ शकत नाहीत. ते ध्वज संपूर्णपणे खाजगीरित्या नष्ट केले पाहिजेत, शक्यतो जाळून किंवा ध्वजाच्या सन्मानाशी सुसंगत इतर कोणत्याही पद्धतीद्वारे ते नष्ट केले पाहिजेत. <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> === प्रदर्शन === [[File:IndiaFlagTwoNations.png|अल्ट=The Indian flag and another flag on crossed poles; the Indian flag is at the left.|इवलेसे|दुसऱ्या देशाच्या ध्वजासह भारतीय ध्वजासाठी प्रदर्शन संहिता]] ध्वज प्रदर्शित करण्याच्या योग्य पद्धतींबाबतचे नियमांनुसार, जेव्हा दोन ध्वज व्यासपीठामागील भिंतीवर आडवे पसरलेले असतात, तेव्हा त्यांचे फडके एकमेकांकडे असले पाहिजेत आणि भगवे पट्टे वरच्या बाजूस असायला हवेत. जर ध्वज एका लहान ध्वजस्तंभावर लावला असेल, तर हा ध्वज भिंतीच्या कोनात लावावा आणि त्यावरून ध्वज व्यवस्थित लावलेला असावा. जर दोन राष्ट्रध्वज ओलांडलेल्या रीतीने प्रदर्शित केले असल्यास, फडकावणे एकमेकांच्या दिशेने असले पाहिजे आणि ध्वज पूर्णपणे पसरलेले असले पाहिजेत. टेबल, लेक्चर, व्यासपीठ किंवा इमारतींना झाकण्यासाठी किंवा रेलिंगवर झेंडा लावण्यासाठी ध्वजाचा वापर कधीही कापड म्हणून करू नये.<ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> सार्वजनिक सभा किंवा कोणत्याही प्रकारच्या मेळाव्यात सभागृहात जेव्हा ध्वज प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो नेहमी उजवीकडे (बघणाऱ्यांच्या डावीकडे) असावा, कारण हे अधिकाराचे स्थान मानले जाते. त्यामुळे सभागृहात किंवा इतर सभेच्या ठिकाणी वक्त्याच्या शेजारी ध्वज प्रदर्शित करताना तो वक्त्याच्या उजव्या हाताला लावला पाहिजे. जेव्हा तो सभागृहात इतरत्र प्रदर्शित केला जातो तेव्हा तो प्रेक्षकांच्या उजवीकडे असावा. वरच्या बाजूला भगवा पट्टा लावून ध्वज पूर्णपणे पसरलेला असावा. व्यासपीठामागील भिंतीवर उभा टांगलेला असल्यास, भगवी पट्टी ही ध्वजाच्या वरच्या बाजूला फडकावलेल्या दोरीसह, प्रेक्षकांच्या डावीकडे असावी.<ref name="NIC2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> [[File:IndiaFlagParade.png|अल्ट=Sketch of eight people carrying flags in a procession, the first and last persons have the India tricolour|डावे|इवलेसे|ध्वज मिरवणूक]] मिरवणुकीत, परेडमध्ये किंवा इतर ध्वजांसह नेला जात असताना, हा ध्वज मोर्चाच्या उजवीकडे किंवा मध्यभागी एकटा असावा. एखाद्या पुतळ्याचे, स्मारकाचे किंवा फलकाचे अनावरण करताना ध्वज एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य बनू शकतो, परंतु वस्तूचे आवरण म्हणून त्याचा कधीही वापर करू नये. रेजिमेंटल रंगांचे, संघटनात्मक किंवा संस्थात्मक ध्वज हे सन्मान चिन्ह म्हणून बुडविले जाऊ शकतात; परंतु या ध्वजाचा सन्मान म्हणून एखाद्या व्यक्तीला किंवा वस्तूला तो कधीही बुडवू नये. ध्वज फडकवण्याच्या किंवा उतरवण्याच्या समारंभाच्या वेळी, किंवा परेडमध्ये तसेच समीक्षण चालू असेल तेव्हा ध्वज जात असताना, उपस्थित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी ध्वजाकडे तोंड करून सावधान स्थितीत उभे राहावे. गणवेशात उपस्थित असलेल्यांनी योग्य सलामी द्यावी. जेव्हा ध्वज हलत्या स्तंभात असतो, तेव्हा उपस्थित व्यक्ती सावधान स्थितीत उभ्या राहतील किंवा ध्वज त्यांच्याजवळून जाताना सलामी देतील. एक मान्यवर डोक्याचा गणवेश परिधान न करता सलामी घेऊ शकतो. ध्वजवंदन झाल्यानंतर [[राष्ट्रगीत (भारत)|राष्ट्रगीत]] वाजवावे.<ref name="NIC3">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}</ref> वाहनांवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याचा विशेषाधिकार हा राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान, राज्यांचे [[भारतामधील राज्यांचे राज्यपाल|राज्यपाल आणि नायब राज्यपाल]], मुख्यमंत्री, [[भारताचे केंद्रीय मंत्रिमंडळ|केंद्रीय मंत्री]], [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदेचे]] सदस्य, [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|भारतीय राज्यांच्या]] विधीमंडळाचे सदस्य [[विधानसभा|(विधानसभा]] आणि [[विधान परिषद]] ), [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय]] आणि [[भारतामधील उच्च न्यायालयांची यादी|उच्च न्यायालयांचे]] न्यायाधीश आणि [[भारतीय लष्कर|लष्कर]], [[भारतीय नौदल|नौदल]] आणि [[भारतीय वायुसेना|हवाई दलाचे]] ध्वज अधिकारी यांनाच मर्यादित आहे. ध्वज हा गाडीच्या मध्यभागी किंवा समोरच्या उजव्या बाजूला घट्ट चिकटलेल्या अवस्थेत कर्मचाऱ्यांकडून फडकवला जातो. जेव्हा एखादा परदेशी मान्यवर सरकारने उपलब्ध करून दिलेल्या गाडीमधून प्रवास करतो, तेव्हा गाडीच्या उजव्या बाजूला भारतीय ध्वज फडकवावा, तर परदेशाचा ध्वज हा डाव्या बाजूला फडकावा. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान परदेश दौऱ्यावर असलेल्या विमानावर ध्वज फडकवावा. राष्ट्रध्वजाबरोबरच भेट देण्यात येणाऱ्या देशाचाही ध्वज फडकवावा; तथापि, जेव्हा विमान संबंधित देशत उतरेल तेव्हा त्याऐवजी संबंधित देशांचे राष्ट्रध्वज फडकवले जातील. राष्ट्रपतींना भारतात घेऊन जाताना, राष्ट्रपती ज्या बाजूला बसतात किंवा उतरतात त्या बाजूला ध्वज लावला जातो; ध्वज हा रेल्वे गाड्यांवरही अशाच प्रकारे फडकवला जातो, परंतु जेव्हा ट्रेन थांबलेली असते किंवा रेल्वे स्थानकाजवळ येते तेव्हाच तो लावला जातो. जेव्हा भारतीय ध्वज हा इतर राष्ट्रध्वजांसह भारतीय भूभागावर फडकतो, तेव्हा सामान्य नियम असा आहे की भारतीय ध्वज हा सर्व ध्वजांचा प्रारंभ बिंदू असावा. जेव्हा ध्वज एका सरळ रेषेत लावले जातात, तेव्हा सर्वात उजवा ध्वज (ध्वजाच्या दिशेने पाहणाऱ्याच्या सर्वात डावीकडे) हा भारतीय ध्वज असतो, त्यानंतर इतर राष्ट्रीय ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. वर्तुळात ठेवल्यावर भारतीय ध्वज हा पहिला बिंदू असतो आणि त्यानंतर इतर ध्वज वर्णक्रमानुसार असतात. अशा रचनेत इतर सर्व ध्वज अंदाजे समान आकाराचे असले पाहिजेत आणि इतर कोणताही ध्वज भारतीय ध्वजापेक्षा मोठा नसावा. प्रत्येक राष्ट्रध्वज त्याच्या खांबावरून फडकवावा आणि कोणताही ध्वज दुसऱ्यापेक्षा उंच ठेवू नये. पहिला ध्वज असण्यासोबतच, भारतीय ध्वज वर्णक्रमानुसार पंक्ती किंवा वर्तुळात देखील ठेवला जाऊ शकतो. ओलांडलेल्या खांबावर ठेवल्यावर भारतीय ध्वज दुसऱ्या ध्वजाच्या समोर आणि दुसऱ्या ध्वजाच्या उजवीकडे (निरीक्षकाच्या डावीकडे) असावा. या नियमाचा एकमेव अपवाद म्हणजे जेव्हा तो संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या ध्वजासह फडकवला जातो, तेव्हा तो भारतीय ध्वजाच्या उजवीकडे ठेवला जाऊ शकतो. जेव्हा कॉर्पोरेट ध्वज आणि जाहिरात बॅनरसह गैर-राष्ट्रीय ध्वजांसह भारतीय ध्वज प्रदर्शित केला जातो, तेव्हा नियम असे सांगतात की जर ध्वज स्वतंत्र कर्मचाऱ्यांवर असतील तर, भारताचा ध्वज मध्यभागी असावा किंवा त्याच्या दृष्टिकोनातून सर्वात दूर डावीकडे असावा. दर्शक, किंवा गटातील इतर ध्वजांपेक्षा कमीत कमी एका ध्वजाची रुंदी जास्त. त्याचा ध्वजध्वज गटातील इतर खांबांसमोर असला पाहिजे, परंतु जर ते एकाच कर्मचाऱ्यावर असतील तर तो सर्वात वरचा ध्वज असावा. जर ध्वज मिरवणुकीत इतर ध्वजांसह नेला गेला असेल, तर तो मिरवणुकीच्या मिरवणुकीच्या डोक्यावर असला पाहिजे किंवा रांगेत रांगेत ध्वज घेऊन गेला असेल तर तो मिरवणुकीच्या उजवीकडे नेला पाहिजे. === ध्वज अर्ध्यावर फडकवणे === शोक म्हणून ध्वज अर्ध्यावर फडकवावा . असे करण्याचा निर्णय भारताच्या राष्ट्रपतींवर आहे, जो अशा शोकाचा कालावधी देखील ठरवतो. जेव्हा ध्वज अर्ध्या मास्टवर फडकवायचा असेल, तेव्हा तो प्रथम मस्तकाच्या शीर्षस्थानी उंचावला पाहिजे आणि नंतर हळू हळू खाली केला पाहिजे. फक्त भारताचा ध्वज अर्धा फडकतो; इतर सर्व ध्वज सामान्य उंचीवर राहतात. राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती किंवा पंतप्रधान यांच्या निधनानंतर देशभरात ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. नवी दिल्ली आणि लोकसभेचे अध्यक्ष, सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश आणि केंद्रीय मंत्री यांच्या मूळ राज्यामध्ये ते अर्धवट उडवले जाते. राज्यपाल, उपराज्यपाल आणि मुख्यमंत्र्यांच्या मृत्यूनंतर संबंधित राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये ध्वज अर्ध्यावर फडकवला जातो. प्रजासत्ताक दिन (२६ जानेवारी), स्वातंत्र्य दिन (१५ ऑगस्ट), [[गांधी जयंती]] (२ ऑक्टोबर) किंवा राज्य स्थापनेच्या वर्धापनदिनानिमित्त भारतीय ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही, त्याशिवाय मृत व्यक्तीचे पार्थिव असलेल्या इमारतींवर. तथापि, अशा परिस्थितीतही, इमारतीवरून मृतदेह हलवताना ध्वज पूर्ण-मास्टपर्यंत उंचावला पाहिजे. . <ref name="NIC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|title=Flag Code of India|date=25 January 2006|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm|archive-date=10 January 2006|access-date=11 October 2006}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20060110155908/http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm "Flag Code of India"]. Ministry of Home Affairs, Government of India. 25 January 2006. Archived from [http://mha.nic.in/nationalflag2002.htm the original] on 10 January 2006<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">11 October</span> 2006</span>.</cite></ref> ==फडकवण्याची नियमावली== भारत देशाच्या अस्मितेचे [[प्रतीक]] असलेला राष्ट्रध्वज तिरंगा राष्ट्रीय सण व अन्य महत्त्वपूर्ण दिवशी सन्मानपूर्वक फडकवला जातो. राष्ट्राचे प्रतीक असलेल्या राष्ट्रध्वजाला फडकावित असताना त्याचा कुठल्याही प्रकारे अवमान होणार नाही, यासाठी काही नियम करण्यात आले आहेत. केंद्रीय गृह मंत्रालयाच्या वतीने भारतीय राष्ट्रध्वज संहिता तयार करण्यात आली आहे. ध्वज संहितेबाबत नागरिकांमध्ये जागृती निर्माण व्हावी, अशी अपेक्षा व्यक्त करण्यात आली आहे. राष्ट्रीय ध्वजाबाबत संहिता तयार करण्यात आल्याचे खूप कमी भारतीयांना माहिती असते. संहितेनुसार महत्त्वाचे राष्ट्रीय कार्यक्रम, सांस्कृतिक व मैदानी खेळाच्या वेळी ध्वज संहितांनुसार जेव्हा राष्ट्रीय ध्वज फडकविला जातो तेव्हा त्याला सन्मानपूर्वक उच्च स्थान दिले जाते. राष्ट्रीय ध्वज अशा जागेवर फडकवला जातो की, तेथून तो ध्वज सगळ्यांना दिसतो.. शासकीय इमारतीवर राष्ट्रध्वज फडकवण्याची प्रथा आहे. रविवार व अन्य सुटीच्या दिवशीही सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत ध्वज फडकवला जातोच. प्रतिकूल हवामानातही ध्वज फडकवणे आवश्यक असते. संहितेनुसार राष्ट्रध्वज नेहमी स्फूर्तीने फडकवला पाहिजे व आदरपूर्वक ध्वज हळूहळू उतरवला जातो.. ध्वज फडकवताना व उतरवताना बिगूल वाजविण्याची प्रथा आहे. ध्वज कुठल्याही इमारतीच्या खिडकी अथवा दर्शनी भागात आडवा व तिरपा फडकवताना ध्वजातील केशरी रंगांचा पट्टा हा वरच्या बाजूला असतो. प्लॅस्टिकचा ध्वज वापरण्यास मनाई असते. राष्ट्रध्वज सभेच्या वेळी फडकविताना अशा पद्धतीने फडकाविला गेला पाहिजे की, मान्यवराचे तोंड हे उपस्थिताकडे पाहिजे व ध्वज हा त्यांच्या डाव्या बाजूला पाहिजे. अथवा ध्वज भिंतीवर असेल तर मान्यवरांच्या मागे व भिंतीवर आडवा फडकाविला पाहिजे. कुठल्या पुतळ्याचे अनावरण असेल तर ध्वज सन्मानपूर्वक व वेगळ्या पद्धतीने फडकविला गेला पाहिजे. ध्वज गाडीवर लावताना गाडीच्या बॉनेटवर एक दंड उभा करावा व त्यावर फडकवावा. संहितेनुसार राष्ट्रीय ध्वज कुठल्या मिरवणूक किंवा परेडच्या व्यक्तीच्या उजव्या हातात ध्वज असावा. जर इतरही ध्वज असतील तर त्यांच्या मध्यभागी राष्ट्रध्वज असला पाहिजे. फाटलेला, मळलेला ध्वज फडकविला जाता कामा नये. कोणत्या व्यक्तीला अथवा वस्तूला वंदन करताना ध्वज जमिनीच्या दिशेने झुकवू नये. इतर ध्वजांची पताका अथवा ध्वज राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच लावू नये. राष्ट्रध्वजाचा उपयोग वक्त्याचे व्यासपीठ झाकण्यासाठी अथवा ते सजविण्यासाठी करू नये. केशरी पट्टा जमिनीच्या बाजूने ठेवून ध्वज फडकविला जाऊ नये. तसेच राष्ट्रध्वजाला माती व पाण्याचा स्पर्श होऊ देऊ नये. ध्वज फडकविताना तो फाटणार नाही, अशा पद्धतीने बांधला पाहिजे.ध्वजाचा दुरुपयोग थांबविण्यासंदर्भात स्पष्ट दिशा ठरविण्यात आली आहे. त्यानुसार राजकीय व्यक्ती, केंद्रीय सैनिक दलाच्या संबंधित व्यक्तीच्या अंत्ययात्रेव्यतिरिक्त इतरत्र कोठेही त्याचा उपयोग करू नये. ध्वज कुठलेही वाहन, रेल्वे, जहाजावर लावला जाऊ शकत नाही. ध्वजाचा उपयोग घराच्या पडद्यासाठी करू नये. कुठलाही पेहराव करताना ध्वजाचे कापड घेता येणार नाही. तसेच राष्ट्रध्वज गादी, रुमालावर काढू नये. राष्ट्रध्वजावर कुठेलीही लिखाण केले जात नाही किंवा त्यावर कुठलीही जाहिरात केली जात नाही. ध्वज ज्या खांबावर फडकविला जातो त्यावरही जाहिरात लावता येणार नाही. केवळ [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिन]] व [[स्वातंत्र्य दिन (भारत)|स्वातंत्र्य दिन]] याच दिवशी ध्वज फुलांच्या पाकळ्या ठेवून फडकविला जातो. राष्ट्रीय ध्वज फडकवताना अथवा उतरवताना उपस्थित नागरिक कवायतीच्या सावधान स्थितीत पाहिजेत. शासकीय पोषाखात असलेले सरकारी अधिकारी ध्वजाला मानवंदना देतील. जेव्हा ध्वज सैन्याच्या तुकडीतील जवानाच्या हातात असेल व तो सावधान स्थितीत उभा राहिल. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या जवळून ध्वज जात असताना त्यांनी ध्वजाला सन्मानपूर्वक मानवंदना दिली पाहिजे. आदरणीय व्यक्ती डोक्यावर टोपी न घालताही राष्ट्रध्वजाला मानवंदना देऊ शकतात. {{संदर्भ हवा}} ==राष्ट्रध्वजाचे साहित्यिक व सांस्कृतिक उल्लेख== भारतीय राष्ट्रध्वजाने राष्ट्रगीतांप्रमाणेच भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याच्या काळात आणि स्वातंत्र्य काळातही भारतीयांना प्रेरणा दिली आहे. विविध साहित्यात आणि राष्ट्रभक्ती गीतांमध्येही भारतीय राष्ट्रध्वजाचा गौरवला गेल्याचे दिसून येते. हिंदी कवी श्यामलाल गुप्त 'पार्षद' ह्यांनी लिहिलेल्या "''विजयी विश्व तिरंगा प्यारा, झंडा ऊंचा रहे हमारा।"'' ह्या गीतास १९३८ च्या काँग्रेस आधीवेशनात{{दुजोरा हवा}} 'झेंडा गीत' म्हणून स्वीकारले गेले.{{संदर्भ हवा}} स्वांत्र्य लढ्यासाठी लिहिलेल्या प्रेरणादायी गीतात बा.भ. बोरकरांनी ' ''चढवू गगनी निशाण, आमुचे चढवू गगनी निशाण, कोटि मुखांनी गर्जू जय जय स्वतंत्र हिंदुस्थान'' अशी त्यांच्या गीतातून गर्जना केली, "''अजिंक्य भारत, अजिंक्य जनता ललकारत सारे, ध्वज विजयाचा उंच धरा रे''" अशी ललकारी कवी योगेश्वर अभ्यंकरांनी दिली.{{संदर्भ हवा}} 'हिंदूस्तान की कसम' या हिंदी चित्रपटात मदन मोहन यांनी संगीत दिलेल्या हिंदूस्तान की कसम ह्या कैफी आजमी लिखीत मन्ना डे यांनी गायलेल्या गीतात कैफी आजमी म्हणतात, "दुनिया की याद अपना ये बॉंकेपन रहेगा, लहरायेगा तिरंगा जबतक गगन रहेगा, ये निशान है हमारा इस निशान कि कसम, 'हिंदूस्तान की कसम'... तर खैय्याम यांनी संगित बद्ध केलेल्या (गायकः महेन्द्र कपूर), 'तू जान ले पाकीस्तान' या गीतात गीतकार साहीर बजावतात , "... हम अपने तिरंगे झंडे के दुश्मन को, कुचलकर रख देंगे..." <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=F1jsp2X4qc8C&pg=PA50&lpg=PA50&dq=%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE+%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%87&source=bl&ots=iEkL-pd13F&sig=5yUnWrbVe08oqTX3b8yWS6ueG58&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiz3uWgnojTAhUMPo8KHQrUCxY4ChDoAQhGMAs#v=onepage&q&f=false|title=Rashtriya Filmi Geet|last=Author|first=No|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|isbn=9788171821631|language=hi}}</ref> पुणे आकाशवाणीवरून प्रकाशित सौ. अनुराधा ओक यांनी संगीतबद्ध केलेल्या || उंच आकाशी फडके तिरंगा || या ध्वजगीतातून "''देशप्रेमिंचा हा कैवारी | देशद्रोह्यांचा कट्टर वैरी | फितुरांना लावी सुरूंगा | उंच आकाशी फडके तिरंगा || १ ||''" अशा शब्दात भारतीय राष्ट्रध्वजाबद्दल आभिमान व्यक्त केलेला दिसून येतो.{{संदर्भ हवा}} स्वातंत्र्योत्तर गीत काव्यात लग्नाची वरात या मराठी चित्रपटात "''नभी तिरंगा लहरत ठेऊ, करु त्याचा सन्मान''" हे गीत स्वप्नील बांदोडकरांच्या आवाजात शब्दबद्ध केले गेले आहे.{{दुजोरा हवा}} भारतीय संविधानात नमूद नागरिकांच्या कर्तव्याप्रमाणे भारतीय नागरिकांनी राष्ट्रगीतासोबतच राष्ट्रध्वजाचा आदर करणे अभिप्रेत असते. <ref>https://marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/khandas/khand12/index.php/23-2015-01-14-06-25-27/10050-2012-07-19-04-32-22?showall=1&limitstart=</ref> ==उंच राष्ट्रध्वज== * पंजाब - **भारतातील पंजाब राज्यात अटारी येथे भारतीय सीमेच्या आत ३६० फूट (१०५ मीटर) उंचींचा भारतीय राष्ट्रध्वज आतापर्यंतचा (मार्च २०१७) सर्वाधिक उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज आहे. हा राष्ट्रध्वज १२० फूट लांब आणि ८० फूट रुंद एवढ्या आकाराचा आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.lokmat.com/storypage.php?catid=2&newsid=18771797|title=अटारी बॉर्डरवर सर्वांत उंच राष्ट्रध्वज, पाकिस्तानचा हेरगिरीचा कांगावा|date=2017-03-06|work=Lokmat|access-date=2018-09-02|language=mr}}</ref> * महाराष्ट्र - **पुण्यातील कात्रज येथील नानासाहेब पेशवे जलाशयाच्या परिसरात पुणे महानगरपालिकेने उभारलेला २३७ फूट (७२ मीटर) उंचीचा भारतीय राष्ट्रध्वज दैनिक लोकसत्ता वृत्तानुसार महाराष्ट्र राज्यातील आता पर्यंतचा (ऑगस्ट २०१६) सर्वाधिक उंचीचा राष्ट्रध्वज आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.loksatta.com/pune-news/237-feet-tall-nations-flag-1285398/lite/|title=२३७ फूट उंचीचा राष्ट्रध्वज|date=2016-08-17|work=Loksatta|access-date=2018-09-02|language=mr-IN}}</ref> **कोल्हापूर येथील ध्वज ८२ मीटर उंचीचा आहे. **पुण्यातील निगडी भक्ति-शक्ती उद्यानात २५-१२-२०१७ रोजी उभारलेला राष्ट्रध्वज १०७ मीटर उंचीचा आहे. या ध्वजाच्या कापडाची लांबी-रुंदी १२० गुणिले ९० फूट आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/huge-national-flag-to-unfurl-at-nigdi-on-republic-day/articleshow/62451365.cms|title=Huge national flag to unfurl at Nigdi on Republic Day - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-09-02}}</ref> *झारखंड - **झारखंडची राजधानी रांची येथील पहाडी मंदिराशेजारी सुमारे २९३ फ़ुट(८९ मीटर) उंचीचा ध्वज २३ जानेवारी २०१६ रोजी फडकवण्यात आला<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.financialexpress.com/india-news/fate-of-293-feet-flagpole-at-ranchis-pahari-mandir-tourist-destination-tallest-flag/1282293/|title=Fate of 293-feet flagpole at Ranchi’s Pahari Mandir in limbo as Jharkhand plans to develop it as tourist destination|date=१६-०८-२०१८|work=The Financial Express|access-date=१८-१०-२०१८|language=अमे.- इंग्रजी}}</ref> ==ग्रंथ== ===ललितेतर=== * ध्वजप्रणाम लेखक प्रा. भा.स. गोडबोले <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bookganga.com/eBooks/Books/details/5425766260111696694?BookName=Dhwajpranam|title=ध्वजप्रणाम-Dhwajpranam by Prof. B. S. Godbole - Anubandh Prakashan - BookGanga.com|संकेतस्थळ=www.bookganga.com|ॲक्सेसदिनांक=2018-09-02}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} n39b4367vn6499ruwcxavznelglc6qa 0 29942 2143692 1495743 2022-08-07T05:19:11Z अभय नातू 206 अभय नातू ने लेख [[टिमेसेन मारूमा]] वरुन [[टिमिसेन मारूमा]] ला हलविला: शुद्धलेखन wikitext text/x-wiki {{Stub-झिम्बाब्वेचा क्रिकेट खेळाडू}} [[वर्ग:झिम्बाब्वेचे क्रिकेट खेळाडू|मारूमा,टिमेसेन]] [[वर्ग:रिकामी पाने]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] c31e8v6aim9nvcaf5jo5iimd66qpg75 2143696 2143692 2022-08-07T05:19:47Z अभय नातू 206 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki {{Stub-झिम्बाब्वेचा क्रिकेट खेळाडू}} [[वर्ग:झिम्बाब्वेचे क्रिकेट खेळाडू|मारूमा,टिमेसेन]] [[वर्ग:रिकामी पाने]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] [[वर्ग:इ.स. १९८८ मधील जन्म]] dms9r8eln1b0jdli87uuoano36wtza5 0 31783 2143683 1941581 2022-08-07T05:10:14Z अभय नातू 206 पहिले वाक्य wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''सापशिडी''' हा एक बैठा [[खेळ]] आहे. यात फासे टाकून दोन किंवा अधिक खेळाडू आपली सोंगटी शेवटच्या घरात नेण्याचा प्रयत्न करतात. {{विस्तार}} [[वर्ग:बैठे खेळ]] 9fjq7vscaf665dx3xfwfrgletcqkgld 0 44828 2143668 2106297 2022-08-07T04:52:22Z 2409:4042:2D9C:22F3:0:0:99CB:5714 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट चळवळ चरित्र | नाव = ओम अहिरे | चित्र =ओम अहिरे 1929.jpg | चित्र रुंदी = 200px | चित्र शीर्षक = ओमचे छायाचित्र | टोपणनाव = भागनवाला | जन्मदिनांक = २८ सप्टेंबर १९०७ | जन्मस्थान = [[ल्यालपूर]], [[पंजाब प्रदेश|पंजाब]], [[भा | मृत्युस्थान = [[लाहोर]], [[पंजाब प्रदेश|पंजाब]], [[ब्रिटिश भारत]] | चळवळ = [[भारतीय स्वातंत्र्यलढा]] | संघटना = नौजवान भारत सभा</br>कीर्ती किसान पार्टी</br>[[हिंदुस्तान सोशालिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन]] | पत्रकारिता लेखन = अकाली, अनुवाद 'मेरा आयरिश स्वतंत्रता संग्राम' | पुरस्कार = | स्मारके = | धर्म = [[नास्तिक]]| प्रभाव = [[समाजवाद]], [[साम्यवाद|कम्युनिस्ट]] | प्रभावित = [[चंद्रशेखर आझाद]] | वडील नाव = सरदार किशनसिंग संधू | आई नाव = विद्यावती | पती नाव = | पत्नी नाव = | अपत्ये = | स्वाक्षरी चित्र = | तळटिपा = }} '''ओमसिंग''' (<small>पंजाबी उच्चारण:</small> <small>([https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/91/Hi-BhagatSingh.ogg ऐका])</small> जन्म २८ सप्टेंबर इ.स. १९०७ - २३ मार्च १९३१) एक भारतीय [[क्रांतिकारक]] होते. हिंदुस्थानातील ब्रिटिश साम्राज्याविरुद्धच्या लढ्यात त्यांनी केलेल्या दोन हिंसात्मक कार्यांमुळे वयाच्या २३व्या वर्षी त्यांना फाशीची शिक्षा देण्यात आली. डिसेंबर १९२८ मध्ये, भगतसिंग आणि त्याचे सहकारी, [[शिवराम हरी राजगुरू|शिवराम राजगुरू]] यांनी २१ वर्षीय ब्रिटिश पोलीस अधिकारी जॉन साँडर्सला [[लाहोर]] येथे गोळ्या घालून ठार मारले. जेम्स स्कॉट ह्यांना ठार मारण्याचा हेतू असताना चुकून साँडर्स बळी पडला. पोलीस अधिक्षक जेम्स स्कॉट याने हिंदुस्थानातील लोकप्रिय राष्ट्रवादी नेते [[लाला लजपत राय]] ह्यांच्यावर लाठी चार्जचा आदेश देऊन त्यांना जबर जखमी केले. त्यामुळे लाला लजपत राय दोन आठवड्यांनंतर मरण पावले. त्यांच्या मृत्यूचा बदला म्हणून भगतसिंगांनी स्कॉटला मारण्याचा बेत केला होता. त्याच्या या कटात [[चंद्रशेखर आझाद]] व [[शिवराम हरी राजगुरू]] सहभागी होते. त्यानंतर भगतसिंग व राजगुरू यांचा शोध घेत असल्याचे पाहून चंद्रशेखर आझाद ह्यांनी चानन सिंघ नावाच्या भारतीय पोलीस अधिकाऱ्याला मारले.{{संदर्भ हवा}} == सुरुवातीचे जीवन == भगतसिंगचा जन्म १९०७ साली तत्कालीन पंजाब प्रांतातील ल्यालपूर जिल्ह्यातील बंगा गावात झाला. त्याच्या आईचे नाव विद्यावती व वडिलांचे किशन सिंग होते. ज्यावेळेस त्याच्या वडिलांची व दोन काकांची तुरुंगातून सुटका झाली, त्याच सुमारास भगतसिंगांचा जन्म झाला. त्यांच्या कुटुंबातील बरेच सदस्य भारतीय स्वातंत्र्यआंदोलनात सामील झाले होते, तर काही महाराजा रणजितसिंगाच्या सैन्यात होते. काही कुटुंबीय सामाजिक कार्यांमध्ये सक्रिय होते. त्याचे वडील व काका हे करतार सिंग साराभा व हर दयाल ह्यांच्या [[गदर पार्टी|गदर पार्टीचे]] सदस्य होते.{{संदर्भ हवा}} त्यांच्या वयाच्या इतर शीख मुलांसारखे ते लाहोरच्या खालसा हायस्कूल येथे गेले नाहीत. त्यांच्या आजोबांना त्या शाळेतील लोकांची ब्रिटिश सरकारप्रती असलेली निष्ठा मंजूर नव्हती. बारा वर्षे वय असताना [[जालियनवाला बाग]] हत्याकांडाच्या नंतर भगतसिंगाने ती जागा पाहिली. १४ वर्षे वय असतांना गुरुद्वारात नानकाना साहेब येथे अनेक लोकांना ठार मारण्याविरुद्धच्या आंदोलनात ते सामील झाले. गांधीजींनी [[असहकार चळवळ]] बंद केल्यानंतर भगतसिंगांचा अहिंसेच्या मार्गाबद्दल भ्रमनिरास झाला. त्यानंतर भगतसिंग युवा क्रांतिकारी चळवळीमध्ये सामील झाले, व ब्रिटिश सरकारचा हिंसक मार्गाने पाडाव करण्यासाठीच्या विचारांचे समर्थक झाले. इटालीच्या जोसेफ मॅझिनीच्या 'यंग इटाली' नावाच्या गटापासून प्रेरित होऊन भगतसिंगाने मार्च १९२६ मध्ये 'नवजवान भारत सभा' स्थापन केली. ते हिंदुस्तान सोशालिस्ट रिपब्लिकन संघाचे सदस्य झाले. या संघटनेत चंद्रशेखर आझाद, रामप्रसाद बिस्मिल, शहिद अशफाखल्ला खान सारखे दिग्गज होते. नंतर एक वर्षाने विवाह टाळण्यासाठी भगतसिंग घर सोडून कानपूरला निघून गेला. एका पत्रात त्याने लिहिले आहे की, 'माे जीवन मी हे सर्वोत्कृष्ट कामासाठी समर्पित केले आहे. देशाचे स्वातंत्र्य हे माझे ध्येय आहे. त्यामुळे, कोणताच आराम किंवा कोणतेच भौतिक सुख माझे आमि़ष असू शकत नाही'.{{संदर्भ हवा}} ==भगतसिंगांचे वाचन== भगतसिंगांचा वाचनव्यासंग दांडगा होता. क्रांतिसाहित्याने त्यांना जणू झपाटून टाकले होते. सचिंद्रनाथ संन्याल यांचे 'बंदी जीवन' हे त्यांना प्रभावित करणारे बहुधा पहिले पुस्तक असावे. ऑस्कर वाईल्डचे 'व्हेरा-दि निहिलिस्ट', क्रोपोटकिनचे 'मेमॉयर्स', [[मॅझिनी]] व गॅरिबाल्डी यांची चरित्रे, वॉल्टेर, रूसो व बकुनिनचे अनेक ग्रंथ त्यांनी वाचले होते. त्यांनी वाचलेल्या पुस्तकांची यादी फार मोठी होती. त्या यादीत विक्टर ह्युगोची 'ला मिझरेबल', हॉलकेनचे 'इटर्नल सिटी', अप्टन सिंक्लेअरची 'क्राय फॉर जस्टिस', रॉस्पिनची 'व्हॉट नेव्हर हॅपन्ड', गॉर्कीची 'मदर' ह्या कादंबऱ्याही होत्या. देशातील व परदेशातील अनेक देशभक्तांची चरित्रे व समाजक्रांतीचे अनेक ग्रंथ त्यांनी अभ्यासले होते.जर क्रांती व्ह्यायला हवी असेल तर समाजाची मानसिकता त्या दृष्टीने घडविली पाहिजे व तसे होण्यासाठी क्रांतिवाङ्मयाचा प्रसार अपरिहार्य़ आहे असे त्यांचे मत होते. त्यांनी फ्रेंच क्रांतिकारक व्हिलांत वाचला होता. साम्यवादी समाजरचना व शोषणमुक्त सक्षम समाज घडविण्यासाठी त्यांनी [[लेनिन]], मार्क्स, टॉलस्टाॅय, गॉर्की, बकुनिन यांचे साहित्य अभ्यासले होते. ==वक्ते, पत्रकार, अनुवादक आणि नाट्याभिनेते== भगतसिंग हे उत्तम वक्ते होते. १९२४-२५ च्या सुमारास [[बेळगाव]] येथे झालेल्या काँग्रेस अधिवेशनास ते 'अकाली' या पत्राचे प्रतिनिधी म्हणून उपस्थित होते. अधिवेशन संपल्यानंतर ते त्यांचे प्रेरणास्थान असलेल्या [[छत्रपती शिवाजी]] महाराजांच्या राजधानीवर म्हणजे रायगडावर गेले. तेथे त्यांनी तेथील पवित्र माती आपल्या कपाळाला लावून स्वातंत्र्याच्या प्रतिज्ञेचा पुनरुच्चार केला. पत्रकार म्हणून त्यांनी 'वीर अर्जुन', 'प्रताप', इत्यादी दैनिकांत काम केले होते. पत्रकारिता करतानाच त्यांच्यातला लेखक जागा झाला. सोहनसिंग जोशी यांचे 'कीर्ती', कानपूरचे 'प्रभा', दिल्लीचे 'महारथी'नी अलाहाबादचे 'चॉंद' या नियतकालिकात ते लेखन करत असत. त्यांनी आयरिश क्रांतिकारक डॉन ब्रिन याच्या पुस्तकाचा अनुवाद 'मेरा आयरिश स्वतंत्रता संग्राम' हा बलवंतसिंग या नावाने केला. [[लाला लजपतराय]] यांच्या मृत्यूनंतर त्यांनी 'चॉंद'च्या फाशी विशेषांकात 'निर्भय', 'बलवंत', व 'ब्रिजेश' या नावाने अनेक लेख लिहिले. महाविद्यालयीन जीवनात पंजाबातील हिंदी साहित्य संमेलनानिमित्त पारितोषिकासाठी विद्यार्थ्यांकडून मागवलेल्या निबंधांत 'नॅशनल कॉलेज' तर्फे पाठविण्यात आलेला भगतसिंगांचा निबंध अव्वल ठरला होता. भगतसिंगांनी 'राणा प्रताप', 'दुर्दशा',' सम्राट चंद्रगुप्त' या नाटकांतून भूमिकाही केल्या होत्या; पुढे सरकारने या नाटकांवर बंदी घातली. == स्वातंत्र्यसंग्रामातील क्रांतिकार्य == ९ सप्टेंबर १९२५ रोजी भगतसिंगांच्या पुढाकाराने व आग्रहाने क्रांतिकारकांच्या गुप्त संघटनेचे नाव 'हिंदुस्थान सोशालिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन' असे ठेवण्यात आले. असोसिएशन हा भाग समाजप्रबोधन, माहितीपत्रके, साहित्य सामग्रीची जमवाजमव, भूमिगतांना आश्रय देणे यासाठी तर 'आर्मी' हा भाग प्रत्यक्ष क्रांतिकार्यासाठी असे विभाजन केले गेले. हुतात्मा [[चंद्रशेखर आझाद]] हे मुख्य समन्वयक व सेनेचे 'मुख्य सेनापती' तर भगतसिंग यांच्यावर संघटनेचे समन्वयक व दोहोंचे सदस्य व नियंत्रक अशी कामगिरी सोपविली गेली. या संघटनेचे स्वप्न व एकमेव ध्येय म्हणजे सशस्त्र क्रांतीद्वारे इंग्रज सरकार उलथून टाकून भारतीय संघराज्याची स्थापना केली.[File:Statues of Bhagat Singh, Rajguru and Sukhdev.jpg|thumb|भारत-पाकिस्तान सीमेवरील [https://en.wikipedia.org/wiki/Hussainiwala?oldformat=true हुसेनवाला], जिल्हा [[फिरोजपूर]],[[पंजाब]] नजीक उभारलेले भगतसिंग, राजगुरू आणि सुखदेव यांचे पुतळे ] खून करून, दरोडे घालून वा चार इंग्रजांना ठार करून काही स्वातंत्र्य मिळणार नाही असा त्यांचा उपहास वा धिक्कार केला गेला तरी प्रत्यक्ष त्यांचे कार्य हे साक्षात राजसत्ता उलथून टाकण्यासाठी केलेले एक योजनाबद्ध स्वातंत्र्यसमर होते. याचा प्रत्यक्ष पुरावा म्हणजे अभियोगात सरकारने ठेवलेले आरोपपत्र होय. ==आरोपपत्र== "वर निर्दिष्ट केलेल्या आरोपींनी ब्रिटिश हिंदुस्थानात [[लाहोर]] आणि इतर ठिकाणी निरनिराळ्या वेळी अन्य कित्येक सहकाऱ्यांसह १९२४ सालापासून ते अटक होईपर्यंत राजाविरुद्ध सशस्त्र युद्ध करण्याचा, त्याचे हिंदुस्थानावरील सार्वभौमत्व हिरावून घेण्याचा आणि अवैध बळाचा वापर करून किंवा धाक दाखवून हिंदुस्थानात विधिवत स्थापित झालेले सरकार उलथून टाकण्याचा कट केला आणि त्या उद्दिष्टासाठी माणसे, शस्त्रे आणि दारुगोळा जमा केला व अन्य मार्गाने सिद्धता केली. हे उद्दिष्ट गुप्त ठेवले तर युद्ध करणे सोपे जाईल म्हणून ही उद्दिष्टे त्यांनी गुप्त ठेवली. त्यांनी व इतर आरोपींनी 'हिंदुस्थान सोशालिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन' व 'हिंदुस्थान सोशालिस्ट रिपब्लिकन आर्मी' या संस्थांची स्थापना केली. हिंदुस्थानातील ब्रिटिश सरकार उलथून टाकून त्या ठिकाणी एका संयुक्त प्रजासत्ताक सरकाराची स्थापना करण्याच्या उद्देशाने ब्रिटिश हिंदुस्थानात लाहोर आणि इतर ठिकाणी बैठकी घेतल्या. आरोपींनी आपली उद्दिष्टे पुढील मार्गांनी साध्य करण्याचा प्रयत्‍न केला :- १) बँका फोडण्यासाठी व आगगाड्या लुटण्यासाठी शस्त्रे, माणसेनी पैसा तसेच दारुगोळा जमवणे. २) हत्या करण्यासाठी व सरकार उलथून पाडण्यासाठी शस्त्रे व बॉंब व स्फोटके यांची निर्मिती करणे. ३) ब्रिटिश हिंदुस्थानात सरकारचे साहाय्यक वा पक्षपाती असणाऱ्या पोलीस वा इतर अधिकाऱ्यांचे आणि लोकांचे, कटाच्या उद्दिष्टांत खंड पाडणाऱ्या तसेच आपल्या संघटनेला अनिष्ट वाटणाऱ्या लोकांचे वध करणे. ४) आगगाड्या उडविणे. ५) क्रांतिकारक आणि राजद्रोही वाङ्मयाची निर्मिती, प्रसार व संग्रह करणे. ६) तुरुंगांतून दंडितांची व इतरांची सुटका करणे. ७) कटात सहभागी होण्यासाठी सुशिक्षित तरुणांना चिथावणी देणे आणि, ८) हिंदुस्थानात क्रांती घडवून आणण्यात स्वारस्य असणाऱ्या परदेशातील व्यक्तींकडून वर्गणीच्या रूपात पैसा गोळा करणे. सदर आरोपपत्र वाचताच प्रत्येक भारतीयाची मान अभिमानाने उंचावेल, की स्वातंत्र्ययुद्धाचा असा महान उद्गाता आमच्या या देशात होऊन गेला. == भगतसिंगांचे विचार == बालपण आजोबांच्या आर्यसमाजी संस्कारात घालवलेले व शालेय जीवनात रोज नित्य नेमाने सकाळ व सायंकाळ प्रार्थना करणारे व गायत्री मंत्रांचा जप करणारे भगतसिंग पुढे क्रांतिपर्वात पूर्णपणे [[निरीश्वरवादी]] झाले. यामुळे त्यांना 'आत्मप्रौढी व घमेंड यांची बाधा झाली आहे असेही उठवले गेले. मात्र ऑक्टोबर १९३० मध्ये त्यांनी लिहिलेले "मी निरीश्वरवादी का?" हे प्रकटन वाचल्यावर त्यांच्या महान व्यक्तिमत्त्वाची ओळख पटते. समाज हा प्रगत असावा; प्रत्येक घटना, समज वा परंपरा या विचाराच्या ऐरणीवर घासून त्या पटल्या तरच स्वीकाराव्या, उगाच अंधश्रद्धेपोटी वा कुणाच्या व्यक्तिपूजेखातर कसोटीवर न उतरवता कोणतीही गोष्ट स्वीकारू नये, समाज हा समभावी व शोषणमुक्त असावा, समाजरचनेत व देशाच्या रचनेत धर्म, [[जात]] हे आड येऊ नयेत, उगाच कुणाचे स्तोम माजवून जनतेने आपल्या बुद्धीचा कस न लावता दबावामुळे पटत नसले तरी कुणीतरी मोठे सांगत आहे म्हणून जे वास्तविक नाही वा ज्याला तात्त्विक पाया नाही असे काही स्वीकारू नये. समाजाची सर्वांगीण प्रगती व्हावी, पाप-पुण्य, स्वर्ग-नरक, जन्म-पुनर्जन्म, ८४ लक्ष फेरे व त्यातून मुक्ती, मृत्यूनंतरचे जीवन, वगरे तर्कशुद्ध नसलेल्या गोष्टींवर अंधविश्वास न ठेवणारा कणखर समाज निर्माण व्हावा यासाठीच त्यांचा हा प्रयत्‍न होता. [[कामगार]] हा राज्याचा मुख्य घटक असावा, त्याचे भांडवलदारांकडून शोषण होऊ नये व राज्यकारभारात त्याला स्थान असावे असे भगतसिंगांचे आग्रही प्रतिपादन होते. अत्यंत प्रतिकूल व कष्टसाध्य असे जीवन समोर असताना ज्याचा मृत्यूनंतर स्वर्गप्राप्तीवर वा या जन्मात सत्कार्य केले असता मोक्ष मिळतो वा या जन्मात केलेल्या कृत्याचे फळ म्हणून पुढील जन्म अत्यंत सुखाचा जातो या गोष्टींवर विश्वास आहे त्याला समोर असलेला मृत्यू पुढील प्राप्तीच्या ओढीने सुसह्य वाटू शकतो. मात्र ज्याचा या गोष्टींवर जराही विश्वास नाही परंतु जो मातृभूमीला परदास्यातून मुक्त करणे व समाजाला शोषणातून मुक्त करून मानाचे जीवन प्राप्त करून देणे हेच आपल्या आयुष्याचे प्रथम व अखेरचे ध्येय समजतो. त्याचे जीवन हे अधिक खडतर परंतु अर्थपूर्ण असते असा त्यांचा सिंद्धान्त होता. जगात जर सर्वांत भयानक पाप असेल तर ते गरिबी व सर्वांत मोठा शाप कोणता असेल तर तो दास्य हाच आहे. आणि या दास्याला ईश्वरी कोप मानून त्या दास्यातून मुक्त होण्यासाठी बलिदानाला सज्ज होण्याऐवजी ईश्वराची करुणा भाकणे हे मूर्खपणा व पळपुटेपणाचे लक्षण आहे; तसेच मुक्तीसाठी ठोस प्रयत्‍न न करता केवळ प्राक्तनाला दोष देणे हे भ्याडपणाचे लक्षण आहे असे त्यांनी प्रतिपादिले. सुमारे दहा पाने भरेल इतके मोठे हे प्रकटन अत्यंत प्रभावी व भारून टाकणारे आहे.{{संदर्भ हवा}} हुतात्मा भगतसिंग यांच्या चरित्राचा अभ्यास केला असता आपल्याला समजते की त्यांनी केलेले बलिदान हे भावनेच्या आहारी जाऊन वा कसल्यातरी प्राप्तीसाठी केले नसून ते अत्यंत सुनियोजित, अत्यंत ध्येयबद्ध व प्रेरणादायक होते. आपण राहणार नाही, पण आपण लावलेल्या क्रांतिवृक्षाच्या सर्व फांद्या भले शत्रूने छाटून टाकल्या तरी पाळेमुळे घट्ट रुजून राहतील व हीच मुळे एक दिवस बंदिवासाच्या भिंती उन्मळून टाकतील हा त्यांचा दृढ विश्वास होता. त्यांना आदरांजली वाहताना कुसुमाग्रजांच्या खालील ओळी सार्थ वाटतात: भगत सिंग यांचे विचार खूप मोलाचे होते ते म्हणत जिंदगी तो अपने दम पार जी जाती ही, दुसरों के कंधोंपर तो सिर्फ जनाजे उठाये जाते हैं. <blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 2em;"> 'जरी न गातील भाट डफावर तुझे यशोगान, <br /> सफल जाहले तुझेच हे रे, तुझेच बलिदान' </blockquote> == भगतसिंग आणि गांधी == भगतसिंग, सुखदेव, राजगुरू यांना जी फाशी झाली ती कायदेमंडळात बॉंब फेकला म्हणून नाही, तर सौंडर्सच्या हत्येच्या आरोपाखाली त्यांना फाशी देण्यात आली. ही हत्या १७ डिसेंबर, १९२८ रोजी झाली होती. त्यावर खटला चालवण्यात आला आणि त्याच्या अखेरीस २३ मार्च, १९३१ रोजी फासावर लटकविण्यात आले. . [[महात्मा गांधी]]ंनी या संदर्भात लक्ष घालावे अशी त्यांना विनंती करण्यात आली. भगतसिंग व त्यांच्या सहकाऱ्यांची फाशीच्या शिक्षेतून सुटका व्हावी म्हणून १९ मार्च रोजी गांधींनी दिल्ली येथे व्हॉइसरॉय [[लॉर्ड आयर्विन]] यांची भेट घेतली. पण गांधींच्या रदबदलीचा काही उपयोग झाला नाही. परंतु या रदबदलीची बातमी पंजाबच्या तत्कालीन गव्हर्नरला मिळाली. ही रदबदली कदाचित यशस्वी होईल असे त्यांना वाटले. त्यामुळे २४ मार्च हा फाशीचा दिवस ठरला असूनही, आदल्या दिवशी रात्रीच [[लाहोर]]च्या तुरुंगात त्यांना फाशी देण्याचा कार्यक्रम उरकून घेण्यात आला. मुख्य म्हणजे २३ मार्च रोजीच गांधी यांनी आयर्विन यांना पत्र लिहून भगतसिंग, राजगुरू आणि सुखदेव यांची फाशीची शिक्षा रद्द करण्याविषयीचे आवाहन केले. पण त्याचा काही परिणाम झाला नाही.{{संदर्भ}} कालांतराने [[बीबीसी]]वर दिलेल्या मुलाखतीत आयर्विन यांनी आपल्या ताठरपणाचे समर्थन केले - "कायद्याची अंमलबजावणी करणे हे माझे कर्तव्य होते. मी भगतसिंगांसंबंधीचे कागदपत्र पाहिले व न्यायाची अंमलबजावणी करण्यात ढवळाढवळ न करण्याचे ठरवधीजींना पसंत नव्हता तरी त्यांच्याबद्दल गांधीजींना प्रचंड आदर होता. त्यांच्या फाशीनंतर ’यंग इंडिया’मध्ये लेख लिहून गांधीजींनी त्यांच्या हौतात्म्याला आदरांजली वाहली. == नास्तिकत्व == भगतसिंग हे [[नास्तिक]] होते. भगतसिंग यांच्यावर अनेक पुस्तके लिहिलेल्या प्रोफेसर चमनलाल यांनी सुद्धा ते नास्तिक असल्याचा दावा केला आहे. आणि या दाव्यांत तथ्य आहे, हे भगतसिंगांच्या "मी नास्तिक का झालो" या निबंधावरून स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} === मी नास्तिक का झालो?=== <blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 2em;"> "त्या दिवसापासून काही पोलीस अधिकारी मी नियमितपणे दोन वेळा देवाची प्रार्थना करावी म्हणून माझे मन वळवू लागले. मी तर नास्तिक होतो. फक्त शांततेच्या व आनंदाच्या काळातच मी नास्तिक असल्याची बढाई मारू शकतो, की अशा कठीण प्रसंगीदेखील मी माझ्या तत्त्वांना चिकटून राहू शकतो, याची माझ्यापुरती तरी मला कसोटी घ्यावयाची होती. बऱ्याच विचारान्ती मी निर्णय घेतला की देवावर विश्वास ठेवणे व त्याची प्रार्थना करणे हे माझ्याकडून होणार नाही. नाही, ते कधीही शक्य नाही. ती खरी कसोटीची वेळ होती आणि त्यातून मी यशस्वीपणे उत्तीर्ण होऊन बाहेर पडलो. इतर काही गोष्टींच्या बदल्यात स्वतःची मान वाचवण्याची इच्छा मी कोणच्याच क्षणी केली नाही. म्हणजे मी कट्टर नास्तिक होतो आणि आजपर्यंत नास्तिकच राहिलो आहे. त्या कसोटीला उतरणे ही साधी गोष्ट नव्हती. 'श्रद्धा' संकटांची व कष्टांची तीव्रता कमी करते, किंबहूना या गोष्टी ती सुखावहसुद्धा करू शकते. देवावरच्या विश्वासात माणसाला सांत्वन व बळकट राहावे लागते. वादळ आणि तुफानांमध्ये फक्त स्वतःच्या पायावरच उभे राहणे हा काही पोरखेळ नाही. अशा कसोटीच्या क्षणी गर्व, जर असलाच तर पार वितळून जातो. माणूस इतर सर्वसाधारण माणसांच्या श्रद्घांना बेदरकारपणे धुत्कारू शकत नाही, आणि त्याने जर असे केलेच तर आपण असाच निष्कर्ष काढला पाहिजे की त्याच्याकडे केवळ पोकळ ऐट नव्हे तर याहून दुसरी अशी काही शक्ती असली पाहिजे. सध्या माझी स्थिती ही नेमकी अशीच आहे. न्यायालयाचा निकाल हा आधीपासूनच ठरलेला आहे. आठवड्याभरात जाहीर व्हायचा आहे. मी माझ्या ध्येयासाठी प्राणाचा त्याग करत आहे याखेरीज दुसरे कोणते सांत्वन माझ्याकरता असू शकते?{{संदर्भ हवा}} एखादा देवावर विश्वास ठेवणारा [[हिंदू]] आपण पुढच्या जन्मी राजा म्हणून जन्मावे अशी अपेक्षा करत असेल, एखादा [[मुसलमान]] किंवा ख्रिस्ती आपल्या हाल-अपेष्टांचे व त्यागाचे बक्षीस म्हणून स्वर्गात भोगायला मिळणाऱ्या ऐश्वर्याची स्वप्ने पाहत असेल, पण मी कशाची अपेक्षा करावी? मला चांगली कल्पना आहे, की ज्या क्षणी माझ्या मानेभोवती फास आवळला जाईल आणि पायाखालची फळी खेचली जाईल तो शेवटचा क्षण असेल. तोच अंतिम क्षण असेल. मी, किंवा अगदी काटेकोर आध्यात्मिक भाषेप्रमाणे बोलायचे झाले तर माझा आत्मा याचा तेथेच अंत होईल. बस्स इतकेच. जर असे मानायचे धैर्य मला असेल तर कोणतेही भव्यदिव्य यश न मिळालेले, एक संघर्षाचे, थोड्याच दिवसांचे जीवन हेच खुद्द माझे बक्षीस आहे. याहून जास्त काही नाही. स्वार्थी हेतू न बाळगता, तसेच इहलोकी किंवा परलोकी फळाची अपेक्षा न ठेवता, अगदी निरिच्छपणे मी माझे आयुष्य स्वातंत्र्याच्या ध्येयासाठी वाहिले, कारण त्याहून वेगळे काही करणे मला जमलेच नसते.</blockquote> ==संग्रहालय == [[अमृतसर]] ते [[चंदीगड]] महामार्गावर असलेले खटकरकलॉं येथे भगतसिंग यांचे वडिलोपार्जित घर आहे. तिथे हुतात्मा भगतसिंग स्मृति संग्रहालय आहे. संग्रहालय सोमवारी बंद असते. येथे अनेक दुर्मिळ फोटो आहेत. हुतात्मा भगतसिंग यांची स्वाक्षरी असलेली, त्यांना लाहोर तुरुंगात भेट दिली गेलेली भगवद्‌गीतेची प्रत येथे आहे. ==दफनभूमीवरील स्मारक== भारत - पाकिस्तान फाळणी नंतर भगतसिंगांची दफनभूमी असलेला हुसेनीवाला हा भाग पाकिस्तानात गेला होता. भारत सरकारने बदली जमीन देऊन तो मिळविला. तेथे १९६८ मध्ये सरकारतर्फे भव्य स्मारक उभारण्यात आले. त्या वेळी भगतसिंगांच्या वृद्ध माता विद्यावती तेथे उपस्थित होत्या. ==पुस्तके== भगतसिंगांवर अनेक पुस्तके लिहिली गेली. त्यांतली काही निवडक पुस्तके :- * अमर शहीद भगत सिंह (हिंदी, लेखक : वि़ष्णु प्रभाकर) * आम्ही कशासाठी लढत आहोत? (मूळ लेखक -भगतसिंग; अनुवाद : [[चित्रा बेडेकर]]) * Krantiveer Bhagatsingh (इंग्रजी, लेखिका - [[नयनतारा देसाई]])) * भगतसिंग (चरित्र, [[चं.ह. पळणिटकर]]) * भगतसिंग : निवडक भाषणे व लेखन, भगतसिंगांवरचे पोवाडे (नॅशनल बुक ट्रस्ट) * मार्टियर ॲज ब्राइड-ग्रूम (इंग्रजी, ईश्वरदयाल गौर) * विदाउट फिअर, द ट्रायल ऑफ भगतसिंग (इंग्रजी, कुलदीप नय्यर) (मराठी अनुवाद - शहीद भगतसिंग यांचा अखेरपर्यंतचा प्रवास - [[भगवान दातार]]) * शहीद भगत सिंह : समग्र वाङ्मय (संपादक - दत्ता देसाई) * देस मांगता है कुर्बानिया (शिवाजी भोसले) * सरदार भगतसिंग (संजय नहार) * मी नास्तिक आहे का ? (मूळ लेखक -भगतसिंग; अनुवाद : [[चित्रा बेडेकर]]) * शहीद भगतसिंग - जीवन व कार्य ([[अशोक चौसाळकर]], २००७) ==कुलदीप नय्यर यांच्या पुस्तकाची कहाणी== जनरल अरुणकुमार वैद्य यांची हत्या करणारे जिंदा आणि सुखा या दहशतवाद्यांनी ज्येष्ठ पत्रकार कुलदीप नय्यर यांना एक पत्र पाठवून ‘आम्ही भगतसिंग यांच्यासारखेच क्रांतिकारक आहोत’ असा दावा केला होता. नय्यर यांनी भगतसिंग यांच्याबद्दल एका वृत्तपत्रात लेख लिहिला होता. त्या लेखाची प्रतिक्रिया म्हणून या दोघांनी हे पत्र लिहिले होते. या पत्रामुळे नय्यर साहजिकच अस्वस्थ झाले. ‘भगतसिंग यांचा लढा आणि त्यांचे आयुष्य लोकांसमोर नेमकेपणाने मांडलेच पाहिजे अन्यथा अनेक दहशतवादी आपली तुलना त्यांच्याशी करायला लागतील,’ या विचाराने भगतसिंग यांचे चरित्र लिहिण्याचा निर्धार त्यांनी केला आणि तो तडीसही नेला. भगतसिंग यांच्याबद्दल जास्तीत जास्त माहिती गोळा करून हे चरित्र लिहिण्याचा नय्यर यांचा प्रयत्‍न होता. त्यासाठी ते पाकिस्तानात गेले. भगतसिंग-सुखदेव-राजगुरू या तीन क्रांतिकारकांना ज्या तुरुंगात ठेवण्यात आले होते, तसेच त्यांना जिथे फाशी देण्यात आली होती, त्या ठिकाणांना नय्यर यांनी भेट दिली. या क्रांतिकारकांची स्मृती सांगणारे आता तिथे काहीही नाही. १९३१ मध्ये २३ मार्च या दिवशी या तिघांना फाशी दिली गेली. त्यांची समग्र माहिती देता यावी, यासाठी नय्यर यांनी त्यांच्यासंबंधीच्या कागदपत्रांबाबत पाकिस्तान सरकारशी पत्रव्यवहारही केला होता; पण त्यांना ती कागदपत्रे मिळाली नाहीत. लंडनमधल्या ‘इंडिया ऑफिस लायब्ररी’मध्ये यासंबंधीची काही कागदपत्रे होती; पण तीदेखील नय्यर यांना मिळू शकली नाहीत. तुरुंगात असताना भगतसिंग यांनी आपली भूमिका आणि आपला लढा स्पष्ट करणारी चार पुस्तके लिहिली होती. या पुस्तकांची हस्तलिखिते मिळवण्याचा नय्यर यांनी प्रयत्‍न केला. मात्र, तो प्रयत्‍नही निष्फळ ठरला. नय्यर यांनी या क्रांतिकारकांच्या कुटुंबीयांचा शोध घेतला. भगतसिंग आणि सुखदेव यांच्या भावांशी त्यांनी संपर्क साधून माहिती मिळवली. हे करताना धक्कादायक माहिती पुढे येत गेली. सुखदेव यांच्या भावाला पंजाब पोलिसांनी खूप त्रास दिला होता, त्यामुळे त्यांना गाव सोडावे लागले होते. जवळजवळ सात वर्षं नय्यर यांनी या पुस्तकासाठी काम केले. अनेकांच्या भेटी घेऊन, विविध ठिकाणच्या कागदपत्रांचा अभ्यास करून हे चरित्र त्यांनी लिहिले. ‘विदाउट फिअर : लाइफ ॲन्ड ट्रायल ऑफ भगतसिंग’ या शीर्षकाने इंग्लिशमध्ये आलेल्या या पुस्तकाचा भगवान दातार यांनी केलेला अनुवाद ‘शहीद’ या शीर्षकाने रोहन प्रकाशनातर्फे भगतसिंग यांच्या जयंतीच्या निमित्ताने, २८ सप्टेंबर २०१५ रोजी प्रसिद्ध झाला.{{संदर्भ हवा}} ==भगतसिंगावरील चित्रपट, नाटके== * अमर शहीद भगत सिंह (हिंदी चित्रपट, ). दिग्दर्शक : ओमी बेदी; प्रमुख भूमिका : दारासिंग, अचला सचदेव, सोमी दत्त, रजनीबाला. * गगन दमामा बाज्यो (हिंदी नाटक, लेखक : पीयुष मिश्रा). ह्या नाटकात स्वतः पीयुष मिश्रा भूमिका करत. * रंग दे बसंती (हिंदी चित्रपट, २००६). ह्या चित्रपटाला तरुणांमध्ये अतिशय लोकप्रियता मिळाली. प्रमुख भूमिका : आमिर खान, शेरमन जोशी, कुणाल कपूर. * The Legend of Bhagat Singh – (हिंदी चित्रपट, २००२). प्रमुख भूमिका : अजय देवगण, सुशांत सिंग; संगीत : ए.आर. रहमान) * शहीद (हिंदी चित्रपट, १९६५). प्रमुख भूमिका मनोजकुमार. हा चित्रपट अतिशय नावाजला गेला. चित्रपटाला उत्कृष्ट चित्रपटाचा नरगिस दत्त पुरस्कार व उत्कृष्ट कथानकासाठीचा राष्ट्रीय फिल्म पुरस्कार मिळाला. * २३ मार्च १९३१ :शहीद (हिंदी चित्रपट, २००२). प्रमुख भूमिका : बाॅबी देवल, सनी देवल; दिग्दर्शक : गुड्डू धानोआ; संगीत : आनंदराज आनंद, सुरिंदर सोधी. * शहीद भगत सिंह (हिंदी चित्रपट, १९६३). दिग्दर्शक : के.एन. बन्साल; प्रमुख भूमिका : शम्मी कपूर, शकीला, प्रेमनाथ, आशा सचदेव. * शहीदे आझम (हिंदी चित्रपट, २००२) प्रमुख भूमिका : सोनू सूद * शहीदे आझम भगत सिंह (हिंदी चित्रपट, १९५४). दिग्दर्शक : जगदीश गौतम; प्रमुख भूमिका : प्रेम अबीद जयराज, स्मृती विश्वास, आशिता मुजुमदार. ==भगतसिंह आणि लेनिन== भगतसिंगासारख्या प्रखर राष्ट्रप्रेमी क्रांतिकारकाचे लेनिन आणि रशियन क्रांती यांच्याशी जे वैचारिक-राजकीय नाते जुळले होते, ते आजही तितकेच दमदार आणि ताजे वाटण्यासारखे आहे. रशियात समाजवादी क्रांती झाली, तेव्हा भगतसिंग दहा वर्षांचा होता. लहानपणापासून काका सरदार अजितसिंह, लाला हरदयाळ आणि गदर चळवळ यांच्यामुळे क्रांतिकारक विचारांशी त्याचा संपर्क येत होता. भगतसिंगाने १७ व्या वर्षी लिहिलेल्या "विश्वप्रेम' या लेखात विश्वबंधुत्वाचा प्रसार करणाऱ्यामध्ये अमेरिकन-फ्रेंच राज्यक्रांती, मॅझिनी-गॅरिबाल्डी, म. गांधी यांच्याबरोबर तो लेनिनचा उल्लेख करतो. "लेनिन होता विश्वबंधुत्वाची बाजू उचलून धरणारा..."असे म्हणत तो स्पष्ट करतो, की "विश्वबंधुता! याचा अर्थ मी जगामध्ये समानता (साम्यवाद, World wide Equality in the true sense) याशिवाय दुसरे काही मानत नाही.' भगतसिंगने स्वतःच म्हटल्याप्रमाणे पुढील काही वर्षे त्याने विविध क्रांती आणि विचारसरणींचा अभ्यास केला. त्यात लेनिनचेही वाचन केले. आधी "गांधीवादी राष्ट्रवादी', मग "स्वप्नाळू क्रांतिकारी', अल्पकाळ "अराज्यवादी साम्यवादी' असलेले आपण शेवटी "मार्क्‍सवादी-शास्त्रीय समाजवादी' झालो असे तो स्पष्ट नमूद करतो. पुढे सामूहिक वैचारिक मंथनातून "हिंदुस्थान प्रजासत्ताक संघटने'च्या नावात १९२८मध्ये "समाजवादी' हा शब्द घालण्यात आला. पुढे शेवटपर्यंत भगतसिंहाचा आणि संघटनेचा वैचारिक आधार समाजवाद तर राजकीय कार्याचा आदर्श रशियन क्रांती हा राहिला. लाला लाजपतराय यांनी मध्ये क्रांतिकारी तरुणांवर "हे तरुण खूपच धोकादायक आणि क्रांतीचे समर्थक आहेत; त्यांना लेनिनसारखा नेता हवा आहे. पण माझ्यात लेनिन बनण्याची ताकद नाही,' असे म्हणून या तरुणांना "काही परदेशी चिथावणीखोर घटकांनी भडकवले आहे,' असा आरोप केला. तेव्हा भगतसिंगाने उत्तरादाखल लिहिलेल्या लेखात लालाजींना इटलीच्या मॅझिनीने (स्वातंत्र्यासाठी) रस्ता दाखवलेला चालतो; मग आमच्या देशातील समस्यांवर उत्तरे शोधताना रशियन क्रांती व लेनिनसारख्या विचारवंतांकडून नवे विचार घेण्यात काय चूक आहे?' अशा स्वरूपाचा युक्तिवाद केला होता.{{संदर्भ हवा}} १९३० मध्ये लाहोर कट खटल्यात कैदी असताना भगतसिंह-दत्त यांनी लेनिन दिनानिमित्त (जानेवारी) न्यायाधीशांमार्फत मास्कोला पाठवलेल्या तारेत म्हटले होते : "सोव्हिएत रशियात होत असलेला महान प्रयोग व साथी लेनिन यांचे यश याना पुढे घेऊन जाण्यासाठी मनःपूर्वक सदिच्छा पाठवत आहोत. आम्ही स्वतःला जागतिक क्रांतिकारी आंदोलनाचा भाग म्हणून जोडून घेऊ इच्छितो. "या काळात अगदी न्यायालयासह सर्व माध्यमांतून भगतसिंगांनी देशभर लोकप्रिय केलेल्या तीन घोषणा होत्या : "साम्राज्यवाद मुर्दाबाद', "सर्वहारा झिंदाबाद' आणि "इन्किलाब झिंदाबाद'. या तिन्ही घोषणांमागील प्रेरणा जशी रशियातील कष्टकरी जनतेने केलेली क्रांती होती तशीच लेनिन यांनी आधुनिक साम्राज्यवादाचे आणि क्रांतिकारी व्यूहरचनेचे केलेले मूलगामी विश्‍लेषण हेदेखील होते. भगतसिंगाच्या तुरुंगातील नोंदवहीत लेनिन यांच्या लिखाणातील याविषयीच्या नोंदी आढळतात. या वैचारिक-राजकीय स्पष्टतेमुळेच हा छोटा क्रांतिकारी गट ब्रिटिश साम्राज्यशाही सत्तेशी अत्यंत प्रखरपणे झुंज देऊन तिला राजकीय-नैतिकदृष्ट्या निष्प्रभ करू शकला. फाशीच्या दोन दिवस आधी, कायदेविषयक सल्लागार प्राणनाथ मेहतांनी काही हवे का असे विचारले, तेव्हा भगतसिंहाने त्यांना एक पुस्तक आणून देण्याची विनंती केली. तसे त्यांनी ते दिले. फाशीची वेळ झाल्यावर तुरुंग कर्मचारी जेव्हा भगतसिंहाला न्यायला त्याच्या कोठडीजवळ आला तेव्हा भगतसिंह ते पुस्तक वाचत होता. त्याला उठवू लागताच भगतसिंह म्हणाला, "ठहरो, एक क्रांतिकारी की दुसरे क्रांतिकारी के साथ मुलाकात हो रही है.' हातातील पान संपवल्यावर तो उठून म्हणाला, "चलो'. ते पुस्तक लेनिनचे चरित्र होते.{{संदर्भ हवा}} == बाह्य दुवे == * [https://www.marxists.org/hindi/bhagat-singh/1931/main-nastik-kyon-hoon.htm मैं नास्तिक क्यों हूॅं?] * [https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/1930/10/05.htm Why I am an Atheist] * [http://www.lokmat.com/storypage.php?newsid=11872473&catid=1 मंत्रालयाला भगतसिंग आणि सुखदेव यांच्यातला फरक कळेना] * [http://www.loksatta.com/lekha-news/marathi-book-reivew-1144534/ शोध.. शहीद भगत सिंगांचा!] * [http://forum.maharashtraatheist.com/viewtopic.php?t=5 बृहन्महाराष्ट्रातले नास्तिकांसाठीचे व्यासपीठ] * [https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/index.htm भगतसिंग इंटरनेट अर्काइव्ह (भगतसिंगाचे सर्व साहित्य इंग्लिशमध्ये येथे उपलब्ध)] * [http://www.esakalglobal.com/NewsDetails.aspx?NewsId=4846063176418233505&SectionId=28&SectionName=%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%20%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE&NewsDate=20130609&Provider=-%20%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%8F%E0%A4%A8%E0%A4%86%E0%A4%AF&NewsTitle=%E0%A4%AD%E0%A4%97%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80%20%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4,%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%20%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0 भगतसिंगांसाठी भारत,पाक एकत्र] * [http://divyamarathi.bhaskar.com/news/INT-PAK-pakistan-chief-justice-to-decide-on-plea-over-bhagat-singhs-innocence-5239936-NOR.html पाकिस्‍तान : भगतसिंग यांचा खटला वरिष्ठ पीठाकडे सुपूर्द] * [http://dainikekmat.com/Deshvidesh-3002-56631ff08b7f6-135.html पाकमध्ये भगतसिंगांवरील खटल्याची फेरयाचिका] * [http://www.loksatta.com/desh-videsh-news/pak-rights-activists-want-queen-to-apologise-for-executing-bhagat-singh-1219175/ भगतसिंगांना फाशी दिल्याबद्दल राणी एलिझाबेथ यांनी माफी मागावी: पाकिस्तानातील मानवाधिकार कार्यकर्त्यांची मागणी] * [http://www.dainikprabhat.com/%E0%A4%AD%E0%A4%97%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE-%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A4%A4%E0%A5%8D/ भगतसिंगांच्या निर्दोषत्वासाठी कायदेशीर लढा] * [http://indianexpress.com/article/india/india-news-india/pakistan-chief-justice-to-decide-on-plea-over-bhagat-singhs-innocence/ Pakistan Chief Justice to decide on plea over Bhagat Singh’s innocence] * [http://indianexpress.com/article/explained/why-85-yrs-after-his-hanging-bhagat-singh-remains-relevant/ Why 85 yrs after his hanging, Bhagat Singh remains relevant] * [http://www.tehelka.com/2013/04/petition-to-prove-bhagat-singhs-innocence-filed-in-pak-court/ Petition To Prove Bhagat Singh’s Innocence Filed In Pak Court] * [http://www.dailyo.in/politics/bhagat-singh-sukhdev-rajguru-trial-lahore-high-court-freedom-india-march-23/story/1/8818.html Pakistan is proving to be a bigger fan of Bhagat Singh than RSS] * [http://www.hindustantimes.com/punjab/why-can-t-we-reopen-bhagat-singh-case-sukhdev-s-kin-to-move-sc/story-FdCfoIgYfUBMpomNDUNfUP.html ‘Why can’t we reopen Bhagat Singh case?’: Sukhdev’s kin to move SC] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{साचा:भारतीय स्वातंत्र्यलढा}} [[वर्ग:भारतीय स्वातंत्र्यसैनिक]] [[वर्ग:भारतीय क्रांतिकारक]] [[वर्ग:पंजाबी व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १९०७ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९३१ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:भारतीय नास्तिक]] cd8mnuh5il9t4p6hmmdj8w6xcomj18s 2143669 2143668 2022-08-07T04:55:30Z 2409:4042:2D9C:22F3:0:0:99CB:5714 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट चळवळ चरित्र | नाव =भगतसिंग | चित्र =भगतसिंग 1929.jpg | चित्र रुंदी = 200px | चित्र शीर्षक = भगतसिंग चे छायाचित्र | टोपणनाव = भागनवाला | जन्मदिनांक = २८ सप्टेंबर १९०७ | जन्मस्थान = [[ल्यालपूर]], [[पंजाब प्रदेश|पंजाब]], [[भा | मृत्युस्थान = [[लाहोर]], [[पंजाब प्रदेश|पंजाब]], [[ब्रिटिश भारत]] | चळवळ = [[भारतीय स्वातंत्र्यलढा]] | संघटना = नौजवान भारत सभा</br>कीर्ती किसान पार्टी</br>[[हिंदुस्तान सोशालिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन]] | पत्रकारिता लेखन = अकाली, अनुवाद 'मेरा आयरिश स्वतंत्रता संग्राम' | पुरस्कार = | स्मारके = | धर्म = [[नास्तिक]]| प्रभाव = [[समाजवाद]], [[साम्यवाद|कम्युनिस्ट]] | प्रभावित = [[चंद्रशेखर आझाद]] | वडील नाव = सरदार किशनसिंग संधू | आई नाव = विद्यावती | पती नाव = | पत्नी नाव = | अपत्ये = | स्वाक्षरी चित्र = | तळटिपा = }} '''ओमसिंग''' (<small>पंजाबी उच्चारण:</small> <small>([https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/91/Hi-BhagatSingh.ogg ऐका])</small> जन्म २८ सप्टेंबर इ.स. १९०७ - २३ मार्च १९३१) एक भारतीय [[क्रांतिकारक]] होते. हिंदुस्थानातील ब्रिटिश साम्राज्याविरुद्धच्या लढ्यात त्यांनी केलेल्या दोन हिंसात्मक कार्यांमुळे वयाच्या २३व्या वर्षी त्यांना फाशीची शिक्षा देण्यात आली. डिसेंबर १९२८ मध्ये, भगतसिंग आणि त्याचे सहकारी, [[शिवराम हरी राजगुरू|शिवराम राजगुरू]] यांनी २१ वर्षीय ब्रिटिश पोलीस अधिकारी जॉन साँडर्सला [[लाहोर]] येथे गोळ्या घालून ठार मारले. जेम्स स्कॉट ह्यांना ठार मारण्याचा हेतू असताना चुकून साँडर्स बळी पडला. पोलीस अधिक्षक जेम्स स्कॉट याने हिंदुस्थानातील लोकप्रिय राष्ट्रवादी नेते [[लाला लजपत राय]] ह्यांच्यावर लाठी चार्जचा आदेश देऊन त्यांना जबर जखमी केले. त्यामुळे लाला लजपत राय दोन आठवड्यांनंतर मरण पावले. त्यांच्या मृत्यूचा बदला म्हणून भगतसिंगांनी स्कॉटला मारण्याचा बेत केला होता. त्याच्या या कटात [[चंद्रशेखर आझाद]] व [[शिवराम हरी राजगुरू]] सहभागी होते. त्यानंतर भगतसिंग व राजगुरू यांचा शोध घेत असल्याचे पाहून चंद्रशेखर आझाद ह्यांनी चानन सिंघ नावाच्या भारतीय पोलीस अधिकाऱ्याला मारले.{{संदर्भ हवा}} == सुरुवातीचे जीवन == भगतसिंगचा जन्म १९०७ साली तत्कालीन पंजाब प्रांतातील ल्यालपूर जिल्ह्यातील बंगा गावात झाला. त्याच्या आईचे नाव विद्यावती व वडिलांचे किशन सिंग होते. ज्यावेळेस त्याच्या वडिलांची व दोन काकांची तुरुंगातून सुटका झाली, त्याच सुमारास भगतसिंगांचा जन्म झाला. त्यांच्या कुटुंबातील बरेच सदस्य भारतीय स्वातंत्र्यआंदोलनात सामील झाले होते, तर काही महाराजा रणजितसिंगाच्या सैन्यात होते. काही कुटुंबीय सामाजिक कार्यांमध्ये सक्रिय होते. त्याचे वडील व काका हे करतार सिंग साराभा व हर दयाल ह्यांच्या [[गदर पार्टी|गदर पार्टीचे]] सदस्य होते.{{संदर्भ हवा}} त्यांच्या वयाच्या इतर शीख मुलांसारखे ते लाहोरच्या खालसा हायस्कूल येथे गेले नाहीत. त्यांच्या आजोबांना त्या शाळेतील लोकांची ब्रिटिश सरकारप्रती असलेली निष्ठा मंजूर नव्हती. बारा वर्षे वय असताना [[जालियनवाला बाग]] हत्याकांडाच्या नंतर भगतसिंगाने ती जागा पाहिली. १४ वर्षे वय असतांना गुरुद्वारात नानकाना साहेब येथे अनेक लोकांना ठार मारण्याविरुद्धच्या आंदोलनात ते सामील झाले. गांधीजींनी [[असहकार चळवळ]] बंद केल्यानंतर भगतसिंगांचा अहिंसेच्या मार्गाबद्दल भ्रमनिरास झाला. त्यानंतर भगतसिंग युवा क्रांतिकारी चळवळीमध्ये सामील झाले, व ब्रिटिश सरकारचा हिंसक मार्गाने पाडाव करण्यासाठीच्या विचारांचे समर्थक झाले. इटालीच्या जोसेफ मॅझिनीच्या 'यंग इटाली' नावाच्या गटापासून प्रेरित होऊन भगतसिंगाने मार्च १९२६ मध्ये 'नवजवान भारत सभा' स्थापन केली. ते हिंदुस्तान सोशालिस्ट रिपब्लिकन संघाचे सदस्य झाले. या संघटनेत चंद्रशेखर आझाद, रामप्रसाद बिस्मिल, शहिद अशफाखल्ला खान सारखे दिग्गज होते. नंतर एक वर्षाने विवाह टाळण्यासाठी भगतसिंग घर सोडून कानपूरला निघून गेला. एका पत्रात त्याने लिहिले आहे की, 'माे जीवन मी हे सर्वोत्कृष्ट कामासाठी समर्पित केले आहे. देशाचे स्वातंत्र्य हे माझे ध्येय आहे. त्यामुळे, कोणताच आराम किंवा कोणतेच भौतिक सुख माझे आमि़ष असू शकत नाही'.{{संदर्भ हवा}} ==भगतसिंगांचे वाचन== भगतसिंगांचा वाचनव्यासंग दांडगा होता. क्रांतिसाहित्याने त्यांना जणू झपाटून टाकले होते. सचिंद्रनाथ संन्याल यांचे 'बंदी जीवन' हे त्यांना प्रभावित करणारे बहुधा पहिले पुस्तक असावे. ऑस्कर वाईल्डचे 'व्हेरा-दि निहिलिस्ट', क्रोपोटकिनचे 'मेमॉयर्स', [[मॅझिनी]] व गॅरिबाल्डी यांची चरित्रे, वॉल्टेर, रूसो व बकुनिनचे अनेक ग्रंथ त्यांनी वाचले होते. त्यांनी वाचलेल्या पुस्तकांची यादी फार मोठी होती. त्या यादीत विक्टर ह्युगोची 'ला मिझरेबल', हॉलकेनचे 'इटर्नल सिटी', अप्टन सिंक्लेअरची 'क्राय फॉर जस्टिस', रॉस्पिनची 'व्हॉट नेव्हर हॅपन्ड', गॉर्कीची 'मदर' ह्या कादंबऱ्याही होत्या. देशातील व परदेशातील अनेक देशभक्तांची चरित्रे व समाजक्रांतीचे अनेक ग्रंथ त्यांनी अभ्यासले होते.जर क्रांती व्ह्यायला हवी असेल तर समाजाची मानसिकता त्या दृष्टीने घडविली पाहिजे व तसे होण्यासाठी क्रांतिवाङ्मयाचा प्रसार अपरिहार्य़ आहे असे त्यांचे मत होते. त्यांनी फ्रेंच क्रांतिकारक व्हिलांत वाचला होता. साम्यवादी समाजरचना व शोषणमुक्त सक्षम समाज घडविण्यासाठी त्यांनी [[लेनिन]], मार्क्स, टॉलस्टाॅय, गॉर्की, बकुनिन यांचे साहित्य अभ्यासले होते. ==वक्ते, पत्रकार, अनुवादक आणि नाट्याभिनेते== भगतसिंग हे उत्तम वक्ते होते. १९२४-२५ च्या सुमारास [[बेळगाव]] येथे झालेल्या काँग्रेस अधिवेशनास ते 'अकाली' या पत्राचे प्रतिनिधी म्हणून उपस्थित होते. अधिवेशन संपल्यानंतर ते त्यांचे प्रेरणास्थान असलेल्या [[छत्रपती शिवाजी]] महाराजांच्या राजधानीवर म्हणजे रायगडावर गेले. तेथे त्यांनी तेथील पवित्र माती आपल्या कपाळाला लावून स्वातंत्र्याच्या प्रतिज्ञेचा पुनरुच्चार केला. पत्रकार म्हणून त्यांनी 'वीर अर्जुन', 'प्रताप', इत्यादी दैनिकांत काम केले होते. पत्रकारिता करतानाच त्यांच्यातला लेखक जागा झाला. सोहनसिंग जोशी यांचे 'कीर्ती', कानपूरचे 'प्रभा', दिल्लीचे 'महारथी'नी अलाहाबादचे 'चॉंद' या नियतकालिकात ते लेखन करत असत. त्यांनी आयरिश क्रांतिकारक डॉन ब्रिन याच्या पुस्तकाचा अनुवाद 'मेरा आयरिश स्वतंत्रता संग्राम' हा बलवंतसिंग या नावाने केला. [[लाला लजपतराय]] यांच्या मृत्यूनंतर त्यांनी 'चॉंद'च्या फाशी विशेषांकात 'निर्भय', 'बलवंत', व 'ब्रिजेश' या नावाने अनेक लेख लिहिले. महाविद्यालयीन जीवनात पंजाबातील हिंदी साहित्य संमेलनानिमित्त पारितोषिकासाठी विद्यार्थ्यांकडून मागवलेल्या निबंधांत 'नॅशनल कॉलेज' तर्फे पाठविण्यात आलेला भगतसिंगांचा निबंध अव्वल ठरला होता. भगतसिंगांनी 'राणा प्रताप', 'दुर्दशा',' सम्राट चंद्रगुप्त' या नाटकांतून भूमिकाही केल्या होत्या; पुढे सरकारने या नाटकांवर बंदी घातली. == स्वातंत्र्यसंग्रामातील क्रांतिकार्य == ९ सप्टेंबर १९२५ रोजी भगतसिंगांच्या पुढाकाराने व आग्रहाने क्रांतिकारकांच्या गुप्त संघटनेचे नाव 'हिंदुस्थान सोशालिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन' असे ठेवण्यात आले. असोसिएशन हा भाग समाजप्रबोधन, माहितीपत्रके, साहित्य सामग्रीची जमवाजमव, भूमिगतांना आश्रय देणे यासाठी तर 'आर्मी' हा भाग प्रत्यक्ष क्रांतिकार्यासाठी असे विभाजन केले गेले. हुतात्मा [[चंद्रशेखर आझाद]] हे मुख्य समन्वयक व सेनेचे 'मुख्य सेनापती' तर भगतसिंग यांच्यावर संघटनेचे समन्वयक व दोहोंचे सदस्य व नियंत्रक अशी कामगिरी सोपविली गेली. या संघटनेचे स्वप्न व एकमेव ध्येय म्हणजे सशस्त्र क्रांतीद्वारे इंग्रज सरकार उलथून टाकून भारतीय संघराज्याची स्थापना केली.[File:Statues of Bhagat Singh, Rajguru and Sukhdev.jpg|thumb|भारत-पाकिस्तान सीमेवरील [https://en.wikipedia.org/wiki/Hussainiwala?oldformat=true हुसेनवाला], जिल्हा [[फिरोजपूर]],[[पंजाब]] नजीक उभारलेले भगतसिंग, राजगुरू आणि सुखदेव यांचे पुतळे ] खून करून, दरोडे घालून वा चार इंग्रजांना ठार करून काही स्वातंत्र्य मिळणार नाही असा त्यांचा उपहास वा धिक्कार केला गेला तरी प्रत्यक्ष त्यांचे कार्य हे साक्षात राजसत्ता उलथून टाकण्यासाठी केलेले एक योजनाबद्ध स्वातंत्र्यसमर होते. याचा प्रत्यक्ष पुरावा म्हणजे अभियोगात सरकारने ठेवलेले आरोपपत्र होय. ==आरोपपत्र== "वर निर्दिष्ट केलेल्या आरोपींनी ब्रिटिश हिंदुस्थानात [[लाहोर]] आणि इतर ठिकाणी निरनिराळ्या वेळी अन्य कित्येक सहकाऱ्यांसह १९२४ सालापासून ते अटक होईपर्यंत राजाविरुद्ध सशस्त्र युद्ध करण्याचा, त्याचे हिंदुस्थानावरील सार्वभौमत्व हिरावून घेण्याचा आणि अवैध बळाचा वापर करून किंवा धाक दाखवून हिंदुस्थानात विधिवत स्थापित झालेले सरकार उलथून टाकण्याचा कट केला आणि त्या उद्दिष्टासाठी माणसे, शस्त्रे आणि दारुगोळा जमा केला व अन्य मार्गाने सिद्धता केली. हे उद्दिष्ट गुप्त ठेवले तर युद्ध करणे सोपे जाईल म्हणून ही उद्दिष्टे त्यांनी गुप्त ठेवली. त्यांनी व इतर आरोपींनी 'हिंदुस्थान सोशालिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन' व 'हिंदुस्थान सोशालिस्ट रिपब्लिकन आर्मी' या संस्थांची स्थापना केली. हिंदुस्थानातील ब्रिटिश सरकार उलथून टाकून त्या ठिकाणी एका संयुक्त प्रजासत्ताक सरकाराची स्थापना करण्याच्या उद्देशाने ब्रिटिश हिंदुस्थानात लाहोर आणि इतर ठिकाणी बैठकी घेतल्या. आरोपींनी आपली उद्दिष्टे पुढील मार्गांनी साध्य करण्याचा प्रयत्‍न केला :- १) बँका फोडण्यासाठी व आगगाड्या लुटण्यासाठी शस्त्रे, माणसेनी पैसा तसेच दारुगोळा जमवणे. २) हत्या करण्यासाठी व सरकार उलथून पाडण्यासाठी शस्त्रे व बॉंब व स्फोटके यांची निर्मिती करणे. ३) ब्रिटिश हिंदुस्थानात सरकारचे साहाय्यक वा पक्षपाती असणाऱ्या पोलीस वा इतर अधिकाऱ्यांचे आणि लोकांचे, कटाच्या उद्दिष्टांत खंड पाडणाऱ्या तसेच आपल्या संघटनेला अनिष्ट वाटणाऱ्या लोकांचे वध करणे. ४) आगगाड्या उडविणे. ५) क्रांतिकारक आणि राजद्रोही वाङ्मयाची निर्मिती, प्रसार व संग्रह करणे. ६) तुरुंगांतून दंडितांची व इतरांची सुटका करणे. ७) कटात सहभागी होण्यासाठी सुशिक्षित तरुणांना चिथावणी देणे आणि, ८) हिंदुस्थानात क्रांती घडवून आणण्यात स्वारस्य असणाऱ्या परदेशातील व्यक्तींकडून वर्गणीच्या रूपात पैसा गोळा करणे. सदर आरोपपत्र वाचताच प्रत्येक भारतीयाची मान अभिमानाने उंचावेल, की स्वातंत्र्ययुद्धाचा असा महान उद्गाता आमच्या या देशात होऊन गेला. == भगतसिंगांचे विचार == बालपण आजोबांच्या आर्यसमाजी संस्कारात घालवलेले व शालेय जीवनात रोज नित्य नेमाने सकाळ व सायंकाळ प्रार्थना करणारे व गायत्री मंत्रांचा जप करणारे भगतसिंग पुढे क्रांतिपर्वात पूर्णपणे [[निरीश्वरवादी]] झाले. यामुळे त्यांना 'आत्मप्रौढी व घमेंड यांची बाधा झाली आहे असेही उठवले गेले. मात्र ऑक्टोबर १९३० मध्ये त्यांनी लिहिलेले "मी निरीश्वरवादी का?" हे प्रकटन वाचल्यावर त्यांच्या महान व्यक्तिमत्त्वाची ओळख पटते. समाज हा प्रगत असावा; प्रत्येक घटना, समज वा परंपरा या विचाराच्या ऐरणीवर घासून त्या पटल्या तरच स्वीकाराव्या, उगाच अंधश्रद्धेपोटी वा कुणाच्या व्यक्तिपूजेखातर कसोटीवर न उतरवता कोणतीही गोष्ट स्वीकारू नये, समाज हा समभावी व शोषणमुक्त असावा, समाजरचनेत व देशाच्या रचनेत धर्म, [[जात]] हे आड येऊ नयेत, उगाच कुणाचे स्तोम माजवून जनतेने आपल्या बुद्धीचा कस न लावता दबावामुळे पटत नसले तरी कुणीतरी मोठे सांगत आहे म्हणून जे वास्तविक नाही वा ज्याला तात्त्विक पाया नाही असे काही स्वीकारू नये. समाजाची सर्वांगीण प्रगती व्हावी, पाप-पुण्य, स्वर्ग-नरक, जन्म-पुनर्जन्म, ८४ लक्ष फेरे व त्यातून मुक्ती, मृत्यूनंतरचे जीवन, वगरे तर्कशुद्ध नसलेल्या गोष्टींवर अंधविश्वास न ठेवणारा कणखर समाज निर्माण व्हावा यासाठीच त्यांचा हा प्रयत्‍न होता. [[कामगार]] हा राज्याचा मुख्य घटक असावा, त्याचे भांडवलदारांकडून शोषण होऊ नये व राज्यकारभारात त्याला स्थान असावे असे भगतसिंगांचे आग्रही प्रतिपादन होते. अत्यंत प्रतिकूल व कष्टसाध्य असे जीवन समोर असताना ज्याचा मृत्यूनंतर स्वर्गप्राप्तीवर वा या जन्मात सत्कार्य केले असता मोक्ष मिळतो वा या जन्मात केलेल्या कृत्याचे फळ म्हणून पुढील जन्म अत्यंत सुखाचा जातो या गोष्टींवर विश्वास आहे त्याला समोर असलेला मृत्यू पुढील प्राप्तीच्या ओढीने सुसह्य वाटू शकतो. मात्र ज्याचा या गोष्टींवर जराही विश्वास नाही परंतु जो मातृभूमीला परदास्यातून मुक्त करणे व समाजाला शोषणातून मुक्त करून मानाचे जीवन प्राप्त करून देणे हेच आपल्या आयुष्याचे प्रथम व अखेरचे ध्येय समजतो. त्याचे जीवन हे अधिक खडतर परंतु अर्थपूर्ण असते असा त्यांचा सिंद्धान्त होता. जगात जर सर्वांत भयानक पाप असेल तर ते गरिबी व सर्वांत मोठा शाप कोणता असेल तर तो दास्य हाच आहे. आणि या दास्याला ईश्वरी कोप मानून त्या दास्यातून मुक्त होण्यासाठी बलिदानाला सज्ज होण्याऐवजी ईश्वराची करुणा भाकणे हे मूर्खपणा व पळपुटेपणाचे लक्षण आहे; तसेच मुक्तीसाठी ठोस प्रयत्‍न न करता केवळ प्राक्तनाला दोष देणे हे भ्याडपणाचे लक्षण आहे असे त्यांनी प्रतिपादिले. सुमारे दहा पाने भरेल इतके मोठे हे प्रकटन अत्यंत प्रभावी व भारून टाकणारे आहे.{{संदर्भ हवा}} हुतात्मा भगतसिंग यांच्या चरित्राचा अभ्यास केला असता आपल्याला समजते की त्यांनी केलेले बलिदान हे भावनेच्या आहारी जाऊन वा कसल्यातरी प्राप्तीसाठी केले नसून ते अत्यंत सुनियोजित, अत्यंत ध्येयबद्ध व प्रेरणादायक होते. आपण राहणार नाही, पण आपण लावलेल्या क्रांतिवृक्षाच्या सर्व फांद्या भले शत्रूने छाटून टाकल्या तरी पाळेमुळे घट्ट रुजून राहतील व हीच मुळे एक दिवस बंदिवासाच्या भिंती उन्मळून टाकतील हा त्यांचा दृढ विश्वास होता. त्यांना आदरांजली वाहताना कुसुमाग्रजांच्या खालील ओळी सार्थ वाटतात: भगत सिंग यांचे विचार खूप मोलाचे होते ते म्हणत जिंदगी तो अपने दम पार जी जाती ही, दुसरों के कंधोंपर तो सिर्फ जनाजे उठाये जाते हैं. <blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 2em;"> 'जरी न गातील भाट डफावर तुझे यशोगान, <br /> सफल जाहले तुझेच हे रे, तुझेच बलिदान' </blockquote> == भगतसिंग आणि गांधी == भगतसिंग, सुखदेव, राजगुरू यांना जी फाशी झाली ती कायदेमंडळात बॉंब फेकला म्हणून नाही, तर सौंडर्सच्या हत्येच्या आरोपाखाली त्यांना फाशी देण्यात आली. ही हत्या १७ डिसेंबर, १९२८ रोजी झाली होती. त्यावर खटला चालवण्यात आला आणि त्याच्या अखेरीस २३ मार्च, १९३१ रोजी फासावर लटकविण्यात आले. . [[महात्मा गांधी]]ंनी या संदर्भात लक्ष घालावे अशी त्यांना विनंती करण्यात आली. भगतसिंग व त्यांच्या सहकाऱ्यांची फाशीच्या शिक्षेतून सुटका व्हावी म्हणून १९ मार्च रोजी गांधींनी दिल्ली येथे व्हॉइसरॉय [[लॉर्ड आयर्विन]] यांची भेट घेतली. पण गांधींच्या रदबदलीचा काही उपयोग झाला नाही. परंतु या रदबदलीची बातमी पंजाबच्या तत्कालीन गव्हर्नरला मिळाली. ही रदबदली कदाचित यशस्वी होईल असे त्यांना वाटले. त्यामुळे २४ मार्च हा फाशीचा दिवस ठरला असूनही, आदल्या दिवशी रात्रीच [[लाहोर]]च्या तुरुंगात त्यांना फाशी देण्याचा कार्यक्रम उरकून घेण्यात आला. मुख्य म्हणजे २३ मार्च रोजीच गांधी यांनी आयर्विन यांना पत्र लिहून भगतसिंग, राजगुरू आणि सुखदेव यांची फाशीची शिक्षा रद्द करण्याविषयीचे आवाहन केले. पण त्याचा काही परिणाम झाला नाही.{{संदर्भ}} कालांतराने [[बीबीसी]]वर दिलेल्या मुलाखतीत आयर्विन यांनी आपल्या ताठरपणाचे समर्थन केले - "कायद्याची अंमलबजावणी करणे हे माझे कर्तव्य होते. मी भगतसिंगांसंबंधीचे कागदपत्र पाहिले व न्यायाची अंमलबजावणी करण्यात ढवळाढवळ न करण्याचे ठरवधीजींना पसंत नव्हता तरी त्यांच्याबद्दल गांधीजींना प्रचंड आदर होता. त्यांच्या फाशीनंतर ’यंग इंडिया’मध्ये लेख लिहून गांधीजींनी त्यांच्या हौतात्म्याला आदरांजली वाहली. == नास्तिकत्व == भगतसिंग हे [[नास्तिक]] होते. भगतसिंग यांच्यावर अनेक पुस्तके लिहिलेल्या प्रोफेसर चमनलाल यांनी सुद्धा ते नास्तिक असल्याचा दावा केला आहे. आणि या दाव्यांत तथ्य आहे, हे भगतसिंगांच्या "मी नास्तिक का झालो" या निबंधावरून स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} === मी नास्तिक का झालो?=== <blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 2em;"> "त्या दिवसापासून काही पोलीस अधिकारी मी नियमितपणे दोन वेळा देवाची प्रार्थना करावी म्हणून माझे मन वळवू लागले. मी तर नास्तिक होतो. फक्त शांततेच्या व आनंदाच्या काळातच मी नास्तिक असल्याची बढाई मारू शकतो, की अशा कठीण प्रसंगीदेखील मी माझ्या तत्त्वांना चिकटून राहू शकतो, याची माझ्यापुरती तरी मला कसोटी घ्यावयाची होती. बऱ्याच विचारान्ती मी निर्णय घेतला की देवावर विश्वास ठेवणे व त्याची प्रार्थना करणे हे माझ्याकडून होणार नाही. नाही, ते कधीही शक्य नाही. ती खरी कसोटीची वेळ होती आणि त्यातून मी यशस्वीपणे उत्तीर्ण होऊन बाहेर पडलो. इतर काही गोष्टींच्या बदल्यात स्वतःची मान वाचवण्याची इच्छा मी कोणच्याच क्षणी केली नाही. म्हणजे मी कट्टर नास्तिक होतो आणि आजपर्यंत नास्तिकच राहिलो आहे. त्या कसोटीला उतरणे ही साधी गोष्ट नव्हती. 'श्रद्धा' संकटांची व कष्टांची तीव्रता कमी करते, किंबहूना या गोष्टी ती सुखावहसुद्धा करू शकते. देवावरच्या विश्वासात माणसाला सांत्वन व बळकट राहावे लागते. वादळ आणि तुफानांमध्ये फक्त स्वतःच्या पायावरच उभे राहणे हा काही पोरखेळ नाही. अशा कसोटीच्या क्षणी गर्व, जर असलाच तर पार वितळून जातो. माणूस इतर सर्वसाधारण माणसांच्या श्रद्घांना बेदरकारपणे धुत्कारू शकत नाही, आणि त्याने जर असे केलेच तर आपण असाच निष्कर्ष काढला पाहिजे की त्याच्याकडे केवळ पोकळ ऐट नव्हे तर याहून दुसरी अशी काही शक्ती असली पाहिजे. सध्या माझी स्थिती ही नेमकी अशीच आहे. न्यायालयाचा निकाल हा आधीपासूनच ठरलेला आहे. आठवड्याभरात जाहीर व्हायचा आहे. मी माझ्या ध्येयासाठी प्राणाचा त्याग करत आहे याखेरीज दुसरे कोणते सांत्वन माझ्याकरता असू शकते?{{संदर्भ हवा}} एखादा देवावर विश्वास ठेवणारा [[हिंदू]] आपण पुढच्या जन्मी राजा म्हणून जन्मावे अशी अपेक्षा करत असेल, एखादा [[मुसलमान]] किंवा ख्रिस्ती आपल्या हाल-अपेष्टांचे व त्यागाचे बक्षीस म्हणून स्वर्गात भोगायला मिळणाऱ्या ऐश्वर्याची स्वप्ने पाहत असेल, पण मी कशाची अपेक्षा करावी? मला चांगली कल्पना आहे, की ज्या क्षणी माझ्या मानेभोवती फास आवळला जाईल आणि पायाखालची फळी खेचली जाईल तो शेवटचा क्षण असेल. तोच अंतिम क्षण असेल. मी, किंवा अगदी काटेकोर आध्यात्मिक भाषेप्रमाणे बोलायचे झाले तर माझा आत्मा याचा तेथेच अंत होईल. बस्स इतकेच. जर असे मानायचे धैर्य मला असेल तर कोणतेही भव्यदिव्य यश न मिळालेले, एक संघर्षाचे, थोड्याच दिवसांचे जीवन हेच खुद्द माझे बक्षीस आहे. याहून जास्त काही नाही. स्वार्थी हेतू न बाळगता, तसेच इहलोकी किंवा परलोकी फळाची अपेक्षा न ठेवता, अगदी निरिच्छपणे मी माझे आयुष्य स्वातंत्र्याच्या ध्येयासाठी वाहिले, कारण त्याहून वेगळे काही करणे मला जमलेच नसते.</blockquote> ==संग्रहालय == [[अमृतसर]] ते [[चंदीगड]] महामार्गावर असलेले खटकरकलॉं येथे भगतसिंग यांचे वडिलोपार्जित घर आहे. तिथे हुतात्मा भगतसिंग स्मृति संग्रहालय आहे. संग्रहालय सोमवारी बंद असते. येथे अनेक दुर्मिळ फोटो आहेत. हुतात्मा भगतसिंग यांची स्वाक्षरी असलेली, त्यांना लाहोर तुरुंगात भेट दिली गेलेली भगवद्‌गीतेची प्रत येथे आहे. ==दफनभूमीवरील स्मारक== भारत - पाकिस्तान फाळणी नंतर भगतसिंगांची दफनभूमी असलेला हुसेनीवाला हा भाग पाकिस्तानात गेला होता. भारत सरकारने बदली जमीन देऊन तो मिळविला. तेथे १९६८ मध्ये सरकारतर्फे भव्य स्मारक उभारण्यात आले. त्या वेळी भगतसिंगांच्या वृद्ध माता विद्यावती तेथे उपस्थित होत्या. ==पुस्तके== भगतसिंगांवर अनेक पुस्तके लिहिली गेली. त्यांतली काही निवडक पुस्तके :- * अमर शहीद भगत सिंह (हिंदी, लेखक : वि़ष्णु प्रभाकर) * आम्ही कशासाठी लढत आहोत? (मूळ लेखक -भगतसिंग; अनुवाद : [[चित्रा बेडेकर]]) * Krantiveer Bhagatsingh (इंग्रजी, लेखिका - [[नयनतारा देसाई]])) * भगतसिंग (चरित्र, [[चं.ह. पळणिटकर]]) * भगतसिंग : निवडक भाषणे व लेखन, भगतसिंगांवरचे पोवाडे (नॅशनल बुक ट्रस्ट) * मार्टियर ॲज ब्राइड-ग्रूम (इंग्रजी, ईश्वरदयाल गौर) * विदाउट फिअर, द ट्रायल ऑफ भगतसिंग (इंग्रजी, कुलदीप नय्यर) (मराठी अनुवाद - शहीद भगतसिंग यांचा अखेरपर्यंतचा प्रवास - [[भगवान दातार]]) * शहीद भगत सिंह : समग्र वाङ्मय (संपादक - दत्ता देसाई) * देस मांगता है कुर्बानिया (शिवाजी भोसले) * सरदार भगतसिंग (संजय नहार) * मी नास्तिक आहे का ? (मूळ लेखक -भगतसिंग; अनुवाद : [[चित्रा बेडेकर]]) * शहीद भगतसिंग - जीवन व कार्य ([[अशोक चौसाळकर]], २००७) ==कुलदीप नय्यर यांच्या पुस्तकाची कहाणी== जनरल अरुणकुमार वैद्य यांची हत्या करणारे जिंदा आणि सुखा या दहशतवाद्यांनी ज्येष्ठ पत्रकार कुलदीप नय्यर यांना एक पत्र पाठवून ‘आम्ही भगतसिंग यांच्यासारखेच क्रांतिकारक आहोत’ असा दावा केला होता. नय्यर यांनी भगतसिंग यांच्याबद्दल एका वृत्तपत्रात लेख लिहिला होता. त्या लेखाची प्रतिक्रिया म्हणून या दोघांनी हे पत्र लिहिले होते. या पत्रामुळे नय्यर साहजिकच अस्वस्थ झाले. ‘भगतसिंग यांचा लढा आणि त्यांचे आयुष्य लोकांसमोर नेमकेपणाने मांडलेच पाहिजे अन्यथा अनेक दहशतवादी आपली तुलना त्यांच्याशी करायला लागतील,’ या विचाराने भगतसिंग यांचे चरित्र लिहिण्याचा निर्धार त्यांनी केला आणि तो तडीसही नेला. भगतसिंग यांच्याबद्दल जास्तीत जास्त माहिती गोळा करून हे चरित्र लिहिण्याचा नय्यर यांचा प्रयत्‍न होता. त्यासाठी ते पाकिस्तानात गेले. भगतसिंग-सुखदेव-राजगुरू या तीन क्रांतिकारकांना ज्या तुरुंगात ठेवण्यात आले होते, तसेच त्यांना जिथे फाशी देण्यात आली होती, त्या ठिकाणांना नय्यर यांनी भेट दिली. या क्रांतिकारकांची स्मृती सांगणारे आता तिथे काहीही नाही. १९३१ मध्ये २३ मार्च या दिवशी या तिघांना फाशी दिली गेली. त्यांची समग्र माहिती देता यावी, यासाठी नय्यर यांनी त्यांच्यासंबंधीच्या कागदपत्रांबाबत पाकिस्तान सरकारशी पत्रव्यवहारही केला होता; पण त्यांना ती कागदपत्रे मिळाली नाहीत. लंडनमधल्या ‘इंडिया ऑफिस लायब्ररी’मध्ये यासंबंधीची काही कागदपत्रे होती; पण तीदेखील नय्यर यांना मिळू शकली नाहीत. तुरुंगात असताना भगतसिंग यांनी आपली भूमिका आणि आपला लढा स्पष्ट करणारी चार पुस्तके लिहिली होती. या पुस्तकांची हस्तलिखिते मिळवण्याचा नय्यर यांनी प्रयत्‍न केला. मात्र, तो प्रयत्‍नही निष्फळ ठरला. नय्यर यांनी या क्रांतिकारकांच्या कुटुंबीयांचा शोध घेतला. भगतसिंग आणि सुखदेव यांच्या भावांशी त्यांनी संपर्क साधून माहिती मिळवली. हे करताना धक्कादायक माहिती पुढे येत गेली. सुखदेव यांच्या भावाला पंजाब पोलिसांनी खूप त्रास दिला होता, त्यामुळे त्यांना गाव सोडावे लागले होते. जवळजवळ सात वर्षं नय्यर यांनी या पुस्तकासाठी काम केले. अनेकांच्या भेटी घेऊन, विविध ठिकाणच्या कागदपत्रांचा अभ्यास करून हे चरित्र त्यांनी लिहिले. ‘विदाउट फिअर : लाइफ ॲन्ड ट्रायल ऑफ भगतसिंग’ या शीर्षकाने इंग्लिशमध्ये आलेल्या या पुस्तकाचा भगवान दातार यांनी केलेला अनुवाद ‘शहीद’ या शीर्षकाने रोहन प्रकाशनातर्फे भगतसिंग यांच्या जयंतीच्या निमित्ताने, २८ सप्टेंबर २०१५ रोजी प्रसिद्ध झाला.{{संदर्भ हवा}} ==भगतसिंगावरील चित्रपट, नाटके== * अमर शहीद भगत सिंह (हिंदी चित्रपट, ). दिग्दर्शक : ओमी बेदी; प्रमुख भूमिका : दारासिंग, अचला सचदेव, सोमी दत्त, रजनीबाला. * गगन दमामा बाज्यो (हिंदी नाटक, लेखक : पीयुष मिश्रा). ह्या नाटकात स्वतः पीयुष मिश्रा भूमिका करत. * रंग दे बसंती (हिंदी चित्रपट, २००६). ह्या चित्रपटाला तरुणांमध्ये अतिशय लोकप्रियता मिळाली. प्रमुख भूमिका : आमिर खान, शेरमन जोशी, कुणाल कपूर. * The Legend of Bhagat Singh – (हिंदी चित्रपट, २००२). प्रमुख भूमिका : अजय देवगण, सुशांत सिंग; संगीत : ए.आर. रहमान) * शहीद (हिंदी चित्रपट, १९६५). प्रमुख भूमिका मनोजकुमार. हा चित्रपट अतिशय नावाजला गेला. चित्रपटाला उत्कृष्ट चित्रपटाचा नरगिस दत्त पुरस्कार व उत्कृष्ट कथानकासाठीचा राष्ट्रीय फिल्म पुरस्कार मिळाला. * २३ मार्च १९३१ :शहीद (हिंदी चित्रपट, २००२). प्रमुख भूमिका : बाॅबी देवल, सनी देवल; दिग्दर्शक : गुड्डू धानोआ; संगीत : आनंदराज आनंद, सुरिंदर सोधी. * शहीद भगत सिंह (हिंदी चित्रपट, १९६३). दिग्दर्शक : के.एन. बन्साल; प्रमुख भूमिका : शम्मी कपूर, शकीला, प्रेमनाथ, आशा सचदेव. * शहीदे आझम (हिंदी चित्रपट, २००२) प्रमुख भूमिका : सोनू सूद * शहीदे आझम भगत सिंह (हिंदी चित्रपट, १९५४). दिग्दर्शक : जगदीश गौतम; प्रमुख भूमिका : प्रेम अबीद जयराज, स्मृती विश्वास, आशिता मुजुमदार. ==भगतसिंह आणि लेनिन== भगतसिंगासारख्या प्रखर राष्ट्रप्रेमी क्रांतिकारकाचे लेनिन आणि रशियन क्रांती यांच्याशी जे वैचारिक-राजकीय नाते जुळले होते, ते आजही तितकेच दमदार आणि ताजे वाटण्यासारखे आहे. रशियात समाजवादी क्रांती झाली, तेव्हा भगतसिंग दहा वर्षांचा होता. लहानपणापासून काका सरदार अजितसिंह, लाला हरदयाळ आणि गदर चळवळ यांच्यामुळे क्रांतिकारक विचारांशी त्याचा संपर्क येत होता. भगतसिंगाने १७ व्या वर्षी लिहिलेल्या "विश्वप्रेम' या लेखात विश्वबंधुत्वाचा प्रसार करणाऱ्यामध्ये अमेरिकन-फ्रेंच राज्यक्रांती, मॅझिनी-गॅरिबाल्डी, म. गांधी यांच्याबरोबर तो लेनिनचा उल्लेख करतो. "लेनिन होता विश्वबंधुत्वाची बाजू उचलून धरणारा..."असे म्हणत तो स्पष्ट करतो, की "विश्वबंधुता! याचा अर्थ मी जगामध्ये समानता (साम्यवाद, World wide Equality in the true sense) याशिवाय दुसरे काही मानत नाही.' भगतसिंगने स्वतःच म्हटल्याप्रमाणे पुढील काही वर्षे त्याने विविध क्रांती आणि विचारसरणींचा अभ्यास केला. त्यात लेनिनचेही वाचन केले. आधी "गांधीवादी राष्ट्रवादी', मग "स्वप्नाळू क्रांतिकारी', अल्पकाळ "अराज्यवादी साम्यवादी' असलेले आपण शेवटी "मार्क्‍सवादी-शास्त्रीय समाजवादी' झालो असे तो स्पष्ट नमूद करतो. पुढे सामूहिक वैचारिक मंथनातून "हिंदुस्थान प्रजासत्ताक संघटने'च्या नावात १९२८मध्ये "समाजवादी' हा शब्द घालण्यात आला. पुढे शेवटपर्यंत भगतसिंहाचा आणि संघटनेचा वैचारिक आधार समाजवाद तर राजकीय कार्याचा आदर्श रशियन क्रांती हा राहिला. लाला लाजपतराय यांनी मध्ये क्रांतिकारी तरुणांवर "हे तरुण खूपच धोकादायक आणि क्रांतीचे समर्थक आहेत; त्यांना लेनिनसारखा नेता हवा आहे. पण माझ्यात लेनिन बनण्याची ताकद नाही,' असे म्हणून या तरुणांना "काही परदेशी चिथावणीखोर घटकांनी भडकवले आहे,' असा आरोप केला. तेव्हा भगतसिंगाने उत्तरादाखल लिहिलेल्या लेखात लालाजींना इटलीच्या मॅझिनीने (स्वातंत्र्यासाठी) रस्ता दाखवलेला चालतो; मग आमच्या देशातील समस्यांवर उत्तरे शोधताना रशियन क्रांती व लेनिनसारख्या विचारवंतांकडून नवे विचार घेण्यात काय चूक आहे?' अशा स्वरूपाचा युक्तिवाद केला होता.{{संदर्भ हवा}} १९३० मध्ये लाहोर कट खटल्यात कैदी असताना भगतसिंह-दत्त यांनी लेनिन दिनानिमित्त (जानेवारी) न्यायाधीशांमार्फत मास्कोला पाठवलेल्या तारेत म्हटले होते : "सोव्हिएत रशियात होत असलेला महान प्रयोग व साथी लेनिन यांचे यश याना पुढे घेऊन जाण्यासाठी मनःपूर्वक सदिच्छा पाठवत आहोत. आम्ही स्वतःला जागतिक क्रांतिकारी आंदोलनाचा भाग म्हणून जोडून घेऊ इच्छितो. "या काळात अगदी न्यायालयासह सर्व माध्यमांतून भगतसिंगांनी देशभर लोकप्रिय केलेल्या तीन घोषणा होत्या : "साम्राज्यवाद मुर्दाबाद', "सर्वहारा झिंदाबाद' आणि "इन्किलाब झिंदाबाद'. या तिन्ही घोषणांमागील प्रेरणा जशी रशियातील कष्टकरी जनतेने केलेली क्रांती होती तशीच लेनिन यांनी आधुनिक साम्राज्यवादाचे आणि क्रांतिकारी व्यूहरचनेचे केलेले मूलगामी विश्‍लेषण हेदेखील होते. भगतसिंगाच्या तुरुंगातील नोंदवहीत लेनिन यांच्या लिखाणातील याविषयीच्या नोंदी आढळतात. या वैचारिक-राजकीय स्पष्टतेमुळेच हा छोटा क्रांतिकारी गट ब्रिटिश साम्राज्यशाही सत्तेशी अत्यंत प्रखरपणे झुंज देऊन तिला राजकीय-नैतिकदृष्ट्या निष्प्रभ करू शकला. फाशीच्या दोन दिवस आधी, कायदेविषयक सल्लागार प्राणनाथ मेहतांनी काही हवे का असे विचारले, तेव्हा भगतसिंहाने त्यांना एक पुस्तक आणून देण्याची विनंती केली. तसे त्यांनी ते दिले. फाशीची वेळ झाल्यावर तुरुंग कर्मचारी जेव्हा भगतसिंहाला न्यायला त्याच्या कोठडीजवळ आला तेव्हा भगतसिंह ते पुस्तक वाचत होता. त्याला उठवू लागताच भगतसिंह म्हणाला, "ठहरो, एक क्रांतिकारी की दुसरे क्रांतिकारी के साथ मुलाकात हो रही है.' हातातील पान संपवल्यावर तो उठून म्हणाला, "चलो'. ते पुस्तक लेनिनचे चरित्र होते.{{संदर्भ हवा}} == बाह्य दुवे == * [https://www.marxists.org/hindi/bhagat-singh/1931/main-nastik-kyon-hoon.htm मैं नास्तिक क्यों हूॅं?] * [https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/1930/10/05.htm Why I am an Atheist] * [http://www.lokmat.com/storypage.php?newsid=11872473&catid=1 मंत्रालयाला भगतसिंग आणि सुखदेव यांच्यातला फरक कळेना] * [http://www.loksatta.com/lekha-news/marathi-book-reivew-1144534/ शोध.. शहीद भगत सिंगांचा!] * [http://forum.maharashtraatheist.com/viewtopic.php?t=5 बृहन्महाराष्ट्रातले नास्तिकांसाठीचे व्यासपीठ] * [https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/index.htm भगतसिंग इंटरनेट अर्काइव्ह (भगतसिंगाचे सर्व साहित्य इंग्लिशमध्ये येथे उपलब्ध)] * [http://www.esakalglobal.com/NewsDetails.aspx?NewsId=4846063176418233505&SectionId=28&SectionName=%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%20%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE&NewsDate=20130609&Provider=-%20%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%8F%E0%A4%A8%E0%A4%86%E0%A4%AF&NewsTitle=%E0%A4%AD%E0%A4%97%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80%20%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4,%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%20%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0 भगतसिंगांसाठी भारत,पाक एकत्र] * [http://divyamarathi.bhaskar.com/news/INT-PAK-pakistan-chief-justice-to-decide-on-plea-over-bhagat-singhs-innocence-5239936-NOR.html पाकिस्‍तान : भगतसिंग यांचा खटला वरिष्ठ पीठाकडे सुपूर्द] * [http://dainikekmat.com/Deshvidesh-3002-56631ff08b7f6-135.html पाकमध्ये भगतसिंगांवरील खटल्याची फेरयाचिका] * [http://www.loksatta.com/desh-videsh-news/pak-rights-activists-want-queen-to-apologise-for-executing-bhagat-singh-1219175/ भगतसिंगांना फाशी दिल्याबद्दल राणी एलिझाबेथ यांनी माफी मागावी: पाकिस्तानातील मानवाधिकार कार्यकर्त्यांची मागणी] * [http://www.dainikprabhat.com/%E0%A4%AD%E0%A4%97%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE-%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A4%A4%E0%A5%8D/ भगतसिंगांच्या निर्दोषत्वासाठी कायदेशीर लढा] * [http://indianexpress.com/article/india/india-news-india/pakistan-chief-justice-to-decide-on-plea-over-bhagat-singhs-innocence/ Pakistan Chief Justice to decide on plea over Bhagat Singh’s innocence] * [http://indianexpress.com/article/explained/why-85-yrs-after-his-hanging-bhagat-singh-remains-relevant/ Why 85 yrs after his hanging, Bhagat Singh remains relevant] * [http://www.tehelka.com/2013/04/petition-to-prove-bhagat-singhs-innocence-filed-in-pak-court/ Petition To Prove Bhagat Singh’s Innocence Filed In Pak Court] * [http://www.dailyo.in/politics/bhagat-singh-sukhdev-rajguru-trial-lahore-high-court-freedom-india-march-23/story/1/8818.html Pakistan is proving to be a bigger fan of Bhagat Singh than RSS] * [http://www.hindustantimes.com/punjab/why-can-t-we-reopen-bhagat-singh-case-sukhdev-s-kin-to-move-sc/story-FdCfoIgYfUBMpomNDUNfUP.html ‘Why can’t we reopen Bhagat Singh case?’: Sukhdev’s kin to move SC] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{साचा:भारतीय स्वातंत्र्यलढा}} [[वर्ग:भारतीय स्वातंत्र्यसैनिक]] [[वर्ग:भारतीय क्रांतिकारक]] [[वर्ग:पंजाबी व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १९०७ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९३१ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:भारतीय नास्तिक]] 8pb58ujzjxye2ev5pmutej0l0fbzl8v 2143701 2143669 2022-08-07T05:41:01Z संतोष गोरे 135680 [[Special:Contributions/2409:4042:2D9C:22F3:0:0:99CB:5714|2409:4042:2D9C:22F3:0:0:99CB:5714]] ([[User talk:2409:4042:2D9C:22F3:0:0:99CB:5714|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:KiranBOT II|KiranBOT II]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट चळवळ चरित्र | नाव = भगतसिंग | चित्र =Bhagat Singh 1929.jpg | चित्र रुंदी = 200px | चित्र शीर्षक = भगतसिंगांचे छायाचित्र | टोपणनाव = भागनवाला | जन्मदिनांक = २८ सप्टेंबर १९०७ | जन्मस्थान = [[ल्यालपूर]], [[पंजाब प्रदेश|पंजाब]], [[भारत]] | मृत्युदिनांक = २३ मार्च १९३१ | मृत्युस्थान = [[लाहोर]], [[पंजाब प्रदेश|पंजाब]], [[ब्रिटिश भारत]] | चळवळ = [[भारतीय स्वातंत्र्यलढा]] | संघटना = नौजवान भारत सभा</br>कीर्ती किसान पार्टी</br>[[हिंदुस्तान सोशालिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन]] | पत्रकारिता लेखन = अकाली, अनुवाद 'मेरा आयरिश स्वतंत्रता संग्राम' | पुरस्कार = | स्मारके = | धर्म = [[नास्तिक]]| प्रभाव = [[समाजवाद]], [[साम्यवाद|कम्युनिस्ट]] | प्रभावित = [[चंद्रशेखर आझाद]] | वडील नाव = सरदार किशनसिंग संधू | आई नाव = विद्यावती | पती नाव = | पत्नी नाव = | अपत्ये = | स्वाक्षरी चित्र = | तळटिपा = }} '''भगतसिंग''' (<small>पंजाबी उच्चारण:</small> <small>([https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/91/Hi-BhagatSingh.ogg ऐका])</small> जन्म २८ सप्टेंबर इ.स. १९०७ - २३ मार्च १९३१) एक भारतीय [[क्रांतिकारक]] होते. हिंदुस्थानातील ब्रिटिश साम्राज्याविरुद्धच्या लढ्यात त्यांनी केलेल्या दोन हिंसात्मक कार्यांमुळे वयाच्या २३व्या वर्षी त्यांना फाशीची शिक्षा देण्यात आली. डिसेंबर १९२८ मध्ये, भगतसिंग आणि त्याचे सहकारी, [[शिवराम हरी राजगुरू|शिवराम राजगुरू]] यांनी २१ वर्षीय ब्रिटिश पोलीस अधिकारी जॉन साँडर्सला [[लाहोर]] येथे गोळ्या घालून ठार मारले. जेम्स स्कॉट ह्यांना ठार मारण्याचा हेतू असताना चुकून साँडर्स बळी पडला. पोलीस अधिक्षक जेम्स स्कॉट याने हिंदुस्थानातील लोकप्रिय राष्ट्रवादी नेते [[लाला लजपत राय]] ह्यांच्यावर लाठी चार्जचा आदेश देऊन त्यांना जबर जखमी केले. त्यामुळे लाला लजपत राय दोन आठवड्यांनंतर मरण पावले. त्यांच्या मृत्यूचा बदला म्हणून भगतसिंगांनी स्कॉटला मारण्याचा बेत केला होता. त्याच्या या कटात [[चंद्रशेखर आझाद]] व [[शिवराम हरी राजगुरू]] सहभागी होते. त्यानंतर भगतसिंग व राजगुरू यांचा शोध घेत असल्याचे पाहून चंद्रशेखर आझाद ह्यांनी चानन सिंघ नावाच्या भारतीय पोलीस अधिकाऱ्याला मारले.{{संदर्भ हवा}} == सुरुवातीचे जीवन == भगतसिंगचा जन्म १९०७ साली तत्कालीन पंजाब प्रांतातील ल्यालपूर जिल्ह्यातील बंगा गावात झाला. त्याच्या आईचे नाव विद्यावती व वडिलांचे किशन सिंग होते. ज्यावेळेस त्याच्या वडिलांची व दोन काकांची तुरुंगातून सुटका झाली, त्याच सुमारास भगतसिंगांचा जन्म झाला. त्यांच्या कुटुंबातील बरेच सदस्य भारतीय स्वातंत्र्यआंदोलनात सामील झाले होते, तर काही महाराजा रणजितसिंगाच्या सैन्यात होते. काही कुटुंबीय सामाजिक कार्यांमध्ये सक्रिय होते. त्याचे वडील व काका हे करतार सिंग साराभा व हर दयाल ह्यांच्या [[गदर पार्टी|गदर पार्टीचे]] सदस्य होते.{{संदर्भ हवा}} त्यांच्या वयाच्या इतर शीख मुलांसारखे ते लाहोरच्या खालसा हायस्कूल येथे गेले नाहीत. त्यांच्या आजोबांना त्या शाळेतील लोकांची ब्रिटिश सरकारप्रती असलेली निष्ठा मंजूर नव्हती. बारा वर्षे वय असताना [[जालियनवाला बाग]] हत्याकांडाच्या नंतर भगतसिंगाने ती जागा पाहिली. १४ वर्षे वय असतांना गुरुद्वारात नानकाना साहेब येथे अनेक लोकांना ठार मारण्याविरुद्धच्या आंदोलनात ते सामील झाले. गांधीजींनी [[असहकार चळवळ]] बंद केल्यानंतर भगतसिंगांचा अहिंसेच्या मार्गाबद्दल भ्रमनिरास झाला. त्यानंतर भगतसिंग युवा क्रांतिकारी चळवळीमध्ये सामील झाले, व ब्रिटिश सरकारचा हिंसक मार्गाने पाडाव करण्यासाठीच्या विचारांचे समर्थक झाले. इटालीच्या जोसेफ मॅझिनीच्या 'यंग इटाली' नावाच्या गटापासून प्रेरित होऊन भगतसिंगाने मार्च १९२६ मध्ये 'नवजवान भारत सभा' स्थापन केली. ते हिंदुस्तान सोशालिस्ट रिपब्लिकन संघाचे सदस्य झाले. या संघटनेत चंद्रशेखर आझाद, रामप्रसाद बिस्मिल, शहिद अशफाखल्ला खान सारखे दिग्गज होते. नंतर एक वर्षाने विवाह टाळण्यासाठी भगतसिंग घर सोडून कानपूरला निघून गेला. एका पत्रात त्याने लिहिले आहे की, 'माे जीवन मी हे सर्वोत्कृष्ट कामासाठी समर्पित केले आहे. देशाचे स्वातंत्र्य हे माझे ध्येय आहे. त्यामुळे, कोणताच आराम किंवा कोणतेच भौतिक सुख माझे आमि़ष असू शकत नाही'.{{संदर्भ हवा}} ==भगतसिंगांचे वाचन== भगतसिंगांचा वाचनव्यासंग दांडगा होता. क्रांतिसाहित्याने त्यांना जणू झपाटून टाकले होते. सचिंद्रनाथ संन्याल यांचे 'बंदी जीवन' हे त्यांना प्रभावित करणारे बहुधा पहिले पुस्तक असावे. ऑस्कर वाईल्डचे 'व्हेरा-दि निहिलिस्ट', क्रोपोटकिनचे 'मेमॉयर्स', [[मॅझिनी]] व गॅरिबाल्डी यांची चरित्रे, वॉल्टेर, रूसो व बकुनिनचे अनेक ग्रंथ त्यांनी वाचले होते. त्यांनी वाचलेल्या पुस्तकांची यादी फार मोठी होती. त्या यादीत विक्टर ह्युगोची 'ला मिझरेबल', हॉलकेनचे 'इटर्नल सिटी', अप्टन सिंक्लेअरची 'क्राय फॉर जस्टिस', रॉस्पिनची 'व्हॉट नेव्हर हॅपन्ड', गॉर्कीची 'मदर' ह्या कादंबऱ्याही होत्या. देशातील व परदेशातील अनेक देशभक्तांची चरित्रे व समाजक्रांतीचे अनेक ग्रंथ त्यांनी अभ्यासले होते.जर क्रांती व्ह्यायला हवी असेल तर समाजाची मानसिकता त्या दृष्टीने घडविली पाहिजे व तसे होण्यासाठी क्रांतिवाङ्मयाचा प्रसार अपरिहार्य़ आहे असे त्यांचे मत होते. त्यांनी फ्रेंच क्रांतिकारक व्हिलांत वाचला होता. साम्यवादी समाजरचना व शोषणमुक्त सक्षम समाज घडविण्यासाठी त्यांनी [[लेनिन]], मार्क्स, टॉलस्टाॅय, गॉर्की, बकुनिन यांचे साहित्य अभ्यासले होते. ==वक्ते, पत्रकार, अनुवादक आणि नाट्याभिनेते== भगतसिंग हे उत्तम वक्ते होते. १९२४-२५ च्या सुमारास [[बेळगाव]] येथे झालेल्या काँग्रेस अधिवेशनास ते 'अकाली' या पत्राचे प्रतिनिधी म्हणून उपस्थित होते. अधिवेशन संपल्यानंतर ते त्यांचे प्रेरणास्थान असलेल्या [[छत्रपती शिवाजी]] महाराजांच्या राजधानीवर म्हणजे रायगडावर गेले. तेथे त्यांनी तेथील पवित्र माती आपल्या कपाळाला लावून स्वातंत्र्याच्या प्रतिज्ञेचा पुनरुच्चार केला. पत्रकार म्हणून त्यांनी 'वीर अर्जुन', 'प्रताप', इत्यादी दैनिकांत काम केले होते. पत्रकारिता करतानाच त्यांच्यातला लेखक जागा झाला. सोहनसिंग जोशी यांचे 'कीर्ती', कानपूरचे 'प्रभा', दिल्लीचे 'महारथी'नी अलाहाबादचे 'चॉंद' या नियतकालिकात ते लेखन करत असत. त्यांनी आयरिश क्रांतिकारक डॉन ब्रिन याच्या पुस्तकाचा अनुवाद 'मेरा आयरिश स्वतंत्रता संग्राम' हा बलवंतसिंग या नावाने केला. [[लाला लजपतराय]] यांच्या मृत्यूनंतर त्यांनी 'चॉंद'च्या फाशी विशेषांकात 'निर्भय', 'बलवंत', व 'ब्रिजेश' या नावाने अनेक लेख लिहिले. महाविद्यालयीन जीवनात पंजाबातील हिंदी साहित्य संमेलनानिमित्त पारितोषिकासाठी विद्यार्थ्यांकडून मागवलेल्या निबंधांत 'नॅशनल कॉलेज' तर्फे पाठविण्यात आलेला भगतसिंगांचा निबंध अव्वल ठरला होता. भगतसिंगांनी 'राणा प्रताप', 'दुर्दशा',' सम्राट चंद्रगुप्त' या नाटकांतून भूमिकाही केल्या होत्या; पुढे सरकारने या नाटकांवर बंदी घातली. == स्वातंत्र्यसंग्रामातील क्रांतिकार्य == ९ सप्टेंबर १९२५ रोजी भगतसिंगांच्या पुढाकाराने व आग्रहाने क्रांतिकारकांच्या गुप्त संघटनेचे नाव 'हिंदुस्थान सोशालिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन' असे ठेवण्यात आले. असोसिएशन हा भाग समाजप्रबोधन, माहितीपत्रके, साहित्य सामग्रीची जमवाजमव, भूमिगतांना आश्रय देणे यासाठी तर 'आर्मी' हा भाग प्रत्यक्ष क्रांतिकार्यासाठी असे विभाजन केले गेले. हुतात्मा [[चंद्रशेखर आझाद]] हे मुख्य समन्वयक व सेनेचे 'मुख्य सेनापती' तर भगतसिंग यांच्यावर संघटनेचे समन्वयक व दोहोंचे सदस्य व नियंत्रक अशी कामगिरी सोपविली गेली. या संघटनेचे स्वप्न व एकमेव ध्येय म्हणजे सशस्त्र क्रांतीद्वारे इंग्रज सरकार उलथून टाकून भारतीय संघराज्याची स्थापना केली.[File:Statues of Bhagat Singh, Rajguru and Sukhdev.jpg|thumb|भारत-पाकिस्तान सीमेवरील [https://en.wikipedia.org/wiki/Hussainiwala?oldformat=true हुसेनवाला], जिल्हा [[फिरोजपूर]],[[पंजाब]] नजीक उभारलेले भगतसिंग, राजगुरू आणि सुखदेव यांचे पुतळे ] खून करून, दरोडे घालून वा चार इंग्रजांना ठार करून काही स्वातंत्र्य मिळणार नाही असा त्यांचा उपहास वा धिक्कार केला गेला तरी प्रत्यक्ष त्यांचे कार्य हे साक्षात राजसत्ता उलथून टाकण्यासाठी केलेले एक योजनाबद्ध स्वातंत्र्यसमर होते. याचा प्रत्यक्ष पुरावा म्हणजे अभियोगात सरकारने ठेवलेले आरोपपत्र होय. ==आरोपपत्र== "वर निर्दिष्ट केलेल्या आरोपींनी ब्रिटिश हिंदुस्थानात [[लाहोर]] आणि इतर ठिकाणी निरनिराळ्या वेळी अन्य कित्येक सहकाऱ्यांसह १९२४ सालापासून ते अटक होईपर्यंत राजाविरुद्ध सशस्त्र युद्ध करण्याचा, त्याचे हिंदुस्थानावरील सार्वभौमत्व हिरावून घेण्याचा आणि अवैध बळाचा वापर करून किंवा धाक दाखवून हिंदुस्थानात विधिवत स्थापित झालेले सरकार उलथून टाकण्याचा कट केला आणि त्या उद्दिष्टासाठी माणसे, शस्त्रे आणि दारुगोळा जमा केला व अन्य मार्गाने सिद्धता केली. हे उद्दिष्ट गुप्त ठेवले तर युद्ध करणे सोपे जाईल म्हणून ही उद्दिष्टे त्यांनी गुप्त ठेवली. त्यांनी व इतर आरोपींनी 'हिंदुस्थान सोशालिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन' व 'हिंदुस्थान सोशालिस्ट रिपब्लिकन आर्मी' या संस्थांची स्थापना केली. हिंदुस्थानातील ब्रिटिश सरकार उलथून टाकून त्या ठिकाणी एका संयुक्त प्रजासत्ताक सरकाराची स्थापना करण्याच्या उद्देशाने ब्रिटिश हिंदुस्थानात लाहोर आणि इतर ठिकाणी बैठकी घेतल्या. आरोपींनी आपली उद्दिष्टे पुढील मार्गांनी साध्य करण्याचा प्रयत्‍न केला :- १) बँका फोडण्यासाठी व आगगाड्या लुटण्यासाठी शस्त्रे, माणसेनी पैसा तसेच दारुगोळा जमवणे. २) हत्या करण्यासाठी व सरकार उलथून पाडण्यासाठी शस्त्रे व बॉंब व स्फोटके यांची निर्मिती करणे. ३) ब्रिटिश हिंदुस्थानात सरकारचे साहाय्यक वा पक्षपाती असणाऱ्या पोलीस वा इतर अधिकाऱ्यांचे आणि लोकांचे, कटाच्या उद्दिष्टांत खंड पाडणाऱ्या तसेच आपल्या संघटनेला अनिष्ट वाटणाऱ्या लोकांचे वध करणे. ४) आगगाड्या उडविणे. ५) क्रांतिकारक आणि राजद्रोही वाङ्मयाची निर्मिती, प्रसार व संग्रह करणे. ६) तुरुंगांतून दंडितांची व इतरांची सुटका करणे. ७) कटात सहभागी होण्यासाठी सुशिक्षित तरुणांना चिथावणी देणे आणि, ८) हिंदुस्थानात क्रांती घडवून आणण्यात स्वारस्य असणाऱ्या परदेशातील व्यक्तींकडून वर्गणीच्या रूपात पैसा गोळा करणे. सदर आरोपपत्र वाचताच प्रत्येक भारतीयाची मान अभिमानाने उंचावेल, की स्वातंत्र्ययुद्धाचा असा महान उद्गाता आमच्या या देशात होऊन गेला. == भगतसिंगांचे विचार == बालपण आजोबांच्या आर्यसमाजी संस्कारात घालवलेले व शालेय जीवनात रोज नित्य नेमाने सकाळ व सायंकाळ प्रार्थना करणारे व गायत्री मंत्रांचा जप करणारे भगतसिंग पुढे क्रांतिपर्वात पूर्णपणे [[निरीश्वरवादी]] झाले. यामुळे त्यांना 'आत्मप्रौढी व घमेंड यांची बाधा झाली आहे असेही उठवले गेले. मात्र ऑक्टोबर १९३० मध्ये त्यांनी लिहिलेले "मी निरीश्वरवादी का?" हे प्रकटन वाचल्यावर त्यांच्या महान व्यक्तिमत्त्वाची ओळख पटते. समाज हा प्रगत असावा; प्रत्येक घटना, समज वा परंपरा या विचाराच्या ऐरणीवर घासून त्या पटल्या तरच स्वीकाराव्या, उगाच अंधश्रद्धेपोटी वा कुणाच्या व्यक्तिपूजेखातर कसोटीवर न उतरवता कोणतीही गोष्ट स्वीकारू नये, समाज हा समभावी व शोषणमुक्त असावा, समाजरचनेत व देशाच्या रचनेत धर्म, [[जात]] हे आड येऊ नयेत, उगाच कुणाचे स्तोम माजवून जनतेने आपल्या बुद्धीचा कस न लावता दबावामुळे पटत नसले तरी कुणीतरी मोठे सांगत आहे म्हणून जे वास्तविक नाही वा ज्याला तात्त्विक पाया नाही असे काही स्वीकारू नये. समाजाची सर्वांगीण प्रगती व्हावी, पाप-पुण्य, स्वर्ग-नरक, जन्म-पुनर्जन्म, ८४ लक्ष फेरे व त्यातून मुक्ती, मृत्यूनंतरचे जीवन, वगरे तर्कशुद्ध नसलेल्या गोष्टींवर अंधविश्वास न ठेवणारा कणखर समाज निर्माण व्हावा यासाठीच त्यांचा हा प्रयत्‍न होता. [[कामगार]] हा राज्याचा मुख्य घटक असावा, त्याचे भांडवलदारांकडून शोषण होऊ नये व राज्यकारभारात त्याला स्थान असावे असे भगतसिंगांचे आग्रही प्रतिपादन होते. अत्यंत प्रतिकूल व कष्टसाध्य असे जीवन समोर असताना ज्याचा मृत्यूनंतर स्वर्गप्राप्तीवर वा या जन्मात सत्कार्य केले असता मोक्ष मिळतो वा या जन्मात केलेल्या कृत्याचे फळ म्हणून पुढील जन्म अत्यंत सुखाचा जातो या गोष्टींवर विश्वास आहे त्याला समोर असलेला मृत्यू पुढील प्राप्तीच्या ओढीने सुसह्य वाटू शकतो. मात्र ज्याचा या गोष्टींवर जराही विश्वास नाही परंतु जो मातृभूमीला परदास्यातून मुक्त करणे व समाजाला शोषणातून मुक्त करून मानाचे जीवन प्राप्त करून देणे हेच आपल्या आयुष्याचे प्रथम व अखेरचे ध्येय समजतो. त्याचे जीवन हे अधिक खडतर परंतु अर्थपूर्ण असते असा त्यांचा सिंद्धान्त होता. जगात जर सर्वांत भयानक पाप असेल तर ते गरिबी व सर्वांत मोठा शाप कोणता असेल तर तो दास्य हाच आहे. आणि या दास्याला ईश्वरी कोप मानून त्या दास्यातून मुक्त होण्यासाठी बलिदानाला सज्ज होण्याऐवजी ईश्वराची करुणा भाकणे हे मूर्खपणा व पळपुटेपणाचे लक्षण आहे; तसेच मुक्तीसाठी ठोस प्रयत्‍न न करता केवळ प्राक्तनाला दोष देणे हे भ्याडपणाचे लक्षण आहे असे त्यांनी प्रतिपादिले. सुमारे दहा पाने भरेल इतके मोठे हे प्रकटन अत्यंत प्रभावी व भारून टाकणारे आहे.{{संदर्भ हवा}} हुतात्मा भगतसिंग यांच्या चरित्राचा अभ्यास केला असता आपल्याला समजते की त्यांनी केलेले बलिदान हे भावनेच्या आहारी जाऊन वा कसल्यातरी प्राप्तीसाठी केले नसून ते अत्यंत सुनियोजित, अत्यंत ध्येयबद्ध व प्रेरणादायक होते. आपण राहणार नाही, पण आपण लावलेल्या क्रांतिवृक्षाच्या सर्व फांद्या भले शत्रूने छाटून टाकल्या तरी पाळेमुळे घट्ट रुजून राहतील व हीच मुळे एक दिवस बंदिवासाच्या भिंती उन्मळून टाकतील हा त्यांचा दृढ विश्वास होता. त्यांना आदरांजली वाहताना कुसुमाग्रजांच्या खालील ओळी सार्थ वाटतात: भगत सिंग यांचे विचार खूप मोलाचे होते ते म्हणत जिंदगी तो अपने दम पार जी जाती ही, दुसरों के कंधोंपर तो सिर्फ जनाजे उठाये जाते हैं. <blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 2em;"> 'जरी न गातील भाट डफावर तुझे यशोगान, <br /> सफल जाहले तुझेच हे रे, तुझेच बलिदान' </blockquote> == भगतसिंग आणि गांधी == भगतसिंग, सुखदेव, राजगुरू यांना जी फाशी झाली ती कायदेमंडळात बॉंब फेकला म्हणून नाही, तर सौंडर्सच्या हत्येच्या आरोपाखाली त्यांना फाशी देण्यात आली. ही हत्या १७ डिसेंबर, १९२८ रोजी झाली होती. त्यावर खटला चालवण्यात आला आणि त्याच्या अखेरीस २३ मार्च, १९३१ रोजी फासावर लटकविण्यात आले. . [[महात्मा गांधी]]ंनी या संदर्भात लक्ष घालावे अशी त्यांना विनंती करण्यात आली. भगतसिंग व त्यांच्या सहकाऱ्यांची फाशीच्या शिक्षेतून सुटका व्हावी म्हणून १९ मार्च रोजी गांधींनी दिल्ली येथे व्हॉइसरॉय [[लॉर्ड आयर्विन]] यांची भेट घेतली. पण गांधींच्या रदबदलीचा काही उपयोग झाला नाही. परंतु या रदबदलीची बातमी पंजाबच्या तत्कालीन गव्हर्नरला मिळाली. ही रदबदली कदाचित यशस्वी होईल असे त्यांना वाटले. त्यामुळे २४ मार्च हा फाशीचा दिवस ठरला असूनही, आदल्या दिवशी रात्रीच [[लाहोर]]च्या तुरुंगात त्यांना फाशी देण्याचा कार्यक्रम उरकून घेण्यात आला. मुख्य म्हणजे २३ मार्च रोजीच गांधी यांनी आयर्विन यांना पत्र लिहून भगतसिंग, राजगुरू आणि सुखदेव यांची फाशीची शिक्षा रद्द करण्याविषयीचे आवाहन केले. पण त्याचा काही परिणाम झाला नाही.{{संदर्भ}} कालांतराने [[बीबीसी]]वर दिलेल्या मुलाखतीत आयर्विन यांनी आपल्या ताठरपणाचे समर्थन केले - "कायद्याची अंमलबजावणी करणे हे माझे कर्तव्य होते. मी भगतसिंगांसंबंधीचे कागदपत्र पाहिले व न्यायाची अंमलबजावणी करण्यात ढवळाढवळ न करण्याचे ठरवधीजींना पसंत नव्हता तरी त्यांच्याबद्दल गांधीजींना प्रचंड आदर होता. त्यांच्या फाशीनंतर ’यंग इंडिया’मध्ये लेख लिहून गांधीजींनी त्यांच्या हौतात्म्याला आदरांजली वाहली. == नास्तिकत्व == भगतसिंग हे [[नास्तिक]] होते. भगतसिंग यांच्यावर अनेक पुस्तके लिहिलेल्या प्रोफेसर चमनलाल यांनी सुद्धा ते नास्तिक असल्याचा दावा केला आहे. आणि या दाव्यांत तथ्य आहे, हे भगतसिंगांच्या "मी नास्तिक का झालो" या निबंधावरून स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} === मी नास्तिक का झालो?=== <blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 2em;"> "त्या दिवसापासून काही पोलीस अधिकारी मी नियमितपणे दोन वेळा देवाची प्रार्थना करावी म्हणून माझे मन वळवू लागले. मी तर नास्तिक होतो. फक्त शांततेच्या व आनंदाच्या काळातच मी नास्तिक असल्याची बढाई मारू शकतो, की अशा कठीण प्रसंगीदेखील मी माझ्या तत्त्वांना चिकटून राहू शकतो, याची माझ्यापुरती तरी मला कसोटी घ्यावयाची होती. बऱ्याच विचारान्ती मी निर्णय घेतला की देवावर विश्वास ठेवणे व त्याची प्रार्थना करणे हे माझ्याकडून होणार नाही. नाही, ते कधीही शक्य नाही. ती खरी कसोटीची वेळ होती आणि त्यातून मी यशस्वीपणे उत्तीर्ण होऊन बाहेर पडलो. इतर काही गोष्टींच्या बदल्यात स्वतःची मान वाचवण्याची इच्छा मी कोणच्याच क्षणी केली नाही. म्हणजे मी कट्टर नास्तिक होतो आणि आजपर्यंत नास्तिकच राहिलो आहे. त्या कसोटीला उतरणे ही साधी गोष्ट नव्हती. 'श्रद्धा' संकटांची व कष्टांची तीव्रता कमी करते, किंबहूना या गोष्टी ती सुखावहसुद्धा करू शकते. देवावरच्या विश्वासात माणसाला सांत्वन व बळकट राहावे लागते. वादळ आणि तुफानांमध्ये फक्त स्वतःच्या पायावरच उभे राहणे हा काही पोरखेळ नाही. अशा कसोटीच्या क्षणी गर्व, जर असलाच तर पार वितळून जातो. माणूस इतर सर्वसाधारण माणसांच्या श्रद्घांना बेदरकारपणे धुत्कारू शकत नाही, आणि त्याने जर असे केलेच तर आपण असाच निष्कर्ष काढला पाहिजे की त्याच्याकडे केवळ पोकळ ऐट नव्हे तर याहून दुसरी अशी काही शक्ती असली पाहिजे. सध्या माझी स्थिती ही नेमकी अशीच आहे. न्यायालयाचा निकाल हा आधीपासूनच ठरलेला आहे. आठवड्याभरात जाहीर व्हायचा आहे. मी माझ्या ध्येयासाठी प्राणाचा त्याग करत आहे याखेरीज दुसरे कोणते सांत्वन माझ्याकरता असू शकते?{{संदर्भ हवा}} एखादा देवावर विश्वास ठेवणारा [[हिंदू]] आपण पुढच्या जन्मी राजा म्हणून जन्मावे अशी अपेक्षा करत असेल, एखादा [[मुसलमान]] किंवा ख्रिस्ती आपल्या हाल-अपेष्टांचे व त्यागाचे बक्षीस म्हणून स्वर्गात भोगायला मिळणाऱ्या ऐश्वर्याची स्वप्ने पाहत असेल, पण मी कशाची अपेक्षा करावी? मला चांगली कल्पना आहे, की ज्या क्षणी माझ्या मानेभोवती फास आवळला जाईल आणि पायाखालची फळी खेचली जाईल तो शेवटचा क्षण असेल. तोच अंतिम क्षण असेल. मी, किंवा अगदी काटेकोर आध्यात्मिक भाषेप्रमाणे बोलायचे झाले तर माझा आत्मा याचा तेथेच अंत होईल. बस्स इतकेच. जर असे मानायचे धैर्य मला असेल तर कोणतेही भव्यदिव्य यश न मिळालेले, एक संघर्षाचे, थोड्याच दिवसांचे जीवन हेच खुद्द माझे बक्षीस आहे. याहून जास्त काही नाही. स्वार्थी हेतू न बाळगता, तसेच इहलोकी किंवा परलोकी फळाची अपेक्षा न ठेवता, अगदी निरिच्छपणे मी माझे आयुष्य स्वातंत्र्याच्या ध्येयासाठी वाहिले, कारण त्याहून वेगळे काही करणे मला जमलेच नसते.</blockquote> ==संग्रहालय == [[अमृतसर]] ते [[चंदीगड]] महामार्गावर असलेले खटकरकलॉं येथे भगतसिंग यांचे वडिलोपार्जित घर आहे. तिथे हुतात्मा भगतसिंग स्मृति संग्रहालय आहे. संग्रहालय सोमवारी बंद असते. येथे अनेक दुर्मिळ फोटो आहेत. हुतात्मा भगतसिंग यांची स्वाक्षरी असलेली, त्यांना लाहोर तुरुंगात भेट दिली गेलेली भगवद्‌गीतेची प्रत येथे आहे. ==दफनभूमीवरील स्मारक== भारत - पाकिस्तान फाळणी नंतर भगतसिंगांची दफनभूमी असलेला हुसेनीवाला हा भाग पाकिस्तानात गेला होता. भारत सरकारने बदली जमीन देऊन तो मिळविला. तेथे १९६८ मध्ये सरकारतर्फे भव्य स्मारक उभारण्यात आले. त्या वेळी भगतसिंगांच्या वृद्ध माता विद्यावती तेथे उपस्थित होत्या. ==पुस्तके== भगतसिंगांवर अनेक पुस्तके लिहिली गेली. त्यांतली काही निवडक पुस्तके :- * अमर शहीद भगत सिंह (हिंदी, लेखक : वि़ष्णु प्रभाकर) * आम्ही कशासाठी लढत आहोत? (मूळ लेखक -भगतसिंग; अनुवाद : [[चित्रा बेडेकर]]) * Krantiveer Bhagatsingh (इंग्रजी, लेखिका - [[नयनतारा देसाई]])) * भगतसिंग (चरित्र, [[चं.ह. पळणिटकर]]) * भगतसिंग : निवडक भाषणे व लेखन, भगतसिंगांवरचे पोवाडे (नॅशनल बुक ट्रस्ट) * मार्टियर ॲज ब्राइड-ग्रूम (इंग्रजी, ईश्वरदयाल गौर) * विदाउट फिअर, द ट्रायल ऑफ भगतसिंग (इंग्रजी, कुलदीप नय्यर) (मराठी अनुवाद - शहीद भगतसिंग यांचा अखेरपर्यंतचा प्रवास - [[भगवान दातार]]) * शहीद भगत सिंह : समग्र वाङ्मय (संपादक - दत्ता देसाई) * देस मांगता है कुर्बानिया (शिवाजी भोसले) * सरदार भगतसिंग (संजय नहार) * मी नास्तिक आहे का ? (मूळ लेखक -भगतसिंग; अनुवाद : [[चित्रा बेडेकर]]) * शहीद भगतसिंग - जीवन व कार्य ([[अशोक चौसाळकर]], २००७) ==कुलदीप नय्यर यांच्या पुस्तकाची कहाणी== जनरल अरुणकुमार वैद्य यांची हत्या करणारे जिंदा आणि सुखा या दहशतवाद्यांनी ज्येष्ठ पत्रकार कुलदीप नय्यर यांना एक पत्र पाठवून ‘आम्ही भगतसिंग यांच्यासारखेच क्रांतिकारक आहोत’ असा दावा केला होता. नय्यर यांनी भगतसिंग यांच्याबद्दल एका वृत्तपत्रात लेख लिहिला होता. त्या लेखाची प्रतिक्रिया म्हणून या दोघांनी हे पत्र लिहिले होते. या पत्रामुळे नय्यर साहजिकच अस्वस्थ झाले. ‘भगतसिंग यांचा लढा आणि त्यांचे आयुष्य लोकांसमोर नेमकेपणाने मांडलेच पाहिजे अन्यथा अनेक दहशतवादी आपली तुलना त्यांच्याशी करायला लागतील,’ या विचाराने भगतसिंग यांचे चरित्र लिहिण्याचा निर्धार त्यांनी केला आणि तो तडीसही नेला. भगतसिंग यांच्याबद्दल जास्तीत जास्त माहिती गोळा करून हे चरित्र लिहिण्याचा नय्यर यांचा प्रयत्‍न होता. त्यासाठी ते पाकिस्तानात गेले. भगतसिंग-सुखदेव-राजगुरू या तीन क्रांतिकारकांना ज्या तुरुंगात ठेवण्यात आले होते, तसेच त्यांना जिथे फाशी देण्यात आली होती, त्या ठिकाणांना नय्यर यांनी भेट दिली. या क्रांतिकारकांची स्मृती सांगणारे आता तिथे काहीही नाही. १९३१ मध्ये २३ मार्च या दिवशी या तिघांना फाशी दिली गेली. त्यांची समग्र माहिती देता यावी, यासाठी नय्यर यांनी त्यांच्यासंबंधीच्या कागदपत्रांबाबत पाकिस्तान सरकारशी पत्रव्यवहारही केला होता; पण त्यांना ती कागदपत्रे मिळाली नाहीत. लंडनमधल्या ‘इंडिया ऑफिस लायब्ररी’मध्ये यासंबंधीची काही कागदपत्रे होती; पण तीदेखील नय्यर यांना मिळू शकली नाहीत. तुरुंगात असताना भगतसिंग यांनी आपली भूमिका आणि आपला लढा स्पष्ट करणारी चार पुस्तके लिहिली होती. या पुस्तकांची हस्तलिखिते मिळवण्याचा नय्यर यांनी प्रयत्‍न केला. मात्र, तो प्रयत्‍नही निष्फळ ठरला. नय्यर यांनी या क्रांतिकारकांच्या कुटुंबीयांचा शोध घेतला. भगतसिंग आणि सुखदेव यांच्या भावांशी त्यांनी संपर्क साधून माहिती मिळवली. हे करताना धक्कादायक माहिती पुढे येत गेली. सुखदेव यांच्या भावाला पंजाब पोलिसांनी खूप त्रास दिला होता, त्यामुळे त्यांना गाव सोडावे लागले होते. जवळजवळ सात वर्षं नय्यर यांनी या पुस्तकासाठी काम केले. अनेकांच्या भेटी घेऊन, विविध ठिकाणच्या कागदपत्रांचा अभ्यास करून हे चरित्र त्यांनी लिहिले. ‘विदाउट फिअर : लाइफ ॲन्ड ट्रायल ऑफ भगतसिंग’ या शीर्षकाने इंग्लिशमध्ये आलेल्या या पुस्तकाचा भगवान दातार यांनी केलेला अनुवाद ‘शहीद’ या शीर्षकाने रोहन प्रकाशनातर्फे भगतसिंग यांच्या जयंतीच्या निमित्ताने, २८ सप्टेंबर २०१५ रोजी प्रसिद्ध झाला.{{संदर्भ हवा}} ==भगतसिंगावरील चित्रपट, नाटके== * अमर शहीद भगत सिंह (हिंदी चित्रपट, ). दिग्दर्शक : ओमी बेदी; प्रमुख भूमिका : दारासिंग, अचला सचदेव, सोमी दत्त, रजनीबाला. * गगन दमामा बाज्यो (हिंदी नाटक, लेखक : पीयुष मिश्रा). ह्या नाटकात स्वतः पीयुष मिश्रा भूमिका करत. * रंग दे बसंती (हिंदी चित्रपट, २००६). ह्या चित्रपटाला तरुणांमध्ये अतिशय लोकप्रियता मिळाली. प्रमुख भूमिका : आमिर खान, शेरमन जोशी, कुणाल कपूर. * The Legend of Bhagat Singh – (हिंदी चित्रपट, २००२). प्रमुख भूमिका : अजय देवगण, सुशांत सिंग; संगीत : ए.आर. रहमान) * शहीद (हिंदी चित्रपट, १९६५). प्रमुख भूमिका मनोजकुमार. हा चित्रपट अतिशय नावाजला गेला. चित्रपटाला उत्कृष्ट चित्रपटाचा नरगिस दत्त पुरस्कार व उत्कृष्ट कथानकासाठीचा राष्ट्रीय फिल्म पुरस्कार मिळाला. * २३ मार्च १९३१ :शहीद (हिंदी चित्रपट, २००२). प्रमुख भूमिका : बाॅबी देवल, सनी देवल; दिग्दर्शक : गुड्डू धानोआ; संगीत : आनंदराज आनंद, सुरिंदर सोधी. * शहीद भगत सिंह (हिंदी चित्रपट, १९६३). दिग्दर्शक : के.एन. बन्साल; प्रमुख भूमिका : शम्मी कपूर, शकीला, प्रेमनाथ, आशा सचदेव. * शहीदे आझम (हिंदी चित्रपट, २००२) प्रमुख भूमिका : सोनू सूद * शहीदे आझम भगत सिंह (हिंदी चित्रपट, १९५४). दिग्दर्शक : जगदीश गौतम; प्रमुख भूमिका : प्रेम अबीद जयराज, स्मृती विश्वास, आशिता मुजुमदार. ==भगतसिंह आणि लेनिन== भगतसिंगासारख्या प्रखर राष्ट्रप्रेमी क्रांतिकारकाचे लेनिन आणि रशियन क्रांती यांच्याशी जे वैचारिक-राजकीय नाते जुळले होते, ते आजही तितकेच दमदार आणि ताजे वाटण्यासारखे आहे. रशियात समाजवादी क्रांती झाली, तेव्हा भगतसिंग दहा वर्षांचा होता. लहानपणापासून काका सरदार अजितसिंह, लाला हरदयाळ आणि गदर चळवळ यांच्यामुळे क्रांतिकारक विचारांशी त्याचा संपर्क येत होता. भगतसिंगाने १७ व्या वर्षी लिहिलेल्या "विश्वप्रेम' या लेखात विश्वबंधुत्वाचा प्रसार करणाऱ्यामध्ये अमेरिकन-फ्रेंच राज्यक्रांती, मॅझिनी-गॅरिबाल्डी, म. गांधी यांच्याबरोबर तो लेनिनचा उल्लेख करतो. "लेनिन होता विश्वबंधुत्वाची बाजू उचलून धरणारा..."असे म्हणत तो स्पष्ट करतो, की "विश्वबंधुता! याचा अर्थ मी जगामध्ये समानता (साम्यवाद, World wide Equality in the true sense) याशिवाय दुसरे काही मानत नाही.' भगतसिंगने स्वतःच म्हटल्याप्रमाणे पुढील काही वर्षे त्याने विविध क्रांती आणि विचारसरणींचा अभ्यास केला. त्यात लेनिनचेही वाचन केले. आधी "गांधीवादी राष्ट्रवादी', मग "स्वप्नाळू क्रांतिकारी', अल्पकाळ "अराज्यवादी साम्यवादी' असलेले आपण शेवटी "मार्क्‍सवादी-शास्त्रीय समाजवादी' झालो असे तो स्पष्ट नमूद करतो. पुढे सामूहिक वैचारिक मंथनातून "हिंदुस्थान प्रजासत्ताक संघटने'च्या नावात १९२८मध्ये "समाजवादी' हा शब्द घालण्यात आला. पुढे शेवटपर्यंत भगतसिंहाचा आणि संघटनेचा वैचारिक आधार समाजवाद तर राजकीय कार्याचा आदर्श रशियन क्रांती हा राहिला. लाला लाजपतराय यांनी मध्ये क्रांतिकारी तरुणांवर "हे तरुण खूपच धोकादायक आणि क्रांतीचे समर्थक आहेत; त्यांना लेनिनसारखा नेता हवा आहे. पण माझ्यात लेनिन बनण्याची ताकद नाही,' असे म्हणून या तरुणांना "काही परदेशी चिथावणीखोर घटकांनी भडकवले आहे,' असा आरोप केला. तेव्हा भगतसिंगाने उत्तरादाखल लिहिलेल्या लेखात लालाजींना इटलीच्या मॅझिनीने (स्वातंत्र्यासाठी) रस्ता दाखवलेला चालतो; मग आमच्या देशातील समस्यांवर उत्तरे शोधताना रशियन क्रांती व लेनिनसारख्या विचारवंतांकडून नवे विचार घेण्यात काय चूक आहे?' अशा स्वरूपाचा युक्तिवाद केला होता.{{संदर्भ हवा}} १९३० मध्ये लाहोर कट खटल्यात कैदी असताना भगतसिंह-दत्त यांनी लेनिन दिनानिमित्त (जानेवारी) न्यायाधीशांमार्फत मास्कोला पाठवलेल्या तारेत म्हटले होते : "सोव्हिएत रशियात होत असलेला महान प्रयोग व साथी लेनिन यांचे यश याना पुढे घेऊन जाण्यासाठी मनःपूर्वक सदिच्छा पाठवत आहोत. आम्ही स्वतःला जागतिक क्रांतिकारी आंदोलनाचा भाग म्हणून जोडून घेऊ इच्छितो. "या काळात अगदी न्यायालयासह सर्व माध्यमांतून भगतसिंगांनी देशभर लोकप्रिय केलेल्या तीन घोषणा होत्या : "साम्राज्यवाद मुर्दाबाद', "सर्वहारा झिंदाबाद' आणि "इन्किलाब झिंदाबाद'. या तिन्ही घोषणांमागील प्रेरणा जशी रशियातील कष्टकरी जनतेने केलेली क्रांती होती तशीच लेनिन यांनी आधुनिक साम्राज्यवादाचे आणि क्रांतिकारी व्यूहरचनेचे केलेले मूलगामी विश्‍लेषण हेदेखील होते. भगतसिंगाच्या तुरुंगातील नोंदवहीत लेनिन यांच्या लिखाणातील याविषयीच्या नोंदी आढळतात. या वैचारिक-राजकीय स्पष्टतेमुळेच हा छोटा क्रांतिकारी गट ब्रिटिश साम्राज्यशाही सत्तेशी अत्यंत प्रखरपणे झुंज देऊन तिला राजकीय-नैतिकदृष्ट्या निष्प्रभ करू शकला. फाशीच्या दोन दिवस आधी, कायदेविषयक सल्लागार प्राणनाथ मेहतांनी काही हवे का असे विचारले, तेव्हा भगतसिंहाने त्यांना एक पुस्तक आणून देण्याची विनंती केली. तसे त्यांनी ते दिले. फाशीची वेळ झाल्यावर तुरुंग कर्मचारी जेव्हा भगतसिंहाला न्यायला त्याच्या कोठडीजवळ आला तेव्हा भगतसिंह ते पुस्तक वाचत होता. त्याला उठवू लागताच भगतसिंह म्हणाला, "ठहरो, एक क्रांतिकारी की दुसरे क्रांतिकारी के साथ मुलाकात हो रही है.' हातातील पान संपवल्यावर तो उठून म्हणाला, "चलो'. ते पुस्तक लेनिनचे चरित्र होते.{{संदर्भ हवा}} == बाह्य दुवे == * [https://www.marxists.org/hindi/bhagat-singh/1931/main-nastik-kyon-hoon.htm मैं नास्तिक क्यों हूॅं?] * [https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/1930/10/05.htm Why I am an Atheist] * [http://www.lokmat.com/storypage.php?newsid=11872473&catid=1 मंत्रालयाला भगतसिंग आणि सुखदेव यांच्यातला फरक कळेना] * [http://www.loksatta.com/lekha-news/marathi-book-reivew-1144534/ शोध.. शहीद भगत सिंगांचा!] * [http://forum.maharashtraatheist.com/viewtopic.php?t=5 बृहन्महाराष्ट्रातले नास्तिकांसाठीचे व्यासपीठ] * [https://www.marxists.org/archive/bhagat-singh/index.htm भगतसिंग इंटरनेट अर्काइव्ह (भगतसिंगाचे सर्व साहित्य इंग्लिशमध्ये येथे उपलब्ध)] * [http://www.esakalglobal.com/NewsDetails.aspx?NewsId=4846063176418233505&SectionId=28&SectionName=%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%20%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE&NewsDate=20130609&Provider=-%20%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%8F%E0%A4%A8%E0%A4%86%E0%A4%AF&NewsTitle=%E0%A4%AD%E0%A4%97%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80%20%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4,%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%20%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0 भगतसिंगांसाठी भारत,पाक एकत्र] * [http://divyamarathi.bhaskar.com/news/INT-PAK-pakistan-chief-justice-to-decide-on-plea-over-bhagat-singhs-innocence-5239936-NOR.html पाकिस्‍तान : भगतसिंग यांचा खटला वरिष्ठ पीठाकडे सुपूर्द] * [http://dainikekmat.com/Deshvidesh-3002-56631ff08b7f6-135.html पाकमध्ये भगतसिंगांवरील खटल्याची फेरयाचिका] * [http://www.loksatta.com/desh-videsh-news/pak-rights-activists-want-queen-to-apologise-for-executing-bhagat-singh-1219175/ भगतसिंगांना फाशी दिल्याबद्दल राणी एलिझाबेथ यांनी माफी मागावी: पाकिस्तानातील मानवाधिकार कार्यकर्त्यांची मागणी] * [http://www.dainikprabhat.com/%E0%A4%AD%E0%A4%97%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE-%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%B7%E0%A4%A4%E0%A5%8D/ भगतसिंगांच्या निर्दोषत्वासाठी कायदेशीर लढा] * [http://indianexpress.com/article/india/india-news-india/pakistan-chief-justice-to-decide-on-plea-over-bhagat-singhs-innocence/ Pakistan Chief Justice to decide on plea over Bhagat Singh’s innocence] * [http://indianexpress.com/article/explained/why-85-yrs-after-his-hanging-bhagat-singh-remains-relevant/ Why 85 yrs after his hanging, Bhagat Singh remains relevant] * [http://www.tehelka.com/2013/04/petition-to-prove-bhagat-singhs-innocence-filed-in-pak-court/ Petition To Prove Bhagat Singh’s Innocence Filed In Pak Court] * [http://www.dailyo.in/politics/bhagat-singh-sukhdev-rajguru-trial-lahore-high-court-freedom-india-march-23/story/1/8818.html Pakistan is proving to be a bigger fan of Bhagat Singh than RSS] * [http://www.hindustantimes.com/punjab/why-can-t-we-reopen-bhagat-singh-case-sukhdev-s-kin-to-move-sc/story-FdCfoIgYfUBMpomNDUNfUP.html ‘Why can’t we reopen Bhagat Singh case?’: Sukhdev’s kin to move SC] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{साचा:भारतीय स्वातंत्र्यलढा}} [[वर्ग:भारतीय स्वातंत्र्यसैनिक]] [[वर्ग:भारतीय क्रांतिकारक]] [[वर्ग:पंजाबी व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १९०७ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९३१ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:भारतीय नास्तिक]] 964tjrh1viaa9c3wo10y2z3l5j7u83r 4 46763 2143608 2134772 2022-08-06T18:59:18Z अभय नातू 206 /* सध्याची नामनिर्देशने */ wikitext text/x-wiki {{कौल सुचालन}} हे पान मराठी विकिपीडियावर एखाद्या लेखाचे ''' [[:वर्ग:मुखपृष्ठ सदर लेख|मुखपृष्ठ सदर लेख]]''' म्हणून नामनिर्देशन करण्यासाठी वापरण्यात यावे. * मे २००८ चे मुखपृष्ठ सदर पासूनचे कौल इथे हलविले आहेत. तत्पूर्वीचे कौल [[विकिपीडिया : कौल]] या मुख्य कौल पानावर घेण्यात आले होते. [[चित्र:Cscr-candidate.svg|frameless|right]] ==लेखरांग== पुढील काही महिन्यात मुखपृष्ठ [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेखरांग|सदर होण्याच्या प्रतीक्षेत असलेल्या लेखांची यादी]] पहा. == सध्याची नामनिर्देशने == === बृहदेश्वर मंदिर === * '''लेखनाव''':[[बृहदेश्वर मंदिर]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Omega45|[https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%AF_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%82#%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96 प्रस्तावकर्ता}} |- | |} === भारताची जनगणना २०११ === * '''लेखनाव''':[[भारताची जनगणना २०११]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Omega45|बरीच दिवस झाली लेख बदलला नाही, हा लेख चांगला आहे}} |- | |} === हंपी === * '''लेखनाव''':[[हंपी]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|अभय नातू}} |- | |} === कुर्ला === * '''लेखनाव''':[[कुर्ला]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Tiven2240|as nominator}} |- | |} === बौद्ध धर्म === * '''लेखनाव''':[[बौद्ध धर्म]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Tiven2240|उत्तम लेख. नामनिर्देशक म्हणून समर्थन}} |- | {{कौल|Y|संदेश हिवाळे}} |- | {{कौल|N|आर्या जोशी|लेख चांंगला आहे.तथापि बौद्ध साहित्याबद्दल उत्तमोत्तम पुस्तके उपलब्ध असताना केवळ संंकेतस्थळांंवरून घेतलेली माहिती संंदर्भासाठी पुरेशी वाटत नाही. संंबंंधित संंपादकांंनी असे संंदर्भ शोधून तशी भर घालावी म्हणजे परिपूर्णता येईल, तो अद्ययावत केल्यास बुद्ध पौर्णिमेचे औचित्य साधून मुखष्ठासाठी घेता येईल}} |- | {{कौल|Y|LAXMANSALVE|छान माहिती आहे.नामनिर्देशक म्हणून समर्थन}} |- | {{कौल|N|Nitin.kunjir|लेख चांंगला आहे. परंतू '''बुद्ध व बौद्ध धर्माविषयी विचारवंताची मते''' ह्या विभागात अति भरती केलेली दिसते. सदर विभागाची लेखात गरज नाही. इंग्रजी विकिपीडियावर सदर लेखासंदर्भात पुष्कळ माहिती असताना, मराठी लेखातील माहिती खूपच कमी वाटते. तसेच उत्तम लेखासाठी अनेक संदर्भ लेखात असणे गरजेचे आहे. अन्यथा लेख वैयक्तिक मत लिहील्यासारखा वाटण्याची शक्यता. कोणत्याही मुखपृष्ठ लेखासाठी ह्या गोष्टीची पुर्तता होणे गरजेचे आहे.}} |} === महाराष्ट्र === * '''लेखनाव''':[[महाराष्ट्र]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Prabodh1987|महराष्ट्र दिनानिमित्त. लेखात संदर्भदुवे टाकण्याची गरज आहे.}} |- | {{कौल|N|आर्या जोशी|संंदर्भांंचा अभाव आहे.ते घालणे आवश्यक आहेत.}} |} === महाराष्ट्र राज्य वखार महामंडळ === * '''लेखनाव''':[[महाराष्ट्र राज्य वखार महामंडळ]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|रविकुमार बोडखे|महाराष्ट्रतील शेतकऱ्यांसाठी कार्य करणारे महामंडळ, शेवटी मराठी लोकच मराठी विपी वाचतील}} |} === [[उसाचा गवताळवाढ रोग]] === माजे समर्तन [[सदस्य:संकेत|संकेत]] ०७:०६, ७ ऑगस्ट २०११ (UTC) {| class="wikitable" | {{कौल|N|Pushkar Pande|मुखपृष्ठ होण्यासाठी खूपच कमी माहिती. माहिती वाढवून लेख सादर करावा.}} |- |{{कौल|N|Nitin.kunjir|मुखपृष्ठ होण्यासाठी खूपच कमी माहिती.}} |- |} === झाशीची राणी लक्ष्मीबाई === * लेख नाव: [[झाशीची राणी लक्ष्मीबाई]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|अभय नातू}} |- | {{कौल|N|Karan Kamath|लेख रुक्ष आहे. फोटोंची संख्या वाढवणे गरजेचे आहे.}} |- | {{कौल|Y|Pushkar Pande|लेख अतिशय उत्तम असून वाचण्यायोग्य आहे.}} |- | {{कौल|N|प्रथमेश ताम्हाणे| तसा लेख चांगला आहे पण लेखात एकही संदर्भ नाही आणि वर म्हटल्याप्रमाणे फोटोंची संख्या कमी आहे.}} |- | {{कौल|N|Nitin.kunjir| मुखपृष्ठ होण्यासाठी फारच तोकडी माहिती}} |- |{{कौल|Y|V.narsikar|विकिकरण आवश्यक. नंतर विचार करावा}} |} === मराठा साम्राज्य === * लेख नाव: [[मराठा साम्राज्य]] {| class="wikitable" |- | {{कौल|Y|abhijitsathe}} |- | {{कौल|N|अभय नातू|लेखात अजून सुधारणा व वाढ झाल्यावर मग मुखपृष्ठ सदर करावे.}} |- |{{कौल|Y|AbhiSuryawanshi}} |- | {{कौल|Y|vinod rakte|}} |- | {{कौल|N|Nitin.kunjir|लेखात अजून खूप सुधारणा होणे आवश्यक आहे. मुखपृष्ठ होण्यासाठी खूपच तोकडी माहिती}} |- | {{कौल|N|Pushkar Pande|सदरात वाढ करावी.}} |- | {{कौल|N|LAXMANSALVE|लेखामध्ये उपलब्ध ऐतिहासीक साधनांच्या आधारे अजून भर घालावी.}} |} === अमेरिकेची राज्ये === * लेखनावः [[अमेरिकेची राज्ये]] {| class="wikitable" |- | {{कौल|N|Sankalpdravid|लेखात सध्या प्रामुख्याने सूचीपर माहिती आहे. या लेखात निरनिराळी संस्थाने अमेरिकेच्या संघात टप्प्याटप्प्याने कशी सामील झाली, त्याचाही इतिहास मांडल्यास लेख घसघशीत होईल. खेरीज लेखात सध्या काही तपशील रोमन लिपीत/इंग्रजीत आहेत; व काही आकडेवारी मराठी अंकांत नाही. तूर्तास मराठीकरणासाठी आवश्यक बदल करून हा लेख उदयोन्मुख लेखासाठी नामांकनास ठेवणे अधिक इष्ट ठरेल.}} |- | {{कौल|N|Nitin.kunjir|लेखात सध्या प्रामुख्याने सूचीपर माहिती आहे. राज्यांबद्दल काही विशेष माहिती मिळत नाही. अजून खूप सुधारणा होणे गरजेचे आहे.}} |} === बाळ गंगाधर टिळक === * लेखनावः [[बाळ गंगाधर टिळक]] {| class="wikitable" |- | {{कौल|Y|Nitin.kunjir|महितीपूर्ण लेख}} |- | {{कौल|Y|महितीपूर्ण लेख,अजून अधिक लोकांपर्यंत माहिती पोहचणे आवश्यक|[[सदस्य:Tmb5793|तुषार भांबरे]] ([[सदस्य चर्चा:Tmb5793|चर्चा]]) १६:११, ६ ऑक्टोबर २०१३ (IST)}} |- | {{कौल|N|चूकीची माहीती,चर्चा पानावरील माहीतीचा समावेश करावा.|[[सदस्य:Salveramprasad|साळवे रामप्रसाद]] ([[सदस्य चर्चा:Salveramprasad|चर्चा]]) 18:38, 7 ऑक्टोबर 2013 (IST)}} |- | {{कौल|Y|Czeror|}} |- | {{कौल|N|Pushkar Pande|काही माहिती चुकीची आहे.}} |- | {{कौल|Y|Sagarmarkal|}} |- | {{कौल|Y|IPraveenVdthk|}} |- |} === पु.ल.देशपांडे === * लेखनावः [[पु.ल.देशपांडे]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Pushkar Pande|}} |- | {{कौल|N|आर्या जोशी|लेखात लाल खुणा पुष्कळच आहेत,त्यावर अधी काम करायला हवे असे वाटते.लेख चांंगला आहे.}} |- | {{कौल|Y|अभय नातू|लेख विस्ताराने लिहिलेला आहे. लाल दुवे विषयवस्तूशी थेट निगडीत नसल्याने तसेच प्रकाशित करण्यास हरकत नाही. कालांतराने ते भरले जातील.}} |} === रामकृष्ण परमहंस === * लेखनावः [[रामकृष्ण परमहंस]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Pushkar Pande|}} |- |} === जयंत साळगांवकर === * '''लेखनाव''': [[जयंत साळगांवकर]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|shreemarkal}} |- | {{कौल|Y|jigneshshirke}} |- | {{कौल|Y|sagarmarkal|अतिशय सोप्या भाषेत लेख}} |- | {{कौल|N|Pushkar Pande|मुखपृष्ठ सदरासाठी माहिती कमी वाटत आहे. त्यामुळे प्रथम उदयोन्मुख लेख सादर करावा.}} |- | {{कौल|Y|sulabhapatil}} |- | {{कौल|Y|Pratham0613}} |- | {{कौल|N|Nitin.kunjir|Pushkar Pande यांच्या मताशी सहमत}} |- |} === पौगंडावस्था === * '''लेखनाव''': [[पौगंडावस्था]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|अभय नातू|उत्तमप्रकारे लिहिलेला व विषयाची हाताळणी असलेला लेख.}} |- | {{कौल|Y|Nitin.kunjir|मुखपृष्ठ होण्यासाठी उत्तम लेख}} |- | {{कौल|N|Tiven2240|लेखात काही स्रोत इंग्लिश विकिपीडिया वरून घेतले आहे. परंतु [[:en:Wikipedia:Wikipedia is not a reliable source|विकिपीडिया विश्वसनीय स्रोत नाही]]. जर याचे इंटरलिंकिंग केले जाणार जर चालते परंतु स्रोत म्हणून असणे आवश्यक वाटत नाही}} |- |} === किशोरवय === * '''लेखनाव''': [[किशोरवय]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|अभय नातू|उत्तमप्रकारे लिहिलेला व विषयाची हाताळणी असलेला लेख.}} |- |} === २०२० मधील महाराष्ट्रातील कोरोना विषाणू उद्रेक === * '''लेखनाव''':[[२०२० मधील महाराष्ट्रातील कोरोना विषाणू उद्रेक]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Sachinvenga|मराठी विकिपीडियाने अद्ययावत असायला हवे असेल तर वेळोवेळी प्रासंगिक संदर्भ असणारे लेख मुखपृष्ठावर प्रसिद्ध केले पाहिजेत.}} |- |{{साद|Sachinvenga}} {{कौल|C|Tiven2240|हा लेख उदयोन्मुख लेख आहे व त्यामुळे ते मुखपृष्ठ सदर लेख नाही असू शकेल}} |- | {{कौल|Y|अभय नातू|हा लेख अद्ययावत करुन सदर लेख करावा.}} |} === मुक्ता बर्वे === * '''लेखनाव''':[[मुक्ता बर्वे]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|अभय नातू|}} |} === आनंदीबाई जोशी === * '''लेखनाव''':[[आनंदीबाई गोपाळराव जोशी]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|अभय नातू|}} |} ==पूर्वीची नामनिर्देशने== * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२००८|२००८मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२००९|२००९मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१०|२०१०मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०११|२०११मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१२|२०१२मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१३|२०१३मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१४|२०१४मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१५|२०१५मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१६|२०१६मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१७|२०१७मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१८|२०१८मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१९|२०१९मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०२०|२०२०मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/अनिर्वाचित|निवड न झालेले लेख]] ==करावयाच्या गोष्टींची यादी== <!--विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ/करावयाच्या गोष्टींची यादी संपादण्याकरिता विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ/करावयाच्या गोष्टींची यादी असे शोध खिडकीत लिहा --> {| Align="Center" Cellspacing="3" Width="100%" |- valign="top" |class="MainPageBG" colspan="2" style="border: 1px solid #AAAAAA; color: #000;background-color: #FAFAFA; border-bottom: 3px solid #FFCC00; margin-bottom:25px;"|<div style="padding: .4em .9em .9em"> ==&nbsp;तुम्ही काय करू शकता== '''{{विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ/करावयाच्या गोष्टींची यादी}}'''</div> |- |} == हेही पाहा == * [[विकिपीडिया:उदयोन्मुख लेख नामनिर्देशन]] [[वर्ग:विकिपीडिया मुखपृष्ठ सदर]] 2zbpuhlieb29ri6sq171p3do0bbzr0o 2143609 2143608 2022-08-06T18:59:32Z अभय नातू 206 /* बृहदेश्वर मंदिर */ wikitext text/x-wiki {{कौल सुचालन}} हे पान मराठी विकिपीडियावर एखाद्या लेखाचे ''' [[:वर्ग:मुखपृष्ठ सदर लेख|मुखपृष्ठ सदर लेख]]''' म्हणून नामनिर्देशन करण्यासाठी वापरण्यात यावे. * मे २००८ चे मुखपृष्ठ सदर पासूनचे कौल इथे हलविले आहेत. तत्पूर्वीचे कौल [[विकिपीडिया : कौल]] या मुख्य कौल पानावर घेण्यात आले होते. [[चित्र:Cscr-candidate.svg|frameless|right]] ==लेखरांग== पुढील काही महिन्यात मुखपृष्ठ [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेखरांग|सदर होण्याच्या प्रतीक्षेत असलेल्या लेखांची यादी]] पहा. == सध्याची नामनिर्देशने == === बृहदेश्वर मंदिर === * '''लेखनाव''':[[बृहदेश्वर मंदिर]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Omega45|[https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%AF_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%82#%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96 प्रस्तावकर्ता]}} |- | |} === भारताची जनगणना २०११ === * '''लेखनाव''':[[भारताची जनगणना २०११]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Omega45|बरीच दिवस झाली लेख बदलला नाही, हा लेख चांगला आहे}} |- | |} === हंपी === * '''लेखनाव''':[[हंपी]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|अभय नातू}} |- | |} === कुर्ला === * '''लेखनाव''':[[कुर्ला]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Tiven2240|as nominator}} |- | |} === बौद्ध धर्म === * '''लेखनाव''':[[बौद्ध धर्म]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Tiven2240|उत्तम लेख. नामनिर्देशक म्हणून समर्थन}} |- | {{कौल|Y|संदेश हिवाळे}} |- | {{कौल|N|आर्या जोशी|लेख चांंगला आहे.तथापि बौद्ध साहित्याबद्दल उत्तमोत्तम पुस्तके उपलब्ध असताना केवळ संंकेतस्थळांंवरून घेतलेली माहिती संंदर्भासाठी पुरेशी वाटत नाही. संंबंंधित संंपादकांंनी असे संंदर्भ शोधून तशी भर घालावी म्हणजे परिपूर्णता येईल, तो अद्ययावत केल्यास बुद्ध पौर्णिमेचे औचित्य साधून मुखष्ठासाठी घेता येईल}} |- | {{कौल|Y|LAXMANSALVE|छान माहिती आहे.नामनिर्देशक म्हणून समर्थन}} |- | {{कौल|N|Nitin.kunjir|लेख चांंगला आहे. परंतू '''बुद्ध व बौद्ध धर्माविषयी विचारवंताची मते''' ह्या विभागात अति भरती केलेली दिसते. सदर विभागाची लेखात गरज नाही. इंग्रजी विकिपीडियावर सदर लेखासंदर्भात पुष्कळ माहिती असताना, मराठी लेखातील माहिती खूपच कमी वाटते. तसेच उत्तम लेखासाठी अनेक संदर्भ लेखात असणे गरजेचे आहे. अन्यथा लेख वैयक्तिक मत लिहील्यासारखा वाटण्याची शक्यता. कोणत्याही मुखपृष्ठ लेखासाठी ह्या गोष्टीची पुर्तता होणे गरजेचे आहे.}} |} === महाराष्ट्र === * '''लेखनाव''':[[महाराष्ट्र]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Prabodh1987|महराष्ट्र दिनानिमित्त. लेखात संदर्भदुवे टाकण्याची गरज आहे.}} |- | {{कौल|N|आर्या जोशी|संंदर्भांंचा अभाव आहे.ते घालणे आवश्यक आहेत.}} |} === महाराष्ट्र राज्य वखार महामंडळ === * '''लेखनाव''':[[महाराष्ट्र राज्य वखार महामंडळ]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|रविकुमार बोडखे|महाराष्ट्रतील शेतकऱ्यांसाठी कार्य करणारे महामंडळ, शेवटी मराठी लोकच मराठी विपी वाचतील}} |} === [[उसाचा गवताळवाढ रोग]] === माजे समर्तन [[सदस्य:संकेत|संकेत]] ०७:०६, ७ ऑगस्ट २०११ (UTC) {| class="wikitable" | {{कौल|N|Pushkar Pande|मुखपृष्ठ होण्यासाठी खूपच कमी माहिती. माहिती वाढवून लेख सादर करावा.}} |- |{{कौल|N|Nitin.kunjir|मुखपृष्ठ होण्यासाठी खूपच कमी माहिती.}} |- |} === झाशीची राणी लक्ष्मीबाई === * लेख नाव: [[झाशीची राणी लक्ष्मीबाई]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|अभय नातू}} |- | {{कौल|N|Karan Kamath|लेख रुक्ष आहे. फोटोंची संख्या वाढवणे गरजेचे आहे.}} |- | {{कौल|Y|Pushkar Pande|लेख अतिशय उत्तम असून वाचण्यायोग्य आहे.}} |- | {{कौल|N|प्रथमेश ताम्हाणे| तसा लेख चांगला आहे पण लेखात एकही संदर्भ नाही आणि वर म्हटल्याप्रमाणे फोटोंची संख्या कमी आहे.}} |- | {{कौल|N|Nitin.kunjir| मुखपृष्ठ होण्यासाठी फारच तोकडी माहिती}} |- |{{कौल|Y|V.narsikar|विकिकरण आवश्यक. नंतर विचार करावा}} |} === मराठा साम्राज्य === * लेख नाव: [[मराठा साम्राज्य]] {| class="wikitable" |- | {{कौल|Y|abhijitsathe}} |- | {{कौल|N|अभय नातू|लेखात अजून सुधारणा व वाढ झाल्यावर मग मुखपृष्ठ सदर करावे.}} |- |{{कौल|Y|AbhiSuryawanshi}} |- | {{कौल|Y|vinod rakte|}} |- | {{कौल|N|Nitin.kunjir|लेखात अजून खूप सुधारणा होणे आवश्यक आहे. मुखपृष्ठ होण्यासाठी खूपच तोकडी माहिती}} |- | {{कौल|N|Pushkar Pande|सदरात वाढ करावी.}} |- | {{कौल|N|LAXMANSALVE|लेखामध्ये उपलब्ध ऐतिहासीक साधनांच्या आधारे अजून भर घालावी.}} |} === अमेरिकेची राज्ये === * लेखनावः [[अमेरिकेची राज्ये]] {| class="wikitable" |- | {{कौल|N|Sankalpdravid|लेखात सध्या प्रामुख्याने सूचीपर माहिती आहे. या लेखात निरनिराळी संस्थाने अमेरिकेच्या संघात टप्प्याटप्प्याने कशी सामील झाली, त्याचाही इतिहास मांडल्यास लेख घसघशीत होईल. खेरीज लेखात सध्या काही तपशील रोमन लिपीत/इंग्रजीत आहेत; व काही आकडेवारी मराठी अंकांत नाही. तूर्तास मराठीकरणासाठी आवश्यक बदल करून हा लेख उदयोन्मुख लेखासाठी नामांकनास ठेवणे अधिक इष्ट ठरेल.}} |- | {{कौल|N|Nitin.kunjir|लेखात सध्या प्रामुख्याने सूचीपर माहिती आहे. राज्यांबद्दल काही विशेष माहिती मिळत नाही. अजून खूप सुधारणा होणे गरजेचे आहे.}} |} === बाळ गंगाधर टिळक === * लेखनावः [[बाळ गंगाधर टिळक]] {| class="wikitable" |- | {{कौल|Y|Nitin.kunjir|महितीपूर्ण लेख}} |- | {{कौल|Y|महितीपूर्ण लेख,अजून अधिक लोकांपर्यंत माहिती पोहचणे आवश्यक|[[सदस्य:Tmb5793|तुषार भांबरे]] ([[सदस्य चर्चा:Tmb5793|चर्चा]]) १६:११, ६ ऑक्टोबर २०१३ (IST)}} |- | {{कौल|N|चूकीची माहीती,चर्चा पानावरील माहीतीचा समावेश करावा.|[[सदस्य:Salveramprasad|साळवे रामप्रसाद]] ([[सदस्य चर्चा:Salveramprasad|चर्चा]]) 18:38, 7 ऑक्टोबर 2013 (IST)}} |- | {{कौल|Y|Czeror|}} |- | {{कौल|N|Pushkar Pande|काही माहिती चुकीची आहे.}} |- | {{कौल|Y|Sagarmarkal|}} |- | {{कौल|Y|IPraveenVdthk|}} |- |} === पु.ल.देशपांडे === * लेखनावः [[पु.ल.देशपांडे]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Pushkar Pande|}} |- | {{कौल|N|आर्या जोशी|लेखात लाल खुणा पुष्कळच आहेत,त्यावर अधी काम करायला हवे असे वाटते.लेख चांंगला आहे.}} |- | {{कौल|Y|अभय नातू|लेख विस्ताराने लिहिलेला आहे. लाल दुवे विषयवस्तूशी थेट निगडीत नसल्याने तसेच प्रकाशित करण्यास हरकत नाही. कालांतराने ते भरले जातील.}} |} === रामकृष्ण परमहंस === * लेखनावः [[रामकृष्ण परमहंस]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Pushkar Pande|}} |- |} === जयंत साळगांवकर === * '''लेखनाव''': [[जयंत साळगांवकर]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|shreemarkal}} |- | {{कौल|Y|jigneshshirke}} |- | {{कौल|Y|sagarmarkal|अतिशय सोप्या भाषेत लेख}} |- | {{कौल|N|Pushkar Pande|मुखपृष्ठ सदरासाठी माहिती कमी वाटत आहे. त्यामुळे प्रथम उदयोन्मुख लेख सादर करावा.}} |- | {{कौल|Y|sulabhapatil}} |- | {{कौल|Y|Pratham0613}} |- | {{कौल|N|Nitin.kunjir|Pushkar Pande यांच्या मताशी सहमत}} |- |} === पौगंडावस्था === * '''लेखनाव''': [[पौगंडावस्था]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|अभय नातू|उत्तमप्रकारे लिहिलेला व विषयाची हाताळणी असलेला लेख.}} |- | {{कौल|Y|Nitin.kunjir|मुखपृष्ठ होण्यासाठी उत्तम लेख}} |- | {{कौल|N|Tiven2240|लेखात काही स्रोत इंग्लिश विकिपीडिया वरून घेतले आहे. परंतु [[:en:Wikipedia:Wikipedia is not a reliable source|विकिपीडिया विश्वसनीय स्रोत नाही]]. जर याचे इंटरलिंकिंग केले जाणार जर चालते परंतु स्रोत म्हणून असणे आवश्यक वाटत नाही}} |- |} === किशोरवय === * '''लेखनाव''': [[किशोरवय]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|अभय नातू|उत्तमप्रकारे लिहिलेला व विषयाची हाताळणी असलेला लेख.}} |- |} === २०२० मधील महाराष्ट्रातील कोरोना विषाणू उद्रेक === * '''लेखनाव''':[[२०२० मधील महाराष्ट्रातील कोरोना विषाणू उद्रेक]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Sachinvenga|मराठी विकिपीडियाने अद्ययावत असायला हवे असेल तर वेळोवेळी प्रासंगिक संदर्भ असणारे लेख मुखपृष्ठावर प्रसिद्ध केले पाहिजेत.}} |- |{{साद|Sachinvenga}} {{कौल|C|Tiven2240|हा लेख उदयोन्मुख लेख आहे व त्यामुळे ते मुखपृष्ठ सदर लेख नाही असू शकेल}} |- | {{कौल|Y|अभय नातू|हा लेख अद्ययावत करुन सदर लेख करावा.}} |} === मुक्ता बर्वे === * '''लेखनाव''':[[मुक्ता बर्वे]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|अभय नातू|}} |} === आनंदीबाई जोशी === * '''लेखनाव''':[[आनंदीबाई गोपाळराव जोशी]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|अभय नातू|}} |} ==पूर्वीची नामनिर्देशने== * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२००८|२००८मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२००९|२००९मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१०|२०१०मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०११|२०११मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१२|२०१२मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१३|२०१३मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१४|२०१४मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१५|२०१५मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१६|२०१६मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१७|२०१७मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१८|२०१८मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१९|२०१९मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०२०|२०२०मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/अनिर्वाचित|निवड न झालेले लेख]] ==करावयाच्या गोष्टींची यादी== <!--विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ/करावयाच्या गोष्टींची यादी संपादण्याकरिता विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ/करावयाच्या गोष्टींची यादी असे शोध खिडकीत लिहा --> {| Align="Center" Cellspacing="3" Width="100%" |- valign="top" |class="MainPageBG" colspan="2" style="border: 1px solid #AAAAAA; color: #000;background-color: #FAFAFA; border-bottom: 3px solid #FFCC00; margin-bottom:25px;"|<div style="padding: .4em .9em .9em"> ==&nbsp;तुम्ही काय करू शकता== '''{{विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ/करावयाच्या गोष्टींची यादी}}'''</div> |- |} == हेही पाहा == * [[विकिपीडिया:उदयोन्मुख लेख नामनिर्देशन]] [[वर्ग:विकिपीडिया मुखपृष्ठ सदर]] fzslop2h6r2tf54ljrgj36agc8yxl2m 2143610 2143609 2022-08-06T18:59:45Z अभय नातू 206 /* बृहदेश्वर मंदिर */ wikitext text/x-wiki {{कौल सुचालन}} हे पान मराठी विकिपीडियावर एखाद्या लेखाचे ''' [[:वर्ग:मुखपृष्ठ सदर लेख|मुखपृष्ठ सदर लेख]]''' म्हणून नामनिर्देशन करण्यासाठी वापरण्यात यावे. * मे २००८ चे मुखपृष्ठ सदर पासूनचे कौल इथे हलविले आहेत. तत्पूर्वीचे कौल [[विकिपीडिया : कौल]] या मुख्य कौल पानावर घेण्यात आले होते. [[चित्र:Cscr-candidate.svg|frameless|right]] ==लेखरांग== पुढील काही महिन्यात मुखपृष्ठ [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेखरांग|सदर होण्याच्या प्रतीक्षेत असलेल्या लेखांची यादी]] पहा. == सध्याची नामनिर्देशने == === बृहदेश्वर मंदिर === * '''लेखनाव''':[[बृहदेश्वर मंदिर]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Omega45|[https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%AF_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%82#%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96 प्रस्तावक]}} |- | |} === भारताची जनगणना २०११ === * '''लेखनाव''':[[भारताची जनगणना २०११]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Omega45|बरीच दिवस झाली लेख बदलला नाही, हा लेख चांगला आहे}} |- | |} === हंपी === * '''लेखनाव''':[[हंपी]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|अभय नातू}} |- | |} === कुर्ला === * '''लेखनाव''':[[कुर्ला]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Tiven2240|as nominator}} |- | |} === बौद्ध धर्म === * '''लेखनाव''':[[बौद्ध धर्म]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Tiven2240|उत्तम लेख. नामनिर्देशक म्हणून समर्थन}} |- | {{कौल|Y|संदेश हिवाळे}} |- | {{कौल|N|आर्या जोशी|लेख चांंगला आहे.तथापि बौद्ध साहित्याबद्दल उत्तमोत्तम पुस्तके उपलब्ध असताना केवळ संंकेतस्थळांंवरून घेतलेली माहिती संंदर्भासाठी पुरेशी वाटत नाही. संंबंंधित संंपादकांंनी असे संंदर्भ शोधून तशी भर घालावी म्हणजे परिपूर्णता येईल, तो अद्ययावत केल्यास बुद्ध पौर्णिमेचे औचित्य साधून मुखष्ठासाठी घेता येईल}} |- | {{कौल|Y|LAXMANSALVE|छान माहिती आहे.नामनिर्देशक म्हणून समर्थन}} |- | {{कौल|N|Nitin.kunjir|लेख चांंगला आहे. परंतू '''बुद्ध व बौद्ध धर्माविषयी विचारवंताची मते''' ह्या विभागात अति भरती केलेली दिसते. सदर विभागाची लेखात गरज नाही. इंग्रजी विकिपीडियावर सदर लेखासंदर्भात पुष्कळ माहिती असताना, मराठी लेखातील माहिती खूपच कमी वाटते. तसेच उत्तम लेखासाठी अनेक संदर्भ लेखात असणे गरजेचे आहे. अन्यथा लेख वैयक्तिक मत लिहील्यासारखा वाटण्याची शक्यता. कोणत्याही मुखपृष्ठ लेखासाठी ह्या गोष्टीची पुर्तता होणे गरजेचे आहे.}} |} === महाराष्ट्र === * '''लेखनाव''':[[महाराष्ट्र]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Prabodh1987|महराष्ट्र दिनानिमित्त. लेखात संदर्भदुवे टाकण्याची गरज आहे.}} |- | {{कौल|N|आर्या जोशी|संंदर्भांंचा अभाव आहे.ते घालणे आवश्यक आहेत.}} |} === महाराष्ट्र राज्य वखार महामंडळ === * '''लेखनाव''':[[महाराष्ट्र राज्य वखार महामंडळ]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|रविकुमार बोडखे|महाराष्ट्रतील शेतकऱ्यांसाठी कार्य करणारे महामंडळ, शेवटी मराठी लोकच मराठी विपी वाचतील}} |} === [[उसाचा गवताळवाढ रोग]] === माजे समर्तन [[सदस्य:संकेत|संकेत]] ०७:०६, ७ ऑगस्ट २०११ (UTC) {| class="wikitable" | {{कौल|N|Pushkar Pande|मुखपृष्ठ होण्यासाठी खूपच कमी माहिती. माहिती वाढवून लेख सादर करावा.}} |- |{{कौल|N|Nitin.kunjir|मुखपृष्ठ होण्यासाठी खूपच कमी माहिती.}} |- |} === झाशीची राणी लक्ष्मीबाई === * लेख नाव: [[झाशीची राणी लक्ष्मीबाई]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|अभय नातू}} |- | {{कौल|N|Karan Kamath|लेख रुक्ष आहे. फोटोंची संख्या वाढवणे गरजेचे आहे.}} |- | {{कौल|Y|Pushkar Pande|लेख अतिशय उत्तम असून वाचण्यायोग्य आहे.}} |- | {{कौल|N|प्रथमेश ताम्हाणे| तसा लेख चांगला आहे पण लेखात एकही संदर्भ नाही आणि वर म्हटल्याप्रमाणे फोटोंची संख्या कमी आहे.}} |- | {{कौल|N|Nitin.kunjir| मुखपृष्ठ होण्यासाठी फारच तोकडी माहिती}} |- |{{कौल|Y|V.narsikar|विकिकरण आवश्यक. नंतर विचार करावा}} |} === मराठा साम्राज्य === * लेख नाव: [[मराठा साम्राज्य]] {| class="wikitable" |- | {{कौल|Y|abhijitsathe}} |- | {{कौल|N|अभय नातू|लेखात अजून सुधारणा व वाढ झाल्यावर मग मुखपृष्ठ सदर करावे.}} |- |{{कौल|Y|AbhiSuryawanshi}} |- | {{कौल|Y|vinod rakte|}} |- | {{कौल|N|Nitin.kunjir|लेखात अजून खूप सुधारणा होणे आवश्यक आहे. मुखपृष्ठ होण्यासाठी खूपच तोकडी माहिती}} |- | {{कौल|N|Pushkar Pande|सदरात वाढ करावी.}} |- | {{कौल|N|LAXMANSALVE|लेखामध्ये उपलब्ध ऐतिहासीक साधनांच्या आधारे अजून भर घालावी.}} |} === अमेरिकेची राज्ये === * लेखनावः [[अमेरिकेची राज्ये]] {| class="wikitable" |- | {{कौल|N|Sankalpdravid|लेखात सध्या प्रामुख्याने सूचीपर माहिती आहे. या लेखात निरनिराळी संस्थाने अमेरिकेच्या संघात टप्प्याटप्प्याने कशी सामील झाली, त्याचाही इतिहास मांडल्यास लेख घसघशीत होईल. खेरीज लेखात सध्या काही तपशील रोमन लिपीत/इंग्रजीत आहेत; व काही आकडेवारी मराठी अंकांत नाही. तूर्तास मराठीकरणासाठी आवश्यक बदल करून हा लेख उदयोन्मुख लेखासाठी नामांकनास ठेवणे अधिक इष्ट ठरेल.}} |- | {{कौल|N|Nitin.kunjir|लेखात सध्या प्रामुख्याने सूचीपर माहिती आहे. राज्यांबद्दल काही विशेष माहिती मिळत नाही. अजून खूप सुधारणा होणे गरजेचे आहे.}} |} === बाळ गंगाधर टिळक === * लेखनावः [[बाळ गंगाधर टिळक]] {| class="wikitable" |- | {{कौल|Y|Nitin.kunjir|महितीपूर्ण लेख}} |- | {{कौल|Y|महितीपूर्ण लेख,अजून अधिक लोकांपर्यंत माहिती पोहचणे आवश्यक|[[सदस्य:Tmb5793|तुषार भांबरे]] ([[सदस्य चर्चा:Tmb5793|चर्चा]]) १६:११, ६ ऑक्टोबर २०१३ (IST)}} |- | {{कौल|N|चूकीची माहीती,चर्चा पानावरील माहीतीचा समावेश करावा.|[[सदस्य:Salveramprasad|साळवे रामप्रसाद]] ([[सदस्य चर्चा:Salveramprasad|चर्चा]]) 18:38, 7 ऑक्टोबर 2013 (IST)}} |- | {{कौल|Y|Czeror|}} |- | {{कौल|N|Pushkar Pande|काही माहिती चुकीची आहे.}} |- | {{कौल|Y|Sagarmarkal|}} |- | {{कौल|Y|IPraveenVdthk|}} |- |} === पु.ल.देशपांडे === * लेखनावः [[पु.ल.देशपांडे]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Pushkar Pande|}} |- | {{कौल|N|आर्या जोशी|लेखात लाल खुणा पुष्कळच आहेत,त्यावर अधी काम करायला हवे असे वाटते.लेख चांंगला आहे.}} |- | {{कौल|Y|अभय नातू|लेख विस्ताराने लिहिलेला आहे. लाल दुवे विषयवस्तूशी थेट निगडीत नसल्याने तसेच प्रकाशित करण्यास हरकत नाही. कालांतराने ते भरले जातील.}} |} === रामकृष्ण परमहंस === * लेखनावः [[रामकृष्ण परमहंस]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Pushkar Pande|}} |- |} === जयंत साळगांवकर === * '''लेखनाव''': [[जयंत साळगांवकर]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|shreemarkal}} |- | {{कौल|Y|jigneshshirke}} |- | {{कौल|Y|sagarmarkal|अतिशय सोप्या भाषेत लेख}} |- | {{कौल|N|Pushkar Pande|मुखपृष्ठ सदरासाठी माहिती कमी वाटत आहे. त्यामुळे प्रथम उदयोन्मुख लेख सादर करावा.}} |- | {{कौल|Y|sulabhapatil}} |- | {{कौल|Y|Pratham0613}} |- | {{कौल|N|Nitin.kunjir|Pushkar Pande यांच्या मताशी सहमत}} |- |} === पौगंडावस्था === * '''लेखनाव''': [[पौगंडावस्था]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|अभय नातू|उत्तमप्रकारे लिहिलेला व विषयाची हाताळणी असलेला लेख.}} |- | {{कौल|Y|Nitin.kunjir|मुखपृष्ठ होण्यासाठी उत्तम लेख}} |- | {{कौल|N|Tiven2240|लेखात काही स्रोत इंग्लिश विकिपीडिया वरून घेतले आहे. परंतु [[:en:Wikipedia:Wikipedia is not a reliable source|विकिपीडिया विश्वसनीय स्रोत नाही]]. जर याचे इंटरलिंकिंग केले जाणार जर चालते परंतु स्रोत म्हणून असणे आवश्यक वाटत नाही}} |- |} === किशोरवय === * '''लेखनाव''': [[किशोरवय]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|अभय नातू|उत्तमप्रकारे लिहिलेला व विषयाची हाताळणी असलेला लेख.}} |- |} === २०२० मधील महाराष्ट्रातील कोरोना विषाणू उद्रेक === * '''लेखनाव''':[[२०२० मधील महाराष्ट्रातील कोरोना विषाणू उद्रेक]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|Sachinvenga|मराठी विकिपीडियाने अद्ययावत असायला हवे असेल तर वेळोवेळी प्रासंगिक संदर्भ असणारे लेख मुखपृष्ठावर प्रसिद्ध केले पाहिजेत.}} |- |{{साद|Sachinvenga}} {{कौल|C|Tiven2240|हा लेख उदयोन्मुख लेख आहे व त्यामुळे ते मुखपृष्ठ सदर लेख नाही असू शकेल}} |- | {{कौल|Y|अभय नातू|हा लेख अद्ययावत करुन सदर लेख करावा.}} |} === मुक्ता बर्वे === * '''लेखनाव''':[[मुक्ता बर्वे]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|अभय नातू|}} |} === आनंदीबाई जोशी === * '''लेखनाव''':[[आनंदीबाई गोपाळराव जोशी]] {| class="wikitable" | {{कौल|Y|अभय नातू|}} |} ==पूर्वीची नामनिर्देशने== * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२००८|२००८मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२००९|२००९मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१०|२०१०मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०११|२०११मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१२|२०१२मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१३|२०१३मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१४|२०१४मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१५|२०१५मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१६|२०१६मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१७|२०१७मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१८|२०१८मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०१९|२०१९मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/निर्वाचित२०२०|२०२०मध्ये निवडलेले लेख]] * [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन/अनिर्वाचित|निवड न झालेले लेख]] ==करावयाच्या गोष्टींची यादी== <!--विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ/करावयाच्या गोष्टींची यादी संपादण्याकरिता विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ/करावयाच्या गोष्टींची यादी असे शोध खिडकीत लिहा --> {| Align="Center" Cellspacing="3" Width="100%" |- valign="top" |class="MainPageBG" colspan="2" style="border: 1px solid #AAAAAA; color: #000;background-color: #FAFAFA; border-bottom: 3px solid #FFCC00; margin-bottom:25px;"|<div style="padding: .4em .9em .9em"> ==&nbsp;तुम्ही काय करू शकता== '''{{विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ/करावयाच्या गोष्टींची यादी}}'''</div> |- |} == हेही पाहा == * [[विकिपीडिया:उदयोन्मुख लेख नामनिर्देशन]] [[वर्ग:विकिपीडिया मुखपृष्ठ सदर]] abpxr9vnqzg17wspy7myqkctpt29q5m 0 49700 2143620 2099384 2022-08-06T19:26:59Z अभय नातू 206 दुवा wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट सैन्य संघर्ष | संघर्ष = '''१९७१ चे भारत-पाकिस्तान युद्ध''' | या युद्धाचा भाग = | चित्र = 1971_Instrument_of_Surrender.jpg | चित्र रुंदी = 200px | चित्रवर्णन = पाकिस्तानी लेफ्टनंट जनरल ए.के. नियाझी पराभवनाम्यावर स्वाक्षरी करताना | दिनांक = [[३ डिसेंबर ]] - [[१६ डिसेंबर ]], [[इ.स. १९७१|१९७१]] | स्थान = बांगलादेश (त्यावेळचा पूर्व पाकिस्तान) व भारत पश्विम सीमा (राजस्थान, पंजाब) | परिणती = भारताचा निर्णायक विजय | सद्यस्थिती = | प्रादेशिक बदल = बांगलादेशची निर्मिती, पाकिस्तानची फाळणी, पश्चिम सिमेवर युद्धबंदी | पक्ष१ = {{ध्वजचिन्ह|भारत}} [[भारत]] | पक्ष२ = {{ध्वजचिन्ह|पाकिस्तान}} [[पाकिस्तान]] | सेनापती१ = फील्ड मार्शल [[सॅम माणेकशॉ]] | सेनापती२ = ए.के. नियाझी, टिक्काखान, हमीदखान | सैन्यबळ१ = ५ लाख सैन्य+ <br /> १ लाख [[मुक्तिवाहिनी]] स्वयंसेवक | सैन्यबळ२ = ४ लाख सैन्य | बळी१ = ३,८४३ ठार | बळी२ = ठार व जखमींचा आकडा माहीत नाही <br /> ९०,३६८ [[युद्धबंदी]] | टिपा = }} '''डिसेंबर १९७१ मध्ये झालेले [[भारत]] [[पाकिस्तान|पाक]] युद्ध''' भारत व पाकिस्तानमधील तिसरे युद्ध होते. या युद्धात भारताने पाकिस्तानचा निर्णायक पराभव केला व [[बांगलादेश]]ची निर्मिती केली. युद्धाची सुरुवात पाकिस्तानी आक्रमणाने झाली. == पार्श्वभूमी == १९७० च्या पाकिस्तानमधील सार्वत्रिक निवडणुकीत पूर्व पाकिस्तानातील [[अवामी लीग]] ने १६९ मधील १६७ जागा जिंकल्या व [[इस्लामाबाद]]मध्ये संसदेत अवामी लीगचे बहुमत झाले. आवामी लीगचे नेते [[शेख मुजिबूर रहमान]] यांनी राष्ट्राध्यक्षांपुढे सरकार स्थापनेचा दावा सादर केला. पाकिस्तानच्या स्थापनेपासून राजकारणात वर्चस्व ठेवणाऱ्या पश्चिम पाकिस्तानातील खास करून पंजाबी व पठाणी राजकारण्यांना बंगाली वर्चस्व होणे मान्यच नव्हते. [[झुल्फिकार अली भुट्टो]] यांनी मुजिबूर यांना पंतप्रधानपद देण्यास विरोध केला. राष्ट्राध्यक्ष [[याह्याखान]] यांनी पूर्व पाकिस्तानात सेनेला तैनात केले. पूर्व पाकिस्तानात यानंतर सर्वत्र अटकसत्र व दडपशाही सुरू झाली. पूर्व पाकिस्तानी सैनिक व पोलिसांना निःशस्त्र करण्यात आले. [[पूर्व पाकिस्तान]]मध्ये यामुळे बंद, हरताळ, मोर्चे यासारखे प्रकार वारंवार होऊ लागले. पाकिस्तानी सेनेने हे सर्व प्रकार दडपून [[मार्च २५]] १९७१ रोजी [[ढाका|डाक्क्याचा]] ताबा मिळवला व अवामी लीगवर बंदी घालण्यात आली. मुजिबूर रहमान यांना अटक करून पश्चिम पाकिस्तान त्यांची रवानगी झाली. पूर्व पाकिस्तानातील हिंदूचे मोठ्या प्रमाणात शिरकाण सुरू झाले. [[मार्च २७]] १९७१ रोजी [[झिया उर-रहमान]] यांनी मुजिबूर रहमान यांच्या वतीने बांगला देशच्या स्वातंत्र्याची घोषणा केली व एप्रिलमध्ये छुप्या सरकारची स्थापना केली. यामुळे पूर्व पाकिस्तानात स्वातंत्र्याची ओढ लागलेले हजारो लोग मुक्तिवाहिनीमध्ये (एक स्वतंत्र सैन्यदल) सामिल झाले. === भारतातील घडामोडी === [[मार्च २७]] १९७१ रोजी भारताच्या पंतप्रधान [[इंदिरा गांधी]] यानी पूर्व पाकिस्तानात चालू असलेल्या बांगला देशसाठीच्या स्वातंत्र्य लढ्याला पूर्ण पाठिंबा जाहीर केला व पूर्व पाकिस्तानी जनतेला जी मदत लागेल ती पुरवण्याचे आश्वासन दिले. पूर्व पाकिस्तानात चाललेल्या मानवी हत्यांमुळे भारतात मोठ्या संख्येने तिकडील लोक सीमा ओलांडून भारतात आश्रयास आले. सीमेवर छावण्या उभारण्यात आल्या. अज्ञातवासातील बांगला सैनिकांनी व लष्करी अधिकाऱ्यांनी लगेचच मुक्तिवाहिनीच्या स्वयंसेवकांना तयार करण्यास सुरुवात केली. पूर्व पाकिस्तानातील भयंकर हिंसाचारामुळे भारतात येणाऱ्या आश्रितांची संख्या प्रचंड वाढली. ती १ कोटीच्याही वर गेली. भारतावर यामुळे आर्थिक ताण पडू लागला. त्यातच पाकिस्तानने अमेरिकडून युद्धकालात मदत मिळवण्याचे आश्वासन मिळवले. एप्रिल १९७१ मध्ये श्रीमती गांधींनी [[युरोप]]चा झंजावाती दौरा केला. ९ ऑगस्ट १९७१ रोजी श्रीमती गांधींनी [[सोव्हिएट संघ|रशियाशी]] २० वर्षाचा मैत्रीचा करार करून सर्व जगाला खासकरून अमेरिकेला वब्रिटन व [[फ्रान्स]]सारख्या देशांना धक्का दिला. या मैत्रीने [[चीन]]ची युद्धात उतरून मध्यस्थी होऊ शकण्याची शक्यता कमी झाली. चीन हा पाकिस्तानचा मित्रदेश असला तरी त्याने युद्धकाळात तटस्थ राहणे पसंत केले. दरम्यानच्या काळात [[मुक्तिवाहिनी]] पूर्व पाकिस्तानात सक्रिय झाली व तिने गनिमी काव्याने पाकिस्तानी लष्कराविरुद्ध उठाव केला. भारताने देखील मुक्तिबाहिनीला पूर्ण पाठिंबा देत लष्करी साहित्याची मदत केली. == युद्ध == [[चित्र:Tank - 55.jpg|thumb|T-55]] [[चित्र:Bangladesh 1971 Liberation.jpg|thumb|left|250 px|१९७१ चे भारत-पाक युद्ध]]नोव्हेंबर पर्यंत घडामोडींना आणखीनच वेग आला व युद्धाची शक्यता अटळ झाली. भारताने पूर्व पाकिस्तान सीमेवर सैन्य जमा केले. पावसानंतरच्या काळात जमीन बऱ्यापैकी कोरडी झाली होती.तसेच हिमालयात थंडीमुळे चिनी आक्रमणाची शक्यता कमी झाली. [[नोव्हेंबर २३]] १९७१ रोजी पाकिस्तानी राष्ट्राध्यक्ष [[याह्याखान]] यांनी पाकिस्तानमध्ये आणीबाणी लागू केली व युद्धास तयार रहाण्याचे देशवासीयांना आवाहन केले. रविवार [[डिसेंबर ३]] रोजी पाकिस्तानी हवाई-दलाने उत्तर भारतातील अनेक हवाईतळांवर हल्ले चढवून युद्धाची पहिली ठिणगी टाकली. जोरदार हवाई हल्ले चढवून भारताची आक्रमण क्षमता खच्ची करण्याचे पाकिस्तानी तंत्र होते. पाकिस्तानने हल्ला तर केला परंतु त्यात त्यांचा फारसा फायदा झाला नाही उलट भारताला आक्रमण करायला सबळ कारण मिळाले व दुसऱ्या दिवशीच इंदिरा गांधींनी भारतीय सेनेला ढाकाच्या दिशेने आक्रमण करायचे आदेश दिले व भारताने अौपचारिकरित्या युद्धाची घोषणा केली . भारतीय आक्रमणाचे दोन उदिष्टे होती. १) पूर्व पाकिस्तानात जास्तीत जास्त आत घुसून पूर्व पाकिस्तानचा ताबा मिळवणे. २) पश्चिम सीमेवर पश्चिम पाकिस्तानातून येणाऱ्या पाकिस्तानी फौजेला फक्त रोखून धरायचे. पश्चिम पाकिस्तानात घुसून कोणत्याही परिस्थितीत आक्रमण करायचे नाही असा भारताचा बेत होता. या उलट पाकिस्तानी सेनेची उदिष्टे होती. १) भारताला पूर्व पाकिस्तानात घुसण्यापासून रोखणे. पूर्व पाकिस्तानात आत खोलवर घुसणे बरेच अवघड होते व भारतीय सेनेला त्यात जास्तीत जास्त वेळ लागेल असे पहाणे २) दरम्यान पश्चिमेकडून भारतात घुसून जास्तीत जास्त भूक्षेत्राचा ताबा मिळवणे. भारताने पश्चिम सीमेवर त्यामानाने कमी सैन्य तैनात केले होते. त्यामुळे त्यात पाकिस्तानी सेनेला यश मिळेल असा विश्वास होता. या दोन्हीत यशस्वी झाल्यावर भारताची कोंडी होईल अशी पाकिस्तानी लष्कराची चाल होती. पाकिस्तानने पहिले आक्रमण करून युद्धाची सुरुवात केली खरी परंतु त्यांना त्याचा संवेग राखता आला नाही. पश्चिम पाकिस्तानातून पाकिस्तानी लष्कराने भारतात अनेक ठिकाणी जोरदार मुसंडी मारण्याचा प्रयत्‍न केला, परंतु भारतीय सेनेपुढे त्याचे काही एक चालले नाही. त्यातील एका पुढे प्रसिद्ध झालेल्या [[लोंगेवालाची लढाई|लोंगेवालाच्या लढाईत]] त्यांना जबरदस्त नुकसान सहन करावे लागले. केवळ १२० भारतीय सैनिकांनी २,००० पेक्षाही अधिक सैन्य असलेल्या चिलखती ब्रिगेडचा पहाटेपर्यंत टिच्चून सामना केला. सकाळ होताच भारतीय हवाई हल्यात पाकिस्तानी चिलखती ([[रणगाडा]]) तुकडीचे जबरदस्त नुकसान झाले असल्याचे स्पष्ट झाले. अशा रीतीने पाकिस्तानी सेनेला पश्चिम सीमेकडे भारतीय मोर्चे विस्कळीत करण्यात अपयश आले. याउलट भारतीय सेनेने आक्रमक भूमिका घेऊन पाकिस्तानच्या सीमेलगतचा एकूण १४,००० चौ.किमी इतका मोठा भूभाग काबीज केला. हा सर्व भाग नंतर [[सिमला करार|सिमला करारा]]अंतर्गत पाकिस्तानला परत करण्यात आला. भारतीय वायुसेनेने या युद्धात जबरदस्त कामगिरी नोंदवली. ऑपरेशन पायथॉन या नावाखाली [[भारतीय नौदल]] व हवाईदलाने अमेरिकन पद्धतीप्रमाणे [[विमानवाहक युद्धनौका|विमानवाहक युद्धनौकांचा]] वापर करून पूर्व पाकिस्तानात [[चितगाव]] येथील पाकिस्तानी विमानतळ उद्ध्वस्त केला.. या युद्धात भारताने हवाई दलाच्या विमानांची एकूण ४,००० उड्डाणे केली. त्यांना पाकिस्तानी हवाईदलाकडून फारसा प्रतिकार झाला नाही. पश्चिमेकडे भारतीय नौदलाने [[कराची]] बंदराची कोंडी केली व त्याबरोबरच दोन पाकिस्तानी विनाशिका बुडवल्या. भारतीय पायदळाने अपेक्षेपेक्षाही अधिक वेगाने पूर्व पाकिस्तानमध्ये वाटचाल केली. शत्रूचे कच्चे दुवे हेरत व मोठ्या प्रतिकार शक्य असलेल्या ठिकाणी वळसा घालून भारतीय सेनेने पुढे वाटचाल केली. यामध्ये पाकिस्तानला खूप नुकसान सहन करावे लागले. पंधरवड्याच्या आतच भारतीय सेनेने [[डाक्का]] शहर काबीज केले. ९०,०००हून अधिक पाकिस्तानी सैनिक [[युद्धबंदी]] झाले. [[डिसेंबर १६]] रोजी पूर्व पाकिस्तानातील पाकिस्तानी सेना शरण आली. दुसऱ्या दिवशी पाकिस्तान सरकारनेही शरणागती पत्करली. == अमेरिकन व सोव्हिएट हस्तक्षेप == [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिका]] पहिल्यापासूनच पाकिस्तानचा मित्रदेश होता व भारताने [[सोवियेत संघ|सोविएत संघाशी]] मैत्रीचा करार केल्याने भारत आता त्याच्या शत्रुपक्षात गेला. भारताने जर पाकिस्तानवर विजय मिळवला व पाकिस्तानवर कब्जा मिळवला तर अमेरिकेचा दक्षिण अशियामध्ये प्रभाव कमी होऊन सोव्हिएट प्रभाव वाढेल असा कयास होता. म्हणून अमेरिकेने पाकिस्तानला सर्व आघाड्यांवर मदत केली. अमेरिकेने पाकिस्तानच्या मदतीला [[यु.एस.एस. एंटरप्राईझ]] ही विमानवाहू नौका बंगालच्या उपसागरात पाठवली. रशियानेही दोन युद्धनौका भारताच्या मदतीला [[व्हलाडिओस्टॉक]]येथून पाठवल्या व अमेरिका अण्वस्त्रांची चाल चालवणार नाही ही काळजी घेतली. भारतानेदेखील अमेरिकेच्या भावना लक्षात घेऊन पश्चिम पाकिस्तानात फारसा रस दाखवला नाही. सोव्हिएट संघाने बांगलादेशी स्वातंत्र्यलढ्याला मान्यता देऊन एक प्रकारे भारतीय आक्रमणाला मान्यता दिली. == परिणाम == भारताने या युद्धात निर्णायक विजय मिळवला. पाकिस्तानच्या वतीने लेफ्टनंट जनरल [[ए.के. नियाझी]] यांनी शरणगतिपत्रावर सही केली. भारताने लगेचच बांगलादेशच्या स्वातंत्र्याची घोषणा केली व जगाच्या नकाशावर बांगलादेश हा नवीन देश उदयास आला. हा पराभव पाकिस्तानला चटका लावून गेला व भारताने आमच्या देशाचे दोन तुकडे केले अशी पाकिस्तानी जनमानसात अजूनही भावना आहे. याह्याखान यांनी राष्ट्राध्यक्षपदाचा राजीनामा दिला. मुजिबूर रहमान यांची मुक्तता करण्यात आली. [[जानेवारी १०]] १९७२ रोजी मुजिबूर रहमान परत बांगलादेशात आले. भारताचे जवळपास ४ हजार सैनिक या युद्धात कामी आले. पाकिस्तानच्या मृत सैनिकांची संख्या आजही निश्चित नाही. भारताने पाकिस्तानचे ९० हजाराहून अधिक सैनिक व समर्थक युद्धबंदी बनवले. या युद्धात मानवतेला काळिमा फासणाऱ्या अनेक घटना घडल्या. पाकिस्तानने केलेले मानवी शिरकाण हे उपखंडातील आजवरच्या इतिहासातील सर्वाधिक मानले जाते पाकिस्तानी सेनेने अंदाजे २० ते ३० लाख लोक सामुहिक संहारात मारले असण्याची शक्यता आहे . यात मुख्यत्वे बांगलादेशातील हिंदूंना मारण्यात आले. == युद्धातील मुख्य लढाया == * [[आत्रग्रामची लढाई]] * [[लोंगेवालाची लढाई]] * [[सिल्हेटची लढाई]] * [[गरीबपूरची लढाई]] ==पुस्तके== बांगला देशच्या या स्वातंत्र्यलढ्यावर व इ.स. १९७१ च्या भारत-पाकिस्तानमधील युद्धावर अनेक पुस्तके लिहिली गेली. ती अशी :- * असा तोडला पाकिस्तान १९७१ - बांगलादेश मुक्तिसंग्राम (लेखक : शशिकांत रा. मांडके) * कॅप्टन सुरेंद्र ज. सुर्वे यांनी लिहिलेले '''’...आणि तोफा धडाडल्या’''' हे मराठी पुस्तक * १९७१ची रोमांचक युद्धगाथा (लेखक - सुरेंद्रनाथ निफाडकर) == हेही पाहा== * [[बांगलादेशाचे स्वातंत्र्ययुद्ध]] * [[बांगलादेश विजय दिन]] == संदर्भ व नोंदी == == बाह्य दुवे == *{{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा =http://blogs.maharashtratimes.indiatimes.com/aheteaseahe/entry/1971| title =भारत-पाक युद्ध लढलेल्या एका सैनिकाची डायरी | लेखक = राजेश कालरा, भाषांतरकार | प्रकाशक = [[महाराष्ट्र टाइम्स]]| दिनांक = १९फेब्रुवारी२०१३ | ॲक्सेसदिनांक = २४फेब्रुवारी२०१३| भाषा = मराठी }} {{विस्तार}} [[वर्ग:१९७१ चे भारत-पाकिस्तान युद्ध]] [[वर्ग:भारत-पाकिस्तान युद्धे]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] m44xzgutuoh35guwqdicli8vtdpmyif 0 54951 2143601 2141224 2022-08-06T18:31:07Z ThaneFreedomScholar 60152 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट अधिकृत हुद्दा | post = राष्ट्रपती | body = भारता | native_name = _{President of India} | flag = Flag of the President of India (1950–1971).svg | flagsize = 110px | flagborder = Presidential Standard | flagcaption = | insignia = Emblem of India.svg | insigniasize = 120px | insigniacaption = [[भारताचे राष्ट्रचिन्ह]] | image = Droupadi Murmu official portrait, 2022.jpg | imagesize = 220px | alt = | incumbent = [[द्रौपदी मुर्मू]] | acting = | incumbentsince = २५ जुलै २०१७ | type = | status = | department = | style = राष्ट्रपती महोदय/महोदया<br>{{small|(भारतात)}}<br>Honourable President of India<br>{{small|(भारताबाहेर)}} | member_of = | reports_to = | residence = [[राष्ट्रपती भवन]] | seat = | nominator = | appointer = इलेक्टोरल कॉलेज ऑफ इंडिया | appointer_qualified = | termlength = ५ वर्ष | termlength_qualified = | constituting_instrument = | precursor = | formation = [[भारताचे संविधान]]<br>२६ जानेवारी १९५० | first = [[राजेंद्र प्रसाद]]<br>२६ जानेवारी १९५० | last = | abolished = | succession = | abbreviation = | unofficial_names = | deputy = | salary = ५,००,००० (प्रति माह)<ref>{{cite news|url=http://www.indianexpress.com/news/president-okays-her-own-salary-hike-by-300-p/406240/|title=President okays her own salary hike by 300 per cent|newspaper=[[The Indian Express]]|date=3 January 2009|accessdate=6 May 2012}}</ref> | website = [http://presidentofindia.nic.in/index.htm President of India] }} '''भारताचा राष्ट्रपती''' हा भारत देशाचा कायदेशीर प्रमुख असून तो [[भारतीय सशस्त्र सेना|भारतीय सेनेचा]] लष्करप्रमुख (''कमाण्डर-इन-चीफ'') देखील आहे. [[द्रौपदी मुर्मू]] ह्या भारताच्या [[विद्यमान]] राष्ट्रपती आहेत, तर [[राजेंद्र प्रसाद]] हे भारताचे पहिले राष्ट्रपती होते. [[नवी दिल्ली]]मधील [[राष्ट्रपती भवन]] हे राष्ट्रपतींचे अधिकृत निवासस्थान आहे. [[भारताचे संविधान|भारताच्या संविधानानुसार]] राष्ट्रपतीची निवड थेट नागरिकांद्वारे न होता संसदेच्या [[लोकसभा]] व [[राज्यसभा]] तसेच देशातील सर्व घटक राज्यांच्या विधान मंडळाच्या विधानसभा ह्या शाखांमधील निर्वाचित प्रतिनिधींमार्फत होते. राष्ट्रपतीचा कार्यकाळ पाच वर्षांचा असतो. संसदेत महाभियोग चालवूनच फक्त त्यांना मुदत संपण्याच्या आधी पदावरून दूर करता येते. [[भारताचे संविधान|भारतीय संविधानाच्या]] अनुच्छेद ५३ मध्ये असे म्हटले आहे की, राष्ट्रपती काही अधिकारांसह थेट किंवा अधीनस्थ प्राधिकरणाद्वारे, काही अपवादांसह, अध्यक्षांमध्ये नियुक्त केलेल्या सर्व कार्यकारी अधिकारांचा अभ्यास पंतप्रधान करतात (एक अधीनस्थ प्राधिकरण) मन्त्रिपरिषदांच्या मदतीने. जोपर्यंत [[संविधान]] उल्लंघन करत नाही तोपर्यन्त पंतप्रधानांना [[पंतप्रधान]] आणि कॅबिनेटच्या सल्ल्यानुसार संविधान बंधनकारक आहे. == इतिहास == [[१५ ऑगस्ट १९४७]] रोजी भारताने कॉमनवेल्थ ऑफ नेशन्समध्ये जॉर्ज सहावा सह राजा म्हणून [[स्वातंत्र्य]] म्हणून स्वातंत्र्य मिळवले, जे देशाचे गव्हर्नल-जनरल होते. यानन्तर [[बाबासाहेब आंबेडकर|डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]] यांच्या नेतृत्वाखालील [[भारतीय संविधान]] सभेने देशासाठी एक संपूर्ण नवीन संविधान तयार करण्याची प्रक्रिया सुरू केली. २६ नोव्हेंबर [[इ.स. १९४९|१९४९]] रोजी भारतीय संविधान स्वीकारले गेले व झाली आणि २६ जानेवारी १९५० रोजी त्याची अंमलबजावणी सुरू झाली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=srDytmFE3KMC&redir_esc=y|title=Introduction to the Constitution of India|last=Sharma|last2=B.k|first2=Sharma|date=2007-08-01|publisher=Prentice-Hall Of India Pvt. Limited|isbn=9788120332461|language=en}}</ref> [[राजेंद्र प्रसाद]] यांच्या पहिल्या पदावर राजकारणात आणि राज्याचे सरचिटणीस यांची जागा भारताच्या राष्ट्रपतींच्या नवीन कार्यालयाद्वारे बदली करण्यात आली. भारताचे संविधानाने, भारतीय संविधानाचे संरक्षण व कायद्याच्या नियमांचे रक्षण करण्यासाठी [[राष्ट्राध्यक्ष]] यांला, जबाबदारी व अधिकार यांचा समावेश केला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://web.archive.org/web/20120402064301/http://lawmin.nic.in/olwing/coi/coi-english/coi-indexenglish.htm|title=THE CONSTITUTION OF INDIA|दिनांक=2012-04-02|संकेतस्थळ=web.archive.org|ॲक्सेसदिनांक=2019-01-22}}</ref> अनिवार्यपणे, संविधानाच्या कार्यकारी किंवा विधान मण्डळाच्या घटकांद्वारे घेतलेली कोणतीही कारवाई राष्ट्रपतींच्या मान्यतेनन्तरच कायद्याची बनली जाईल. अध्यक्ष कार्यकारी किंवा विधानमण्डळाच्या कोणत्याही कारवाईस संवैधानिकता नसतील. अध्यक्ष हा सर्वात प्रमुख आणि [[संविधान]] (अनुच्छेद ६०), जो कार्यकारी किंवा विधानमण्डळाच्या कार्यात संवैधानिकता सुनिश्चित करण्यासाठी पूर्व-शक्तीची शक्ती आहे अशा संविधानाने सर्वात अधिक सक्षम आणि त्वरित बचाव करणारा आहे. ==यादी== * [[भारताच्या राष्ट्रपतींची यादी]] ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== #[http://presidentofindia.nic.in/ राष्ट्रपतींचे अधिकृत संकेतस्थळ] [[वर्ग:भारताचे राष्ट्रपती| ]] [[वर्ग:भारत सरकार|राष्ट्रपती]] [[वर्ग:देशानुसार राष्ट्राध्यक्ष]] [[वर्ग:याद्या]] [[वर्ग:भारतीय संसद]] 0dno4v7it5i2nytobey8g56w9zojj1j 0 56627 2143725 2124143 2022-08-07T07:01:48Z 2409:4042:D07:23C0:0:0:83C9:C00D /*जन्म, बालपण आणि शिक्षण */ wikitext text/x-wiki {{मुखपृष्ठ सदर टीप |तारीख = |वर्ष = }} {{माहितीचौकट चळवळ चरित्र | नाव = वासुदेव बळवंत फडके | चित्र = VasudevBalwantPhadkebust.jpg | चित्र रुंदी = | चित्र शीर्षक = फडक्यांचा [[मुंबई]]मधील अर्धपुतळा | टोपणनाव = | जन्मदिनांक = ४ नोव्हेंबर १८४५ | जन्मस्थान = [[शिरढोण]], [[पनवेल तालुका]], [[रायगड जिल्हा]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्युदिनांक = १७ फेब्रुवारी १८८३ | मृत्युस्थान = [[एडन]], [[येमेन]] | चळवळ = [[भारतीय स्वातंत्र्यलढा]] | संघटना = | पत्रकारिता लेखन = | पुरस्कार = | स्मारके = | धर्म = [[हिंदू धर्म|हिंदू]] | प्रभाव = [[महादेव गोविंद रानडे]], [[लहुजी साळवे]] | प्रभावित = | वडील नाव = बळवंत फडके | आई नाव = | पती नाव = | पत्नी नाव = | अपत्ये = | स्वाक्षरी चित्र = | तळटिपा = }} '''वासुदेव बळवंत फडके''' (जन्म : [[शिरढोण]], [[महाराष्ट्र]], ४ नोव्हेंबर १८४५]]; - [[एडन]], [[येमेन]], १७ फेब्रुवारी १८८३) हे [[भारतीय स्वातंत्र्यलढा|भारतीय क्रांतिकारक]] होते. त्यांना भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील आद्यक्रांतिकारक किंवा सशस्त्र क्रांतीचे जनक मानले जाते. == आणि शिक्षण == [[रायगगड जिल्हा|रायगड जिल्ह्यातील]] [[शिरढोण]] गावात जन्मलेल्या फडक्यांचे आजोबा नजीकच्या [[कर्नाळा]] किल्ल्याचे किल्लेदार होते. लहानपणीच फडक्यांना [[कुस्ती]], घोडेस्वारी आणि तलवारबाजीचे प्रशिक्षण मिळाले. माध्यमिक शिक्षण संपल्यावर ते [[पुणे|पुण्याला]] आले व [[सदाशिव पेठ]]ेतील नरसिंह मंदिराजवळ राहून इंग्रज सरकारच्या सैन्य लेखा सेवेत भरती झाले.<ref name="Report on the Administration of the Bombay Presidency">{{स्रोत पुस्तक | title=Report on the Administration of the Bombay Presidency | पृष्ठ=36}}</ref> येथे असताना त्यांच्यावर [[महादेव गोविंद रानडे|महादेव गोविंद रानड्यांचा]] प्रभाव पडला व भारताच्या खालावलेल्या आर्थिक परिस्थितीचे कारण ब्रिटिश धोरणे होती असे त्यांच्या लक्षात आले. त्याचवेळी फडके हे [[लहुजी वस्ताद साळवे|क्रांतिवीर लहुजी वस्ताद साळवेंच्याही]] प्रभावात होते. साळव्यांनी ब्रिटिशांपासून स्वातंत्र्य मिळवण्याचे आणि मागासलेल्या जातींनाही या लढ्यात सामील करून घेणे महत्त्वाचे असल्याचे फडक्यांना पटवून दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक | आडनाव=O'Hanlon|पहिलेनाव=Rosalind|title=Caste, Conflict and Ideology:: Mahatma Jotirao Phule and low caste protest in nineteenth-century western India|पृष्ठ=110|आयएसबीएन=0521523087 | वर्ष=2002 | प्रकाशक=Cambridge University Press | स्थान=Cambridge}}</ref> == क्रांतीचा पाया == आपल्या अंथरुणाला खिळलेल्या मरणासन्न आईला भेटण्यासाठी फडक्यांनी रजा मागितली असता त्यांच्या इंग्रज अधिकाऱ्याने टाळाटाळ केली. फडके रजा मिळून घरी जाईपर्यंत त्यांच्या आईचा स्वर्गवास झालेला होता. संतप्त झालेल्या फडक्यांनी आपली सरकारी नोकरी सोडून दिली व त्यानंतर ब्रिटिश सरकारच्या धोरणांविरुद्ध जाहीर भाषणे देण्यास सुरुवात केली.<ref>{{स्रोत पुस्तक | आडनाव=Khan | पहिलेनाव=Mohammad | title=Tilak and Gokhale: A Comparative Study of Their Socio-politico-economic Programmes of Reconstruction| पृष्ठ=3}}</ref> १८७० च्या दशकात पडलेल्या दुष्काळाकडे सरकारने केलेले दुर्लक्ष पाहून त्यांनी स्वतः दुष्काळग्रस्त भागात जाऊन तेथील लोकांना मदत केली व त्याच वेळी सरकार उलथवून देण्याची भाषा करण्यास सुरुवात केली. == सशस्त्र क्रांती == इ.स. १८७९ नंतर वासुदेव बळवंत फडके यांच्या कार्याला सुरुवात झाली. त्यांनी दौलतराव नाईक यांच्या मदतीने लोणीजवळ धामारी गावावर पहिला दरोडा टाकला. यामध्ये त्यांना फक्त तीन हजार रुपये मिळाले. २५ ते २७ फेब्रुवारी १८७९ रोजी लोणी व खेड या गावांवर दरोडा टाकून लूटमार केली. ५ मार्च १८७९ रोजी [[जेजुरी]]जवळ वाल्हे गावावर दरोडा टाकला. या लुटीत त्यांना चार बंदुका, तीनशे रुपये व शंभर रुपयाचे कापड मिळाले. यानंतर त्यांनी सरकारविरुद्ध सशस्त्र उठाव करण्याची तयारी सुरू केली. सुरुवातीला त्यांनी [[पुणे]], [[मुंबई]] व इतर शहरातील सुशिक्षित व धनाढ्य भारतीयांकडे मदतीची मागणी केली परंतु त्याला प्रतिसाद मिळाला नाही. फडके [[अक्कलकोट]] [[स्वामी समर्थ]]ांकडे आशीर्वाद मागण्यासाठी गेले पण त्यांनी ''ही वेळ नाही'' असे सांगून त्यांना निराश केले.<ref>[http://www.swamisamarth.com/downloads/englishliterature/SwamiSamarth.pdf अक्कलकोट स्वामी समर्थांचे चरित्र पान १६१]</ref> फडक्यांनी मग महाराष्ट्रातील तथाकथित मागासलेल्या जातींमध्ये मदत शोधली. [[मांग|मातंग]], [[रामोशी]], [[धनगर]], [[कोळी (जात)|कोळी]] आणि इतर अनेक समाजातून त्यांनी तरुण घेतले व त्यांना शस्त्रास्त्रांचे प्रशिक्षण देऊन आपल्या 'सैन्यात' भरती केले. अशा काहीशे सैनिकांसह त्यांनी इंग्रज सरकारविरुद्ध अधिकृतरीत्या युद्धाची घोषणा केली. [[शिरूर तालुका, पुणे जिल्हा|शिरुर]] आणि [[खेड]] तालुक्यातील सरकारी खजिन्यावर धाड टाकून फडक्यांच्या सैन्याने आपला चरितार्थ चालवला. त्यानंतर त्यांनी थेट पुण्यावर चाल केली आणि काही दिवसांकरता शहरावर कब्जा मिळवला. एकाच वेळी अनेक ठिकाणी हल्ला चढवून इंग्रज सरकारचे लक्ष विकेंद्रित करण्याच्या त्यांच्या चालीला यश मिळाले नाही आणि इंग्रज सरकारने भारतातील हा पहिला सशस्त्र उठाव चिरडण्याचा चंग बांधला. घानूर गावाजवळ झालेल्या हातोहातच्या लढाईनंतर भारतीयांत फितुरी लावण्यासाठी सरकारने फडक्यांना पकडून देण्याबद्दल इनाम जाहीर केले. याला प्रत्युत्तर म्हणून फडक्यांनी मुंबईच्या गव्हर्नरला पकडून देणाऱ्यास त्याहून मोठे इनाम जाहीर केले! याचबरोबर साप-किरड्यांना मारल्यावर मिळणाऱ्या बक्षिसाप्रमाणे प्रत्येक युरोपीय व्यक्तीला मारण्याबद्दलही त्यांनी इनाम जाहीर केले. या लढाईनंतर फडके अरब व रोहिल्यांकडून मदत मिळवण्यासाठी [[हैदराबाद संस्थान]]ात गेले. तेथील [[निजाम]]ाच्या सेवेत असलेल्या अब्दुल हक आणि मेजर [[हेन्‍री विल्यम डॅनियेल]] या अधिकाऱ्यांनी फडक्यांचा पिच्छा पुरवला आणि त्यांना परत [[महाराष्ट्र]]ात पळून येण्यास भाग पाडले. == धरपकड, खटला व मृत्यू == [[जुलै २३]], [[इ.स. १८७९]] रोजी [[विजापूर]] जवळील देवर नावडगी या गावाच्या बाहेर एका [[बौद्ध विहार]]ामध्ये गाढ झोपेत असताना त्यांना अटक करण्यात आले व पुण्याच्या तुरुंगात ठेवले. तेथे त्याच्यावर खटला चालवण्यात आला. पुण्यातील एकाही [[वकील|वकिलाने]] त्यांचे वकीलपत्र घेण्याची तयारी दाखवली नाही. शेवटी [[सार्वजनिक काका]]ंनी त्यांचे वकीलपत्र घेतले व त्यांचा बचाव करण्याचा प्रयत्‍न केला. उच्च न्यायालयात त्यांच्या बचावाचे काम महादेव चिमाजी आपटे यांनी केले. फाशीची शिक्षा टळून त्यांना आजीवन कारावास व तडीपारीची शिक्षा झाली. फडक्यांना [[येमेनचे प्रजासत्ताक|येमेन]] देशातील [[एडन]] येथील तुरुंगात पाठवण्यात आले. तेथे एकांतवासाची शिक्षा भोगत असलेल्या फडक्यांनी एके दिवशी आपल्या कोठडीचे दार बिजागऱ्यांसकट उचकटून काढून तुरुंगातून पळ काढला. काही दिवसांनी इंग्रजांनी त्यांना परत पकडले व पुन्हा तुरुंगात टाकले. तेथे आपल्याला मिळत असलेल्या वागणुकीविरुद्ध वासुदेव बळवंत फडक्यांनी आमरण उपोषण केले व त्यांचा [[फेब्रुवारी १७]], [[इ.स. १८८३]] रोजी मृत्यू झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक | आडनाव=Rigopoulos | पहिलेनाव=Antonio |title=Dattātreya: The Immortal Guru, Yogin, and Avatāra : a Study of the Tranformative and Inclusive Character of a Multi-faceted Hindo Deity | पृष्ठ=167}}</ref> == स्मारके == * पुण्यात चाललेल्या खटल्यादरम्यान फडक्यांना संगमपुलाजवळ एका कोठडीत ठेवण्यात आले होते. भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर महाराष्ट्र पोलिसांच्या गुप्तचर खात्याने तेथे त्यांचे स्मारक उभारले आहे. * [[बंकिमचंद्र चट्टोपाध्याय]] यांनी आपल्या [[आनंदमठ]] कादंबरीमध्ये ब्रिटिश सरकारविरुद्धचे फडक्यांचे अनेक कारनामे वापरले आहेत. यावर सरकारने आक्षेप घेऊन कादंबरी प्रकाशित न होऊ दिल्यामुळे चट्टोपाध्यायांनी पाचवेळा बदल केल्यावर मगच त्याचे प्रकाशन झाले.<ref>{{स्रोत पुस्तक| आडनाव=Das| पहिलेनाव=Sisir| title=A History of Indian Literature|पृष्ठ=213|आयएसबीएन=8172010060| वर्ष=1991| प्रकाशक=Sahitya Akademi| स्थान=New Delhi}}</ref> * १९८४ साली भारतीय टपाल खात्याने फडक्यांचे चित्र असलेले ५० पैशांचे तिकीट प्रकाशित केले. * [[मुंबई]]तील मेट्रो सिनेमाजवळच्या चौकाला वासुदेव बळवंत फडक्यांचे नाव दिलेले आहे. * वासुदेव बळवंत फडके यांचे तैलचित्र भारताच्या संसदेमध्ये ३ डिसेंबर, २००४ रोजी लावण्यात आले. हे संसदेत लावण्यात येणारे शेवटचे व्यक्तिचित्र असेल असे ठरविण्यात आले. पी.व्ही. आपट्यांच्या प्रयत्‍नाने हे तैलचित्र लावण्याची संमती मिळाली. हे तैलचित्र [[सुहास बहुळकर|सुहास बहुलकर]] यांनी रंगवले आहे. * 'क्रांतिवीर वासुदेव बळवंत फडके' नावाचा [[विश्राम बेडेकर]] दिग्दर्शित चित्रपट १९५० साली प्रकाशित झाला.<ref>[http://www.imdb.com/शीर्षक/tt0155816/ आयएमडीबी]</ref> * ब्रिटिशांपासून लपत फिरत असताना फडक्यांनी पालीजवळील थनाळे-खडसांबळे गुहांमध्ये आश्रय घेतला होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक | आडनाव=Gunaji|पहिलेनाव=Milind |title=Offbeat Tracks in Maharashtra|पृष्ठ=228|आयएसबीएन=8171546692 | वर्ष=2003 | प्रकाशक=Popular Prakashan | स्थान=Mumbai}}</ref> --> == शैक्षणिक कार्य == वासुदेव बळवंत फडके हे [[पुणे|पुण्यातल्या]] [[महाराष्ट्र एज्युकेशन सोसायटी]]चे संस्थापक,<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://mespune.in/|title=Maharashtra Education Society|संकेतस्थळ=mespune.in|ॲक्सेसदिनांक=2020-01-17}}</ref> पहिले सेक्रेटरी आणि ट्रेझरर होते. इ.स. १८७३ मध्ये स्वदेशी वस्तू वापरण्याची शपथ घेतली. तसेच समाजामध्ये समानता, ऐक्य, समन्वय निर्माण करण्यासाठी'ऐक्यवर्धिनी संस्था' सुरू केली. त्यांनी पुण्यामध्ये इ.स. १८७४ मध्ये 'पुना नेटिव्ह इन्स्टिट्यूशन' ही शाळा सुरू करून स्वदेशीचा पुरस्कार करण्याचा प्रयत्न केला. वासुदेव बळवंत फडके हे [[दत्तात्रेय|दत्त]] उपासक होते. त्यांनी ''दत्तमाहात्म्य'' हा सात हजार ओव्यांचा ग्रंथ लिहिला. == फडके यांची चरित्रे == * आद्य क्रांतिकारक वासुदेव बळवंत फडके (लेखक - डॉ. कृ. ज्ञा. भिंगारकर) * आद्य क्रांतिकारक वासुदेव बळवंत फडके (लेखक - विष्णू श्रीधर जोशी)<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=MmERAQAAIAAJ&q=%E0%A4%86%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF+%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%95+%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5+%E0%A4%AC%E0%A4%B3%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%A4+%E0%A4%AB%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A5%87&dq=%E0%A4%86%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF+%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%95+%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5+%E0%A4%AC%E0%A4%B3%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%A4+%E0%A4%AB%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A5%87&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjZn4T84YnnAhUDcCsKHRXxDXsQ6AEIUjAE|title=Ādya krāntikāraka Vāsudeva Baḷavanta Phaḍake yāñce caritra|last=Jośī|first=Vishṇu Śrīdhara|date=1974|publisher=Vīra Sāvarakara Prakāśana|language=mr}}</ref> == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == * [[Deccan Riots]] * [http://www.indianpost.com/viewstamp.php/Alpha/V/VASUDEO%20BALWANT%20PHADKE इंडियन पोस्ट] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/community/community_britishShow.php महाराष्ट्र सरकारचे संकेतस्थळ] **{{वेबॅक आर्किव्ह |url=www.maharashtra.gov.in/english/community/community_britishShow.php |date=20080803163918}} * [http://www.hvk.org/articles/1003/76.html एचव्हीके ऑर्ग] **{{वेबॅक आर्किव्ह |url=http://www.hvk.org/articles/1003/76.html |date=20120320215145}} * [http://aaqua.persistent.co.in/aaqua/forum/viewthread?thread=226&lastpage=yes धमरीचा इतिहास] * [http://mahacid.com/aboutus_history.htm महाराष्ट्र गुप्तचर खात्याचे संकेतस्थळ] * [http://www.hindujagruti.org/news/2370.html हिंदूजागृती.ऑर्ग पक्षपाती पुणे महानगरपालिकेने हिंदू देऊळ पाडले] * महाराष्ट्राचा इतिहास, इयत्ता ११ वी {{भारतीय स्वातंत्र्यलढा}} {{DEFAULTSORT:फडके, वासुदेव, बळवंत}} [[वर्ग:भारतीय क्रांतिकारक]] [[वर्ग:मराठी समाजसुधारक]] [[वर्ग:मराठी समाजसेवक]] [[वर्ग:इ.स. १८४५ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १८८३ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] ql1jrm5tpptxzgb79n6nibqa7wa5x80 2143745 2143725 2022-08-07T09:00:21Z संतोष गोरे 135680 [[Special:Contributions/2409:4042:D07:23C0:0:0:83C9:C00D|2409:4042:D07:23C0:0:0:83C9:C00D]] ([[User talk:2409:4042:D07:23C0:0:0:83C9:C00D|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:2401:4900:1FE8:B84F:1:1:3C11:A1C6|2401:4900:1FE8:B84F:1:1:3C11:A1C6]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki {{मुखपृष्ठ सदर टीप |तारीख = |वर्ष = }} {{माहितीचौकट चळवळ चरित्र | नाव = वासुदेव बळवंत फडके | चित्र = VasudevBalwantPhadkebust.jpg | चित्र रुंदी = | चित्र शीर्षक = फडक्यांचा [[मुंबई]]मधील अर्धपुतळा | टोपणनाव = | जन्मदिनांक = ४ नोव्हेंबर १८४५ | जन्मस्थान = [[शिरढोण]], [[पनवेल तालुका]], [[रायगड जिल्हा]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्युदिनांक = १७ फेब्रुवारी १८८३ | मृत्युस्थान = [[एडन]], [[येमेन]] | चळवळ = [[भारतीय स्वातंत्र्यलढा]] | संघटना = | पत्रकारिता लेखन = | पुरस्कार = | स्मारके = | धर्म = [[हिंदू धर्म|हिंदू]] | प्रभाव = [[महादेव गोविंद रानडे]], [[लहुजी साळवे]] | प्रभावित = | वडील नाव = बळवंत फडके | आई नाव = | पती नाव = | पत्नी नाव = | अपत्ये = | स्वाक्षरी चित्र = | तळटिपा = }} '''वासुदेव बळवंत फडके''' (जन्म : [[शिरढोण]], [[महाराष्ट्र]], ४ नोव्हेंबर १८४५]]; - [[एडन]], [[येमेन]], १७ फेब्रुवारी १८८३) हे [[भारतीय स्वातंत्र्यलढा|भारतीय क्रांतिकारक]] होते. त्यांना भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील आद्यक्रांतिकारक किंवा सशस्त्र क्रांतीचे जनक मानले जाते. == बालपण आणि शिक्षण == [[रायगड जिल्हा|रायगड जिल्ह्यातील]] [[शिरढोण]] गावात जन्मलेल्या फडक्यांचे आजोबा नजीकच्या [[कर्नाळा]] किल्ल्याचे किल्लेदार होते. लहानपणीच फडक्यांना [[कुस्ती]], घोडेस्वारी आणि तलवारबाजीचे प्रशिक्षण मिळाले. माध्यमिक शिक्षण संपल्यावर ते [[पुणे|पुण्याला]] आले व [[सदाशिव पेठ]]ेतील नरसिंह मंदिराजवळ राहून इंग्रज सरकारच्या सैन्य लेखा सेवेत भरती झाले.<ref name="Report on the Administration of the Bombay Presidency">{{स्रोत पुस्तक | title=Report on the Administration of the Bombay Presidency | पृष्ठ=36}}</ref> येथे असताना त्यांच्यावर [[महादेव गोविंद रानडे|महादेव गोविंद रानड्यांचा]] प्रभाव पडला व भारताच्या खालावलेल्या आर्थिक परिस्थितीचे कारण ब्रिटिश धोरणे होती असे त्यांच्या लक्षात आले. त्याचवेळी फडके हे [[लहुजी वस्ताद साळवे|क्रांतिवीर लहुजी वस्ताद साळवेंच्याही]] प्रभावात होते. साळव्यांनी ब्रिटिशांपासून स्वातंत्र्य मिळवण्याचे आणि मागासलेल्या जातींनाही या लढ्यात सामील करून घेणे महत्त्वाचे असल्याचे फडक्यांना पटवून दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक | आडनाव=O'Hanlon|पहिलेनाव=Rosalind|title=Caste, Conflict and Ideology:: Mahatma Jotirao Phule and low caste protest in nineteenth-century western India|पृष्ठ=110|आयएसबीएन=0521523087 | वर्ष=2002 | प्रकाशक=Cambridge University Press | स्थान=Cambridge}}</ref> == क्रांतीचा पाया == आपल्या अंथरुणाला खिळलेल्या मरणासन्न आईला भेटण्यासाठी फडक्यांनी रजा मागितली असता त्यांच्या इंग्रज अधिकाऱ्याने टाळाटाळ केली. फडके रजा मिळून घरी जाईपर्यंत त्यांच्या आईचा स्वर्गवास झालेला होता. संतप्त झालेल्या फडक्यांनी आपली सरकारी नोकरी सोडून दिली व त्यानंतर ब्रिटिश सरकारच्या धोरणांविरुद्ध जाहीर भाषणे देण्यास सुरुवात केली.<ref>{{स्रोत पुस्तक | आडनाव=Khan | पहिलेनाव=Mohammad | title=Tilak and Gokhale: A Comparative Study of Their Socio-politico-economic Programmes of Reconstruction| पृष्ठ=3}}</ref> १८७० च्या दशकात पडलेल्या दुष्काळाकडे सरकारने केलेले दुर्लक्ष पाहून त्यांनी स्वतः दुष्काळग्रस्त भागात जाऊन तेथील लोकांना मदत केली व त्याच वेळी सरकार उलथवून देण्याची भाषा करण्यास सुरुवात केली. == सशस्त्र क्रांती == इ.स. १८७९ नंतर वासुदेव बळवंत फडके यांच्या कार्याला सुरुवात झाली. त्यांनी दौलतराव नाईक यांच्या मदतीने लोणीजवळ धामारी गावावर पहिला दरोडा टाकला. यामध्ये त्यांना फक्त तीन हजार रुपये मिळाले. २५ ते २७ फेब्रुवारी १८७९ रोजी लोणी व खेड या गावांवर दरोडा टाकून लूटमार केली. ५ मार्च १८७९ रोजी [[जेजुरी]]जवळ वाल्हे गावावर दरोडा टाकला. या लुटीत त्यांना चार बंदुका, तीनशे रुपये व शंभर रुपयाचे कापड मिळाले. यानंतर त्यांनी सरकारविरुद्ध सशस्त्र उठाव करण्याची तयारी सुरू केली. सुरुवातीला त्यांनी [[पुणे]], [[मुंबई]] व इतर शहरातील सुशिक्षित व धनाढ्य भारतीयांकडे मदतीची मागणी केली परंतु त्याला प्रतिसाद मिळाला नाही. फडके [[अक्कलकोट]] [[स्वामी समर्थ]]ांकडे आशीर्वाद मागण्यासाठी गेले पण त्यांनी ''ही वेळ नाही'' असे सांगून त्यांना निराश केले.<ref>[http://www.swamisamarth.com/downloads/englishliterature/SwamiSamarth.pdf अक्कलकोट स्वामी समर्थांचे चरित्र पान १६१]</ref> फडक्यांनी मग महाराष्ट्रातील तथाकथित मागासलेल्या जातींमध्ये मदत शोधली. [[मांग|मातंग]], [[रामोशी]], [[धनगर]], [[कोळी (जात)|कोळी]] आणि इतर अनेक समाजातून त्यांनी तरुण घेतले व त्यांना शस्त्रास्त्रांचे प्रशिक्षण देऊन आपल्या 'सैन्यात' भरती केले. अशा काहीशे सैनिकांसह त्यांनी इंग्रज सरकारविरुद्ध अधिकृतरीत्या युद्धाची घोषणा केली. [[शिरूर तालुका, पुणे जिल्हा|शिरुर]] आणि [[खेड]] तालुक्यातील सरकारी खजिन्यावर धाड टाकून फडक्यांच्या सैन्याने आपला चरितार्थ चालवला. त्यानंतर त्यांनी थेट पुण्यावर चाल केली आणि काही दिवसांकरता शहरावर कब्जा मिळवला. एकाच वेळी अनेक ठिकाणी हल्ला चढवून इंग्रज सरकारचे लक्ष विकेंद्रित करण्याच्या त्यांच्या चालीला यश मिळाले नाही आणि इंग्रज सरकारने भारतातील हा पहिला सशस्त्र उठाव चिरडण्याचा चंग बांधला. घानूर गावाजवळ झालेल्या हातोहातच्या लढाईनंतर भारतीयांत फितुरी लावण्यासाठी सरकारने फडक्यांना पकडून देण्याबद्दल इनाम जाहीर केले. याला प्रत्युत्तर म्हणून फडक्यांनी मुंबईच्या गव्हर्नरला पकडून देणाऱ्यास त्याहून मोठे इनाम जाहीर केले! याचबरोबर साप-किरड्यांना मारल्यावर मिळणाऱ्या बक्षिसाप्रमाणे प्रत्येक युरोपीय व्यक्तीला मारण्याबद्दलही त्यांनी इनाम जाहीर केले. या लढाईनंतर फडके अरब व रोहिल्यांकडून मदत मिळवण्यासाठी [[हैदराबाद संस्थान]]ात गेले. तेथील [[निजाम]]ाच्या सेवेत असलेल्या अब्दुल हक आणि मेजर [[हेन्‍री विल्यम डॅनियेल]] या अधिकाऱ्यांनी फडक्यांचा पिच्छा पुरवला आणि त्यांना परत [[महाराष्ट्र]]ात पळून येण्यास भाग पाडले. == धरपकड, खटला व मृत्यू == [[जुलै २३]], [[इ.स. १८७९]] रोजी [[विजापूर]] जवळील देवर नावडगी या गावाच्या बाहेर एका [[बौद्ध विहार]]ामध्ये गाढ झोपेत असताना त्यांना अटक करण्यात आले व पुण्याच्या तुरुंगात ठेवले. तेथे त्याच्यावर खटला चालवण्यात आला. पुण्यातील एकाही [[वकील|वकिलाने]] त्यांचे वकीलपत्र घेण्याची तयारी दाखवली नाही. शेवटी [[सार्वजनिक काका]]ंनी त्यांचे वकीलपत्र घेतले व त्यांचा बचाव करण्याचा प्रयत्‍न केला. उच्च न्यायालयात त्यांच्या बचावाचे काम महादेव चिमाजी आपटे यांनी केले. फाशीची शिक्षा टळून त्यांना आजीवन कारावास व तडीपारीची शिक्षा झाली. फडक्यांना [[येमेनचे प्रजासत्ताक|येमेन]] देशातील [[एडन]] येथील तुरुंगात पाठवण्यात आले. तेथे एकांतवासाची शिक्षा भोगत असलेल्या फडक्यांनी एके दिवशी आपल्या कोठडीचे दार बिजागऱ्यांसकट उचकटून काढून तुरुंगातून पळ काढला. काही दिवसांनी इंग्रजांनी त्यांना परत पकडले व पुन्हा तुरुंगात टाकले. तेथे आपल्याला मिळत असलेल्या वागणुकीविरुद्ध वासुदेव बळवंत फडक्यांनी आमरण उपोषण केले व त्यांचा [[फेब्रुवारी १७]], [[इ.स. १८८३]] रोजी मृत्यू झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक | आडनाव=Rigopoulos | पहिलेनाव=Antonio |title=Dattātreya: The Immortal Guru, Yogin, and Avatāra : a Study of the Tranformative and Inclusive Character of a Multi-faceted Hindo Deity | पृष्ठ=167}}</ref> == स्मारके == * पुण्यात चाललेल्या खटल्यादरम्यान फडक्यांना संगमपुलाजवळ एका कोठडीत ठेवण्यात आले होते. भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर महाराष्ट्र पोलिसांच्या गुप्तचर खात्याने तेथे त्यांचे स्मारक उभारले आहे. * [[बंकिमचंद्र चट्टोपाध्याय]] यांनी आपल्या [[आनंदमठ]] कादंबरीमध्ये ब्रिटिश सरकारविरुद्धचे फडक्यांचे अनेक कारनामे वापरले आहेत. यावर सरकारने आक्षेप घेऊन कादंबरी प्रकाशित न होऊ दिल्यामुळे चट्टोपाध्यायांनी पाचवेळा बदल केल्यावर मगच त्याचे प्रकाशन झाले.<ref>{{स्रोत पुस्तक| आडनाव=Das| पहिलेनाव=Sisir| title=A History of Indian Literature|पृष्ठ=213|आयएसबीएन=8172010060| वर्ष=1991| प्रकाशक=Sahitya Akademi| स्थान=New Delhi}}</ref> * १९८४ साली भारतीय टपाल खात्याने फडक्यांचे चित्र असलेले ५० पैशांचे तिकीट प्रकाशित केले. * [[मुंबई]]तील मेट्रो सिनेमाजवळच्या चौकाला वासुदेव बळवंत फडक्यांचे नाव दिलेले आहे. * वासुदेव बळवंत फडके यांचे तैलचित्र भारताच्या संसदेमध्ये ३ डिसेंबर, २००४ रोजी लावण्यात आले. हे संसदेत लावण्यात येणारे शेवटचे व्यक्तिचित्र असेल असे ठरविण्यात आले. पी.व्ही. आपट्यांच्या प्रयत्‍नाने हे तैलचित्र लावण्याची संमती मिळाली. हे तैलचित्र [[सुहास बहुळकर|सुहास बहुलकर]] यांनी रंगवले आहे. * 'क्रांतिवीर वासुदेव बळवंत फडके' नावाचा [[विश्राम बेडेकर]] दिग्दर्शित चित्रपट १९५० साली प्रकाशित झाला.<ref>[http://www.imdb.com/शीर्षक/tt0155816/ आयएमडीबी]</ref> * ब्रिटिशांपासून लपत फिरत असताना फडक्यांनी पालीजवळील थनाळे-खडसांबळे गुहांमध्ये आश्रय घेतला होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक | आडनाव=Gunaji|पहिलेनाव=Milind |title=Offbeat Tracks in Maharashtra|पृष्ठ=228|आयएसबीएन=8171546692 | वर्ष=2003 | प्रकाशक=Popular Prakashan | स्थान=Mumbai}}</ref> --> == शैक्षणिक कार्य == वासुदेव बळवंत फडके हे [[पुणे|पुण्यातल्या]] [[महाराष्ट्र एज्युकेशन सोसायटी]]चे संस्थापक,<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://mespune.in/|title=Maharashtra Education Society|संकेतस्थळ=mespune.in|ॲक्सेसदिनांक=2020-01-17}}</ref> पहिले सेक्रेटरी आणि ट्रेझरर होते. इ.स. १८७३ मध्ये स्वदेशी वस्तू वापरण्याची शपथ घेतली. तसेच समाजामध्ये समानता, ऐक्य, समन्वय निर्माण करण्यासाठी'ऐक्यवर्धिनी संस्था' सुरू केली. त्यांनी पुण्यामध्ये इ.स. १८७४ मध्ये 'पुना नेटिव्ह इन्स्टिट्यूशन' ही शाळा सुरू करून स्वदेशीचा पुरस्कार करण्याचा प्रयत्न केला. वासुदेव बळवंत फडके हे [[दत्तात्रेय|दत्त]] उपासक होते. त्यांनी ''दत्तमाहात्म्य'' हा सात हजार ओव्यांचा ग्रंथ लिहिला. == फडके यांची चरित्रे == * आद्य क्रांतिकारक वासुदेव बळवंत फडके (लेखक - डॉ. कृ. ज्ञा. भिंगारकर) * आद्य क्रांतिकारक वासुदेव बळवंत फडके (लेखक - विष्णू श्रीधर जोशी)<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=MmERAQAAIAAJ&q=%E0%A4%86%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF+%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%95+%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5+%E0%A4%AC%E0%A4%B3%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%A4+%E0%A4%AB%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A5%87&dq=%E0%A4%86%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF+%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%95+%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5+%E0%A4%AC%E0%A4%B3%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%A4+%E0%A4%AB%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A5%87&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjZn4T84YnnAhUDcCsKHRXxDXsQ6AEIUjAE|title=Ādya krāntikāraka Vāsudeva Baḷavanta Phaḍake yāñce caritra|last=Jośī|first=Vishṇu Śrīdhara|date=1974|publisher=Vīra Sāvarakara Prakāśana|language=mr}}</ref> == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == * [[Deccan Riots]] * [http://www.indianpost.com/viewstamp.php/Alpha/V/VASUDEO%20BALWANT%20PHADKE इंडियन पोस्ट] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/community/community_britishShow.php महाराष्ट्र सरकारचे संकेतस्थळ] **{{वेबॅक आर्किव्ह |url=www.maharashtra.gov.in/english/community/community_britishShow.php |date=20080803163918}} * [http://www.hvk.org/articles/1003/76.html एचव्हीके ऑर्ग] **{{वेबॅक आर्किव्ह |url=http://www.hvk.org/articles/1003/76.html |date=20120320215145}} * [http://aaqua.persistent.co.in/aaqua/forum/viewthread?thread=226&lastpage=yes धमरीचा इतिहास] * [http://mahacid.com/aboutus_history.htm महाराष्ट्र गुप्तचर खात्याचे संकेतस्थळ] * [http://www.hindujagruti.org/news/2370.html हिंदूजागृती.ऑर्ग पक्षपाती पुणे महानगरपालिकेने हिंदू देऊळ पाडले] * महाराष्ट्राचा इतिहास, इयत्ता ११ वी {{भारतीय स्वातंत्र्यलढा}} {{DEFAULTSORT:फडके, वासुदेव, बळवंत}} [[वर्ग:भारतीय क्रांतिकारक]] [[वर्ग:मराठी समाजसुधारक]] [[वर्ग:मराठी समाजसेवक]] [[वर्ग:इ.स. १८४५ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १८८३ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] hwm3cchh4joxsemmbolv9ar8xutx3zs 0 58004 2143677 1735343 2022-08-07T05:03:46Z अभय नातू 206 पूर्ण नाव wikitext text/x-wiki '''यानोस योसेफ कादार''' ([[मे २६]], [[इ.स. १९१२]]:[[फ्लुम]], [[ऑस्ट्रिया-हंगेरी]] - [[जुलै ६]], [[इ.स. १९८९]]:[[बुडापेस्ट]], हंगेरी) हा [[हंगेरी]]चा पंतप्रधान होता. {{विस्तार}} {{DEFAULTSORT:कादार, यानोस}} [[वर्ग:हंगेरीचे पंतप्रधान]] [[वर्ग:इ.स. १९१२ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९८९ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] n6fga9h5th18x2lrpeq6fvcgk8akjbc 0 61635 2143660 2141912 2022-08-07T04:33:27Z अभय नातू 206 /* राजकीय कारकीर्द */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट संसद सदस्य | नाव = गोपीनाथ पांडुरंगराव मुंडे | लघुचित्र = | चित्र = Gopinath Munde.jpg | चित्र आकारमान = 250px | पद = [[संसद सदस्य|खासदार]] | कार्यकाळ_आरंभ =ऑक्टोबर [[इ.स. २००९]] | कार्यकाळ_समाप्ती = [[इ.स. २०१४]] | मागील = [[जयसिंगराव गायकवाड पाटील]] | पुढील = डॉ. [[प्रीतम मते-मुंडे]] | जन्मदिनांक = {{birth date|1949|12|12|df=y}} | जन्मस्थान = नाथ्रा, ता. [[परळी]], जि. [[बीड]], महाराष्ट्र | मृत्युदिनांक = {{death date and age|2014|06|03|1949|12|12|df=y}} | मृत्युस्थान = [[दिल्ली]] | पक्ष = [[भारतीय जनता पक्ष]] | पत्नी = प्रज्ञा मुंडे | अपत्ये = [[पंकजा पालवे|पंकजा पालवे मुंडे]],<br> [[प्रीतम मते-मुंडे]],<br> [[यशश्री मुंडे]] | निवास ='''[[परळी]]''': यशश्री, परळी, तालुका परळी, जिल्हा-बीड <br >'''[[मुंबई]]''':१५, शुभदा, सर पोचखानवाला रोड, [[वरळी]],मुंबई | मतदारसंघ = [[परळी विधानसभा मतदारसंघ]] | पद2 = [[महाराष्ट्राचे उपमुख्यमंत्री]] | कार्यकाळ_आरंभ2 = [[इ.स. १९९५]], १४ मार्च | कार्यकाळ_समाप्ती2 = [[इ.स. १९९९]] | मागील2 = | पुढील2 = [[छगन भुजबळ]] | कार्यकाळ_आरंभ3 = [[इ.स. १९९९]] | कार्यकाळ_समाप्ती3 = | पद3 = [[परळी विधानसभा मतदारसंघ]] | कार्यकाळ_आरंभ4 = | कार्यकाळ_समाप्ती4 = | व्यवसाय = [[राजकारण]] | धर्म = [[हिंदू]] | सही = | संकेतस्थळ = http://www.gopinathmunde.com/ | तळटीपा = | तारीख = | वर्ष = | स्रोत = }} '''गोपीनाथ पांडुरंग मुंडे ''' ([[१२ डिसेंबर]], [[इ.स. १९४९|१९४९]] - [[३ जून]], [[इ.स. २०१४|२०१४]]) हे [[मराठा|मराठी]], भारतीय राजकारणी होते. ते [[भारतीय जनता पक्ष|भारतीय जनता पक्षाचे]] (भाजप) सदस्य होते. त्यांनी [[इ.स. १९८०]] पासून [[इ.स. २००९]] पर्यंत [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] विधानसभेत [[परळी विधानसभा मतदारसंघ|परळी विधानसभा मतदारसंघाचे]] प्रतिनिधित्व केले तसेच इ.स.२००९ पासून इ.स.२०१४ पर्यंत भारताच्या [[लोकसभा|लोकसभेत]] [[बीड लोकसभा मतदारसंघ|बीड लोकसभा मतदारसंघाचे]] प्रतिनिधित्व केले होते. तसेच [[भारतीय जनता पक्ष|भारतीय जनता पक्षाचे]] (भाजप) लोकसभेतील उपनेते होते (इ.स. २०१२). १४ मार्च इ.स. १९९५ ते इ.स. १९९९ या काळात ते [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राचे]] उपमुख्यमंत्री तसेच [[गृहमंत्री]] होते.<ref name="युतीचा पाया2">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/4561800.cms|title=मराठवाड्यात युतीचा पाया पक्का|दिनांक=२२ मे, इ.स. २००९|प्रकाशक=[[महाराष्ट्र टाइम्स]]|भाषा=मराठी|ॲक्सेसदिनांक=२६ जून, इ.स. २०१२}}</ref><ref name="मुंडेंना भाजपमध्ये रोखण्याचे जोरदार प्रयत्न2">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://abpmajha.newsbullet.in/india/34-more/6719-2011-06-22-07-26-16|title=मुंडेंना भाजपमध्ये रोखण्याचे जोरदार प्रयत्न|दिनांक=२२ जून, इ.स. २०११|प्रकाशक=[[ए.बी.पी. माझा]]|भाषा=मराठी|ॲक्सेसदिनांक=४ जुलै, इ.स. २०१२}}</ref> [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] सभेला गर्दी खेचणारे वक्ते व प्रबळ राजीय पुढारी असलेले महाराष्ट्र राज्यातील नेते म्हणून त्यांची ओळख होतीे. ते महाराष्ट्राचे माजी आमदार व महाराष्ट्रातील एक महत्त्वाचे राजकीय नेते होते. त्यांना [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपमधील]] खालच्या स्तरापासून काम करणारा नेता समजले जाते. राष्ट्रीय पातळीवरही [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपमध्ये]] नेते म्हणून मुंडेची ओळख होतीे. मुंडेसोबत महाराष्ट्र राज्यातील [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] आमदारांची मोठी फळी होतीे. <ref name="मुंडेंना भाजपमध्ये रोखण्याचे जोरदार प्रयत्न">{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://abpmajha.newsbullet.in/india/34-more/6719-2011-06-22-07-26-16 | title =मुंडेंना भाजपमध्ये रोखण्याचे जोरदार प्रयत्न | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[ए.बी.पी. माझा]] | दिनांक =२२ जून, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =४ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.prahaar.in/mumbai/mumbai_jun_13_pti_adding_to_speculations_that_he_may_quit_the_pa.html | title =मुंडे-भुजबळ भेटीमुळे चर्चेला उधाण | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[Prahaar (newspaper)]] | दिनांक =१३ जून, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.globalmarathi.com/GlobalMarathiCMSOriginal/20120102/5221849960707883742.htm | title ='राष्ट्रवादी'ला घेरण्यासाठी विरोधकांची मोर्चेबांधणी | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[http://www.globalmarathi.com] | दिनांक =०२ जानेवारी, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =११ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://abpmajha.newsbullet.in/mumbai/103-more/6292-2011-06-10-15-55-27 | title =नाराज मुंडेंकडून बहुजन सहवासाचा शोध | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[ए.बी.पी. माझा]] | दिनांक =१० जून, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =४ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://onlinenews1.lokmat.com/staticpages/editions/today/main/DetailedNews-All.php?nid=ManthanEdition-52-1-16-06-2012-5f154&ndate=2012-06-17&editionname=manthan | title =पडलेले तडे; फिरलेले वासे? | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकमत]] | दिनांक =१७ जून, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://abpmajha.newsbullet.in/maharashtra/nagpur/6553-2011-06-18-07-47-04 | title =मुंडेंच्या कर्तृत्वाचा आदरच : मुनगंटीवार | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[ए.बी.पी. माझा]] | दिनांक =१८ जून, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =४ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref> मुंडे हे मूळचे [[मराठवाडा|मराठवाड्यातील]] [[बीड जिल्हा|बीड जिल्ह्यामधील]] परळी तालुक्याच्या नाथ्रा गावचे होते. त्यांचे घराणे राजकारणात नव्हते. तथाकथित उच्चवर्गीयांपुरत्या मर्यादित असलेल्या [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपला]] तळागाळातील लोकांपर्यंत नेण्याचे काम मुंडे यांनी केले, असे समजले जाते. [[१२ डिसेंबर]], [[इ.स. २०१०]] रोजी पुण्यात आयोजित करण्यात आलेल्या समारंभात [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] वरिष्ठ नेते [[लालकृष्ण अडवाणी]] यांनी त्यांचा ''लोकनायक'' असा गौरव केला होता.<ref name="मुंडेंची नव्हे तर मराठवाड्याची कोंडी "/><ref name="पक्का शिष्य..!" >{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.esakal.com/esakal/20110715/5216424841157006843.htm | title =पक्का शिष्य..! | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[सकाळ (वृत्तपत्र)]] | दिनांक =१५ जूलै, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.esakal.com/esakal/20110701/4874885543936207591.htm | title =गोपीनाथ मुंडे पक्षाला वेठीला धरीत आहेत | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[सकाळ (वृत्तपत्र)]] | दिनांक =१ जुलै , इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.esakal.com/esakal/20101213/4834478203233610526.htm | title =गोपीनाथ मुंडे हे लोकनायक- अडवाणी | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[सकाळ (वृत्तपत्र)]] | दिनांक =१३ डिसेंबर, इ.स. २०१० | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.bookganga.com/eBooks/Book/5275049865818186962.htm | title =लोकनेता..गोपीनाथ मुंडे | भाषा =मराठी | प्रकाशक =http://www.bookganga.com/eBooks/Book/5275049865818186962.htm | दिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref><ref name="जनसामान्यांचा नेता-गोपीनाथ मुंडे">{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.sunilkedar.com/munde-saheb.html | title =जनसामान्यांचा नेता-गोपीनाथ मुंडे | भाषा =मराठी | प्रकाशक =http://www.sunilkedar.com | दिनांक = १३ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक = १३ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> == व्यक्तिगत आयुष्य == गोपीनाथ मुंडे यांचा जन्म [[बीड]] जिल्ह्यातील नाथ्रा या गावी ता. [[परळी वैजनाथ|परळी]], जि. [[बीड]] एका सामान्य शेतकरी कुटुंबात [[१२ डिसेंबर]], [[इ.स. १९४९]] रोजी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव पांडुरंग आणि आईचे नाव लिंबाबाई मुंडे होय. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/msid-8905615,prtpage-1.cms | title =असुनी नाथ मी अनाथ | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र टाइम्स]] | दिनांक =१८ जून, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =९ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> <ref name="होय होय वारकरी पाहे...">{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.esakal.com/esakal/20110707/5124860828896443982.htm | title =होय होय वारकरी पाहे... | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[सकाळ (वृत्तपत्र)]] | दिनांक = ७ जुलै, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =९ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> मुंडे कुटुंब [[पंढरपूर]]च्या वारीत अनेक वर्षे सहभागी होते. वारकरी असलेल्या पालकांच्याप्रभावाने गोपीनाथ मुंडे यांनी वयाच्या १४व्या वर्षी पंढरपूरची वारी चालत जाऊन केली. त्यानंतर सात वर्षे वारी केली. [[मराठवाडा|मराठवाड्यात]] त्या वेळी प्रख्यात असणाऱ्या श्रीक्षेत्र [[भगवानगड]]चे महंत श्री संत [[भगवानबाबा]] गडकर महाराज यांचे कीर्तन ऐकण्यास मुंडे कुटुंब गोपीनाथलाही घेऊन जात. त्यांच्या मनावर याचा आध्यात्मिक परिणाम झाला. <ref name="होय होय वारकरी पाहे..." /> त्यांच्या घरात बेताची परिस्थिती होती. [[इ.स. १९६९]] मध्ये पांडुरंगरावांचे अकाली निधन झाले, पण त्यांच्या आई व गोपीनाथ मुंडे यांचे थोरले बंधू पंडितअण्णा मुंडेनी त्यांचे शिक्षण केले. भाऊ पंडितअण्णा यांनी स्वतःचे शिक्षण सोडून गोपीनाथ मुंडे यांनी यांचे शिक्षण पूर्ण केले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोतमुंडे | दुवा =http://www.esakal.com/esakal/20120120/5401421926253800703.htm | title =गोपीनाथ मुंडेंचे 'पानिपत' करू | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[सकाळ (वृत्तपत्र)]] | दिनांक = २० जानेवारी, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> गोपीनाथ मुंडे यांचे धाकटे भाऊ व्यंकट मुंडे हे आहेत. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://abpmajha.newsbullet.in/videos/maharashtra/12060-2012-01-19-12-36-47 | title =व्यंकट मुंडेची प्रकृती | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[ए.बी.पी. माझा]] | दिनांक =९ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =९ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> [[२१ मे]], [[इ.स. १९७८]]ला त्यांचे लग्न [[प्रमोद महाजन|प्रमोद महाजनांच्या]] भगिनी प्रज्ञा महाजन यांच्याशी [[आंबेजोगाई]]ला झाले. <ref name="युतीचा पाया" /> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=128181:2011-01-09-17-51-45&catid=48:2009-07-15-04-02-19&Itemid=59 | title =मुंडे-विलासराव यांची रंगली जुगलबंदी{{मृत दुवा}} | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | दिनांक =९ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =९ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshowarchive.cms?msid=1951634 | title ='एसएमएस' लिहून घेतला नव्हता... | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र टाइम्स]] | दिनांक =२४ एप्रिल , इ.स. २००७ | ॲक्सेसदिनांक =९ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> गोपीनाथ मुंडे यांना [[पंकजा पालवे]]-मुंडे, [[प्रीतम मते-मुंडे]] आणि यशश्री मुंडे या तीन मुली आहेत. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.esakal.com/esakal/20100918/5421546115758138137.htm | title =गोपीनाथ मुंडे यांची मुलगी अपघातात जखमी | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[सकाळ (वृत्तपत्र)]] | दिनांक =१८ सप्टेंबर, इ.स. २०१० | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> == विद्यार्थी जीवन == गोपीनाथ मुंडे यांचे प्राथमिक शिक्षण जिल्हापरिषदेच्या शाळेत तर बी. कॉम. पर्यंतचे महाविद्यालयीन शिक्षण [[आंबेजोगाई]] येथे येथील योगेश्‍वरी शिक्षण संस्थेच्या स्वामी रामानंद तीर्थ महाविद्यालयामध्ये वाणिज्य शाखेते झाले.<ref name="श्री. गोपीनाथ मुंडे - उपनेता लोकसभा " /> मुंडे पदवीचे शिक्षण घेत असताना समाजवादी विचारांचे बी.के. सबनीस हे स्वामी रामानंद तीर्थ महाविद्यालयाचे प्राचार्य होते. त्यांचे विद्यार्थी असलेल्या गोपीनाथ मुंडे, [[प्रमोद महाजन]] यांच्यावर संघाच्या विचारांचा प्रभाव होता. मुंडे यांना सबनीसांचा आदर होता. संघाच्या विचारांचा प्रभाव असूनही मुंडे यांनी इतर मतांबद्दल किंतु ठेवला नाही. <ref name="पक्का शिष्य..!" /> पदवीशिक्षण पूर्ण झाल्यावर ते पुढील शिक्षणासाठी [[पुणे|पुण्याला]] गेले. मुंडेंनी [[बीड]]च्या कॉलेजमध्ये विद्यार्थी संसदेच्या निवडणुका लढवून राजकारणाचा प्रवेश केला. कॉलेजात असतांना त्यांची [[प्रमोद महाजन]] यांच्याशी मैत्री झाली. याने त्यांच्या आयुष्यालाच कलाटणी मिळाली. == राजकीय कारकीर्द == {{बदल}} [[प्रमोद महाजन]] व मुंडे या [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपच्या]] आघाडीच्या कार्यकर्त्यांनी २५ वर्षांपूर्वी^{[म्हणजे कधी?]} [[बीड]] या महाराष्ट्राच्या ग्रामीण भागातूनच निवडणूक प्रचाराला प्रारंभ केला होता. मुंडे-महाजन या दोघांनी संपूर्ण महाराष्ट्रात झंझावाती प्रचार केला होता. आधी [[जनसंघ]] आणि नंतर [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचा]] प्रचार करताना या दोघांनी पक्षाची पाळेमुळे महाराष्ट्राच्या ग्रामीण भागात घट्ट रूजविली. मुंडे-महाजन जोडगोळीने [[मराठवाडा]], विदर्भ आणि पश्‍चिम महाराष्ट्र सर्वत्र दौरे केले होते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.tarunbharat.net//Encyc/2012/1/22/महाजन-मुंडे-जोडी-प्रचाराचे-रणशिंग-फुंकणार.aspx?NB=&lang=3&m1=&m2=&p1=&p2=&p3=&p4= | title =महाजन-मुंडे जोडी प्रचाराचे रणशिंग फुंकणार | भाषा =मराठी | प्रकाशक =www.tarunbharat.net | दिनांक = २२ जानेवारी, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२९ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> मुंडे हे [[मराठवाडा विद्यापीठ]] आंदोलनात सहभागी होते. त्यांनी [[नामांतर आंदोलन]]ात तुरुंगवासही भोगला होता.<ref>https://divyamarathi.bhaskar.com/ramdas-athawale-share-his-memory-about-nomination-of-marathwada-university-6008603.html/</ref> [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपला]] जनसंघापासून झालेल्या सुरुवातीपासून राष्ट्रीय पातळीवर नेण्याचे काम मुंडे-महाजन यांनी केले. संघाच्या शिस्तबद्ध पठडीतून बाहेर निघून पक्षाला सर्वसमावेशक आणि देशव्यापी स्वरूप देण्यासाठी वसन्तराव भागवतांनी या जोडगोळीला बळ दिले. एका अर्थाने सरंजामी नेतृत्वाला पर्याय म्हणून भागवतांनी [[मराठवाडा|मराठवाड्यामध्ये]] एक सक्षम पर्याय निर्माण केला. सुरुवातीपासून मतदारसंघावर लक्ष ठेवावं असं [[प्रमोद महाजन|प्रमोद महाजनांचं]] म्हणणं होतं. त्यामुळे मुंडेचे लक्ष नेहमीच [[मराठवाडा]] आणि विशेषतः मतदारसंघावर असायचे. <ref name="मुंडेंची नव्हे तर मराठवाड्याची कोंडी "/> वयाच्या ऐन पंचविशीत इ.स. १९७० मध्ये [[परळी वैजनाथ|परळीत]] अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषदेचे (अ.भा.वि.प.) काम करीत असतानाच ते संघाच्या सम्पर्कात आले. त्यांचे कर्तृत्व बहरू लागले. अशातच मुंडेच्या राजकीय कारकिर्दीची सुरुवात इ.स. १९७८ साली [[बीड]] जिल्ह्यातून निवडणूक लढवून झाली. त्यानंतर त्यांनी कधी मागे वळून पाहिले नाही. <ref name="श्री. गोपीनाथ मुंडे - उपनेता लोकसभा "/> १९७८मध्ये गोपीनाथ मुंडे यांनी पहिल्यांदा अम्बाजोगाई तालुक्यातील उजनी गटातून जिल्हा परिषदेच्या निवडणुकीत नशीब आजमावले. १९८0मध्ये ते पहिल्यांदा रेणापूर विधानसभा मतदारसंघातून निवडून आले. त्यानंतर १९९0 आणि १९९५मध्येदेखील याच मतदारसंघातून ते निवडून आले.१९८0 ते ८२ दरम्यान भाजपा युवा मोर्चाचे प्रदेशाध्यक्षपद, व त्यानंतर भाजपाचे राष्ट्रीय उपाध्यक्ष पद भूषविले. राज्यात युतीची सत्ता असताना त्यांची उपमुख्यमंत्रिपदी वर्णी लागली. तर २00९मध्ये ते पहिल्यांदा लोकसभेवर निवडून गेले.<ref name="lokmat.com"/> मुंडे सुरुवातीला [[जिल्हा परिषद|जिल्हा परिषदेच्या]] निवडणुकीत पहिल्याच प्रयत्नात इ.स. १९७८ च्या [[बीड]] जिल्हापरिषदेची निवडणुकीत ते रेणापूर (उजनी) मतदारसंघातून राज्यभरात सर्वाधिक मताधिक्य घेऊन निवडून आले. त्यावेळी काँग्रेस (इन्दिरा) पक्षाचे १२ आमदार फोडून शरद पवारांनी विरोधी पक्षाबरोबर हातमिळवणी केली आणि वसन्तदादांचे सरकार पडले. १८ जुलै इ.स. १९७८ रोजी शरद पवारांचा महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री म्हणून शपथविधी झाला.पवारांबरोबर काँग्रेस (इन्दिरा) पक्षातून बाहेर पडलेले १२ आमदार, काँग्रेस (स) पक्ष आणि जनता पक्ष यांची आघाडी पुरोगामी लोकशाही दल या नावाने बनली आणि त्याचे नेते पवार झाले. शरद पवार यांच्याशी [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपने]] युती केली आणि 'पुलोद'चं सरकार आलं. <ref name="माझा राजकारणप्रवेश"/> मुंडे यांनी जनसंघ ते [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] अशी वाटचाल [[प्रमोद महाजन]] यांच्याबरोबर केली. [[बीड]] मतदारसंघात खांद्यावर शबनम पिशवी घेउन मोटरसायकलवरून मुंडेंनी [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपसाठी]] प्रचार केला. त्यावेळी [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] १४ उमेदवार निवडून आले. <ref name="माझा राजकारणप्रवेश" >{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshowarchive.cms?msid=1656206 | title =माझा राजकारणप्रवेश | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र टाइम्स]] | दिनांक =१७ जून, इ.स. २००६ | ॲक्सेसदिनांक =१४ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> वयाच्या ३५ व्या वर्षी इ.स. १९८० मध्ये मुंडे यांची भारतीय जनता युवा मोर्च्याच्या अध्यक्षपदी निवड करण्यात आली. <ref name="श्री. गोपीनाथ मुंडे - उपनेता लोकसभा "/> पुढे इ.स. १९८२ मध्ये ते महाराष्ट्र [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] सरचिटणीस झाले. <ref name="श्री. गोपीनाथ मुंडे - उपनेता लोकसभा "/> इ.स. १९८५ मध्ये झालेल्या [[बीड (लोकसभा मतदारसंघ)|बीड लोकसभा मतदारसंघातून]] निवडणुकीत पराभव झाला. मुंडे पुन्हा एकदा सचिव झाले. <ref name="माझा राजकारणप्रवेश"/> इ.स. १९८० साली [[बीड]] जिल्ह्यातील गेवराई मतदारसंघातून मुंडे यांनी विधानसभेत प्रवेश केला. परंतु इ.स. १९८५ च्या विधानसभा निवडणुकीमध्ये मुंडे यांना गेवराई मतदारसंघातच काँग्रेसचे पण्डितराव दौण्ड यांनी अष्टरंगी सामन्यात पराभूत केले. इ.स. १९८५ मधील ही हार वगळता मुंडे यांच्यावर निवडणुकीच्या आखाड्यात धूळ खाण्याचा प्रसंग आला नाही. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.esakal.com/esakal/20111228/5216422566432010266.htm | title =गोपीनाथ मुंडेंना 26 वर्षांनंतर दणका | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[सकाळ (वृत्तपत्र)]] | दिनांक =२८ डिसेंबर, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> या अपयशानंतर त्यानी आपले वक्तृत्व, नेतृत्व अधिकच विकसित केले आणि सातत्याने काम केले. सत्ता नसतानाही अनेक प्रश्‍न त्यांनी तडीस नेले. त्यांनी आपला मतदारवर्ग पक्ष आणि समाजाच्या सीमांपलीकडे तयार केला. <ref name="सीमोल्लंघन" /> म्हणून पक्षामध्ये ज्येष्ठ व अनुभवी नेत्यांची संख्या मोठी असूनही दोन पिढ्यांना मागे सारत मुंडे यांची इ.स. १९८६ साली प्रदेशाध्यक्ष पदावर नियुक्ती करण्यात आली आणि येथूनच [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपच्या]] वाटचालीला वेगळे वळण मिळाले. इ.स. १९८७ मध्ये त्यांनी शेतकऱ्यांच्या प्रश्नांवर महाराष्ट्रात कर्जमुक्ती मोर्चा काढून शासनास ‘कर्जमुक्ती’ करण्यास भाग पाडले. हा [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचा]] इतिहासातील सर्वात मोठा मोर्चा मानला जातो. समाजातील अनेक आन्दोलने गोपीनाथजीनी हातात घेतली आणि यातूनच पक्षाचा विस्तार सातत्याने होत गेला. <ref name="श्री. गोपीनाथ मुंडे - उपनेता लोकसभा "/><ref name="माझा राजकारणप्रवेश" /> या साऱ्या प्रवासात राजकीय गुरू वसन्तराव भागवत होते. ब्राह्मणी चेह-याच्या [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपला]] मुंडे यांनी त्या प्रतिमेतून बाहेर काढून तळागाळापर्यंत पोहोचवतानाच आपल्याबरोबर विविध समाजघटकांतील नेत्यांची फळी उभी केली होती. आपण ओबीसी हा प्रभावशाली घटक जवळ करणे आवश्यक आहे हे वसन्तराव भागवत वगैरेंनी जाणले. महाजनांच्या जोडीला मुंडेंना पुढे आणण्यात आले आणि मुंडे यांनी त्यांचा विश्वास सार्थ करून [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचा]] राजकीय पाया घातला. <ref name="सीमोल्लंघन" /> <ref name="गोपीनाथराव, यें राह नही आसान... "/> इ.स. १९९२ ते इ.स. १९९५ या कालावधीत मुंडेंनी [[विधानसभा|विधानसभेतील]] प्रमुख विरोधी पक्षनेतेपद सांभाळले. विधानसभेतील विरोधी पक्षनेतेपद मिळवल्यानंतर मुंडे यांचा वारू महाराष्ट्रभर उधळला. <ref name="गोपीनाथराव, यें राह नही आसान... "/> विरोधी पक्षनेते असताना राजकारणाच्या गुन्हेगारीकरण विरोधात त्यांनी आवाज उठविला. अनेक प्रश्न अभ्यासपूर्ण पद्धतीने माण्डून, विरोधी पक्षनेत्यांची स्वतंत्र प्रतिभा निर्माण केली. <ref name="श्री. गोपीनाथ मुंडे - उपनेता लोकसभा "/> गोपीनाथजींनी त्यावेळी मुद्याचं राजकारण करण्यावर भर दिला. आरक्षण, मण्डल आयोग, शेतकऱ्यांचे प्रश्न आदी प्रश्न गांभीर्याने पाहिले. <ref name="माझा राजकारणप्रवेश" /> मुंडे यांच्या राजकीय प्रवासाचा विचार केला तर इ.स. १९९० ते इ.स. १९९५ हा त्यांच्या जीवनातील सर्वोत्तम काळ होता. जवळपास त्यांनी एकट्याने राष्ट्रवादी काँग्रेसचे अध्यक्ष [[शरद पवार]] यांच्याविरोधात जोरदार आघाडी उघडली होती आणि पवारांना जेरीस आणले. राजकारणाच्या गुन्हेगारीकरणाचा मुद्दा घेऊन सम्पूर्ण राज्यभर दौरा करीत [[शरद पवार]] यांच्याविरोधात रान उठविले होते. <ref name="गोपीनाथराव, यें राह नही आसान... "/> जे.जे. हत्याकांडातले आरोपी पवारांबरोबर विमानात होते, हे सिद्ध झाले. जळगावमधील सेक्स स्कँडलमध्ये मुंडे यांच्या आरोपानंतर केस झाली. पप्पू कलानीने जमवलेल्या पैशाचा भ्रष्टाचारही उघडकीस आला. शरद पवारांनी राजकारणाचं गुन्हेगारीकरण केलं असल्याचं गोपीनाथ मुंडे यांनी म्हणले. शरद पवारांनी गुन्हेगारांना दिलेला आश्रय त्यांनी लोकांसमोर मांडला. यात गोवारींचं हत्याकांड, वडराई प्रकरण, इ.चा समावेश आहे. <ref name="माझा राजकारणप्रवेश" /> <ref name="चक्रव्यूहात गोपीनाथराव!" >{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/11562564.cms | title =चक्रव्यूहात गोपीनाथराव! | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र टाइम्स]] | दिनांक =२० जानेवारी, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२६ जून, इ.स. २०१२ }} {{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://maharashtrabjp.org/Netritwa/PramukhNeta.aspx | title =श्री. गोपीनाथ मुंडे - उपनेता लोकसभा | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[http://maharashtrabjp.org/Netritwa/PramukhNeta.aspx] | दिनांक =४ जुलै, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =४ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref> फेब्रुवारी-मार्च इ.स. १९९५ साली जे राजकीय परिवर्तन झाले त्यामध्ये गोपीनाथ मुंडे यांनी राजकारणाच्या गुन्हेगारीकरणाच्या विरोधात राज्यभर काढलेली संघर्षयात्रेचा सिंहाचा वाटा होता. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.tarunbharat.net//Encyc/2011/11/15/अग्रलेख.aspx?NB=&lang=3&m1=&m2=&p1=&p2=&p3=&p4= | title =अग्रलेख | भाषा =मराठी | प्रकाशक =www.tarunbharat.net | दिनांक = १५ नोव्हेंबर, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =२९ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> याच काळात त्यांनी महाराष्ट्राच्या कानाकोप-यात दौरे केले आणि शेतकरी, शेतमजूर यांना पक्षाच्या जवळ आणले. अवघ्या चाळीशीत, प्रभावशाली ग्रामीण नेता हा ठसा त्यांनी उमटवला.१९९० च्या दशकांत मुंडे यांनी दाखवलेला झुंजारपणा हा इ.स. १९९५ साली [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] आणि शिवसेना युतीची सत्ता येण्यात सिंहाचा वाटा बनला. <ref name="गोपीनाथराव, यें राह नही आसान... ">{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/7086437.cms | title ='गोपीनाथराव, यें राह नही आसान...' | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र टाइम्स]] | दिनांक = १२ डिसेंबर, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२९ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> विधानसभेच्या इ.स. १९९५ मध्ये झालेल्या निवडणुकांत मुंडेंनी [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपला]] अभूतपूर्व यश मिळवून दिले. गोपीनाथ मुंडे यांनी शरद पवार यांच्याविरोधात जोरदार उघडलेली आघाडी यांचे प्रतिबिम्ब मतपेटीत उमटले. काँग्रेस पक्षाचा राज्यात प्रथमच पराभव झाला. [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]]-शिवसेना युतीस २८८ पैकी १३८ जागा मिळाल्या तर काँग्रेस पक्षास ८० जागांवर समाधान मानावे लागले. या निवडणुकीनंतर सत्तेवर आलेल्या [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]]–सेनेच्या मंत्रिमंडळात स्थान देण्यात आले व राज्याचे नवे उपमुख्यमंत्री म्हणून गोपीनाथ मुंडे यांचा [[१४ मार्च]] [[इ.स. १९९५]] रोजी शपथविधी झाला. इ.स. १९९५ ते इ.स. १९९९ या कालखण्डांदरम्यान ते [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राचे]] उपमुख्यमंत्री होते. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राचे]] उपमुख्यमंत्रीपदाच्या कारकिर्दीत त्यांचा कुशल प्रशासक म्हणून नावलौकिक होता. त्यांनी [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रात]] ऊर्जा व गृह यासारख्या महत्त्वाच्या खात्यांचीही जबाबदारी सांभाळली. <ref name="गोपीनाथराव, यें राह नही आसान... "/> गोपीनाथराव उपमुख्यमंत्री म्हणून अत्यंत यशस्वी झाले. राज्यातील लोकांच्या हिताचे प्रश्‍न मांडणारा तडफदार आमदार म्हणून त्यांचा लौकिक आहे. त्यांनी गुन्हेगारीकरनावर अंकुश लावला. वीजनिर्मिती वाढविण्यावर भर दिला. सर्व खात्यांना मार्गदर्शन करून, रचनात्मक बदल घडवून आणण्याची क्षमता दाखवली आहे. प्रशासन पद्धतीवर त्यांनी एक वेगळी छाप पाडली आहे. तसेच सरकार समोरील समस्यांचे समाधान करण्यात त्यांनी प्रावीण्य मिळवले आहे. मुंडे यांनी प्रशासनावर चांगली पकड बसवली आहे. उत्कृष्ट प्रशासक होण्यासाठी समस्यांचा अभ्यास, स्वतःचे मत, प्रशासकीय यंत्रणेवारील पकड, योजनेच्या अमलबजावणीतील उणीवा दूर करणे, लाभार्थीशी सम्पर्कसाधने, योजनेच्या अमलबजावणीसाठी साधनांची जुळवाजुळव करून ती योजना यशस्वीरित्या राबविणे याबाबत गोपीनाथ मुंडे यशस्वी झाले आहेत. <ref name="जनसामान्यांचा नेता-गोपीनाथ मुंडे"/> इ.स.२००९ च्या [[ऑक्टोबर महिना|ऑक्टोबर]] महिन्यातील निवडणूक त्यांनी [[बीड (लोकसभा मतदारसंघ)|बीड लोकसभा मतदारसंघातून]] लढवली. [[बीड (लोकसभा मतदारसंघ)|बीड लोकसभा मतदारसंघातून]] म्हणून निवडून येताना [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] आमदार गोपीनाथ मुंडे यांनी [[राष्ट्रवादी काँग्रेस|राष्ट्रवादी काँग्रेसच्या]] रमेश कोकाटे यांना १ लाख ४० हजार ९५२ मतांनी पराभव केला होता. बीड लोकसभेच्या अटीतटीच्या निवडणुकीच्या निमित्ताने [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] नेते गोपीनाथ मुंडे यांच्या कन्या [[पंकजा पालवे]] निवडणुकीच्या प्रचारात उतरल्या होत्या. त्यांनी ओट्यावर, बाजेवर, चावडीत जाऊन लोकांच्या भेटीगाठी घेतल्या. ३०० गावांमध्ये सभा आणि ४०० गावांना भेटी दिल्या. यामधून त्यांनी आपले नेतृत्वगुण सिद्घ केले. मुख्य म्हणजे गोपीनाथरावांचे जे जे कट्टर विरोधक होते त्यांच्या घरी जाऊन 'काका मी आता आलीय' असे सांगून अनेक ठिकाणी कटुता मिटविण्याचा प्रयत्न केला. बीडमधील मतदार [[पंकजा पालवे|पंकजालाच]] गोपीनाथरावांची राजकीय वारस मानू लागले. गोपीनाथरावांच्या यशात 'वुमन ऑफ द मॅच' म्हणून [[पंकजा पालवे]]चा उल्लेख केलाच पाहिजे. <ref name="युतीचा पाया" /> [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपने]] खासदार गोपीनाथ मुंडे यांची महाराष्ट्राचे [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] प्रभारी म्हणून नेमणूक ११ जूलै, इ.स. २००९ रोजी केली आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.prahaar.in/maharashtra/7786.html | title =भाजपचे राज्यातील प्रभारी मोदींऐवजी मुंडे | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[Prahaar (newspaper)]] | दिनांक =११ जूलै, इ.स. २००९ | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> महाराष्ट्रात इ.स. २०१४ साली होत असलेल्या विधानसभा निवडणुकांची धुरा लोकसभेतील उपनेते गोपीनाथ मुंडे यांच्यावरच सोपविण्याचा निर्णय आरएसएस आणि [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] बैठकीत घेण्यात आल्याचे समजते. त्यानुसार मुंडे महाराष्ट्रात विधानसभा निवडणुकांची जबाबदारी घेतील. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://majhapaper.com/content/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5-%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%87-%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%9A-%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE-%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A1%E0%A4%A3%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A5%80-%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE | title =गोपीनाथ मुंडे यांच्यावरच महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुकांची धुरा | भाषा =मराठी | प्रकाशक = माझा पेपर | दिनांक = १६ मे | ॲक्सेसदिनांक =१३ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> महाराष्ट्राच्या राजकारणावर प्रभाव पाडतील असे हाताच्या बोटावर मोजण्याइतके मोजके नेते असतील. त्यात गोपीनाथ मुंडे ठळकपणे उठून दिसतात. आपल्या ३५ वर्षाच्या राजकीय कारकिर्दीत अनेक चढउतार अनुभवलेल्या या नेत्याने राजकारणात आपले स्वतःचे असे विशेष स्थान निर्माण केले आहे. भारतीय युवा मोर्चातून राजकीय कारकिर्दीला प्रारंभ झालेला हा नेता देशाच्या संसदेतील विरोधी पक्ष उपनेता या पदावर यशस्वीपणे काम करून आपल्या कर्तृत्वाचा ठसा उमटवत आहे, ही महाराष्ट्रासाठी अत्यंत अभिमानास्पद अशी बाब आहे. भारतीय जनता पक्षासारख्या हिन्दुत्ववादी पक्षाचे नेते असूनही त्यांची प्रतिमा अत्यंत पुरोगामी आणि सर्वसमावेशक राहिली आहे. महाराष्ट्राच्या प्रश्नांची जाण आणि सामाजिक भान ठेवून त्यांनी आपले काम सुरू ठेवले आहे. राज्यासमोरील प्रश्न सोडवण्याची तळमळ आणि त्यासाठी अथक मेहनत घेण्याची तयारी तसेच प्रश्नांच्या सोडवणुकीसाठी प्रसंगी रस्त्यावर उतरण्याची धडाडी, याचबरोबर कार्यकत्र्यांचे आणि लोकांचे संघटन करण्याचे कौशल्य, संसदीय कामकाजाचा गाढा अभ्यास, अत्यंत प्रभावी वक्तृत्व आणि कर्तत्त्व असे सर्वगुणसम्पन्न नेतृत्व भारतीय जनता पक्षाला लाभले, हे त्या पक्षाचे भाग्य तर आहेच; पण महाराष्ट्राचेही भाग्य आहे, असेच म्हणावे लागेल. [[प्रमोद महाजन]] यांच्या मृत्यूनंतर सर्व साथींना त्यांनी आधार दिला. [[प्रमोद महाजन]] यांचे सच्चे साथी गोपीनाथ मुंडे हे दोघेही [[बीड]] जिल्ह्यातील होते तरीसुद्धा ते महाराष्ट्राशी एकरूप झाले होते. आणीबाणीनंतर गोपीनाथ मुंडे यांनी [[मराठवाडा]]तून निवडणूक लढवली होती. रा.स्व.स.च्या मुशीत घडलेले साखर कामगारांचे लढवय्ये आणि चळवळीचे नेते गोपीनाथ मुंडे. माजी पन्तप्रधान स्व. इन्दिरा गान्धी यांनी देशावर लादलेल्या आणीबाणीला साथी गोपीनाथ मुंडे यांनी कडाडून विरोध केला. आणीबाणीच्या वेळी त्यांना तुरुंगात डाम्बण्यात आले होते. गोपीनाथ मुंडे म्हणजे चळवळीचा अखण्ड स्नेत होता. विशेष म्हणजे गोपीनाथ मुंडे यांची [[प्रमोद महाजन]] यांच्यावर अपार निष्ठा होती. आणीबाणीनंतर गोपीनाथ मुंडे यांनी मतदारसंघातून निवडणूक लढवली होती. आमदार- खासदार होऊन परंतु सत्तेच्या बाहेर राहून साखर कामगारांसाठी प्रचण्ड योगदान दिले. स्वातंर्त्योत्तर काळापासून साथी गोपीनाथ मुंडे आणि महाराष्ट्रातील साखर कारखाना कामगार हे समीकरणच होऊन बसले होते. महाराष्ट्रात साखर कारखाना कामगारांची संघटना सर्वप्रथम गोपीनाथ मुंडे यांनीच बांधली आणि गेली पन्नास वर्षे त्यांनी या कामगारांचे अव्याहतपणे नेतृत्व केले. साखर कामगारांना संघटित करण्याची जबाबदारी स्वीकारली. त्यांनी कामगारांच्या न्यायहक्कासाठी वेळोवेळी साखरसम्राटांशी आन्दोलनाच्या माध्यमातून लढा दिला. त्यांनी स्वतःला चळवळीत झोकून दिले. ते अखेरपर्यंत त्यांच्या विचारावर ठाम राहिले. अग्रभागी असायचे. कामगारांचे नेते अशीच त्यांची कायम ओळख राहिली. गोपीनाथ मुंडे अखण्ड कार्यरत असायचे. संसदीय लोकशाही अधिक मजबूत करायची असेल तर विरोधी पक्षनेता हा अत्यंत प्रभावी आणि अभ्यासू असण्याची गरज आहे. ते सर्व गुण गोपीनाथ मुंडे यांच्यामध्ये असल्यामुळेच आजवर अनेक प्रश्नांना चांगला न्याय मिळाला. त्यांच्या पक्षामध्ये त्यांच्या वाटय़ाला नेहमी दुय्यम भूमिका आली असल्यामुळे राजकारणात त्यांच्या नेतृत्व वाढीला मर्यादा पडल्या असल्या तरी त्यांनी सतत आपल्या कामाच्या जोरावर कार्यकर्तृत्वाचा ठसा उमटवला आहे. शरद पवारांप्रमाणे पक्ष बदल करून आपल्या कर्तबगारीच्या जोरावर त्यांना मोठे होता आले असते; पण प्रत्येक वेळी आलेली संधी डावलून त्यांनी पक्षनिष्ठा महत्त्वाची मानली. नारायण राणे यांच्याप्रमाणे मुंडे यांनाही कॉॅंग्रेस पक्षाने अनेकदा खेचून घेण्याचे प्रयत्न केले. मोठमोठय़ा पदांचे गाजर त्यांना दाखवले. पण मुंडेंनी पक्षनिष्ठेला अधिक महत्त्व दिले. भाजपाच्या राष्ट्रीय पातळीवरील अनेक नेत्यांपेक्षा किंचतही अनेक नेत्यांपेक्षा व्यक्तिमत्त्वामध्ये कसलीही कमतरता नसताना सर्वोच्च पदाचा राष्ट्रीय अध्यक्षपदाचा मान त्यांना मिळू शकला नाही. तुलनेत लहान असलेले नितीन गडकरी यांना राष्ट्रीय अध्यक्ष करण्यात आले, तरी देखील त्यांच्या हाताखाली काम करणे मुंडेंनी कमीपणाचे मानले नाही. अगदी अलीकडे त्यांच्या घरातूनच बण्डखोरी झाली, तरीदेखील ते डगमगले नाहीत आणि त्यांनी आपले काम सुरू ठेवले. प्रमोद महाजन यांचा मुंडेंना चांगला पाठिंबा होता. त्यांच्या निधनानंतर मुंडेंचा प्रभाव कमी होईल, असे त्यांच्या विरोधकांना वाटत होते; परंतु कोणत्याही संकटावर मात करून पुढे जाण्याचा निर्धार असल्यामुळे त्यांचे महत्त्व कमी होऊ शकले नाही. त्यांचे सख्खे मोठे भाऊ पण्डितअण्णा मुंडे आणि पुतणे धनंजय मुंडे यांना त्यांच्या बीड जिह्यातील सर्व पदे त्यांनी मिळवून दिली. पण्डितअण्णा मुंडे तसेच धनंजय यांनी देखील जिल्हापरिषद अध्यक्षपद, साखर कारखान्यांचे संचालकपद, जिल्हा बँकेचे संचालकपद अशी अनेक मोठी पदे भूषवली. धनंजय मुंडे यांना तर त्यांनी विधान परिषदेवर आमदार केले, तरी देखील राष्ट्रवादीचे नेते अजितदादा पवार यांच्या प्रभावाखाली येऊन त्यांनी बंडखोरी केली. ही बंडखोरी पक्षांतर्गत नव्हती तर प्रत्यक्ष गोपीनाथ मुंडे यांच्याविरुद्ध त्यांनी बंड केले. शिवसेना-भाजपा युतीची सत्ता आणण्याकरिता त्यांनी काम केले. तत्कालीन कॉॅंग्रेसचे शरद पवारांच्या नेतृत्वाखालील सरकार खाली खेचण्यासाठी त्यांनी महाराष्ट्रभर प्रचार केला.. राज्यभर ''संघर्ष यात्रा'' काढून या संघर्ष यात्रेच्या माध्यमातून त्यांनी पवार सरकारविरुद्ध वातावरण निर्माण केले. या सरकारच्या कार्यकाळात राजकारणाचे गुन्हेगारीकरण झाले आहे, असे सप्रमाण सिद्ध करून त्यांनी ते सरकार खाली खेचण्यासाठी संपूर्ण ताकद लावली होती. शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे आणि गोपीनाथ मुंडे हे दोन नेते पवार सरकारवर तुटून पडले होते. त्या वेळी मुम्बई महानगरपालिकेचे माजी उपायुक्त गो. रा. खैरनार यांनी राजकारणात गुन्हेगारीकरण होत असल्याचे घणाघाती आरोप सुरू केले होते. वातावरण निर्मिती होऊ लागली होती. हा विरोध वाढवण्याचे यशस्वी काम ठाकरे-मुंडे यांनी केले. शिवसेना-भाजपा युतीची सत्ता आणण्यामध्ये गोपीनाथ मुंडे यांचा फार मोठा वाटा होता. त्याचे फळही त्यांना मिळाले. ते राज्याचे उपुमख्यमंत्री आणि गृहमंत्री झाले ते केवळ त्यांच्या स्वतःच्या कर्तृत्वाच्या जोरावर. शिवसेनेने मात्र त्यांच्यावर सतत कुरघोडी करण्याचे राजकारण केल्यामुळे बऱ्याच गोष्टी त्यांना करता आल्या नाहीत, तरीदेखील गृहमंत्रीपदी त्यांनी आपली ताकद दाखवली. त्यांच्यासारखा कर्तृत्ववान आणि ताकदवान गृहमंत्री आजतागायत पुन्हा महाराष्ट्राला लाभलेला नाही. त्यांच्या कार्यकाळात त्यांनी मुम्बईतील टोळीयुद्ध नष्ट केले. गुण्ड टोळय़ांचे कर्दनकाळ अशी त्यांची प्रतिमा बनली होती. तत्कालीन मुख्यमंत्री यांनी त्यांना दाबून टाकण्याची एकही संधी सोडली नाही; परंतु त्यांनी सरकारवरचा आपला प्रभाव कायम ठेवला. शरद पवारांसारख्या दिग्गज नेत्यावर हल्लाबोल करून त्यांनी युतीची सत्ता मिळवली होती, हे विशेष. विधानसभेत केवळ दोन-पाच जागा मिळवणाऱ्या भाजपाला बेरजेचे राजकारण करून त्यांनी 56 वर नेऊन ठेवले. युतीच्या राजकारणात भाजपाने शिवसेनेला महत्त्व देऊन कायम दुय्यम भूमिका स्वीकारल्यामुळे मुंडेंची फार मोठी कोंडी झाली. सर्वगुणसम्पन्न नेतृत्व असूनही शरद पवारांएवढी झेप घेणे मुंडेंना शक्य झाले नाही. तसे पाहिले तर भाजपाच्या राजकारणामुळे त्यांचे राजकीय व्यक्तिमत्त्व आणि कर्तृत्व काहीसे संकुचित झाले. राजकारणातील चढउतारांचा सतत अनुभव घेणाऱ्या मुंडेंमधील नेतृत्व गुणांचे खऱ्या अर्थाने चिज झाले नाही. मुंडे यांची अनेकदा शरद पवारांशी तुलना झाली; पण भारतीय जनता पक्षामध्ये असल्यामुळे त्यांना पवारांशी बरोबरी करण्याची संधी मिळू शकली नाही. शरद पवार हे महाराष्ट्रातून दिल्लीच्या राजकारणात गेले, तेव्हा महाराराष्ट्रातील पवारांची पोकळी भरून काढणे मुंडेंना शक्य झाले नाही. उलट भाजपाने त्यांना केंद्रातच पाठवून दिले आणि आपल्या पक्षातच नेतृत्वाची पोकळी निर्माण करून टाकली. मात्र मुंडेंनी केवळ राजकारणच केले नाही, तर विधायक कामातही ते सरस ठरले आहेत. त्यांनी अनेक सामाजिक व शैक्षणिक संस्था उभ्या केल्या. सहकारी साखर कारखान्यांबरोबरच खाजगी साखर कारखानेही त्यांनी काढले आणि यशस्वीरीत्या चालवूनही दाखवले आहेत. राज्याच्या राजकारणात त्यांनी मराठवाडा आणि बीड जिल्ह्याला अधिक प्राधान्य दिले आहे. मराठवाडा विद्यापीठाच्या नामांतर चळवळीत ते सक्रिय सहभागी झाले होते. त्यांना तुरुंगवासही भोगावा लागला होता. मराठवाडय़ातील प्रत्येक आंदोलनामध्ये विद्यार्थी चळवळीपासूनच भाग घेतला होता. मराठवाडय़ाच्या हितासाठी मित्रपक्ष शिवसेनेवरही त्यांनी हल्ला केला होता; परंतु प्रमोद महाजनांनंतर शिवसेनेशी युती कायम ठेवण्यासाठी त्यांनीच मध्यस्थाची भूमिकाही स्वीकारली होती. युतीच्या राजकारणात जे काम महाजन करतअसत ते मुंडेंनी यशस्वीपणे पार पाडले होते. शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांच्याशी त्यांनी स्नेहसंबंध प्रस्थापित केले होते. राजकीय प्रगल्भता दाखवण्याबरोबरच विधायक कामावर भर दिल्यामुळे त्यांच्या कर्तृत्वाचा ठसा उमटवला आहे आणि राजकारणातील प्रभावी नेतृत्व अशी त्यांची प्रतिमा आपोआपच बनली आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://74.127.61.178/punyanagri/epapermain.aspx?eddate=12/12/2012%2012:00:00%20AM&queryed=10&a=7&b=79644 | title =राजकारणातील प्रभावी नेतृत्व | भाषा =मराठी | प्रकाशक = | दिनांक = १२ डिसेंबर, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =१२ डिसेंबर, इ.स. २०१२ }}</ref> यशवन्तराव चव्हाण, शंकरराव चव्हाण यांच्या मृत्यूनंतर नेतृत्वाची पिढी उभी राहत असताना महाराष्ट्राला प्रमोद महाजनांचा धक्का बसला. महाजनांची पोकळी भरू पाहणाऱ्या विलासरावांना नियतीने नेले. पाठोपाठ मराठी माणसांचा आधारवड बाळासाहेबदेखील कोसळले. आता आशा उरते ती फक्त एका माणसांवर आणि ती व्यक्ती म्हणजे गोपीनाथ मुंडे. राज्याच्याच नव्हे तर देशाच्या राजकारणात गोपीनाथ मुंडेचे योगदान महत्त्वाचे आहे. किंबहुना पन्तप्रधानपदावर विराजमान होण्याची शक्ती गोपीनाथ मुंडेच्यामध्ये आहे. धर्म-जात-पंथ-प्रदेश या सगळय़ा मर्यादांपलीकडे गोपीनाथ मुंडेचा विचार होऊ शकतो. गोपीनाथ मुंडेच्या पन्तप्रधान होण्यासाठी मराठी माणसांच्या एकत्रीकरणाची आवश्यकता आहे. पक्ष भलेही वेगळे असू द्या पण गोपीनाथ मुंडे पन्तप्रधान होणार असतील तर महाराष्ट्राची शक्ती केंद्रात दिसायला पाहिजे. महाराष्ट्राच्या राजकारणाला दिल्लीने नेहमीच वेसण घातली आहे आणि दिल्लीकरांच्या कारवायांचा नियतीनेही साथ दिली आहे. ज्या वेळी महाराष्ट्राचे नेतृत्व देशभरात प्रभावित व्हायला लागेल त्या त्या वेळी दिल्ली ते नेतृत्व संपविले आहे. हा कडू पण सत्य इतिहास मान्यच करायला हवा. सी. डी. देशमुख, यशवन्तराव चव्हाण, शंकरराव चव्हाण ही दिल्ली दरबाराच्या राजकारणामुळे मागे राहिलेली नावे. खरंतर या तिघांमध्ये देशाचा पन्तप्रधान होण्याची क्षमता होती आणि वारंवार ते काळाच्या कसोटीवर सिद्धही झाले आहे; पण भारताच्या राजकारणात महाराष्ट्र मागे राहिला किंवा मागे ठेवला गेला. 1950 आणि 1960च्या शतकातील राजकारण्यांची एक पिढी काळाच्या पडद्याआड गेल्यानंतर महाराष्ट्राच्या राजकारणात काही आशा निर्माण झाल्या होत्या. शंकरराव चव्हाणांचे वर्चस्व वाढत होते आणि शंकररावदेखील महाराष्ट्रातले नेतृत्व घडवत होते. हेड मास्तर अशी उपाधी मिळालेले शंकरराव दिल्लीत गेल्यावर पन्तप्रधानपदापर्यंत मजल मारतील, अशी अंधूकशी आशा महाराष्ट्राला होती; पण राजकीय जोडातोडीत हे शक्य झाले नाही. त्यामुळे मराठी माणूस दिल्लीच्या तख्तावर सर्वोच्च पदावर विराजमान झालेला पाहावयास मिळालाच नाही. शंकररावांच्या नंतर अलीकडच्या टप्प्यात राजकारणातील एक पिढी महाराष्ट्राचा वारसा घेऊन दिल्लीच्या तख्ताकडे निघाली होती. नावातच पी.एम.ही अद्याक्षरे घेऊन निघालेले प्रमोद महाजन पंतप्रधानपदापर्यंत वेगाने घोडदौड करीत होते. अटलजींच्या नंतर कोण? असा प्रश्न निर्माण होताच दोनच नावे समोर यायची ती म्हणजे लालकृष्ण अडवाणी आणि प्रमोद महाजन. त्यातल्या त्यात महाजनांचे व्यवस्थापन कौशल्य उत्तम असल्यामुळे वाटाघाटीच्या राजकारणात ते यशस्वी होतील, असे नेहमी वाटायचे. सध्या जमाना संमिश्र सरकारचा आहे आणि या संमिश्रपणात आपले महत्त्व कायम ठेवण्याची कला प्रमोद महाजनांना अवगत होती. त्यामुळे ते पन्तप्रधान बनतील, अशी एक आशा होती. पण महाजन नेता होणे नियतीला मान्य नव्हते. तिने महाजनांना हिरावून नेले. महाराष्ट्रातील महाजनांनंतरचा दुसरा नेता म्हणजे विलासराव देशमुख. राजकारणातील राजहंसच. वयाच्या सत्तरीच्या दशकात तरुणाला लाजवील असा उत्साह होता. राजबिंड रूप, प्रभावी वक्तृत्व तेवढच प्रभावी कर्तृत्व. लोकसंचय या जोरावर विलासराव भविष्यात पन्तप्रधान होऊ शकतात, असे लोकांना वाटायचे; पण पुन्हा एकदा नियतीने महाराष्ट्राचा घात केला. चार दशके संघर्ष करून उभे राहिलेले नेतृत्व निघून गेले. बाळासाहेब ठाकरे हे देशाला पन्तप्रधान देऊ शकतील, असे एक नाव. ज्यांच्यामुळे मराठी राष्ट्रपती देशाच्या सर्वोच्च पदावर विराजमान होऊ शकले ती व्यक्ती एखादा मराठी पन्तप्रधान होण्यासाठी बिनधास्तपणे पुढे आली असती. बाळासाहेबांचे शरदबाबू पन्तप्रधानपदाच्या जवळपास गेले असते तर बाळासाहेबांनी खुल्या मनाने त्यांना पाठिंबा देऊन पन्तप्रधान बनण्याची संधी दिली असती; पण मराठी माणसाचे हित बघणारा हा दिलदार माणूसही नियतीने हिरावून नेला. गोपीनाथ मुंडेडेचे नेतृत्व हे साडेचार दशक राजकारणात घातल्यानंतर उभे राहिलेले आहे. आमुण्ुंडे ज्या पातळीवर आहेत त्या पातळीवर जायला प्रत्येक नेत्यांना मोठा संघर्ष करावा लागतोकिम्िंबहुना ही प्रतिमा निर्माण करण्यासाठी एक मोठा काळ जावा लागतो. देशाला स्वन्त्र्य्य मिळून अजून सत्तर वर्षे काळात महाराष्ट्रातून फक्त पाच नावे गेलीत जपन्पंतप्रधान पदाच्या जवळपर्यंत पोहोचत होती. ही वास्तविकता लक्षात घ्यायला हवी. गोपीनामुण्ुंडेचा कौतुक करण्यासाठी नाही तर अर्धे आयुष्य राजकारणात घातल्यानंतर या प्रदेशाची अस्मिता देशपातळीवर चमकली आणि त्यासाठी याच प्रदेशातून प्रयत्न झाले आहे. नेतृत्व सहज घडत नाही गोपीनाथ मुंडेच्या भूमिका, विचारधारा आणि कार्यपद्धती यावर अनेक वाद असू शकतील. कोणी त्याला बरोबर म्हणेल तर कोणी चूकही म्हणेल. पण गोपीनाथ मुंडेची राजकारणातील तपश्चर्या, अनुभव आणि त्यांचे मराठी असणे हे वादाच्या पलीकडचे आहे. मुंडेची जी भूमिका वेळी घेतली होती. तीच भूमिका महाराष्ट्रातील राजकारण्यांना किमान पक्षी निवडणुकीच्या नंतर तरी घ्यावी लागेल. गोपीनाथ मुंडेच्या विषयात याच भूमिकेचा जागर होण्याची गरज आहे. गोपीनाथ मुंडे कोणाचे? या मुद्यापेक्षा ते महाराष्ट्राचे आहेत हा सगळय़ात महत्त्वाचा मुद्दा ठरला पाहिजे. जशी महाराष्ट्राची मानसिकता बनायला हवी तशी महाराष्ट्राचा नेता होण्याची प्रबळ इच्छा गोपीनाथ मुंडेचीही बनायला हवी. किम्बहुना त्यांच्या वाटचाली याच अंगाने घडायला हव्यात, असे महाराष्ट्राचे मन सांगते. सध्या तरी महाराष्ट्राचा नेता विकसित होणे ही महाराष्ट्राची गरज आहे. दिल्ली दरबारी राज्याचे वजन राखले गेले पाहिजे. त्यामुळे गोपीनाथ मुंडेची काय इच्छा आहे या प्रश्नाचा विचार नंतर करू . पण महाराष्ट्राची इच्छा, किम्बहुना गरज गोपीनाथ मुंडेनी मोठे होणे ही आहे. राज्यातून केंद्रात प्रभाव टाकू शकेल असे एकमेव नाव गोपीनाथ मुंडे आहे आणि तेवढीच एक महाराष्ट्राची आशा आहे आणि ही आशा प्रज्वलित ठेवण्यासाठी सामूहिक प्रयत्नांची गरज आहे. महाराष्ट्राच्या राजकारणात दम असलेली काही मोजकी मण्डळी आहेत. उभा महाराष्ट्र याच नेत्यांकडे आशेने बघतो आहे. त्यापैकी एक गोपीनाथ मुंडे. संघर्ष यात्रेच्या माध्यमातून गोपीनाथ मुंडेची राजकीय कारकीर्द झळाळून आली आणि आजही या योद्धय़ाची संघर्षयात्रा सुरू आहे. युती सरकारच्या काळात 1995 ते 1999 हा उपमुख्यमंत्रीपदाचा काळ सोडला तर मुंडेंना सत्तेच्या बाहेर राहूनच संघर्ष करावा लागलेला आहे. त्यामुळे या संघर्षाच्या स्थितीतही मुंडे एक ताकदवान नेता म्हणून कायमच उभे राहिलेले आहेत. गोपीनाथ मुंडेंचा संघर्ष हा सगळय़ाच पातळीवर राहिला आहे. आणीबाणीच्या काळात तुरुंगवास भोगला. भाजपाच्या आन्दोलनात काठय़ाही खाल्ल्या. ओबीसी नेतृत्व असल्यामुळे अनेकवेळा खच्चीकरणाचे प्रयत्नही झाले. पुढे-पुढे हा संघर्ष कौटुंबिक पातळीवरदेखील उतरला; पण या सगळय़ांना टक्कर देत मुंडे उभेच आहेत . सत्तेची ऊब मिळावी म्हणून पक्षान्तर करण्याइतके ते तकलादू नेते बनले नाहीत. क्षणिक लाभासाठी त्यांनी विचारांशी तडजोड केली नाही. भारतीय जनता पक्षात जन्मलेले मुंडे, भारतीय जनता पक्षाशीच प्रामाणिक राहिले आणि आपल्या ताकदीवर भाजपाला सत्तेवर आणण्यासाठी प्रयत्न केले. राज्यात एकदा सत्ता मिळाली आणि राज्यातील विविध सत्ताकेंद्रावर मुंडेंनी आपला ताबा कायम ठेवला आहे. कितीही संकटे आली, वादळे आली तरी त्यांनी आपली वाटचाल तशीच ठेवलेली आहे. साखर आणि सहकार या क्षेत्रात तर त्यांनी नवे पायंडेच पाडले आहेत. त्यांच्या नेतृत्वात चालणाऱ्या वैद्यनाथ साखर कारखान्याने सगळेच उच्चांक मोडीत काढले. ज्या बीड जिल्ह्यातील साखर कारखानदारी मोडीत निघत होती, त्याच जिल्ह्यात पूर्णत नफ्यात आणि कमी खर्चात हा साखर कारखाना चालवून दाखविला. एवढंच नाहीतर साखरेला ब्रॅंडचे रूप दिले. सहकारी साखर कारखानदारीसोबत खासगी साखर कारखान्यांमध्येही मुंडेंनी आपला वेगळा वरचष्मा कायम राखला आहे. पानगावचा पन्नगेश्वर, लिम्बा गावचा योगेश्वरी, अशी या परिसरात खासगी तत्त्वावरील कारखानेदेखील उत्तमरीतीने चालविले आहेत. वैद्यनाथ कारखान्याने एक-दोन साखर कारखान्यांना भाडेतत्त्वावर चालवायलादेखील घेतले आहे. हे त्यांच्या साखर कारखानदारीचे यश आहे. आज राजकारणात दीर्घकाळ सत्तेपासून लांब राहिल्यामुळे मुंडेंचा करिष्मा सम्पला, अशी चर्चादेखील चालू आहे. पण मुंडे संपणाऱ्यांपैकी नाहीत एवढे मात्र नक्की. मुळात जे नेतृत्व संघर्षातून, कष्टातून उभे राहिले आहे, ते असे सहजासहजी संपणे शक्य नाही. मुळात मुंडेंसारख्या संघर्षशील नेतृत्वाची महाराष्ट्राला गरज आहे. विशेष करून मराठवाडय़ाला. आज ज्या स्थितीत महाराष्ट्राची आहे त्या स्थितीत नेतृत्वाची एक मोठी पोकळी आहे. ही पोकळी भरून काढण्याची ताकद फक्त गोपीनाथ मुंडे यांच्यामध्ये आहे. आवश्यकता आहे ती मुंडेंनी आता सिंघम बनून समोर येण्याची. त्यांनीच आता महाराष्ट्राची भल्यासाठी सिंघम बनणे आवश्यक झाले आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://74.127.61.178/punyanagri/epapermain.aspx?eddate=12/12/2012%2012:00:00%20AM&queryed=9&a=4&b=79621# | title =मुंडे सिंघम बना | भाषा =मराठी | प्रकाशक = | दिनांक = १२ डिसेंबर, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =१२ डिसेंबर, इ.स. २०१२ }}</ref> == राजकीय कर्तृत्व == युती सरकारने घेतलेले महत्त्वाचे लोकप्रियतेचे निर्णय : वेळेचा कोणताही मुलाहिजा न बाळगणाऱ्या सरकारी कर्मचाऱ्यांना वक्तशीरपणाची शिस्त लावण्याचा प्रयत्न. गरिबांना स्वस्त खाणे मिळण्यासाठी झुणका - भाकर केंद्र योजना. मुम्बईतील झोपडपट्टी पुनर्विकास योजना. गरिबांना स्वस्त खाणे मिळण्याबरोबरच झुणका - भाकर केंद्रांसाठी मोक्याच्या जागा अर्थात रोजगाराचे हक्काचे नवे साधन मिळाले होते. कुटुम्बप्रमुखाचे आकस्मिक निधन झाल्यास त्याच्या परिवाराला २५ हजार रुपयांची मदत करण्यासाठी जिजामाता महिला आधार विमा योजना. बेघरांना घरबांधणीसाठी दहा हजार रुपये. शेतकऱ्यांसाठी बळीराजा संरक्षण विमा योजना. मुम्बईत ५५ उड्डाणपुलांची योजना. युतीच्या चार वर्षांत ‘बांधा, वापरा आणि हस्तांतरित करा,’ ही कल्पना राबवली होती. याच वाटेवरून रस्तेबांधणी, वीज निर्मिती, पाटबंधारे या क्षेत्रांत खाजगी क्षेत्रांचा सहभाग घेण्याचा पुकारा ठामपणे केला. कृष्णा खोरे विकास मण्डळ स्थापन करून कृष्णा खोरे प्रकल्पाला खुल्या बाजारातून पैसा उभा केला. पण्ढरपूरला वारकऱ्यांना जाण्यासाठी पन्नास टक्के एस.टी. प्रवासात सुट दिली होती. शिवाय देहू, आळन्दी व पण्ढरपूरला वारकऱ्यांना जाण्यासाठी धर्तीवर विकास कामासाठी करोडो रूपये दिल्या {{अपूर्ण वाक्य}} <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=118285:2010-11-30-11-35-45&Itemid=1 | title = नारायण राणे{{मृत दुवा}} | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | दिनांक =दिवाळी अंक २०१० | ॲक्सेसदिनांक = २८ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]]-सेनेच्या युतीसरकारच्या शासनाच्या कालावधीतील मुंडे यांची यशस्वी कारकीर्द विलक्षण प्रभावी व यशस्वी ठरली आहे. राज्यातील कायदा सुव्यवस्था सलोखा कायम ठेवण्यासाठी त्यांना अनेक धर्मसंकटांना सामोरे जावे लागले, त्यांची कारकीर्द आजही राज्यातील जनतेच्या स्मरणात कायम स्वरूपी ताण मांडून बसली आहे. जे समाजासाठी आवश्यक आहे ते करताना राजकीय जोखीम स्वीकारण्याची त्यांची मानसिक तयारी असते. याच कारणांमुळे व धोरणांमुळे गृहमंत्री पदावर असतांना त्यांनी राज्यातील पोलिसांचे मनोधैर्य वाढविले. कुप्रसिद्ध गुण्डांना कंठस्नान घातले. पोलीस तेच आहे बदलला होता गृहमंत्री व त्यांनी दिलेला आत्मविश्वास गर्दीत लोकप्रिय असणारा नेता, धाडसी अधिकारी वर्गात लोकप्रिय झाला हे महाराष्ट्राचे भाग्य आहे. <ref name="जनसामान्यांचा नेता-गोपीनाथ मुंडे"/> [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]]-सेनेच्या युतीसरकारच्या काळात कोणत्याही दखलपात्र गुन्ह्याची नोंद झालीच पाहिजे असा आदेशच तत्कालीन गृहमंत्री गोपीनाथ मुंडे यांनी दिला होता. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.tarunbharat.net//Encyc/2012/1/12/वेध.aspx?NB=&lang=3&m1=&m2=&p1=&p2=&p3=&p4= | title =वेध | भाषा =मराठी | प्रकाशक =www.tarunbharat.net | दिनांक = १२ जानेवारी, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२९ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]]-सेनेच्या युतीसरकारच्या सत्तेच्या काळात उपमुख्यमंत्री आणि गृहमंत्री असताना समाजातील विविध अडचणी सोडविण्याचा त्यांनी प्रयत्न केला. त्यावेळेस मुम्बईची कायदा सुव्यवस्था कमालीची खालावलेली होती. दिवसा ढवळ्या रस्त्यावर टोळीयुद्ध सुरू झाले होते. मुंडे यांनी पोलिसांना आदेश दिला, ‘गोळीचा मुकाबला गोळीने करा’, परिणामी मुम्बईतील टोळीयुद्ध आटोक्यात आले. महाराष्ट्र राज्याचे गृहमंत्री असताना गुन्हेगारांचे कर्दनकाळ ठरलेले मुंडे म्हणजे गुंडाच्या टोल्याना ते धनाजी सन्ताजी वाटत. समाजातील वाईट प्रवृत्तीविरुद्ध संघर्ष करणे ही त्यांची खासियत. एक नेता म्हणून त्यांनी राज्याच्या विकासासाठी अनेक प्रकल्प सुरू केले. त्यामध्ये अयशस्वी ठरलेले साखर कारखाने स्वतः चालवायला घेतले व हे नव्याने सुरू केलेले कारखाने आजही यशस्वीपणे त्यांच्या नेतृत्वाखाली वाटचाल करीत आहेत. राज्यात साखर कारखानदारी अधोगतीला जात असताना मुंडे यांनी स्वतः साखर कारखाना उभारून अतिशय कमी खर्चात काटकसर करून आदर्श दाखविला. तसेच दुसरा तोट्यात, बंद स्थितीत चाललेला कॉॅंग्रेस नेत्यांचा गोदा-दुधना साखर कारखाना स्वता:च्या ताब्यात घेऊन योग्य नियंत्रणामुळे उर्जितावस्थेत आणला. मुंडे यांनी उसापासून इथेनॉल निर्मितिचा प्रकल्प उभारून उस उत्पादकांना जास्त भाव मिळण्याच्या दृष्टीने आणखी एक नवे पाउल टाकले आहे <ref name="श्री. गोपीनाथ मुंडे - उपनेता लोकसभा "/> गोपीनाथ मुंडे ऊसतोड कामगाराचे नेते म्हणून नेहमी आपली ओळख करून देतात. पण ऊसतोड कामगारांचे नेतृत्व करणारे मुंडे कधी साखर सम्राट झाले हे कळलेच नाही. मुंडेंकडे तब्बल १२ साखर कारखाने आहेत तर १२ पेक्षा जास्त साखर कारखान्यांवर त्यांचीच सत्ता आहे. मात्र संधी मिळेल तेव्हा याच ऊसतोड कामगारांनासोबत घेऊन मुंडे साखर सम्राटांना शह देतात. <ref name="abpmajha.newsbullet.in">{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://abpmajha.newsbullet.in/maharashtra/aurangabad/9677-2011-10-13-10-57-59 | title =मुंडेंचा लवाद...चीत भी मेरी और पट भी मेरी | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[ए.बी.पी. माझा]] | दिनांक =१३ ऑक्टोबर, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =४ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref> राज्यात मुंडेंनी २६ साखर कारखाने उभे केलेले आहेत. तसेच राज्यातील एकूण कारखान्यांपैकी पन्नास ते साठ कारखाने मुंडेंसमर्थकाकडे आहेत. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.esakal.com/esakal/20110516/5020786203273175170.htm | title =आष्टीत नव्या साखर कारखान्यासाठी सहकार्य - गोपीनाथ मुंडे | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[सकाळ (वृत्तपत्र)]] | दिनांक =१६ मे, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =११ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref> महाराष्ट्राचा मानबिंदू असलेला मुम्बई-पुणे द्रुतगती महामार्ग आणि मुम्बईतील उड्डाणपुलांचे जाळे हे युतीचे सरकारचे यश होते. अवसायानात गेलेले साखर कारखाने, वीज निर्मिती प्रकल्प असे नवनवीन उपक्रम त्यांनी हाती घेतले आणि यशस्वी करत आपले नेतृत्व गुण सिद्ध केले. मुंडे यांनी गेल्या काही वर्षांत साखर कारखाना आणि शिक्षण संस्था उभारल्या आहेत. <ref name="गोपीनाथराव, यें राह नही आसान... "/> [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]]-सेनेच्या युतीसरकारच्या काळात इ.स. १९९५ ते इ.स. १९९९ या कालखण्डांदरम्यान तत्कालीन उपमुख्यमंत्री गोपीनाथ मुंडे यांच्या हस्ते पैठणचे सुपुत्र व इतिहास संशोधक बाळासाहेब पाटील पुराण वस्तुसंग्रहालयाचे उद्‌घाटन झाले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=223820:2012-04-27-17-45-02&catid=48:2009-07-15-04-02-19&Itemid=59 | title =पैठणच्या वस्तुसंग्रहालयाचे मानधन थकविले!{{मृत दुवा}} | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | दिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> मुंडे यांनी युती शासनाच्या काळात उपमुख्यमंत्री असताना करमाळा तालुक्यातील कुकडी प्रकल्पाचे व उजनीच्या दहिगाव सिंचन योजनेचे काम मंजूर केले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://onlinenews1.lokmat.com/staticpages/editions/today/main/DetailedNews-All.php?nid=SolapurEdition-7-1-09-09-2012-a3e95&ndate=2012-09-09&editionname=solapur | title =दुष्काळ निवारणात सरकार अपयशी करमाळ्यात गोपीनाथ मुंडे यांचा आरोप | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकमत]] | दिनांक =०९ सप्टेंबर, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =११ सप्टेंबर, इ.स. २०१२ }}</ref> [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] वरिष्ठ नेते गोपीनाथ मुंडे यांनी औरंगाबाद येथे प्रोझोन मॉलवर प्रस्तावित आंतरराष्ट्रीय चार मजली 'प्रोझोन ट्रेड सेंटर'चा पाया रचला. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.newzstreet.tv/ns/node/66110 | title =मुंडे यांनी औरंगाबाद येथे ट्रेड सेंटर चा पाया रचला | भाषा =मराठी | प्रकाशक =http://www.newzstreet.tv | दिनांक = १६ जुलै, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =१६ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref> व्हीनस कल्चरलतर्फे संगीत क्षेत्रातील मानाचा समजला जाणारा 'सन्त ज्ञानेश्‍वर' पुरस्कार त्या वर्षी प्रसिद्ध गीतकार जगदीश खेबुडकर यांना प्रदान करण्यात आला; गोरेगाव येथे महाराष्ट्र दिनी झालेल्या कार्यक्रमात [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] ज्येष्ठ नेते आणि खासदार गोपीनाथ मुंडे यांच्या हस्ते प्रसिद्ध गीतकार जगदीश खेबुडकर यांना प्रदान करण्यात आला. खेबुडकरांच्या कन्या कविता पडळीकर यांनी पुरस्कार स्वीकारला. तेव्हा कोल्हापुरात असलेले खेबुडकर प्रकृती अस्वास्थ्यामुळे येऊ शकले नाहीत. पुरस्काराबद्दल कळविल्यानंतर खेबुडकरांनी हा सन्मान गोपीनाथ मुंडे यांच्या हस्ते व्हावा अशी इच्छा व्यक्त केल्याचे व्हीनस कल्चरलतर्फे रमेश मेढेकर यांनी सांगितले होते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.esakal.com/esakal/20110503/4630589532856598599.htm | title =जगदीश खेबुडकरांना "संत ज्ञानेश्‍वर' पुरस्कार | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[सकाळ (वृत्तपत्र)]] | दिनांक =०३ मे, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =११ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref> '''अहमदनगर-बीड-परळी रेल्वे मार्गाचे काम सुरू''' : २०११-१२ मध्ये भूसम्पादन प्रक्रियेला गती मिळाली आणि भूसम्पादनाची प्रक्रिया जवळपास पूर्ण झालेली आहे. या कामाची मागणी लोकसभेतील [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] उपनेते गोपीनाथ मुंडे यांनी केली. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/13650840.cms | title =रोहयोचा निधी मातीकामासाठी द्यावा | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र टाइम्स]] | दिनांक =३० मे, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२६ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] उपनेते [[बीड]] जिल्ह्याचे खा.गोपीनाथ मुंडे हे संसदेत या मार्गासाठी चांगली तरतुद व्हावी यासाठी प्रयत्नशील आहे. या सगळ्या प्रयत्नातून जिल्ह्याच्या या जिव्हाळ्याच्या प्रश्नाला चालना मिळेल आणि हा रेल्वेचा प्रश्न मार्गी लागण्यासाठी मदत होणार आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/msid-12061490,prtpage-1.cms | title =अहमदनगर-बीड-परळी रेल्वे होणार ? | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र टाइम्स]] | दिनांक =२८ फेब्रुवारी, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२६ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> [[मराठवाडा|मराठवाड्यातील]] रेल्वेच्या विकासासाठी [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] नेते गोपीनाथ मुंडे यांनी रेल्वे मंत्रालयाकडं ६०० कोटी रूपयाची मागणी केली आहे. या प्रश्नाची दखल घेतल्याबद्दल [[मराठवाडा]] जनता विकास परिषदेने त्यांचे अभिनन्दन केले आहे. [[मराठवाडा|मराठवाड्यातील]] खासदार रेल्वेच्या प्रश्नाकडं लक्ष देत नाहीत पण मुंडेंनी हा प्रश्न लावून धरला असं परिषद सांगते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://ww.aajlatur.com/laturindetails.php?key=1582 | title =गोपीनाथ मुंडे यांचं विकास परिषदेनं केलं अभिनंदन | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[http://ww.aajlatur.com/laturindetails.php?key=1582] | दिनांक =१४ जुलै, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =१४ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref> गोपीनाथ मुंडे यांच्या पाठीमागे केवळ जनसंघ नाही, तर या परिवाराच्या परिघापलीकडे जाऊन त्यांनी अनेक माणसे आणि गट आपल्याशी घट्टपणे जोडून ठेवले आहेत. मुख्य म्हणजे इतर मागासवर्गीय समाज हा त्यांच्यासोबत उभा आहे. इतर मागासवर्गीयांची जनगणना ही जातीच्या आधाराने व्हावी, ही मागणी मुंडे यांनी संघाचा विरोध असतानाही लावून धरली आणि ती प्रत्यक्षातही आली. त्यामुळे मुंडे [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपत]] राहिल्यामुळे केवळ [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपच]] नव्हे तर युती वाचली. <ref name="मुंडेंची नव्हे तर मराठवाड्याची कोंडी "> {{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/8970433.cms | title =मुंडेंची नव्हे तर मराठवाड्याची कोंडी | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र टाइम्स]] | दिनांक =२४ जून, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =२६ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> खासगी क्षेत्रात ओबीसींच्या आरक्षणासाठी गोपीनाथ मुंडे आणि छगन भुजबळ आक्रमक झाले आहेत. ओबीसींच्या प्रश्नावर आम्ही एकत्र आहोत असा नाराही मुंडेंनी दिला आहे. ओबीसींना आरक्षण मिळावं यासाठी एकत्रित प्रयत्न करणार असल्याचंही मुंडेनी सांगितलं. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://abpmajha.newsbullet.in/maharashtra/pune/16658-2012-06-01-11-15-51 | title =ओबीसींच्या प्रश्नावर मुंडे-भुजबळ साथ-साथ | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[ए.बी.पी. माझा]] | दिनांक =१ जून, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =४ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref> मण्डल आयोगाच्या वेळी देशभरातील [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] आणि महाराष्ट्रातील मित्रपक्ष शिवसेना मण्डलच्या विरोधात असताना मुंडे यांच्या नेतृत्वाखालील महाराष्ट्र [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपने]] मण्डलला समर्थनाची भूमिका घेतली होती. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.prahaar.in/columns/summary/42480.txt | title =मुंडेंची भविष्यातील वाट खडतर | भाषा =मराठी | प्रकाशक = प्रहार | दिनांक =१ जून, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =१४ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> ओबीसी मुस्लिमांना आरक्षण द्यायला समर्थनाची भूमिका मुंडेनी घेतली होती. त्यांनी ओबीसी मुस्लिमांनाही आरक्षण मिळावं अशी मागणी ओबीसी मुस्लिम परिषदेत केली होती. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.lokprabha.com/20100618/tea.htm | title =चहा आणि चर्चा | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकप्रभा]] | दिनांक =२८ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२८ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> [[बीड]] येथे मराठा सेवा संघाच्या अधिवेशनात बोलताना [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] नेते गोपीनाथ मुंडे यांनी आपण मराठा समाजाच्या आरक्षणासाठी संघर्ष करायला तयार आहोत अशी घोषणा केली. [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] नेते गोपीनाथ मुंडे यांनी मराठा समाजाला आरक्षण देण्यास आपला विरोध नाही असे आश्वासन दिले आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://majhapaper.com/content/%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%BE-%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%AF | title =जातींचा अनुनय | भाषा =मराठी | प्रकाशक = माझा पेपर | दिनांक = १३ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =१३ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> अम्बाजोगाईकरांचे श्रद्धास्थान असलेल्या योगेश्‍वरी देवीचे चोरी गेलेले दागिने लोकनिधीतून पुन्हा तयार करण्यासाठी शहरवासीयांची खासदार गोपीनाथ मुंडे यांच्या नेतृत्वाखाली मदतफेरी काढण्यात आली. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://onlinenews1.lokmat.com/staticpages/editions/today/main/DetailedNews-All.php?nid=AurangabadEdition-5-4-05-06-2012-5ff66&ndate=2012-06-05&editionname=aurangabad | title =खा.मुंडेंच्या फेरीवरून राजकारण तापले | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकमत]] | दिनांक =०५ जून, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> [[बीड]] जिल्ह्यात गेवराई तालुक्यातील वीरशैव समाजाचे श्रद्धास्थान मठ संस्थान खळेगावचे मठाधिपती ष.ब्र.१०८ त्यागमूर्ती भावलिंग शिवाचार्य महाराज खळेगावकर यांच्या वयाला १११ वर्ष पूर्ण होत असल्याबद्दल गेवराई येथे चिन्तेश्वर मन्दिरामध्ये त्यांचा एकादश शतकोत्सव व गुरूवन्दना सोहळा दि. ११ एप्रिल रविवार रोजी साजरा झाला. या कार्यक्रमास लोकलेखा समितीचे अध्यक्ष [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] ज्येष्ठ नेते खासदार गोपीनाथ मुंडे यांची विशेष उपस्थिती लाभली. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.marathwadaneta.com/MarathwadaNeta/20100411/5455823680759619103.htm | title =एकादश शतकोत्सव सोहळ्याचे आयोजन * खा.गोपीनाथ मुंडे, ना.क्षीरसागरांची प्रमुख उपस्थिती | भाषा =मराठी | प्रकाशक = [[Marathwada Neta]] | दिनांक = ११ एप्रिल २०१० | ॲक्सेसदिनांक =२८ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> [[बीड]] जिल्ह्य़ात इ.स. १९७२ पेक्षा भयावह दुष्काळी परिस्थिती निर्माण झाली असताना राज्यातील आघाडी सरकारने मात्र दुष्काळी जिल्ह्य़ांत [[बीड]]चा समावेश केला नाही. पश्चिम महाराष्ट्राला तुपाशी खाऊ घालणाऱ्या व दुष्काळी परिस्थितीतही भेदभाव करणाऱ्या आघाडी सरकारला जाब विचारण्यासाठी आणि [[बीड]] जिल्हा दुष्काळग्रस्त जाहीर करावा या प्रमुख मागणीसाठी [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] ज्येष्ठ नेते खासदार गोपीनाथ मुंडे यांच्या नेतृत्वाखाली ७ मे इ.स. २०१२ रोजी जिल्हाधिकारी कार्यालयावर मोर्चा काढण्यात आला. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=224768:2012-05-03-17-40-33&catid=48:2009-07-15-04-02-19&Itemid=59 | title =खासदार मुंडे यांच्या नेतृत्वाखाली सोमवारी बीडमध्ये दुष्काळी मोर्चा{{मृत दुवा}} | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | दिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> [[पुणे जिल्हा|पुणे जिल्ह्यातील]] मावळ तालुकयातील आन्दोलनात तीन शेतकऱ्यांचा बळी गेल्याचे तीव्र पडसाद देशभरात उमटले. तेव्हाच्या तापलेल्या वातावरणात गोपीनाथ मुंडेनी [[पुणे जिल्हा|पुणे जिल्ह्यातील]] मावळ तालुक्यात दौरा केला. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=223645:2012-04-26-18-50-43&catid=25:2009-07-09-02-01-06&Itemid=2 | title =राहुल गांधी आज मुंबईत{{मृत दुवा}} | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | दिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> गोपीनाथ मुंडे यांनी मावळात भेट देऊन गोळीबारातील मृतांचे सान्त्वन केले. तळेगाव येथील शासकीय रूग्णालयात उपचार घेत असलेल्या आंदोलकांचीही त्यांनी विचारपूस केली. मावळातील आंदोलकांवरील गोळीबाराची सीबीआय चौकशी होणे आवश्यक असून माणुसकी नसलेले हे सरकार बरखास्त करावे अशी मागणी मुंडे राज्यपालांकडे केली असल्याचे [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] सरचिटणीस खासदार गोपीनाथ मुंडे यांनी सांगितले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.majhapaper.com/content/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B3%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B2-%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B3%E0%A5%80%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80-%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%86%E0%A4%AF-%E0%A4%9A%E0%A5%8C%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A5%80-%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%BE-%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5-%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%87 | title =मावळातील गोळीबाराची सीबीआय चौकशी करा - गोपीनाथ मुंडे | भाषा =मराठी | प्रकाशक = माझा पेपर | दिनांक = २७ जून, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =१३ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> लातूर येथून शेतकऱ्यांची शेतकरी दिण्डी पायी सुरू होणार असून [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] लोकसभेतील उपनेते खा. गोपीनाथ मुंडे यावेळी उपस्थित रहाणार आहेत. भगव्या वस्त्रातील ५०० वारकऱ्यांसह टाळ मृदुंगाच्या गजरात ६ जिल्हे, १९ तालुके आणि ११० गावे असा ५२५ किलोमीटर प्रवास पूर्ण करून ही दिंडी १२ डिसेंबरला नागपूरमध्ये पोहोचणार आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.tarunbharat.net//Encyc/2011/11/2/अधिवेशनाला-भाजपच्या-‘शेतकरी-दिंडी’ची-सलामी.aspx?NB=&lang=3&m1=&m2=&p1=&p2=&p3=&p4= | title =अधिवेशनाला भाजपच्या ‘शेतकरी दिंडी’ची सलामी | भाषा =मराठी | प्रकाशक =www.tarunbharat.net | दिनांक = २ नोव्हेंबर, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =२९ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> पावसाळ्यात गोदावरीच्या पुराने [[मराठवाडा|मराठवाड्यात]] प्रचण्ड नुकसान झाले. त्या कठिण परिस्थितीत मुंडे मतदीसाठी धावून गेले. त्यांनी सम्पूर्ण भाग पायदळी तुडवत 'गोदा परिक्रमा' केली. लोकांचे सुखदुःख जाणून घेतले, त्यांच्या पाठीवर सहानुभूतीचा हात फिरवला, सरकारचे लक्ष वेधले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://marathi.webdunia.com/newsworld/currentaffairs/manthan/0712/13/1071213001_2.htm | title =गोपीनाथ मुंडे नावाचं रसिक व्यक्तीमत्व | भाषा =मराठी | प्रकाशक = [[Marathwada Neta]] | दिनांक = १३ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =१३ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> महाराष्ट्रातील माफिया राज हटवा यासाठी १४ मार्च इ.स. २०११ रोजी [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपतर्फे]] मुम्बईत काढण्यात येणाऱ्या मोर्चाच्या निमित्ताने जनजागरण अभियानाअंतर्गत [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] नेते खासदार गोपीनाथ मुंडे यांचे १२ मार्च इ.स. २०११ रोजी सायंकाळी ६ वाजता परभणी जिल्ह्यातील क्रान्ती चौक येथे जाहीर सभा आयोजित करण्यात आली. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.marathwadaneta.com/MarathwadaNeta/20110312/5286439112553340612.htm | title =मुंडे यांची आज परभणीत सभा{{मृत दुवा}} | भाषा =मराठी | प्रकाशक = [[Marathwada Neta]] | दिनांक = १२ मार्च २०११ | ॲक्सेसदिनांक =२८ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> महाराष्ट्र राज्याचे आघाडी शासन हे सातत्याने शेतमालाला योग्य भाव देण्यात चालढकल करीत असून, शासनाच्या या धोरणामुळे विदर्भातील शेतकरी मरणाच्या दारात ढकलले जात आहे. त्याकडे शासनाचे लक्ष वेधण्यासाठी शेतकऱ्यांची कापूस दिण्डी जळगाव जामोद येथून निघणार २९ नोव्हेम्बर इ.स. २०११ रोजी सकाळी ११ वा. निघेल व वरवट बकाल येथे मुक्काम राहील. ३० नोव्हेम्बर इ.स. २०११ रोजी सायंकाळी ५ वा. दिण्डीचा समारोप शेगाव येथे होणार असून, याप्रसंगी लोकसभेतील उपनेते खासदार गोपीनाथ मुंडे यांची विशेष उपस्थिती लाभली. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.tarunbharat.net//Encyc/2011/11/27/शेगावात-कापूस-दिंडीचा-बुधवारी-समारोप.aspx?NB=&lang=3&m1=&m2=&p1=&p2=&p3=&p4= | title =शेगावात कापूस दिंडीचा बुधवारी समारोप || भाषा =मराठी | प्रकाशक =www.tarunbharat.net | दिनांक = २७ नोव्हेंबर, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =२९ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> दहा दिवसांपासून आमदार गिरीश महाजन कापसाला ६ हजार रुपये भाव मिळावा या मागणीसाठी उपोषणाला बसले आहेत. मात्र उपोषणाची भाषा या महाराष्ट्र सरकारला कळत नाही. महाराष्ट्र सरकारला आता धडा शिकविण्याची वेळ आली आहे. तुमचे उपोषण सुटले तरी हे आन्दोलन सम्पलेले नाही. सोमवारपासून महाराष्ट्रात सर्व जिल्ह्यात आन्दोलनाला प्रारम्भ होत असून, जोपर्यंत कापसाला सरकार योग्य भाव देत नाही, तोपर्यंत महाराष्ट्राच्या एकाही मंत्र्याला फिरू देणार नाही, असे आश्‍वासन [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] लोकसभेतील उपनेते खासदार गोपीनाथ मुंडे यांनी आमदार गिरीश महाजन यांना दिले. गिरीश महाजन यांचे उपोषण सुरू असताना खरे म्हणजे मुख्यमंत्र्यांनी या ठिकाणी येऊन त्याची दखल घेण्याची गरज होती. त्यांना वेळ नसेल, तर उपमुख्यमंत्र्यांनी यायला हवे होते. मात्र त्यांना शेतकऱ्यांबद्दल कोणतीही काळजी नाही. परंतु तसे असले तरी आज गिरीश महाजन यांनी केलेल्या आन्दोलनामुळे शेतकरी संघटित झाला आहे आणि ज्यावेळी शेतकरी संघटित होतो त्यावेळी त्याच्या रोषाची किंमत सरकारला मोजावी लागत असते. म्हणून एक तर आता ‘सरकारला खाली खेचू अथवा कापसाला भाव घेऊ’ याशिवाय हे आन्दोलन थाम्बणार नाही. विधानसभेचे अधिवेशन सुरू होणार आहे. त्यावेळी दोन्ही सदनांच्या विरोधी पक्षनेत्यांनी गेटवरच मंत्र्यांच्या गाड्या अडवा. त्यांना सभागृहात पाय ठेवू देवू नका, महाराष्ट्रभरात कोणत्याही जिल्ह्यात मंत्र्यांची लाल दिव्याची गाडी दिसली म्हणजे त्यांना त्याच ठिकाणी घेराव घाला असे आवाहनही गोपीनाथ मुंडे यांनी केले.ज्यावेळी कापसाला चांगला भाव होता त्यावेळी निर्यात बन्द केली. आता आमच्या कापसाला भाव मिळत नाही. याला जबाबदार सरकारची धोरणेच असल्याने लोकसभेतदेखील या प्रश्‍नावर आवाज उठविणार असल्याचे त्यांनी स्पष्ट केले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.tarunbharat.net//Encyc/2011/11/26/तर-मंत्र्यांना-महाराष्ट्रात-फिरू-देणार-नाही.aspx?NB=&lang=3&m1=&m2=&p1=&p2=&p3=&p4= | title =तर मंत्र्यांना महाराष्ट्रात फिरू देणार नाही | भाषा =मराठी | प्रकाशक =www.tarunbharat.net | दिनांक = २६ नोव्हेंबर, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =२९ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> ऊस तोडणी वाढवून मिळणार नाहीं तो पर्यंत राज्यातील एका ही कारखाना चालू देणार असा इशारा गोपीनाथ मुंडे यांनी दिला आहे. [[बीड]]मध्ये ऊस तोडणी कामगार, वाहतूकदार आणि मुकादम यांचा निर्धार मेळावा आयोजित करण्यात आला होता. त्यात ते बोलत होते, या वेळी ऊस तोड कामगार संघटनेचे अनेक पदाधिकारी आणि ऊसतोड कामगार उपस्थित होते. दरम्यान, साखर संघाचे अध्यक्ष विजयसिंह मोहिते-पाटील यांनी चर्चेला बोलावल्याची माहिती मुंडेंनी दिली आहे. येत्या ७ ऑक्टोबर, इ.स. २०११ तारखेला ऊसतोड कामगारांतर्फे मुंडे मोहिते-पाटलांशी बोलणार आहेत. ऊसतोड कामगाराची संख्या दिवसेन्‌दिवस कमी कमी होत असून साध्या स्थितीला राज्यात केवळ तीन लाखच मजूर आहेत. हार्वेस्टर आणण्याचा निर्णय घेतल्याची माहिती सहकार मंत्री हर्षवर्धन पाटील यांनी दिली होती. हर्षवर्धन पाटलांकडील रजिस्टरमध्ये तो '''एक''' असेल मात्र आज मितीला राज्यात १६ लाख ऊसतोड कामगार आहेत. सरकारने हार्वेस्टर मशीन आणून साखर कारखानदारांना पन्नास टक्के सवलत देण्यापेक्षा जर हेच पैसे कामगारांना दिले असते, तर बरे झाले असते असे मत मुंडेंनी व्यक्त केले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://abpmajha.newsbullet.in/maharashtra/aurangabad/9430-2011-10-03-16-13-31 | title =नाहीतर कारखाने चालू देणार नाही : मुंडे | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[ए.बी.पी. माझा]] | दिनांक =०३ ऑक्टोबर, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =४ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref> माझ्या साखर कारखान्यात आणणाऱ्या ऊस उत्पादकांना पहिला हप्ता १६०० रुपये आणि साखरेचे उद्या जर दर वाढले तर त्याचा वाढीव लाभही देण्याची माझी तयारी आहे अशी घोषणा [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] ज्येष्ठ नेते गोपीनाथ मुंडे यांनी एका वाहिनीवरील चर्चेत सहभागी होताना केली. उद्या जर साखरेचे भाव वाढले तर त्याचा लाभ शेतकऱ्यांना मिळालाच पाहिजे कारण साखर ज्याद्वारे तयार होते, त्या कच्च्या मालाला-उसालाही वाढीव दर मिळायला हवा. गतवर्षी साखरेचे भाव ३४०० पर्यंत गेले होते. तेव्हा दोन हजार रुपये ऊस उत्पादकांना दिले होते. आज दर २८०० आहेत. तरीही आपण १६०० रुपये देण्यास तयार आहोत. तो सम्पूर्ण नफा साखर कारखानदारांनी कमवायचा हे मला मान्य नाही अशी स्पष्ट भूमिका मुंडे यांनी मांडली. केंद्र सरकारवर हल्ला चढविताना मुंडे म्हणाले, आम्ही निर्यातबंदी उठवावी यासाठी पन्तप्रधान, अर्थमंत्री यांनी भेटलो. शरद पवारांना तर अनेकदा भेटलो. पण, त्यांनी फारच फार दोनवेळी ५-५ लाख टन निर्यातीस परवानगी दिली. दुसरी गंभीर बाब म्हणजे देशातच ३५ लाख टन साखर पडून असताना आयातीस परवानगी दिली आणि त्यावरील सर्व अधिभार काढून टाकला. शून्य अधिभारामुळे मोठ्या प्रमाणावर साखर आयात झाली. यातून काहीही साध्य झाले नाही याकडे मुंडे यांनी लक्ष वेधले. लेव्हीच्या साखरेचा भुर्दण्ड कारखान्यावर का, असा सवाल उपस्थित करून मुंडे म्हणाले, सरकारने खुल्या बाजारातील दरानुसार साखर खरेदी करावी आणि त्यावर आवश्यक सबसिडी द्यावी. कारण आज एक हजार रुपये तोटा सहन करून लेव्हीची साखर द्यावी लागते. हे बंधन काढून टाकावे, अशी जोरदार मागणी मुंडे यांनी केली. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.tarunbharat.net//Encyc/2011/11/11/माझा-कारखाना-१६००-रु.-दर-देण्यास-तयार---मुंडे.aspx?NB=&lang=3&m1=&m2=&p1=&p2=&p3=&p4= | title =माझा कारखाना १६०० रु. दर देण्यास तयार : मुंडे | भाषा =मराठी | प्रकाशक =www.tarunbharat.net | दिनांक = १० नोव्हेंबर, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =२९ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> राज्यातील काही साखर कारखान्यांनी दसऱ्याच्या मुहूर्तावर बॉयलर पेटवला खरा मात्र ऊसतोड कामगाराचा सम्पाचा अध्याय मिटला नसल्याने प्रत्यक्ष गाळपाला सुरुवातच झाली नाही. सरकारने ऊसतोड कामगाराच्या संपावर तोडगा काढण्यासाठी गोपीनाथ मुंडे आणि शरद पवार यांचा लवाद नेमला आहे. मुंडे यांनी ऊसतोड कामगारांच्या वाढीव मजुरीसाठी सम्पाचं हत्यार उपसलं आहे. मागील २० दिवसांपासून राज्यातील ऊसतोड कामगार, वाहतूकदार आणि मुकादमांनी सम्प पुकारला आहे. १०० टक्के दरवाढ मिळाल्याशिवाय सम्प मागे न घेण्याचा इशारा कामगारांनी घेतला आहे. दसऱ्याच्या मुहूर्तावर काही कारखान्यांनी बॉयलर पेटवले, मात्र ऊसतोड कामगारांच्या सम्पामुळे सद्यास्थितीला गाळपाला सुरुवातच झालेली नाही. ऊसतोड कामगारांच्या सम्पाबाबत तोडगा काढण्यासाठी पवार-मुंडे यांचा लवाद नेमण्यात आला. या लवादामध्ये पवार कारखानदारांचे तर मुंडे ऊसतोड मजुरांचे नेते म्हणून तोडगा काढणार आहेत. यापूर्वी इ.स. २००८ मध्येही ऊसतोड कामगारांनी अशाच प्रकारचा सम्प पुकारला होता. त्यावरही हाच लवाद नेमण्यात आला होता. त्यावेळी ५० टक्के वाढीव वेतनाची मागणी केली होती. मात्र ऊसतोड कामगारांना केवळ २५ टक्के वाढीव वेतन मिळाले. शेजारी राज्यात ऊसतोडीसाठी २५० ते ३०० रुपये प्रतिटन तोडीचा भाव असताना महाराष्ट्रामध्ये मात्र १३७ रुपये भाव दिला जात आहे. ऊसतोड कामगाराला विम्याचे संरक्षण मिळावे आणि इतर मागण्यांची चर्चा नेहमीच होते मात्र ते प्रश्न आजही तसेच प्रलम्बित आहे. <ref name="abpmajha.newsbullet.in"/> == संघर्ष प्रतिमा == मुंडे राजकारणात पुढे जायला लागले तसे त्यांचे अनेक सहकारी त्यांच्यापासून दुरावले परंतु या दुरावलेल्या लोकांमुळे मुंडे यांच्या स्थानाला फारसा धक्का लागलेला नाही. महाराष्ट्रात मुंडे यांचे अनेक मोहरे इतर पक्षामध्ये जात असल्यामुळे मुंडे यांच्या ताकदीवरही परिणाम झाला. या पडझडीचा फायदा [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष|राष्ट्रवादीने]] घेतला. मुंडे यांचे एक निकटचे सहकारी माजी खासदार [[जयसिंहराव गायकवाड]] पाटील हे मुंडे यांच्यावर चिडून राष्ट्रवादीत गेले व तेथून ते खासदारपदी निवडले गेले. कालांतराने राष्ट्रवादीचे स्वरूप त्यांच्या लक्षात आल्यावर ते [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपमध्ये]] परतले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://majhapaper.com/content/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%87-%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%9F%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%A4-%E0%A4%AB%E0%A5%82%E0%A4%9F | title =मुंडे कुटुंबात फूट | भाषा =मराठी | प्रकाशक = माझा पेपर | दिनांक = १३ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =१३ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> मुंडे यांचे एक निकटचे सहकारी खासदार व माजी महसूल राज्यमंत्री [[उदयनराजे भोसले]] हे [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|काँग्रेसमध्ये]] गेले होते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=231167:2012-06-07-19-44-29&catid=48:2009-07-15-04-02-19&Itemid=59 | title =माझा प्रवास हेलिकॉप्टरकडून बैलगाडीकडे{{मृत दुवा}} | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | दिनांक =२७ मार्च २००९ | ॲक्सेसदिनांक =२८ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> मुंडे यांचे समर्थक व माजी खासदार [[हरिभाऊ राठोड]] २० जून, इ.स. २०११ला काँग्रेसमध्ये गेले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.esakal.com/esakal/20110622/5536850007565050551.htm | title =भाजप सोडल्यानंतरच गोपीनाथ मुंडेंबाबत चर्चा | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[सकाळ (वृत्तपत्र)]] | दिनांक =२२ जून, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =११ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref> मुंडे यांचे कट्टर समर्थक व भाजपचे [[जत]]चे आमदार [[प्रकाश शेंडगे]] यांनी काँग्रेसमध्ये प्रवेश केला. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://72.78.249.187/esakal/20120110/5359407271090987899.htm | title =शेंडगे काँग्रेसमध्ये, घोरपडे राष्ट्रवादीत | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[सकाळ (वृत्तपत्र)]] | दिनांक = १० जानेवारी, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२८ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> [[विमल मुंदडा]] हे प्रथम गोपीनाथ मुंडेंच्या सहकार्याने आमदार झाले परंतु तरीही त्यांनी पक्ष बदलला. मुंदडा यांनी मुंडे कुटुंबाशी स्नेह कायम ठेवला. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=231167:2012-06-07-19-44-29&catid=48:2009-07-15-04-02-19&Itemid=59 | title =माझा प्रवास हेलिकॉप्टरकडून बैलगाडीकडे{{मृत दुवा}} | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | दिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> [[गेवराई]]तील माजी आमदार [[अमरसिंह पंडित]] यांनीही मुंडेंपासून वेगळी वाट घेतली. <ref name="चक्रव्यूहात गोपीनाथराव!" /> [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] खासदार गोपीनाथ मुंडे यांचे [[बीड]]जिल्हय़ातील खन्दे समर्थक म्हणून अमरसिंह पण्डित यांच्याकडे पाहिले जात होते. खासदार गोपीनाथ मुंडे यांची साथ सोडून [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपतून]] राष्ट्रवादी काँग्रेसमध्ये प्रवेश केला. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=237569:2012-07-12-19-18-13&catid=48:2009-07-15-04-02-19&Itemid=59 | title =बीडमधून अमरसिंह पंडित विधान परिषदेचे उमेदवार{{मृत दुवा}} | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | दिनांक =१३ जुलै, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =१३ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref> यापूर्वीही टी.पी. मुंडे, विनायक मेटे, बदामराव पण्डित, फुलचंद कराड असे कितीतरी नेते त्यांना सोडून इतर पक्षांमध्ये गेले. यापूर्वी भाजप सोडलेले कराड, टी.पी. मुंडे, पंडित, इ. पुन्हा भाजपमध्ये परतण्याच्या मार्गावर आहेत. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://divyamarathi.bhaskar.com/article/EDT-editorial-article-bjp-and-ncp-beed-politics-2770419.html | title =पक्षफुटीची लागण | भाषा =मराठी | प्रकाशक = | दिनांक = २० जानेवारी, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२८ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> मुंडे यांचे जावई डॉ. मधुसुदन केन्द्रे यांनी परभणी जिल्ह्यात झालेल्या कार्यक्रमात उपमुख्यमंत्री अजित पवार यांच्या उपस्थितीत [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] सोडून राष्ट्रवादी काँग्रेसमध्ये प्रवेश केला. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.prahaar.in/maharashtra/mumbai_sep_19_pti_the_son-in-law_of_senior_bjp_leader_gopinath_m.html | title =मधुसुदन केंद्रे राष्ट्रवादी काँग्रेसमध्ये | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[Prahaar (newspaper)]] | दिनांक =१९ सप्टेंबर, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> [[बीड]] जिल्हा हा मुंडेंचा जिल्हा म्हणून ओळखला जातो. या जिल्ह्यात गोपीनाथ मुंडे ठरवतील ते होते असे मानले जायचे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/14155884.cms | title =खडकवासल्याची पुनरावृत्ती टळली | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र टाइम्स]] | दिनांक =१६ जून, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२६ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> एकेकाळी [[बीड]] जिल्ह्यासाठी मुंडे म्हणतील ती पूर्व दिशा होती. जिल्हा परिषद, पंचायत समित्या, पतसंस्था, बाजार समित्या, जिल्हा बँक, नगरपालिका आदी सत्तास्थानांवर खासदार मुंडेंचा प्रभाव होता. जिल्ह्यात प्रबळ विरोधक कोणीच नसल्यामुळे सर्व जाती-धर्मांच्या कार्यकर्त्यांना हाताशी धरून त्यांनी राजकीय वैभव प्राप्त केले होते, पण नंतर याला ओहोटी लागत गेली. इ.स. २००७ [[बीड]] मध्ये जिल्हा परिषद निवडणुकीनंतर [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपमध्ये]] पानगळ सुरू झाली. राज्यमंत्री प्रकाश सोळंके, आमदार सुरेश धस यांनी खासदार मुंडेंसोबत सवतासुभा करीत राष्ट्रवादीशी सलगी साधली. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.esakal.com/esakal/20120106/5333590792824025290.htm | title ='झेडपी' निवडणुकीत खासदार मुंडेंची कसोटी | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[सकाळ (वृत्तपत्र)]] | दिनांक = ०६ जानेवारी, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =११ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref> इ.स. २००९ विधानसभेच्या वेळी भाजपाने उमेदवारी न दिल्यामुळे भीमराव धोण्डे व साहेबराव दरेकर या माजी आमदारांनी मुंडेंसोबत फारकत घेत राष्ट्रवादी काँग्रेसमध्ये प्रवेश केला. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://onlinenews1.lokmat.com/staticpages/editions/2012-08-07/main/DetailedNews-All.php?nid=AurangabadEdition-5-4-05-08-2012-01006&ndate=2012-08-06&editionname=aurangabad | title =आष्टीत ‘बॅनर युद्ध’ भडकले | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकमत]] | दिनांक =०६ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =१६ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=89524:2010-07-28-17-38-05&catid=48:2009-07-15-04-02-19&Itemid=59 | title =कडा कारखाना धोंडे यांच्याकडे{{मृत दुवा}} | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | दिनांक =१६ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =१६ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> इ.स. २०१२ केज विधानसभेच्या वेळी भाजपाने उमेदवारी न दिल्यामुळे माजी डॉ. नयना सिरसाट मुंडेंसोबत सवतासुभा करीत अपक्ष उमेदवारी कायम केली <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=229247:2012-05-28-17-43-29&catid=48:2009-07-15-04-02-19&Itemid=59 | title =केज मतदारसंघाच्या पोटनिवडणुकीसाठी २० उमेदवार मैदानात{{मृत दुवा}} | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | दिनांक =१६ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =१६ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> अजित पवारांनी गोपीनाथ मुंडे यांना [[बीड|बीड जिल्हा परिषद]] निवडणुकीमध्ये पराभूत करण्याचे शर्थीचे प्रयत्न चालवले आहेत. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://abpmajha.newsbullet.in/component/content/article/106-more/12837-2012-02-05-12-27-42 | title =बीडमध्ये 'दादागिरी' चालू देणार नाही: गोपीनाथ मुंडे | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[ए.बी.पी. माझा]] | दिनांक =०५ फेब्रुवारी, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =४ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref> शरद पवार विरुद्ध गोपीनाथ मुंडे यांच्यातील शीतयुद्धाच्या पार्श्‍वभूमीवर अजित पवार यांनी गोपीनाथ मुंडे यांना त्यांच्या जिल्ह्यात धक्का देण्यासाठी पुढाकार घेतला. धनंजय या मुंडे यांच्या नाराज पुतण्याला हेरले आणि त्याला राष्ट्रवादीच्या कळपात आणले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=232731:2012-06-15-17-13-59&catid=25:2009-07-09-02-01-06&Itemid=2 | title =मुंडेंविरुद्धच्या लढाईत अजितदादांची सरशी | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | दिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> गोपीनाथ मुंडे आणि थोरले बंधू पण्डितअण्णा मुंडे यांच्यातील भाऊबंदकीचा वाद टोकाला गेला. [[बीड]] जिल्हा परिषदेच्या निवडणुकीपासून ते गोपीनाथ मुंडेपासून दूर गेले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://onlinenews1.lokmat.com/staticpages/editions/today/main/DetailedNews-All.php?nid=AurangabadEdition-5-4-30-05-2012-db066&ndate=2012-05-31&editionname=aurangabad | title =खासदार मुंडेंनी घेतली पंडितअण्णांची भेट | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकमत]] | दिनांक =३० मे, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> उपमुख्यमंत्री अजित पवार यांनी खासदार गोपीनाथ मुंडे यांचे बंधू पण्डितराव मुंडे यांना राष्ट्रवादीत घेऊन खासदार गोपीनाथ मुंडे यांच्या राजकीय वर्चस्वाला सुरूंग लावले. त्यामुळे कौटुम्बिक पातळीवर एकाकी पडलेल्या आणि [[बीड]] जिल्ह्यातला एकही मोठा नेता सोबत नसल्याने खासदार गोपीनाथ मुंडेंच्या दृष्टीने ही खऱ्या अर्थाने राजकीय अस्तित्वाची लढाई ठरली. तीत आतापर्यंतचे सर्व कसब पणाला लावताना जिल्ह्य़ात तळ टोकून खासदार गोपीनाथ मुंडेंनी एकहाती निवडणूक लढविली आणि जनसमर्थन आपल्या बाजूला वळवण्यात लक्षणीय यश मिळविले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=211551:2012-02-17-19-03-16&catid=368:2011-12-03-19-49-57&Itemid=1 | title =मुंडे जिंकले, अजितदादा हरले..{{मृत दुवा}} | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | दिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> [[बीड]] जिल्ह्यातीलच नाही तर राज्यातील जनतेनं अजितदादांच्या टगेगिरीला चांगलाच टोला देत मुंडेंना भरभरून मतदान दिलंय. ३५ वर्ष मुंडेंची एकहाती सत्ता असलेल्या [[परळी वैजनाथ|परळीत]] मुंडेंना शह देण्यासाठी अजितदादांनी धनंजयची मदत घेलली. मुंडेंना शह देण्यासाठी अजितदादांनी मुद्दामहून [[परळी वैजनाथ|परळीत]] प्रचाराचा नारळ फोडला. [[बीड]]मध्ये मुंडेंचं घर फोडून पण्डितअण्णा आणि धनंजयला राष्ट्रवादीच्या गळाला लावलं खरं पण [[बीड]]च्या जनतेनं गोपीनाथरावांच्या बाजूनं कौल देऊन अजितदादांच्या फोडाफोडीच्या राजकारणाला सडेतोड उत्तर दिलंय. [[बीड]]ला गड राखण्यात मुंडे यशस्वी ठरले आणि त्यांनी दादांच्या टगेगिरीची चांगलीच धोबीपछाड केलीय. मुंडेंचं पानिपत करू असं म्हणणाऱ्या धनंजय मुंडेंचे पानिपत झालंय. याठिकाणी पण्डितअण्णांचा दारूण पराभव झालाय. फक्त [[बीड]] जिल्ह्यातच नाही तर एकूणच [[मराठवाडा|मराठवाड्यात]] अजितदादांनी सपाटून मार खाल्ला. गंगाखेडमध्ये मधूसुदन केन्द्रेंना आपल्या गोटात घेणाऱ्या राष्ट्रवादीला चांगलाच धक्का बसलाय. मुंडेंची ताकद कमी करण्यासाठी केंद्रेंना राष्ट्रवादीत घेतलं खरं मात्र या ठिकाणी केंद्रे अपयशी ठरले. यावेळी गंगाखेडमधील राष्ट्रवादीचं संख्याबळ घटलंय. एकूणच काय तर अजितदादांच्या निवडणुकीच्या तोंडावर फोडाफोडीच्या राजकारणाला [[मराठवाडा|मराठवाड्यातील]] जनतेनं चांगलंच प्रत्यूत्तर दिलंय. मुंडेंवर केलेली टोकाची टीका आणि घर-घरात फुट पाडण्याच्या दादांच्या राजकारणाला सध्यातरी घरघर लागलीय. फोडा-फोडीचं राजकारण करून सत्ता मिळवण्याचं स्वप्न पाहणाऱ्या अजितदादांच्या राजकारणाला राज्यातील जनतेनं चांगलीच चपराक दिलीय. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://abpmajha.newsbullet.in/component/content/article/106-more/13401-2012-02-18-09-18-07 | title =राष्ट्रवादी राज्यात नंबर वन... पण राष्ट्रवादीच्या फोडाफोडीचा मतदारांकडून धिक्कार | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[ए.बी.पी. माझा]] | दिनांक =१८ फेब्रुवारी, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =४ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref> आगामी जिल्हा परिषद, नगर परिषद व पंचायत समितीच्या निवडणुका आरपीआयला सोबत घेऊन लढविणार असल्याचे [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] नेते खा. गोपीनाथ मुंडे पत्रकारांशी बोलतांना सांगितले. आयोजित पत्रकार परिषदेत बोलतांना खा. मुंडे म्हणाले की, आगामी निवडणुकीमध्ये युती बरोबर रिपाईला सोबत घेण्यात येणार आहे. त्यामुळे या निवडणुकीत युतीची सत्ता येईलच असा ठाम विश्वास खा. मुंडे यांनी व्यक्त केला. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://anandnagri.com/2011/09/10/%E0%A4%97%E0%A5%83%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80-%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%B3-%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A4%A4-%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A5%80%E0%A4%B0/ | title =आरपीआयला बरोबर घेऊन आगामी निवडणूक लढविणार-खा. मुंडे | भाषा =मराठी | प्रकाशक =http://anandnagri.com | दिनांक = १० सप्टेंबर, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =१३ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> देशात किंवा राज्यांमध्ये एका पक्षाची सत्ता येऊ शकत नाही असे चित्र आहे. या पार्श्वभूमीवर महाराष्ट्रात काँग्रेस-राष्ट्रवादी काँग्रेसला सत्तेतून हटवायचे असेल तर समविचारी शक्तींनी एकत्र आले पाहिजे अशी लोकभावना आहे. याचा अंदाज घेऊन शिवसेना आणि मनसे यांनी आगामी राजकीय वाटचालीचा विचार करावा आणि अहंकार सोडून विधायक भूमिका घेऊन एकत्र यावे, मनसेसोबत [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]]-सेनेने युती करावी या प्रस्तावावर शिवसेना आणि मनसे या दोन्ही पक्षांकडून कडाडून टीका झाली असली तरी सर्वसामान्य जनतेच्या मनात तोच विषय असल्यामुळे [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] नेते गोपीनाथ मुंडे यांनी त्याच प्रस्तावाचा पुनरूच्चार नांदेड येथील [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचा]] विभागीय मेळाव्यात केला. मुंडे यांनी महायुती होण्याची गरज प्रतिपादित केली. <ref name="महायुतीच गोपीनाथ मुंडे यांचा प्रस्ताव">{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.majhapaper.com/content/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%9A-%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5-%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%87-%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%BE-%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B5 | title =महायुतीच गोपीनाथ मुंडे यांचा प्रस्ताव | भाषा =मराठी | प्रकाशक = माझा पेपर | दिनांक = २१ फेब्रुवारी | ॲक्सेसदिनांक =१३ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> खडकवासला विधानसभा मतदारसंघात [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] उमेदवार भीमराव तापकीर विजयी झाल्याची प्रतिक्रिया विचारली असता मुंडे म्हणाले की, अजितदादांच्या मनमानी कारभाराला मतदारांनी दिलेले हे चोख उत्तर आहे. सत्तेचा माज, टगेगिरी आणि मस्तीची भाषा त्यांच्या डोक्यात शिरली होती. पण, मतदारांनी त्यांना त्यांची जागा दाखवून दिली आहे. [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]], शिवसेना आणि रिपाई पक्ष आठवले गटाच्या युतीनंतर मिळालेला हा पहिलाच विजय आहे. या युतीवर मतदारांनी शिक्कामोर्तब केल्याचे या निकालानंतर स्पष्ट होत आहे. महागाई, भ्रष्टाचार आणि दहशतवाद रोखण्यात सरकारला आलेल्या अपयशामुळे मतदारांच्या मनात खदखदत असलेल्या असन्तोषाला मतदारांनी या निवडणुकीच्या माध्यमातून मार्ग मोकळा करून दिला असे स्पष्ट करीत मुंडे म्हणाले की, जनता चांगल्या पर्यायाच्या शोधात होती आणि तो पर्याय त्यांना सापडला आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.tarunbharat.net//Encyc/2011/10/17/पवारांनी-राजीनामा-द्यावा---गोपीनाथ-मुंडे.aspx?NB=&lang=3&m1=&m2=&p1=&p2=&p3=&p4= | title =पवारांनी राजीनामा द्यावा : गोपीनाथ मुंडे | भाषा =मराठी | प्रकाशक =www.tarunbharat.net | दिनांक = १७ ऑक्टोबर, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =२९ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> == राजकीय सिद्धांत == [[चित्र:Narendra Modi pays homage to Gopinath Munde.jpg|right|thumb|गोपीनाथ मुंडे यांना श्रद्धांजली वाहतांना नरेंद्र मोदी]] महाराष्ट्र राज्य शिखर बँकेतील भ्रष्टाचारास अजित पवार जबाबदार असल्याचा आरोप आपला असल्याचे गोपीनाथ मुंडे यांनी म्हटले आहे. शिखर बँकेतील ५०० कोटी रुपयांच्या घोटाळ्याची सीबीआयकडून चौकशी करण्याची मागणी गोपीनाथ मुंडे यांनी केली आहे अन्यथा आपण न्यायालयात जाऊ असा इशाराही गोपीनाथ मुंडे यांनी दिला आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.tarunbharat.net//Encyc/2012/1/22/शिखर-बँकेतील-घोटाळ्याची-चौकशी-करा---गोपीनाथ-मुंडे.aspx?NB=&lang=3&m1=&m2=&p1=&p2=&p3=&p4= | title =शिखर बँकेतील घोटाळ्याची चौकशी करा - गोपीनाथ मुंडे || भाषा =मराठी | प्रकाशक =www.tarunbharat.net | दिनांक = २२ जानेवारी, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२९ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> शिखर बँकेतील पाचशे कोटी रूपयांच्या घोटाळ्याची सीबीआय चौकशीची मागणी गोपीनाथ मुंडे यांनी केली आहे. शिखर बँकेतील ५०० कोटीच्या घोटाळ्याची चौकशी का नको? असा सवाल [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] नेते गोपीनाथ मुंडे यांनी केला आहे. राज्य शिखर बँकेतील भ्रष्टाचारास अजित पवार जवाबदार असल्याचं गोपीनाथ मुंडे यांनी म्हटलंय. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://abpmajha.newsbullet.in/maharashtra/aurangabad/12146-2012-01-21-17-43-36 | title ='शिखर बँक घोटाळ्याची चौकशी करा' | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[ए.बी.पी. माझा]] | दिनांक =२१ जानेवारी, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =४ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref> सहकारातील अपप्रवृत्तींना गाडण्यासाठी सहकारातील गरकारभाराविषयी श्वेतपत्रिका जाहीर करण्याची केलेली मागणी समारोप सत्रातील अशी मागणी [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] नेते गोपीनाथ मुंडे यांनी केली आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.prahaar.in/shadow/statenews/63274.html | title =सहकार शताब्दी परिषदेची ‘पिकनिक’ | भाषा =मराठी | प्रकाशक = प्रहार | दिनांक =२१ मे, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =१४ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> जळगावमधील घरकुल घोटाळ्यातील सहभागाच्या आरोपावरून अटक झालेले राज्यमंत्री गुलाबराव देवकर अजून मंत्रिपदावर कसे, असा सवाल [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] गोपीनाथ मुंडे यांनी केला आहे. देवकर यांनी आपला राजीनामा पक्षाकडे पाठविला आहे, पण पक्षाने तो स्वीकारलेला नाही. राष्ट्रवादी काँग्रेस नेहमीच भ्रष्टाचाराला पाठीशी घालते, असा आरोप करून देवकरांनी मंत्रिपदाचा राजीनामा द्यावा अशी मागणी मुंडे यांनी केली आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=228216:2012-05-22-19-56-18&catid=26:2009-07-09-02-01-20&Itemid=3 | title =देवकर, राजीनामा द्या- गोपीनाथ मुंडे{{मृत दुवा}} | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | दिनांक =१३ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =१३ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> भाजप पक्षाची महाराष्ट्रात सत्ता असताना एन्रॉनचा वाद बराच गाजला. या पक्षाचे धडाडीचे नेते गोपीनाथ मुंडे यांनी शपथ घेऊन एन्रॉनचा दाभोळ येथील प्रकल्प अरबी समुद्रात बुडवला आणि नंतर पुन्हा वर काढला. दरम्यानच्या काळात एन्रॉनचे केनेथ ले आणि रिबेका मार्क भाजप आणि शिवसेनेच्या अनेक नेत्यांना भेटले आणि प्रकल्प सुरू करण्याच्या मार्गातील अडचणी जाणून घेतल्या. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.loksatta.com/sampadkiya-news/chant-from-out-side-scene-from-inside-25205/ | title =वरून कीर्तन, आतून तमाशा! | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | दिनांक =१४ डिसेंबर, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =१४ डिसेंबर, इ.स. २०१२ }}</ref> मुंबईमधये विक्रोळीत झालेल्या महायुतीच्या पहिल्याचं सभेत [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] ज्येष्ठ नेते गोपीनाथ मुंडे यांनी काँग्रेसवर जोरदार हल्ला चढवला. गोपीनाथ मुंडे यांनी मुंबई प्रदेश काँग्रेस अध्यक्ष कृपाशंकर सिंह यांच्यावर हल्ला चढवला. मधू कोडा झारखंडचे मुख्यमंत्री असतांना त्यांनी दहा हजार कोटी रूपयांचा भ्रष्टाचार केला आणि त्यातील बरेच पैसे हे कृपाशंकरसिंह यांच्याकडे आले असल्याचा आरोप गोपीनाथ मुंडे यांनी केला आहे. काँग्रेस सरकारने आपले नेते सुरेश कलमाडी यांना भ्रष्टाचारासाठी आत टाकलं, मग कृपाशंकरसिंह यांची चौकशीही का केली नाही, असा सवालही गोपीनाथ मुंडे यांनी केला आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://abpmajha.newsbullet.in/component/content/article/106-more/12330-2012-01-25-18-52-37 | title =पवारांसारखे नेते दिल्लीपुढे लाचार | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[ए.बी.पी. माझा]] | दिनांक =२६ जानेवारी, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =४ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref> महाराष्ट्र जनता काँग्रेसच्या भ्रष्ट राजवटीला कंटाळली असून बहुतांश जनतेला काँग्रेस नकोशी झाली आहे. देशात आणि राज्यात इ.स. १९७५ वर्षासारखी परिस्थिती निर्माण झाली आहे. काँग्रेसची भ्रष्ट आणि घोटाळ्याची सत्ता उलथून टाकण्यासाठी एकत्र आलेच पाहिजे’, असा पुनरूच्चार लोकसभेतील [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] उपनेते गोपीनाथ मुंडे यांनी येथे केला होता. <ref name="महायुतीच गोपीनाथ मुंडे यांचा प्रस्ताव"/> देशात आणि राज्यात दुष्काळाची परिस्थिती गंभीर आहे. गेल्या तीन वर्षांपासून [[मराठवाडा|मराठवाड्यात]] मंत्रिमंडळाची बैठक झालेली नाही. अशा परिस्थितीत ता. १५ ऑगस्टपूर्वी फक्त दुष्काळ निवारणाची चर्चा करण्यासाठी मंत्रिमंडळाची बैठक औरंगाबादेत घ्यावी अन्यथा जनआंदोलन करण्यात येईल असा इशारा [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] ज्येष्ठ नेते आणि खासदार गोपीनाथ मुंडे यांनी दिला. मुंडे म्हणाले देशातील महाराष्ट्र, कर्नाटक, गुजरात आणि राजस्थानात दुष्काळाची भीषण परिस्थिती आहे. राज्य आणि केंद्र शासनाने दुष्काळ निवारणासाठीचे धोरण निश्‍चित केलेले नाही किंवा युद्धपातळीवर ठोस पाऊले उचललेली नाहीत. सध्याच्या परिस्थितीत राज्यातील खरिपाचे पीक हातात येईल असे वाटत नाही. जुलै महिना संपत असताना राज्यातील मोठ्या आणि मध्यम धरणांमध्ये १५ ते २० टक्के पाणी शिल्लक आहे, त्यामुळे पिण्याच्या पाण्याचा आणि जनावरांच्या चाऱ्याचा प्रश्‍न गंभीर झाला आहे. १९७२ च्या दुष्काळासारखी [[मराठवाडा|मराठवाड्यात]] परिस्थिती आहे. [[मराठवाडा|मराठवाड्यातही]] गेल्या दोन वर्षांपासून दुष्काळी परिस्थिती आहे. जुलै महिन्यातही टॅंकरने पाणी पुरवठा होत आहे. दुष्काळाने पाण्याची पातळी घटली आहे, पण राज्यकर्त्यांनी दुष्काळाचे राजकारण करू नये. केवळ राजकीय सूडबुद्धीने [[बीड]] जिल्ह्यात दुष्काळ जाहीर करण्यात आलेला नाही. सध्याच्या दुष्काळ परिस्थितीवर शासनाचे उदासीन धोरण आहे. दुष्काळ निवारणासाठी कृत्रिम पाऊस पाडण्यासाठीही राज्य शासनाने प्रयत्न करणे गरजेचे आहे. राज्यातील २१ जिल्ह्यांमध्ये पाऊस नाही. अशा जिल्ह्यांचे ग्रुप करून त्यामध्ये कृत्रिम पाऊस पाडण्याबाबत निर्णय घेतला पाहिजे. त्याचप्रमाणे चारा आणि पिण्याच्या पाण्याचे गावपातळीपर्यंत नियोजन केले पाहिजे. ऑक्‍टोबर महिन्यात रोजगाराचा प्रश्‍न निर्माण होणार आहे, त्याचीही तातडीने उपाययोजना केली पाहिजे अशी अपेक्षा श्री. मुंडे यांनी व्यक्त केली. त्याचप्रमाणे खरिपाची आणेवारी सप्टेंबरमध्ये तर रब्बीची आणेवारी जानेवारीत जाहीर करण्याचा जो महसुली कायदा आहे, त्यामध्ये आता आमूलाग्र बदल करण्याची गरज आहे. आता अप्रत्यक्ष अनुदान देण्याऐवजी थेट अनुदान लाभार्थ्यांपर्यंत द्यावे. यासाठी पुस्तकी कायदा नको, तर वस्तुस्थितीला धरणारा कायदा आणला पाहिजे, अशी मागणीही मुंडे यांनी केली. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.agrowon.com/Agrowon/20120730/5138711615339590170.htm | title =खासदार गोपीनाथ मुंडे यांचा इशारा | भाषा =मराठी | प्रकाशक =http://www.agrowon.com | दिनांक = ३० जुलै, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =१३ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> २६/११ च्या पार्श्वभूमीवर बोलताना महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री दहशतवाद रोखण्यास असमर्थ ठरल्याची टीका मुंडेंनी केली. त्याचबरोबर महागाईच्या मुद्द्यावर त्यांनी केंद्र सरकारवर टीका केली. सरकार महागाईवर नियंत्रण मिळवण्यास असमर्थ ठरले आहे आणि याच महागाईच्या भस्मासुरामुळे भविष्यात पेट्रोलचा दर १०० रुपये लिटरवर पोहोचेल अशी भीती मुंडेंनी व्यक्त केली. तर किरकोळ बाजारपेठेत परदेशी गुंतवणुकीला दिलेल्या परवानगीबद्दल गोपीनाथ मुंडेंनी नाराजी व्यक्त केली आहे. भविष्यात सामान्य व्यापाऱ्यांचा व्यवसाय मोठमोठ्या कंपन्या काबीज करतील असे ते म्हणाले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://abpmajha.newsbullet.in/mumbai/103-more/10605-2011-11-27-10-21-05 | title =मुंडे समर्थकांच्या कार्यक्रमाला गडकरींची दांडी | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[ए.बी.पी. माझा]] | दिनांक =२७ नोव्हेंबर, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =४ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref> केंद्र शासनाप्रमाणे महाराष्ट्र शासनही भ्रष्टाचारात आघाडीवर असल्याची टीका करीत [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] लोकसभेतील उपनेते गोपीनाथ मुंडे म्हणाले- स्वातंत्र्यानंतर जेवढे घोटाळे झाले, त्यापेक्षा मोठे घोटाळे केंद्र शासनाने केले आहेत. आदर्शच्या घोटाळ्यामुळे तर उभा महाराष्ट्र बदनाम झाला. काँग्रेस आणि राष्ट्रवादीच्या नेत्यांनी हे पाप केले आहे. महाराष्ट्रातील बलात्कार, गुन्हे, अपहरण, दंगलींच्या घटनावर प्रकाश टाकताना खासदार मुंडे म्हणाले- कायदा आणि सुव्यवस्था धाब्यावर बसवली आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.tarunbharat.net//Encyc/2011/10/18/परदेशातील-काळ्या-पैशावर-श्‍वेतपत्रिका-काढा.aspx?NB=&lang=3&m1=&m2=&p1=&p2=&p3=&p4= | title =परदेशातील काळ्या पैशावर श्‍वेतपत्रिका काढा | भाषा =मराठी | प्रकाशक =www.tarunbharat.net | दिनांक = १७ ऑक्टोबर, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =२९ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] सांसदीय मंडळाच्या झालेल्या बैठकीत गृहमंत्री पी. चिदम्बरम यांच्यावरील बहिष्कार कायम ठेवण्याचा निर्णय घेण्यात आला. सोबतच रालोआतील सर्व खासदारांनी आपले विदेशात कुठेही बँक खाते नाही आणि विदेशी बँकांमध्ये काळा पैसाही नाही, अशा आशयाचे शपथपत्र येत्या दोन ते तीन दिवसात सादर करावे, असा निर्णयही बैठकीत घेण्यात आला. हे शपथपत्र लोकसभा आणि राज्यसभेच्या अध्यक्षांकडे सोपविण्यात येणार असल्याची माहिती [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] नेते गोपीनाथ मुंडे यांनी पत्रकारांना दिली. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.tarunbharat.net//Encyc/2011/11/23/विरोधकांनी-पाडली-संसद-ठप्प.aspx?NB=&lang=3&m1=&m2=&p1=&p2=&p3=&p4= | title =विरोधकांनी पाडली संसद ठप्प | भाषा =मराठी | प्रकाशक =www.tarunbharat.net | दिनांक = २३ नोव्हेंबर, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =२९ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> गोवा विधानसभा निवडणूक इ.स. २०१२ च्या प्रचारासाठी [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपने]] लोकसभेतील विरोधी पक्ष उपनेते गोपीनाथ मुंडे यांना गोव्यात पाठविले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.dainikgomantak.com/DainikGomantak/20120209/5347649128763015822.htm | title =गडकरी, स्वराज, हेमामालिनी, मुंडे भाजपच्या प्रचारासाठी गोव्यात येणार | भाषा =मराठी | प्रकाशक =dainikgomantak | दिनांक = ०९ फेब्रुवारी, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२८ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> हिंमत असेल तर यूपीएच्या अध्यक्ष सोनिया गांधी यांनी गोवा विधानसभा निवडणुकापूर्वी बेकायदेशीर खाणीवरील एम. बी. शाह यांचा अहवाल जाहीर करावा, असे आव्हान [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] ज्येष्ठ नेते व पक्षाचे लोकसभेतील उपनेते गोपीनाथ मुंडे यांनी दिले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.navprabha.com/navprabha/node/3046 | title =हिंमत असेल तर शाह आयोगाचा अहवाल जाहीर करा |विदा संकेतस्थळ दुवा=http://archive.is/TOWgy |विदा दिनांक=२५ ऑगस्ट २०१४ | भाषा =मराठी | प्रकाशक = http://www.navprabha.com. | दिनांक = २७ फेब्रुवारी, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२८ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> इ.स. २०१२ च्या पाच राज्यांत होणाऱ्या विधानसभा निवडणुकीच्या प्रचारासाठी [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपने]] आपल्या नेत्यांची यादी तयार केली असून, त्यात गोपीनाथ मुंडे यांचा समावेश आहे. गोपीनाथ मुंडे यांना तर उत्तर प्रदेशातील पक्षाचे ‘स्टार प्रचारक’ करण्यात आले आहे. उत्तरप्रदेश व पंजाबसह पाच राज्यांतील विधानसभा निवडणुकीसाठी पक्षाचा प्रचार करणाऱ्यांची एक यादी [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपने]] निवडणूक आयोगाकडे मंजुरीसाठी पाठविली आहे.भाजपच्या या यादीत लोकसभेतील [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] उपनेते गोपीनाथ मुंडे यांचा स्टार प्रचारकांच्या यादीत समावेश आहे <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.tarunbharat.net//Encyc/2012/1/9/नरेंद्र-मोदी-भाजपचे-उत्तरप्रदेशात-‘स्टार-प्रचारक’.aspx?NB=&lang=3&m1=&m2=&p1=&p2=&p3=&p4= | title =नरेंद्र मोदी भाजपचे उत्तर प्रदेशात ‘स्टार प्रचारक’ | भाषा =मराठी | प्रकाशक =www.tarunbharat.net | दिनांक = ०९ जानेवारी, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२९ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> आता ५० टक्के महिला आरक्षणाचा निर्णय झाला असल्याने महिलांना राजकारणामध्ये फार मोठी संधी आहे. ज्या ठिकाणी महिला आरक्षण नाही तेथे मात्र योग्य उमेदवारांना संधी देण्यात यावी. मात्र, पक्षाला भविष्यात पुन्हा उभारी आणायची असेल, सत्ता आणून द्यायची असेल, तर जो कार्यकर्ता दिवस रात्र मेहनत करत आहे. त्यालाच उमेदवारी द्या असे आवाहनही गोपीनाथ मुंडे यांनी केले. महागाईच्या मुद्यावरून, परदेशातील काळा पैशाबद्दल बोलण्यास सरकार संसदेमध्ये तयार नाही. काँग्रेसच्या तीन खासदारांचे काळे धन विदेशात असल्यामुळेच सरकार पळवाटा शोधत असल्याचा आरोप करून गोपीनाथ मुंडे म्हणाले, देशात दहशतवादाने थैमान घातले आहे. कसाबला बिर्याणी खाऊ घालत आहेत. तर तिकडे अफझल गुरूला केंद्र सरकार पोसत आहे. कसाबच्या गोळ्यांनी जखमी झालेल्या पीडितांवर हे सरकार काठ्या चालवीत आहे. अमानुषपणे वागणाऱ्या या सरकारला सत्तेत राहण्याचा काडीमात्र अधिकार नसून या उद्दाम सरकारची सत्ता [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] उलथवून टाकेल, असा इशाराही गोपीनाथ मुंडे यांनी यावेळी दिला. केंद्रातील आघाडी सरकार रिटेल क्षेत्रामध्ये विदेशी गुंतवणुकीला मान्यता देण्याचा विचार करीत आहे. परंतु, अशी मान्यता मिळाल्यास देशातील किमान १० कोटी लहान व्यापाऱ्यावर बेरोजगारीचे संकट कोसळणार आहे. केंद्र सरकार घेत असलेला हा निर्णय देशातील व्यापाऱ्यांच्या विरोधात असून, आधीच महागाईने होरपळेल्या जनतेलाही याची झळ बसणार आहे. जनतेच्या तोंडातील घास हिरावून घेण्याचा अधिकार या सरकारला कोणी दिला, असा सवाल उपस्थित करून या विधेयकाला संसदेमध्ये [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] संपूर्ण ताकदीनिशी विरोध करणार असल्याची घोषणा [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] लोकसभेतील उपनेते खासदार गोपीनाथ मुंडे यांनी केली. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.tarunbharat.net//Encyc/2011/11/27/संतप्त-मुंडेंचा-संसद-ठप्प-करण्याचा-इशारा.aspx?NB=&lang=3&m1=&m2=&p1=&p2=&p3=&p4= | title =संतप्त मुंडेंचा संसद ठप्प करण्याचा इशारा | भाषा =मराठी | प्रकाशक =www.tarunbharat.net | दिनांक = २७ नोव्हेंबर , इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =२९ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> अण्णा हजारे यांच्याशी चर्चा करण्यासाठी [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपने]] लोकसभेतील विरोधी पक्ष उपनेते गोपीनाथ मुंडे यांना पाठविले.जनलोकपाल विधेयकावर आधारित सशक्त लोकपाल विधेयकच संसदेत सादर व्हावे, असा [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचा]] प्रयत्न असल्याचे लोकसभेतील [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] उपनेते गोपीनाथ मुंडे यांनी अण्णांना सांगितले. भ्रष्टाचार निर्मूलनासाठी जनलोकपालावर आधारित कठोर लोकपाल कायदा हवा, या मुद्यावर देशातील प्रमुख विरोधी पक्ष अण्णांना पाठिंबा देत असल्याचे मुंडे यांनी अण्णांना सांगितले. जनलोकपाल विधेयकावर आधारित सशक्त लोकपाल विधेयकच्या तीन मुद्यांबद्दल सरकारने मौन बाळगले असताना तेच मुद्दे [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपच्या]] नोटिशींत समाविष्ट केले आहेत, असेही मुंडे यांनी अण्णांच्या लक्षात आणून दिले. अण्णांची भ्रष्टाचार संपविण्यासाठीची प्रामाणिक तळमळ व मुद्द्यांवरचा ठामपणा प्रभावित करणारा आहे, असे निरीक्षण मुंडे यांनी नोंदविले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.esakal.com/esakal/20110827/4950919207080221945.htm | title =गोपीनाथ मुंडे यांनी घेतली अण्णांची भेट | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[सकाळ (वृत्तपत्र)]] | दिनांक =२७ ऑगस्ट, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> लोकपाल विधेयकाबाबत लोकसभेतील चर्चेसाठी सरकार ही चर्चा नियम १९३ अन्वये घेण्यावर आग्रही असली तरी [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] मात्र ही चर्चा नियम १८४ अंतर्गतच व्हावी, यासाठी आग्रही आहे. [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपनेते]] गोपीनाथ मुंडे यांनी अनंतकुमारांसह अण्णा हजारेंची आज रात्री भेट घेऊन [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचा]] जनलोकपाल विधेयकाला पूर्ण पाठिंबा आहे आणि नियम १८४ अंतर्गतच ही चर्चा आम्ही घडवून आणू, असे आश्‍वासन त्यांना दिले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.tarunbharat.net//Encyc/2011/8/26/लोकसभेत-आज-चर्चा-की-संघर्ष-.aspx?NB=&lang=3&m1=&m2=&p1=&p2=&p3=&p4= | title =लोकसभेत आज चर्चा की संघर्ष? | भाषा =मराठी | प्रकाशक =www.tarunbharat.net | दिनांक = २६ ऑगस्ट, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =२९ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपची]] भूमिका विशद करताना जनलोकपाल विधेयकावरील ठराव किंवा प्रस्ताव संसदेत मतदानासाठी आला तर, अण्णा हजारे यांनी ज्या तीन महत्त्वाच्या मागण्या ठेवलेल्या आहेत, त्या मागण्यांच्या समर्थनार्थ [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] मतदान करेल, असे प्रतिपादन [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपच्या]] वरिष्ठ नेते आणि लोकसभेतील विरोधी उपनेते गोपीनाथ मुंडे यांनी केले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.tarunbharat.net//Encyc/2011/8/27/ठराव-मतदानासाठी-आल्यास-भाजप-अण्णांच्या-बाजूने.aspx?NB=&lang=3&m1=&m2=&p1=&p2=&p3=&p4= | title =ठराव मतदानासाठी आल्यास भाजप अण्णांच्या बाजूने | भाषा =मराठी | प्रकाशक =www.tarunbharat.net | दिनांक = २७ ऑगस्ट, इ.स. २०११ | ॲक्सेसदिनांक =२९ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> भारतात इतर मागासवर्गीयांची (ओबीसी) समाजातील संख्या पाहता केंद्रात ओबीसींसाठी स्वतंत्र मंत्रालय हवे तसेच जनगणनेत ओबीसींची वेगळी नोंद करावी, असे मत गोपीनाथ मुंडे यांनी ओबीसी नेत्यांच्या सत्काराच्या कार्यक्रमात व्यक्त केले.ओबीसी महिलांसाठी लोकसभेत वेगळ्या आरक्षणाचीही त्यांनी यावेळी मागणी केली. ओबीसी समाजाने लढायला तयार राहिले पाहिजे. मी त्यांच्यासोबत आहे. ओबीसी महिलांनाही आरक्षण मिळाले पाहिजे. ओबीसींसाठी देशभर चळवळ करायची असल्यास त्याचे नेतृत्व छगन भुजबळ यांनी करावे, असे मुंडे यांनी सांगितले. जनगणनेत ओबीसींची वेगळी नोंद करावी अशी मागणी लोकसभेतले [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] उपनेते गोपीनाथ मुंडे यांनी केली. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.marathwadaneta.com/MarathwadaNeta/20100411/5047988889519862470.htm | title =केंद्रात ओबीसीसाठी स्वतंत्र मंत्रालय हवे - गोपीनाथ मुंडे | भाषा =मराठी | प्रकाशक = [[Marathwada Neta]] | दिनांक = ११ एप्रिल २०१० | ॲक्सेसदिनांक =२८ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> आंतरराष्ट्रीय गुन्हेगारांविरुद्ध प्रत्यार्पण व कायदेशीर कारवाई करण्यासाठी [[भारतीय जनता पक्ष|भाजपचे]] लोकसभेतील उपनेते खासदार गोपीनाथ मुंडे यांनी पाठिंबा दर्शविला. संयुक्त राष्ट्राच्या ६५ व्या सर्वसाधारण सभेत "आंतरराष्ट्रीय कायदा आयोग' या विषयावर न्यू यॉर्क येथे बोलताना खासदार गोपीनाथ मुंडे म्हणाले, गुन्हेगारांना कुठल्याना कुठल्या देशात शिक्षा मिळते, हे दिसून आले की त्यांना वचक बसेल. ज्या देशात गुन्हा केला आहे किंवा ते ज्या देशाचे नागरिक आहेत, त्या देशात त्यांना शिक्षा मिळाली पाहिजे. गुन्हेगारांचे प्रत्यार्पण किंवा कायदेशीर कारवाईला भारताने नेहमीच पाठिंबा दिला आहे. सीमेपलीकडील खनिज तेल व गॅसच्या वाटण्या भौगोलिक, प्रादेशिक, लोकसंख्या आदी बाबींचा विचार करून द्विपक्षीय चर्चेतून करण्यात याव्यात. कोणते नियम करून हे वाटप केले, तर त्याचे परिणाम द्विपक्षीय चर्चेवर होतील. या बाबीचे सार्वत्रिकीकरण केले तर ते अधिक गुंतागुंतीचे होईल, असे मत मुंडे यांनी व्यक्त केले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.esakal.com/esakal/20101104/5761495990755370514.htm | title =गुन्हेगार प्रत्यार्पणासाठी गोपीनाथ मुंडे आग्रही | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[सकाळ (वृत्तपत्र)]] | दिनांक = ०४ नोव्हेंबर, इ.स. २०१० | ॲक्सेसदिनांक =२७ जून, इ.स. २०१२ }}</ref> {{क्रम |यादी=[[:वर्ग:महाराष्ट्राचे उपमुख्यमंत्री|महाराष्ट्राचे उपमुख्यमंत्री]] |पासून=[[मार्च १९]], [[इ.स. १९९५]] |पर्यंत=[[ऑक्टोबर १७]], [[इ.स. १९९९]] |मागील=[[रामदास आठवले]] |पुढील=[[छगन भुजबळ]] }} == संक्षिप्त परिचय == अध्यक्ष : रामभाऊ म्हाळगी प्रबोधिनी संस्था, जिल्हा [[पुणे]],जिल्हा मुंबई <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://onlinenews1.lokmat.com/staticpages/editions/today/main/DetailedNews-All.php?nid=PuneEdition-4-2-10-07-2012-d9deb&ndate=2012-07-10&editionname=pune | title =विकासालाच जनआंदोलन बनवा : मोदी | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकमत]] | दिनांक =१० जून, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =१७ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> <br /> अध्यक्ष : अथर्व शिक्षण संस्था, जिल्हा मुंबई <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.atharvamumbai.com/governing_council.html | title =About Atharva Educational Trust | भाषा =English | प्रकाशक =[http://www.atharvamumbai.com/about_us.html] | दिनांक =१४ जुलै, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =१४ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref> <br /> अध्यक्ष : वैद्यनाथ सहकारी साखर कारखाना, जिल्हा [[बीड]] <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.vaidyanathsugar.com/chairmans.htm | title =Vaidyanath Sahakari Sakhar Karkhana Ltd. | भाषा =English | प्रकाशक =[http://www.vaidyanathsugar.com/chairmans.htm] | दिनांक =६ जुलै, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =६ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref> <br /> अध्यक्ष : सोमनाथ नागनाथअप्पा हालगे शिक्षण संस्था, परळी जिल्हा [[बीड]] <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.nhce.in/principaldesk.html Vaidyanath Sarvangin Vikas Sanstha | title =From Principal Desk... Nagnathappa Halge College Of Engineering | भाषा =English | प्रकाशक =[http://www.nhce.in/principaldesk.html] | दिनांक =१४ जुलै, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =१४ जुलै, इ.स. २०१२ }}</ref> <br /> अध्यक्ष : जवाहर शिक्षण संस्था, परळी जिल्हा [[बीड]] <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=241268:2012-07-31-18-02-14&Itemid=1 | title =पक्षीय विरोधकांचा एकमुखी पाठिंबा{{मृत दुवा}} | भाषा =मराठी | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | दिनांक =१७ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ | ॲक्सेसदिनांक =१७ ऑगस्ट, इ.स. २०१२ }}</ref> <br /> अध्यक्ष : मल्लवाबाई वल्ल्याळ डेंटल कॉलेज, जिल्हा [[सोलापूर]] <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://onlinenews1.lokmat.com/staticpages/editions/today/main/DetailedNews-All.php?nid=AurangabadEdition-5-4-02-04-2013-08e08&ndate=2013-04-02&editionname=aurangabad | title = | भाषा =मराठी | प्रकाशक = | दिनांक = | ॲक्सेसदिनांक = }}</ref> <br /> संस्थाध्यक्ष : संत जगमित्र नागा सुतगिरणी, परळी जिल्हा [[बीड]] * इ.स. १९६९ : बीडच्या कॉलेजमध्ये विद्यार्थीसंसदेच्या पहिल्या वर्षी वर्गप्रतिनिधीची(सीआर) निवडणूक लढवण्याचा निर्णय घेतला. * इ.स. १९७० : परळीत अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषदेचे (अ. भा. वि. प.) काम * इ.स. १९७८ : महाराष्ट्र राज्य विधानसभा निवडणुकीत पराभव * इ.स. १९७८ : बीड जिल्हापरिषद निवडणुकीत रेणापूर (उजनी) मतदारसंघातून राज्यभरात सर्वाधिक मताधिक्य घेऊन विजयी * इ.स. १९८० : महाराष्ट्र राज्य विधानसभा निवडणुकीत आमदार म्हणून निवडून आले (इ.स. १९८० ते इ.स. १९८५) * इ.स. १९८० : महाराष्ट्र राज्य भारतीय जनता युवा मोर्चाचे पहिले अध्यक्ष * इ.स. १९८२ : महाराष्ट्र राज्य भाजपचे सरचिटणीस * इ.स. १९८५ : महाराष्ट्र राज्य विधानसभा निवडणुकीत रेणापूर(गेवराई) मतदारसंघातून पराभव * इ.स. १९८४ : बीड लोकसभा मतदारसंघात निवडणुकीत पराभव * इ.स. १९८६ : महाराष्ट्र राज्य भाजपचे प्रदेशाध्यक्ष * इ.स. १९८७ : कर्जमुक्ती मोर्चा: महाराष्ट्रात शेतकऱ्यांच्या प्रश्नांवर मोठा मोर्चा काढून शासनास कर्जमुक्ती करण्यास भाग पाडले. * इ.स. १९९० : महाराष्ट्र राज्य विधानसभा निवडणुकीत रेणापूर मतदारसंघातून आमदार म्हणून निवडून आले (इ.स. १९९० ते इ.स. १९९५) * इ.स. १९९२, १२ डिसेंबर : महाराष्ट्र राज्य विधानसभेतील विरोधी पक्षनेतेपद. (इ.स. १९९२ ते इ.स. १९९५) * इ.स. १९९२ : संघर्ष मोर्चा: महाराष्ट्रात राजकारणाच्या गुन्हेगारीकरण विरोधात शिवनेरी ते शिवतीर्थ अशी संघर्ष यात्रा काढली. * इ.स. १९९५ : महाराष्ट्र राज्य विधानसभा निवडणुकीत आमदार म्हणून निवडून आले (इ.स. १९९५ते इ.स. १९९९) * इ.स. १९९५,१४ मार्च : महाराष्ट्राचे उपमुख्यमंत्रीपदाची शपथ (इ.स. १९९५ ते इ.स. १९९९) * इ.स. १९९५,१४ मार्च : महाराष्ट्राचे ऊर्जा व गृहखात्यांचे मंत्री म्हणून शपथ (इ.स. १९९५ ते इ.स. १९९९) * इ.स. १९९९ : महाराष्ट्र राज्य विधानसभा निवडणुकीत रेणापूर मतदारसंघातून आमदार म्हणून निवडून आले (इ.स. १९९९ ते इ.स. २००४) * इ.स. २००४ : महाराष्ट्र राज्य विधानसभा निवडणुकीत रेणापूर मतदारसंघातून आमदार म्हणून निवडून आले (इ.स. २००४ ते इ.स. २००९) * इ.स. २००९ : बीड लोकसभा मतदारसंघातून खासदार म्हणून निवडून आले (इ.स. २००९ ते इ.स. २०१४) * इ.स. २००९,११ जूलै : महाराष्ट्र राज्य भाजपचे प्रभारी म्हणून नेमणूक * इ.स. २००९ : लोकसभेतील भाजपचे उपनेते म्हणून नेमणूक * इ.स. २०१० : जनगणनेत ओबीसींची वेगळी नोंद करावी अशी मागणी लोकसभेतील भाजप उपनेते गोपीनाथ मुंडे यांनी केली. * इ.स. २०११, १४ मार्च : माफिया राज हटवा मोर्चा: भाजपतर्फे मुंबईत काढण्यात येणाऱ्या माफिया राज हटवा मोर्चा जनजागरण अभियानचे नेतृत्व * इ.स. २०११, ०३ ऑक्टोबर : निर्धार मोर्चा: बीडमध्ये ऊसतोडणी वाढवून मिळवुनसाठी निर्धार मेळावा आयोजित करण्यात आला * इ.स. २०११ : जनलोकपाल विधेयकावर अण्णांना पाठिंबा * इ.स. २०१२ : गोवा विधानसभा निवडणूक २०१२ च्या प्रचारासाठी गोव्यात पाठविले * इ.स. २०१२ : उत्तर प्रदेश विधानसभा निवडणूक २०१२ च्या प्रचारासाठी भाजपतर्फे ‘स्टार प्रचारक’ करण्यात आले आहे * इ.स. २०१२, २७ जून : संयुक्त राष्ट्राच्या ६५ व्या सर्वसाधारण सभेत आंतरराष्ट्रीय कायदा आयोग या विषयावर न्यू यॉर्क येथे भारत सरकारचे प्रतिनिधित्व <ref>[https://pminewyork.gov.in/pdf/uploadpdf/38402ind1779.pdf REPORT OF THE INTERNATIONAL LAW COMMISSION, CHAPTER]</ref> * इ.स. २०१२ : महाराष्ट्राच्या राज्यात दुष्काळी ठिकाणी दौऱ्यावर निघाले. * इ.स. २०१३ : भाजपचे केंद्रीय निवडणूक समितीत समावेश * इ.स. २०१४ : खासदार म्हणून लोकसभेत निवडून आले. केंद्रीय मंत्री म्हणून मोदी मंत्रीमंडळात निवड. * इ.स. २०१४ : [[३ जून]] [[ए.स.२०१४|२०१४]] रोजी नवी दिल्ली येथे रस्ते घात/अपघातात निधन. == संदर्भ आणि नोंदी == {{refbegin|2}} {{संदर्भयादी}} {{Refend}} == बाह्य दुवे == * [http://164.100.47.132/LssNew/Members/Biography.aspx?mpsno=4386 लोकसभेच्या अधिकृत संकेतस्थळावरील व्यक्तिचित्र] * [http://www.bookganga.com/eBooks/Book/5275049865818186962.htm Bookganga.com वरील लेख: लोकनेता..गोपीनाथ मुंडे] * [http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/7085838.cms महाराष्ट्र टाईम्स या वर्तमानपत्रातील गोपीनाथ मुंडेवरील लेख: गोपीनाथ मुंडे यांचे 'सीमोल्लंघन'] * [http://maharashtrabjp.org/Netritwa/PramukhNeta.aspx वरील लेख: श्री. गोपीनाथ मुंडे - उपनेता लोकसभा] {{१६व्या लोकसभेतील महाराष्ट्राचे खासदार}} {{DEFAULTSORT:मुंडे,गोपीनाथ}} [[वर्ग:महाराष्ट्र विधानसभेचे सदस्य]] [[वर्ग:महाराष्ट्रामधील राजकारणी]] [[वर्ग:महाराष्ट्राचे उपमुख्यमंत्री]] [[वर्ग:१५ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:भारतीय राजकारणी]] [[वर्ग:भारतीय जनता पक्षातील राजकारणी]] [[वर्ग:परळी विधानसभा मतदारसंघाचे आमदार]] [[वर्ग:बीड लोकसभा मतदारसंघाचे खासदार]] [[वर्ग:१६ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:इ.स. १९४९ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. २०१४ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] [[वर्ग:जनसंघ नेते]] [[वर्ग:नामांतर आंदोलनात सहभागी व्यक्ती]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील आमदार]] iqr3ps497lennn4q4xisgl3f70bi61u 0 62733 2143704 2135236 2022-08-07T05:52:20Z Mangesh.trimurti 114584 wikitext text/x-wiki {{विस्तार}} {{माहितीचौकट संसद सदस्य | नाव = डॉ.पद्मसिंह बाजीराव पाटील | चित्र = Dr._Padamsinha_Bajirao_Patil.jpg | पद = [[संसद सदस्य|माजी लोकसभा खासदार]] | कार्यकाळ_आरंभ = २००९ | कार्यकाळ_समाप्ती = २०१४ | मागील = | पुढील = | जन्मदिनांक = १ जून १९४० | जन्मस्थान = | मृत्युदिनांक = | मृत्युस्थान = | पक्ष = [[भारतीय जनता पार्टी]] | पत्नी = स्व.डॉ.चंद्रकला पाटील | अपत्ये = आमदार राणाजगजितसिंह पाटील, पृथ्वीराज पाटील (इंग्रजी सॉलिसिटर) | निवास = [[धाराशिव]] | पद2 = जलसंपदा मंत्री, महाराष्ट्र सरकार | कार्यकाळ_आरंभ2 = २००२ | कार्यकाळ_समाप्ती2 = २००४ | पद3 = उर्जा व जलसंपदा मंत्री, महाराष्ट्र सरकार | कार्यकाळ_आरंभ3 = १९९९ | कार्यकाळ_समाप्ती3 = २००२ | पद4 = विरोधी पक्ष उपनेता | कार्यकाळ_आरंभ4 = १९९५ | कार्यकाळ_समाप्ती4 = १९९९ | पद5 = गृह, ऊर्जा, पाटबंधारे व लाभक्षेत्र विकास | कार्यकाळ_आरंभ5 = १९९४ | कार्यकाळ_समाप्ती5 = १९९५ | पद6 = ऊर्जा, पाटबंधारे व लाभक्षेत्र विकास | कार्यकाळ_आरंभ6 = १९८९ | कार्यकाळ_समाप्ती6 = १९९४ | पद7 = उपसभापती, विधानसभा | कार्यकाळ_आरंभ7 = १९८६ | कार्यकाळ_समाप्ती7 = १९८८ | पद8 = उर्जा व उत्पादन शुल्क मंत्री | कार्यकाळ_आरंभ8 = १९८० | कार्यकाळ_समाप्ती8 = १९७८ | पद9 = विधानसभा आमदार | कार्यकाळ_आरंभ9 = १९७८ | कार्यकाळ_समाप्ती9 = २००९ | पद10 = सभापती, बांधकाम समिती, धाराशिव जिल्हा परिषद | कार्यकाळ_आरंभ10 = १९७५ | कार्यकाळ_समाप्ती10 = १९७८ | पद11 = धाराशिव जिल्हा परिषद सदस्य | कार्यकाळ_आरंभ11 = १९७५ | कार्यकाळ_समाप्ती11 = १९७८ | मतदारसंघ = | व्यवसाय = | धर्म = हिंदू | सही = | संकेतस्थळ = | तळटीपा = | तारीख = | वर्ष = | स्रोत = }} [[धाराशिव]] जिल्ह्याच्या राजकीय पटलावरील सर्वात मोठं आणि प्रसिद्ध नाव म्हणजे '''डॉ.पद्मसिंह बाजीराव पाटील.''' [[धाराशिव]] जिल्ह्यातील राजकारण या नावाशिवाय पूर्ण होऊच शकत नाही. राजकारणाच्या पलीकडे जाऊन कार्यकर्ता सांभाळणारा नेता म्हणून त्यांच्याकडे पाहिले जाते. दुष्काळी धाराशिव जिल्ह्यात सर्वात जास्त कोल्हापुरी बंधारे डॉ.पद्मसिंह पाटील यांनी बांधले. त्यातून जिल्ह्यातील बहुतांश जमीन ही सिंचनाखाली आणली. गरिबांच्या मुलीचे लग्न, रुग्णालयात लागणारा खर्च, शैक्षणिक फी यासाठी ते सढळ हाताने मदत करतात. म्हणूनच लोकांनी देखील ४५ वर्षे मतांच्या रुपात त्यांना भरभरून प्रेम दिले. त्यांचे पुत्र श्री.राणाजगजितसिंह पाटील यांना देखील एकदा धाराशिव आणि दुसऱ्यांदा तुळजापूर मतदारसंघातून भरभरून मते देऊन आमदार केले. == पद्मसिंह पाटील यांनी भूषवलेली महत्वाची पदे == * १९७५ ते १९७८ - [[धाराशिव]] जिल्हा परिषद सदस्य * १९७५ ते १९७८- सभापती, बांधकाम समिती, [[धाराशिव]] जिल्हा परिषद * १९७८ ते २००९ - विधानसभा आमदार * १९७८ ते १९८०- ऊर्जा व उत्पादन शुल्क मंत्री * १९८६ ते १९८८- उपसभापती, विधानसभा * १९८९ ते १९९४ - ऊर्जा, पाटबंधारे व लाभक्षेत्र विकास * १९९४ ते १९९५- गृह, ऊर्जा, पाटबंधारे व लाभक्षेत्र विकास * १९९५ ते १९९९ - विरोधी पक्ष उपनेता * १९९९ ते २००२ - ऊर्जा व जलसंपदा मंत्री, महाराष्ट्र सरकार * २००२ ते २००४ - जलसंपदा मंत्री, महाराष्ट्र सरकार * २००९ - लोकसभा खासदार गेल्या ४५ वर्षांपासून जिल्ह्यात पाटील घराण्याचे वर्चस्व आहे. जिल्हा परिषद, पंचायत समित्या, नगरपालिका, ग्रामपंचायत, विविध सोसायट्या यावर पाटील घराण्याचा दबदबा राहिलेला आहे. आज देखील विविध स्थानिक स्वराज्य संस्थांच्या निवडणुकीत पाटील यांच्या नेतृत्वाखाली त्यांच्या पॅनेलने विजय प्राप्त केलेले आहे. डॉक्टर पद्मसिंह पाटील यांची तिसरी पिढी राजकारणात सक्रिय झाली आहे. त्यांचे नातू श्री.मल्हार पाटील हे जिल्ह्याच्या राजकारणात सक्रिय झाले आहेत. == सामाजिक कार्य == प्रामुख्याने शेतीवर अवलंबून असलेल्या [[धाराशिव]] जिल्ह्यात भौगोलिक रचनेमुळे सतत प्रतिकूल नैसर्गिक परिस्थिती असते. सातत्याने वाट्याला येणाऱ्या नैसर्गिक आपत्तीमुळे इथला शेतकरी कायम आर्थिक संकटात असतो. देश स्वतंत्र झाल्यानंतर १ वर्ष उशिराने जिल्हा स्वतंत्र झाला. एकत्रित जिल्हा असताना नेतृत्व लातूरकडे होते, त्यामुळे धाराशिवकडे म्हणावे तसे लक्ष दिले गेले नाही. स्वातंत्र्य मिळाल्यावर चळवळीचे केंद्र, शेतकरी आंदोलनाची जन्मभूमी, संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ आणि मराठवाडा मुक्तिसंग्राम यात उल्लेखनीय कार्य केलेल्या [[धाराशिव]] जिल्ह्याचा नावलौकिक आता सर्वच क्षेत्रात निर्माण होत आहे. अवर्षणग्रस्त अशी ओळख असलेल्या धाराशिव जिल्ह्यात मागील ४ दशकांपासून अनेक बदल होत आहेत. जिल्ह्यात एक ही मोठी नदी नसताना, भौगोलिक रचनेमुळे सातत्याने वाट्याला येणाऱ्या नैसर्गिक आपत्तीला डावलून मोठ्या परिश्रमाने जिल्ह्याचे रूप आकाराला आले आहे. त्यात डॉ.पद्मसिंह पाटील यांचा सिंहाचा वाटा आहे. '''डॉ.पद्मसिंह बाजीराव पाटील''' १९७८ साली पहिल्यांदा मंत्री झाले. जिल्ह्यातील नागरिकांचा शेती हाच जगण्याचा मुख्य आधार असल्याने त्यांनी सुरवातीला शेतीविषयक पायाभूत सुविधा निर्मितीवर लक्ष केंद्रित केले. १९८८ साली त्यांच्याकडे पाटबंधारे खात्याचा कारभार आला असता त्यांनी अल्प सिंचन सुविधा असल्याने जिल्ह्याचे सिंचन क्षेत्र वाढवण्यासाठी जाणीवपूर्वक प्रयत्न केले. त्यांनी ज्यावेळी पदभार स्विकारला त्यावेळी जिल्ह्यात ५८ सिंचन प्रकल्प होते व जिल्ह्यातील केवळ ३२,३१५ एकर ओलिताखाली होती, त्यापैकी २००० हेक्टर वर फळबाग होती. १० वर्षे त्यांच्याकडे पाटबंधारे खाते होते. डॉक्टर साहेबांनी आपल्या पदाचा वापर आपल्या भागातील शेतकरी बांधवांना करून देण्यासाठी पाटबंधारे विभागाचा सर्वात जास्त निधी हा [[धाराशिव]] जिल्ह्यासाठी वापरला. अनेकदा मंत्रिमंडळ बैठकीत इतर मंत्री केवळ [[धाराशिव]] जिल्ह्यालाच पाटबंधारे खात्याचा सर्वात जास्त निधी खर्च केला जात असल्याने तत्कालीन मुख्यमंत्र्यांकडे नाराजी व्यक्त करत होते. साहेबांनी केलेल्या प्रचंड कामामुळे जिल्ह्यात सिंचन प्रकल्पांची संख्या ५८ वरून थेट १,२४८ वर गेली तर जिल्ह्याच्या सिंचन क्षेत्रात ४% हुन २१ % पर्यंत लक्षणीय वाढ होऊ शकली. सिंचन क्षमतेत वाढ झाल्याने ३६,०९,४३० एकर जमीन ओलिताखाली आली व फळबागा २००० हेक्टर हुन ३२,००० हेक्टरवर गेल्या. चांगला पाऊस झाला की, मोठ्या प्रमाणात ऊस लागवड होते व शेतकऱ्यांना सर्व शेती पिकांतून १००० कोटींहून अधिक रक्कम मिळते. उसाच्या क्षेत्रात वाढ झाल्याने दुष्काळी म्हणून संबोधला जाणाऱ्या [[धाराशिव]] जिल्ह्यात १६ साखर कारखाने झाले. समाधानकारक पर्जन्यमान असेल तेव्हा [[धाराशिव]] जिल्ह्यात मराठवाड्यात सर्वात जास्त ऊस उत्पादन होते. सिंचन वाढल्यावर जिल्ह्यात सर्वदूर वीजेचे व रस्त्यांचे जाळे निर्माण करण्याचे ध्येय उराशी बाळगून त्या स्वप्नाचा रात्रंदिवस पाठपुरावा केला. भविष्यातील पाण्याची गरज ओळखून आपले राजकीय वर्चस्व पणाला लावून २००४ साली कृष्णा खोऱ्यातील २१ टीएमसी पाण्याच्या महत्त्वपूर्ण प्रकल्पाला मंजुरी मिळवून घेतली. भविष्यातील अनेक स्वप्नांची नांदी म्हणजे हा प्रकल्प होय. शेतीबरोबरच औद्योगिकीकरणाला गती देण्यासाठी दळणवळण सुविधा अत्यंत आवश्यक असल्याने पाठपुरावा सुरू केला. तब्बल २० किमी वळसा घालून रेल्वेमार्ग [[धाराशिव]] शहरा नजीक आणला. प्रचलित मार्ग सोडून एवढा मोठा वळसा घेऊन निर्माण झालेला हा रेल्वेमार्ग देशातील एकमेव उदाहरण आहे. स्वप्न वास्तवात आणण्यासाठी डॉ.साहेबांनी घेतलेले श्रम शब्दातीत आहेत. [[धाराशिव]] शहराला पाणी मिळावे यासाठी उजनी धरणात आरक्षण मंजूर करून घेणे, ग्रामीण भागातून शिक्षणाचे धडे घेतलेल्या विद्यार्थ्यांना उच्चशिक्षणाच्या सुविधा जिल्ह्यात मिळाव्या यासाठी आयुर्वेदिक महाविद्यालय, अभियांत्रिकी महाविद्यालय, तंत्रनिकेतन महाविद्यालय, डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठाचे उपकेंद्र स्थापन करणे असो की कृषी महाविद्यालय उभारणी असो याचे श्रेय विरोध देखील निर्विवादपणे डॉक्टर साहेबांनाच जाते. धाराशिव-लातूर येथे झालेला भूकंप असो अथवा त्यानंतर उद्भवलेल्या नैसर्गिक आपत्ती असोत मान, सन्मान, पद, प्रतिष्ठा सारं काही विसरून साहेबांनी सामान्य कार्यकर्त्यांना सोबत घेऊन केलेले प्रयत्न आजही अनेकजण डोळ्यात पाणी साठवून सांगतात. मराठवाडा आणि [[धाराशिव]] जिल्ह्याच्या ललाटावरील दुष्काळी फेऱ्याचा शिक्का पुसून टाकण्यात साहेबांनी आपल्या हयातीची ४० वर्षे खर्ची घातली आहेत. ===तेरणा चॅरिटेबल ट्रस्टच्या माध्यमातून हजारो रुग्णांवर उपचार=== नवी मुंबई येथील तेरणा पब्लिक चॅरिटेबल ट्रस्ट संचलित तेरणा मल्टीस्पेशालिटी हॉस्पिटलच्या उभारणीमध्ये देखील त्यांचे मोठे योगदान आहे. यामार्फत होत असलेली आरोग्य शिबिरे आजही अखंड चालू असतात. यातून आजपर्यंत हजारो रुग्णांची मोफत वैद्यकीय तपासणी झाली. तसेच पुढील उपचारांसाठी अनेकांना मुंबई येथील तेरणा हॉस्पिटलमध्ये दाखल केले, शेकडो रुग्णांची मोफत शस्त्रक्रिया पार पाडली. == संदर्भ == <references/> {{DEFAULTSORT:पाटील, पद्मसिंह बाजीराव}} [[वर्ग:१५ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:इ.स. १९४० मधील जन्म]] 5yzbzoq4yl89upgstyb6z6i49u88j41 2143748 2143704 2022-08-07T09:09:28Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — उकार ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#उकार|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{विस्तार}} {{माहितीचौकट संसद सदस्य | नाव = डॉ.पद्मसिंह बाजीराव पाटील | चित्र = Dr._Padamsinha_Bajirao_Patil.jpg | पद = [[संसद सदस्य|माजी लोकसभा खासदार]] | कार्यकाळ_आरंभ = २००९ | कार्यकाळ_समाप्ती = २०१४ | मागील = | पुढील = | जन्मदिनांक = १ जून १९४० | जन्मस्थान = | मृत्युदिनांक = | मृत्युस्थान = | पक्ष = [[भारतीय जनता पार्टी]] | पत्नी = स्व.डॉ.चंद्रकला पाटील | अपत्ये = आमदार राणाजगजितसिंह पाटील, पृथ्वीराज पाटील (इंग्रजी सॉलिसिटर) | निवास = [[धाराशिव]] | पद2 = जलसंपदा मंत्री, महाराष्ट्र सरकार | कार्यकाळ_आरंभ2 = २००२ | कार्यकाळ_समाप्ती2 = २००४ | पद3 = उर्जा व जलसंपदा मंत्री, महाराष्ट्र सरकार | कार्यकाळ_आरंभ3 = १९९९ | कार्यकाळ_समाप्ती3 = २००२ | पद4 = विरोधी पक्ष उपनेता | कार्यकाळ_आरंभ4 = १९९५ | कार्यकाळ_समाप्ती4 = १९९९ | पद5 = गृह, ऊर्जा, पाटबंधारे व लाभक्षेत्र विकास | कार्यकाळ_आरंभ5 = १९९४ | कार्यकाळ_समाप्ती5 = १९९५ | पद6 = ऊर्जा, पाटबंधारे व लाभक्षेत्र विकास | कार्यकाळ_आरंभ6 = १९८९ | कार्यकाळ_समाप्ती6 = १९९४ | पद7 = उपसभापती, विधानसभा | कार्यकाळ_आरंभ7 = १९८६ | कार्यकाळ_समाप्ती7 = १९८८ | पद8 = उर्जा व उत्पादन शुल्क मंत्री | कार्यकाळ_आरंभ8 = १९८० | कार्यकाळ_समाप्ती8 = १९७८ | पद9 = विधानसभा आमदार | कार्यकाळ_आरंभ9 = १९७८ | कार्यकाळ_समाप्ती9 = २००९ | पद10 = सभापती, बांधकाम समिती, धाराशिव जिल्हा परिषद | कार्यकाळ_आरंभ10 = १९७५ | कार्यकाळ_समाप्ती10 = १९७८ | पद11 = धाराशिव जिल्हा परिषद सदस्य | कार्यकाळ_आरंभ11 = १९७५ | कार्यकाळ_समाप्ती11 = १९७८ | मतदारसंघ = | व्यवसाय = | धर्म = हिंदू | सही = | संकेतस्थळ = | तळटीपा = | तारीख = | वर्ष = | स्रोत = }} [[धाराशिव]] जिल्ह्याच्या राजकीय पटलावरील सर्वात मोठं आणि प्रसिद्ध नाव म्हणजे '''डॉ.पद्मसिंह बाजीराव पाटील.''' [[धाराशिव]] जिल्ह्यातील राजकारण या नावाशिवाय पूर्ण होऊच शकत नाही. राजकारणाच्या पलीकडे जाऊन कार्यकर्ता सांभाळणारा नेता म्हणून त्यांच्याकडे पाहिले जाते. दुष्काळी धाराशिव जिल्ह्यात सर्वात जास्त कोल्हापुरी बंधारे डॉ.पद्मसिंह पाटील यांनी बांधले. त्यातून जिल्ह्यातील बहुतांश जमीन ही सिंचनाखाली आणली. गरिबांच्या मुलीचे लग्न, रुग्णालयात लागणारा खर्च, शैक्षणिक फी यासाठी ते सढळ हाताने मदत करतात. म्हणूनच लोकांनी देखील ४५ वर्षे मतांच्या रुपात त्यांना भरभरून प्रेम दिले. त्यांचे पुत्र श्री.राणाजगजितसिंह पाटील यांना देखील एकदा धाराशिव आणि दुसऱ्यांदा तुळजापूर मतदारसंघातून भरभरून मते देऊन आमदार केले. == पद्मसिंह पाटील यांनी भूषवलेली महत्वाची पदे == * १९७५ ते १९७८ - [[धाराशिव]] जिल्हा परिषद सदस्य * १९७५ ते १९७८- सभापती, बांधकाम समिती, [[धाराशिव]] जिल्हा परिषद * १९७८ ते २००९ - विधानसभा आमदार * १९७८ ते १९८०- ऊर्जा व उत्पादन शुल्क मंत्री * १९८६ ते १९८८- उपसभापती, विधानसभा * १९८९ ते १९९४ - ऊर्जा, पाटबंधारे व लाभक्षेत्र विकास * १९९४ ते १९९५- गृह, ऊर्जा, पाटबंधारे व लाभक्षेत्र विकास * १९९५ ते १९९९ - विरोधी पक्ष उपनेता * १९९९ ते २००२ - ऊर्जा व जलसंपदा मंत्री, महाराष्ट्र सरकार * २००२ ते २००४ - जलसंपदा मंत्री, महाराष्ट्र सरकार * २००९ - लोकसभा खासदार गेल्या ४५ वर्षांपासून जिल्ह्यात पाटील घराण्याचे वर्चस्व आहे. जिल्हा परिषद, पंचायत समित्या, नगरपालिका, ग्रामपंचायत, विविध सोसायट्या यावर पाटील घराण्याचा दबदबा राहिलेला आहे. आज देखील विविध स्थानिक स्वराज्य संस्थांच्या निवडणुकीत पाटील यांच्या नेतृत्वाखाली त्यांच्या पॅनेलने विजय प्राप्त केलेले आहे. डॉक्टर पद्मसिंह पाटील यांची तिसरी पिढी राजकारणात सक्रिय झाली आहे. त्यांचे नातू श्री.मल्हार पाटील हे जिल्ह्याच्या राजकारणात सक्रिय झाले आहेत. == सामाजिक कार्य == प्रामुख्याने शेतीवर अवलंबून असलेल्या [[धाराशिव]] जिल्ह्यात भौगोलिक रचनेमुळे सतत प्रतिकूल नैसर्गिक परिस्थिती असते. सातत्याने वाट्याला येणाऱ्या नैसर्गिक आपत्तीमुळे इथला शेतकरी कायम आर्थिक संकटात असतो. देश स्वतंत्र झाल्यानंतर १ वर्ष उशिराने जिल्हा स्वतंत्र झाला. एकत्रित जिल्हा असताना नेतृत्व लातूरकडे होते, त्यामुळे धाराशिवकडे म्हणावे तसे लक्ष दिले गेले नाही. स्वातंत्र्य मिळाल्यावर चळवळीचे केंद्र, शेतकरी आंदोलनाची जन्मभूमी, संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ आणि मराठवाडा मुक्तिसंग्राम यात उल्लेखनीय कार्य केलेल्या [[धाराशिव]] जिल्ह्याचा नावलौकिक आता सर्वच क्षेत्रात निर्माण होत आहे. अवर्षणग्रस्त अशी ओळख असलेल्या धाराशिव जिल्ह्यात मागील ४ दशकांपासून अनेक बदल होत आहेत. जिल्ह्यात एक ही मोठी नदी नसताना, भौगोलिक रचनेमुळे सातत्याने वाट्याला येणाऱ्या नैसर्गिक आपत्तीला डावलून मोठ्या परिश्रमाने जिल्ह्याचे रूप आकाराला आले आहे. त्यात डॉ.पद्मसिंह पाटील यांचा सिंहाचा वाटा आहे. '''डॉ.पद्मसिंह बाजीराव पाटील''' १९७८ साली पहिल्यांदा मंत्री झाले. जिल्ह्यातील नागरिकांचा शेती हाच जगण्याचा मुख्य आधार असल्याने त्यांनी सुरुवातीला शेतीविषयक पायाभूत सुविधा निर्मितीवर लक्ष केंद्रित केले. १९८८ साली त्यांच्याकडे पाटबंधारे खात्याचा कारभार आला असता त्यांनी अल्प सिंचन सुविधा असल्याने जिल्ह्याचे सिंचन क्षेत्र वाढवण्यासाठी जाणीवपूर्वक प्रयत्न केले. त्यांनी ज्यावेळी पदभार स्विकारला त्यावेळी जिल्ह्यात ५८ सिंचन प्रकल्प होते व जिल्ह्यातील केवळ ३२,३१५ एकर ओलिताखाली होती, त्यापैकी २००० हेक्टर वर फळबाग होती. १० वर्षे त्यांच्याकडे पाटबंधारे खाते होते. डॉक्टर साहेबांनी आपल्या पदाचा वापर आपल्या भागातील शेतकरी बांधवांना करून देण्यासाठी पाटबंधारे विभागाचा सर्वात जास्त निधी हा [[धाराशिव]] जिल्ह्यासाठी वापरला. अनेकदा मंत्रिमंडळ बैठकीत इतर मंत्री केवळ [[धाराशिव]] जिल्ह्यालाच पाटबंधारे खात्याचा सर्वात जास्त निधी खर्च केला जात असल्याने तत्कालीन मुख्यमंत्र्यांकडे नाराजी व्यक्त करत होते. साहेबांनी केलेल्या प्रचंड कामामुळे जिल्ह्यात सिंचन प्रकल्पांची संख्या ५८ वरून थेट १,२४८ वर गेली तर जिल्ह्याच्या सिंचन क्षेत्रात ४% हुन २१ % पर्यंत लक्षणीय वाढ होऊ शकली. सिंचन क्षमतेत वाढ झाल्याने ३६,०९,४३० एकर जमीन ओलिताखाली आली व फळबागा २००० हेक्टर हुन ३२,००० हेक्टरवर गेल्या. चांगला पाऊस झाला की, मोठ्या प्रमाणात ऊस लागवड होते व शेतकऱ्यांना सर्व शेती पिकांतून १००० कोटींहून अधिक रक्कम मिळते. उसाच्या क्षेत्रात वाढ झाल्याने दुष्काळी म्हणून संबोधला जाणाऱ्या [[धाराशिव]] जिल्ह्यात १६ साखर कारखाने झाले. समाधानकारक पर्जन्यमान असेल तेव्हा [[धाराशिव]] जिल्ह्यात मराठवाड्यात सर्वात जास्त ऊस उत्पादन होते. सिंचन वाढल्यावर जिल्ह्यात सर्वदूर वीजेचे व रस्त्यांचे जाळे निर्माण करण्याचे ध्येय उराशी बाळगून त्या स्वप्नाचा रात्रंदिवस पाठपुरावा केला. भविष्यातील पाण्याची गरज ओळखून आपले राजकीय वर्चस्व पणाला लावून २००४ साली कृष्णा खोऱ्यातील २१ टीएमसी पाण्याच्या महत्त्वपूर्ण प्रकल्पाला मंजुरी मिळवून घेतली. भविष्यातील अनेक स्वप्नांची नांदी म्हणजे हा प्रकल्प होय. शेतीबरोबरच औद्योगिकीकरणाला गती देण्यासाठी दळणवळण सुविधा अत्यंत आवश्यक असल्याने पाठपुरावा सुरू केला. तब्बल २० किमी वळसा घालून रेल्वेमार्ग [[धाराशिव]] शहरा नजीक आणला. प्रचलित मार्ग सोडून एवढा मोठा वळसा घेऊन निर्माण झालेला हा रेल्वेमार्ग देशातील एकमेव उदाहरण आहे. स्वप्न वास्तवात आणण्यासाठी डॉ.साहेबांनी घेतलेले श्रम शब्दातीत आहेत. [[धाराशिव]] शहराला पाणी मिळावे यासाठी उजनी धरणात आरक्षण मंजूर करून घेणे, ग्रामीण भागातून शिक्षणाचे धडे घेतलेल्या विद्यार्थ्यांना उच्चशिक्षणाच्या सुविधा जिल्ह्यात मिळाव्या यासाठी आयुर्वेदिक महाविद्यालय, अभियांत्रिकी महाविद्यालय, तंत्रनिकेतन महाविद्यालय, डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठाचे उपकेंद्र स्थापन करणे असो की कृषी महाविद्यालय उभारणी असो याचे श्रेय विरोध देखील निर्विवादपणे डॉक्टर साहेबांनाच जाते. धाराशिव-लातूर येथे झालेला भूकंप असो अथवा त्यानंतर उद्भवलेल्या नैसर्गिक आपत्ती असोत मान, सन्मान, पद, प्रतिष्ठा सारं काही विसरून साहेबांनी सामान्य कार्यकर्त्यांना सोबत घेऊन केलेले प्रयत्न आजही अनेकजण डोळ्यात पाणी साठवून सांगतात. मराठवाडा आणि [[धाराशिव]] जिल्ह्याच्या ललाटावरील दुष्काळी फेऱ्याचा शिक्का पुसून टाकण्यात साहेबांनी आपल्या हयातीची ४० वर्षे खर्ची घातली आहेत. ===तेरणा चॅरिटेबल ट्रस्टच्या माध्यमातून हजारो रुग्णांवर उपचार=== नवी मुंबई येथील तेरणा पब्लिक चॅरिटेबल ट्रस्ट संचलित तेरणा मल्टीस्पेशालिटी हॉस्पिटलच्या उभारणीमध्ये देखील त्यांचे मोठे योगदान आहे. यामार्फत होत असलेली आरोग्य शिबिरे आजही अखंड चालू असतात. यातून आजपर्यंत हजारो रुग्णांची मोफत वैद्यकीय तपासणी झाली. तसेच पुढील उपचारांसाठी अनेकांना मुंबई येथील तेरणा हॉस्पिटलमध्ये दाखल केले, शेकडो रुग्णांची मोफत शस्त्रक्रिया पार पाडली. == संदर्भ == <references/> {{DEFAULTSORT:पाटील, पद्मसिंह बाजीराव}} [[वर्ग:१५ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:इ.स. १९४० मधील जन्म]] 61htoz51fe3c7451r4l6yj8z4xfcjwa 0 67507 2143675 1471670 2022-08-07T05:02:14Z अभय नातू 206 चित्र wikitext text/x-wiki [[चित्र:Overlooking Jamestown from the south.jpg|250px|इवलेसे|उजवे|जेम्सटाउन]] {{हा लेख|सेंट हेलेनातील शहर जेम्सटाउन|जेम्सटाउन (निःसंदिग्धीकरण)}} '''जेम्सटाउन''' ही {{देशध्वज|सेंट हेलेना}} ह्या [[युनायटेड किंग्डम]]च्या दक्षिण [[अटलांटिक महासागर]]ातील प्रांताची [[जगातील देशांच्या राजधानींची यादी|राजधानी]] आहे. {{Coord|15|55|28|S|5|43|5|W|display=title}} [[वर्ग:सेंट हेलेना]] 7wpkdg9iwymywia3x5x4lfpjezuxcqn 0 69537 2143550 1948906 2022-08-06T14:22:09Z 2409:4042:2D92:98F8:8E0D:BEA4:8400:4856 /* =प्रेक्षणीय स्थळे */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''दुधगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर= मिरज | जिल्हा = [[सांगली जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''दुधगाव''' हे [[भारत|भारतातील]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[सांगली जिल्हा|सांगली जिल्ह्यातील]] [[मिरज तालुका|मिरज तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== '''दुधगाव''' हे [[मिरज]] तालुक्यातील [[वारणा नदी]]काठी वसलेले एक गाव आहे. दुधगाव हे गाव [[सांगली]] शहरापासुन २१ की.मी. अंतरावर् आहे. दुधगाव हे प्रामुख्याने [[शेती]]वर अवलंबून असलेले गाव आहे. दुधगावमध्ये सर्व जाती जमातीच लोक राहतात. येथे [[ऊस]], [[भुइमूग]], [[तंबाखू]], [[ज्वारी]], [[बाजरी]] व इतर अनेक नगदी [[पीक]] घेतली जातात. [[वारणा नदी]]मुळे बारा महीने शेतीला पाणी मिळते. दुधगावात [[उर्दू]] व [[मराठी]] शाळा आहेत तसेच [[कन्या]] विद्यालय आहे. येथे मुलांचे विद्यालयही आहे. दुधगावाचे आराध्य दैवत [[दुधेश्वर]] आहे. येथे दरवर्षी [[महाशिवरात्री]]ला या देवाची [[पालखी]] निघते व महायात्रा भरते. येथे [[जैन]] धर्मीय मोठ्या प्रमाणात राहतात. गावात [[जीन]] [[मंदिर]] आहे. जीन मंदिराची वास्तु सुंदर व प्रशस्त आहे. गावात [[रयत शिक्षणसंस्था|रयत शिक्षणसंस्थेच्या]] [[भाऊराव पाटील|कर्मवीर भाऊराव पाटील]] यांचा पुतळा आहे. ==हवामान== येथील हवामान उष्ण व कोरडे आहे. येथे नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी मध्य हा हिवाळा हंगाम असतो. हिवाळ्यात दिवसा तापमान २९ सेल्सियस पर्यंत वाढते आणि रात्री तापमान १७ डिग्री सेल्सियस पर्यंत खाली जाते. जून मध्य ते ऑक्टोबर हा पावसाळा हंगाम असतो. पावसाळ्यात दिवसा तापमान २८ डिग्री सेल्सियस पर्यंत वाढते आणि रात्री तापमान २२ डिग्री सेल्सियस पर्यंत खाली जाते. पावसाळ्यात मध्यम प्रमाणात पाऊस पडतो. वार्षिक पर्जन्यमान ७०० मिमी पर्यंत असते. फेब्रुवारी मध्य ते जून हा उन्हाळा मोसम असतो. उन्हाळ्यात दिवसा तापमान ३८ डिग्री सेल्सियस पर्यंत वाढते आणि रात्री तापमान २३ डिग्री सेल्सियस पर्यंत खाली जाते. ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे= ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:मिरज तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:सांगली जिल्ह्यातील गावे]] 6fcc9xoru1mx2wrhzctu8l9zma12vtk 0 75077 2143562 2130466 2022-08-06T15:50:03Z 2402:3A80:1384:6508:0:49:567D:4401 हराळे wikitext text/x-wiki '''{{गल्लत|शिराळे|शिरोळ|शिराळा तालुका}}''' {{तक्‍ता भारतीय शहर |नाव=शिराळा |जिल्हा_नाव=[[सांगली जिल्हा]] |राज्य_नाव=[[महाराष्ट्र]] |चित्र:Topname.jpg |चित्रशीर्षक=शिराळा |चित्ररुंदी= |लोकसंख्या=(शहर) २८,६७९ |मतदार = १०,३४७ |population_total_cite = |क्षेत्रफळ= |समुद्र सपाटीपासून उंची=५९४ मीटर (१,९४९ फूट) |जनगणना_वर्ष=([[इ.स. २००१|२००१]]) |जवळचे शहर=कोल्हापूर |लोकसभा=हातकणंगले |राज्यसभा=शिराळा |दूरध्वनी_कोड=०२३४५ |पोस्टल_कोड=४१५-४०८ |आरटीओ_कोड=MH-10 |निर्वाचित_प्रमुख_नाव= |निर्वाचित_पद_नाव= |प्रशासकीय_प्रमुख_नाव= |प्रशासकीय_पद_नाव= |संकेतस्थळ_लिंक= http://www.sangli.nic.in }} '''शिराळा''' हे गाव [[सांगली]] जिल्ह्यातील [[शिराळा तालुका|शिराळा तालुक्याचे]] मुख्य ठिकाण आहे. या गावास [[शिराळा|बत्तीस शिराळा]] किंवा [[शिराळा|३२ शिराळा]] या नावांनीही ओळखले जाते. ==स्थान == शिराळा हे गाव राष्ट्रीय महामार्ग क्र. ४ (नवीन नंबर ४८)वरील वाघवाडी, इटकरे फाटा व पेठ नाक्यापासून १५ किलोमीटर अंतरावर आहे; तसेच (कोठून?) ३५० किलोमीटरवर, सांगलीपासून ६० किलोमीटरवर आणि कोल्हापूरपासून ५५ किलोमीटर अंतरावर आहे. == भौगोलिक == शिराळा हे डोंगराळ भागात असून गावाची रचनाही चढ‍-उताराची आहे. या गावाचे हवामान मुसळधार पाऊस, थंड आणि गुलाबी हिवाळा असे आहे. गावाला मोरणा धरणातून पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा होतो. गावाच्या मध्य भागातून एक ओढा जातो, त्याचा व बाहेरून येणाऱ्या [[मोरणा नदी]]चा संगम गोरक्षनाथांच्या मंदिराजवळ झाला आहे. == धार्मिक == === वैशिष्ट्य === हे गाव नागपंचमीच्या दिवशी, येथील गावकऱ्यांच्या, जिवंत नाग पकडून त्याची पूजा करण्याच्या रिवाजामुळे^२ जगभर प्रसिद्ध आहे. या गावात समर्थ रामदास स्वामी यांनी इ.स १६४५ साली स्थापन केलेले मारुतीचे मंदिरही आहे. महाराष्ट्र शासनाने या तालुक्यात व्याघ्रप्रकल्प सुरू करण्याचे संकेत दिले आहेत. [[चित्र:Nag_mandir.jpg|इवलेसे|alt=नाग मंदिर शिराळा येथील मूर्ती|नाग मंदिर शिराळा येथील मूर्ती]] === मंदिरे === * गणपती मंदिर * नाग मंदिर * गुरुदेव दत्त मंदिर * गोरक्षनाथ मंदिर * ग्रामदैवत अंबामाता मंदिर * नृसिंह मंदिर * महादेव मंदिर * मारुती मंदिर (समर्थ रामदासांनी स्थापलेले) * राम मंदिर * लक्ष्मी नारायण मंदिर * विठ्ठल रुक्मिणी मंदिर * शनिदेव मंदिर == ऐतिहासिक == शिराळा या गावाला फार मोठा असा ऐतिहासिक वारसा लाभला आहे. इथे असणारा भुईकोट किल्ला. इथे असणारे अंबामातेचे मंदिर, [[समर्थ रामदास स्वामी|समर्थ रामदासांनी]] स्थापन केलेले मारुतीचे मंदिर, गोराक्षनाथानी इथे केलेले वास्तव्य, इथे असणारी पुरातन मंदिरे, या गावात महाराजांच्या काळात गोळा होत असलेल्या ३२ गावांच्या महसुलामुळे या गावाला पडलेले नाव म्हणजेच 'बत्तीस शिराळा'... छत्रपती संभाजी महाराजांना गणोजी शिर्के आणि मुकर्रबखान यांनी पकडले तेव्हा शिराळ्यात त्यांचा एक मुक्काम पडला होता. तेव्हा शिराळा गावच्या देशमुख (इनामदार) आणि किल्ल्याचे व गावाचे दीक्षित यांनी त्यांना सोडवण्याचा एकमेव प्रयत्न केला होता; पण त्यात ते अयशस्वी झाले. शिराळ्यामध्ये वर्षाकाठी महत्त्वाच्या २ यात्रा भरतात, एक नागपंचमीची आणि दुसरी गोरक्षनाथांची. तसेच १२ वर्षातून एकदा महायात्रा भरते. उत्तरेतून कुंभ मेळ्यातील सगळे साधू नाथांच्या दर्शनाला येतात तेव्हा ही खूप मोठी यात्रा भरते. शिवाय प्रत्येक एकादशीला एक छोटी यात्रा भरते. ==== गावातील आडनावे ==== अनगळ, आत्तार, आंबर्डेकर, आलेकर, आवटे, इंगवले, इनामदार, उजगरे, उबाळे, ओसवाल, कदम, कनोजे, कबाडे, काकडे, काझी, कानकात्रे, कांबळे, कार्वेकर, काशीद, कासार, काळे, कुंभार, कुरणे, कुऱ्हाडे, कुलकर्णी, कोतवाल, कोळी, कोळेकर, खबाले, खिंवसरा, खुर्द, गरगटे, गाढवे, गांधी, गायकवाड, गोसावी, घाडगे, घाशी, घोडे, चव्हाण, चिकुर्डेकर, चित्तूरकर, जाधव, जोशी, टिळे, ठोके, डांगे, तेली, त्रिपाठी, थोरबोले, थोरात,दिलवाले, दिवटे, दिवाण, दुबुले, देशपांडे, देशमाने, देशमुख, देसाई, धस, धुमाळ, नदाफ, नलवडे, नलावडे, नवांगुळ, नाईक, नांगरे, निकम, पटेल, पठाण, परदेशी, परीट, पवळ, पवार, पाटील, पारेख, पिरजादे, पोटे, बांदल, बांदिवडेकर, बिचकर, बिळासकर, भालेकर, भोगावकर, भोसले, मणेर, महाजन, महिंद, माळी, मिरजकर, मिरासदार, मुजावर, मुंडे, मुल्ला, मुळे, मोमीन, यादव, रसाळ, रोकडे (लोहार गल्ली), लोहार, वडार, विभूते, शहा, शिंदे, शिंदे सरकार, शेख, शेटे, शेणवी (बायपास रोड), शेणेकर, शेळके, सय्यद, सरकाळे, सवाईराम, सातपुते, सावंत, साळवी, सुतार, सुरले, सुर्वे, सूर्यवंशी, सोनटक्के, हसबनीस, हिरवाडेकर, जंगम,पोवेकर इ., सयाजी ईश्वर कांबळे == औद्योगिक == गावातील MIDC (महाराष्ट्र इंडस्ट्रियल ॲन्ड डेव्हलपमेन्ट कॉर्पोरेशन)मध्ये छोटेछोटे औद्योगिक कारखाने आहेत.. हा 'D' zone MIDC असल्यामुळे येथे अनेक कंपन्या सुरू झाल्या आहेत. त्यामुळे इथल्या लोकांना रोजगार उपलब्ध झाला आहे. इथे प्रामुख्याने गारमेंट उद्योग, दूधसंघ, धान्यापासून मद्य निर्मिती, कार्बन उद्योग, bio fuel , अशा क्षेत्रातील कंपन्या उभ्या राहिल्या असून अजूनही कंपन्या येत आहेत. 'विराज अल्कोहोल' ही येथील एक मोठी कंपनी असून इथेही बऱ्याच लोकांना रोजगार मिळाला आहे. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:सांगली जिल्ह्यातील गावे]] [[वर्ग:शिराळा तालुक्यातील गावे]] nbc4gbad1xl9splydxt15dm1ky8lt1r 0 79026 2143691 1498766 2022-08-07T05:17:45Z अभय नातू 206 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki {{विस्तार|फुटबॉल खेळाडू}} [[वर्ग:नायजेरियाचे फुटबॉल खेळाडू]] [[वर्ग:रिकामी पाने]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] [[वर्ग:इ.स. १९८० मधील जन्म]] g6go1y86w0lusoh6j9so6fa6k7uxyo2 0 84293 2143653 1374829 2022-08-07T04:20:12Z अभय नातू 206 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट राजकीय विभाग | नाव = त्वेर ओब्लास्त | स्थानिकनाव = Тверская область | प्रकार = रशियाचे [[ओब्लास्त]] | ध्वज = Flag of Tver Oblast.svg | चिन्ह = Coat of Arms of Tver oblast.svg | नकाशा = Map of Russia - Tver Oblast (2008-03).svg | देश = रशिया | जिल्हा = [[मध्य केंद्रीय जिल्हा|मध्य]] | स्थापना = [[जानेवारी २९]], [[इ.स. १९३५|१९३५]] | राजधानी = [[त्वेर]] | क्षेत्रफळ = ८४,५८६ | लोकसंख्या = १३,६९,४१३ | घनता = १६.२ | वेबसाईट = http://www.region.tver.ru/ }} '''त्वेर ओब्लास्त''' ({{lang-ru|Тверская область}}) हे [[रशिया|रशियाच्या]] अतिपश्चिम भागातील एक [[ओब्लास्त]] आहे. == बाह्य दुवे == * [http://www.region.tver.ru/ अधिकृत संकेतस्थळ] {{ru icon}} {{commonscat|Tver Oblast|त्वेर ओब्लास्त}} {{रशियाचे राजकीय विभाग}} [[वर्ग:रशियाचे ओब्लास्त]] [[वर्ग:त्वेर ओब्लास्त|*]] 3bq95g4zgcy3ekanyduoz0w02v754zg 0 85541 2143557 2141473 2022-08-06T15:13:45Z 2409:4042:4CBE:6A19:0:0:878B:2D08 wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty|name={{लेखनाव}}|image=Kleopatra-VII.-Altes-Museum-Berlin1.jpg|alt=Photograph of an ancient Roman marble sculpture of Cleopatra VII's head as displayed at the Altes Museum in Berlin|caption=बर्लिन क्लियोपेट्रा ही रोमन शिल्पाकृती. रॉयल डायडेम परिधान केलेले हे शिल्प इ.स.पू. १ल्या शतकाच्या मध्यभागी (तिच्या रोमला भेटींच्या वेळी ४६-४४ इ.स.पू.), इटालियन व्हिलामध्ये सापडले आणि आता जर्मनीच्या संग्रहालयात आहे. {{sfnp|Raia|Sebesta|2017}}{{sfnp|Sabino|Gross-Diaz|2016|}}{{sfnp|Grout|2017b|}}<ref group="note">For further validation about the [[commons:Category:Bust of Cleopatra VII in the Altes Museum Berlin|Berlin Cleopatra]], see {{harvtxt|Pina Polo|2013|pp=184–186}}, {{harvtxt|Roller|2010|pp=54, 174–175}}, {{harvtxt|Jones|2006|p=33}}, and {{harvtxt|Hölbl|2001|p=234}}.</ref>|succession=टोलेमिक राज्याची राणी|reign=इ.स.पूर्व ५१–३० (२१ वर्षे) {{sfnp|Burstein|2004|pp=xx–xxiii, 155}}|reign-type=क्लिओपात्राचे राज्य|predecessor=टोलेमी आउलेटस १२वा|regent={{unbulleted list| टोलेमी आउलेटस १२वा| टोलेमी थिओस फिलोपेतर १३वा | टोलेमी फिलोपेतर १५वा | टोलेमी सिझेरियन १५वा}}|reg-type=सह-शासक|successor=टोलेमी सिझेरियन १५वा<ref group="note" name="Reign of Caesarion"/>|full name=क्लिओपात्रा थिआ फिलोपेटर ७वी|spouse={{unbulleted list| टोलेमी थिओस फिलोपेटर १३वा | टोलेमी १५वा|मार्क अँटनी}}|issue={{unbulleted list| सिझेरियन |अलेक्झांडर हेलिओस| क्लिओपात्रा सेलेन दुसरा |टोलेमी फिलाडेल्फस (क्लिओपात्राचा मुलगा)| टोलेमी फिलापेडस Philadelphus}}|dynasty=टोलेम|father=टोलेमी आउलेटस १२वा|mother=कदाचित क्लिओपात्रा ट्रायफेना ६वी <ref group="note" name="cleopatra v or vi" />|birth_date=इ.स.पूर्व ६९|birth_place=[[अलेक्झांड्रिया]], टोलेमिक राज्य|death_date=इ.स.पूर्व १२ ऑगस्ट ३० (वय. ३९)<ref>{{harvtxt|Skeat|1953|pp=98–100}}.</ref>|death_place=iihh[अलेक्झांड्रिया]], रोमकालीन [[इजिप्त]]|place of burial=टोjii99i0m I'll Ki ko ko hii hmm I'm I'm junior ihyyjiihuukkbnnnkkk7 888ionjjnnkkkku898⁸म्ब ऑफ अँटनी अँड क्लिओपात्रा<br />(कदाचित इजिप्त)}} '''क्लिओपात्रा फिलोपातोर''' '''७वी''' (इ.स. पूर्व ६९ - १२ ऑगस्ट ३०{{Sfnp|Hölbl|2001|p=231}}) ही [[प्राचीन इजिप्त संस्कृती|इजिप्तच्या]] [[टॉलेमिक साम्राज्य|टॉलेमिक राज्याची]] राणी आणि या राज्याची शेवटची सक्रिय शासक होती. क्लिओपात्रा ही टॉलेमी सॉटर पहिला (टॉलेमिक राजवंशाचा संस्थापक व [[ग्रीक]] सेनापती) आणि [[अलेक्झांडर द ग्रेट]] यांची वंशज होती. <ref group="note">{{Harvard citation text|Southern|2009|p=43}} writes about [[टोलेमी|Ptolemy I Soter]]: "The Ptolemaic dynasty, of which Cleopatra was the last representative, was founded at the end of the fourth century BC. </ref> तिच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]] हा [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्याचा]] [[इजिप्त (रोमन प्रांत)|एक प्रांत]] बनला. <ref group="note" name="Grant Hellenistic period explanation">{{Harvard citation text|Grant|1972|pp=5–6}} notes that the Hellenistic period, beginning with the reign of Alexander the Great, came to an end with the death of Cleopatra in 30 BC. </ref> क्लिओपात्राची मूळ भाषा कोइन ग्रीक होती आणि इजिप्शियन भाषा शिकणारी ती एकमेव टॉलेमिक शासक होती. <ref group="note" name="languages">The refusal of [[Ptolemaic rulers]] to speak the native language, [[Late Egyptian]], is why [[Ancient Greek]] (i.e. </ref> इ.स.पूर्व ५८ मध्ये क्लिओपात्रा ही तिचे वडील [[टोलेमी]] निर्वासित असताना त्यांच्यासोबत [[रोम]]<nowiki/>ला गेली, तेव्हा बेरेनिस ४थी हिने तिच्या वडिलांच्या सिंहासनावर दावा केला. इ.स.पूर्व ५५ मध्ये टॉलेमी हा रोमन लष्करी सहाय्याने [[इजिप्त]]<nowiki/>ला परतला तेव्हा बेरेनिस मारली गेली. इ.स.पू. ५१ मध्ये त्याचा मृत्यू झाला तेव्हा क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १३वा यांच्या संयुक्त राजवटीला सुरुवात झाली, परंतु पुढे मतभेदामुळे त्यांचे खुले गृहयुद्ध झाले. [[चित्र:Cleopatra_and_Caesar_by_Jean-Leon-Gerome.jpg|इवलेसे|क्लिओपात्रा आणि सीझर (१८६६), चित्रकार: जीन-लिओन गेरोम]] [[रोमन साम्राज्य|रोमन]] राजकारणी पोम्पी हा [[ज्युलियस सीझर]] (एक रोमन [[हुकुमशाही|हुकूमशहा]]) विरुद्ध फार्सलसची लढाई हरल्यानंतर इजिप्तला पळून गेला. पॉम्पी हा टॉलेमी १२व्याचा सहकारी होता, परंतु टॉलेमी १३वा याने दरबारी लोकांच्या आग्रहास्तव सीझर येण्यापूर्वी आणि [[अलेक्झांड्रिया]]<nowiki/>चा ताबा घेण्यापूर्वी हल्ला करून पोम्पीला मारले. सीझरने नंतर प्रतिस्पर्धी टोलेमी भावंडांशी समेट करण्याचा प्रयत्न केला, परंतु टॉलेमीचा मुख्य सल्लागार असलेल्या पोथीनोस याने सीझरच्या अटी क्लिओपात्राला अनुकूल मानल्या, म्हणून त्याच्या सैन्याने राजवाड्याला वेढा देऊन तिला आणि सीझरला कैद केले. वेढा उठवल्यानंतर लवकरच टॉलेमी १३वा हा [[नाईल]]<nowiki/>च्या लढाईत मरण पावला; क्लिओपात्राची सावत्र बहीण आर्सिनो ४थी हिला वेढा घालण्यात तिच्या भूमिकेसाठी हद्दपार केले गेले. सीझरने क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १४वा यांना संयुक्त राज्यकर्ते घोषित केले. सीझरने क्लिओपात्राशी संबंध ठेवल्याने सीझेरियन नावाचा एक मुलगा जन्माला आला. इ.स.पूर्व ४६ आणि ४४ मध्ये क्लिओपात्रा ही क्लायंट क्वीन म्हणून [[रोम]]<nowiki/>ला गेली, जिथे ती सीझरच्या व्हिलामध्ये राहिली. इ.स.पू.४४ मध्ये सीझरच्या आणि (तिच्या आदेशानुसार) टॉलेमी १४व्याच्या हत्येनंतर, तिने तिचा मुलगा सीझेरियन याला सह-शासक घोषित करून टॉलेमी १५वा असे नाव दिले. [[चित्र:Cleopatra_VII_Philopator,_engraving_by_Élisabeth_Sophie_Chéron_after_a_Hellenistic_medallion,_published_c._1736.jpg|इवलेसे|क्लियोपात्रा फिलोपेटर७वी, एलिजाबेथ सोफी चेरॉन कोरीव काम, प्रकाशित: १७३६]] इ.स.पूर्व ४३-४२ च्या लिबरेटर्सच्या गृहयुद्धात क्लिओपात्राने सीझरचा नातू आणि वारस असलेल्या ऑक्टाव्हियन, मार्क अँटोनी आणि मार्कस एमिलियस लेपिडस यांनी स्थापन केलेल्या द्वितीय रोमन ट्रायमविरेटची बाजू घेतली. इ.स.पूर्व ४१ तारसोस येथे त्यांच्या भेटीनंतर राणीचे अँटनीशी प्रेमसंबंध होते. त्याने आर्सिनोला क्लिओपात्राच्या विनंतीनुसार [[फाशी]] दिली आणि पार्थियन साम्राज्य व आर्मेनियाच्या साम्राज्यावर केलेल्या आक्रमणांदरम्यान निधी आणि लष्करी मदत या दोन्हींसाठी तो क्लिओपात्रावर अधिकाधिक अवलंबून राहिला. अलेक्झांड्रियाच्या देणग्यांनी त्यांची मुले अलेक्झांडर हेलिओस, क्लियोपात्रा सेलेन दुसरी आणि टॉलेमी फिलाडेल्फस यांना अँटोनीच्या अधिकाराखालील विविध प्रदेशांवर राज्यकर्ते म्हणून घोषित केले. ही घटना, त्यांचे लग्न आणि ऑक्टाव्हियनची बहीण ऑक्टाव्हिया मायनर हिच्याशी अँटोनीचा घटस्फोट यांमुळे रोमन साम्राज्याचे अंतिम युद्ध सुरू झाले. ऑक्टाव्हियन युद्धात गुंतला आणि रोमन सिनेटमधील अँटोनीच्या सहकाऱ्यांना इ.स.पूर्व ३२ मध्ये रोममधून पळून जाण्यास भाग पाडले आणि त्याने क्लिओपात्राविरुद्ध युद्ध घोषित केले. इ.स.पू ३१ मध्ये ऍक्टियमच्या लढाईत अँटनी आणि क्लिओपात्रा यांच्या नौदल ताफ्याचा पराभव केल्यानंतर, ऑक्टाव्हियनच्या सैन्याने इ.स.पू. ३० मध्ये इजिप्तवर आक्रमण करून अँटनीचा पराभव केला. त्यानंतर अँटनीने आत्महत्या केली. जेव्हा क्लिओपात्राला समजले की, ऑक्टाव्हियनने तिला रोमन विजयी मिरवणुकीत आणण्याची योजना आखली आहे, तेव्हा तिने [[विष]] प्राशन करून [[आत्महत्या]] केली. परंतु तिचे [[सर्पदंश|सर्पदंशा]]<nowiki/>ने निधन झाले होते, असा लोकप्रिय गैरसमज आहे. [[चित्र:Fresco_of_a_woman_in_profile,_possible_portrait_bust_of_Cleopatra_VII_of_Egypt,_from_the_House_of_the_Orchard_at_Pompeii.jpg|इवलेसे|पोंपेई येथील हाऊस ऑफ द ऑर्चर्डमधील एका महिलेचे फ्रेस्को चित्र. ही महिला कदाचित क्लिओपात्रा असावी. ]] क्लियोपेट्राचा वारसा प्राचीन आणि आधुनिक कलाकृतींमध्ये टिकून आहे. रोमन इतिहासलेखन आणि [[लॅटिन]] कवितांनी या राणीबद्दल सामान्यतः टीकात्मक दृष्टिकोन निर्माण केला, जो नंतरच्या मध्ययुगीन आणि प्रबोधन साहित्यात पसरला. व्हिज्युअल आर्ट्समध्ये तिच्या प्राचीन चित्रणांमध्ये रोमन प्रतिमा, चित्रे आणि शिल्पे, कॅमिओ कोरीव काम आणि काच, टॉलेमिक आणि रोमन नाणे आणि रिलिफ्स यांचा समावेश होतो. प्रबोधन आणि बारोक कलांमध्ये ती [[ऑपेरा]], चित्रे, कविता, शिल्पकला आणि नाट्य नाटकांसह अनेक कलाकृतींचा विषय होती. व्हिक्टोरियन काळापासून ती इजिप्‍टोमॅनियाची पॉप कल्चर आयकॉन बनली आहे. तसेच आधुनिक काळात क्लियोपात्रा ही अप्लायड आणि ललित कला, बर्लेस्क व्यंगचित्र, [[हॉलिवूड|हॉलीवूड]] चित्रपट आणि व्यावसायिक उत्पादनांसाठी ब्रँड प्रतिमांमध्ये दिसत आली आहे. == इतिहास == [[इ.स.पू. ६९]] मध्ये जन्मलेली क्लिओपात्रा [[बारावा टॉलेमी|बाराव्या टॉलेमीची]] कन्या होती. या टॉलेमीचा पूर्वज [[पहिला टॉलेमी]] हा [[अलेक्झांडर द ग्रेट]] याच्या सैन्यात सेनानी होता. हा मॅसोडेनियन सेनानी अलेक्झांडरच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]]चा पहिला टॉलेमी राजा झाला. या राजघराण्याने भाऊ-बहिणींमधील लग्नाची पद्धत वंशशुद्धीच्या कल्पनेने उचलली होती. क्लिओपात्राच्या जन्माच्या वेळी इजिप्त हे अतिशय श्रीमंत राज्य होते. परंतु हे राज्य राजकीयदृष्ट्या अस्थिर असल्यामुळे व शेजारच्या [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्यापुढे]] आपला टिकाव लागणार नाही म्हणून क्लिओपात्राच्या बापाने करार करून [[जुलियस सीझर|सीझर]] आणि पॉंपेईकडून आपला इजिप्तवर राजा म्हणून असलेला अधिकार मान्य करून घेतला होता. याबदल्यात रोमनांनी टॉलेमीकडून प्रचंड रक्कम घेतली. ही रक्कम टॉलेमीने रोमन धनकोंकडून कर्जाऊ घेऊन दिली. या प्रचंड रकमेची परतफेड करणे अवघड होते त्यामुळे त्याच्या राज्यातील नागरिकांना त्याचे हे कृत्य पसंत नसल्याने राज्यात अंतर्गत बंडाळी माजली. या परिस्थितीतच [[इ.स.पू. ५१]] मध्ये टॉलेमीचा मृत्यू झाला. त्याच्या मृत्यूनंतर त्याची १८ वर्षीय कन्या क्लिओपात्रा आणि तिचा धाकटा १० वर्षाचा भाऊ [[तेरावा टॉलेमी]] संयुक्तपणे राज्यावर आले. या राजघराण्यातील परंपरेनुसार हा तिचा धाकटा भाऊ तेरावा टॉलेमी क्लिओपात्राचा नवरा होता. तो आपल्याच हाताखालील एका सेवकाच्या आहारी जाऊन त्याच्या हातातील बाहुले बनला होता. क्लिओपात्राला दूर करून राज्य हातात घेण्याच्या त्यांच्या योजना चालू होत्या. [[रोम]]मध्येही त्याचवेळी सीझर सत्तेवर आला होता. रोमची तिजोरी रिकामी होती त्यासाठी सीझरला इजिप्तकडून वसूली करणे गरजेचे होते म्हणून सीझर [[अलेक्झांड्रिया, इजिप्त|अलेक्झांड्रिया]]ला आला. राज्यातील अंतर्गत बंडाळी आणि भावाची/नवऱ्याची कारस्थाने यातून मार्ग काढण्यासाठी क्लिओपात्राने सीझरची मदत घेतली. यानंतर क्लिओपात्राचे सीझरशी अत्यंत सलोख्याचे संबंध असले तरी रोमविषयी तिच्या मनात भीती होतीच. सीझरच्या खुनाच्या वेळी क्लिओपात्रा रोममध्येच होती. सीझरचे खूनी आणि त्याचे मित्रही या खुनासाठी क्लिओपात्राची मदत मागत होते. तिची सत्ता आणि राज्याचे स्वतंत्र असणे याचा विचार करून तिने त्यावेळी ॲंटोनीला मदत केली. नौका पुरविल्या. पैसा दिला. त्यामुळे साहजिकच क्लिओपात्रा आणि ॲंटोनी यांच्यातही सलोख्याचे संबंध निर्माण झाले. == मृत्यू == क्लिओपात्राचा मृत्यू कशामुळे झाला याचे गूढ अजूनही कायम आहे. मात्र तिने स्वतःच सर्पदंश करून घेऊन आत्महत्या केली असे मानले जाते. क्लिओपात्राचा समकालीन ग्रीक इतिहासकार स्ट्राबो याने आपल्या जिओग्राफीका या पुस्तकातही असाच उल्लेख केलेला आहे. यात तो म्हणतो एक तर क्लिओपात्राने विषारी द्रव्य सेवन केल्याने तिचा मृत्य झाला अथवा तिने स्वतःच्या [[वक्ष|वक्षावर]] सर्पदंश करवून घेतला. हा उपलब्ध स्रोत सर्वात जुना असून व क्लिओपात्राच्या मृत्यूसमयी स्ट्राबो अलेक्झांड्रिीयातच असल्याने हा स्रोत ग्राह्य मानला जातो. या घटनेनंतर साठ वर्षांनी मार्क्स व्हेलिअस पॅटरक्यूलस या [[:वर्ग:रोमन इतिहासकार|रोमन इतिहासकाराने]] कॉम्पेटीशन ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथात व या घटनेच्या १५० वर्षानंतर फ्लोरस या रोमन इतिहासकारानेच लिहिलेल्या एपिटोम ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथातही क्लिओपात्राने सर्पदंश करवून घेऊन [[आत्महत्या]] केल्याचे उल्लेख आहेत. क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर १३० वर्षांनी [[:वर्ग:ग्रीक इतिहासकार|ग्रीक इतिहासकार]] [[प्लुटार्क]] आपल्या लाईफ ऑफ ॲंटोनी मध्ये म्हणतो की, ऑक्टोव्हिअन क्लिओपात्राला शोधण्यात यशस्वी झाला होता आणि त्याने आपल्या सैनिकांना क्लिओपात्राला आत्महत्या करण्यापासून बाजूला करण्याचे आदेशही दिले होते कारण [[रोम]]ला परत गेल्यावर होणाऱ्या विजयी मिरवणूकीत नेऊन त्याला क्लिओपात्राला अपमानित करायचे होते. पण ज्यावेळेस सैनिक तिच्यापर्यंत गेले त्यावेळी क्लिओपात्रा मरून पडली होती व तिच्याजवळ तिच्या दोन दासी आणि अंजीराच्या टोपलीत एक सर्प होता. [[शेक्सपिअर]]नेही आपल्या ॲंटोनी ॲन्ड किलओपात्रा या नाटकात क्लिओपात्राच्या मृत्यूची हीच प्रतिमा कायम ठेवली आहे. अलीकडच्या काळात [[इ.स. २०१०]] मध्ये [[जर्मन]] इतिहासकार ख्रिस्तोफर शाफर याने म्हटले आहे की, क्लिओपात्राचा मृत्यू सर्पदंशाने न होता तो विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झालेला आहे. यासाठी त्याने अनेक ऐतिहासिक पुराव्यांची व विषतज्‍ज्ञांची मदत घेतली. तो म्हणतो ज्या सर्पाच्या दंशाने क्लिओपात्राचा मृत्यू झाला असे म्हटले जाते त्या सर्पाच्या (इजिप्शिअन कोब्रा) दंशाने झटपट आणि विनावेदना मृत्यू येऊ शकत नाही. या सर्पाच्या दंशाने मृ्त्यू येण्यापूर्वी हळूहळू शरीराचे एकक अवयव सुरुवातीला डोळ्यापासून निकामी होऊ लागतात. शाफर आणि विषतज्‍ज्ञ डायट्रीच मेब्स यांनी क्लिओपात्राचा मृत्यू हेमलॉक, वोल्फ्सबेन आणि ओपिअम या विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झाल्याचे म्हटले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://articles.cnn.com/2010-06-30/world/cleopatra.suicide_1_cleopatra-snake-cobra?_s=PM:WORLD | title = पॉइझन, नॉट स्नेक किल्ड क्लिओपात्रा | भाषा = इंग्रजी }}</ref> == चिरस्थान == क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर तिने घेतलेल्या चिरविश्रांतीचे ठिकाण शोधण्याचे आत्तापर्यंत अनेकांनी प्रयत्‍न केले आहेत. प्रसिद्ध इजिप्शियन पुरातत्त्वज्ञ डॉ. झही हवास आणि [[डॉमिनिकन प्रजासत्ताक|डॉमिनीकन रिपब्लिक]]ची पुरातत्त्वज्ञ डॉ. कॅथलिन मार्टीनेझ यांनी अलिक्झांड्रियाच्या पश्चिमेला ५० किलोमीटर अंतरावर असणाऱ्या तापोसिरीस मॅग्ना या मंदिरातच ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची चिरविश्रांतीस्थाने आहेत असा दावा केला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.nationalgeographic.com/news/2009/04/photogalleries/cleopatra-tomb-pictures/ | title = क्लिओपात्राज टॉम्ब साईट डिस्कव्हर्ड | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =२० एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =नॅशनल जिओग्राफिक | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> प्लुटार्कने उल्लेख केल्याप्रमाणे ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची दफने जवळजवळच आहेत या मतांचा त्यांनी आधार घेतला. हे तापोसिरीस मॅग्ना मंदिर ओरीसिस या देवतेचे असून तिला राक्षसाने मारून तिचे चौदा तुकडे इजिप्तच्या भूमीत फेकून दिले होते. हे ओरीसिसचे चौदा तुकडे जिथे जिथे पडले त्या त्या ठिकाणी इजिप्तमध्ये ही ओरीसिसची मंदिरे आहेत. त्यापैकीच तापोसिरीस मॅग्ना हे एक आहे. या मंदिराचे उत्खनन करतेवेळी डॉ. झही आणि मार्टिनेझ यांना त्या ठिकाणी अलेक्झांडर द ग्रेट याचे एक नाणे आणि क्लिओपात्राच्या चेहऱ्याचा मुखवटा सापडला आणि त्यावरून हे मंदिर चौथ्या टॉलेमीच्या काळात २००० वर्षांपूर्वी बांधले गेले असल्याचे त्यांनी सिद्ध केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.bbc.co.uk/2/hi/8000978.stm | title = डिग मे रिव्हील क्लिओपात्राज टॉम्ब | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =१५ एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =[[बी.बी.सी.|बीबीसी न्यूज]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> या पुरातत्त्ववेत्त्यांनी रडारचा वापर करून या मंदिरात खाली २५ ते ३० मीटर खोलीवर तीन ठिकाणे शोधली. त्यांपैकी एका ठिकाणी क्लिओपात्राचे दफन झालेले असू शकते अशी शक्यता वर्तवली आहे. == इतर == * क्लिओपात्रा आपल्या सौंदर्य रक्षणासाठी गाढवीच्या दुधाने आंघोळ करीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://tarunbharat.net/ftp/e-paper/2011-10-04/mpage3_20111004.htm | title = रूपवतींच्या सौंदर्याचे हे आहे रहस्य | भाषा = मराठी | दिनांक =४ ऑक्टोबर, २०११ | प्रकाशक =[[तरूण भारत]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * क्लिओपात्रा कारमाइन बीटल्सपासून बनवलेला लाल रंग ओठांचे सौंदर्य खुलविण्यासाठी वापरीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=173909:2011-08-01-16-02-18&catid=61:2009-07-20-04-02-48&Itemid=74 | title = अर्थवेध:लिपस्टिक | भाषा = मराठी | दिनांक =२ ऑगस्ट, २०११ | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * आस्प जातीच्या सर्पाच्या दंशाने चटकन मृत्यू येतो याची खात्री करून घेण्यासाठी क्लिओपात्रा राणीने प्रथम तिच्या गुलामांवर प्रयोग केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://www.marathivishwakosh.in/index.php?option=com_content&view=article&id=4539%3A2010-11-15-06-28-12&catid=2&Itemid=3 | title = आमापन, जैव (मराठी विश्वकोश, खंड २) | भाषा = मराठी | दिनांक = | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> == वंशावळ == {{वंशावली/प्रारंभ}} {{वंशावली | |PTOLEMY5|~|y|~|CLEO1|PTOLEMY5=पाचवा टॉलेमी, एपिफेन्स|CLEO1=इजिप्तची पहिली क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |,|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|.}} {{वंशावली | | |PTOLEMY8|7| |PTOLEMY6|~|y|~|CLEO2|PTOLEMY8=आठवा टॉलेमी, फिस्कॉन|PTOLEMY6=सहावा टॉलेमी फिलोपेटर|CLEO2=इजिप्तची दुसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | |:| | | | | |!}} {{वंशावली | | | | | |L|~|~|y|~|CLEO3|CLEO3=इजिप्तची तिसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | |,|-|-|-|v|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|-|.| }} {{वंशावली |PTOLEMY10|7| |CLEOSELENE|~|y|~|PTOLEMY9|~|y|~|CLEO4|PTOLEMY10=दहावा टॉलेमी|CLEOSELENE=पहिली क्लिओपात्रा सेलेनी|PTOLEMY9=दहावा टॉलेमी, लाथायरॉस|CLEO4=इजिप्तची चौथी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |:| | | | | |!| | | | | |!}} {{वंशावली | | | |L|~|~|y|~|BERENICE3| | |F|PTOLEMY12|BERENICE3=इजिप्तची तिसरी बेरेनाईस|PTOLEMY12=बारावा टॉलेमी, आउलेट्स}} {{वंशावली | | | | | | |!| | | | | | |:}} {{वंशावली | | | | | |CLEO5|~|~|y|~|~|J|CLEO5=इजिप्तची पाचवी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | | | | | |CLEO7|CLEO7='''क्लिओपात्रा'''}} {{वंशावली/अंत}} ==क्लिओपात्रावरील पुस्तके== * क्लिओपात्रा (कादंवरी, सन २०२०पर्यंत ७ आवृत्त्या, लेखक [[संजय सोनवणी]]) * क्लिओपात्रा (व्यक्तिचित्रण, लेखिका - अलका रोडे) == क्लियोपेट्रावर आधारित चित्रपट आणि टीव्ही मालिकांची यादी == * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९०८ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९१३ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९५९ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९७२ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (1974 टीव्ही नाटक) * अँटनी आणि क्लियोपात्रा (२०१५ चित्रपट) * बीबीसी टेलिव्हिजन शेक्सपियर * क्लियोपेट्रा (१९१७ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1934 चित्रपट) * क्लियोपात्रा (१९६३ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1970 चित्रपट) * क्लियोपेट्राचा दुसरा पती * कन्नकी (चित्रपट) * रेड नोटीस * झुल्फिकार (चित्रपट) == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} <references group="note" /> == बाह्यदुवे == * {{इन आउर टाईम|क्लिओपात्रा|b00w7clj|Cleopatra}} [[वर्ग:इजिप्तचा इतिहास]] sftp0mlyb0w129q6t06ri3q6yqss8b3 2143579 2143557 2022-08-06T16:57:30Z संतोष गोरे 135680 [[Special:Contributions/2409:4042:4CBE:6A19:0:0:878B:2D08|2409:4042:4CBE:6A19:0:0:878B:2D08]] ([[User talk:2409:4042:4CBE:6A19:0:0:878B:2D08|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:अमर राऊत|अमर राऊत]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty|name={{लेखनाव}}|image=Kleopatra-VII.-Altes-Museum-Berlin1.jpg|alt=Photograph of an ancient Roman marble sculpture of Cleopatra VII's head as displayed at the Altes Museum in Berlin|caption=बर्लिन क्लियोपेट्रा ही रोमन शिल्पाकृती. रॉयल डायडेम परिधान केलेले हे शिल्प इ.स.पू. १ल्या शतकाच्या मध्यभागी (तिच्या रोमला भेटींच्या वेळी ४६-४४ इ.स.पू.), इटालियन व्हिलामध्ये सापडले आणि आता जर्मनीच्या संग्रहालयात आहे. {{sfnp|Raia|Sebesta|2017}}{{sfnp|Sabino|Gross-Diaz|2016|}}{{sfnp|Grout|2017b|}}<ref group="note">For further validation about the [[commons:Category:Bust of Cleopatra VII in the Altes Museum Berlin|Berlin Cleopatra]], see {{harvtxt|Pina Polo|2013|pp=184–186}}, {{harvtxt|Roller|2010|pp=54, 174–175}}, {{harvtxt|Jones|2006|p=33}}, and {{harvtxt|Hölbl|2001|p=234}}.</ref>|succession=टोलेमिक राज्याची राणी|reign=इ.स.पूर्व ५१–३० (२१ वर्षे) {{sfnp|Burstein|2004|pp=xx–xxiii, 155}}|reign-type=क्लिओपात्राचे राज्य|predecessor=टोलेमी आउलेटस १२वा|regent={{unbulleted list| टोलेमी आउलेटस १२वा| टोलेमी थिओस फिलोपेतर १३वा | टोलेमी फिलोपेतर १५वा | टोलेमी सिझेरियन १५वा}}|reg-type=सह-शासक|successor=टोलेमी सिझेरियन १५वा<ref group="note" name="Reign of Caesarion"/>|full name=क्लिओपात्रा थिआ फिलोपेटर ७वी|spouse={{unbulleted list| टोलेमी थिओस फिलोपेटर १३वा | टोलेमी १५वा|मार्क अँटनी}}|issue={{unbulleted list| सिझेरियन |अलेक्झांडर हेलिओस| क्लिओपात्रा सेलेन दुसरा |टोलेमी फिलाडेल्फस (क्लिओपात्राचा मुलगा)| टोलेमी फिलापेडस Philadelphus}}|dynasty=टोलेम|father=टोलेमी आउलेटस १२वा|mother=कदाचित क्लिओपात्रा ट्रायफेना ६वी <ref group="note" name="cleopatra v or vi" />|birth_date=इ.स.पूर्व ६९|birth_place=[[अलेक्झांड्रिया]], टोलेमिक राज्य|death_date=इ.स.पूर्व १२ ऑगस्ट ३० (वय. ३९)<ref>{{harvtxt|Skeat|1953|pp=98–100}}.</ref>|death_place=[[अलेक्झांड्रिया]], रोमकालीन [[इजिप्त]]|place of burial=टोम्ब ऑफ अँटनी अँड क्लिओपात्रा<br />(कदाचित इजिप्त)}} '''क्लिओपात्रा फिलोपातोर''' '''७वी''' (इ.स. पूर्व ६९ - १२ ऑगस्ट ३०{{Sfnp|Hölbl|2001|p=231}}) ही [[प्राचीन इजिप्त संस्कृती|इजिप्तच्या]] [[टॉलेमिक साम्राज्य|टॉलेमिक राज्याची]] राणी आणि या राज्याची शेवटची सक्रिय शासक होती. क्लिओपात्रा ही टॉलेमी सॉटर पहिला (टॉलेमिक राजवंशाचा संस्थापक व [[ग्रीक]] सेनापती) आणि [[अलेक्झांडर द ग्रेट]] यांची वंशज होती. <ref group="note">{{Harvard citation text|Southern|2009|p=43}} writes about [[टोलेमी|Ptolemy I Soter]]: "The Ptolemaic dynasty, of which Cleopatra was the last representative, was founded at the end of the fourth century BC. </ref> तिच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]] हा [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्याचा]] [[इजिप्त (रोमन प्रांत)|एक प्रांत]] बनला. <ref group="note" name="Grant Hellenistic period explanation">{{Harvard citation text|Grant|1972|pp=5–6}} notes that the Hellenistic period, beginning with the reign of Alexander the Great, came to an end with the death of Cleopatra in 30 BC. </ref> क्लिओपात्राची मूळ भाषा कोइन ग्रीक होती आणि इजिप्शियन भाषा शिकणारी ती एकमेव टॉलेमिक शासक होती. <ref group="note" name="languages">The refusal of [[Ptolemaic rulers]] to speak the native language, [[Late Egyptian]], is why [[Ancient Greek]] (i.e. </ref> इ.स.पूर्व ५८ मध्ये क्लिओपात्रा ही तिचे वडील [[टोलेमी]] निर्वासित असताना त्यांच्यासोबत [[रोम]]<nowiki/>ला गेली, तेव्हा बेरेनिस ४थी हिने तिच्या वडिलांच्या सिंहासनावर दावा केला. इ.स.पूर्व ५५ मध्ये टॉलेमी हा रोमन लष्करी सहाय्याने [[इजिप्त]]<nowiki/>ला परतला तेव्हा बेरेनिस मारली गेली. इ.स.पू. ५१ मध्ये त्याचा मृत्यू झाला तेव्हा क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १३वा यांच्या संयुक्त राजवटीला सुरुवात झाली, परंतु पुढे मतभेदामुळे त्यांचे खुले गृहयुद्ध झाले. [[चित्र:Cleopatra_and_Caesar_by_Jean-Leon-Gerome.jpg|इवलेसे|क्लिओपात्रा आणि सीझर (१८६६), चित्रकार: जीन-लिओन गेरोम]] [[रोमन साम्राज्य|रोमन]] राजकारणी पोम्पी हा [[ज्युलियस सीझर]] (एक रोमन [[हुकुमशाही|हुकूमशहा]]) विरुद्ध फार्सलसची लढाई हरल्यानंतर इजिप्तला पळून गेला. पॉम्पी हा टॉलेमी १२व्याचा सहकारी होता, परंतु टॉलेमी १३वा याने दरबारी लोकांच्या आग्रहास्तव सीझर येण्यापूर्वी आणि [[अलेक्झांड्रिया]]<nowiki/>चा ताबा घेण्यापूर्वी हल्ला करून पोम्पीला मारले. सीझरने नंतर प्रतिस्पर्धी टोलेमी भावंडांशी समेट करण्याचा प्रयत्न केला, परंतु टॉलेमीचा मुख्य सल्लागार असलेल्या पोथीनोस याने सीझरच्या अटी क्लिओपात्राला अनुकूल मानल्या, म्हणून त्याच्या सैन्याने राजवाड्याला वेढा देऊन तिला आणि सीझरला कैद केले. वेढा उठवल्यानंतर लवकरच टॉलेमी १३वा हा [[नाईल]]<nowiki/>च्या लढाईत मरण पावला; क्लिओपात्राची सावत्र बहीण आर्सिनो ४थी हिला वेढा घालण्यात तिच्या भूमिकेसाठी हद्दपार केले गेले. सीझरने क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १४वा यांना संयुक्त राज्यकर्ते घोषित केले. सीझरने क्लिओपात्राशी संबंध ठेवल्याने सीझेरियन नावाचा एक मुलगा जन्माला आला. इ.स.पूर्व ४६ आणि ४४ मध्ये क्लिओपात्रा ही क्लायंट क्वीन म्हणून [[रोम]]<nowiki/>ला गेली, जिथे ती सीझरच्या व्हिलामध्ये राहिली. इ.स.पू.४४ मध्ये सीझरच्या आणि (तिच्या आदेशानुसार) टॉलेमी १४व्याच्या हत्येनंतर, तिने तिचा मुलगा सीझेरियन याला सह-शासक घोषित करून टॉलेमी १५वा असे नाव दिले. [[चित्र:Cleopatra_VII_Philopator,_engraving_by_Élisabeth_Sophie_Chéron_after_a_Hellenistic_medallion,_published_c._1736.jpg|इवलेसे|क्लियोपात्रा फिलोपेटर७वी, एलिजाबेथ सोफी चेरॉन कोरीव काम, प्रकाशित: १७३६]] इ.स.पूर्व ४३-४२ च्या लिबरेटर्सच्या गृहयुद्धात क्लिओपात्राने सीझरचा नातू आणि वारस असलेल्या ऑक्टाव्हियन, मार्क अँटोनी आणि मार्कस एमिलियस लेपिडस यांनी स्थापन केलेल्या द्वितीय रोमन ट्रायमविरेटची बाजू घेतली. इ.स.पूर्व ४१ तारसोस येथे त्यांच्या भेटीनंतर राणीचे अँटनीशी प्रेमसंबंध होते. त्याने आर्सिनोला क्लिओपात्राच्या विनंतीनुसार [[फाशी]] दिली आणि पार्थियन साम्राज्य व आर्मेनियाच्या साम्राज्यावर केलेल्या आक्रमणांदरम्यान निधी आणि लष्करी मदत या दोन्हींसाठी तो क्लिओपात्रावर अधिकाधिक अवलंबून राहिला. अलेक्झांड्रियाच्या देणग्यांनी त्यांची मुले अलेक्झांडर हेलिओस, क्लियोपात्रा सेलेन दुसरी आणि टॉलेमी फिलाडेल्फस यांना अँटोनीच्या अधिकाराखालील विविध प्रदेशांवर राज्यकर्ते म्हणून घोषित केले. ही घटना, त्यांचे लग्न आणि ऑक्टाव्हियनची बहीण ऑक्टाव्हिया मायनर हिच्याशी अँटोनीचा घटस्फोट यांमुळे रोमन साम्राज्याचे अंतिम युद्ध सुरू झाले. ऑक्टाव्हियन युद्धात गुंतला आणि रोमन सिनेटमधील अँटोनीच्या सहकाऱ्यांना इ.स.पूर्व ३२ मध्ये रोममधून पळून जाण्यास भाग पाडले आणि त्याने क्लिओपात्राविरुद्ध युद्ध घोषित केले. इ.स.पू ३१ मध्ये ऍक्टियमच्या लढाईत अँटनी आणि क्लिओपात्रा यांच्या नौदल ताफ्याचा पराभव केल्यानंतर, ऑक्टाव्हियनच्या सैन्याने इ.स.पू. ३० मध्ये इजिप्तवर आक्रमण करून अँटनीचा पराभव केला. त्यानंतर अँटनीने आत्महत्या केली. जेव्हा क्लिओपात्राला समजले की, ऑक्टाव्हियनने तिला रोमन विजयी मिरवणुकीत आणण्याची योजना आखली आहे, तेव्हा तिने [[विष]] प्राशन करून [[आत्महत्या]] केली. परंतु तिचे [[सर्पदंश|सर्पदंशा]]<nowiki/>ने निधन झाले होते, असा लोकप्रिय गैरसमज आहे. [[चित्र:Fresco_of_a_woman_in_profile,_possible_portrait_bust_of_Cleopatra_VII_of_Egypt,_from_the_House_of_the_Orchard_at_Pompeii.jpg|इवलेसे|पोंपेई येथील हाऊस ऑफ द ऑर्चर्डमधील एका महिलेचे फ्रेस्को चित्र. ही महिला कदाचित क्लिओपात्रा असावी. ]] क्लियोपेट्राचा वारसा प्राचीन आणि आधुनिक कलाकृतींमध्ये टिकून आहे. रोमन इतिहासलेखन आणि [[लॅटिन]] कवितांनी या राणीबद्दल सामान्यतः टीकात्मक दृष्टिकोन निर्माण केला, जो नंतरच्या मध्ययुगीन आणि प्रबोधन साहित्यात पसरला. व्हिज्युअल आर्ट्समध्ये तिच्या प्राचीन चित्रणांमध्ये रोमन प्रतिमा, चित्रे आणि शिल्पे, कॅमिओ कोरीव काम आणि काच, टॉलेमिक आणि रोमन नाणे आणि रिलिफ्स यांचा समावेश होतो. प्रबोधन आणि बारोक कलांमध्ये ती [[ऑपेरा]], चित्रे, कविता, शिल्पकला आणि नाट्य नाटकांसह अनेक कलाकृतींचा विषय होती. व्हिक्टोरियन काळापासून ती इजिप्‍टोमॅनियाची पॉप कल्चर आयकॉन बनली आहे. तसेच आधुनिक काळात क्लियोपात्रा ही अप्लायड आणि ललित कला, बर्लेस्क व्यंगचित्र, [[हॉलिवूड|हॉलीवूड]] चित्रपट आणि व्यावसायिक उत्पादनांसाठी ब्रँड प्रतिमांमध्ये दिसत आली आहे. == इतिहास == [[इ.स.पू. ६९]] मध्ये जन्मलेली क्लिओपात्रा [[बारावा टॉलेमी|बाराव्या टॉलेमीची]] कन्या होती. या टॉलेमीचा पूर्वज [[पहिला टॉलेमी]] हा [[अलेक्झांडर द ग्रेट]] याच्या सैन्यात सेनानी होता. हा मॅसोडेनियन सेनानी अलेक्झांडरच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]]चा पहिला टॉलेमी राजा झाला. या राजघराण्याने भाऊ-बहिणींमधील लग्नाची पद्धत वंशशुद्धीच्या कल्पनेने उचलली होती. क्लिओपात्राच्या जन्माच्या वेळी इजिप्त हे अतिशय श्रीमंत राज्य होते. परंतु हे राज्य राजकीयदृष्ट्या अस्थिर असल्यामुळे व शेजारच्या [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्यापुढे]] आपला टिकाव लागणार नाही म्हणून क्लिओपात्राच्या बापाने करार करून [[जुलियस सीझर|सीझर]] आणि पॉंपेईकडून आपला इजिप्तवर राजा म्हणून असलेला अधिकार मान्य करून घेतला होता. याबदल्यात रोमनांनी टॉलेमीकडून प्रचंड रक्कम घेतली. ही रक्कम टॉलेमीने रोमन धनकोंकडून कर्जाऊ घेऊन दिली. या प्रचंड रकमेची परतफेड करणे अवघड होते त्यामुळे त्याच्या राज्यातील नागरिकांना त्याचे हे कृत्य पसंत नसल्याने राज्यात अंतर्गत बंडाळी माजली. या परिस्थितीतच [[इ.स.पू. ५१]] मध्ये टॉलेमीचा मृत्यू झाला. त्याच्या मृत्यूनंतर त्याची १८ वर्षीय कन्या क्लिओपात्रा आणि तिचा धाकटा १० वर्षाचा भाऊ [[तेरावा टॉलेमी]] संयुक्तपणे राज्यावर आले. या राजघराण्यातील परंपरेनुसार हा तिचा धाकटा भाऊ तेरावा टॉलेमी क्लिओपात्राचा नवरा होता. तो आपल्याच हाताखालील एका सेवकाच्या आहारी जाऊन त्याच्या हातातील बाहुले बनला होता. क्लिओपात्राला दूर करून राज्य हातात घेण्याच्या त्यांच्या योजना चालू होत्या. [[रोम]]मध्येही त्याचवेळी सीझर सत्तेवर आला होता. रोमची तिजोरी रिकामी होती त्यासाठी सीझरला इजिप्तकडून वसूली करणे गरजेचे होते म्हणून सीझर [[अलेक्झांड्रिया, इजिप्त|अलेक्झांड्रिया]]ला आला. राज्यातील अंतर्गत बंडाळी आणि भावाची/नवऱ्याची कारस्थाने यातून मार्ग काढण्यासाठी क्लिओपात्राने सीझरची मदत घेतली. यानंतर क्लिओपात्राचे सीझरशी अत्यंत सलोख्याचे संबंध असले तरी रोमविषयी तिच्या मनात भीती होतीच. सीझरच्या खुनाच्या वेळी क्लिओपात्रा रोममध्येच होती. सीझरचे खूनी आणि त्याचे मित्रही या खुनासाठी क्लिओपात्राची मदत मागत होते. तिची सत्ता आणि राज्याचे स्वतंत्र असणे याचा विचार करून तिने त्यावेळी ॲंटोनीला मदत केली. नौका पुरविल्या. पैसा दिला. त्यामुळे साहजिकच क्लिओपात्रा आणि ॲंटोनी यांच्यातही सलोख्याचे संबंध निर्माण झाले. == मृत्यू == क्लिओपात्राचा मृत्यू कशामुळे झाला याचे गूढ अजूनही कायम आहे. मात्र तिने स्वतःच सर्पदंश करून घेऊन आत्महत्या केली असे मानले जाते. क्लिओपात्राचा समकालीन ग्रीक इतिहासकार स्ट्राबो याने आपल्या जिओग्राफीका या पुस्तकातही असाच उल्लेख केलेला आहे. यात तो म्हणतो एक तर क्लिओपात्राने विषारी द्रव्य सेवन केल्याने तिचा मृत्य झाला अथवा तिने स्वतःच्या [[वक्ष|वक्षावर]] सर्पदंश करवून घेतला. हा उपलब्ध स्रोत सर्वात जुना असून व क्लिओपात्राच्या मृत्यूसमयी स्ट्राबो अलेक्झांड्रिीयातच असल्याने हा स्रोत ग्राह्य मानला जातो. या घटनेनंतर साठ वर्षांनी मार्क्स व्हेलिअस पॅटरक्यूलस या [[:वर्ग:रोमन इतिहासकार|रोमन इतिहासकाराने]] कॉम्पेटीशन ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथात व या घटनेच्या १५० वर्षानंतर फ्लोरस या रोमन इतिहासकारानेच लिहिलेल्या एपिटोम ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथातही क्लिओपात्राने सर्पदंश करवून घेऊन [[आत्महत्या]] केल्याचे उल्लेख आहेत. क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर १३० वर्षांनी [[:वर्ग:ग्रीक इतिहासकार|ग्रीक इतिहासकार]] [[प्लुटार्क]] आपल्या लाईफ ऑफ ॲंटोनी मध्ये म्हणतो की, ऑक्टोव्हिअन क्लिओपात्राला शोधण्यात यशस्वी झाला होता आणि त्याने आपल्या सैनिकांना क्लिओपात्राला आत्महत्या करण्यापासून बाजूला करण्याचे आदेशही दिले होते कारण [[रोम]]ला परत गेल्यावर होणाऱ्या विजयी मिरवणूकीत नेऊन त्याला क्लिओपात्राला अपमानित करायचे होते. पण ज्यावेळेस सैनिक तिच्यापर्यंत गेले त्यावेळी क्लिओपात्रा मरून पडली होती व तिच्याजवळ तिच्या दोन दासी आणि अंजीराच्या टोपलीत एक सर्प होता. [[शेक्सपिअर]]नेही आपल्या ॲंटोनी ॲन्ड किलओपात्रा या नाटकात क्लिओपात्राच्या मृत्यूची हीच प्रतिमा कायम ठेवली आहे. अलीकडच्या काळात [[इ.स. २०१०]] मध्ये [[जर्मन]] इतिहासकार ख्रिस्तोफर शाफर याने म्हटले आहे की, क्लिओपात्राचा मृत्यू सर्पदंशाने न होता तो विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झालेला आहे. यासाठी त्याने अनेक ऐतिहासिक पुराव्यांची व विषतज्‍ज्ञांची मदत घेतली. तो म्हणतो ज्या सर्पाच्या दंशाने क्लिओपात्राचा मृत्यू झाला असे म्हटले जाते त्या सर्पाच्या (इजिप्शिअन कोब्रा) दंशाने झटपट आणि विनावेदना मृत्यू येऊ शकत नाही. या सर्पाच्या दंशाने मृ्त्यू येण्यापूर्वी हळूहळू शरीराचे एकक अवयव सुरुवातीला डोळ्यापासून निकामी होऊ लागतात. शाफर आणि विषतज्‍ज्ञ डायट्रीच मेब्स यांनी क्लिओपात्राचा मृत्यू हेमलॉक, वोल्फ्सबेन आणि ओपिअम या विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झाल्याचे म्हटले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://articles.cnn.com/2010-06-30/world/cleopatra.suicide_1_cleopatra-snake-cobra?_s=PM:WORLD | title = पॉइझन, नॉट स्नेक किल्ड क्लिओपात्रा | भाषा = इंग्रजी }}</ref> == चिरस्थान == क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर तिने घेतलेल्या चिरविश्रांतीचे ठिकाण शोधण्याचे आत्तापर्यंत अनेकांनी प्रयत्‍न केले आहेत. प्रसिद्ध इजिप्शियन पुरातत्त्वज्ञ डॉ. झही हवास आणि [[डॉमिनिकन प्रजासत्ताक|डॉमिनीकन रिपब्लिक]]ची पुरातत्त्वज्ञ डॉ. कॅथलिन मार्टीनेझ यांनी अलिक्झांड्रियाच्या पश्चिमेला ५० किलोमीटर अंतरावर असणाऱ्या तापोसिरीस मॅग्ना या मंदिरातच ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची चिरविश्रांतीस्थाने आहेत असा दावा केला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.nationalgeographic.com/news/2009/04/photogalleries/cleopatra-tomb-pictures/ | title = क्लिओपात्राज टॉम्ब साईट डिस्कव्हर्ड | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =२० एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =नॅशनल जिओग्राफिक | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> प्लुटार्कने उल्लेख केल्याप्रमाणे ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची दफने जवळजवळच आहेत या मतांचा त्यांनी आधार घेतला. हे तापोसिरीस मॅग्ना मंदिर ओरीसिस या देवतेचे असून तिला राक्षसाने मारून तिचे चौदा तुकडे इजिप्तच्या भूमीत फेकून दिले होते. हे ओरीसिसचे चौदा तुकडे जिथे जिथे पडले त्या त्या ठिकाणी इजिप्तमध्ये ही ओरीसिसची मंदिरे आहेत. त्यापैकीच तापोसिरीस मॅग्ना हे एक आहे. या मंदिराचे उत्खनन करतेवेळी डॉ. झही आणि मार्टिनेझ यांना त्या ठिकाणी अलेक्झांडर द ग्रेट याचे एक नाणे आणि क्लिओपात्राच्या चेहऱ्याचा मुखवटा सापडला आणि त्यावरून हे मंदिर चौथ्या टॉलेमीच्या काळात २००० वर्षांपूर्वी बांधले गेले असल्याचे त्यांनी सिद्ध केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.bbc.co.uk/2/hi/8000978.stm | title = डिग मे रिव्हील क्लिओपात्राज टॉम्ब | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =१५ एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =[[बी.बी.सी.|बीबीसी न्यूज]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> या पुरातत्त्ववेत्त्यांनी रडारचा वापर करून या मंदिरात खाली २५ ते ३० मीटर खोलीवर तीन ठिकाणे शोधली. त्यांपैकी एका ठिकाणी क्लिओपात्राचे दफन झालेले असू शकते अशी शक्यता वर्तवली आहे. == इतर == * क्लिओपात्रा आपल्या सौंदर्य रक्षणासाठी गाढवीच्या दुधाने आंघोळ करीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://tarunbharat.net/ftp/e-paper/2011-10-04/mpage3_20111004.htm | title = रूपवतींच्या सौंदर्याचे हे आहे रहस्य | भाषा = मराठी | दिनांक =४ ऑक्टोबर, २०११ | प्रकाशक =[[तरूण भारत]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * क्लिओपात्रा कारमाइन बीटल्सपासून बनवलेला लाल रंग ओठांचे सौंदर्य खुलविण्यासाठी वापरीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=173909:2011-08-01-16-02-18&catid=61:2009-07-20-04-02-48&Itemid=74 | title = अर्थवेध:लिपस्टिक | भाषा = मराठी | दिनांक =२ ऑगस्ट, २०११ | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * आस्प जातीच्या सर्पाच्या दंशाने चटकन मृत्यू येतो याची खात्री करून घेण्यासाठी क्लिओपात्रा राणीने प्रथम तिच्या गुलामांवर प्रयोग केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://www.marathivishwakosh.in/index.php?option=com_content&view=article&id=4539%3A2010-11-15-06-28-12&catid=2&Itemid=3 | title = आमापन, जैव (मराठी विश्वकोश, खंड २) | भाषा = मराठी | दिनांक = | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> == वंशावळ == {{वंशावली/प्रारंभ}} {{वंशावली | |PTOLEMY5|~|y|~|CLEO1|PTOLEMY5=पाचवा टॉलेमी, एपिफेन्स|CLEO1=इजिप्तची पहिली क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |,|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|.}} {{वंशावली | | |PTOLEMY8|7| |PTOLEMY6|~|y|~|CLEO2|PTOLEMY8=आठवा टॉलेमी, फिस्कॉन|PTOLEMY6=सहावा टॉलेमी फिलोपेटर|CLEO2=इजिप्तची दुसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | |:| | | | | |!}} {{वंशावली | | | | | |L|~|~|y|~|CLEO3|CLEO3=इजिप्तची तिसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | |,|-|-|-|v|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|-|.| }} {{वंशावली |PTOLEMY10|7| |CLEOSELENE|~|y|~|PTOLEMY9|~|y|~|CLEO4|PTOLEMY10=दहावा टॉलेमी|CLEOSELENE=पहिली क्लिओपात्रा सेलेनी|PTOLEMY9=दहावा टॉलेमी, लाथायरॉस|CLEO4=इजिप्तची चौथी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |:| | | | | |!| | | | | |!}} {{वंशावली | | | |L|~|~|y|~|BERENICE3| | |F|PTOLEMY12|BERENICE3=इजिप्तची तिसरी बेरेनाईस|PTOLEMY12=बारावा टॉलेमी, आउलेट्स}} {{वंशावली | | | | | | |!| | | | | | |:}} {{वंशावली | | | | | |CLEO5|~|~|y|~|~|J|CLEO5=इजिप्तची पाचवी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | | | | | |CLEO7|CLEO7='''क्लिओपात्रा'''}} {{वंशावली/अंत}} ==क्लिओपात्रावरील पुस्तके== * क्लिओपात्रा (कादंवरी, सन २०२०पर्यंत ७ आवृत्त्या, लेखक [[संजय सोनवणी]]) * क्लिओपात्रा (व्यक्तिचित्रण, लेखिका - अलका रोडे) == क्लियोपेट्रावर आधारित चित्रपट आणि टीव्ही मालिकांची यादी == * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९०८ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९१३ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९५९ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९७२ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (1974 टीव्ही नाटक) * अँटनी आणि क्लियोपात्रा (२०१५ चित्रपट) * बीबीसी टेलिव्हिजन शेक्सपियर * क्लियोपेट्रा (१९१७ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1934 चित्रपट) * क्लियोपात्रा (१९६३ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1970 चित्रपट) * क्लियोपेट्राचा दुसरा पती * कन्नकी (चित्रपट) * रेड नोटीस * झुल्फिकार (चित्रपट) == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} <references group="note" /> == बाह्यदुवे == * {{इन आउर टाईम|क्लिओपात्रा|b00w7clj|Cleopatra}} [[वर्ग:इजिप्तचा इतिहास]] ijoe71wl4erb5sodqb21xs8idzsriji 0 88148 2143682 2010214 2022-08-07T05:09:17Z अभय नातू 206 पहिले वाक्य wikitext text/x-wiki '''विंडोज लाइव्ह मेल''' ही [[मायक्रोसॉफ्ट कॉर्पोरेशन|मायक्रोसॉफ्ट]]ने तयार केलेली विपत्र व्यवस्थापन प्रणाली होती. {{विस्तार}} {{विंडोज लाइव्ह}} r91pqgfiidrhwk2mgnn82a9bzw0pzm9 0 93617 2143698 1752335 2022-08-07T05:22:23Z अभय नातू 206 शुद्धलेखन wikitext text/x-wiki '''केन अँड एबेल''' हे [[इंग्लिश भाषा|इंग्लिश]] लेखक [[जेफ्री आर्चर]] यांचे १९८० मधील पुस्तक आहे. {{विस्तार}} ==हे सुद्धा पहा== * [[द प्रॉडिगल डॉटर]] [[वर्ग:जेफ्री आर्चर यांचे साहित्य]] t8ofveg4dehdfq8mg6fjfa1voi0inmu 1 99565 2143564 812581 2022-08-06T16:08:33Z 2409:4042:2C95:EC58:0:0:8C08:1A0D /* चामोर्शीचे पुलिस अधिकारी */ नवीन विभाग wikitext text/x-wiki == चामोर्शीचे पुलिस अधिकारी == चामोर्शी [[विशेष:योगदान/2409:4042:2C95:EC58:0:0:8C08:1A0D|2409:4042:2C95:EC58:0:0:8C08:1A0D]] २१:३८, ६ ऑगस्ट २०२२ (IST) lvg1pp0r1wcyhin19g32mndjjuug751 2143596 2143564 2022-08-06T18:21:36Z 49.32.229.254 या पानावरील सगळा मजकूर काढला wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 3 105926 2143558 904315 2022-08-06T15:39:45Z Cabayi 51135 Cabayi ने लेख [[सदस्य चर्चा:Amel.Rekic]] वरुन [[सदस्य चर्चा:Bojcik991]] ला हलविला: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Amel.Rekic|Amel.Rekic]]" to "[[Special:CentralAuth/Bojcik991|Bojcik991]]" wikitext text/x-wiki {{स्वागत}} 6tmpim0dou1zu3xx6d3rdhzgmbkti17 0 125775 2143684 993976 2022-08-07T05:12:55Z अभय नातू 206 माहिती wikitext text/x-wiki '''टाटा व्हेन्चर''' हे [[टाटा मोटर्स]] या कंपनीचे मिनीव्हॅन प्रकारचे वाहन आहे. हे तीन किंवा चार दाराचे असून यात ५ ते ८ आसने असतात. [[वर्ग:टाटाची वाहने]] f6qbg1qy4zxstotbv26boh4jvjiyoo9 0 126091 2143590 1940240 2022-08-06T17:46:17Z अभय नातू 206 माहिती wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''१८८९ विश्व बुद्धिबळ अजिंक्यपद स्पर्धा''' ही [[विल्हेल्म श्टाइनिट्स]] व [[मिखाईल चिगोरिन]] यांत झाली. [[क्युबा]]च्या [[हवाना]] शहरात खेळल्या गेलेल्या या स्पर्धेत [[विल्हेम श्टाइनिट्स]] विजयी झाला. {{विश्व बुद्धिबळ अजिंक्यपद स्पर्धा}} [[वर्ग:विश्व बुद्धिबळ अजिंक्यपद स्पर्धा]] [[वर्ग:इ.स. १८८९ मधील खेळ|बुद्धिबळ]] antva4u33lqod95vupgek6qac7t8q5y 0 126926 2143552 2142555 2022-08-06T14:35:31Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = {{लेखनाव}} | चित्र = | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = | पूर्ण_नाव = | टोपण_नाव = | जन्म_दिनांक = [[२९ एप्रिल]], १९५२ | जन्म_स्थान = [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | कार्यक्षेत्र = [[साहित्य]], [[नाटक]], [[संगीत]], [[चित्रपट]] | राष्ट्रीयत्व = {{ध्वजचिन्ह|भारत}} [[भारत|भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = [[कथा]], [[कादंबरी]], [[चरित्र]], [[भाषांतर]] | विषय = | चळवळ = | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = | प्रभाव = | प्रभावित = | पुरस्कार = ‘पिकासो’ पुस्तकासाठी [[केशवराव कोठावळे]] पारितोषिक (१९८९), समग्र बालसाहित्यासाठी [[साहित्य अकादमी]] पुरस्कार (२०१४), टाटा ट्रस्टतर्फे 'बिग लिटल बुक' पुरस्कार (२०१६) | वडील_नाव = [[बाबासाहेब पुरंदरे]] | आई_नाव = [[निर्मला पुरंदरे]] | पती_नाव = | पत्नी_नाव = | अपत्ये = | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''माधुरी पुरंदरे''' (जन्म दिनांक : २९ एप्रिल १९५२ - हयात), या [[मराठी भाषा|मराठी भाषेतील]] एक लेखिका आहेत.{{संदर्भ}} [[बाबासाहेब पुरंदरे]] हे त्यांचे वडील आणि समाजसेविका [[निर्मला पुरंदरे]] ह्या त्यांच्या आई आहेत. मराठीची काव्य-संगीत समृद्धी चंद्रकांत काळे यांच्यासह आखलेल्या अनेक विशेष कार्यक्रमांतून श्रोत्यांपर्यंत पोहोचवणाऱ्या त्या गायिका-अभिनेत्री आहेत.{{संदर्भ}} ==शिक्षण== शालेय शिक्षण पुण्यात घेतल्यावर माधुरी पुरंदरे यांनी त्यांचे पुढील शिक्षण पुण्यातील [[अभिनव कला महाविद्यालय]] आणि मुंबईतील [[जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट]] येथे घेतले.{{संदर्भ}} जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट'मधून जी.डी. आर्ट केल्यानंतर त्यांनी फ्रेंच शिष्यवृत्तीवर [[पॅरिस]] येथे जाऊन चित्रकला व ग्राफिक आर्टचे शिक्षण घेतले. फ्रान्स वास्तव्यात चित्रदालने, प्रदर्शने, चित्रपट, नाटके भरपूर पाहातानाच ‘एकटेपणाच्या अनुभवातून माणूस म्हणून समृद्ध’ होऊन भारतात परतल्या.{{संदर्भ}} ==कारकीर्द== {{बदल}} * [[जब्बार पटेल]], [[सतीश आळेकर]], [[महेश एलकुंचवार]], [[चंद्रकांत कुलकर्णी]], [[समर नखाते]], [[मोहन गोखले]], [[अतुल पेठे]] यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांत अभिनय, नेपथ्य आणि रंगभूषा.{{संदर्भ}} * [[गोविंद निहलानी]], [[अरुण खोपकर]], [[टी. एस. रंगा]], [[वैभव आबनावे]] यांनी दिग्दर्शित केलेल्या चित्रपटांत अभिनय.{{संदर्भ}} * [[जितेंद्र अभिषेकी]], [[भास्कर चंदावरकर]], [[आनंद मोडक]] या संगीतकारांच्या रचनांचे गायन{{संदर्भ}} माधुरी पुरंदरे या एक उत्तम गायिका आहेत. त्यांनी मंचावर सादर केलेली 'हमामा रे पोरा हमामा’ ही [[ज्ञानेश्वर|ज्ञानेश्वरांची]] रचना अतिशय गाजली आहे. ‘अमृतगाथा’, 'प्रीतरंग', 'साजणवेळा' आणि ‘शेवंतीचे बन’ हे त्यांचे गायनाचे कार्यक्रम श्रवणीय आहेत. ते ध्वनिमुद्रित स्वरूपात उपलब्ध आहेत.{{संदर्भ}} [[जब्बार पटेल]] दिग्दर्शित ‘[[तीन पैशाचा तमाशा]]’ या नाटकामध्ये त्यांनी केलेली भूमिका आणि त्यात गायलेली गझल गाजली होती. [[वनस्थळी]] ग्रामीण विकास केंद्र या संस्थेच्या द्वैमासिकाचे त्यांनी अनेक वर्षे संपादन केले.{{संदर्भ}} ==कादंबरी== * सिल्व्हर स्टार (मराठी, इंग्रजी) (२००९){{संदर्भ}} ==एकांकिका== * कोकरू आणि फ्लॅट नंबर थर्टी सिक्स{{संदर्भ}} * चौकशी व इतर एकांकिका (१९९०){{संदर्भ}} ==चरित्रे== * पिकासो (१९८८){{संदर्भ}} ==अनुवादित{{संदर्भ}} == * झाडं लावणारा माणूस (२००१) (मूळ फ्रेंच लेखक : जॉं जिओनो) * त्वान आणि इतर कथा (१९९५) (मूळ फ्रेंच लेखक : [[गी द मोपासॉं|गी द मोपासां]]) * न भयं न लज्जा (१९९८) (मूळ फ्रेंच लेखक : [[मोलिएर]]) * मोतिया (लोककथा) * [[वेटिंग फॉर गोदो]] (१९९६) (मूळ फ्रेंच लेखक : [[सॅम्युएल बेकेट]]) * व्हिन्सेंट व्हॅन गॉग (१९७७) (मूळ लेखक : [[आयर्व्हिंग स्टोन]]) * हॅनाची सूटकेस (२००८) (मूळ लेखक : करेन लेव्हिन) ==फ्रेंचमध्ये भाषांतरे{{संदर्भ}} == * [[बलुतं]] (१९९०) (मूळ लेखक : [[दया पवार]] ) * [[स्त्री-पुरुष तुलना]] (२००५) (मूळ लेखक : [[ताराबाई शिंदे]] ) ==बालसाहित्य व कुमारसाहित्य{{संदर्भ}} == * आमची शाळा (मराठी, इंग्रजी) (२००५) * घोटाळा (मराठी, इंग्रजी, हिंदी) (२०२२) * आता का? (मराठी, हिंदी) (२०२२) * नाही माहित (मराठी, इंग्रजी, हिंदी) (२०२२) * नदीवर (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, फ्रेंच) (२०२२) * आनंदी रोप (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, कन्नड) (२०२२) * मुखवटा (मराठी, इंग्रजी, हिंदी) (२०२२) * रेषा (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, कन्नड) (२०२२) * एकशेसदतिसावा पाय (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, उर्दू, कन्नड) (२०१५) * काकूचं बाळ (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, उर्दू, कन्नड, तेलुगू) (२०१२) * किकीनाक (मराठी, इंग्रजी) (२००९) * खजिना (२०१३) * जादूगार आणि इतर कथा (१९९९) * त्या एका दिवशी (मराठी, इंग्रजी) (२०१२) * परी, मी आणि हिप्पोपोटॅमस (२०१४) * बाबाच्या मिश्या (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, उर्दू, कन्नड, तेलुगू, बंगाली) (२०१२) * मासोळी आणि चिमुकलं पाखरू (मराठी, इंग्रजी) (२००५) * यशच्या गोष्टी (सहा पुस्तकांचा संच - कंटाळा, मामाच्या गावाला, पाहुणी, मुखवटे, मोठी शाळा, हात मोडला) (मराठी, इंग्रजी) (२००९) * राजा शहाणा झाला (मराठी, इंग्रजी) (२००५) * राधाचं घर (६ पुस्तकांचा संच; मराठी, इंग्रजी, फ्रेंच) (२००३) * लालू बोक्याच्या गोष्टी (मराठी, इंग्रजी) (२००९) * शेजार १ : सख्खे शेजारी (मराठी, इंग्रजी) (२०१४) * शेजार २ : पाचवी गल्ली (मराठी, इंग्रजी) (२०१४) * शाम्याची गंमत आणि इतर कथा (१९९९) * सुपर बाबा आणि इतर कथा (१९९९) ==संपादन/संकलन/शैक्षणिक{{संदर्भ}} == * माय मराठी - सहसंपादन व सहलेखन (२०१४) * वाचू आनंदे - बाल गट १ व २, कुमार गट १ व २ (डिसेंबर २००१) ==शैक्षणिक{{संदर्भ}} == * कागदी खेळ (मराठी, इंग्रजी) (२०१२) * चित्र वाचन - पोस्टर : भाग १ (२००३); भाग २ (२००६); पुस्तक (२००६) (मराठी, इंग्रजी) * लिहावे नेटके (भाग १, २, ३ व उत्तरे) (२०१०) ==माधुरी पुरंदरे यांनी गायलेली हिंदी-मराठी गीते{{संदर्भ}} == * अगं अगं सखूबाई * कुणी धावा गं धावा * डेरा गं डेरा * देवळाच्या दारी * देवाचा गं देवपाट * देवा सूर्यनारायणा * पंढरीची वाट * माझी भवरी गाय * रात पिया के संग जागी रे सखी * सासों में दर्द, दर्द में सॉंसें बसी हुई हम में कोई, किसी में समायें हुएं हैं हम (चित्रपट आक्रोश) * हमामा रे पोरा हमामा * निळे हे व्योम ==ध्वनी फिती{{संदर्भ}} == * अमृतगाथा * कधी ते * कधी हे * प्रीतरंग * शेवंतीचं बन * साजणवेळा ==पुरस्कार== * [[केशवराव कोठावळे]] पारितोषिक (१९८९) * समग्र बालसाहित्यासाठी [[साहित्य अकादमी]] पुरस्कार (२०१४)[http://www.loksatta.com/desh-videsh-news/madhuri-purandare-avadhoot-dongare-gets-sahitya-akademi-award-805153/] * द हिंदू यंग वर्ल्ड गुड बुक्स पुरस्कार (सर्वोत्कृष्ट रेखाटनासाठी विशेष उल्लेख - पाचवी गल्ली) (२०१६)[http://www.thehindu.com/features/kids/Winning-hearts-and-awards/article14024643.ece] * टाटा ट्रस्टतर्फे पहिला 'बिग लिटल बुक' पुरस्कार (२०१६)[http://biglittlebookaward.in/media/assets/Madhuri-Purandare_author-interview_winner.pdf] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== [http://www.loksatta.com/desh-videsh-news/madhuri-purandare-avadhoot-dongare-gets-sahitya-akademi-award-805153/ माधुरी पुरंदरे यांना 'साहित्य अकादमी' - लोकसत्ता] [http://www.jyotsnaprakashan.com/index.php?option=com_zoo&task=item&item_id=206&Itemid=257 ज्योत्स्ना प्रकाशन] [http://www.rajhansprakashan.com/exposed-books?title=&field_author_ref_nid=866 राजहंस प्रकाशन] [http://store.prathambooks.org/ecommerce/control/keywordsearch?SEARCH_STRING=Madhuri+Purandare प्रथम बुक्स] [http://www.purandareprakashan.com/Books?AID=5324054525934273266 पुरंदरे प्रकाशन] [http://www.amazon.fr/s/ref=nb_sb_noss/280-9525928-1528403?__mk_fr_FR=%C3%85M%C3%85Z%C3%95%C3%91&url=search-alias%3Dstripbooks&field-keywords=madhuri%20purandare ॲमेझॉन फ्रान्स] [http://www.bookganga.com/eBooks/Books?AID=5324054525934273266 बुक गंगा] [http://biglittlebookaward.in/media/assets/Madhuri-Purandare_author-interview_winner.pdf टाटा ट्रस्ट 'बिग लिटल बुक पुरस्कार'] [http://www.thehindu.com/features/kids/Winning-hearts-and-awards/article14024643.ece विनिंग् हार्ट्स ॲन्ड अवॉर्डस् - द हिंदू] [[वर्ग:इ.स. १९५२ मधील जन्म]] [[वर्ग:मराठी लेखिका]] [[वर्ग:साहित्य अकादमी पुरस्कार विजेते]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:स्त्री चरित्रलेख]] ecl9wfmlrt2tsjqy63z4fu7nb6rosbw 2143553 2143552 2022-08-06T14:41:18Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = {{लेखनाव}} | चित्र = | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = | पूर्ण_नाव = | टोपण_नाव = | जन्म_दिनांक = [[२९ एप्रिल]], १९५२ | जन्म_स्थान = [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | कार्यक्षेत्र = [[साहित्य]], [[नाटक]], [[संगीत]], [[चित्रपट]] | राष्ट्रीयत्व = {{ध्वजचिन्ह|भारत}} [[भारत|भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = [[कथा]], [[कादंबरी]], [[चरित्र]], [[भाषांतर]] | विषय = | चळवळ = | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = | प्रभाव = | प्रभावित = | पुरस्कार = ‘पिकासो’ पुस्तकासाठी [[केशवराव कोठावळे]] पारितोषिक (१९८९), समग्र बालसाहित्यासाठी [[साहित्य अकादमी]] पुरस्कार (२०१४), टाटा ट्रस्टतर्फे 'बिग लिटल बुक' पुरस्कार (२०१६) | वडील_नाव = [[बाबासाहेब पुरंदरे]] | आई_नाव = [[निर्मला पुरंदरे]] | पती_नाव = | पत्नी_नाव = | अपत्ये = | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''माधुरी पुरंदरे''' (जन्म दिनांक : २९ एप्रिल १९५२ - हयात), या [[मराठी भाषा|मराठी भाषेतील]] एक लेखिका आहेत.{{संदर्भ}} [[बाबासाहेब पुरंदरे]] हे त्यांचे वडील आणि समाजसेविका [[निर्मला पुरंदरे]] ह्या त्यांच्या आई आहेत. मराठीची काव्य-संगीत समृद्धी चंद्रकांत काळे यांच्यासह आखलेल्या अनेक विशेष कार्यक्रमांतून श्रोत्यांपर्यंत पोहोचवणाऱ्या त्या गायिका-अभिनेत्री आहेत.{{संदर्भ}} ==शिक्षण== शालेय शिक्षण पुण्यात घेतल्यावर माधुरी पुरंदरे यांनी त्यांचे पुढील शिक्षण पुण्यातील [[अभिनव कला महाविद्यालय]] आणि मुंबईतील [[जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट]] येथे घेतले.{{संदर्भ}} जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट'मधून जी.डी. आर्ट केल्यानंतर त्यांनी फ्रेंच शिष्यवृत्तीवर [[पॅरिस]] येथे जाऊन चित्रकला व ग्राफिक आर्टचे शिक्षण घेतले. फ्रान्स वास्तव्यात चित्रदालने, प्रदर्शने, चित्रपट, नाटके भरपूर पाहातानाच ‘एकटेपणाच्या अनुभवातून माणूस म्हणून समृद्ध’ होऊन भारतात परतल्या.{{संदर्भ}} ==कारकीर्द== {{बदल}} * [[जब्बार पटेल]], [[सतीश आळेकर]], [[महेश एलकुंचवार]], [[चंद्रकांत कुलकर्णी]], [[समर नखाते]], [[मोहन गोखले]], [[अतुल पेठे]] यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांत अभिनय, नेपथ्य आणि रंगभूषा.{{संदर्भ}} * [[गोविंद निहलानी]], [[अरुण खोपकर]], [[टी. एस. रंगा]], [[वैभव आबनावे]] यांनी दिग्दर्शित केलेल्या चित्रपटांत अभिनय.{{संदर्भ}} * [[जितेंद्र अभिषेकी]], [[भास्कर चंदावरकर]], [[आनंद मोडक]] या संगीतकारांच्या रचनांचे गायन{{संदर्भ}} माधुरी पुरंदरे या एक उत्तम गायिका आहेत. त्यांनी मंचावर सादर केलेली 'हमामा रे पोरा हमामा’ ही [[ज्ञानेश्वर|ज्ञानेश्वरांची]] रचना अतिशय गाजली आहे. ‘अमृतगाथा’, 'प्रीतरंग', 'साजणवेळा' आणि ‘शेवंतीचे बन’ हे त्यांचे गायनाचे कार्यक्रम श्रवणीय आहेत. ते ध्वनिमुद्रित स्वरूपात उपलब्ध आहेत.{{संदर्भ}} [[जब्बार पटेल]] दिग्दर्शित ‘[[तीन पैशाचा तमाशा]]’ या नाटकामध्ये त्यांनी केलेली भूमिका आणि त्यात गायलेली गझल गाजली होती. [[वनस्थळी]] ग्रामीण विकास केंद्र या संस्थेच्या द्वैमासिकाचे त्यांनी अनेक वर्षे संपादन केले.{{संदर्भ}} ==कादंबरी== * सिल्व्हर स्टार (मराठी, इंग्रजी) (२००९){{संदर्भ}} ==एकांकिका== * कोकरू आणि फ्लॅट नंबर थर्टी सिक्स{{संदर्भ}} * चौकशी व इतर एकांकिका (१९९०){{संदर्भ}} ==चरित्रे== * पिकासो (१९८८){{संदर्भ}} ==अनुवादित{{संदर्भ}} == * झाडं लावणारा माणूस (२००१) (मूळ फ्रेंच लेखक : जॉं जिओनो) * त्वान आणि इतर कथा (१९९५) (मूळ फ्रेंच लेखक : [[गी द मोपासॉं|गी द मोपासां]]) * न भयं न लज्जा (१९९८) (मूळ फ्रेंच लेखक : [[मोलिएर]]) * मोतिया (लोककथा) * [[वेटिंग फॉर गोदो]] (१९९६) (मूळ फ्रेंच लेखक : [[सॅम्युएल बेकेट]]) * व्हिन्सेंट व्हॅन गॉग (१९७७) (मूळ लेखक : [[आयर्व्हिंग स्टोन]]) * हॅनाची सूटकेस (२००८) (मूळ लेखक : करेन लेव्हिन) ==फ्रेंचमध्ये भाषांतरे{{संदर्भ}} == * [[बलुतं]] (१९९०) (मूळ लेखक : [[दया पवार]] ) * [[स्त्री-पुरुष तुलना]] (२००५) (मूळ लेखक : [[ताराबाई शिंदे]] ) ==बालसाहित्य व कुमारसाहित्य{{संदर्भ}} == * आमची शाळा (मराठी, इंग्रजी) (२००५) * घोटाळा (मराठी, इंग्रजी, हिंदी) (२०२२) * आता का? (मराठी, हिंदी) (२०२२) * नाही माहित (मराठी, इंग्रजी, हिंदी) (२०२२) * नदीवर (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, फ्रेंच) (२०२२) * आनंदी रोप (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, कन्नड) (२०२२) * मुखवटा (मराठी, इंग्रजी, हिंदी) (२०२२) * रेषा (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, कन्नड) (२०२२) * एकशेसदतिसावा पाय (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, उर्दू, कन्नड) (२०१५) * काकूचं बाळ (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, उर्दू, कन्नड, तेलुगू) (२०१२) * किकीनाक (मराठी, इंग्रजी) (२००९) * खजिना (२०१३) * जादूगार आणि इतर कथा (१९९९) * त्या एका दिवशी (मराठी, इंग्रजी) (२०१२) * परी, मी आणि हिप्पोपोटॅमस (२०१४) * बाबाच्या मिश्या (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, उर्दू, कन्नड, तेलुगू, बंगाली) (२०१२) * मासोळी आणि चिमुकलं पाखरू (मराठी, इंग्रजी) (२००५) * यशच्या गोष्टी (सहा पुस्तकांचा संच - कंटाळा, मामाच्या गावाला, पाहुणी, मुखवटे, मोठी शाळा, हात मोडला) (मराठी, इंग्रजी) (२००९) * राजा शहाणा झाला (मराठी, इंग्रजी) (२००५) * राधाचं घर (६ पुस्तकांचा संच; मराठी, इंग्रजी, फ्रेंच) (२००३) * लालू बोक्याच्या गोष्टी (मराठी, इंग्रजी) (२००९) * शेजार १ : सख्खे शेजारी (मराठी, इंग्रजी) (२०१४) * शेजार २ : पाचवी गल्ली (मराठी, इंग्रजी) (२०१४) * शाम्याची गंमत आणि इतर कथा (१९९९) * सुपर बाबा आणि इतर कथा (१९९९) ==संपादन/संकलन/शैक्षणिक{{संदर्भ}} == * माय मराठी - सहसंपादन व सहलेखन (२०१४) * वाचू आनंदे - बाल गट १ व २, कुमार गट १ व २ (डिसेंबर २००१) ==शैक्षणिक{{संदर्भ}} == * कागदी खेळ (मराठी, इंग्रजी) (२०१२) * चित्र वाचन - पोस्टर : भाग १ (२००३); भाग २ (२००६); पुस्तक (२००६) (मराठी, इंग्रजी) * लिहावे नेटके (भाग १, २, ३ व उत्तरे) (२०१०) ==माधुरी पुरंदरे यांनी गायलेली हिंदी-मराठी गीते{{संदर्भ}} == * अगं अगं सखूबाई * कुणी धावा गं धावा * डेरा गं डेरा * देवळाच्या दारी * देवाचा गं देवपाट * देवा सूर्यनारायणा * पंढरीची वाट * माझी भवरी गाय * रात पिया के संग जागी रे सखी * सासों में दर्द, दर्द में सॉंसें बसी हुई हम में कोई, किसी में समायें हुएं हैं हम (चित्रपट आक्रोश) * हमामा रे पोरा हमामा * निळे हे व्योम * क्षण एक मना ==ध्वनी फिती{{संदर्भ}} == * अमृतगाथा * कधी ते * कधी हे * प्रीतरंग * शेवंतीचं बन * साजणवेळा ==पुरस्कार== * [[केशवराव कोठावळे]] पारितोषिक (१९८९) * समग्र बालसाहित्यासाठी [[साहित्य अकादमी]] पुरस्कार (२०१४)[http://www.loksatta.com/desh-videsh-news/madhuri-purandare-avadhoot-dongare-gets-sahitya-akademi-award-805153/] * द हिंदू यंग वर्ल्ड गुड बुक्स पुरस्कार (सर्वोत्कृष्ट रेखाटनासाठी विशेष उल्लेख - पाचवी गल्ली) (२०१६)[http://www.thehindu.com/features/kids/Winning-hearts-and-awards/article14024643.ece] * टाटा ट्रस्टतर्फे पहिला 'बिग लिटल बुक' पुरस्कार (२०१६)[http://biglittlebookaward.in/media/assets/Madhuri-Purandare_author-interview_winner.pdf] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== [http://www.loksatta.com/desh-videsh-news/madhuri-purandare-avadhoot-dongare-gets-sahitya-akademi-award-805153/ माधुरी पुरंदरे यांना 'साहित्य अकादमी' - लोकसत्ता] [http://www.jyotsnaprakashan.com/index.php?option=com_zoo&task=item&item_id=206&Itemid=257 ज्योत्स्ना प्रकाशन] [http://www.rajhansprakashan.com/exposed-books?title=&field_author_ref_nid=866 राजहंस प्रकाशन] [http://store.prathambooks.org/ecommerce/control/keywordsearch?SEARCH_STRING=Madhuri+Purandare प्रथम बुक्स] [http://www.purandareprakashan.com/Books?AID=5324054525934273266 पुरंदरे प्रकाशन] [http://www.amazon.fr/s/ref=nb_sb_noss/280-9525928-1528403?__mk_fr_FR=%C3%85M%C3%85Z%C3%95%C3%91&url=search-alias%3Dstripbooks&field-keywords=madhuri%20purandare ॲमेझॉन फ्रान्स] [http://www.bookganga.com/eBooks/Books?AID=5324054525934273266 बुक गंगा] [http://biglittlebookaward.in/media/assets/Madhuri-Purandare_author-interview_winner.pdf टाटा ट्रस्ट 'बिग लिटल बुक पुरस्कार'] [http://www.thehindu.com/features/kids/Winning-hearts-and-awards/article14024643.ece विनिंग् हार्ट्स ॲन्ड अवॉर्डस् - द हिंदू] [[वर्ग:इ.स. १९५२ मधील जन्म]] [[वर्ग:मराठी लेखिका]] [[वर्ग:साहित्य अकादमी पुरस्कार विजेते]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:स्त्री चरित्रलेख]] m0e2cvx5akh2vxk6306heqvniy1g4hl 2143554 2143553 2022-08-06T14:44:14Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = {{लेखनाव}} | चित्र = | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = | पूर्ण_नाव = | टोपण_नाव = | जन्म_दिनांक = [[२९ एप्रिल]], १९५२ | जन्म_स्थान = [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | कार्यक्षेत्र = [[साहित्य]], [[नाटक]], [[संगीत]], [[चित्रपट]] | राष्ट्रीयत्व = {{ध्वजचिन्ह|भारत}} [[भारत|भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = [[कथा]], [[कादंबरी]], [[चरित्र]], [[भाषांतर]] | विषय = | चळवळ = | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = | प्रभाव = | प्रभावित = | पुरस्कार = ‘पिकासो’ पुस्तकासाठी [[केशवराव कोठावळे]] पारितोषिक (१९८९), समग्र बालसाहित्यासाठी [[साहित्य अकादमी]] पुरस्कार (२०१४), टाटा ट्रस्टतर्फे 'बिग लिटल बुक' पुरस्कार (२०१६) | वडील_नाव = [[बाबासाहेब पुरंदरे]] | आई_नाव = [[निर्मला पुरंदरे]] | पती_नाव = | पत्नी_नाव = | अपत्ये = | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''माधुरी पुरंदरे''' (जन्म दिनांक : २९ एप्रिल १९५२ - हयात), या [[मराठी भाषा|मराठी भाषेतील]] एक लेखिका आहेत.{{संदर्भ}} [[बाबासाहेब पुरंदरे]] हे त्यांचे वडील आणि समाजसेविका [[निर्मला पुरंदरे]] ह्या त्यांच्या आई आहेत. मराठीची काव्य-संगीत समृद्धी चंद्रकांत काळे यांच्यासह आखलेल्या अनेक विशेष कार्यक्रमांतून श्रोत्यांपर्यंत पोहोचवणाऱ्या त्या गायिका-अभिनेत्री आहेत.{{संदर्भ}} ==शिक्षण== शालेय शिक्षण पुण्यात घेतल्यावर माधुरी पुरंदरे यांनी त्यांचे पुढील शिक्षण पुण्यातील [[अभिनव कला महाविद्यालय]] आणि मुंबईतील [[जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट]] येथे घेतले.{{संदर्भ}} जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट'मधून जी.डी. आर्ट केल्यानंतर त्यांनी फ्रेंच शिष्यवृत्तीवर [[पॅरिस]] येथे जाऊन चित्रकला व ग्राफिक आर्टचे शिक्षण घेतले. फ्रान्स वास्तव्यात चित्रदालने, प्रदर्शने, चित्रपट, नाटके भरपूर पाहातानाच ‘एकटेपणाच्या अनुभवातून माणूस म्हणून समृद्ध’ होऊन भारतात परतल्या.{{संदर्भ}} ==कारकीर्द== {{बदल}} * [[जब्बार पटेल]], [[सतीश आळेकर]], [[महेश एलकुंचवार]], [[चंद्रकांत कुलकर्णी]], [[समर नखाते]], [[मोहन गोखले]], [[अतुल पेठे]] यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांत अभिनय, नेपथ्य आणि रंगभूषा.{{संदर्भ}} * [[गोविंद निहलानी]], [[अरुण खोपकर]], [[टी. एस. रंगा]], [[वैभव आबनावे]] यांनी दिग्दर्शित केलेल्या चित्रपटांत अभिनय.{{संदर्भ}} * [[जितेंद्र अभिषेकी]], [[भास्कर चंदावरकर]], [[आनंद मोडक]] या संगीतकारांच्या रचनांचे गायन{{संदर्भ}} माधुरी पुरंदरे या एक उत्तम गायिका आहेत. त्यांनी मंचावर सादर केलेली 'हमामा रे पोरा हमामा’ ही [[ज्ञानेश्वर|ज्ञानेश्वरांची]] रचना अतिशय गाजली आहे. ‘अमृतगाथा’, 'प्रीतरंग', 'साजणवेळा' आणि ‘शेवंतीचे बन’ हे त्यांचे गायनाचे कार्यक्रम श्रवणीय आहेत. ते ध्वनिमुद्रित स्वरूपात उपलब्ध आहेत.{{संदर्भ}} [[जब्बार पटेल]] दिग्दर्शित ‘[[तीन पैशाचा तमाशा]]’ या नाटकामध्ये त्यांनी केलेली भूमिका आणि त्यात गायलेली गझल गाजली होती. [[वनस्थळी]] ग्रामीण विकास केंद्र या संस्थेच्या द्वैमासिकाचे त्यांनी अनेक वर्षे संपादन केले.{{संदर्भ}} ==कादंबरी== * सिल्व्हर स्टार (मराठी, इंग्रजी) (२००९){{संदर्भ}} ==एकांकिका== * कोकरू आणि फ्लॅट नंबर थर्टी सिक्स{{संदर्भ}} * चौकशी व इतर एकांकिका (१९९०){{संदर्भ}} ==चरित्रे== * पिकासो (१९८८){{संदर्भ}} ==अनुवादित{{संदर्भ}} == * झाडं लावणारा माणूस (२००१) (मूळ फ्रेंच लेखक : जॉं जिओनो) * त्वान आणि इतर कथा (१९९५) (मूळ फ्रेंच लेखक : [[गी द मोपासॉं|गी द मोपासां]]) * न भयं न लज्जा (१९९८) (मूळ फ्रेंच लेखक : [[मोलिएर]]) * मोतिया (लोककथा) * [[वेटिंग फॉर गोदो]] (१९९६) (मूळ फ्रेंच लेखक : [[सॅम्युएल बेकेट]]) * व्हिन्सेंट व्हॅन गॉग (१९७७) (मूळ लेखक : [[आयर्व्हिंग स्टोन]]) * हॅनाची सूटकेस (२००८) (मूळ लेखक : करेन लेव्हिन) ==फ्रेंचमध्ये भाषांतरे{{संदर्भ}} == * [[बलुतं]] (१९९०) (मूळ लेखक : [[दया पवार]] ) * [[स्त्री-पुरुष तुलना]] (२००५) (मूळ लेखक : [[ताराबाई शिंदे]] ) ==बालसाहित्य व कुमारसाहित्य{{संदर्भ}} == * आमची शाळा (मराठी, इंग्रजी) (२००५) * घोटाळा (मराठी, इंग्रजी, हिंदी) (२०२२) * आता का? (मराठी, हिंदी) (२०२२) * नाही माहित (मराठी, इंग्रजी, हिंदी) (२०२२) * नदीवर (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, फ्रेंच) (२०२२) * आनंदी रोप (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, कन्नड) (२०२२) * मुखवटा (मराठी, इंग्रजी, हिंदी) (२०२२) * ठीपके (२०२२) * रेषा (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, कन्नड) (२०२२) * एकशेसदतिसावा पाय (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, उर्दू, कन्नड) (२०१५) * काकूचं बाळ (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, उर्दू, कन्नड, तेलुगू) (२०१२) * किकीनाक (मराठी, इंग्रजी) (२००९) * खजिना (२०१३) * जादूगार आणि इतर कथा (१९९९) * त्या एका दिवशी (मराठी, इंग्रजी) (२०१२) * परी, मी आणि हिप्पोपोटॅमस (२०१४) * बाबाच्या मिश्या (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, उर्दू, कन्नड, तेलुगू, बंगाली) (२०१२) * मासोळी आणि चिमुकलं पाखरू (मराठी, इंग्रजी) (२००५) * यशच्या गोष्टी (सहा पुस्तकांचा संच - कंटाळा, मामाच्या गावाला, पाहुणी, मुखवटे, मोठी शाळा, हात मोडला) (मराठी, इंग्रजी) (२००९) * राजा शहाणा झाला (मराठी, इंग्रजी) (२००५) * राधाचं घर (६ पुस्तकांचा संच; मराठी, इंग्रजी, फ्रेंच) (२००३) * लालू बोक्याच्या गोष्टी (मराठी, इंग्रजी) (२००९) * शेजार १ : सख्खे शेजारी (मराठी, इंग्रजी) (२०१४) * शेजार २ : पाचवी गल्ली (मराठी, इंग्रजी) (२०१४) * शाम्याची गंमत आणि इतर कथा (१९९९) * सुपर बाबा आणि इतर कथा (१९९९) ==संपादन/संकलन/शैक्षणिक{{संदर्भ}} == * माय मराठी - सहसंपादन व सहलेखन (२०१४) * वाचू आनंदे - बाल गट १ व २, कुमार गट १ व २ (डिसेंबर २००१) ==शैक्षणिक{{संदर्भ}} == * कागदी खेळ (मराठी, इंग्रजी) (२०१२) * चित्र वाचन - पोस्टर : भाग १ (२००३); भाग २ (२००६); पुस्तक (२००६) (मराठी, इंग्रजी) * लिहावे नेटके (भाग १, २, ३ व उत्तरे) (२०१०) ==माधुरी पुरंदरे यांनी गायलेली हिंदी-मराठी गीते{{संदर्भ}} == * अगं अगं सखूबाई * कुणी धावा गं धावा * डेरा गं डेरा * देवळाच्या दारी * देवाचा गं देवपाट * देवा सूर्यनारायणा * पंढरीची वाट * माझी भवरी गाय * रात पिया के संग जागी रे सखी * सासों में दर्द, दर्द में सॉंसें बसी हुई हम में कोई, किसी में समायें हुएं हैं हम (चित्रपट आक्रोश) * हमामा रे पोरा हमामा * निळे हे व्योम * क्षण एक मना ==ध्वनी फिती{{संदर्भ}} == * अमृतगाथा * कधी ते * कधी हे * प्रीतरंग * शेवंतीचं बन * साजणवेळा ==पुरस्कार== * [[केशवराव कोठावळे]] पारितोषिक (१९८९) * समग्र बालसाहित्यासाठी [[साहित्य अकादमी]] पुरस्कार (२०१४)[http://www.loksatta.com/desh-videsh-news/madhuri-purandare-avadhoot-dongare-gets-sahitya-akademi-award-805153/] * द हिंदू यंग वर्ल्ड गुड बुक्स पुरस्कार (सर्वोत्कृष्ट रेखाटनासाठी विशेष उल्लेख - पाचवी गल्ली) (२०१६)[http://www.thehindu.com/features/kids/Winning-hearts-and-awards/article14024643.ece] * टाटा ट्रस्टतर्फे पहिला 'बिग लिटल बुक' पुरस्कार (२०१६)[http://biglittlebookaward.in/media/assets/Madhuri-Purandare_author-interview_winner.pdf] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== [http://www.loksatta.com/desh-videsh-news/madhuri-purandare-avadhoot-dongare-gets-sahitya-akademi-award-805153/ माधुरी पुरंदरे यांना 'साहित्य अकादमी' - लोकसत्ता] [http://www.jyotsnaprakashan.com/index.php?option=com_zoo&task=item&item_id=206&Itemid=257 ज्योत्स्ना प्रकाशन] [http://www.rajhansprakashan.com/exposed-books?title=&field_author_ref_nid=866 राजहंस प्रकाशन] [http://store.prathambooks.org/ecommerce/control/keywordsearch?SEARCH_STRING=Madhuri+Purandare प्रथम बुक्स] [http://www.purandareprakashan.com/Books?AID=5324054525934273266 पुरंदरे प्रकाशन] [http://www.amazon.fr/s/ref=nb_sb_noss/280-9525928-1528403?__mk_fr_FR=%C3%85M%C3%85Z%C3%95%C3%91&url=search-alias%3Dstripbooks&field-keywords=madhuri%20purandare ॲमेझॉन फ्रान्स] [http://www.bookganga.com/eBooks/Books?AID=5324054525934273266 बुक गंगा] [http://biglittlebookaward.in/media/assets/Madhuri-Purandare_author-interview_winner.pdf टाटा ट्रस्ट 'बिग लिटल बुक पुरस्कार'] [http://www.thehindu.com/features/kids/Winning-hearts-and-awards/article14024643.ece विनिंग् हार्ट्स ॲन्ड अवॉर्डस् - द हिंदू] [[वर्ग:इ.स. १९५२ मधील जन्म]] [[वर्ग:मराठी लेखिका]] [[वर्ग:साहित्य अकादमी पुरस्कार विजेते]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:स्त्री चरित्रलेख]] a1dfrxk4tlw0mx89njc3enbxbp5blsw 2143555 2143554 2022-08-06T14:44:48Z Macdeditor 147132 माहिती मध्ये भर wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = {{लेखनाव}} | चित्र = | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = | पूर्ण_नाव = | टोपण_नाव = | जन्म_दिनांक = [[२९ एप्रिल]], १९५२ | जन्म_स्थान = [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = | कार्यक्षेत्र = [[साहित्य]], [[नाटक]], [[संगीत]], [[चित्रपट]] | राष्ट्रीयत्व = {{ध्वजचिन्ह|भारत}} [[भारत|भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = [[कथा]], [[कादंबरी]], [[चरित्र]], [[भाषांतर]] | विषय = | चळवळ = | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = | प्रभाव = | प्रभावित = | पुरस्कार = ‘पिकासो’ पुस्तकासाठी [[केशवराव कोठावळे]] पारितोषिक (१९८९), समग्र बालसाहित्यासाठी [[साहित्य अकादमी]] पुरस्कार (२०१४), टाटा ट्रस्टतर्फे 'बिग लिटल बुक' पुरस्कार (२०१६) | वडील_नाव = [[बाबासाहेब पुरंदरे]] | आई_नाव = [[निर्मला पुरंदरे]] | पती_नाव = | पत्नी_नाव = | अपत्ये = | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''माधुरी पुरंदरे''' (जन्म दिनांक : २९ एप्रिल १९५२ - हयात), या [[मराठी भाषा|मराठी भाषेतील]] एक लेखिका आहेत.{{संदर्भ}} [[बाबासाहेब पुरंदरे]] हे त्यांचे वडील आणि समाजसेविका [[निर्मला पुरंदरे]] ह्या त्यांच्या आई आहेत. मराठीची काव्य-संगीत समृद्धी चंद्रकांत काळे यांच्यासह आखलेल्या अनेक विशेष कार्यक्रमांतून श्रोत्यांपर्यंत पोहोचवणाऱ्या त्या गायिका-अभिनेत्री आहेत.{{संदर्भ}} ==शिक्षण== शालेय शिक्षण पुण्यात घेतल्यावर माधुरी पुरंदरे यांनी त्यांचे पुढील शिक्षण पुण्यातील [[अभिनव कला महाविद्यालय]] आणि मुंबईतील [[जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट]] येथे घेतले.{{संदर्भ}} जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट'मधून जी.डी. आर्ट केल्यानंतर त्यांनी फ्रेंच शिष्यवृत्तीवर [[पॅरिस]] येथे जाऊन चित्रकला व ग्राफिक आर्टचे शिक्षण घेतले. फ्रान्स वास्तव्यात चित्रदालने, प्रदर्शने, चित्रपट, नाटके भरपूर पाहातानाच ‘एकटेपणाच्या अनुभवातून माणूस म्हणून समृद्ध’ होऊन भारतात परतल्या.{{संदर्भ}} ==कारकीर्द== {{बदल}} * [[जब्बार पटेल]], [[सतीश आळेकर]], [[महेश एलकुंचवार]], [[चंद्रकांत कुलकर्णी]], [[समर नखाते]], [[मोहन गोखले]], [[अतुल पेठे]] यांनी दिग्दर्शित केलेल्या नाटकांत अभिनय, नेपथ्य आणि रंगभूषा.{{संदर्भ}} * [[गोविंद निहलानी]], [[अरुण खोपकर]], [[टी. एस. रंगा]], [[वैभव आबनावे]] यांनी दिग्दर्शित केलेल्या चित्रपटांत अभिनय.{{संदर्भ}} * [[जितेंद्र अभिषेकी]], [[भास्कर चंदावरकर]], [[आनंद मोडक]] या संगीतकारांच्या रचनांचे गायन{{संदर्भ}} माधुरी पुरंदरे या एक उत्तम गायिका आहेत. त्यांनी मंचावर सादर केलेली 'हमामा रे पोरा हमामा’ ही [[ज्ञानेश्वर|ज्ञानेश्वरांची]] रचना अतिशय गाजली आहे. ‘अमृतगाथा’, 'प्रीतरंग', 'साजणवेळा' आणि ‘शेवंतीचे बन’ हे त्यांचे गायनाचे कार्यक्रम श्रवणीय आहेत. ते ध्वनिमुद्रित स्वरूपात उपलब्ध आहेत.{{संदर्भ}} [[जब्बार पटेल]] दिग्दर्शित ‘[[तीन पैशाचा तमाशा]]’ या नाटकामध्ये त्यांनी केलेली भूमिका आणि त्यात गायलेली गझल गाजली होती. [[वनस्थळी]] ग्रामीण विकास केंद्र या संस्थेच्या द्वैमासिकाचे त्यांनी अनेक वर्षे संपादन केले.{{संदर्भ}} ==कादंबरी== * सिल्व्हर स्टार (मराठी, इंग्रजी) (२००९){{संदर्भ}} ==एकांकिका== * कोकरू आणि फ्लॅट नंबर थर्टी सिक्स{{संदर्भ}} * चौकशी व इतर एकांकिका (१९९०){{संदर्भ}} ==चरित्रे== * पिकासो (१९८८){{संदर्भ}} ==अनुवादित{{संदर्भ}} == * झाडं लावणारा माणूस (२००१) (मूळ फ्रेंच लेखक : जॉं जिओनो) * त्वान आणि इतर कथा (१९९५) (मूळ फ्रेंच लेखक : [[गी द मोपासॉं|गी द मोपासां]]) * न भयं न लज्जा (१९९८) (मूळ फ्रेंच लेखक : [[मोलिएर]]) * मोतिया (लोककथा) * [[वेटिंग फॉर गोदो]] (१९९६) (मूळ फ्रेंच लेखक : [[सॅम्युएल बेकेट]]) * व्हिन्सेंट व्हॅन गॉग (१९७७) (मूळ लेखक : [[आयर्व्हिंग स्टोन]]) * हॅनाची सूटकेस (२००८) (मूळ लेखक : करेन लेव्हिन) ==फ्रेंचमध्ये भाषांतरे{{संदर्भ}} == * [[बलुतं]] (१९९०) (मूळ लेखक : [[दया पवार]] ) * [[स्त्री-पुरुष तुलना]] (२००५) (मूळ लेखक : [[ताराबाई शिंदे]] ) ==बालसाहित्य व कुमारसाहित्य{{संदर्भ}} == * आमची शाळा (मराठी, इंग्रजी) (२००५) * घोटाळा (मराठी, इंग्रजी, हिंदी) (२०२२) * आता का? (मराठी, हिंदी) (२०२२) * नाही माहित (मराठी, इंग्रजी, हिंदी) (२०२२) * नदीवर (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, फ्रेंच) (२०२२) * आनंदी रोप (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, कन्नड) (२०२२) * मुखवटा (मराठी, इंग्रजी, हिंदी) (२०२२) * ठिपके (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, कन्नड) (२०२२) * रेषा (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, कन्नड) (२०२२) * एकशेसदतिसावा पाय (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, उर्दू, कन्नड) (२०१५) * काकूचं बाळ (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, उर्दू, कन्नड, तेलुगू) (२०१२) * किकीनाक (मराठी, इंग्रजी) (२००९) * खजिना (२०१३) * जादूगार आणि इतर कथा (१९९९) * त्या एका दिवशी (मराठी, इंग्रजी) (२०१२) * परी, मी आणि हिप्पोपोटॅमस (२०१४) * बाबाच्या मिश्या (मराठी, इंग्रजी, हिंदी, उर्दू, कन्नड, तेलुगू, बंगाली) (२०१२) * मासोळी आणि चिमुकलं पाखरू (मराठी, इंग्रजी) (२००५) * यशच्या गोष्टी (सहा पुस्तकांचा संच - कंटाळा, मामाच्या गावाला, पाहुणी, मुखवटे, मोठी शाळा, हात मोडला) (मराठी, इंग्रजी) (२००९) * राजा शहाणा झाला (मराठी, इंग्रजी) (२००५) * राधाचं घर (६ पुस्तकांचा संच; मराठी, इंग्रजी, फ्रेंच) (२००३) * लालू बोक्याच्या गोष्टी (मराठी, इंग्रजी) (२००९) * शेजार १ : सख्खे शेजारी (मराठी, इंग्रजी) (२०१४) * शेजार २ : पाचवी गल्ली (मराठी, इंग्रजी) (२०१४) * शाम्याची गंमत आणि इतर कथा (१९९९) * सुपर बाबा आणि इतर कथा (१९९९) ==संपादन/संकलन/शैक्षणिक{{संदर्भ}} == * माय मराठी - सहसंपादन व सहलेखन (२०१४) * वाचू आनंदे - बाल गट १ व २, कुमार गट १ व २ (डिसेंबर २००१) ==शैक्षणिक{{संदर्भ}} == * कागदी खेळ (मराठी, इंग्रजी) (२०१२) * चित्र वाचन - पोस्टर : भाग १ (२००३); भाग २ (२००६); पुस्तक (२००६) (मराठी, इंग्रजी) * लिहावे नेटके (भाग १, २, ३ व उत्तरे) (२०१०) ==माधुरी पुरंदरे यांनी गायलेली हिंदी-मराठी गीते{{संदर्भ}} == * अगं अगं सखूबाई * कुणी धावा गं धावा * डेरा गं डेरा * देवळाच्या दारी * देवाचा गं देवपाट * देवा सूर्यनारायणा * पंढरीची वाट * माझी भवरी गाय * रात पिया के संग जागी रे सखी * सासों में दर्द, दर्द में सॉंसें बसी हुई हम में कोई, किसी में समायें हुएं हैं हम (चित्रपट आक्रोश) * हमामा रे पोरा हमामा * निळे हे व्योम * क्षण एक मना ==ध्वनी फिती{{संदर्भ}} == * अमृतगाथा * कधी ते * कधी हे * प्रीतरंग * शेवंतीचं बन * साजणवेळा ==पुरस्कार== * [[केशवराव कोठावळे]] पारितोषिक (१९८९) * समग्र बालसाहित्यासाठी [[साहित्य अकादमी]] पुरस्कार (२०१४)[http://www.loksatta.com/desh-videsh-news/madhuri-purandare-avadhoot-dongare-gets-sahitya-akademi-award-805153/] * द हिंदू यंग वर्ल्ड गुड बुक्स पुरस्कार (सर्वोत्कृष्ट रेखाटनासाठी विशेष उल्लेख - पाचवी गल्ली) (२०१६)[http://www.thehindu.com/features/kids/Winning-hearts-and-awards/article14024643.ece] * टाटा ट्रस्टतर्फे पहिला 'बिग लिटल बुक' पुरस्कार (२०१६)[http://biglittlebookaward.in/media/assets/Madhuri-Purandare_author-interview_winner.pdf] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== [http://www.loksatta.com/desh-videsh-news/madhuri-purandare-avadhoot-dongare-gets-sahitya-akademi-award-805153/ माधुरी पुरंदरे यांना 'साहित्य अकादमी' - लोकसत्ता] [http://www.jyotsnaprakashan.com/index.php?option=com_zoo&task=item&item_id=206&Itemid=257 ज्योत्स्ना प्रकाशन] [http://www.rajhansprakashan.com/exposed-books?title=&field_author_ref_nid=866 राजहंस प्रकाशन] [http://store.prathambooks.org/ecommerce/control/keywordsearch?SEARCH_STRING=Madhuri+Purandare प्रथम बुक्स] [http://www.purandareprakashan.com/Books?AID=5324054525934273266 पुरंदरे प्रकाशन] [http://www.amazon.fr/s/ref=nb_sb_noss/280-9525928-1528403?__mk_fr_FR=%C3%85M%C3%85Z%C3%95%C3%91&url=search-alias%3Dstripbooks&field-keywords=madhuri%20purandare ॲमेझॉन फ्रान्स] [http://www.bookganga.com/eBooks/Books?AID=5324054525934273266 बुक गंगा] [http://biglittlebookaward.in/media/assets/Madhuri-Purandare_author-interview_winner.pdf टाटा ट्रस्ट 'बिग लिटल बुक पुरस्कार'] [http://www.thehindu.com/features/kids/Winning-hearts-and-awards/article14024643.ece विनिंग् हार्ट्स ॲन्ड अवॉर्डस् - द हिंदू] [[वर्ग:इ.स. १९५२ मधील जन्म]] [[वर्ग:मराठी लेखिका]] [[वर्ग:साहित्य अकादमी पुरस्कार विजेते]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:स्त्री चरित्रलेख]] hj3rxqrlco87pcdnsnoljopc1jpujsa 0 132513 2143666 2106306 2022-08-07T04:50:43Z अभय नातू 206 /* उत्तर प्रदेश */ wikitext text/x-wiki भारतीय राज्यव्यवस्थेनुसार भारत देश राज्यांत तर राज्ये जिल्ह्यांत विभागलेली आहेत. भारतामध्ये एकूण २०२१ मध्ये ७५२ जिल्हे आहेत. प्रशासकीय कामकाजाच्या सोयीसाठी व इतर काही कारणामुळे शासनाकडून जिल्ह्यात व राज्यात वेळोवेळी बदल केला जातो. त्यामुळे जिल्ह्यांची व राज्यांची संख्या ही बदलत असते. २०११ च्या जनगणनेनुसार भारतामध्ये ६४० जिल्हे होती, तर २००१ च्या जनगणनेनुसार भारतामध्ये ५९३ जिल्ह्याची नोंद करण्यात आली होती. शासनाकडून या जिल्ह्यांच्या प्रशासनासाठी काही प्रशासकीय अधिकाऱ्यांची नेमणूक करण्यात येते, जसे [[जिल्हाधिकारी]], [[जिल्हा पोलीस अधिक्षक]] आणि इतर.<ref>[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/india/paper2_4.pdf सेन्ससइंडिया.गव्ह.इन हे सरकारी संकेतस्थळ]</ref> आणि जिल्हा हा पुन्हा उपविभाग, तालुका, तहसील आणि मंडळ यामध्ये विभागला जातो. ==परिदर्शन== {| रुंदी ="८० %" |- | {| class="wikitable" |+ राज्यात असलेले जिल्हे |- ! bgcolor=#99CCFF | नकाशा ! bgcolor=#99CCFF | राज्य व केंद्रशासित प्रदेश ! bgcolor=#99CCFF | जिल्ह्यांची संख्या !लोकसंख्या (२०११ जनगणना) |- | १ || [[आंध्र प्रदेशमधील जिल्हे|आंध्र प्रदेश]] || '''१३''' |४,९३,८६,७९९ |- | २ || [[अरुणाचल प्रदेशमधील जिल्हे|अरुणाचल प्रदेश]] ||'''२५''' |१३,८३,७२७ |- | ३ || [[आसाममधील जिल्हे|आसाम ]] || '''३४''' |३,१२,०५,५७६ |- | ४ || [[बिहारमधील जिल्हे|बिहार ]] || '''३८''' |१०,४०,९९,४५२ |- | ५ || [[छत्तीसगढमधील जिल्हे|छत्तीसगढ ]] || '''३२''' |२,५५,४५,१९८ |- | ६ || [[गोव्यातील जिल्हे|गोवा]] ||'''२''' |१४,५८,५४५ |- | ७ || [[गुजरातमधील जिल्हे|गुजरात]] || '''३३''' |६,०४,३९,६९२ |- | ८ || [[हरियाणामधील जिल्हे|हरियाणा]] ||'''२२''' |२,५३,५१,४६२ |- | ९ || [[हिमाचल प्रदेशमधील जिल्हे |हिमाचल प्रदेश]] || '''१२''' |६८,६४,६०२ |- | १० || [[झारखंडमधील जिल्हे|झारखंड]]|| '''२४''' |३,२९,८८,१३४ |- | ११ || [[कर्नाटकातील जिल्हे |कर्नाटक]]|| '''३१''' |६,१०,९५,२९७ |- | १२ || [[केरळमधील जिल्हे|केरळ]]|| '''१४''' |३,३४,०६,०६१ |- | १३ || [[मध्य प्रदेशमधील जिल्हे|मध्य प्रदेश]]||'''५५''' |७,२६,२६,८०९ |- | १४ || [[महाराष्ट्रातील जिल्हे|महाराष्ट्र]]|| '''३६''' |११,२३,७४,३३३ |- | १५ || [[मणिपूरमधील जिल्हे|मणिपूर]]||'''१६''' |२८,५५,७९४ |- | १६ || [[मेघालयमधील जिल्हे|मेघालय]]||'''११''' |२९,६६,८८९ |- | १७ || [[मिझोराममधील जिल्हे |मिझोराम]]||'''११''' |१०,९७,२०६ |- | १८ || [[नागालँडमधील जिल्हे |नागालँड]]||'''१५''' |१९,७८,५०२ |- | १९ || [[ओरिसामधील जिल्हे|ओरिसा]]||'''३०''' |४,१९,७४,२१८ |- | २० || [[पंजाबमधील जिल्हे|पंजाब]]||'''२३''' |२,७७,४३,३३८ |- | २१ || [[राजस्थानमधील जिल्हे |राजस्थान]]||'''३३''' |६,८५,४८,४३७ |- | २२ || [[सिक्किममधील जिल्हे|सिक्किम]]||'''६''' |६,१०,५७७ |- | २३ || [[तमिळनाडूमधील जिल्हे |तमिळनाडू]]||'''३८''' |७,२१,४७,०३० |- |२४ |[[तेलंगणामधील जिल्हे|तेलंगना]] |'''३३''' |३,५१,९३,९७८ |- | २५ || [[त्रिपुरामधील जिल्हे|त्रिपुरा]] ||'''८''' |३६,७३,९१७ |- | २६ || [[उत्तर प्रदेशामधील जिल्हे |उत्तर प्रदेश ]] ||'''७५''' |१९,९८,१२,३४१ |- | २७ || [[उत्तराखंडमधील जिल्हे|उत्तराखंड]] ||'''१७''' |१,००,८६,२९२ |- | २८ || [[पश्चिम बंगालमधील जिल्हे |पश्चिम बंगाल]] ||'''२३''' |९,१२,७६,११५ |- | अ || ''[[अंदमान आणि निकोबार बेटांमधील जिल्हे |अंदमान आणि निकोबार ]]'' ||'''३''' |३,८०,५८१ |- | आ || ''[[चंदीगड]]'' ||'''१''' |१०,५५,४५० |- | इ || ''[[दादरा व नगर हवेली आणि दमण व दीव]] '' ||'''३''' |५,८६,९५६ |- |ई |[[जम्मू आणि काश्मीरमधील जिल्हे|जम्मू आणि काश्मीर]] |'''२०''' |१,२२,६७,०१३ |- | उ || [[लडाख मधील जिल्हे|लडाख]] ||'''२''' |२,७४,२८९ |- | ऊ || ''[[लक्षद्वीप]]''||'''१''' |६४,४७३ |- | ए || ''[[दिल्ली]]''||'''११''' |१,६७,८७,९४१ |- | ऐ|| ''[[पुडुचेरीमधील जिल्हे|पॉंडिचेरी]]''||'''४''' |१२,४७,९५३ |- ! ३६ !! एकूण&nbsp; !! ७५५ !१,२१,०८,५४,९७७ |} | valign="top" width="300px" | [[चित्|thumb| [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश]], सारणी नुसार क्रमांकित]] |} == राज्य == === आंध्र प्रदेश === {{हेही बघा|आंध्र प्रदेशमधील जिल्हे}} [[आंध्र प्रदेश]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत १३ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१|| AN || [[अनंतपूर जिल्हा|अनंतपूर]] || [[अनंतपूर]] || ४,०८३,३१५ || १९,१३० || २१३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२|| CH || [[चित्तूर जिल्हा|चित्तूर]] || [[चित्तूर]] || ४,१७०,४६८ || १५,१५२ || २७५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३|| EG || [[पूर्व गोदावरी जिल्हा|पूर्व गोदावरी]] || [[काकिनाडा]] || ५,१५१,५४९ || १०,८०७ || ४७७ |- bgcolor="#F4F9FF" |४|| GU || [[गुंटुर जिल्हा|गुंटुर]] || [[गुंटुर]] || ४,८८९,२३० || ११,३९१ || ४२९ |- bgcolor="#F4F9FF" |५|| CU || [[कडप्पा जिल्हा|कडप्पा]] || [[कडप्पा]] || २,८८४,५२४ || १५,३५९ || १८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |६|| KR || [[कृष्णा जिल्हा|कृष्णा]] || [[मछलीपट्टणम]] || ४,५२९,००९ || ८,७२७ || ५१९ |- bgcolor="#F4F9FF" |७|| KU || [[कुर्नुल जिल्हा|कुर्नुल]] || [[कुर्नुल]] || ४,०४६,६०१ || १७,६५८ || २२९ |- bgcolor="#F4F9FF" |८|| NE || [[श्री पोट्टी श्रीरामुलू नेल्लोर जिल्हा|श्री पोट्टी श्रीरामुलू नेल्लोर]] || [[नेल्लोर]] || २,९६६,०८२ || १३,०७६ || २२७ |- bgcolor="#F4F9FF" |९|| PR || [[प्रकाशम जिल्हा|प्रकाशम]] || [[ओंगोल]] || ३,३९२,७६४ || १७,६२६ || १९३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१०|| SR || [[श्रीकाकुलम जिल्हा|श्रीकाकुलम]] || [[श्रीकाकुलम]] || २,६९९,४७१ || ५,८३७ || ४६२ |- bgcolor="#F4F9FF" |११|| VS || [[विशाखापट्टणम जिल्हा|विशाखापट्टणम]] || [[विशाखापट्टणम]] || ४,२८८,११३ || ११,१६१ || ३४० |- bgcolor="#F4F9FF" |१२|| VZ || [[विजयनगर जिल्हा|विजयनगर]] || [[विजयनगर]] || २,३४२,८६८ || ६,५३९ || ३८४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३|| WG || [[पश्चिम गोदावरी जिल्हा|पश्चिम गोदावरी]] || [[एलुरु]] || ३,९३४,७८२ || ७,७४२ || ४९० |} === अरुणाचल प्रदेश === {{हेही बघा|अरुणाचल प्रदेशमधील जिल्हे}} [[अरुणाचल प्रदेश]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत १३ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AJ |[[अंजॉ जिल्हा|अंजॉ]] |[[हवाई (अरुणाचल प्रदेश)|हवाई]] |२१,०८९ |६,१९० |३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |CH |[[चांगलांग जिल्हा|चांगलांग]] |[[चांगलांग]] |१४७,९५१ |४,६६२ |३२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |EK |[[पूर्व कामेंग जिल्हा|पूर्व कामेंग]] |[[सेप्पा]] |७८,४१३ |४,१३४ |१९ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |ES |[[पूर्व सियांग जिल्हा|पूर्व सियांग]] |[[पासीघाट]] |९९,०१९ |३,६०३ |२७ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |{{dash}} {{ref|AR1|[Note 1]}} |[[कामले जिल्हा|कामले]] |[[रागा (अरुणाचल प्रदेश)|रागा]] |२२,२५६ | २०० | १११ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |{{dash}} {{ref|AR2|[Note 2]}} |[[क्रा दाडी जिल्हा|क्रा दाडी]] |[[जमीन (अरुणाचल प्रदेश)|जमीन]] |२२,२९० |२२०२ |१० |- bgcolor="#F4F9FF" | ७ |KK |[[कुरुंग कुमे जिल्हा|कुरुंग कुमे]] |[[कोलोरियांग]] |८९,७१७ |६,०४० |१५ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |{{dash}} {{ref|AR3|[Note 3]}} |[[लेपा राडा जिल्हा|लेपा राडा]] |[[बसर (अऱुणाचल प्रदेश)|बसर]] |{{dash}} |{{dash}} |{{dash}} |- bgcolor="#F4F9FF" | ९ |EL |[[लोहित जिल्हा|लोहित]] |[[तेझु]] |१४५,५३८ |२,४०२ |६१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |LD |[[लोंगडिंग जिल्हा|लोंगडिंग]] | [[लोंगडिंग]] |६०,००० |१,२०० |५० |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |DV |[[लोअर दिबांग व्हॅली जिल्हा|लोअर दिबांग व्हॅली]] |[[रोईंग (अरुणाचल प्रदेश)|रोईंग]] |५३,९८६ |३,९०० |१४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |{{dash}} {{ref|AR4|[Note 4]}} |[[खालचा सियांग जिल्हा|खालचा सियांग]] |[[लिकाबली]] |{{dash}} |{{dash}} |{{dash}} |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |LB |[[लोअर सुबांसिरी जिल्हा|लोअर सुबांसिरी]] |[[झिरो]] |८२,८३९ |३,५०८ |२४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |{{dash}} {{ref|AR5|[Note 5]}} |[[नामसाई जिल्हा|नामसाई]] |[[नामसाई (अरुणाचल प्रदेश)|नामसाई]] |९५,९५० |१,५८७ |६० |- bgcolor="#F4F9FF" | १५ |{{dash}} {{ref|AR6|[Note 6]}} |[[पक्के-केस्सांग जिल्हा|पक्के-केस्सांग]] |[[लेम्मी]] |{{dash}} |१,९३२ |{{dash}} |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |PA |[[पापुम पारे जिल्हा|पापुम पारे]] |[[युपिआ]] |१७६,३८५ |२,८७५ |६१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |{{dash}} {{ref|AR7|[Note 7]}} |[[शि योमी जिल्हा|शि योमी]] |[[तातो (अरुणाचल प्रदेश)|तातो]] |१३,३१० |२,८७५ |५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |{{dash}} {{ref|AR8|[Note 8]}} |[[सियांग जिल्हा|सियांग]] |[[पांगिन]] |३१,९२० |२,९१९ |११ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |TA |[[तवांग जिल्हा|तवांग]] |[[तवांग]] |४९,९५० |२,०८५ |२४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |TI |[[तिरप जिल्हा|तिरप]] |[[खोंसा]] |१११,९९७ |२,३६२ |४७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |UD |[[दिबांग व्हॅली जिल्हा|दिबांग व्हॅली]] |[[अनिनी]] |८,००४ |९,१२९ |१ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |US |[[अपर सियांग जिल्हा|अपर सियांग]] |[[यिंगकियॉॅंग]] |३५,२८९ |६,१८८ |६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |UB |[[अपर सुबांसिरी जिल्हा|अपर सुबांसिरी]] |[[दापोरिजो]] |८३,२०५ |७,०३२ |१२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |WK |[[पश्चिम कामेंग जिल्हा|पश्चिम कामेंग]] |[[बॉमडिला]] |८७,०१३ |७,४२२ |१२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |WS |[[पश्चिम सियांग जिल्हा|पश्चिम सियांग]] |[[अलोंग]] |११२,२७२ |८,३२५ |१३ |- bgcolor="#F4F9FF" |} === आसाम === {{हेही बघा|आसाममधील जिल्हे}}[[भारत|भारताच्या]] [[आसाम]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ३४ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable mw-collapsible mw-collapsed" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |+'''आसाम मधील जिल्ह्यांची यादी''' |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ | - {{ref|AS7|[Note 7]}} |[[बहाली]] |[[पाठशाला, आसाम|पाठशाला]]|| २५३,८१६ || – || – |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |BK |[[बक्सा]] | [[मुशलपूर]] || ९५३,७७३|| २,००८|| ४७५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |BP |[[बारपेटा जिल्हा|बारपेटा]] |[[बारपेटा]]|| १,६९३,६२२ || ३,२४५ || ५२० |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |BS {{ref|AS1|[Note 1]}} | [[बिस्वनाथ जिल्हा|बिस्वनाथ]] | [[बिस्वनाथ चारियाली]] || ६१२,४९१ || १,१०० || ५६० |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |BO |[[बॉॅंगाइगांव जिल्हा|बॉॅंगाइगांव]] |[[बॉॅंगाइगांव]]|| ७३२,६३९|| १,७२४|| ४२५ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |CA |[[काछाड_जिल्हा|कचर]] |[[सिलचर]]|| १,७३६,३१९|| ३,७८६|| ४५९ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |CD {{ref|AS2|[Note 2]}} |[[चारीदेव जिल्हा|चारीदेव]] |[[सोनारी, आसाम|सोनारी]]|| ४७१,४१८ || १,०६९|| ४४० |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |CH |[[चिरांग जिल्हा|चिरांग]] | [[काजलगाव]] || ४८१,८१८|| १,९७५|| २४४ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |DR |[[दर्रांग जिल्हा|दर्रांग]] |[[मंगलदाई]]|| ९०८,०९०|| १,८४९|| ४९१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |DM |[[धेमाजी जिल्हा|धेमाजी]] |[[धेमाजी]]|| ६८८,०७७|| ३,२३७|| २१३ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |DU |[[धुब्री जिल्हा|धुब्री]] |[[धुब्री]]|| १,९४८,६३२|| २,८३८|| ६८७ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |DI |[[दिब्रुगढ जिल्हा|दिब्रुगढ]] |[[दिब्रुगढ]]|| १,३२७,७४८|| ३,३८१|| ३९३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |NC |[[दिमो हसाओ जिल्हा|दिमो हसाओ]] |[[हाफलॉॅंग]]|| २१३,५२९|| ४,८८८|| ४४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |GP |[[गोलपारा जिल्हा|गोलपारा]] |[[गोलपारा]]|| १,००८,९५९|| १,८२४|| ५५३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |GG |[[गोलाघाट जिल्हा|गोलाघाट]] |[[गोलाघाट]]|| १,०५८,६७४|| ३,५०२|| ३०२ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |HA |[[हैलाकंडी जिल्हा|हैलाकंडी]] |[[हैलाकंडी]]|| ६५९,२६०|| १,३२७|| ४९७ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |HJ {{ref|AS3|[Note 3]}} |[[होजाई जिल्हा|होजाई]] | [[होजाई]] || ९३१,२१८ || १,६८६ || ५५० |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |JO |[[जोरहाट जिल्हा|जोरहाट]] |[[जोरहाट]]|| १,०९१,२९५|| २,८५१|| ३८३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |KU |[[कामरूप जिल्हा|कामरूप]] |[[अमिनगाव]]|| १,५१७,२०२|| ३,४८०|| ४३६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |KM |कामरूप महानगर |[[गुवाहाटी]]|| १,२६०,४१९|| ६२७|| २,०१० |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |KG |[[कर्बी आंगलॉंग जिल्हा|कर्बी आंगलॉॅंग]] |[[दिफु]]|| ९६५,२८०|| १०,४३४|| ९३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |KR |[[करीमगंज जिल्हा|करीमगंज]] |[[करीमगंज]]|| १,२१७,००२|| १,८०९|| ६७३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |KJ |[[कोक्राझार जिल्हा|कोक्राझार]] |[[कोक्राझार]]|| ८८६,९९९|| ३,१२९|| २८३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |LA |[[लखीमपुर जिल्हा|लखीमपुर]] |[[लखीमपुर]]|| १,०४०,६४४|| २,२७७|| ४५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |MJ {{ref|AS4|[Note 4]}} |[[माजुली जिल्हा|माजुली]] | [[गरमूर]] || १६७,३०४|| ८८० || ३०० |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |MA |[[मरीगांव जिल्हा|मरीगांव]] |[[मरीगांव]]|| ९५७,८५३|| १,७०४|| ५६२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |NN |[[नागांव जिल्हा|नागांव]] |[[नागांव]]|| २,८२६,००६|| ३,८३१|| ७३८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |NB |[[नलबारी जिल्हा|नलबारी]] |[[नलबारी]]|| ७६९,९१९|| १,००९|| ७६३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |ST |[[सिबसागर जिल्हा|सिबसागर]] |[[सिबसागर]]|| १,१५०,२५३|| २,६६८|| ४३१ |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |SM {{ref|AS5|[Note 5]}} |[[दक्षिण सलमारा मानकचार जिल्हा|दक्षिण सलमारा मानकचार]] | [[हातसिंगिमरी]]|| ५५५,११४ || ५६८ || ९८० |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ |SO |[[सोणितपुर जिल्हा|सोणितपुर]] |[[तेजपूर]]|| १,९२५,९७५|| ५,३२४|| ३६२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३२ |TI |[[तिनसुकिया जिल्हा|तिनसुकिया]] |[[तिनसुकिया]]|| १,३१६,९४८|| ३,७९०|| ३४७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३३ |UD |[[उदलगुरी जिल्हा|उदलगुरी]] | [[उदलगुरी]] || ८३२,७६९|| १,६७६|| ४९७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३४ |WK {{ref|AS6|[Note 6]}} | [[पश्चिम कार्बी आंगलाँग]] | [[हामरेन]] || ३००,३२० || ३,०३५|| ९९ |- |} # ^{{{note|AS1|[Note 1]}}}सोणितपूर जिल्ह्याचे विभाजन करून २०१५ मध्ये बिश्वनाथ जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली.<ref name="Assam5">{{cite web|url=https://www.telegraphindia.com/states/north-east/celebrations-tempered-with-caution/cid/1393440|title=Celebrations tempered with caution|author=Karmakar, Sumir|date=16 August 2015|publisher=Telegraph India|access-date=11 April 2019}}</ref> # ^{{{note|AS2|[Note 2]}}}शिवसागर जिल्ह्याचे विभाजन करून २०१५ मध्ये चरईदेव जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली.<ref name="Assam5" /> # ^{{{note|AS3|[Note 3]}}}नागाव जिल्ह्याचे विभाजन करून २०१५ मध्ये होजाई जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली.<ref name="Assam5" /> # ^{{{note|AS4|[Note 4]}}}जोरहाट जिल्ह्याचे विभाजन करून २०१६ मध्ये माजुली जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली..<ref>{{cite news|url=http://www.firstpost.com/india/worlds-largest-river-island-majuli-becomes-indias-first-island-district-2995952.html|title=World's largest river island, Majuli, becomes India's first island district|date=8 September 2016|access-date=13 September 2016|agency=FP India}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.hindustantimes.com/india-news/assam-majuli-to-become-india-s-first-river-island-district/story-hzFoxSUxh3IpRpSeIqrhtM.html|title=Assam: Majuli to become India's first river island district|date=27 June 2016|publisher=Hindustan Times|access-date=11 April 2019}}</ref> # ^{{{note|AS5|[Note 5]}}}२०१५ मध्ये धुबरी जिल्ह्याचे विभाजन करून दक्षिण सलमारा जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली.<ref name="Assam5" /> # ^{{{note|AS6|[Note 6]}}}कार्बी आंगलाँग जिल्ह्याचे विभाजन करून २०१५ मध्ये पश्चिम कार्बी आंगलाँग जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली.<ref name="Assam5" /> # ^{{{note|AS7|[Note 7]}}} बारपेटा जिल्ह्याचे विभाजन करून २०२० मध्ये बजाली जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली.<ref>{{cite news|url=https://www.sentinelassam.com/north-east-india-news/assam-news/bajali-to-become-the-34th-full-fledged-district-of-assam-494424|title=Bajali' to become the 34th full-fledged district of Assam|publisher=The Sentinel|access-date=29 November 2020}}</ref> === बिहार === {{हेही बघा|बिहारमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[बिहार]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ३८ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable mw-collapsible mw-collapsed" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |+'''बिहार मधील जिल्ह्यांची यादी''' |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AR |[[अरारिया जिल्हा|अरारिया]] |[[अरारिया]]|| २,८०६,२००|| २,८२९|| ९९२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |AR |[[अरवल जिल्हा|अरवल]] |[[अरवल, बिहार|अरवल]]|| ७००,८४३|| ६३८|| १,०९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |AU |[[औरंगाबाद जिल्हा, बिहार|औरंगाबाद]] |[[औरंगाबाद, बिहार|औरंगाबाद]]|| २,५११,२४३|| ३,३०३|| ७६० |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |BA |[[बांका जिल्हा|बांका]] |[[बांका]]|| २,०२९,३३९|| ३,०१८|| ६७२ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |BE |[[बेगुसराई जिल्हा|बेगुसराई]] |[[बेगुसराई]]|| २,९५४,३६७|| १,९१७|| १,५४० |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |BG |[[भागलपुर जिल्हा|भागलपुर]] |[[भागलपुर]]|| ३,०३२,२२६|| २,५६९|| १,१८० |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |BJ |[[भोजपुर जिल्हा|भोजपुर]] |[[अरा]]|| २,७२०,१५५|| २,४७३|| १,१३६ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |BU |[[बक्सर जिल्हा|बक्सर]] |[[बक्सर]]|| १,७०७,६४३|| १,६२४|| १,००३ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |DA |[[दरभंगा जिल्हा|दरभंगा]] |[[दरभंगा]]|| ३,९२१,९७१|| २,२७८|| १,७२१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |EC |[[पूर्व चम्पारण जिल्हा|पूर्व चम्पारण]] |[[मोतीहारी]]|| ५,०८२,८६८|| ३,९६९|| १,२८१ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |GA |[[गया जिल्हा|गया]] |[[गया]]|| ४,३७९,३८३|| ४,९७८|| ८८० |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |GO |[[गोपालगंज जिल्हा|गोपालगंज]] |[[गोपालगंज]]|| २,५५८,०३७|| २,०३३|| १,२५८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |JA |[[जमुई जिल्हा|जमुई]] |[[जमुई]]|| १,७५६,०७८|| ३,०९९|| ५६७ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |JE |[[जहानाबाद जिल्हा|जहानाबाद]] |[[जहानाबाद]]|| १,१२४,१७६|| १,५६९|| १,२०६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |KM |[[कैमुर जिल्हा|कैमुर]] |[[भबुआ]]|| १,६२६,९००|| ३,३६३|| ४८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |KT |[[कटिहार जिल्हा|कटिहार]] |[[कटिहार]]|| ३,०६८,१४९|| ३,०५६|| १,००४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |KH |[[खगरिया जिल्हा|खगरिया]] |[[खगरिया]]|| १,६५७,५९९|| १,४८६|| १,११५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |KI |[[किशनगंज जिल्हा|किशनगंज]] |[[किशनगंज]]|| १,६९०,९४८|| १,८८४|| ८९८ |- |१९ |LA |[[लखीसराई जिल्हा|लखीसराई]] |[[लखीसराई]]|| १,०००,७१७|| १,२२९|| ८१५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |MP |[[माधेपुरा जिल्हा|माधेपुरा]] |[[माधेपुरा]]|| १,९९४,६१८|| १,७८७|| १,११६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |MB |[[मधुबनी जिल्हा|मधुबनी]] |[[मधुबनी]]|| ४,४७६,०४४|| ३,५०१|| १,२७९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |MG |[[मुंगेर जिल्हा|मुंगेर]] |[[मुंगेर]]|| १,३५९,०५४|| १,४१९|| ९५८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |MZ |[[मुझफ्फरपुर जिल्हा|मुझफ्फरपुर]] |[[मुझफ्फरपुर]]|| ४,७७८,६१०|| ३,१७३|| १,५०६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |NL |[[नालंदा जिल्हा|नालंदा]] |[[बिहार शरीफ]]|| २,८७२,५२३|| २,३५४|| १,२२० |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |NW |[[नवदा जिल्हा|नवदा]] |[[नवदा]]|| २,२१६,६५३|| २,४९२|| ८८९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |PA |[[पटना जिल्हा|पाटणा]] |[[पटना|पाटणा]]|| ५,७७२,८०४|| ३,२०२|| १,८०३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |PU |[[पुर्णिया जिल्हा|पुर्णिया]] |[[पुर्णिया]]|| ३,२७३,१२७|| ३,२२८|| १,०१४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |RO |[[रोहतास जिल्हा|रोहतास]] |[[सुसाराम]]|| २,९६२,५९३|| ३,८५०|| ७६३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |SH |[[सहर्सा जिल्हा|सहर्सा]] |[[सहर्सा]]|| १,८९७,१०२|| १,७०२|| १,१२५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |SM |[[समस्तीपुर जिल्हा|समस्तीपुर]] |[[समस्तीपुर]]|| ४,२५४,७८२|| २,९०५|| १,४६५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ |SR |[[सरन जिल्हा|सरन]] |[[छप्रा]]|| ३,९४३,०९८|| २,६४१|| १,४९३ |- bgcolor="#F4F9FF" |३२ |SP |[[शेखपुरा जिल्हा|शेखपुरा]] |[[शेखपुरा]]|| ६३४,९२७|| ६८९|| ९२२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३३ |SO |[[शिवहर जिल्हा|शिवहर]] |[[शिवहर]]|| ६५६,९१६|| ४४३|| १,८८२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३४ |ST |[[सीतामढी जिल्हा|सीतामढी]] |[[सीतामढी]]|| ३,४१९,६२२|| २,१९९|| १,४९१ |- bgcolor="#F4F9FF" |३५ |SW |[[शिवन जिल्हा|शिवन]] |[[शिवन]]|| ३,३१८,१७६|| २,२१९|| १,४९५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३६ |SU |[[सुपौल जिल्हा|सुपौल]] |[[सुपौल]]|| २,२२८,३९७|| २,४१०|| ९१९ |- bgcolor="#F4F9FF" |३७ |VA |[[वैशाली जिल्हा|वैशाली]] |[[हाजीपुर]]|| ३,४९५,०२१|| २,०३६|| १,७१७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३८ |WC |[[पश्चिम चम्पारण जिल्हा|पश्चिम चम्पारण]] |[[बेट्टिया]]|| ३,९३५,०४२|| ५,२२९|| ७५३ |- |} === छत्तीसगढ === {{हेही बघा|छत्तीसगढमधील जिल्हे}}[[भारत|भारताच्या]] [[छत्तीसगढ]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ३२ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable mw-collapsible mw-collapsed" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |+'''छत्तीसगढ मधील जिल्ह्यांची यादी''' |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ | -{{ref|CG1|[टीप १]}} |[[बालोद जिल्हा|बालोद]] |[[बालोद]]|| ८२६,१६५|| ३,५२७|| २३४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ | -{{ref|CG2|[टीप २]}} |[[बलौदा बाजार जिल्हा|बलौदा बाजार-भाटापारा]] |[[बलौदा बाजार]]|| १,३०५,३४३|| ४,७४८|| २७५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ | -{{ref|CG3|[टीप ३]}} |[[बलरामपूर रामानुजगंज जिल्हा|बलरामपूर रामानुजगंज]] |[[बलरामपूर, छत्तीसगढ|बलरामपूर]]|| ७३०,४९१|| ३,८०६|| १९० |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |BA |[[बस्तर जिल्हा|बस्तर]] |[[जगदलपूर]]|| ८३४,८७३|| ४,०३०|| २१० |- bgcolor="#F4F9FF" |५ | -{{ref|CG4|[टीप ४]}} |[[बेमेतरा जिल्हा|बेमेतरा]] |[[बेमेतरा]]|| ७९५,७५९|| २,८५५|| २७० |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |BJ |[[बीजापूर जिल्हा|बीजापूर]] |[[बीजापूर, छत्तीसगढ|बीजापूर]]|| २२९,८३२|| ६,५६२|| ३५ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |BI |[[बिलासपूर जिल्हा|बिलासपूर]] |[[बिलासपूर]]|| १,९६१,९२२|| ३,५०८|| ४६० |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |DA |[[दांतेवाडा जिल्हा|दांतेवाडा]] |[[दांतेवाडा]]|| ५३३,६३८|| ३,४११|| ५९ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |DH |[[धमतरी जिल्हा|धमतरी]] |[[धमतरी]]|| ७९९,१९९|| २,०२९|| ३९४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |DU |[[दुर्ग जिल्हा|दुर्ग]] |[[दुर्ग, छत्तिसगढ|दुर्ग]]|| १,७२१,७२६|| २,२३८|| ७७० |- bgcolor="#F4F9FF" |११ | -{{ref|CG5|[टीप ५]}} |[[गरियाबंद जिल्हा|गरियाबंद]] |[[गारियाबंद]]|| ५९७,६५३|| ५,८२३|| १०३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ | -{{ref|CG6|[टीप ६]}} |[[गौरेला-पेंद्रा-मारवाही, जिल्हा|गौरेला-पेंद्रा-मारवाही]] |[[गौरेला]]|| ३३६,४२०|| २,३०७|| १५० |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |JC |[[जांजगिर-चांपा जिल्हा|जांजगिर-चांपा]] |[[जांजगिर]]|| १,६२०,६३२|| ३,८४८|| ४२१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |JA |[[जशपूर जिल्हा|जशपूर]] |[[जशपूर]] नगर|| ८५२,०४३|| ५,८२५|| १४६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |KW |[[कबीरधाम जिल्हा|कबीरधाम]] |[[कवर्धा]]|| ५८४,६६७|| ४,२३७|| १९५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |KK |[[कांकेर जिल्हा|कांकेर]] |[[कांकेर]]|| ७४८,५९३|| ६,५१३|| ११५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ | -{{ref|CG7|[टीप ७]}} |[[कोंडागांव जिल्हा|कोंडागांव]] |[[कोंडागांव, छत्तीसगढ|कोंडागांव]]|| ५७८,३२६|| ७,७६८|| ७४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |KB |[[कोरबा जिल्हा|कोरबा]] |[[कोरबा, छत्तीसगढ|कोरबा]]|| १,२०६,५६३|| ६,६१५|| १८३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |KJ |[[कोरिया जिल्हा|कोरिया]] |[[बैकुंठपूर, छत्तीसगढ|बैकुंठपूर]]|| ६५९,०३९|| ६,५७८|| १०० |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |MA |[[महासमुंद जिल्हा|महासमुंद]] |[[महासमुंद]]|| १,०३२,२७५|| ४,७७९|| २१६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |MG{{ref|CG11|[टीप ११]}} |[[मनेंद्रगढ-चिरमिरी-भरतपूर, जिल्हा|मनेंद्रगढ-चिरमिरी-भरतपूर]] |[[मनेंद्रगढ, छत्तीसगढ|मनेंद्रगढ]]|| -|| -|| |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |MM{{ref|CG11|[टीप ११]}} |[[मोहला मानपूर, जिल्हा|मोहला मानपूर]] |[[मोहला, छत्तीसगढ|मोहला]]|| -|| -|| |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ | -{{ref|CG8|[टीप ८]}} |[[मुंगेली जिल्हा|मुंगेली]] |[[मुंगेली, छत्तीसगढ|मुंगेली]]|| ७०१,७०७|| २,७५०|| २५५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |NR |[[नारायणपूर जिल्हा|नारायणपूर]] |[[नारायणपूर, छत्तीसगढ|नारायणपूर]]|| १४०,२०६|| ६,६४०|| २० |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |RG |[[रायगढ जिल्हा|रायगढ]] |[[रायगढ]]|| १,४९३,६२७|| ७,०६८|| २११ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |RP |[[रायपूर जिल्हा|रायपूर]] |[[रायपूर]]|| २,१६०,८७६|| २,८९२|| ७५० |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |RN |[[राजनांदगांव जिल्हा|राजनांदगांव]] |[[राजनांदगांव]]|| १,५३७,५२०|| ८,०६२|| १९१ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |SB{{ref|CG11|[टीप ११]}} |[[सारंगढ-बिलाईगड, जिल्हा|सारंगढ-बिलाईगड]] |[[सारंगढ, छत्तीसगढ|सारंगढ]]|| -|| -|| |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |ST{{ref|CG11|[टीप ११]}} |[[सक्ती जिल्हा|सक्ती]] |[[सक्ती, छत्तीसगढ|सक्ती]]|| -|| -|| |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |SK {{ref|CG9|[टीप ९]}} |[[सुकमा जिल्हा|सुकमा]] |[[सुकमा, छत्तीसगढ|सुकमा]]|| २५०,१५९|| ५,८९७ || ४२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ | -{{ref|CG10|[टीप १०]}} |[[सुरजपूर जिल्हा|सुरजपूर]] |[[सुरजपूर, छत्तीसगढ|सुरजपूर]]|| ७८९,०४३|| २,७८७|| २८० |- bgcolor="#F4F9FF" |३२ |SJ |[[सुरगुजा जिल्हा|सुरगुजा]] |[[अंबिकापूर]]|| ८३९,६६१|| ३,२६५|| १५० |} # ^{{{note|CG1|[टीप १]}}} २०१२ मध्ये दुर्ग जिल्ह्याचे विभाजन करून बालोद जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली. # ^{{{note|CG2|[टीप २]}}}२०१२ मध्ये रायपूर जिल्ह्याचे विभाजन करून बलौदा बाजार जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली. # ^{{{note|CG3|[टीप ३]}}} सुरगुजा जिल्ह्याचे त्रिभाजन करून २०१२ मध्ये बलरामपूर जिल्ह्याची निर्मिती झाली # ^{{{note|CG4|[टीप ४]}}} २०१२ मध्ये दुर्ग जिल्ह्याचे विभाजन करून बेमेतरा जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली # ^{{{note|CG5|[टीप ५]}}} २०१२ मध्ये रायपूर जिल्ह्याचे विभाजन करून गरियाबंद जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली # ^{{{note|CG6|[टीप ६]}}} २०२० मध्ये बिलासपूर जिल्ह्याचे विभाजन करून गौरेला-पेंद्रा-मारवाही जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली. # ^{{{note|CG7|[टीप ७]}}} बस्तर जिल्ह्याचे विभाजन करून २०१२ मध्ये कोंडागांव जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली # ^{{{note|CG8|[टीप ८]}}} २०१२ मध्ये बिलासपूर जिल्ह्याचे विभाजन करून मुंगेली जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली. # ^{{{note|CG9|[टीप ९]}}} दांतेवाडा जिल्ह्याचे विभाजन करून २०१२ मध्ये सुकमा जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली # ^{{{note|CG10|[टीप १०]}}} सूरजपूर जिल्ह्याची निर्मिती २०१२ मध्ये सुरगुजा जिल्ह्याचे विभाजन करून झाली. # ^{{{note|CG11|[टीप ११]}}} मनेंद्रगड-चिरमिरी-भरतपूर, मोहला मानपूर, सक्ती आणि सारंगढ-बिलाईगड जिल्ह्यांची घोषणा १५ ऑगस्ट २०२१ रोजी करण्यात आली. === गोवा === {{हेही बघा|गोव्यामधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[गोवा]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत २ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |+'''गोव्या मधील जिल्ह्यांची यादी''' |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |NG |[[उत्तर गोवा जिल्हा|उत्तर गोवा]] |[[पणजी]]|| ८१७,७६१|| १,७३६|| ४७१ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |SG |[[दक्षिण गोवा जिल्हा|दक्षिण गोवा]] |[[मडगांव]]|| ६३९,९६२|| १,९६६|| ३२६ |} === गुजरात === {{हेही बघा|गुजरातमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[गुजरात]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ३३ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable mw-collapsible mw-collapsed" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |+'''गुजरात मधील जिल्ह्यांची यादी''' |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AH |[[अमदावाद जिल्हा|अहमदाबाद]] |[[अहमदाबाद|अमदावाद]]|| ७,२०८,२०० || ८,७०७ || ८९० |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |AM |[[अमरेली जिल्हा|अमरेली]] |[[अमरेली]]|| १,५१३,६१४ || ६,७६० || २०५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |AN |[[आणंद जिल्हा|आणंद]] |[[आणंद]]|| २,०९०,२७६ || २,९४२ || ७११ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |AR |[[अरवली जिल्हा|अरवली]] |[[मोडासा]]|| १,०५१,७४६ || ३,२१७ || ३२७ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |BK |[[बनासकांठा जिल्हा|बनासकांठा]] |[[पालनपुर]]|| ३,११६,०४५ || १२,७०३|| २९० |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |BR |[[भरूच जिल्हा|भरूच]] |[[भरूच]]|| १,५५०,८२२ || ६,५२४ || २३८ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |BV |[[भावनगर जिल्हा|भावनगर]] |[[भावनगर]]|| २,८७७,९६१ || ११,१५५ || २८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |BT |[[बोटाद जिल्हा|बोटाद]] |[[बोटाद]]|| ६५६,००५ || २,५६४ || २५६ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |CU |[[छोटा उदेपूर जिल्हा|छोटा उदेपूर]] |[[छोटा उदेपूर]]|| १,०७१,८३१ || ३,२३७ || ३३१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |DA |[[दाहोद जिल्हा|दाहोद]] |[[दाहोद]]|| २,१२६,५५८ || ३,६४२ || ५८२ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |DG |[[डांग जिल्हा|डांग]] |[[आहवा]]|| २२६,७६९ || १,७६४ || १२९ |- |१२ |DD |[[देवभूमी द्वारका जिल्हा|देवभूमी द्वारका]] |[[खंभाळिया]]|| ७५२,४८४ || ५,६८४|| १३२ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |GA |[[गांधीनगर जिल्हा|गांधीनगर]] |[[गांधीनगर]]|| १,३८७,४७८ || ६४९ || ६६० |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |GS |[[गीर सोमनाथ जिल्हा|गीर सोमनाथ]] |[[वेरावळ]]|| १,२१७,४७७ || ३,७५४ || ३२४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |JA |[[जामनगर जिल्हा|जामनगर]] |[[जामनगर]]|| २,१५९,१३० || १४,१२५ || १५३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |JU |[[जुनागढ जिल्हा|जुनागढ]] |[[जुनागढ]]|| २,७४२,२९१ || ८,८३९ || ३१० |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |KH |[[खेडा जिल्हा|खेडा]] |[[नडियाद]]|| २,२९८,९३४ || ४,२१५ || ५४१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |KA |[[कच्छ जिल्हा|कच्छ]] |[[भूज]]|| २,०९०,३१३ || ४५,६५२ || ४६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |MH |[[महीसागर जिल्हा|महीसागर]] |[[लुणावाडा]]|| ९९४,६२४ || २,५०० || ४४० |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |MA |[[महेसाणा जिल्हा|महेसाणा]] |[[महेसाणा]]|| २,०२७,७२७ || ४,३८६ || ४६२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |MB |[[मोरबी जिल्हा|मोरबी]] |[[मोरबी]]|| ९६०,३२९ || ४,८७१ || १९७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |NR |[[नर्मदा जिल्हा|नर्मदा]] |[[राजपीपळा]]|| ५९०,३७९ || २,७४९ || २१४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |NV |[[नवसारी जिल्हा|नवसारी]] |[[नवसारी]]|| १,३३०,७११ || २,२११ || ६०२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |PM |[[पंचमहाल जिल्हा|पंचमहाल]] |[[गोधरा]]|| २,३८८,२६७ || ५,२१९ || ४५८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |PA |[[पाटण जिल्हा|पाटण]] |[[पाटण]]|| १,३४२,७४६ || ५,७३८ || २३४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |PO |[[पोरबंदर जिल्हा|पोरबंदर]] |[[पोरबंदर]]|| ५८६,०६२ || २,२९४ || २५५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |RA |[[राजकोट जिल्हा|राजकोट]] |[[राजकोट]]|| ३,१५७,६७६ || ११,२०३ || २८२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |SK |[[साबरकांठा जिल्हा|साबरकांठा]] |[[हिम्मतनगर]]|| २,४२७,३४६ || ७,३९० || ३२८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |ST |[[सुरत जिल्हा|सुरत]] |[[सुरत]]|| ६,०८१,३२२|| ४,४१८ || ९५३ |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |SN |[[सुरेन्द्रनगर जिल्हा|सुरेन्द्रनगर]] |[[सुरेन्द्रनगर]]|| १,७५५,८७३ || १०,४८९ || १६७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ |TA |[[तापी जिल्हा|तापी]] |[[व्यारा]]|| ८०६,४८९ || ३,४३५ || २४९ |- bgcolor="#F4F9FF" |३२ |VD |[[वडोदरा जिल्हा|वडोदरा]] |[[वडोदरा]]|| ३,६३९,७७५ || ७,७९४ || ४६७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३३ |VL |[[वलसाड जिल्हा|बलसाड]] |[[वलसाड|बलसाड]]|| १,७०३,०६८ || ३,०३४ || ५६१ |- |} === हरियाणा === {{हेही बघा|हरियाणामधील जिल्हे}}[[भारत|भारताच्या]] [[हरियाणा]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत २२ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ | AM|| [[अंबाला जिल्हा|अंबाला]]|| [[अंबाला]]|| १,१३६,७८४|| १,५६९|| ७२२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ | BH|| [[भिवानी जिल्हा|भिवानी]]|| [[भिवानी]]|| १,६२९,१०९|| ५,१४०|| ३४१ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ | CD|| [[चरखी दादरी जिल्हा|चरखी दादरी]]|| [[चरखी दादरी]]|| ५०२,२७६|| १३७० || ३६७ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ | HR|| [[फरीदाबाद जिल्हा|फरीदाबाद]]|| [[फरीदाबाद]]|| १,७९८,९५४|| ७८३|| २,२९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ | FT|| [[फतेहाबाद जिल्हा|फतेहाबाद]]|| [[फतेहाबाद]]|| ९४१,५२२|| २,५३८|| ३७१ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ | GU|| [[गुरगांव जिल्हा|गुरुग्राम]]|| [[गुरुग्राम]]|| १,५१४,०८५|| १,२५८|| १,२४१ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ | HI|| [[हिसार जिल्हा|हिसार]]|| [[हिसार]]|| १,७४२,८१५|| ३,७८८|| ४३८ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ | JH|| [[झज्जर जिल्हा|झज्जर]]|| [[झज्जर]]|| ९५६,९०७|| १,८६८|| ५२२ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ | JI|| [[जिंद जिल्हा|जिंद]]|| [[जींद|जिंद]]|| १,३३२,०४२|| २,७०२|| ४९३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० | KT|| [[कैथल जिल्हा|कैथल]]|| [[कैथल]]|| १,०७२,८६१|| २,७९९|| ४६७ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ | KR|| [[कर्नाल जिल्हा|कर्नाल]]|| [[कर्नाल]]|| १,५०६,३२३|| २,४७१|| ५९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ | KU|| [[कुरुक्षेत्र जिल्हा|कुरुक्षेत्र]]|| [[कुरुक्षेत्र]]|| ९६४,२३१|| १,५३०|| ६३० |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |MA |[[महेंद्रगढ जिल्हा|महेंद्रगडढ]] |[[नारनौल]]|| ९२१,६८०|| १,९००|| ४८५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |MW |[[मेवात जिल्हा|नुह]] |[[नुह]]|| १,०८९,४०६|| १,७६५ || ७२९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |PW |[[पलवल जिल्हा|पलवल]] |[[पलवल]]|| १,०४०,४९३|| १,३६७|| ७६१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |PK |[[पंचकुला जिल्हा|पंचकुला]] |[[पंचकुला]]|| ५५८,८९०|| ८१६|| ६२२ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |PP |[[पानिपत जिल्हा|पानिपत]] |[[पानिपत]]|| १,२०२,८११|| १,२५०|| ९४९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |RE |[[रेवाडी जिल्हा|रेवाडी]] |[[रेवाडी]]|| ८९६,१२९|| १,५५९|| ५६२ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |RO |[[रोहतक जिल्हा|रोहतक]] |[[रोहतक]]|| १,०५८,६८३|| १,६६८|| ६०७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |SI |[[सिरसा जिल्हा|सिरसा]] |[[सिरसा]]|| १,२९५,११४|| ४,२७६|| ३०३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |SNP |[[सोनीपत जिल्हा|सोनीपत]] |[[सोनीपत]]|| १,४८०,०८०|| २,२६०|| ६९७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |YN |[[यमुनानगर जिल्हा|यमुनानगर]] |[[यमुना नगर|यमुनानगर]]|| १,२१४,१६२|| १,७५६|| ६८७ |} === हिमाचल प्रदेश === {{हेही बघा|हिमाचल प्रदेशमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[हिमाचल प्रदेश]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत १२ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ | BI|| [[बिलासपुर जिल्हा, हिमाचल प्रदेश|बिलासपुर]]|| [[बिलासपुर, हिमाचल प्रदेश|बिलासपुर]]|| ३८२,०५६|| १,१६७|| ३२७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ | CH|| [[चंबा जिल्हा|चंबा]]|| [[चंबा]]|| ५१८,८४४|| ६,५२८|| ८० |- bgcolor="#F4F9FF" |३ | HA|| [[हमीरपुर जिल्हा, हिमाचल प्रदेश|हमीरपुर]]|| [[हमीरपुर, हिमाचल प्रदेश|हमीरपुर]]|| ४५४,२९३|| १,११८|| ४०६ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ | KA|| [[कांगरा जिल्हा|कांगरा]]|| [[धरमशाला]]|| १,५०७,२२३|| ५,७३९|| २६३ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ | KI|| [[किन्नौर जिल्हा|किन्नौर]]|| [[रेकॉॅंग पेओ]]|| ८४,२९८|| ६,४०१|| १३ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ | KU|| [[कुलु जिल्हा|कुलु]]|| [[कुलु]]|| ४३७,४७४|| ५,५०३|| ७९ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ | LS|| [[लाहौल आणि स्पिति जिल्हा|लाहौल आणि स्पिति]]|| [[कीलॉॅंग]]|| ३१,५२८|| १३,८३५|| २ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ | MA|| [[मंडी जिल्हा|मंडी]]|| [[मंडी, हिमाचल प्रदेश|मंडी]]|| ९९९,५१८|| ३,९५०|| २५३ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ | SH|| [[शिमला जिल्हा|शिमला]]|| [[शिमला]]|| ८१३,३८४|| ५,१३१|| १५९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० | SI|| [[सिरमौर जिल्हा|सिरमौर]]|| [[नहान]]|| ५३०,१६४|| २,८२५|| १८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ | SO|| [[सोलान जिल्हा|सोलान]]|| [[सोलान]]|| ५७६,६७०|| १,९३६|| २९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ | UN|| [[उना जिल्हा, हिमाचल प्रदेश|उना]]|| [[उना, हिमाचल प्रदेश|उना]]|| ५२१,०५७|| १,५४०|| ३२८ |} === झारखंड === {{हेही बघा|झारखंडमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[झारखंड]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत २४ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ | BO|| [[बोकारो जिल्हा|बोकारो]]|| [[बोकारो]]|| २,०६१,९१८ || २,८६१|| ७१६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ | CH|| [[चत्रा जिल्हा|चत्रा]]|| [[चत्रा]]|| १,०४२,३०४ || ३,७००|| २७५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ | DE|| [[देवघर जिल्हा|देवघर]]|| [[देवघर, झारखंड|देवघर]]|| १,४९१,८७९|| २,४७९|| ६०२ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ | DH|| [[धनबाद जिल्हा|धनबाद]]|| [[धनबाद]]|| २,६८२,६६२|| २,०७५|| १,२८४ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ | DU|| [[डुमका जिल्हा|डुमका]]|| [[डुमका]]|| १,३२१,०९६ || ४,४०४ || ३०० |- bgcolor="#F4F9FF" |६ | ES|| [[पूर्व सिंगभूम जिल्हा|पूर्व सिंघभूम]]|| [[जमशेदपूर]]|| २,२९१,०३२ || ३,५३३|| ६४८ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ | GA|| [[गढवा जिल्हा|गढवा]]|| [[गढवा]]|| १,३२२,३८७ || ४,०६४|| ३२७ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ | GI|| [[गिरिडीह जिल्हा|गिरिडीह]]|| [[गिरिडीह]]|| २,४४५,२०३|| ४,८८७|| ४९७ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ | GO|| [[गोड्डा जिल्हा|गोड्डा]]|| [[गोड्डा]]|| १,३११,३८२|| २,११०|| ६२२ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० | GU|| [[गुमला जिल्हा|गुमला]]|| [[गुमला]]|| १,०२५,६५६ || ५३२७|| १९३ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ | HA|| [[हजारीबाग जिल्हा|हजारीबाग]]|| [[हजारीबाग]]|| १,७३४,००५ || ४,३०२ || ४०३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ | JA|| [[जामताडा जिल्हा|जामताडा]]|| [[जामताडा]]|| ७९०,२०७ || १,८०२ || ४३९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |KH |[[खुंटी जिल्हा|खुंटी]] |[[खुंटी, झारखंड|खुंटी]]|| ५३०,२९९ || २,४६७ || २१५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |KO |[[कोडर्मा जिल्हा|कोडर्मा]] |[[कोडर्मा]]|| ७१७,१६९ || १,३१२|| ४२७ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |LA |[[लातेहार जिल्हा|लातेहार]] |[[लातेहार]]|| ७२५,६७३ || ३,६३० || २०० |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |LO |[[लोहारडागा जिल्हा|लोहरडागा]] |[[लोहारडागा|लोहरडागा]]|| ४६१,७३८|| १,४९४|| ३१० |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |PK |[[पाकुर जिल्हा|पाकुर]] |[[पाकुर]]|| ८९९,२०० || १,८०५|| ४९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |PL |[[पलामू जिल्हा|पलामू]] |[[डाल्टनगंज]]|| १,९३६,३१९ || ५,०८२|| ३८१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |RM |[[रामगढ जिल्हा|रामगड]] |[[रामगड]]|| ९४९,१५९ || १,२१२|| ६८४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |RA |[[रांची जिल्हा|रांची]] |[[रांची]]|| २,९१२,०२२|| ७,९७४|| ५५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |SA |[[साहिबगंज जिल्हा|साहिबगंज]] |[[साहिबगंज]]|| १,१५०,०३८ || १,५९९|| ७१९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |SK |[[सराइकेला खरसावां जिल्हा|सराइकेला खरसावां]] |[[सराइकेला]]|| १,०६३,४५८|| २,७२५|| ३९० |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |SI |[[सिमडेगा जिल्हा|सिमडेगा]] |[[सिमडेगा]]|| ५९९,८१३ || ३,७५० || १६० |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |WS |[[पश्चिम सिंगभूम जिल्हा|पश्चिम सिंगभूम]] |[[चैबासा]]|| १,५०१,६१९|| ७,१८६ || २०९ |} === कर्नाटक === {{हेही बघा|कर्नाटकमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[कर्नाटक]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ३१ जिल्हे आहेत. यांची चार गटात विभागणी करण्यात आली आहे. * [[बंगळूर विभाग]] * [[बेळगांव विभाग]] * [[गुलबर्गा विभाग]] * [[मैसूर विभाग]] त्यांच्यावर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |बेळगांव |BK |[[बागलकोट जिल्हा|बागलकोट]] |[[बागलकोट]]|| १,८९०,८२६ || ६,५८३|| २८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |गुलबर्गा |BL |[[बेळ्ळारी जिल्हा|बेळ्ळारी]] |[[बेळ्ळारी]]|| १,४००,९७० || ४,२५२|| ३३० |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |बेळगांव |BG |[[बेळगांव जिल्हा|बेळगांव]] |[[बेळगांव]]|| ४,७७८,४३९ || १३,४१५|| ३५६ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |बंगळूर |BR |[[बंगळूर ग्रामीण जिल्हा|बंगळूर ग्रामीण]] |बंगळूर|| ९८७,२५७|| २,२३९ || ४४१ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |बंगळूर |BN |[[बंगळूर नागरी जिल्हा|बंगळूर नागरी]] (शहर) |[[बंगळूर]]|| ९,५८८,९१०|| २,१९०|| ४,३७८ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |गुलबर्गा |BD |[[बिदर जिल्हा|बीदर]] |[[बीदर]]|| १,७००,०१८ || ५,४४८|| ३१२ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |मैसूर |CJ |[[चामराजनगर जिल्हा|चामराजनगर]] |[[चामराजनगर]]|| १,०२०,९६२|| ५,१०२|| २०० |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |बंगळूर |CB |[[चिकबल्लपूर जिल्हा|चिकबल्लपूर]] |[[चिकबल्लपूर]]|| १,२५४,३७७ || ४,२०८ || २९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |मैसूर |CK |[[चिकमगळूर जिल्हा|चिकमगळूर]] |[[चिकमगळूर]]|| १,१३७,७५३ || ७,२०१|| १५८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |बंगळूर |CT |[[चित्रदुर्ग जिल्हा|चित्रदुर्ग]] |[[चित्रदुर्ग]]|| १,६६०,३७८ || ८,४३७|| १९७ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |मैसूर |DK |[[दक्षिण कन्नड जिल्हा|दक्षिण कन्नड]] |[[मंगळूर]]|| २,०८३,६२५ || ४,५५९|| ४५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |बंगळूर |DA |[[दावणगेरे जिल्हा|दावणगेरे]] |[[दावणगेरे]]|| १,६४३,४९४ || ४,४६०|| ३७० |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |बेळगांव |DH |[[धारवाड जिल्हा|धारवाड]] |[[धारवाड]]|| १,८४६,९९३ || ४,२६५|| ४३४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |बेळगांव |GA |[[गदग जिल्हा|गदग]] |[[गदग]]|| १,०६५,२३५ || ४,६५१|| २२९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |गुलबर्गा |GU |[[गुलबर्गा जिल्हा|गुलबर्गा]] |[[गुलबर्गा]]|| २,५६४,८९२ || १०,९९० || २३३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |मैसूर |HS |[[हसन जिल्हा|हसन]] |[[हसन]]|| १,७७६,२२१ || ६,८१४|| २६१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |बेळगांव |HV |[[हावेरी जिल्हा|हावेरी]] |[[हावेरी]]|| १,५९८,५०६ || ४,८२५|| ३३१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |मैसूर |KD |[[कोडागु जिल्हा|कोडागु]] |[[मडिकेरी]]|| ५५४,७६२ || ४,१०२|| १३५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |बंगळूर |KL |[[कोलार जिल्हा|कोलार]] |[[कोलार]]|| १,५४०,२३१ || ४,०१२ || ३८४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |गुलबर्गा |KP |[[कोप्पळ जिल्हा|कोप्पळ]] |[[कोप्पळ]]|| १,३९१,२९२ || ५,५६५ || २५० |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |मैसूर |MA |[[मंड्या जिल्हा|मंड्या]] |[[मंड्या]]|| १,८०८,६८० || ४,९६१|| ३६५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |मैसूर |MY |[[मैसूर जिल्हा|मैसूर]] |[[मैसूर]]|| २,९९४,७४४|| ६,८५४|| ४३७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |गुलबर्गा |RA |[[रायचूर जिल्हा|रायचूर]] |[[रायचूर]]|| १,९२४,७७३ || ६,८३९|| २२८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |बंगळूर |RM |[[रामनगर जिल्हा|रामनगर]] |[[रामनगर, कर्नाटक|रामनगर]]|| १,०८२,७३९ || ३,५७३ || ३०३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |बंगळूर |SH |[[शिमोगा जिल्हा|शिमोगा]] |[[शिमोगा]]|| १,७५५,५१२ || ८,४९५|| २०७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |बंगळूर |TU |[[तुमकुर जिल्हा|तुमकुर]] |[[तुमकुर]]|| २,६८१,४४९ || १०,५९८|| २५३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |मैसूर |UD |[[उडुपी जिल्हा|उडुपी]] |[[उडुपी]]|| १,१७७,९०८ || ३,८७९|| ३०४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |बेळगांव |UK |[[उत्तर कन्नड जिल्हा|उत्तर कन्नड]] |[[कारवार]]|| १,३५३,२९९|| १०,२९१|| १३२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |गुलबर्गा | |[[विजयनगर जिल्हा (कर्नाटक)|विजयनगर]] |[[होस्पेट]]|| १,३५३,६२८|| ५,६४४ || २४० |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |बेळगांव |BJ |[[विजापुर जिल्हा|विजापुर]] |[[विजापुर]]|| २,१७५,१०२ || १०,५१७|| २०७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ |गुलबर्गा |YG |[[यादगीर जिल्हा|यादगीर]] |[[यादगीर]]|| १,१७२,९८५ || ५,२२५ || २२४ |- |} === केरळ === {{हेही बघा|केरळमधील जिल्हे}} [[केरळ]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत १४ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत<ref name="distcodes" /> ! width="15%" | जिल्हा<ref name="censusdist2011" /> ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२)<ref name="censusindia">{{cite web|url=http://www.censusindia.gov.in/2011census/maps/atlas/32part1.pdf|title=Part I: state|publisher=Government of India Census portal|access-date=2020-04-20}}</ref> ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२)<ref name="censusdist2011" /> |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AL |[[अलप्पुळा जिल्हा|अलप्पुळा]] |[[अलप्पुळा]]|| २,१२१,९४३ || १,४१५ || १,५०१ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |ER |[[एर्नाकुलम जिल्हा|एर्नाकुलम]] |[[कोची]]|| ३,२७९,८६० || ३,०६३ || १,०६९ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |ID |[[इडुक्की जिल्हा|इडुक्की]] |[[पैनाव]]|| १,१०७,४५३ || ४,३५६ || २५४ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |KN |[[कण्णुर जिल्हा|कण्णुर]] |[[कण्णुर]]|| २,५२५,६३७ || २,९६१ || ८५२ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |KS |[[कासारगोड जिल्हा|कासारगोड]] |[[कासारगोड]]|| १,३०२,६०० || १,९८९ || ६५४ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |KL |[[कोल्लम जिल्हा|कोल्लम]] |[[कोल्लम]]|| २,६२९,७०३ || २,४८३ || १,०५६ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |KT |[[कोट्टायम जिल्हा|कोट्टायम]] |[[कोट्टायम]]|| १,९७९,३८४ || २,२०६ || ८९६ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |KZ |[[कोळिकोड जिल्हा|कोळिकोड]] |[[कोळिकोड]]|| ३,०८९,५४३ || २,३४५ || १,३१८ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |MA |[[मलप्पुरम जिल्हा|मलप्पुरम]] |[[मलप्पुरम]]|| ४,११०,९५६ || ३,५५४ || १,०५८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |PL |[[पलक्कड जिल्हा|पलक्कड]] |[[पलक्कड]]|| २,८१०,८९२ || ४,४८२ || ६२७ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |PT |[[पथनमथित्ता जिल्हा|पथनमथित्ता]] |[[पथनमथित्ता]]|| १,१९५,५३७ || २,६५२ || ४५३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |TS |[[थ्रिसुर जिल्हा|थ्रिसुर]] |[[थ्रिसुर]]|| ३,११०,३२७ || ३,०२७ || १,०२६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |TV |[[तिरुवअनंतपुरम जिल्हा|तिरुवअनंतपुरम]] |[[तिरुवअनंतपुरम]]|| ३,३०७,२८४ || २,१८९ || १,५०९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |WA |[[वायनाड जिल्हा|वायनाड]] |[[कल्पेट्टा]]|| ८१६,५५८ || २,१३० || ३८३ |- |} === मध्य प्रदेश === {{हेही बघा|मध्य प्रदेशमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[मध्यप्रदेश]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ५२ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#F4F9FF" bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत<ref name="distcodes" /> ! width="15%" | जिल्हा<ref name="censusdist2011" /> ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२)<ref name="censusdist2011" /> |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AG |[[आगर माळवा जिल्हा|आगर माळवा]] |[[आगर, मध्य प्रदेश|आगर]]|| ५७१,२७५ || २,७८५ || २०५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |AL |[[अलीराजपूर जिल्हा|अलीराजपूर]] |[[अलीराजपूर]]|| ७२८,६७७ || ३,१८२ || २२९ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |AP |[[अनुपपूर जिल्हा|अनुपपुर]] |[[अनुपपूर]]|| ७४९,५२१ || ३,७४७ || २०० |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |AS |[[अशोकनगर जिल्हा|अशोकनगर]] |[[अशोकनगर]]|| ८४४,९७९ || ४,६७४ || १८१ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |BL |[[बालाघाट जिल्हा|बालाघाट]] |[[बालाघाट]]|| १,७०१,१५६ || ९,२२९|| १८४ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |BR |[[बडवानी जिल्हा|बारवानी]] |[[बडवानी|बारवानी]]|| १,३८५,६५९ || ५,४३२|| २५६ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |BE |[[बेतुल जिल्हा|बेतुल]] |[[बेतुल]]|| १,५७५,२४७ || १०,०४३|| १५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |BD |[[भिंड जिल्हा|भिंड]] |[[भिंड]]|| १,७०३,५६२ || ४,४५९|| ३८२ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |BP |[[भोपाळ जिल्हा|भोपाळ]] |[[भोपाळ]]|| २,३६८,१४५ || २,७७२|| ८५४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |BU |[[बऱ्हाणपूर जिल्हा|बुऱ्हानपूर]] |[[बऱ्हाणपूर|बुऱ्हानपूर]]|| ७५६,९९३ || ३,४२७ || २२१ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |CT |[[छत्रपूर जिल्हा|छत्रपूर]] |[[छत्रपूर]]|| १,७६२,८५७ || ८,६८७|| २०३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |CN |[[छिंदवाडा जिल्हा|छिंदवाडा]] |[[छिंदवाडा]]|| २,०९०,३०६ || ११,८१५|| १७७ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |DM |[[दामोह जिल्हा|दामोह]] |[[दामोह]]|| १,२६३,७०३ || ७,३०६ || १७३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |DT |[[दातिया जिल्हा|दातिया]] |[[दातिया]]|| ७८६,३७५ || २,६९४ || २९२ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |DE |[[देवास जिल्हा|देवास]] |[[देवास]]|| १,५६३,१०७ || ७,०२० || २२३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |DH |[[धार जिल्हा|धार]] |[[धार]]|| २,१८४,६७२ || ८,१५३ || २६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |DI |[[दिंडोरी जिल्हा|दिंडोरी]] |[[दिंडोरी, मध्यप्रदेश|दिंडोरी]]|| ७०४,२१८ || ७,४२७ || ९४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |GU |[[गुना जिल्हा|गुना]] |[[गुना]]|| १,२४०,९३८ || ६,४८५ || १९४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |GW |[[ग्वाल्हेर जिल्हा|ग्वाल्हेर]] |[[ग्वाल्हेर]]|| २,०३०,५४३ || ५,४६५ || ४४५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |HA |[[हरदा जिल्हा|हरदा]] |[[हरदा]]|| ५७०,३०२ || ३,३३९ || १७१ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |HO |[[होशंगाबाद जिल्हा|होशंगाबाद]] |[[होशंगाबाद]]|| १,२४०,९७५ || ६,६९८ || १८५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |IN |[[इंदूर जिल्हा|इंदूर]] |[[इंदूर]]|| ३,२७२,३३५ || ३,८९८ || ८३९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |JA |[[जबलपुर जिल्हा|जबलपुर]] |[[जबलपूर]]|| २,४६०,७१४ || ५,२१० || ४७२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |JH |[[झाबुआ जिल्हा|झाबुआ]] |[[झाबुआ]]|| १,०२४,०९१ || ६,७८२ || २८५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |KA |[[कटनी जिल्हा|कटनी]] |[[कटनी]]|| १,२९१,६८४ || ४,९४७ || २६१ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |EN |[[खांडवा जिल्हा|खांडवा]] (पूर्व निमर) |[[खांडवा]]|| १,३०९,४४३ || ७,३४९ || १७८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |WN |[[खरगोन जिल्हा|खरगोन]] (पश्चिम निमर) |[[खरगोन]]|| १,८७२,४१३ || ८,०१० || २३३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |ML |[[मंडला जिल्हा|मंडला]] |[[मंडला]]|| १,०५३,५२२ || ५,८०५ || १८२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |MS |[[मंदसौर जिल्हा|मंदसौर]] |[[मंदसौर]]|| १,३३९,८३२ || ५,५३० || २४२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |MO |[[मोरेना जिल्हा|मोरेना]] |[[मोरेना]]|| १,९६५,१३७ || ४,९९१ || ३९४ |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ |NA |[[नरसिंगपूर जिल्हा|नरसिंगपूर]] |[[नरसिंगपूर, मध्य प्रदेश|नरसिंगपूर]]|| १,०९२,१४१ || ५,१३३ || २१३ |- bgcolor="#F4F9FF" |३२ |NE |[[नीमच जिल्हा|नीमच]] |[[नीमच]]|| ८२५,९५८ || ४,२६७ || १९४ |- bgcolor="#F4F9FF" |३३ |NI |[[निवारी जिल्हा|निवारी]] |[[निवारी, मध्य प्रदेश|निवारी]]|| ४०४,८०७ || १,१७० || ३४५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३४ |PA |[[पन्ना जिल्हा|पन्ना]] |[[पन्ना]]|| १,०१६,०२८ || ७,१३५ || १४२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३५ |RS |[[रायसेन जिल्हा|रायसेन]] |[[रायसेन]]|| १,३३१,६९९ || ८,४६६ || १५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३६ |RG |[[राजगढ जिल्हा|राजगढ]] |[[राजगढ]]|| १,५४६,५४१ || ६,१४३ || २५१ |- bgcolor="#F4F9FF" |३७ |RL |[[रतलाम जिल्हा|रतलाम]] |[[रतलाम]]|| १,४५४,४८३ || ४,८६१ || २९९ |- bgcolor="#F4F9FF" |३८ |RE |[[रेवा जिल्हा|रेवा]] |[[रेवा]]|| २,३६३,७४४ || ६,३१४ || ३७४ |- bgcolor="#F4F9FF" |३९ |SG |[[सागर जिल्हा|सागर]] |[[सागर, मध्यप्रदेश|सागर]]|| २,३७८,२९५ || १०,२५२ || २७२ |- bgcolor="#F4F9FF" |४० |ST |[[सतना जिल्हा|सतना]] |[[सतना]]|| २,२२८,६१९ || ७,५०२ || २९७ |- bgcolor="#F4F9FF" |४१ |SR |[[शिहोर जिल्हा|शिहोर]] |[[शिहोर]]|| १,३११,००८ || ६,५७८ || १९९ |- bgcolor="#F4F9FF" |४२ |SO |[[शिवनी जिल्हा|शिवनी]] |[[शिवनी]]|| १,३७८,८७६ || ८,७५८ || १५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |४३ |SH |[[शाडोल जिल्हा|शाडोल]] |[[शाडोल]]|| १,०६४,९८९ || ६,२०५ || १७२ |- bgcolor="#F4F9FF" |४४ |SJ |[[शाजापूर जिल्हा|शाजापूर]] |[[शाजापूर]]|| १,५१२,३५३ || ६,१९६ || २४४ |- bgcolor="#F4F9FF" |४५ |SP |[[शिवपुर जिल्हा|शिवपुर]] |[[शिवपूर]]|| ६८७,९५२ || ६,५८५ || १०४ |- bgcolor="#F4F9FF" |४६ |SV |[[शिवपुरी जिल्हा|शिवपुरी]] |[[शिवपुरी]]|| १,७२५,८१८ || १०,२९० || १६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |४७ |SI |[[सिधी जिल्हा|सिधी]] |[[सिधी]]|| १,१२६,५१५ || १०,५२० || २३२ |- bgcolor="#F4F9FF" |४८ |SN |[[सिंगरौली जिल्हा|सिंगरौली]] |[[वैढन]]|| १,१७८,१३२ || ५,६७२ || २०८ |- bgcolor="#F4F9FF" |४९ |TI |[[तिकमगढ जिल्हा|तिकमगढ]] |[[तिकमगढ]]|| १,४४४,९२० || ५,०५५ || २८६ |- bgcolor="#F4F9FF" |५० |UJ |[[उज्जैन जिल्हा|उज्जैन]] |[[उज्जैन]]|| १,९८६,८६४ || ६,०९१ || ३५६ |- bgcolor="#F4F9FF" |५१ |UM |[[उमरीया जिल्हा|उमरीया]] |[[उमरीया]]|| ६४३,५७९ || ४,०६२ || १५८ |- bgcolor="#F4F9FF" |५२ |VI |[[विदिशा जिल्हा|विदिशा]] |[[विदिशा]]|| १,४५८,२१२ || ७,३६२|| १९८ |} === महाराष्ट्र === {{हेही बघा|महाराष्ट्रातील जिल्ह्यांची यादी}} [[भारत|भारतातील]] [[महाराष्ट्र]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ३६ जिल्हे आहेत. ही जिल्हे पाच मुख्य विभागामध्ये विभागली आहेत त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. * '''[[विदर्भ]]''' - ''([[नागपूर विभाग]] आणि [[अमरावती विभाग]])'' * '''[[मराठवाडा]]''' - ''([[औरंगाबाद विभाग]])'' * '''[[खानदेश|खानदेश आणि उत्तर महाराष्ट्र विभाग]]''' : (''[[नाशिक विभाग]]'') * '''[[कोकण]]''' - ''([[कोकण विभाग]])'' * '''[[पश्चिम महाराष्ट्र]]''' - ''([[पुणे विभाग]])'' {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor=#f8dc17 !अनुक्रमांक ! ! width="10%" | संकेत<ref name="distcodes" /> ! width="15%" | जिल्हा<ref name="censusdist2011" /> ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२)<ref name="censusdist2011" /> |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |[[नाशिक विभाग|नाशिक]] |AH |[[अहमदनगर जिल्हा|अहमदनगर]] |[[अहमदनगर]]|| ४५,४३,०८३ || १७,०४८ || २६६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |[[अमरावती विभाग|अमरावती]] |AK |[[अकोला जिल्हा|अकोला]] |[[अकोला]]|| १८,१८,६१७ || ५,४२९ || ३२१ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |[[अमरावती विभाग|अमरावती]] |AM |[[अमरावती जिल्हा|अमरावती]] |[[अमरावती]]|| २८,८७,८२६ || १२,२३५ || २३७ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |[[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबाद]] |AU |[[औरंगाबाद जिल्हा|औरंगाबाद]] |[[औरंगाबाद]]|| ३६,९५,९२८ || १०,१०७ || ३६५ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |[[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबाद]] |BI |[[बीड जिल्हा|बीड]] |[[बीड]]|| २५,८५,९६२ || १०,६९३ || २४२ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |[[नागपूर विभाग|नागपूर]] |BH |[[भंडारा जिल्हा|भंडारा]] |[[भंडारा]]|| ११,९८,८१० || ३,८९० || २९३ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |[[अमरावती विभाग|अमरावती]] |BU |[[बुलढाणा जिल्हा|बुलढाणा]] |[[बुलढाणा]]|| २५,८८,०३९ || ९,६६१ || २६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |[[नागपूर विभाग|नागपूर]] |CH |[[चंद्रपूर जिल्हा|चंद्रपूर]] |[[चंद्रपूर]]|| २१,९४,२६२ || ११,४४३ || १९२ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |[[नाशिक विभाग|नाशिक]] |DH |[[धुळे जिल्हा|धुळे]] |[[धुळे]]|| २०,४८,७८१ || ८,०९५ || २८५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |[[नागपूर विभाग|नागपूर]] |GA |[[गडचिरोली जिल्हा|गडचिरोली]] |[[गडचिरोली]]|| १०,७१,७९५ || १४,४१२ || ७४ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |[[नागपूर विभाग|नागपूर]] |GO |[[गोंदिया जिल्हा|गोंदिया]] |[[गोंदिया]]|| १३,२२,३३१ || ५,४३१ || २५३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |[[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबाद]] |HI |[[हिंगोली जिल्हा|हिंगोली]] |[[हिंगोली]]|| ११,७८,९७३ || ४,५२६ || २४४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |[[नाशिक विभाग|नाशिक]] |JG |[[जळगाव जिल्हा|जळगाव]] |[[जळगाव]]|| ४२,२४,४४२ || ११,७६५ || ३५९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |[[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबाद]] |JN |[[जालना जिल्हा|जालना]] |[[जालना]]|| १९,५८,४८३ || ७,७१८ || २५५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |[[पुणे विभाग|पुणे]] |KO |[[कोल्हापूर जिल्हा|कोल्हापूर]] |[[कोल्हापूर]]|| ३८,७४,०१५ || ७,६८५ || ५०४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |[[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबाद]] |LA |[[लातूर जिल्हा|लातूर]] |[[लातूर]]|| २४,५५,५४३ || ७,१५७|| ३४३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |[[कोकण विभाग|कोकण]] |MC |[[मुंबई जिल्हा]] |&mdash;|| ३१,४५,९६६ || १५७ || २०,०३६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |[[कोकण विभाग|कोकण]] |MU |[[मुंबई उपनगर जिल्हा|मुंबई उपनगर]] |[[वांद्रे]] (पूर्व)|| ९३,३२,४८१ || ४४६ || २१,००० |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |[[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबाद]] |ND |[[नांदेड जिल्हा|नांदेड]] |[[नांदेड]]|| ३३,५६,५६६ || १०,५२८ || ३१९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |[[नाशिक विभाग|नाशिक]] |NB |[[नंदुरबार जिल्हा|नंदुरबार]] |[[नंदुरबार]]|| १६,४६,१७७ || ५,०५५ || २७६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |[[नागपूर विभाग|नागपूर]] |NG |[[नागपूर जिल्हा|नागपूर]] |[[नागपूर]]|| ४६,५३,१७१ || ९,८९२ || ४७० |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |[[नाशिक विभाग|नाशिक]] |NS |[[नाशिक जिल्हा|नाशिक]] |[[नाशिक]]|| ६१,०९,०५२ || १५,५३९ || ३९३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |[[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबाद]] |OS |[[उस्मानाबाद जिल्हा|उस्मानाबाद]] |[[उस्मानाबाद]]|| १६,६०,३११ || ७,५६९ || २१९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |[[कोकण विभाग|कोकण]] |PL |[[पालघर जिल्हा|पालघर]] |[[पालघर]]|| २९,९०,११६ || ५,३४४ || ५६० |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |[[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबाद]] |PA |[[परभणी जिल्हा|परभणी]] |[[परभणी]]|| १८,३५,९८२ || ६,५११ || २९५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |[[पुणे विभाग|पुणे]] |PU |[[पुणे जिल्हा|पुणे]] |[[पुणे]]|| ९४,२६,९५९|| १५,६४३ || ६०३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |[[कोकण विभाग|कोकण]] |RG |[[रायगड जिल्हा|रायगड]] |[[अलिबाग]]|| २६,३५,३९४ || ७,१५२ || ३६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |[[कोकण विभाग|कोकण]] |RT |[[रत्‍नागिरी जिल्हा|रत्‍नागिरी]] |[[रत्‍नागिरी]]|| १६,१२,६७२ || ८,२०८ || १९६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |[[पुणे विभाग|पुणे]] |SN |[[सांगली जिल्हा|सांगली]] |[[सांगली]]|| २८,२०,५७५ || ८,५७२ || ३२९ |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |[[पुणे विभाग|पुणे]] |ST |[[सातारा जिल्हा|सातारा]] |[[सातारा]]|| ३०,०३,९२२ || १०,४७५ || २८७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ |[[कोकण विभाग|कोकण]] |SI |[[सिंधुदुर्ग जिल्हा|सिंधुदुर्ग]] |[[ओरस]]|| ८,४८,८६८ || ५,२०७ || १६३ |- bgcolor="#F4F9FF" |३२ |[[पुणे विभाग|पुणे]] |SO |[[सोलापूर जिल्हा|सोलापूर]] |[[सोलापूर]]|| ४३,१५,५२७ || १४,८९५ || २९० |- bgcolor="#F4F9FF" |३३ |[[कोकण विभाग|कोकण]] |TH |[[ठाणे जिल्हा|ठाणे]] |[[ठाणे]]|| ८०,७०,०३२ || ४,२१४ || १,९१५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३४ |[[नागपूर विभाग|नागपूर]] |WR |[[वर्धा जिल्हा|वर्धा]] |[[वर्धा]]|| १२,९६,१५७ || ६,३०९ || २०५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३५ |[[अमरावती विभाग|अमरावती]] |WS |[[वाशीम जिल्हा|वाशीम]] |[[वाशीम]]|| ११,९६,७१४ || ५,१५५ || २४४ |- bgcolor="#F4F9FF" |३६ |[[अमरावती विभाग|अमरावती]] |YA |[[यवतमाळ जिल्हा|यवतमाळ]] |[[यवतमाळ]]|| २७,७५,४५७ || १३,५८२ || २०४ |- bgcolor="#F4F9FF" |} === मणिपूर === {{हेही बघा|मणिपूरमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[मणिपूर]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत १६ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत<ref name="distcodes" /> ! width="15%" | जिल्हा<ref name="censusdist2011" /> ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२)<ref name="censusdist2011" /> |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |BPR |[[बिश्नुपुर जिल्हा|बिश्नुपुर]] |[[बिश्नुपुर]]|| २,४०,३६३|| ४९६|| ४१५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |CDL |[[चंदेल जिल्हा|चंदेल]] |[[चंदेल, मणिपुर|चंदेल]]|| १,४४,०२८|| ३,३१७|| ३७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |CCpr |[[चुराचांदपुर जिल्हा|चुराचांदपुर]] |[[चुराचांदपुर]]|| २,७१,२७४|| ४,५७४|| ५० |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |IE |[[पूर्व इम्फाल जिल्हा|पूर्व इम्फाल]] |[[पोरोम्पाट]]|| ४,५२,६६१|| ७१०|| ५५५ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |IW |[[पश्चिम इम्फाल जिल्हा|पश्चिम इम्फाल]] |[[लाम्फेलपाट]]|| ५,१४,६८३|| ५१९|| ८४७ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |JBM |[[जिरिबाम जिल्हा|जिरिबाम]] |[[जिरिबाम]]|| ४३,८१८|| २३२|| १९० |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |KAK |[[काक्चिंग जिल्हा|काक्चिंग]] |[[काक्चिंग]]|| १,३५,४८१|| -|| - |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |KJ |[[कामजोंग जिल्हा|कामजोंग]] |कामजोंग|| ४५,६१६|| २,०००|| २३ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |KPI |[[कांगपोक्पी जिल्हा|कांगपोक्पी]] |[[कांगपोक्पी]]|| १,९३,७४४|| १,६९८|| - |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |NL |[[नोने जिल्हा|नोने]] |नोने (लाँगमाई)|| -|| -|| - |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |PZ |[[फेरजॉल जिल्हा|फेरजॉल]] |फेरजॉल|| ४७,२५०|| २,२८५|| २१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |SE |[[सेनापती जिल्हा|सेनापती]] |[[सेनापती, मणिपुर|सेनापती]]|| ३,५४,७७२|| ३,२६९|| ११६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |TML |[[तामेंगलॉॅंग जिल्हा|तामेंगलॉॅंग]] |[[तामेंगलॉॅंग]]|| १,४०,१४३|| ४,३९१|| २५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |TNL |[[तेंगनौपल जिल्हा|तेंगनौपल]] |तेंगनौपल|| -|| -|| - |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |TBL |[[थोउबाल जिल्हा|थोउबाल]] |[[थोउबाल]]|| ४,२०,५१७|| ५१४|| ७१३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |UKR |[[उख्रुल जिल्हा|उख्रुल]] |[[उख्रुल]]|| १,८३,११५|| ४,५४७|| ३१ |- bgcolor="#F4F9FF" |} === मेघालय === {{हेही बघा|मेघालयमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[मेघालय]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ११ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत<ref name="distcodes" /> ! width="15%" | जिल्हा<ref name="censusdist2011" /> ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२)<ref name="censusdist2011" /> |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |EG |[[पूर्व गारो हिल्स जिल्हा|पूर्व गारो हिल्स]] |[[विल्यमनगर]]|| ३१७,६१८ || २,६०३ || १२१ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |EK |[[पूर्व खासी हिल्स जिल्हा|पूर्व खासी हिल्स]] |[[शिलॉॅंग]]|| ८२४,०५९ || २,७५२ || २९२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ | - |[[पूर्व जैंतिया हिल्स जिल्हा|पूर्व जैंतिया हिल्स]] |[[ख्लेरियात]]|| १२२,४३६ || २,११५ || ५८ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ | - |[[उत्तर गारो हिल्स जिल्हा|उत्तर गारो हिल्स]] |[[रसुबेलपारा]]|| ११८,३२५ || १,११३ || १०६ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |RB |[[रि-भोई जिल्हा|रि-भोई]] |[[नॉॅंगपोह]]|| २५८,३८० || २,३७८ || १०९ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |SG |[[दक्षिण गारो हिल्स जिल्हा|दक्षिण गारो हिल्स]] |[[बाघमरा]]|| १४२,५७४ || १,८५० || ७७ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ | - |[[नैऋत्य गारो हिल्स जिल्हा|नैऋत्य गारो हिल्स]] |[[अंपती]]|| १७२,४९५ || ८२२ || २१० |- bgcolor="#F4F9FF" |८ | - |[[नैऋत्य खासी हिल्स जिल्हा|नैऋत्य खासी हिल्स]] |[[मॉकिर्वत]]|| ११०,१५२ || १,३४१ || ८२ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |WG |[[पश्चिम जैंतिया हिल्स जिल्हा|पश्चिम जैंतिया हिल्स]] |[[जोवाई]]|| २७०,३५२ || १,६९३ || १६० |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |WG |[[पश्चिम गारो हिल्स जिल्हा|पश्चिम गारो हिल्स]] |[[तुरा]]|| ६४२,९२३ || ३,७१४ || १७३ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |WK |[[पश्चिम खासी हिल्स जिल्हा|पश्चिम खासी हिल्स]] |[[नॉॅंगस्टॉइन]]|| ३८५,६०१ || ५,२४७ || ७३ |- bgcolor="#F4F9FF" |} === मिझोरम === {{हेही बघा|मिझोरममधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[मिझोरम]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ११ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत<ref name="distcodes" /> ! width="15%" | जिल्हा<ref name="censusdist2011" /> ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२)<ref name="censusdist2011" /> |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AI |[[ऐझॉल जिल्हा|ऐझॉल]] |[[ऐझॉल]]|| ४०४,०५४ || ३,५७७ || ११३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |CH |[[चंफाइ जिल्हा|चंफाइ]] |[[चंफाइ]]|| १२५,३७० || ३,१६८|| ३९ |- bgcolor="#F4F9FF" | ३ | - |[[ह्नाहतियाल जिल्हा|ह्नाहतियाल]] |[[ह्नाहतियाल]]|| २८,४६८ || – || – |- bgcolor="#F4F9FF" |४ | - |[[खॉझॉल जिल्हा|खॉझॉल]] |[[खॉझॉल]]|| – || – || – |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |KO |[[कोलासिब जिल्हा|कोलासिब]] |[[कोलासिब]]|| ८३,०५४ || १,३८६ || ६० |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |LA |[[लॉॅंग्ट्लाइ जिल्हा|लॉॅंग्ट्लाइ]] |[[लॉॅंग्ट्लाइ]]|| ११७,४४४ || २,५१९ || ४६ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |LU |[[लुंग्लेइ जिल्हा|लुंग्लेइ]] |[[लुंग्लेइ]]|| १५४,०९४ || ४,५७२ || ३४ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |MA |[[मामित जिल्हा|मामित]] |[[मामित]]|| ८५,७५७ || २,९६७ || २८ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |SA |[[सैहा जिल्हा|सैहा]] |[[सैहा]]|| ५६,३६६ || १,४१४ || ४० |- bgcolor="#F4F9FF" |१० | - |[[सैतुल जिल्हा|सैतुल]] |[[सैतुल]]|| – || – || – |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |SE |[[सरछिप जिल्हा|सरछिप]] |[[सरछिप]]|| ६४,८७५ || १,४२४ || ४६ |- bgcolor="#F4F9FF" |} === नागालॅंड === {{हेही बघा|नागालँडमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[नागालँड|नागालॅंड]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत १५ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२)<ref name="censusdist2011" /> |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |DI |[[Chümoukedima district|Chümoukedima]] |[[Chümoukedima]]|| १२५,४०० || ५७० || २२० |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |DI |[[दिमापूर जिल्हा]] |[[दिमापूर]]|| ३७९,७६९ || ९२६ || ४१० |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |KI |[[Kiphire district|Kiphire]] |[[Kiphire]]|| ७४,०३३ || १,२५५ || ६६ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |KO |[[कोहिमा जिल्हा]] |[[कोहिमा]]|| २७०,०६३ || १,०४१ || २१३ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |LO |लाँगलेंग |[[Longleng]]|| ५०,५९३ || ८८५ || ८९ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |MK |[[मोकोकचुंग जिल्हा]] |[[मोकोकचुंग]]|| १९३,१७१ || १,६१५ || १२० |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |MN |[[मोन जिल्हा]] |[[Mon, India|Mon]]|| २५९,६०४|| १,७८६ || १४५ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |{{dash}} |निउलँड |[[Niuland]]|| ११,८७६ || – || – |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |{{dash}} |नोकलक |[[Noklak]]|| ५९,३०० || १,१५२ || ५१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |PE |पेरेन |[[Peren]]|| १६३,२९४ || २,३०० || ५५ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |PH |[[फेक जिल्हा]] |[[Phek]]|| १६३,२९४ || २,०२६ || ८१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |– |त्सेमिन्यु |[[Tseminyü]]|| ६३,६२९ || २५६ || २४९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |TU |[[तुएनसांग जिल्हा]] |[[तुएनसांग]]|| ४१४,८०१|| ४,२२८ || ९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |WO |[[वोखा जिल्हा]] |[[वोखा]]|| १६६,२३९ || १,६२८ || १२० |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |ZU |[[झुन्हेबोटो जिल्हा]] |[[झुन्हेबोटो]]|| १४१,०१४ || १,२५५ || ११२ |- bgcolor="#F4F9FF" |} === ओडिशा === {{हेही बघा|ओडिशामधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[ओडिशा]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ३० जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AN |[[अंगुल जिल्हा|अंगुल]] |[[अंगुल]]|| १,२७१,७०३ || ६,२३२ || १९९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |BD |[[बौध जिल्हा|बौध]] |[[बौध]]|| ४३९,९१७ || ३,०९८ || १४२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |BH |[[भद्रक जिल्हा|भद्रक]] |[[भद्रक]]|| १,५०६,५२२ || २,५०५ || ६०१ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |BL |[[बालनगिर जिल्हा|बालनगिर]] |[[बालनगिर]]|| १,६४८,५७४ || ६,५७५ || २५१ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |BR |[[बरागढ जिल्हा|बरागढ]] |[[बरागढ]]|| १,४७८,८३३ || ५,८३७ || २५३ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |BW |[[बालेश्वर जिल्हा|बालेश्वर]] |[[बालेश्वर]]|| २,३१७,४१९ || ३,६३४ || ६०९ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |CU |[[कटक जिल्हा|कटक]] |[[कटक]]|| २,६१८,७०८ || ३,९३२|| ६६६ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |DE |[[देवगढ जिल्हा|देवगढ]] |[[देवगढ]]|| ३१२,१६४ || २,७८१ || १०६ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |DH |[[धेनकनाल जिल्हा|धेनकनाल]] |[[धेनकनाल]]|| १,१९२,९४८ || ४,४५२ || २६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |GN |[[गंजम जिल्हा|गंजम]] |[[छत्रपुर]]|| ३,५२०,१५१|| ८,०७०.६|| ४२९ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |GP |[[गजपती जिल्हा|गजपती]] |[[परालाखेमुंडी]]|| ५७५,८८०|| ३,८५० || १३३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |JH |[[झर्सुगुडा जिल्हा|झर्सुगुडा]] |[[झर्सुगुडा]]|| ५७९,४९९|| २,०८१ || २७४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |JP |[[जाजपुर जिल्हा|जाजपुर]] |[[पानीकोइली]]|| १,८२६,२७५|| २,८८८ || ६३० |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |JS |[[जगतसिंगपुर जिल्हा|जगतसिंगपुर]] |[[जगतसिंगपुर]]|| १,१३६,६०४|| १,७५९|| ६८१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |KH |[[खोर्दा|खोर्दा जिल्हा]] |[[भुवनेश्वर]]|| २,२४६,३४१ || २,८८७.५ || ७९९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |KJ |[[केओन्झार जिल्हा|केओन्झार]] |[[केओन्झार]]|| १,८०२,७७७ || ८,२४० || २१७ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |KL |[[कालाहंडी जिल्हा|कालाहंडी]] |[[भवानीपटना]]|| १,५७३,०५४ || ७,९२० || १९९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |KN |[[कंधमाल जिल्हा|कंधमाल]] |[[फुलबनी]]|| ७३१,९५२|| ८,०२१ || ९१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |KO |[[कोरापुट जिल्हा|कोरापुट]] |[[कोरापुट]]|| १,३७६,९३४ || ८,८०७ || १५६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |KP |[[केंद्रापरा जिल्हा|केंद्रापरा]] |[[केंद्रापरा]]|| १,४३९,८९१ || २,६४४ || ५४५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |ML |[[मलकनगिरी जिल्हा|मलकनगिरी]] |[[मलकनगिरी]]|| ६१२,७२७ || ५,७९१ || १०६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |MY |[[मयूरभंज जिल्हा|मयूरभंज]] |[[बारीपाडा]]|| २,५१३,८९५ || १०,४१८ || २४१ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |NB |[[नबरंगपुर जिल्हा|नबरंगपुर]] |[[नबरंगपुर]]|| १,२१८,७६२ || ५,२९४ || २३० |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |NU |[[नुआपाडा जिल्हा|नुआपाडा]] |[[नुआपाडा]]|| ६०६,४९० || ३,४०८ || १५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |NY |[[नयागढ जिल्हा|नयागढ]] |[[नयागढ]]|| ९६२,२१५ || ३,८९० || २४७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |PU |[[पुरी जिल्हा|पुरी]] |[[पुरी, ओरिसा|पुरी]]|| १,६९७,९८३ || ३,०५१ || ४८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |RA |[[रायगडा जिल्हा|रायगडा]] |[[रायगडा]]|| ९६१,९५९ || ७,५८४.७ || १३६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |SA |[[संबलपुर जिल्हा|संबलपुर]] |[[संबलपुर]]|| १,०४४,४१० || ६,७०२ || १५८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |SO |[[सोनेपुर जिल्हा|सोनेपुर]] |[[सोनेपुर]]|| ६५२,१०७ || २,२८४ || २७९ |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |SU |[[सुंदरगढ जिल्हा|सुंदरगढ]] |[[सुंदरगढ]]|| २,०८०,६६४ || ९,७१२ || २१४ |- bgcolor="#F4F9FF" |} === पंजाब === {{हेही बघा|पंजाबमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[पंजाब]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत २३ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत<ref name="distcodes" /> ! width="15%" | जिल्हा<ref name="censusdist2011" /> ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२)<ref name="censusdist2011" /> |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AM |[[अमृतसर जिल्हा|अमृतसर]] |[[अमृतसर]]|| २,४९०,८९१ || २,६७३ || ९३२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |BNL |[[बर्नाला जिल्हा|बर्नाला]] |[[बर्नाला]]|| ५९६,२९४ || १,४२३ || ४१९ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |BA |[[भटिंडा जिल्हा|भटिंडा]] |[[भटिंडा]]|| १,३८८,८५९ || ३,३५५ || ४१४ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |FI |[[फिरोजपूर जिल्हा|फिरोजपुर]] |[[फिरोजपूर|फिरोजपुर]]|| २,०२६,८३१ || ५,३३४ || ३८० |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |FR |[[फरीदकोट जिल्हा|फरीदकोट]] |[[फरीदकोट]]|| ६१८,००८ || १,४७२ || ४२४ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |FT |[[फतेहगढ साहिब जिल्हा|फतेहगढ साहिब]] |[[फतेहगढ साहिब]]|| ५९९,८१४ || १,१८० || ५०८ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |FA |[[फजिल्का जिल्हा|फजिल्का]] |[[फजिल्का]]|| १,१८०,४८३|| ३११३ || ३७९ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |GU |[[गुरदासपुर जिल्हा|गुरदासपुर]] |[[गुरदासपुर]]|| २,२९९,०२६ || ३,५४२ || ६४९ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |HO |[[होशियारपूर जिल्हा|होशियारपुर]] |[[होशियारपूर]]|| १,५८२,७९३ || ३,३९७ || ४६६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |JA |[[जलंधर जिल्हा|जलंधर]] |[[जलंधर]]|| २,१८१,७५३ || २,६२५ || ८३१ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |KA |[[कपुरथला जिल्हा|कपुरथला]] |[[कपुरथला]]|| ८१७,६६८ || १,६४६ || ५०१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |LU |[[लुधियाना जिल्हा|लुधियाना]] |[[लुधियाना]]|| ३,४८७,८८२ || ३,७४४ || ९७५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ | | [[मालेरकोटला जिल्हा|मालेरकोटला]] | [[मालेरकोटला]] || ४२९,७५४ || || ८३७ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |MA |[[मान्सा जिल्हा|मान्सा]] |[[मान्सा]]|| ७६८,८०८ || २,१७४ || ३५० |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |MO |[[मोगा जिल्हा|मोगा]] |[[मोगा]]|| ९९२,२८९ || २,२३५ || ४४४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |MU |श्री [[मुक्तसर जिल्हा|मुक्तसर]] साहिब |श्री [[मुक्तसर]] साहिब|| ९०२,७०२ || २,५९६|| ३४८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |PA |[[पठाणकोट जिल्हा|पठाणकोट]] |[[पठाणकोट]]|| ६२६,१५४|| ९२९|| ६७४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |PA |[[पतियाला जिल्हा|पतियाला]] |[[पतियाला]]|| २,८९२,२८२ || ३,१७५ || ५९६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |RU |[[रुपनगर जिल्हा|रुपनगर]] |[[रुपनगर]]|| ६८३,३४९ || १,४०० || ४८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |SAS | [[साहिबजादा अजितसिंग नगर जिल्हा|साहिबजादा अजितसिंग नगर]] | [[साहिबजादा अजितसिंग नगर]] || ९८६,१४७ || १,१८८ || ८३० |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |SA |[[संगरुर जिल्हा|संगरुर]] |[[संगरुर]]|| १,६५४,४०८ || ३,६८५ || ४४९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |PB |[[शहीद भगतसिंग नगर जिल्हा|शहीद भगतसिंग नगर]] |[[नवान शहर]]|| ६१४,३६२ || १,२८३ || ४७९ |- bgcolor="#F4F9FF" | २३ |TT |[[तरन तारन जिल्हा|तरन तारन]] |[[तरन तारन]] साहिब|| १,१२०,०७० || २,४१४ || ४६४ |} === राजस्थान === {{हेही बघा|राजस्थानमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[राजस्थान]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ३३ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AJ |[[अजमेर जिल्हा|अजमेर]] |[[अजमेर]]|| २,५८४,९१३ || ८,४८१ || ३०५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |AL |[[अलवार जिल्हा|अलवार]] |[[अलवार]]|| ३,६७१,९९९ || ८,३८० || ४३८ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |BI |[[बिकानेर जिल्हा|बिकानेर]] |[[बिकानेर]]|| २,३६७,७४५ || २७,२४४ || ७८ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |BM |[[बारमेर जिल्हा|बारमेर]] |[[बारमेर]]|| २,६०४,४५३ || २८,३८७ || ९२ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |BN |[[बांसवाडा जिल्हा|बांसवाडा]] |[[बांसवाडा]]|| १,७९८,१९४ || ५,०३७ || ३९९ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |BP |[[भरतपुर जिल्हा|भरतपुर]] |[[भरतपुर]]|| २,५४९,१२१ || ५,०६६ || ५०३ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |BR |[[बरान जिल्हा|बरान]] |[[बरान]]|| १,२२३,९२१ || ६,९५५ || १७५ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |BU |[[बुंदी जिल्हा|बुंदी]] |[[बुंदी, राजस्थान|बुंदी]]|| १,११३,७२५ || ५,५५० || १९३ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |BW |[[भिलवाडा जिल्हा|भिलवाडा]] |[[भिलवाडा]]|| २,४१०,४५९ || १०,४५५ || २३० |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |CR |[[चुरू जिल्हा|चुरू]] |[[चुरू]]|| २,०४१,१७२ || १६,८३० || १४८ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |CT |[[चित्तोडगढ जिल्हा|चित्तोडगढ]] |[[चित्तोडगढ]]|| १,५४४,३९२ || १०,८५६ || १९३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |DA |[[दौसा जिल्हा|दौसा]] |[[दौसा]]|| १,६३७,२२६ || ३,४२९|| ४७६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |DH |[[धोलपुर जिल्हा|धोलपुर]] |[[धोलपूर]]|| १,२०७,२९३ || ३,०८४ || ३९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |DU |[[डुंगरपुर जिल्हा|डुंगरपुर]] |[[डुंगरपूर]]|| १,३८८,९०६ || ३,७७१ || ३६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |GA |[[गंगानगर जिल्हा|गंगानगर]] |[[गंगानगर]]|| १,९६९,५२० || १०,९९० || १७९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |HA |[[हनुमानगढ जिल्हा|हनुमानगढ]] |[[हनुमानगढ]]|| १,७७९,६५० || ९,६७० || १८४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |JJ |[[झुनझुनू जिल्हा|झुनझुनू]] |[[झुनझुनू]]|| २,१३९,६५८ || ५,९२८ || ३६१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |JL |[[जालोर जिल्हा|जालोर]] |[[जालोर]]|| १,८३०,१५१ || १०,६४० || १७२ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |JO |[[जोधपुर जिल्हा|जोधपुर]] |[[जोधपुर]]|| ३,६८५,६८१ || २२,८५० || १६१ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |JP |[[जयपुर जिल्हा|जयपुर]] |[[जयपूर]]|| ६,६६३,९७१ || ११,१५२ || ५९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |JS |[[जेसलमेर जिल्हा|जेसलमेर]] |[[जेसलमेर]]|| ६७२,००८ || ३८,४०१ || १७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |JW |[[झालावाड जिल्हा|झालावाड]] |[[झालावाड]]|| १,४११,३२७ || ६,२१९ || २२७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |KA |[[करौली जिल्हा|करौली]] |[[करौली]]|| १,४५८,४५९ || ५,५३० || २६४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |KO |[[कोटा जिल्हा|कोटा]] |[[कोटा]]|| १,९५०,४९१ || ५,४४६ || ३७४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |NA |[[नागौर जिल्हा|नागौर]] |[[नागौर]]|| ३,३०९,२३४ || १७,७१८ || १८७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |PA |[[पाली जिल्हा|पाली]] |[[पाली, राजस्थान|पाली]]|| २,०३८,५३३ || १२,३८७ || १६५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |PG |[[प्रतापगढ जिल्हा, राजस्थान|प्रतापगढ]] |[[प्रतापगढ, राजस्थान|प्रतापगढ]]|| ८६७,८४८ || ४,११२ || २११ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |RA |[[रजसामंड जिल्हा|रजसामंड]] |[[रजसामंड]]|| १,१५८,२८३ || ३,८५३ || ३०२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |SK |[[सिकर जिल्हा|सिकर]] |[[सिकर]]|| २,६७७,७३७ || ७,७३२|| ३४६ |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |SM |[[सवाई माधोपुर जिल्हा|सवाई माधोपूर]] |[[सवाई माधोपूर]]|| १,३३८,११४ || ४,५०० || २५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ |SR |[[सिरोही जिल्हा|सिरोही]] |[[सिरोही]]|| १,०३७,१८५ || ५,१३६ || २०२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३२ |TO |[[टोंक जिल्हा|टोंक]] |[[टोंक]]|| १,४२१,७११ || ७,१९४ || १९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |३३ |UD |[[उदयपूर जिल्हा|उदयपूर]] |[[उदयपूर]]|| ३,०६७,५४९ || १३,४३० || २४२ |} === सिक्किम === {{हेही बघा|सिक्कीममधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[सिक्कीम|सिक्किम]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ६ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" | १ || ES|| [[पूर्व सिक्किम जिल्हा|पूर्व सिक्किम]]|| [[गंगटोक]]|| २८१,२९३ || ९५४ || २९५ |- bgcolor="#F4F9FF" | २ || NS|| [[उत्तर सिक्किम जिल्हा|उत्तर सिक्किम]]|| [[मंगन]]|| ४३,३५४ || ४,२२६ || १० |- bgcolor="#F4F9FF" | ३ || PS|| [[पाक्योंग जिल्हा|पाक्योंग]]|| [[पाक्योंग]]|| ७४,५८३ || ४०४ || १८० |- bgcolor="#F4F9FF" | ४ || || [[सोरेंग जिल्हा|सोरेंग]]|| [[सोरेंग]] || || || |- bgcolor="#F4F9FF" | ५ || SS|| [[दक्षिण सिक्किम जिल्हा|दक्षिण सिक्किम]]|| [[नामची]]|| १४६,७४२ || ७५० || १९६ |- bgcolor="#F4F9FF" | ६ || WS|| [[पश्चिम सिक्किम|पश्चिम सिक्किम]]|| [[ग्यालशिंग]]|| १३६,२९९ || १,१६६ || ११७ |} === तमिळनाडू === {{हेही बघा|तमिळनाडूमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] तमिळनाडू राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ३८ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AY |[[अरियालूर जिल्हा|अरियालूर]] |[[अरियालूर]]|| ७५२,४८१ || ३,२०८ || ३८७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |CGL |[[चेंगलपट्टू जिल्हा|चेंगलपट्टू]] |[[चेंगलपट्टू]]|| २,५५६,२४४|| २,९४५|| ८६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |CH |[[चेन्नई जिल्हा|चेन्नई]] |[[चेन्नई]]|| ७,१३९,८८२ || ४२६ || १७,००० |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |CO |[[कोइम्बतुर जिल्हा|कोइम्बतुर]] |[[कोइम्बतुर]]|| ३,४७२,५७८ || ४,७२३ || ७४८ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |CU |[[कडलूर जिल्हा|कड्डलोर]] |[[कडलूर|कड्डलोर]]|| २,६००,८८० || ३,९९९ || ७०२ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |DH |[[धर्मपुरी जिल्हा|धर्मपुरी]] |[[धर्मपुरी]]|| १,५०२,९०० || ४,५३२ || ३३२ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |DGL |[[दिंडीगुल जिल्हा|दिंडीगुल]] |[[दिंडीगुल]]|| २,१६१,३६७ || ६,०५८ || ३५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |ER |[[इरोड जिल्हा|इरोड]] |[[इरोड]]|| २,२५९,६०८ || ५,७१४ || ३९७ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |KL |[[कल्लकुरिची जिल्हा|कल्लकुरिची]] |[[कल्लकुरिची]]|| १,६८२,६८७|| ३,५२०|| ४७८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |KC |[[कांचीपुरम जिल्हा|कांचीपुरम]] |[[कांचीपुरम]]|| १,१६६,४०१ || १,६५६ || ७०४ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |KK |[[कन्याकुमारी जिल्हा|कन्याकुमारी]] |[[नागरकोइल]]|| १,८६३,१७८|| १,६८५ || १,१०६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |KA |[[करुर जिल्हा|करुर]] |[[करुर]]|| १,०७६,५८८ || २,९०१ || ३७१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |KR |[[कृष्णगिरी जिल्हा|कृष्णगिरी]] |[[कृष्णगिरी]]|| १,८८३,७३१ || ५,०८६ || ३७० |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |MDU |[[मदुरै जिल्हा|मदुरै]] |[[मदुरै]]|| ३,१९१,०३८ || ३,६७६ || ८२३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |MUI |[[मयिलादुथुरै जिल्हा|मयिलादुथुरै]] |[[मयिलादुथुरै]]|| ९१८,३५६ || १,१७२|| ७८४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |NG |[[नागपट्टिनम जिल्हा|नागपट्टिनम]] |[[नागपट्टिनम]]|| १,६१४,०६९ || २,७१६ || ६६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |NI |[[निलगिरी जिल्हा|निलगिरी]] |[[उदगमंडलम]]|| ७३५,०७१ || २,५४९ || २८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |NM |[[नमक्कल जिल्हा|नमक्कल]] |[[नमक्कल]]|| १,७२१,१७९ || ३,४२९ || ५०६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |PE |[[पेराम्बलुर जिल्हा|पेराम्बलुर]] |[[पेराम्बलुर]]|| ५६४,५११ || १,७५२ || ३२३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |PU |[[पुदुक्कट्टै जिल्हा|पुदुक्कट्टै]] |[[पुदुक्कट्टै]]|| १,९१८,७२५ || ४,६५१ || ३४८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |RA |[[रामनाथपुरम जिल्हा|रामनाथपुरम]] |[[रामनाथपुरम]]|| १,३३७,५६० || ४,१२३ || ३२० |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |RN |[[राणीपेठ जिल्हा|राणीपेठ]] |[[राणीपेठ]]|| १,२१०,२७७|| २,२३४|| ५२४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |SA |[[सेलम जिल्हा|सेलम]] |[[सेलम]]|| ३,४८०,००८ || ५,२४५ || ६६३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |SVG |[[शिवगंगा जिल्हा|शिवगंगा]] |[[शिवगंगा]]|| १,३४१,२५० || ४,०८६ || ३२४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |TS |[[तेनकाशी जिल्हा|तेनकाशी]] |[[तेनकाशी]]|| १४,०७,६२७|| २९१६ || ४८३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |TP |[[तिरुपूर जिल्हा|तिरुपूर]] |[[तिरुपूर]]|| २,४७१,२२२ || ५,१०६ || ४७६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |TC |[[तिरुचिरापल्ली जिल्हा|तिरुचिरापल्ली]] |[[तिरुचिरापल्ली]]|| २,७१३,८५८ || ४,४०७ || ६०२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |TH |[[तेनी जिल्हा|तेनी]] |[[तेनी]]|| १,२४३,६८४ || ३,०६६ || ४३३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |TI |[[तिरुनलवेली जिल्हा|तिरुनलवेली]] |[[तिरुनलवेली]]|| १,६६५,२५३ || ३,८४२ || ४३३ |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |TJ |[[तंजावर जिल्हा|तंजावर]] |[[तंजावर]]|| २,४०२,७८१ || ३,३९७ || ६९१ |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ |TK |[[तूतुकुडी जिल्हा|तूतुकुडी]] |[[तूतुकुडी]]|| १,७३८,३७६ || ४,५९४ || ३७८ |- bgcolor="#F4F9FF" |३२ |TP |[[तिरुपत्तूर जिल्हा|तिरुपत्तूर]] |[[तिरुपत्तूर]]|| १,१११,८१२|| १,७९८|| ६१८ |- bgcolor="#F4F9FF" |३३ |TL |[[तिरुवल्लूर जिल्हा|तिरुवल्लूर]] |[[तिरुवल्लूर]]|| ३,७२५,६९७ || ३,४२४ || १,०४९ |- bgcolor="#F4F9FF" |३४ |TR |[[तिरुवरुर जिल्हा|तिरुवरुर]] |[[तिरुवरुर]]|| १,२६८,०९४ || २,३७७ || ५३३ |- bgcolor="#F4F9FF" |३५ |TV |[[तिरुवनमलै जिल्हा|तिरुवनमलै]] |[[तिरुवनमलै]]|| २,४६८,९६५ || ६,१९१ || ३९९ |- bgcolor="#F4F9FF" |३६ |VE |[[वेल्लूर जिल्हा|वेल्लूर]] |[[वेल्लूर]]|| १,६१४,२४२ || २,०८० || ७७६ |- bgcolor="#F4F9FF" |३७ |VL |[[विलुपुरम जिल्हा|विलुपुरम]] |[[विलुपुरम]]|| २,०९३,००३ || ३,७२५ || ५६२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३८ |VR |[[विरुधु नगर जिल्हा|विरुधु नगर]] |[[विरुधु नगर]]|| १,९४३,३०९ || ३,४४६ || ४५४ |} === तेलंगणा === {{हेही बघा|तेलंगणामधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[तेलंगणा]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ३३ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.telangana.gov.in/about/districts|title=तेलंगणामधील जिल्हे|url-status=live}}</ref> {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AD |[[आदिलाबाद जिल्हा|आदिलाबाद]] |[[आदिलाबाद]]|| ७,०८,९५२|| ४,१८५.९७ || १७१ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |{{dash}} |[[भद्राद्री कोठगुडम जिल्हा|भद्राद्री कोठगुडम]] |[[कोठगुडम]]|| १३,०४,८११ || ८,९५१.०० || १४३ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |WL |[[हनमकोंडा जिल्हा|हनमकोंडा]] |[[हनमकोंडा]]|| ११,३५,७०७ || १,३०४.५० || ८२६ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |HY |[[हैदराबाद जिल्हा|हैद्राबाद]] |[[हैद्राबाद]]|| ३९,४३,३२३ || २१७ || १८,१७२ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |{{dash}} |[[जगित्याल जिल्हा|जगित्याल]] |[[जगतियाल|जगित्याल]]|| ९,८३,४१४ || ३,०४३.२३ || ४०७ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |{{dash}} |[[जनगांव जिल्हा, तेलंगणा|जनगांव]] |[[जनगांव, तेलंगणा|जनगांव]]|| ५,८२,४५७ || २,१८७.५० || २५९ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |{{dash}} |[[जयशंकर भूपालपल्ली जिल्हा|जयशंकर भूपालपल्ली]] |[[भूपालपल्ली]]|| ७,१२,२५७ || ६,३६१.७० || ११५ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |{{dash}} |[[जोगुलांबा गदवाल जिल्हा|जोगुलांबा गदवाल]] |[[गदवाल, तेलंगणा|गदवाल]]|| ६,६४,९७१ || २,९२८.०० || २०८ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |{{dash}} |[[कामारेड्डी जिल्हा|कामारेड्डी]] |[[कामारेड्डी]]|| ९,७२,६२५ || ३,६५१.०० || २६६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |KA |[[करीमनगर जिल्हा|करीमनगर]] |[[करीमनगर]]|| १०,१६,०६३ || २,३७९.०७ || ४७३ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |KH |[[खम्मम जिल्हा|खम्मम]] |[[खम्मम]]|| १४,०१,६३९ || ४,४५३.०० || ३२१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |{{dash}} |[[कुमुरम भीम आसिफाबाद जिल्हा|कुमुरम भीम आसिफाबाद]] |[[आसिफाबाद, तेलंगणा|आसिफाबाद]] || ५,१५,८३५|| ४,३००.१६|| १०६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |{{dash}} |[[महबूबाबाद जिल्हा|महबूबाबाद]] |[[महबूबाबाद, तेलंगणा|महबूबाबाद]]|| ७,७०,१७० || २,८७६.७० || २६९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |MA |[[महबूबनगर जिल्हा|महबूबनगर]] |[[महबूबनगर]]|| १३,१८,११० || ४,०३७.०० || २८१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |{{dash}} |[[मंचिर्याल जिल्हा|मंचिर्याल]] |[[मंचिर्याल]]|| ८,०७,०३७ || ४,०५६.३६ || २०१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |ME |[[मेडक जिल्हा|मेदक]] |[[मेडक|मेदक]]|| ७,६७,४२८ || २,७४०.८९ || २७५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |{{dash}} |[[मेडचल-मलकाजगिरी जिल्हा|मेडचल-मलकाजगिरी]] |[[शामीरपेठ]]|| २५,४२,२०३ || ५,००५.९८ || २,२५१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |{{dash}} |[[मुलुगु जिल्हा|मुलुगु]] |[[मुलुगु]]|| २,९४,६७१ || ३,८८१ || १२४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |NA |[[नलगोंडा जिल्हा|नलगोंडा]] |[[नलगोंडा]]|| १६,३१,३९९ || २,४४९.७९ || २२७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |{{dash}} |[[नारायणपेट जिल्हा|नारायणपेट]] |[[नारायणपेट, तेलंगणा|नारायणपेट]]|| ५,६६,८७४ || २३३६.४४ || २४३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |{{dash}} |[[नागरकर्नूल जिल्हा|नागरकर्नूल]] |[[नागरकर्नूल, तेलंगणा|नागरकर्नूल]]|| ८,९३,३०८ || ६,५४५.०० || १२४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |{{dash}} |[[निर्मल जिल्हा|निर्मल]] |[[निर्मल, तेलंगणा|निर्मल]]|| ७,०९,४१५ || ३,५६२.५१ || १८५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |NI |[[निजामाबाद जिल्हा|निजामाबाद]] |[[निजामाबाद]]|| १५,३४,४२८ || ४,१५३.०० || ३६६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |{{dash}} |[[पेद्दपल्ली जिल्हा|पेद्दपल्ली]] |[[पेद्दपल्ली]]|| ७,९५,३३२ || ४,६१४.७४ || ३५६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |{{dash}} |[[राजन्ना सिरिसिल्ला जिल्हा|राजन्ना सिरिसिल्ला]] |[[सिरिसिल्ला, तेलंगणा|सिरिसिल्ला]]|| ५,४६,१२१ || २,०३०.८९ || २७३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |RA |[[रंगारेड्डी जिल्हा|रंगारेड्डी]] |[[हैद्राबाद]]|| २५,५१,७३१ || १,०३८.०० || ४८६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |{{dash}} |[[संगारेड्डी जिल्हा|संगारेड्डी]] |[[संगारेड्डी]]|| १५,२७,६२८ || ४,४६४.८७ || ३४७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |{{dash}} |[[सिद्दिपेट जिल्हा|सिद्दिपेट]] |[[सिद्दिपेट]]|| ९,९३,३७६ || ३,४२५.१९ || २७९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |{{dash}} |[[सूर्यापेट जिल्हा|सूर्यापेट]] |[[सूर्यापेट]]|| १०,९९,५६० || ३,३७४.४७ || ३०५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |{{dash}} |[[विकाराबाद जिल्हा|विकाराबाद]] |[[विकाराबाद]]|| ८,८१,२५० || ३,३८५.०० || २७४ |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ |{{dash}} |[[वनपर्ति जिल्हा|वनपर्ति]] |[[वनपर्ति, तेलंगणा|वनपर्ति]]|| ७,५१,५५३ || २,९३८.०० || २६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |३२ |{{dash}} |[[वरंगल जिल्हा|वरंगल]] |[[वरंगल]]|| ७,१६,४५७ || २,१७५.५० || ३३० |- bgcolor="#F4F9FF" |३३ |{{dash}} |[[यदाद्रि भुवनगिरी जिल्हा|यदाद्रि भुवनगिरी]] |[[भुवनगिरी]]|| ७,२६,४६५ || ३,०९१.४८ || २३९ |} === त्रिपुरा === {{हेही बघा|त्रिपुरामधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] त्रिपुरा राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ८ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |DH |[[धलाई जिल्हा|धलाई]] |[[अम्बासा]]|| ३७७,९८८ || २,४०० || १५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |GM |[[गोमती जिल्हा]] |[[उदयपूर, त्रिपुरा]]|| ४३६,८६८ || १५२२.८ || २८७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |KH |[[खोवाई जिल्हा]] |[[खोवाई]]|| ३२७,३९१ || १००५.६७ || ३२६ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |NT |[[उत्तर त्रिपुरा जिल्हा|उत्तर त्रिपुरा]] |[[धर्मनगर]]|| ४१५,९४६ || १४४४.५ || २८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |SP |[[सिपाहीजाला जिल्हा]] |[[बिश्रामगंज]]|| ४८४,२३३ || १०४४.७८ || ४६३ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |ST |[[दक्षिण त्रिपुरा जिल्हा|दक्षिण त्रिपुरा]] |[[बेलोनिया]]|| ४३३,७३७ || १५३४.२ || २८३ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |UK |[[उनाकोटी जिल्हा]] |[[कैलासहर]]|| २७७,३३५ || ५९१.९३ || ४६९ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |WT |[[पश्चिम त्रिपुरा जिल्हा|पश्चिम त्रिपुरा]] |[[अगरतला]]|| ९१७,५३४ || ९४२.५५ || ९७३ |- bgcolor="#F4F9FF" |} === उत्तर प्रदेश === {{हेही बघा|उत्तर प्रदेशमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] उत्तर प्रदेश राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ७५ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत<ref name="distcodes" /> ! width="15%" | जिल्हा<ref name="censusdist2011" /> ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२)<ref name="censusdist2011" /> |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AG |[[आग्रा जिल्हा|आग्रा]] |[[आग्रा]]|| ४३,८०,७९३ || ४,०२७ || १,०८४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |AL |[[अलिगढ जिल्हा|अलिगढ]] |[[अलीगढ|अलिगढ]]|| ३६,७३,८४९ || ३,७४७ || १,००७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |FZ |[[अयोध्या जिल्हा|अयोध्या]] |[[अयोध्या]]|| २४,६८,३७१ || २,७६५ || १,०५४ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |AN |[[आंबेडकर नगर जिल्हा|आंबेडकर नगर]] |[[अकबरपूर]]|| २३,९८,७०९ || २,३७२ || १,०२१ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |AM |[[अमेठी जिल्हा|अमेठी]] |[[अमेठी]]|| २५,४९,९३५ || ३,०६३|| ८३० |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |JP |[[अमरोहा जिल्हा|अमरोहा]] |[[अमरोहा]]|| १८,३८,७७१ || २,३२१ || ८१८ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |AU |[[औरैया जिल्हा|औरैया]] |[[औरैया]]|| १३,७२,२८७ || २,०५१ || ६८१ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |AZ |[[आझमगढ जिल्हा|आझमगढ]] |[[आझमगढ]]|| ४६,१६,५०९ || ४,०५३ || १,१३९ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |BG |[[बागपत जिल्हा|बागपत]] |[[बागपत]]|| १३,०२,१५६ || १,३४५ || ९८६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |BH |[[बाहरैच जिल्हा|बाहरैच]] |[[बाहरैच]]|| २३,८४,२३९|| ४,९२६ || ४१५ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |BL |[[बलिया जिल्हा|बलिया]] |[[बलिया]]|| ३२,२३,६४२ || २,९८१ || १,०८१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |BP |[[बलरामपूर जिल्हा|बलरामपुर]] |[[बलरामपूर|बलरामपुर]]|| २१,४९,०६६ || ३,३४९ || ६४२ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |BN |[[बांदा जिल्हा|बांदा]] |[[बांदा]]|| १७,९९,५४१ || ४,४१३ || ४०४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |BB |[[बाराबंकी जिल्हा|बाराबंकी]] |[[बाराबंकी]]|| ३२,५७,९८३ || ३,८२५ || ७३९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |BR |[[बरैली जिल्हा|बरैली]] |[[बरैली]]|| ४४,६५,३४४ || ४,१२० || १,०८४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |BS |[[बस्ती जिल्हा|बस्ती]] |[[बस्ती]]|| २४,६१,०५६ || २,६८७ || ९१६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |BH |[[संत रविदास नगर जिल्हा|संत रविदास नगर]] (भदोही) |[[ग्यानपुर]]|| १५,५४,२०३ || ९६० || १,५३१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |BI |[[बिजनोर जिल्हा|बिजनोर]] |[[बिजनोर]]|| ३६,८३,८९६ || ४,५६१ || ८०८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |BD |[[बदायूं जिल्हा|बदायूं]] |[[बदायूं]]|| ३७,१२,७३८ || ५,१६८ || ७१८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |BU |[[बुलंदशहर जिल्हा|बुलंदशहर]] |[[बुलंदशहर]]|| ३४,९८,५०७ || ३,७१९ || ७८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |CD |[[चंदौली जिल्हा|चंदौली]] |[[चंदौली]]|| १९,५२,७१३ || २,५५४ || ७६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |CT |[[चित्रकूट जिल्हा|चित्रकूट]] |[[चित्रकूटधाम]]|| ९,९०,६२६ || ३,२०२ || ३१५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |DE |[[देवरिया जिल्हा|देवरिया]] |[[देवरिया]]|| ३०,९८,६३७ || २,५३५ || १,२२० |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |ET |[[एटा जिल्हा|इटाह]] |[[एटा|इटाह]]|| १७,६१,१५२ || २,४५६ || ७१७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |EW |[[इटावा जिल्हा|इटावा]] |[[इटावा]]|| १५,७९,१६० || २,२८७ || ६८३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |FR |[[फरुखाबाद जिल्हा|फरुखाबाद]] |[[फतेहगढ]]|| १८,८७,५७७ || २,२७९ || ८६५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |FT |[[फतेहपुर जिल्हा|फतेहपुर]] |[[फतेहपूर|फतेहपुर]]|| २६,३२,६८४ || ४,१५२ || ६३४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |FI |[[फिरोझाबाद जिल्हा|फिरोझाबाद]] |[[फिरोझाबाद]]|| २४,९६,७६१ || २,३६१ || १,०४४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |GB |[[गौतम बुद्ध नगर जिल्हा|गौतम बुद्ध नगर]] |[[नोइडा]]|| १६,७४,७१४ || १,२६९ || १,२५२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |GZ |[[गाझियाबाद जिल्हा|गाझियाबाद]] |[[गाझियाबाद]]|| ४६,६१,४५२ || १,१७५ || ३,९६७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ |GP |[[गाझीपुर जिल्हा|गाझीपुर]] |[[गाझीपुर]]|| ३६,२२,७२७ || ३,३७७ || १,०७२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३२ |GN |[[गोंदा जिल्हा|गोंदा]] |[[गोंदा]]|| ३४,३१,३८६ || ४,४२५ || ८५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३३ |GR |[[गोरखपुर जिल्हा|गोरखपुर]] |[[गोरखपुर]]|| ४४,३६,२७५ || ३,३२५ || १,३३६ |- bgcolor="#F4F9FF" |३४ |HM |[[हमीरपूर जिल्हा|हमीरपुर]] |[[हमीरपूर|हमीरपुर]]|| ११,०४,०२१ || ४,३२५ || २६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |३५ |PN |[[हापुड जिल्हा|हापुड]] |[[हापुड]]|| १३,३८,२११|| ६६०|| २,०२८ |- bgcolor="#F4F9FF" |३६ |HR |[[हरदोई जिल्हा|हरडोई]] |[[हरडोई]]|| ४०,९१,३८० || ५,९८६ || ६८३ |- bgcolor="#F4F9FF" |३७ |HT |[[हाथरस जिल्हा|हाथरस]] |[[हाथरस]]|| १५,६५,६७८ || १,७५२ || ८५१ |- bgcolor="#F4F9FF" |३८ |JL |[[जलौन जिल्हा|जलौन]] |[[ओराई]]|| १६,७०,७१८ || ४,५६५ || ३६६ |- bgcolor="#F4F9FF" |३९ |JU |[[जौनपुर जिल्हा|जौनपुर]] |[[जौनपुर]]|| ४४,७६,०७२ || ४,०३८ || १,१०८ |- bgcolor="#F4F9FF" |४० |JH |[[झांसी जिल्हा|झांसी]] |[[झांसी]]|| २०,००,७५५ || ५,०२४ || ३९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |४१ |KJ |[[कनौज जिल्हा|कनौज]] |[[कनौज]]|| १६,५८,००५ || १,९९३ || ७९२ |- bgcolor="#F4F9FF" |४२ |KD |[[कानपुर देहात जिल्हा|कानपुर देहात]] |[[अकबरपूर]]|| १७,९५,०९२ || ३,०२१ || ५९४ |- bgcolor="#F4F9FF" |४३ |KN |[[कानपूर नगर जिल्हा|कानपुर नगर]] |[[कानपूर|कानपुर]]|| ४५,७२,९५१ || ३,१५६ || १,४१५ |- bgcolor="#F4F9FF" |४४ |KR |[[कासगंज जिल्हा|कासगंज]] |[[कासगंज]]|| १४,३८,१५६ || १,९५५ || ७३६ |- bgcolor="#F4F9FF" |४५ |KS |[[कौशंबी जिल्हा|कौशंबी]] |[[मंझनपुर]]|| १५,९६,९०९ || १,८३७ || ८९७ |- bgcolor="#F4F9FF" |४६ |KU |[[कुशीनगर जिल्हा|कुशीनगर]] |[[पदारौना]]|| ३५,६०,८३० || २,९०९ || १,२२६ |- bgcolor="#F4F9FF" |४७ |LK |[[लखीमपुर खेरी जिल्हा|लखीमपुर खेरी]] |[[लखीमपूर (उत्तर प्रदेश)|लखीमपूर]]|| ४०,१३,६३४ || ७,६७४ || ५२३ |- bgcolor="#F4F9FF" |४८ |LA |[[ललितपुर जिल्हा|ललितपुर]] |[[ललितपुर]]|| १२,१८,००२ || ५,०३९ || २४२ |- bgcolor="#F4F9FF" |४९ |LU |[[लखनौ जिल्हा|लखनौ]] |[[लखनौ]]|| ४५,८८,४५५ || २,५२८ || १,८१५ |- bgcolor="#F4F9FF" |५० |MG |[[महाराजगंज जिल्हा|महाराजगंज]] |[[महाराजगंज]]|| २६,६५,२९२ || २,९५३ || ९०३ |- bgcolor="#F4F9FF" |५१ |MH |[[महोबा जिल्हा|महोबा]] |[[महोबा]]|| ८,७६,०५५ || २,८४७ || २८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |५२ |MP |[[मैनपुरी जिल्हा|मैनपुरी]] |[[मैनपुरी]]|| १८,४७,१९४ || २,७६० || ६७० |- bgcolor="#F4F9FF" |५३ |MT |[[मथुरा जिल्हा|मथुरा]] |[[मथुरा]]|| २५,४१,८९४ || ३,३३३ || ७६१ |- bgcolor="#F4F9FF" |५४ |MB |[[मौ जिल्हा|मौ]] |[[मौ]]|| २२,०५,१७० || १,७१३ || १,२८७ |- bgcolor="#F4F9FF" |५५ |ME |[[मेरठ जिल्हा|मेरठ]] |[[मेरठ]]|| ३४,४७,४०५ || २,५२२ || १,३४२ |- bgcolor="#F4F9FF" |५६ |MI |[[मिर्झापुर जिल्हा|मिर्झापुर]] |[[मिर्झापुर]]|| २४,९४,५३३ || ४,५२२ || ५६१ |- bgcolor="#F4F9FF" |५७ |MO |[[मोरादाबाद जिल्हा|मोरादाबाद]] |[[मोरादाबाद]]|| ४७,७३,१३८ || ३,७१८ || १,२८४ |- bgcolor="#F4F9FF" |५८ |MU |[[मुझफ्फरनगर जिल्हा|मुझफ्फरनगर]] |[[मुझफ्फरनगर]]|| ४१,३८,६०५ || ४,००८ || १,०३३ |- bgcolor="#F4F9FF" |५९ |PI |[[पिलीभीत जिल्हा|पिलीभीत]] |[[पिलीभीत]]|| २०,३७,२२५ || ३,४९९ || ५६७ |- bgcolor="#F4F9FF" |६० |PR |[[प्रतापगढ जिल्हा|प्रतापगढ]] |[[प्रतापगढ]]|| ३१,७३,७५२ || ३,७१७ || ८५४ |- bgcolor="#F4F9FF" |६१ |AH |[[प्रयागराज जिल्हा|प्रयागराज]] |[[प्रयागराज]]|| ५९,५९,७९८|| ५,४८१ || १,०८७ |- bgcolor="#F4F9FF" |६२ |RB |[[राय बरेली जिल्हा|राय बरेली]] |[[राय बरेली]]|| ३४,०४,००४ || ४,६०९ || ७३९ |- bgcolor="#F4F9FF" |६३ |RA |[[रामपुर जिल्हा|रामपुर]] |[[रामपुर]]|| २३,३५,३९८ || २,३६७ || ९८७ |- bgcolor="#F4F9FF" |६४ |SA |[[सहारनपुर जिल्हा|सहारनपुर]] |[[सहारनपुर]]|| ३४,६४,२२८ || ३,६८९ || ९३९ |- bgcolor="#F4F9FF" |६५ |SM |[[संभल जिल्हा|संभल]] |[[Sambhal]]|| २२,१७,०२०|| २४५३ || ८९० |- bgcolor="#F4F9FF" |६६ |SK |[[संत कबीर नगर जिल्हा|संत कबीर नगर]] |[[खलीलाबाद]]|| १७,१४,३०० || १,४४२|| १,०१४ |- bgcolor="#F4F9FF" |६७ |SJ |[[शाहजहानपुर जिल्हा|शाहजहानपुर]] |[[शाहजहानपुर]]|| ३०,०२,३७६ || ४,५७५ || ६७३ |- bgcolor="#F4F9FF" |६८ |SH |[[शामली जिल्हा|शामली]] |शामली|| १२,७४,८१५|| १,०६३ || १,२०० |- bgcolor="#F4F9FF" |६९ |SV |[[श्रावस्ती जिल्हा|श्रावस्ती]] |[[श्रावस्ती]]|| ११,१४,६१५ || १,९४८ || ५७२ |- bgcolor="#F4F9FF" |७० |SN |[[सिद्धार्थ नगर जिल्हा|सिद्धार्थ नगर]] |[[नवगढ]]|| २५,५३,५२६ || २,७५१ || ८८२ |- bgcolor="#F4F9FF" |७१ |SI |[[सीतापुर जिल्हा|सीतापुर]] |[[सीतापुर]]|| ४४,७४,४४६ || ५,७४३ || ७७९ |- bgcolor="#F4F9FF" |७२ |SO |[[सोनभद्र जिल्हा|सोनभद्र]] |[[रॉबर्ट्सगंज]]|| १८,६२,६१२ || ६,७८८ || २७४ |- bgcolor="#F4F9FF" |७३ |SU |[[सुलतानपुर जिल्हा|सुलतानपुर]] |[[सुलतानपुर]]|| ३७,९०,९२२ || ४,४३६ || ८५५ |- bgcolor="#F4F9FF" |७४ |UN |[[उन्नाव जिल्हा|उन्नाव]] |[[उन्नाव]]|| ३१,१०,५९५ || ४,५६१ || ६८२ |- bgcolor="#F4F9FF" |७५ |VA |[[वाराणसी जिल्हा|वाराणसी]] |[[वाराणसी]]|| ३६,८२,१९४ || १,५३५ || २,३९९ |- bgcolor="#F4F9FF" |} === उत्तराखंड === {{हेही बघा|उत्तराखंडमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] उत्तराखंड राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत १७ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AL |[[अलमोडा जिल्हा|अलमोडा]] |[[अलमोडा]]|| ६२१,९२७ || ३,०९० || १९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |BA |[[बागेश्वर जिल्हा|बागेश्वर]] |[[बागेश्वर]]|| २५९,८४० || २,३१० || ११६ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |CL |[[चामोली जिल्हा|चामोली]] |[[गोपेश्वर]]|| ३९१,११४ || ७,६९२ || ४९ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |CP |[[चंपावत जिल्हा|चंपावत]] |[[चंपावत]]|| २५९,३१५ || १,७८१ || १४७ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |DD |[[देहरादून जिल्हा|देहरादून]] |[[देहरादून]]|| १,६९८,५६० || ३,०८८ || ५५० |- bgcolor="#F4F9FF" |६ | |[[दिदीहाट जिल्हा|दिदीहाट]] |[[दिदीहाट]]|| १६३,१९६ || || |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |HA |[[हरिद्वार जिल्हा|हरिद्वार]] |[[हरिद्वार]]|| १,९२७,०२९ || २,३६० || ८१७ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ | |[[कोटद्वार जिल्हा|कोटद्वार]] |[[कोटद्वार]]|| ३,६५,८५० || १,४२६ || |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |NA |[[नैनिताल जिल्हा|नैनिताल]] |[[नैनिताल]]|| ९५५,१२८ || ३,८५३ || २२५ |- bgcolor="#F4F9FF" | १० |PG |[[पौडी गढवाल जिल्हा|पौडी गढवाल]] |[[पौडी]]|| ६८६,५२७ || ५,४३८ || १२९ |- bgcolor="#F4F9FF" | ११ |PI |[[पिथोरगढ जिल्हा|पिथोरगढ]] |[[पिथोरगढ]]|| ४८५,९९३ || ७,११० || ६९ |- bgcolor="#F4F9FF" | १२ | |[[राणीखेत जिल्हा|राणीखेत]] |[[राणीखेत]]|| ३२२,४०८ || १,३९७ || |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |RP |[[रुद्रप्रयाग जिल्हा|रुद्रप्रयाग]] |[[रुद्रप्रयाग]]|| २३६,८५७ || १,८९६ || ११९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |TG |[[तेहरी गढवाल जिल्हा|तेहरी गढवाल]] |[[नवी तेहरी]]|| ६१६,४०९ || ४,०८५ || १६९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |US |[[उधमसिंग नगर जिल्हा|उधमसिंग नगर]] |[[रूद्रपुर]]|| १,६४८,३६७ || २,९१२ || ६४८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |UT |[[उत्तरकाशी जिल्हा|उत्तरकाशी]] |[[उत्तरकाशी]]|| ३२९,६८६ || ७,९५१ || ४१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ | |[[यमुनोत्री जिल्हा|यमुनोत्री]] |[[यमुनोत्री]]|| १३८,५५९|| २,८३९ || |} === पश्चिम बंगाल === {{हेही बघा|पश्चिम बंगालमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[सिक्कीम|सिक्किम]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत २३ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AD |[[अलिपूरद्वार जिल्हा|अलिपूरद्वार]] |[[अलिपूरद्वार]]|| १,५०१,९८३ || ३,१३६ || ४७९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |BN |[[बांकुरा जिल्हा|बांकुरा]] |[[बांकुरा]]|| ३,५९६,२९२ || ६,८८२ || ५२३ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |BR |[[पश्चिम बर्धमान जिल्हा|पश्चिम बर्धमान]] |[[आसनसोल]]|| २,८८२,०३१|| १,६०३ || १,७९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |BR |पूर्व बर्धमान |वर्धमान|| ४,८३५,५३२ || ५,४३३ || ८९० |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |BI |[[बीरभूम जिल्हा|बीरभूम]] |[[सुरी, पश्चिम बंगाल|सुरी]]|| ३,५०२,३८७ || ४,५४५ || ७७१ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |KB |[[कूच बिहार जिल्हा|कूच बिहार]] |[[कूच बिहार]]|| २,८२२,७८० || ३,३८७ || ८३३ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |DD |[[दक्षिण दिनाजपुर जिल्हा|दक्षिण दिनाजपुर]] |[[बालुरघाट]]|| १,६७०,९३१ || २,१८३ || ७५३ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |DA |[[दार्जीलिंग जिल्हा|दार्जीलिंग]] |[[दार्जीलिंग]]|| १,५९५,१८१ || २,०९३ || ७६२ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |HG |[[हुगळी जिल्हा|हुगळी]] |[[हूगळी-चिन्सुराह|चिन्सुराह]]|| ५,५२०,३८९ || ३,१४९ || १,७५३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |HR |[[हावडा जिल्हा|हावडा]] |[[हावडा]]|| ४,८४१,६३८ || १,४६७ || ३,३०० |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |JA |[[जलपाइगुडी जिल्हा|जलपाइगुडी]] |[[जलपाइगुडी]]|| ३,८६९,६७५ || ६,२२७ || ६२१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |JH |झारग्राम |झारग्राम|| १,१३६,५४८ || ३,०३८ || ३७४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |KA |कालिम्पॉन्ग |कालिम्पॉन्ग|| २५१,६४२ || १,०५४ || २३९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |KO |[[कोलकाता जिल्हा|कोलकाता]] |[[कोलकाता]]|| ४,४८६,६७९ || २०६.०८ || २४,२५२ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |MA |[[मालदा जिल्हा|मालदा]] |[[इंग्लिश बझार]]|| ३,९९७,९७० || ३,७३३ || १,०७१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |MSD |[[मुर्शिदाबाद जिल्हा|मुर्शिदाबाद]] |[[बहरामपूर|बहरामपुर]]|| ७,१०२,४३० || ५,३२४ || १,३३४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |NA |[[नदिया जिल्हा|नदिया]] |[[कृष्णनगर]]|| ५,१६८,४८८ || ३,९२७ || १,३१६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |PN |[[उत्तर २४ परगणा जिल्हा|उत्तर २४ परगणा]] |[[बारासात]]|| १०,०८२,८५२ || ४,०९४ || २,४६३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |PM |पश्चिम मेदिनीपूर |मिदनापूर|| ४,७७६,९०९ || ६,३०८ || ७५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |PR |पूर्वा मेदिनीपूर |तामलुक|| ५,०९५,८७५ || ४,७३६ || १,०७६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |PU |[[पुरुलिया जिल्हा|पुरुलिया]] |[[पुरुलिया]]|| २,९२७,९६५ || ६,२५९ || ४६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |PS |[[दक्षिण २४ परगणा जिल्हा|दक्षिण २४ परगणा]] |[[अलिपोर]]|| ८,१६१,९६१ || ९,९६० || ८१९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |UD |[[उत्तर दिनाजपुर जिल्हा|उत्तर दिनाजपुर]] |[[रायगंज]]|| ३,०००,८४९ || ३,१८० || ९५६ |- bgcolor="#F4F9FF" |} == केंद्रशासित प्रदेश == === अंदमान आणि निकोबार === {{हेही बघा|अंदमान आणि निकोबारमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[अंदमान आणि निकोबार]] मध्ये जानेवारी २०२२ पर्यंत ३ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |NI |[[निकोबार जिल्हा|निकोबार]] |[[कार निकोबार]] |३६,८४२ |१,८४१ |२० |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |NA |[[उत्तर आणि मध्य अंदमान जिल्हा|उत्तर आणि मध्य अंदमान]] |[[मायाबंदर]] |१,०५,५९७ |३,७३६ |२८ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |SA |[[दक्षिण अंदमान जिल्हा|दक्षिण अंदमान]] |[[पोर्ट ब्लेर]] |२,३८,१४२ |२,६७२ |८९ |} === दादरा व नगर हवेली आणि दमण व दीव === {{हेही बघा|बिहारमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] दादरा व नगर हवेली आणि दमण व दीव मध्ये जानेवारी २०२२ पर्यंत ३ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |DA |दमण |दमण|| {{right}} {{formatnum:191173}}{{sfn|''Daman''|2011|p=47}} || {{formatnum:72}}{{sfn|''Daman''|2011|p=20}} || {{formatnum:2651}} |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |DI |दीव |दीव|| {{right}} {{formatnum:52074}}{{sfn|''Diu''|2011|p=45}} || {{formatnum:39}}{{sfn|''Diu''|2011|p=20}} || {{formatnum:2058}} |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |DN |दादरा आणि नगर हवेली |[[सिल्वासा]]|| {{right}} {{formatnum:343709}} || {{formatnum:491}} || {{formatnum:700}} |} === जम्मू आणि काश्मीर === {{हेही बघा|जम्मू आणि काश्मीरमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[जम्मू आणि काश्मीर (केंद्रशासित प्रदेश)|जम्मू आणि काश्मीर]] मध्ये जानेवारी २०२२ पर्यंत २० जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AN |[[अनंतनाग जिल्हा]] |[[अनंतनाग]]|| १०,७०,१४४ || २८५३ || ३७५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |BD |[[बडगाम जिल्हा]] |[[बडगाम]]|| ७,३५,७५३ || १४०६ || ५३७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |BPR |[[बांडीपोर जिल्हा]] |[[बांडीपोर]]|| ३,८५,०९९ || ३,०१०|| १२८ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |BR |[[बारामुल्ला जिल्हा]] |[[बारामुल्ला]]|| १०,१५,५०३ || ३३२९ || ३०५ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |DO |[[डोडा जिल्हा]] |[[डोडा]]|| ४,०९,५७६ || २,६२५ || ७९ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |GB |[[गांदरबल जिल्हा]] |[[गांदरबल]]|| २,९७,००३ || १९७९|| १,१५१ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |JA |[[जम्मू जिल्हा]] |[[जम्मू]]|| १५,२६,४०६|| ३,०९७|| ५९६ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |KT |[[कथुआ जिल्हा]] |[[कथुआ]]|| ६,१५,७११ || २,६५१|| २३२ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |KW |[[किश्तवार जिल्हा]] |[[किश्तवार]]|| २,३०,६९६ || ७,७३७|| ३० |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |KG |[[कुलगाम जिल्हा]] |[[कुलगाम]]|| ४,२२,७८६ || ४५७|| ९२५ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |KU |[[कुपवाडा जिल्हा]] |[[कुपवाडा]]|| ८,७५,५६४|| २,३७९|| ३६८ |- bgcolor="#F4F9FF" | १२ |PO |[[पूंच जिल्हा]] |[[पूंच]]|| ४,७६,८२० || १,६७४|| २८५ |- bgcolor="#F4F9FF" | १३ |PU |[[पुलवामा जिल्हा]] |[[पुलवामा]]|| ५,७०,०६० || १,३९८|| ५९८ |- bgcolor="#F4F9FF" | १४ |RA |[[राजौरी जिल्हा]] |[[राजौरी]]|| ६,१९,२६६ || २,६३०|| २३५ |- bgcolor="#F4F9FF" | १५ |RB |[[रामबन जिल्हा]] |[[रामबन (जम्मू आणि काश्मीर|रामबन]]|| २,८३,३१३ || १,३३० || २१३ |- bgcolor="#F4F9FF" | १६ |RS |[[रियासी जिल्हा]] |[[रियासी]]|| ३,१४,७१४ || १७१० || १८४ |- bgcolor="#F4F9FF" | १७ |SB |[[संबा जिल्हा]] |[[संबा (जम्मू आणि काश्मीर)|संबा]]|| ३,१८,६११|| ९१३ || ३१८ |- bgcolor="#F4F9FF" | १८ |SH |[[शुपियन जिल्हा]] |[[शुपियन]]|| २,६५,९६० || ३१२ || ८५२ |- bgcolor="#F4F9FF" | १९ |SR |[[श्रीनगर जिल्हा]] |[[श्रीनगर]]|| १२,६९,७५१ || २,२२८|| ७०३ |- bgcolor="#F4F9FF" | २० |UD |[[उधमपूर जिल्हा]] |[[उधमपूर]]|| ५,५५,३५७ || ४,५५०|| २११ |- |} === लडाख === {{हेही बघा|लडाख मधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[लडाख]] मध्ये जानेवारी २०२२ पर्यंत २ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |KR |[[कारगिल जिल्हा|कारगिल]] |[[कारगील|कारगिल]]||१,४३,३८८ || १४,०३६|| १० |- |२ |LE |[[लेह जिल्हा|लेह]] |[[लेह]]|| १,३३,४८७ || ४५,११०|| ३ |} === लक्षद्वीप === [[भारत|भारताच्या]] [[लक्षद्वीप]] मध्ये जानेवारी २०२२ पर्यंत १ जिल्हा आहे. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |LD |[[लक्षद्वीप]] |[[कवरत्ती]]||६४,४७३ || ३०|| २१४९ |} === दिल्ली === {{हेही बघा|दिल्लीमधील जिल्हे}} दिल्ली मध्ये जानेवारी २०२२ पर्यंत ११ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |CD |[[मध्य दिल्ली]] |[[दर्यागंज]]|| {{formatnum:582320}} || २५ || {{formatnum:27730}} |- |२ |ED |[[पूर्व दिल्ली]] |शास्त्री नगर|| {{formatnum:1709346}} || ४४० || {{formatnum:27132}} |- |३ |ND |[[नवी दिल्ली]] |जामनगर हाऊस|| {{formatnum:142004}} || २२ || {{formatnum:4057}} |- |४ |NO |[[उत्तर दिल्ली]] |[[अलिपूर, दिल्ली|अलिपूर]]|| {{formatnum:887978}} || ५९ || {{formatnum:14557}} |- |५ |NE |[[उत्तर पूर्व दिल्ली]] |नंद नगरी|| {{formatnum:2241624}} || ५२ || {{formatnum:36155}} |- |६ |NW |[[उत्तर पश्चिम दिल्ली]] |[[कंझावाला]]|| {{formatnum:3656539}}|| १३० || {{formatnum:8254}} |- |७ |{{dash}} |[[शाहदरा]] |नंद नगरी |{{dash}}|| ५९.७५ |{{dash}} |- |८ |SD |[[दक्षिण दिल्ली]] |[[साकेत, दिल्ली|साकेत]]|| {{formatnum:2731929}} || २५० || {{formatnum:11060}} |- |९ |{{dash}} |[[दक्षिण पूर्व दिल्ली]] |[[लाजपत नगर]]<ref>{{cite web|url=https://dmsoutheast.delhi.gov.in/contact-us/|title=Office of DM, South-East Delhi|work=Govenment of Delhi|access-date=}}</ref>|| {{formatnum:1500636}} || १०२ || {{formatnum:15000}} |- |१० |SW |[[दक्षिण पश्चिम दिल्ली]] |[[कपास हेरा]]|| {{formatnum:2292958}} || ३९५ || {{formatnum:5446}} |- |११ |WD |[[पश्चिम दिल्ली]] |शिवाजी प्लेस|| {{formatnum:2543243}} || ११२ || {{formatnum:19563}} |- |} === पुडुचेरी === {{हेही बघा|पुडुचेरीमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[पुदुच्चेरी|पुडुचेरी]] मध्ये जानेवारी २०२२ पर्यंत ४ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |KA |[[करैकल जिल्हा|करैकल]] |[[करैकल]]|| {{formatnum:200222}}{{sfn|''Karaikal''|2011|p= 65}} || {{formatnum:157}}{{sfn|''Karaikal''|2011|p= 26}} || {{formatnum:1275}}{{sfn|''Karaikal''|2011|p= 66}} |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |MA |[[माहे जिल्हा|माहे]] |[[माहे]]|| {{formatnum:41816}}{{sfn|''Mahe''|2011|p= 52}} || {{formatnum:9}}{{sfn|''Mahe''|2011|p= 23}} || {{formatnum:4646}}{{sfn|''Mahe''|2011|p= 52}} |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |PO |[[पुडुचेरी जिल्हा|पुडुचेरी]] |[[पुडुचेरी]]|| {{formatnum:950289}}{{sfn|''Puducherry''|2011|p= 70}} || {{formatnum:293}}{{sfn|''Puducherry''|2011|p= 29}} || {{formatnum:3232}}{{sfn|''Puducherry''|2011|p= 71}} |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |YA |[[यानम जिल्हा|यानम]] |[[यानम]]|| {{formatnum:55626}}{{sfn|''Yanam''|2011|p= 54}} || {{formatnum:30}}{{sfn|''Yanam''|2011|p= 22}} || {{formatnum:1854}}{{sfn|''Yanam''|2011|p= 54}} |} {{भारतामधील जिल्हे}}{{संदर्भनोंदी}} [[वर्ग:याद्या]] [[ca:Districtes de l'Índia]] [[de:Distrikt (Indien)]] [[en:Districts of India]] [[fr:Divisions administratives de l'Inde#Divisions et districts]] [[hi:भारत के जिले]] [[pt:Distritos da Índia]] [[rmy:Distrikturya la Indiyake]] [[वर्ग:जिल्हा]] b9iuirjy0781ybfs1bfqdhna01a2ond 2143667 2143666 2022-08-07T04:51:06Z अभय नातू 206 /* उत्तर प्रदेश */ wikitext text/x-wiki भारतीय राज्यव्यवस्थेनुसार भारत देश राज्यांत तर राज्ये जिल्ह्यांत विभागलेली आहेत. भारतामध्ये एकूण २०२१ मध्ये ७५२ जिल्हे आहेत. प्रशासकीय कामकाजाच्या सोयीसाठी व इतर काही कारणामुळे शासनाकडून जिल्ह्यात व राज्यात वेळोवेळी बदल केला जातो. त्यामुळे जिल्ह्यांची व राज्यांची संख्या ही बदलत असते. २०११ च्या जनगणनेनुसार भारतामध्ये ६४० जिल्हे होती, तर २००१ च्या जनगणनेनुसार भारतामध्ये ५९३ जिल्ह्याची नोंद करण्यात आली होती. शासनाकडून या जिल्ह्यांच्या प्रशासनासाठी काही प्रशासकीय अधिकाऱ्यांची नेमणूक करण्यात येते, जसे [[जिल्हाधिकारी]], [[जिल्हा पोलीस अधिक्षक]] आणि इतर.<ref>[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/india/paper2_4.pdf सेन्ससइंडिया.गव्ह.इन हे सरकारी संकेतस्थळ]</ref> आणि जिल्हा हा पुन्हा उपविभाग, तालुका, तहसील आणि मंडळ यामध्ये विभागला जातो. ==परिदर्शन== {| रुंदी ="८० %" |- | {| class="wikitable" |+ राज्यात असलेले जिल्हे |- ! bgcolor=#99CCFF | नकाशा ! bgcolor=#99CCFF | राज्य व केंद्रशासित प्रदेश ! bgcolor=#99CCFF | जिल्ह्यांची संख्या !लोकसंख्या (२०११ जनगणना) |- | १ || [[आंध्र प्रदेशमधील जिल्हे|आंध्र प्रदेश]] || '''१३''' |४,९३,८६,७९९ |- | २ || [[अरुणाचल प्रदेशमधील जिल्हे|अरुणाचल प्रदेश]] ||'''२५''' |१३,८३,७२७ |- | ३ || [[आसाममधील जिल्हे|आसाम ]] || '''३४''' |३,१२,०५,५७६ |- | ४ || [[बिहारमधील जिल्हे|बिहार ]] || '''३८''' |१०,४०,९९,४५२ |- | ५ || [[छत्तीसगढमधील जिल्हे|छत्तीसगढ ]] || '''३२''' |२,५५,४५,१९८ |- | ६ || [[गोव्यातील जिल्हे|गोवा]] ||'''२''' |१४,५८,५४५ |- | ७ || [[गुजरातमधील जिल्हे|गुजरात]] || '''३३''' |६,०४,३९,६९२ |- | ८ || [[हरियाणामधील जिल्हे|हरियाणा]] ||'''२२''' |२,५३,५१,४६२ |- | ९ || [[हिमाचल प्रदेशमधील जिल्हे |हिमाचल प्रदेश]] || '''१२''' |६८,६४,६०२ |- | १० || [[झारखंडमधील जिल्हे|झारखंड]]|| '''२४''' |३,२९,८८,१३४ |- | ११ || [[कर्नाटकातील जिल्हे |कर्नाटक]]|| '''३१''' |६,१०,९५,२९७ |- | १२ || [[केरळमधील जिल्हे|केरळ]]|| '''१४''' |३,३४,०६,०६१ |- | १३ || [[मध्य प्रदेशमधील जिल्हे|मध्य प्रदेश]]||'''५५''' |७,२६,२६,८०९ |- | १४ || [[महाराष्ट्रातील जिल्हे|महाराष्ट्र]]|| '''३६''' |११,२३,७४,३३३ |- | १५ || [[मणिपूरमधील जिल्हे|मणिपूर]]||'''१६''' |२८,५५,७९४ |- | १६ || [[मेघालयमधील जिल्हे|मेघालय]]||'''११''' |२९,६६,८८९ |- | १७ || [[मिझोराममधील जिल्हे |मिझोराम]]||'''११''' |१०,९७,२०६ |- | १८ || [[नागालँडमधील जिल्हे |नागालँड]]||'''१५''' |१९,७८,५०२ |- | १९ || [[ओरिसामधील जिल्हे|ओरिसा]]||'''३०''' |४,१९,७४,२१८ |- | २० || [[पंजाबमधील जिल्हे|पंजाब]]||'''२३''' |२,७७,४३,३३८ |- | २१ || [[राजस्थानमधील जिल्हे |राजस्थान]]||'''३३''' |६,८५,४८,४३७ |- | २२ || [[सिक्किममधील जिल्हे|सिक्किम]]||'''६''' |६,१०,५७७ |- | २३ || [[तमिळनाडूमधील जिल्हे |तमिळनाडू]]||'''३८''' |७,२१,४७,०३० |- |२४ |[[तेलंगणामधील जिल्हे|तेलंगना]] |'''३३''' |३,५१,९३,९७८ |- | २५ || [[त्रिपुरामधील जिल्हे|त्रिपुरा]] ||'''८''' |३६,७३,९१७ |- | २६ || [[उत्तर प्रदेशामधील जिल्हे |उत्तर प्रदेश ]] ||'''७५''' |१९,९८,१२,३४१ |- | २७ || [[उत्तराखंडमधील जिल्हे|उत्तराखंड]] ||'''१७''' |१,००,८६,२९२ |- | २८ || [[पश्चिम बंगालमधील जिल्हे |पश्चिम बंगाल]] ||'''२३''' |९,१२,७६,११५ |- | अ || ''[[अंदमान आणि निकोबार बेटांमधील जिल्हे |अंदमान आणि निकोबार ]]'' ||'''३''' |३,८०,५८१ |- | आ || ''[[चंदीगड]]'' ||'''१''' |१०,५५,४५० |- | इ || ''[[दादरा व नगर हवेली आणि दमण व दीव]] '' ||'''३''' |५,८६,९५६ |- |ई |[[जम्मू आणि काश्मीरमधील जिल्हे|जम्मू आणि काश्मीर]] |'''२०''' |१,२२,६७,०१३ |- | उ || [[लडाख मधील जिल्हे|लडाख]] ||'''२''' |२,७४,२८९ |- | ऊ || ''[[लक्षद्वीप]]''||'''१''' |६४,४७३ |- | ए || ''[[दिल्ली]]''||'''११''' |१,६७,८७,९४१ |- | ऐ|| ''[[पुडुचेरीमधील जिल्हे|पॉंडिचेरी]]''||'''४''' |१२,४७,९५३ |- ! ३६ !! एकूण&nbsp; !! ७५५ !१,२१,०८,५४,९७७ |} | valign="top" width="300px" | [[चित्|thumb| [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश]], सारणी नुसार क्रमांकित]] |} == राज्य == === आंध्र प्रदेश === {{हेही बघा|आंध्र प्रदेशमधील जिल्हे}} [[आंध्र प्रदेश]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत १३ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१|| AN || [[अनंतपूर जिल्हा|अनंतपूर]] || [[अनंतपूर]] || ४,०८३,३१५ || १९,१३० || २१३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२|| CH || [[चित्तूर जिल्हा|चित्तूर]] || [[चित्तूर]] || ४,१७०,४६८ || १५,१५२ || २७५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३|| EG || [[पूर्व गोदावरी जिल्हा|पूर्व गोदावरी]] || [[काकिनाडा]] || ५,१५१,५४९ || १०,८०७ || ४७७ |- bgcolor="#F4F9FF" |४|| GU || [[गुंटुर जिल्हा|गुंटुर]] || [[गुंटुर]] || ४,८८९,२३० || ११,३९१ || ४२९ |- bgcolor="#F4F9FF" |५|| CU || [[कडप्पा जिल्हा|कडप्पा]] || [[कडप्पा]] || २,८८४,५२४ || १५,३५९ || १८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |६|| KR || [[कृष्णा जिल्हा|कृष्णा]] || [[मछलीपट्टणम]] || ४,५२९,००९ || ८,७२७ || ५१९ |- bgcolor="#F4F9FF" |७|| KU || [[कुर्नुल जिल्हा|कुर्नुल]] || [[कुर्नुल]] || ४,०४६,६०१ || १७,६५८ || २२९ |- bgcolor="#F4F9FF" |८|| NE || [[श्री पोट्टी श्रीरामुलू नेल्लोर जिल्हा|श्री पोट्टी श्रीरामुलू नेल्लोर]] || [[नेल्लोर]] || २,९६६,०८२ || १३,०७६ || २२७ |- bgcolor="#F4F9FF" |९|| PR || [[प्रकाशम जिल्हा|प्रकाशम]] || [[ओंगोल]] || ३,३९२,७६४ || १७,६२६ || १९३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१०|| SR || [[श्रीकाकुलम जिल्हा|श्रीकाकुलम]] || [[श्रीकाकुलम]] || २,६९९,४७१ || ५,८३७ || ४६२ |- bgcolor="#F4F9FF" |११|| VS || [[विशाखापट्टणम जिल्हा|विशाखापट्टणम]] || [[विशाखापट्टणम]] || ४,२८८,११३ || ११,१६१ || ३४० |- bgcolor="#F4F9FF" |१२|| VZ || [[विजयनगर जिल्हा|विजयनगर]] || [[विजयनगर]] || २,३४२,८६८ || ६,५३९ || ३८४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३|| WG || [[पश्चिम गोदावरी जिल्हा|पश्चिम गोदावरी]] || [[एलुरु]] || ३,९३४,७८२ || ७,७४२ || ४९० |} === अरुणाचल प्रदेश === {{हेही बघा|अरुणाचल प्रदेशमधील जिल्हे}} [[अरुणाचल प्रदेश]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत १३ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AJ |[[अंजॉ जिल्हा|अंजॉ]] |[[हवाई (अरुणाचल प्रदेश)|हवाई]] |२१,०८९ |६,१९० |३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |CH |[[चांगलांग जिल्हा|चांगलांग]] |[[चांगलांग]] |१४७,९५१ |४,६६२ |३२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |EK |[[पूर्व कामेंग जिल्हा|पूर्व कामेंग]] |[[सेप्पा]] |७८,४१३ |४,१३४ |१९ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |ES |[[पूर्व सियांग जिल्हा|पूर्व सियांग]] |[[पासीघाट]] |९९,०१९ |३,६०३ |२७ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |{{dash}} {{ref|AR1|[Note 1]}} |[[कामले जिल्हा|कामले]] |[[रागा (अरुणाचल प्रदेश)|रागा]] |२२,२५६ | २०० | १११ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |{{dash}} {{ref|AR2|[Note 2]}} |[[क्रा दाडी जिल्हा|क्रा दाडी]] |[[जमीन (अरुणाचल प्रदेश)|जमीन]] |२२,२९० |२२०२ |१० |- bgcolor="#F4F9FF" | ७ |KK |[[कुरुंग कुमे जिल्हा|कुरुंग कुमे]] |[[कोलोरियांग]] |८९,७१७ |६,०४० |१५ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |{{dash}} {{ref|AR3|[Note 3]}} |[[लेपा राडा जिल्हा|लेपा राडा]] |[[बसर (अऱुणाचल प्रदेश)|बसर]] |{{dash}} |{{dash}} |{{dash}} |- bgcolor="#F4F9FF" | ९ |EL |[[लोहित जिल्हा|लोहित]] |[[तेझु]] |१४५,५३८ |२,४०२ |६१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |LD |[[लोंगडिंग जिल्हा|लोंगडिंग]] | [[लोंगडिंग]] |६०,००० |१,२०० |५० |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |DV |[[लोअर दिबांग व्हॅली जिल्हा|लोअर दिबांग व्हॅली]] |[[रोईंग (अरुणाचल प्रदेश)|रोईंग]] |५३,९८६ |३,९०० |१४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |{{dash}} {{ref|AR4|[Note 4]}} |[[खालचा सियांग जिल्हा|खालचा सियांग]] |[[लिकाबली]] |{{dash}} |{{dash}} |{{dash}} |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |LB |[[लोअर सुबांसिरी जिल्हा|लोअर सुबांसिरी]] |[[झिरो]] |८२,८३९ |३,५०८ |२४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |{{dash}} {{ref|AR5|[Note 5]}} |[[नामसाई जिल्हा|नामसाई]] |[[नामसाई (अरुणाचल प्रदेश)|नामसाई]] |९५,९५० |१,५८७ |६० |- bgcolor="#F4F9FF" | १५ |{{dash}} {{ref|AR6|[Note 6]}} |[[पक्के-केस्सांग जिल्हा|पक्के-केस्सांग]] |[[लेम्मी]] |{{dash}} |१,९३२ |{{dash}} |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |PA |[[पापुम पारे जिल्हा|पापुम पारे]] |[[युपिआ]] |१७६,३८५ |२,८७५ |६१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |{{dash}} {{ref|AR7|[Note 7]}} |[[शि योमी जिल्हा|शि योमी]] |[[तातो (अरुणाचल प्रदेश)|तातो]] |१३,३१० |२,८७५ |५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |{{dash}} {{ref|AR8|[Note 8]}} |[[सियांग जिल्हा|सियांग]] |[[पांगिन]] |३१,९२० |२,९१९ |११ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |TA |[[तवांग जिल्हा|तवांग]] |[[तवांग]] |४९,९५० |२,०८५ |२४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |TI |[[तिरप जिल्हा|तिरप]] |[[खोंसा]] |१११,९९७ |२,३६२ |४७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |UD |[[दिबांग व्हॅली जिल्हा|दिबांग व्हॅली]] |[[अनिनी]] |८,००४ |९,१२९ |१ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |US |[[अपर सियांग जिल्हा|अपर सियांग]] |[[यिंगकियॉॅंग]] |३५,२८९ |६,१८८ |६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |UB |[[अपर सुबांसिरी जिल्हा|अपर सुबांसिरी]] |[[दापोरिजो]] |८३,२०५ |७,०३२ |१२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |WK |[[पश्चिम कामेंग जिल्हा|पश्चिम कामेंग]] |[[बॉमडिला]] |८७,०१३ |७,४२२ |१२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |WS |[[पश्चिम सियांग जिल्हा|पश्चिम सियांग]] |[[अलोंग]] |११२,२७२ |८,३२५ |१३ |- bgcolor="#F4F9FF" |} === आसाम === {{हेही बघा|आसाममधील जिल्हे}}[[भारत|भारताच्या]] [[आसाम]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ३४ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable mw-collapsible mw-collapsed" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |+'''आसाम मधील जिल्ह्यांची यादी''' |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ | - {{ref|AS7|[Note 7]}} |[[बहाली]] |[[पाठशाला, आसाम|पाठशाला]]|| २५३,८१६ || – || – |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |BK |[[बक्सा]] | [[मुशलपूर]] || ९५३,७७३|| २,००८|| ४७५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |BP |[[बारपेटा जिल्हा|बारपेटा]] |[[बारपेटा]]|| १,६९३,६२२ || ३,२४५ || ५२० |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |BS {{ref|AS1|[Note 1]}} | [[बिस्वनाथ जिल्हा|बिस्वनाथ]] | [[बिस्वनाथ चारियाली]] || ६१२,४९१ || १,१०० || ५६० |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |BO |[[बॉॅंगाइगांव जिल्हा|बॉॅंगाइगांव]] |[[बॉॅंगाइगांव]]|| ७३२,६३९|| १,७२४|| ४२५ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |CA |[[काछाड_जिल्हा|कचर]] |[[सिलचर]]|| १,७३६,३१९|| ३,७८६|| ४५९ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |CD {{ref|AS2|[Note 2]}} |[[चारीदेव जिल्हा|चारीदेव]] |[[सोनारी, आसाम|सोनारी]]|| ४७१,४१८ || १,०६९|| ४४० |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |CH |[[चिरांग जिल्हा|चिरांग]] | [[काजलगाव]] || ४८१,८१८|| १,९७५|| २४४ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |DR |[[दर्रांग जिल्हा|दर्रांग]] |[[मंगलदाई]]|| ९०८,०९०|| १,८४९|| ४९१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |DM |[[धेमाजी जिल्हा|धेमाजी]] |[[धेमाजी]]|| ६८८,०७७|| ३,२३७|| २१३ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |DU |[[धुब्री जिल्हा|धुब्री]] |[[धुब्री]]|| १,९४८,६३२|| २,८३८|| ६८७ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |DI |[[दिब्रुगढ जिल्हा|दिब्रुगढ]] |[[दिब्रुगढ]]|| १,३२७,७४८|| ३,३८१|| ३९३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |NC |[[दिमो हसाओ जिल्हा|दिमो हसाओ]] |[[हाफलॉॅंग]]|| २१३,५२९|| ४,८८८|| ४४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |GP |[[गोलपारा जिल्हा|गोलपारा]] |[[गोलपारा]]|| १,००८,९५९|| १,८२४|| ५५३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |GG |[[गोलाघाट जिल्हा|गोलाघाट]] |[[गोलाघाट]]|| १,०५८,६७४|| ३,५०२|| ३०२ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |HA |[[हैलाकंडी जिल्हा|हैलाकंडी]] |[[हैलाकंडी]]|| ६५९,२६०|| १,३२७|| ४९७ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |HJ {{ref|AS3|[Note 3]}} |[[होजाई जिल्हा|होजाई]] | [[होजाई]] || ९३१,२१८ || १,६८६ || ५५० |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |JO |[[जोरहाट जिल्हा|जोरहाट]] |[[जोरहाट]]|| १,०९१,२९५|| २,८५१|| ३८३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |KU |[[कामरूप जिल्हा|कामरूप]] |[[अमिनगाव]]|| १,५१७,२०२|| ३,४८०|| ४३६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |KM |कामरूप महानगर |[[गुवाहाटी]]|| १,२६०,४१९|| ६२७|| २,०१० |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |KG |[[कर्बी आंगलॉंग जिल्हा|कर्बी आंगलॉॅंग]] |[[दिफु]]|| ९६५,२८०|| १०,४३४|| ९३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |KR |[[करीमगंज जिल्हा|करीमगंज]] |[[करीमगंज]]|| १,२१७,००२|| १,८०९|| ६७३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |KJ |[[कोक्राझार जिल्हा|कोक्राझार]] |[[कोक्राझार]]|| ८८६,९९९|| ३,१२९|| २८३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |LA |[[लखीमपुर जिल्हा|लखीमपुर]] |[[लखीमपुर]]|| १,०४०,६४४|| २,२७७|| ४५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |MJ {{ref|AS4|[Note 4]}} |[[माजुली जिल्हा|माजुली]] | [[गरमूर]] || १६७,३०४|| ८८० || ३०० |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |MA |[[मरीगांव जिल्हा|मरीगांव]] |[[मरीगांव]]|| ९५७,८५३|| १,७०४|| ५६२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |NN |[[नागांव जिल्हा|नागांव]] |[[नागांव]]|| २,८२६,००६|| ३,८३१|| ७३८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |NB |[[नलबारी जिल्हा|नलबारी]] |[[नलबारी]]|| ७६९,९१९|| १,००९|| ७६३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |ST |[[सिबसागर जिल्हा|सिबसागर]] |[[सिबसागर]]|| १,१५०,२५३|| २,६६८|| ४३१ |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |SM {{ref|AS5|[Note 5]}} |[[दक्षिण सलमारा मानकचार जिल्हा|दक्षिण सलमारा मानकचार]] | [[हातसिंगिमरी]]|| ५५५,११४ || ५६८ || ९८० |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ |SO |[[सोणितपुर जिल्हा|सोणितपुर]] |[[तेजपूर]]|| १,९२५,९७५|| ५,३२४|| ३६२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३२ |TI |[[तिनसुकिया जिल्हा|तिनसुकिया]] |[[तिनसुकिया]]|| १,३१६,९४८|| ३,७९०|| ३४७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३३ |UD |[[उदलगुरी जिल्हा|उदलगुरी]] | [[उदलगुरी]] || ८३२,७६९|| १,६७६|| ४९७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३४ |WK {{ref|AS6|[Note 6]}} | [[पश्चिम कार्बी आंगलाँग]] | [[हामरेन]] || ३००,३२० || ३,०३५|| ९९ |- |} # ^{{{note|AS1|[Note 1]}}}सोणितपूर जिल्ह्याचे विभाजन करून २०१५ मध्ये बिश्वनाथ जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली.<ref name="Assam5">{{cite web|url=https://www.telegraphindia.com/states/north-east/celebrations-tempered-with-caution/cid/1393440|title=Celebrations tempered with caution|author=Karmakar, Sumir|date=16 August 2015|publisher=Telegraph India|access-date=11 April 2019}}</ref> # ^{{{note|AS2|[Note 2]}}}शिवसागर जिल्ह्याचे विभाजन करून २०१५ मध्ये चरईदेव जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली.<ref name="Assam5" /> # ^{{{note|AS3|[Note 3]}}}नागाव जिल्ह्याचे विभाजन करून २०१५ मध्ये होजाई जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली.<ref name="Assam5" /> # ^{{{note|AS4|[Note 4]}}}जोरहाट जिल्ह्याचे विभाजन करून २०१६ मध्ये माजुली जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली..<ref>{{cite news|url=http://www.firstpost.com/india/worlds-largest-river-island-majuli-becomes-indias-first-island-district-2995952.html|title=World's largest river island, Majuli, becomes India's first island district|date=8 September 2016|access-date=13 September 2016|agency=FP India}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.hindustantimes.com/india-news/assam-majuli-to-become-india-s-first-river-island-district/story-hzFoxSUxh3IpRpSeIqrhtM.html|title=Assam: Majuli to become India's first river island district|date=27 June 2016|publisher=Hindustan Times|access-date=11 April 2019}}</ref> # ^{{{note|AS5|[Note 5]}}}२०१५ मध्ये धुबरी जिल्ह्याचे विभाजन करून दक्षिण सलमारा जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली.<ref name="Assam5" /> # ^{{{note|AS6|[Note 6]}}}कार्बी आंगलाँग जिल्ह्याचे विभाजन करून २०१५ मध्ये पश्चिम कार्बी आंगलाँग जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली.<ref name="Assam5" /> # ^{{{note|AS7|[Note 7]}}} बारपेटा जिल्ह्याचे विभाजन करून २०२० मध्ये बजाली जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली.<ref>{{cite news|url=https://www.sentinelassam.com/north-east-india-news/assam-news/bajali-to-become-the-34th-full-fledged-district-of-assam-494424|title=Bajali' to become the 34th full-fledged district of Assam|publisher=The Sentinel|access-date=29 November 2020}}</ref> === बिहार === {{हेही बघा|बिहारमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[बिहार]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ३८ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable mw-collapsible mw-collapsed" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |+'''बिहार मधील जिल्ह्यांची यादी''' |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AR |[[अरारिया जिल्हा|अरारिया]] |[[अरारिया]]|| २,८०६,२००|| २,८२९|| ९९२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |AR |[[अरवल जिल्हा|अरवल]] |[[अरवल, बिहार|अरवल]]|| ७००,८४३|| ६३८|| १,०९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |AU |[[औरंगाबाद जिल्हा, बिहार|औरंगाबाद]] |[[औरंगाबाद, बिहार|औरंगाबाद]]|| २,५११,२४३|| ३,३०३|| ७६० |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |BA |[[बांका जिल्हा|बांका]] |[[बांका]]|| २,०२९,३३९|| ३,०१८|| ६७२ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |BE |[[बेगुसराई जिल्हा|बेगुसराई]] |[[बेगुसराई]]|| २,९५४,३६७|| १,९१७|| १,५४० |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |BG |[[भागलपुर जिल्हा|भागलपुर]] |[[भागलपुर]]|| ३,०३२,२२६|| २,५६९|| १,१८० |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |BJ |[[भोजपुर जिल्हा|भोजपुर]] |[[अरा]]|| २,७२०,१५५|| २,४७३|| १,१३६ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |BU |[[बक्सर जिल्हा|बक्सर]] |[[बक्सर]]|| १,७०७,६४३|| १,६२४|| १,००३ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |DA |[[दरभंगा जिल्हा|दरभंगा]] |[[दरभंगा]]|| ३,९२१,९७१|| २,२७८|| १,७२१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |EC |[[पूर्व चम्पारण जिल्हा|पूर्व चम्पारण]] |[[मोतीहारी]]|| ५,०८२,८६८|| ३,९६९|| १,२८१ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |GA |[[गया जिल्हा|गया]] |[[गया]]|| ४,३७९,३८३|| ४,९७८|| ८८० |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |GO |[[गोपालगंज जिल्हा|गोपालगंज]] |[[गोपालगंज]]|| २,५५८,०३७|| २,०३३|| १,२५८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |JA |[[जमुई जिल्हा|जमुई]] |[[जमुई]]|| १,७५६,०७८|| ३,०९९|| ५६७ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |JE |[[जहानाबाद जिल्हा|जहानाबाद]] |[[जहानाबाद]]|| १,१२४,१७६|| १,५६९|| १,२०६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |KM |[[कैमुर जिल्हा|कैमुर]] |[[भबुआ]]|| १,६२६,९००|| ३,३६३|| ४८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |KT |[[कटिहार जिल्हा|कटिहार]] |[[कटिहार]]|| ३,०६८,१४९|| ३,०५६|| १,००४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |KH |[[खगरिया जिल्हा|खगरिया]] |[[खगरिया]]|| १,६५७,५९९|| १,४८६|| १,११५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |KI |[[किशनगंज जिल्हा|किशनगंज]] |[[किशनगंज]]|| १,६९०,९४८|| १,८८४|| ८९८ |- |१९ |LA |[[लखीसराई जिल्हा|लखीसराई]] |[[लखीसराई]]|| १,०००,७१७|| १,२२९|| ८१५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |MP |[[माधेपुरा जिल्हा|माधेपुरा]] |[[माधेपुरा]]|| १,९९४,६१८|| १,७८७|| १,११६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |MB |[[मधुबनी जिल्हा|मधुबनी]] |[[मधुबनी]]|| ४,४७६,०४४|| ३,५०१|| १,२७९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |MG |[[मुंगेर जिल्हा|मुंगेर]] |[[मुंगेर]]|| १,३५९,०५४|| १,४१९|| ९५८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |MZ |[[मुझफ्फरपुर जिल्हा|मुझफ्फरपुर]] |[[मुझफ्फरपुर]]|| ४,७७८,६१०|| ३,१७३|| १,५०६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |NL |[[नालंदा जिल्हा|नालंदा]] |[[बिहार शरीफ]]|| २,८७२,५२३|| २,३५४|| १,२२० |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |NW |[[नवदा जिल्हा|नवदा]] |[[नवदा]]|| २,२१६,६५३|| २,४९२|| ८८९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |PA |[[पटना जिल्हा|पाटणा]] |[[पटना|पाटणा]]|| ५,७७२,८०४|| ३,२०२|| १,८०३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |PU |[[पुर्णिया जिल्हा|पुर्णिया]] |[[पुर्णिया]]|| ३,२७३,१२७|| ३,२२८|| १,०१४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |RO |[[रोहतास जिल्हा|रोहतास]] |[[सुसाराम]]|| २,९६२,५९३|| ३,८५०|| ७६३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |SH |[[सहर्सा जिल्हा|सहर्सा]] |[[सहर्सा]]|| १,८९७,१०२|| १,७०२|| १,१२५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |SM |[[समस्तीपुर जिल्हा|समस्तीपुर]] |[[समस्तीपुर]]|| ४,२५४,७८२|| २,९०५|| १,४६५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ |SR |[[सरन जिल्हा|सरन]] |[[छप्रा]]|| ३,९४३,०९८|| २,६४१|| १,४९३ |- bgcolor="#F4F9FF" |३२ |SP |[[शेखपुरा जिल्हा|शेखपुरा]] |[[शेखपुरा]]|| ६३४,९२७|| ६८९|| ९२२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३३ |SO |[[शिवहर जिल्हा|शिवहर]] |[[शिवहर]]|| ६५६,९१६|| ४४३|| १,८८२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३४ |ST |[[सीतामढी जिल्हा|सीतामढी]] |[[सीतामढी]]|| ३,४१९,६२२|| २,१९९|| १,४९१ |- bgcolor="#F4F9FF" |३५ |SW |[[शिवन जिल्हा|शिवन]] |[[शिवन]]|| ३,३१८,१७६|| २,२१९|| १,४९५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३६ |SU |[[सुपौल जिल्हा|सुपौल]] |[[सुपौल]]|| २,२२८,३९७|| २,४१०|| ९१९ |- bgcolor="#F4F9FF" |३७ |VA |[[वैशाली जिल्हा|वैशाली]] |[[हाजीपुर]]|| ३,४९५,०२१|| २,०३६|| १,७१७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३८ |WC |[[पश्चिम चम्पारण जिल्हा|पश्चिम चम्पारण]] |[[बेट्टिया]]|| ३,९३५,०४२|| ५,२२९|| ७५३ |- |} === छत्तीसगढ === {{हेही बघा|छत्तीसगढमधील जिल्हे}}[[भारत|भारताच्या]] [[छत्तीसगढ]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ३२ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable mw-collapsible mw-collapsed" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |+'''छत्तीसगढ मधील जिल्ह्यांची यादी''' |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ | -{{ref|CG1|[टीप १]}} |[[बालोद जिल्हा|बालोद]] |[[बालोद]]|| ८२६,१६५|| ३,५२७|| २३४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ | -{{ref|CG2|[टीप २]}} |[[बलौदा बाजार जिल्हा|बलौदा बाजार-भाटापारा]] |[[बलौदा बाजार]]|| १,३०५,३४३|| ४,७४८|| २७५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ | -{{ref|CG3|[टीप ३]}} |[[बलरामपूर रामानुजगंज जिल्हा|बलरामपूर रामानुजगंज]] |[[बलरामपूर, छत्तीसगढ|बलरामपूर]]|| ७३०,४९१|| ३,८०६|| १९० |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |BA |[[बस्तर जिल्हा|बस्तर]] |[[जगदलपूर]]|| ८३४,८७३|| ४,०३०|| २१० |- bgcolor="#F4F9FF" |५ | -{{ref|CG4|[टीप ४]}} |[[बेमेतरा जिल्हा|बेमेतरा]] |[[बेमेतरा]]|| ७९५,७५९|| २,८५५|| २७० |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |BJ |[[बीजापूर जिल्हा|बीजापूर]] |[[बीजापूर, छत्तीसगढ|बीजापूर]]|| २२९,८३२|| ६,५६२|| ३५ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |BI |[[बिलासपूर जिल्हा|बिलासपूर]] |[[बिलासपूर]]|| १,९६१,९२२|| ३,५०८|| ४६० |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |DA |[[दांतेवाडा जिल्हा|दांतेवाडा]] |[[दांतेवाडा]]|| ५३३,६३८|| ३,४११|| ५९ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |DH |[[धमतरी जिल्हा|धमतरी]] |[[धमतरी]]|| ७९९,१९९|| २,०२९|| ३९४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |DU |[[दुर्ग जिल्हा|दुर्ग]] |[[दुर्ग, छत्तिसगढ|दुर्ग]]|| १,७२१,७२६|| २,२३८|| ७७० |- bgcolor="#F4F9FF" |११ | -{{ref|CG5|[टीप ५]}} |[[गरियाबंद जिल्हा|गरियाबंद]] |[[गारियाबंद]]|| ५९७,६५३|| ५,८२३|| १०३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ | -{{ref|CG6|[टीप ६]}} |[[गौरेला-पेंद्रा-मारवाही, जिल्हा|गौरेला-पेंद्रा-मारवाही]] |[[गौरेला]]|| ३३६,४२०|| २,३०७|| १५० |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |JC |[[जांजगिर-चांपा जिल्हा|जांजगिर-चांपा]] |[[जांजगिर]]|| १,६२०,६३२|| ३,८४८|| ४२१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |JA |[[जशपूर जिल्हा|जशपूर]] |[[जशपूर]] नगर|| ८५२,०४३|| ५,८२५|| १४६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |KW |[[कबीरधाम जिल्हा|कबीरधाम]] |[[कवर्धा]]|| ५८४,६६७|| ४,२३७|| १९५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |KK |[[कांकेर जिल्हा|कांकेर]] |[[कांकेर]]|| ७४८,५९३|| ६,५१३|| ११५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ | -{{ref|CG7|[टीप ७]}} |[[कोंडागांव जिल्हा|कोंडागांव]] |[[कोंडागांव, छत्तीसगढ|कोंडागांव]]|| ५७८,३२६|| ७,७६८|| ७४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |KB |[[कोरबा जिल्हा|कोरबा]] |[[कोरबा, छत्तीसगढ|कोरबा]]|| १,२०६,५६३|| ६,६१५|| १८३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |KJ |[[कोरिया जिल्हा|कोरिया]] |[[बैकुंठपूर, छत्तीसगढ|बैकुंठपूर]]|| ६५९,०३९|| ६,५७८|| १०० |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |MA |[[महासमुंद जिल्हा|महासमुंद]] |[[महासमुंद]]|| १,०३२,२७५|| ४,७७९|| २१६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |MG{{ref|CG11|[टीप ११]}} |[[मनेंद्रगढ-चिरमिरी-भरतपूर, जिल्हा|मनेंद्रगढ-चिरमिरी-भरतपूर]] |[[मनेंद्रगढ, छत्तीसगढ|मनेंद्रगढ]]|| -|| -|| |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |MM{{ref|CG11|[टीप ११]}} |[[मोहला मानपूर, जिल्हा|मोहला मानपूर]] |[[मोहला, छत्तीसगढ|मोहला]]|| -|| -|| |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ | -{{ref|CG8|[टीप ८]}} |[[मुंगेली जिल्हा|मुंगेली]] |[[मुंगेली, छत्तीसगढ|मुंगेली]]|| ७०१,७०७|| २,७५०|| २५५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |NR |[[नारायणपूर जिल्हा|नारायणपूर]] |[[नारायणपूर, छत्तीसगढ|नारायणपूर]]|| १४०,२०६|| ६,६४०|| २० |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |RG |[[रायगढ जिल्हा|रायगढ]] |[[रायगढ]]|| १,४९३,६२७|| ७,०६८|| २११ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |RP |[[रायपूर जिल्हा|रायपूर]] |[[रायपूर]]|| २,१६०,८७६|| २,८९२|| ७५० |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |RN |[[राजनांदगांव जिल्हा|राजनांदगांव]] |[[राजनांदगांव]]|| १,५३७,५२०|| ८,०६२|| १९१ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |SB{{ref|CG11|[टीप ११]}} |[[सारंगढ-बिलाईगड, जिल्हा|सारंगढ-बिलाईगड]] |[[सारंगढ, छत्तीसगढ|सारंगढ]]|| -|| -|| |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |ST{{ref|CG11|[टीप ११]}} |[[सक्ती जिल्हा|सक्ती]] |[[सक्ती, छत्तीसगढ|सक्ती]]|| -|| -|| |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |SK {{ref|CG9|[टीप ९]}} |[[सुकमा जिल्हा|सुकमा]] |[[सुकमा, छत्तीसगढ|सुकमा]]|| २५०,१५९|| ५,८९७ || ४२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ | -{{ref|CG10|[टीप १०]}} |[[सुरजपूर जिल्हा|सुरजपूर]] |[[सुरजपूर, छत्तीसगढ|सुरजपूर]]|| ७८९,०४३|| २,७८७|| २८० |- bgcolor="#F4F9FF" |३२ |SJ |[[सुरगुजा जिल्हा|सुरगुजा]] |[[अंबिकापूर]]|| ८३९,६६१|| ३,२६५|| १५० |} # ^{{{note|CG1|[टीप १]}}} २०१२ मध्ये दुर्ग जिल्ह्याचे विभाजन करून बालोद जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली. # ^{{{note|CG2|[टीप २]}}}२०१२ मध्ये रायपूर जिल्ह्याचे विभाजन करून बलौदा बाजार जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली. # ^{{{note|CG3|[टीप ३]}}} सुरगुजा जिल्ह्याचे त्रिभाजन करून २०१२ मध्ये बलरामपूर जिल्ह्याची निर्मिती झाली # ^{{{note|CG4|[टीप ४]}}} २०१२ मध्ये दुर्ग जिल्ह्याचे विभाजन करून बेमेतरा जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली # ^{{{note|CG5|[टीप ५]}}} २०१२ मध्ये रायपूर जिल्ह्याचे विभाजन करून गरियाबंद जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली # ^{{{note|CG6|[टीप ६]}}} २०२० मध्ये बिलासपूर जिल्ह्याचे विभाजन करून गौरेला-पेंद्रा-मारवाही जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली. # ^{{{note|CG7|[टीप ७]}}} बस्तर जिल्ह्याचे विभाजन करून २०१२ मध्ये कोंडागांव जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली # ^{{{note|CG8|[टीप ८]}}} २०१२ मध्ये बिलासपूर जिल्ह्याचे विभाजन करून मुंगेली जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली. # ^{{{note|CG9|[टीप ९]}}} दांतेवाडा जिल्ह्याचे विभाजन करून २०१२ मध्ये सुकमा जिल्ह्याची निर्मिती करण्यात आली # ^{{{note|CG10|[टीप १०]}}} सूरजपूर जिल्ह्याची निर्मिती २०१२ मध्ये सुरगुजा जिल्ह्याचे विभाजन करून झाली. # ^{{{note|CG11|[टीप ११]}}} मनेंद्रगड-चिरमिरी-भरतपूर, मोहला मानपूर, सक्ती आणि सारंगढ-बिलाईगड जिल्ह्यांची घोषणा १५ ऑगस्ट २०२१ रोजी करण्यात आली. === गोवा === {{हेही बघा|गोव्यामधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[गोवा]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत २ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |+'''गोव्या मधील जिल्ह्यांची यादी''' |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |NG |[[उत्तर गोवा जिल्हा|उत्तर गोवा]] |[[पणजी]]|| ८१७,७६१|| १,७३६|| ४७१ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |SG |[[दक्षिण गोवा जिल्हा|दक्षिण गोवा]] |[[मडगांव]]|| ६३९,९६२|| १,९६६|| ३२६ |} === गुजरात === {{हेही बघा|गुजरातमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[गुजरात]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ३३ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable mw-collapsible mw-collapsed" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |+'''गुजरात मधील जिल्ह्यांची यादी''' |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AH |[[अमदावाद जिल्हा|अहमदाबाद]] |[[अहमदाबाद|अमदावाद]]|| ७,२०८,२०० || ८,७०७ || ८९० |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |AM |[[अमरेली जिल्हा|अमरेली]] |[[अमरेली]]|| १,५१३,६१४ || ६,७६० || २०५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |AN |[[आणंद जिल्हा|आणंद]] |[[आणंद]]|| २,०९०,२७६ || २,९४२ || ७११ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |AR |[[अरवली जिल्हा|अरवली]] |[[मोडासा]]|| १,०५१,७४६ || ३,२१७ || ३२७ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |BK |[[बनासकांठा जिल्हा|बनासकांठा]] |[[पालनपुर]]|| ३,११६,०४५ || १२,७०३|| २९० |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |BR |[[भरूच जिल्हा|भरूच]] |[[भरूच]]|| १,५५०,८२२ || ६,५२४ || २३८ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |BV |[[भावनगर जिल्हा|भावनगर]] |[[भावनगर]]|| २,८७७,९६१ || ११,१५५ || २८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |BT |[[बोटाद जिल्हा|बोटाद]] |[[बोटाद]]|| ६५६,००५ || २,५६४ || २५६ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |CU |[[छोटा उदेपूर जिल्हा|छोटा उदेपूर]] |[[छोटा उदेपूर]]|| १,०७१,८३१ || ३,२३७ || ३३१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |DA |[[दाहोद जिल्हा|दाहोद]] |[[दाहोद]]|| २,१२६,५५८ || ३,६४२ || ५८२ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |DG |[[डांग जिल्हा|डांग]] |[[आहवा]]|| २२६,७६९ || १,७६४ || १२९ |- |१२ |DD |[[देवभूमी द्वारका जिल्हा|देवभूमी द्वारका]] |[[खंभाळिया]]|| ७५२,४८४ || ५,६८४|| १३२ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |GA |[[गांधीनगर जिल्हा|गांधीनगर]] |[[गांधीनगर]]|| १,३८७,४७८ || ६४९ || ६६० |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |GS |[[गीर सोमनाथ जिल्हा|गीर सोमनाथ]] |[[वेरावळ]]|| १,२१७,४७७ || ३,७५४ || ३२४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |JA |[[जामनगर जिल्हा|जामनगर]] |[[जामनगर]]|| २,१५९,१३० || १४,१२५ || १५३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |JU |[[जुनागढ जिल्हा|जुनागढ]] |[[जुनागढ]]|| २,७४२,२९१ || ८,८३९ || ३१० |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |KH |[[खेडा जिल्हा|खेडा]] |[[नडियाद]]|| २,२९८,९३४ || ४,२१५ || ५४१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |KA |[[कच्छ जिल्हा|कच्छ]] |[[भूज]]|| २,०९०,३१३ || ४५,६५२ || ४६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |MH |[[महीसागर जिल्हा|महीसागर]] |[[लुणावाडा]]|| ९९४,६२४ || २,५०० || ४४० |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |MA |[[महेसाणा जिल्हा|महेसाणा]] |[[महेसाणा]]|| २,०२७,७२७ || ४,३८६ || ४६२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |MB |[[मोरबी जिल्हा|मोरबी]] |[[मोरबी]]|| ९६०,३२९ || ४,८७१ || १९७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |NR |[[नर्मदा जिल्हा|नर्मदा]] |[[राजपीपळा]]|| ५९०,३७९ || २,७४९ || २१४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |NV |[[नवसारी जिल्हा|नवसारी]] |[[नवसारी]]|| १,३३०,७११ || २,२११ || ६०२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |PM |[[पंचमहाल जिल्हा|पंचमहाल]] |[[गोधरा]]|| २,३८८,२६७ || ५,२१९ || ४५८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |PA |[[पाटण जिल्हा|पाटण]] |[[पाटण]]|| १,३४२,७४६ || ५,७३८ || २३४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |PO |[[पोरबंदर जिल्हा|पोरबंदर]] |[[पोरबंदर]]|| ५८६,०६२ || २,२९४ || २५५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |RA |[[राजकोट जिल्हा|राजकोट]] |[[राजकोट]]|| ३,१५७,६७६ || ११,२०३ || २८२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |SK |[[साबरकांठा जिल्हा|साबरकांठा]] |[[हिम्मतनगर]]|| २,४२७,३४६ || ७,३९० || ३२८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |ST |[[सुरत जिल्हा|सुरत]] |[[सुरत]]|| ६,०८१,३२२|| ४,४१८ || ९५३ |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |SN |[[सुरेन्द्रनगर जिल्हा|सुरेन्द्रनगर]] |[[सुरेन्द्रनगर]]|| १,७५५,८७३ || १०,४८९ || १६७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ |TA |[[तापी जिल्हा|तापी]] |[[व्यारा]]|| ८०६,४८९ || ३,४३५ || २४९ |- bgcolor="#F4F9FF" |३२ |VD |[[वडोदरा जिल्हा|वडोदरा]] |[[वडोदरा]]|| ३,६३९,७७५ || ७,७९४ || ४६७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३३ |VL |[[वलसाड जिल्हा|बलसाड]] |[[वलसाड|बलसाड]]|| १,७०३,०६८ || ३,०३४ || ५६१ |- |} === हरियाणा === {{हेही बघा|हरियाणामधील जिल्हे}}[[भारत|भारताच्या]] [[हरियाणा]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत २२ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ | AM|| [[अंबाला जिल्हा|अंबाला]]|| [[अंबाला]]|| १,१३६,७८४|| १,५६९|| ७२२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ | BH|| [[भिवानी जिल्हा|भिवानी]]|| [[भिवानी]]|| १,६२९,१०९|| ५,१४०|| ३४१ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ | CD|| [[चरखी दादरी जिल्हा|चरखी दादरी]]|| [[चरखी दादरी]]|| ५०२,२७६|| १३७० || ३६७ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ | HR|| [[फरीदाबाद जिल्हा|फरीदाबाद]]|| [[फरीदाबाद]]|| १,७९८,९५४|| ७८३|| २,२९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ | FT|| [[फतेहाबाद जिल्हा|फतेहाबाद]]|| [[फतेहाबाद]]|| ९४१,५२२|| २,५३८|| ३७१ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ | GU|| [[गुरगांव जिल्हा|गुरुग्राम]]|| [[गुरुग्राम]]|| १,५१४,०८५|| १,२५८|| १,२४१ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ | HI|| [[हिसार जिल्हा|हिसार]]|| [[हिसार]]|| १,७४२,८१५|| ३,७८८|| ४३८ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ | JH|| [[झज्जर जिल्हा|झज्जर]]|| [[झज्जर]]|| ९५६,९०७|| १,८६८|| ५२२ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ | JI|| [[जिंद जिल्हा|जिंद]]|| [[जींद|जिंद]]|| १,३३२,०४२|| २,७०२|| ४९३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० | KT|| [[कैथल जिल्हा|कैथल]]|| [[कैथल]]|| १,०७२,८६१|| २,७९९|| ४६७ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ | KR|| [[कर्नाल जिल्हा|कर्नाल]]|| [[कर्नाल]]|| १,५०६,३२३|| २,४७१|| ५९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ | KU|| [[कुरुक्षेत्र जिल्हा|कुरुक्षेत्र]]|| [[कुरुक्षेत्र]]|| ९६४,२३१|| १,५३०|| ६३० |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |MA |[[महेंद्रगढ जिल्हा|महेंद्रगडढ]] |[[नारनौल]]|| ९२१,६८०|| १,९००|| ४८५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |MW |[[मेवात जिल्हा|नुह]] |[[नुह]]|| १,०८९,४०६|| १,७६५ || ७२९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |PW |[[पलवल जिल्हा|पलवल]] |[[पलवल]]|| १,०४०,४९३|| १,३६७|| ७६१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |PK |[[पंचकुला जिल्हा|पंचकुला]] |[[पंचकुला]]|| ५५८,८९०|| ८१६|| ६२२ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |PP |[[पानिपत जिल्हा|पानिपत]] |[[पानिपत]]|| १,२०२,८११|| १,२५०|| ९४९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |RE |[[रेवाडी जिल्हा|रेवाडी]] |[[रेवाडी]]|| ८९६,१२९|| १,५५९|| ५६२ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |RO |[[रोहतक जिल्हा|रोहतक]] |[[रोहतक]]|| १,०५८,६८३|| १,६६८|| ६०७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |SI |[[सिरसा जिल्हा|सिरसा]] |[[सिरसा]]|| १,२९५,११४|| ४,२७६|| ३०३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |SNP |[[सोनीपत जिल्हा|सोनीपत]] |[[सोनीपत]]|| १,४८०,०८०|| २,२६०|| ६९७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |YN |[[यमुनानगर जिल्हा|यमुनानगर]] |[[यमुना नगर|यमुनानगर]]|| १,२१४,१६२|| १,७५६|| ६८७ |} === हिमाचल प्रदेश === {{हेही बघा|हिमाचल प्रदेशमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[हिमाचल प्रदेश]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत १२ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ | BI|| [[बिलासपुर जिल्हा, हिमाचल प्रदेश|बिलासपुर]]|| [[बिलासपुर, हिमाचल प्रदेश|बिलासपुर]]|| ३८२,०५६|| १,१६७|| ३२७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ | CH|| [[चंबा जिल्हा|चंबा]]|| [[चंबा]]|| ५१८,८४४|| ६,५२८|| ८० |- bgcolor="#F4F9FF" |३ | HA|| [[हमीरपुर जिल्हा, हिमाचल प्रदेश|हमीरपुर]]|| [[हमीरपुर, हिमाचल प्रदेश|हमीरपुर]]|| ४५४,२९३|| १,११८|| ४०६ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ | KA|| [[कांगरा जिल्हा|कांगरा]]|| [[धरमशाला]]|| १,५०७,२२३|| ५,७३९|| २६३ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ | KI|| [[किन्नौर जिल्हा|किन्नौर]]|| [[रेकॉॅंग पेओ]]|| ८४,२९८|| ६,४०१|| १३ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ | KU|| [[कुलु जिल्हा|कुलु]]|| [[कुलु]]|| ४३७,४७४|| ५,५०३|| ७९ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ | LS|| [[लाहौल आणि स्पिति जिल्हा|लाहौल आणि स्पिति]]|| [[कीलॉॅंग]]|| ३१,५२८|| १३,८३५|| २ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ | MA|| [[मंडी जिल्हा|मंडी]]|| [[मंडी, हिमाचल प्रदेश|मंडी]]|| ९९९,५१८|| ३,९५०|| २५३ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ | SH|| [[शिमला जिल्हा|शिमला]]|| [[शिमला]]|| ८१३,३८४|| ५,१३१|| १५९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० | SI|| [[सिरमौर जिल्हा|सिरमौर]]|| [[नहान]]|| ५३०,१६४|| २,८२५|| १८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ | SO|| [[सोलान जिल्हा|सोलान]]|| [[सोलान]]|| ५७६,६७०|| १,९३६|| २९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ | UN|| [[उना जिल्हा, हिमाचल प्रदेश|उना]]|| [[उना, हिमाचल प्रदेश|उना]]|| ५२१,०५७|| १,५४०|| ३२८ |} === झारखंड === {{हेही बघा|झारखंडमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[झारखंड]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत २४ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ | BO|| [[बोकारो जिल्हा|बोकारो]]|| [[बोकारो]]|| २,०६१,९१८ || २,८६१|| ७१६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ | CH|| [[चत्रा जिल्हा|चत्रा]]|| [[चत्रा]]|| १,०४२,३०४ || ३,७००|| २७५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ | DE|| [[देवघर जिल्हा|देवघर]]|| [[देवघर, झारखंड|देवघर]]|| १,४९१,८७९|| २,४७९|| ६०२ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ | DH|| [[धनबाद जिल्हा|धनबाद]]|| [[धनबाद]]|| २,६८२,६६२|| २,०७५|| १,२८४ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ | DU|| [[डुमका जिल्हा|डुमका]]|| [[डुमका]]|| १,३२१,०९६ || ४,४०४ || ३०० |- bgcolor="#F4F9FF" |६ | ES|| [[पूर्व सिंगभूम जिल्हा|पूर्व सिंघभूम]]|| [[जमशेदपूर]]|| २,२९१,०३२ || ३,५३३|| ६४८ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ | GA|| [[गढवा जिल्हा|गढवा]]|| [[गढवा]]|| १,३२२,३८७ || ४,०६४|| ३२७ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ | GI|| [[गिरिडीह जिल्हा|गिरिडीह]]|| [[गिरिडीह]]|| २,४४५,२०३|| ४,८८७|| ४९७ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ | GO|| [[गोड्डा जिल्हा|गोड्डा]]|| [[गोड्डा]]|| १,३११,३८२|| २,११०|| ६२२ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० | GU|| [[गुमला जिल्हा|गुमला]]|| [[गुमला]]|| १,०२५,६५६ || ५३२७|| १९३ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ | HA|| [[हजारीबाग जिल्हा|हजारीबाग]]|| [[हजारीबाग]]|| १,७३४,००५ || ४,३०२ || ४०३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ | JA|| [[जामताडा जिल्हा|जामताडा]]|| [[जामताडा]]|| ७९०,२०७ || १,८०२ || ४३९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |KH |[[खुंटी जिल्हा|खुंटी]] |[[खुंटी, झारखंड|खुंटी]]|| ५३०,२९९ || २,४६७ || २१५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |KO |[[कोडर्मा जिल्हा|कोडर्मा]] |[[कोडर्मा]]|| ७१७,१६९ || १,३१२|| ४२७ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |LA |[[लातेहार जिल्हा|लातेहार]] |[[लातेहार]]|| ७२५,६७३ || ३,६३० || २०० |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |LO |[[लोहारडागा जिल्हा|लोहरडागा]] |[[लोहारडागा|लोहरडागा]]|| ४६१,७३८|| १,४९४|| ३१० |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |PK |[[पाकुर जिल्हा|पाकुर]] |[[पाकुर]]|| ८९९,२०० || १,८०५|| ४९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |PL |[[पलामू जिल्हा|पलामू]] |[[डाल्टनगंज]]|| १,९३६,३१९ || ५,०८२|| ३८१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |RM |[[रामगढ जिल्हा|रामगड]] |[[रामगड]]|| ९४९,१५९ || १,२१२|| ६८४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |RA |[[रांची जिल्हा|रांची]] |[[रांची]]|| २,९१२,०२२|| ७,९७४|| ५५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |SA |[[साहिबगंज जिल्हा|साहिबगंज]] |[[साहिबगंज]]|| १,१५०,०३८ || १,५९९|| ७१९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |SK |[[सराइकेला खरसावां जिल्हा|सराइकेला खरसावां]] |[[सराइकेला]]|| १,०६३,४५८|| २,७२५|| ३९० |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |SI |[[सिमडेगा जिल्हा|सिमडेगा]] |[[सिमडेगा]]|| ५९९,८१३ || ३,७५० || १६० |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |WS |[[पश्चिम सिंगभूम जिल्हा|पश्चिम सिंगभूम]] |[[चैबासा]]|| १,५०१,६१९|| ७,१८६ || २०९ |} === कर्नाटक === {{हेही बघा|कर्नाटकमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[कर्नाटक]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ३१ जिल्हे आहेत. यांची चार गटात विभागणी करण्यात आली आहे. * [[बंगळूर विभाग]] * [[बेळगांव विभाग]] * [[गुलबर्गा विभाग]] * [[मैसूर विभाग]] त्यांच्यावर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |बेळगांव |BK |[[बागलकोट जिल्हा|बागलकोट]] |[[बागलकोट]]|| १,८९०,८२६ || ६,५८३|| २८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |गुलबर्गा |BL |[[बेळ्ळारी जिल्हा|बेळ्ळारी]] |[[बेळ्ळारी]]|| १,४००,९७० || ४,२५२|| ३३० |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |बेळगांव |BG |[[बेळगांव जिल्हा|बेळगांव]] |[[बेळगांव]]|| ४,७७८,४३९ || १३,४१५|| ३५६ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |बंगळूर |BR |[[बंगळूर ग्रामीण जिल्हा|बंगळूर ग्रामीण]] |बंगळूर|| ९८७,२५७|| २,२३९ || ४४१ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |बंगळूर |BN |[[बंगळूर नागरी जिल्हा|बंगळूर नागरी]] (शहर) |[[बंगळूर]]|| ९,५८८,९१०|| २,१९०|| ४,३७८ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |गुलबर्गा |BD |[[बिदर जिल्हा|बीदर]] |[[बीदर]]|| १,७००,०१८ || ५,४४८|| ३१२ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |मैसूर |CJ |[[चामराजनगर जिल्हा|चामराजनगर]] |[[चामराजनगर]]|| १,०२०,९६२|| ५,१०२|| २०० |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |बंगळूर |CB |[[चिकबल्लपूर जिल्हा|चिकबल्लपूर]] |[[चिकबल्लपूर]]|| १,२५४,३७७ || ४,२०८ || २९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |मैसूर |CK |[[चिकमगळूर जिल्हा|चिकमगळूर]] |[[चिकमगळूर]]|| १,१३७,७५३ || ७,२०१|| १५८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |बंगळूर |CT |[[चित्रदुर्ग जिल्हा|चित्रदुर्ग]] |[[चित्रदुर्ग]]|| १,६६०,३७८ || ८,४३७|| १९७ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |मैसूर |DK |[[दक्षिण कन्नड जिल्हा|दक्षिण कन्नड]] |[[मंगळूर]]|| २,०८३,६२५ || ४,५५९|| ४५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |बंगळूर |DA |[[दावणगेरे जिल्हा|दावणगेरे]] |[[दावणगेरे]]|| १,६४३,४९४ || ४,४६०|| ३७० |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |बेळगांव |DH |[[धारवाड जिल्हा|धारवाड]] |[[धारवाड]]|| १,८४६,९९३ || ४,२६५|| ४३४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |बेळगांव |GA |[[गदग जिल्हा|गदग]] |[[गदग]]|| १,०६५,२३५ || ४,६५१|| २२९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |गुलबर्गा |GU |[[गुलबर्गा जिल्हा|गुलबर्गा]] |[[गुलबर्गा]]|| २,५६४,८९२ || १०,९९० || २३३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |मैसूर |HS |[[हसन जिल्हा|हसन]] |[[हसन]]|| १,७७६,२२१ || ६,८१४|| २६१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |बेळगांव |HV |[[हावेरी जिल्हा|हावेरी]] |[[हावेरी]]|| १,५९८,५०६ || ४,८२५|| ३३१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |मैसूर |KD |[[कोडागु जिल्हा|कोडागु]] |[[मडिकेरी]]|| ५५४,७६२ || ४,१०२|| १३५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |बंगळूर |KL |[[कोलार जिल्हा|कोलार]] |[[कोलार]]|| १,५४०,२३१ || ४,०१२ || ३८४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |गुलबर्गा |KP |[[कोप्पळ जिल्हा|कोप्पळ]] |[[कोप्पळ]]|| १,३९१,२९२ || ५,५६५ || २५० |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |मैसूर |MA |[[मंड्या जिल्हा|मंड्या]] |[[मंड्या]]|| १,८०८,६८० || ४,९६१|| ३६५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |मैसूर |MY |[[मैसूर जिल्हा|मैसूर]] |[[मैसूर]]|| २,९९४,७४४|| ६,८५४|| ४३७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |गुलबर्गा |RA |[[रायचूर जिल्हा|रायचूर]] |[[रायचूर]]|| १,९२४,७७३ || ६,८३९|| २२८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |बंगळूर |RM |[[रामनगर जिल्हा|रामनगर]] |[[रामनगर, कर्नाटक|रामनगर]]|| १,०८२,७३९ || ३,५७३ || ३०३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |बंगळूर |SH |[[शिमोगा जिल्हा|शिमोगा]] |[[शिमोगा]]|| १,७५५,५१२ || ८,४९५|| २०७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |बंगळूर |TU |[[तुमकुर जिल्हा|तुमकुर]] |[[तुमकुर]]|| २,६८१,४४९ || १०,५९८|| २५३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |मैसूर |UD |[[उडुपी जिल्हा|उडुपी]] |[[उडुपी]]|| १,१७७,९०८ || ३,८७९|| ३०४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |बेळगांव |UK |[[उत्तर कन्नड जिल्हा|उत्तर कन्नड]] |[[कारवार]]|| १,३५३,२९९|| १०,२९१|| १३२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |गुलबर्गा | |[[विजयनगर जिल्हा (कर्नाटक)|विजयनगर]] |[[होस्पेट]]|| १,३५३,६२८|| ५,६४४ || २४० |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |बेळगांव |BJ |[[विजापुर जिल्हा|विजापुर]] |[[विजापुर]]|| २,१७५,१०२ || १०,५१७|| २०७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ |गुलबर्गा |YG |[[यादगीर जिल्हा|यादगीर]] |[[यादगीर]]|| १,१७२,९८५ || ५,२२५ || २२४ |- |} === केरळ === {{हेही बघा|केरळमधील जिल्हे}} [[केरळ]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत १४ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत<ref name="distcodes" /> ! width="15%" | जिल्हा<ref name="censusdist2011" /> ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२)<ref name="censusindia">{{cite web|url=http://www.censusindia.gov.in/2011census/maps/atlas/32part1.pdf|title=Part I: state|publisher=Government of India Census portal|access-date=2020-04-20}}</ref> ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२)<ref name="censusdist2011" /> |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AL |[[अलप्पुळा जिल्हा|अलप्पुळा]] |[[अलप्पुळा]]|| २,१२१,९४३ || १,४१५ || १,५०१ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |ER |[[एर्नाकुलम जिल्हा|एर्नाकुलम]] |[[कोची]]|| ३,२७९,८६० || ३,०६३ || १,०६९ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |ID |[[इडुक्की जिल्हा|इडुक्की]] |[[पैनाव]]|| १,१०७,४५३ || ४,३५६ || २५४ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |KN |[[कण्णुर जिल्हा|कण्णुर]] |[[कण्णुर]]|| २,५२५,६३७ || २,९६१ || ८५२ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |KS |[[कासारगोड जिल्हा|कासारगोड]] |[[कासारगोड]]|| १,३०२,६०० || १,९८९ || ६५४ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |KL |[[कोल्लम जिल्हा|कोल्लम]] |[[कोल्लम]]|| २,६२९,७०३ || २,४८३ || १,०५६ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |KT |[[कोट्टायम जिल्हा|कोट्टायम]] |[[कोट्टायम]]|| १,९७९,३८४ || २,२०६ || ८९६ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |KZ |[[कोळिकोड जिल्हा|कोळिकोड]] |[[कोळिकोड]]|| ३,०८९,५४३ || २,३४५ || १,३१८ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |MA |[[मलप्पुरम जिल्हा|मलप्पुरम]] |[[मलप्पुरम]]|| ४,११०,९५६ || ३,५५४ || १,०५८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |PL |[[पलक्कड जिल्हा|पलक्कड]] |[[पलक्कड]]|| २,८१०,८९२ || ४,४८२ || ६२७ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |PT |[[पथनमथित्ता जिल्हा|पथनमथित्ता]] |[[पथनमथित्ता]]|| १,१९५,५३७ || २,६५२ || ४५३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |TS |[[थ्रिसुर जिल्हा|थ्रिसुर]] |[[थ्रिसुर]]|| ३,११०,३२७ || ३,०२७ || १,०२६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |TV |[[तिरुवअनंतपुरम जिल्हा|तिरुवअनंतपुरम]] |[[तिरुवअनंतपुरम]]|| ३,३०७,२८४ || २,१८९ || १,५०९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |WA |[[वायनाड जिल्हा|वायनाड]] |[[कल्पेट्टा]]|| ८१६,५५८ || २,१३० || ३८३ |- |} === मध्य प्रदेश === {{हेही बघा|मध्य प्रदेशमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[मध्यप्रदेश]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ५२ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#F4F9FF" bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत<ref name="distcodes" /> ! width="15%" | जिल्हा<ref name="censusdist2011" /> ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२)<ref name="censusdist2011" /> |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AG |[[आगर माळवा जिल्हा|आगर माळवा]] |[[आगर, मध्य प्रदेश|आगर]]|| ५७१,२७५ || २,७८५ || २०५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |AL |[[अलीराजपूर जिल्हा|अलीराजपूर]] |[[अलीराजपूर]]|| ७२८,६७७ || ३,१८२ || २२९ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |AP |[[अनुपपूर जिल्हा|अनुपपुर]] |[[अनुपपूर]]|| ७४९,५२१ || ३,७४७ || २०० |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |AS |[[अशोकनगर जिल्हा|अशोकनगर]] |[[अशोकनगर]]|| ८४४,९७९ || ४,६७४ || १८१ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |BL |[[बालाघाट जिल्हा|बालाघाट]] |[[बालाघाट]]|| १,७०१,१५६ || ९,२२९|| १८४ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |BR |[[बडवानी जिल्हा|बारवानी]] |[[बडवानी|बारवानी]]|| १,३८५,६५९ || ५,४३२|| २५६ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |BE |[[बेतुल जिल्हा|बेतुल]] |[[बेतुल]]|| १,५७५,२४७ || १०,०४३|| १५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |BD |[[भिंड जिल्हा|भिंड]] |[[भिंड]]|| १,७०३,५६२ || ४,४५९|| ३८२ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |BP |[[भोपाळ जिल्हा|भोपाळ]] |[[भोपाळ]]|| २,३६८,१४५ || २,७७२|| ८५४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |BU |[[बऱ्हाणपूर जिल्हा|बुऱ्हानपूर]] |[[बऱ्हाणपूर|बुऱ्हानपूर]]|| ७५६,९९३ || ३,४२७ || २२१ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |CT |[[छत्रपूर जिल्हा|छत्रपूर]] |[[छत्रपूर]]|| १,७६२,८५७ || ८,६८७|| २०३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |CN |[[छिंदवाडा जिल्हा|छिंदवाडा]] |[[छिंदवाडा]]|| २,०९०,३०६ || ११,८१५|| १७७ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |DM |[[दामोह जिल्हा|दामोह]] |[[दामोह]]|| १,२६३,७०३ || ७,३०६ || १७३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |DT |[[दातिया जिल्हा|दातिया]] |[[दातिया]]|| ७८६,३७५ || २,६९४ || २९२ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |DE |[[देवास जिल्हा|देवास]] |[[देवास]]|| १,५६३,१०७ || ७,०२० || २२३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |DH |[[धार जिल्हा|धार]] |[[धार]]|| २,१८४,६७२ || ८,१५३ || २६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |DI |[[दिंडोरी जिल्हा|दिंडोरी]] |[[दिंडोरी, मध्यप्रदेश|दिंडोरी]]|| ७०४,२१८ || ७,४२७ || ९४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |GU |[[गुना जिल्हा|गुना]] |[[गुना]]|| १,२४०,९३८ || ६,४८५ || १९४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |GW |[[ग्वाल्हेर जिल्हा|ग्वाल्हेर]] |[[ग्वाल्हेर]]|| २,०३०,५४३ || ५,४६५ || ४४५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |HA |[[हरदा जिल्हा|हरदा]] |[[हरदा]]|| ५७०,३०२ || ३,३३९ || १७१ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |HO |[[होशंगाबाद जिल्हा|होशंगाबाद]] |[[होशंगाबाद]]|| १,२४०,९७५ || ६,६९८ || १८५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |IN |[[इंदूर जिल्हा|इंदूर]] |[[इंदूर]]|| ३,२७२,३३५ || ३,८९८ || ८३९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |JA |[[जबलपुर जिल्हा|जबलपुर]] |[[जबलपूर]]|| २,४६०,७१४ || ५,२१० || ४७२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |JH |[[झाबुआ जिल्हा|झाबुआ]] |[[झाबुआ]]|| १,०२४,०९१ || ६,७८२ || २८५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |KA |[[कटनी जिल्हा|कटनी]] |[[कटनी]]|| १,२९१,६८४ || ४,९४७ || २६१ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |EN |[[खांडवा जिल्हा|खांडवा]] (पूर्व निमर) |[[खांडवा]]|| १,३०९,४४३ || ७,३४९ || १७८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |WN |[[खरगोन जिल्हा|खरगोन]] (पश्चिम निमर) |[[खरगोन]]|| १,८७२,४१३ || ८,०१० || २३३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |ML |[[मंडला जिल्हा|मंडला]] |[[मंडला]]|| १,०५३,५२२ || ५,८०५ || १८२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |MS |[[मंदसौर जिल्हा|मंदसौर]] |[[मंदसौर]]|| १,३३९,८३२ || ५,५३० || २४२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |MO |[[मोरेना जिल्हा|मोरेना]] |[[मोरेना]]|| १,९६५,१३७ || ४,९९१ || ३९४ |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ |NA |[[नरसिंगपूर जिल्हा|नरसिंगपूर]] |[[नरसिंगपूर, मध्य प्रदेश|नरसिंगपूर]]|| १,०९२,१४१ || ५,१३३ || २१३ |- bgcolor="#F4F9FF" |३२ |NE |[[नीमच जिल्हा|नीमच]] |[[नीमच]]|| ८२५,९५८ || ४,२६७ || १९४ |- bgcolor="#F4F9FF" |३३ |NI |[[निवारी जिल्हा|निवारी]] |[[निवारी, मध्य प्रदेश|निवारी]]|| ४०४,८०७ || १,१७० || ३४५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३४ |PA |[[पन्ना जिल्हा|पन्ना]] |[[पन्ना]]|| १,०१६,०२८ || ७,१३५ || १४२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३५ |RS |[[रायसेन जिल्हा|रायसेन]] |[[रायसेन]]|| १,३३१,६९९ || ८,४६६ || १५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३६ |RG |[[राजगढ जिल्हा|राजगढ]] |[[राजगढ]]|| १,५४६,५४१ || ६,१४३ || २५१ |- bgcolor="#F4F9FF" |३७ |RL |[[रतलाम जिल्हा|रतलाम]] |[[रतलाम]]|| १,४५४,४८३ || ४,८६१ || २९९ |- bgcolor="#F4F9FF" |३८ |RE |[[रेवा जिल्हा|रेवा]] |[[रेवा]]|| २,३६३,७४४ || ६,३१४ || ३७४ |- bgcolor="#F4F9FF" |३९ |SG |[[सागर जिल्हा|सागर]] |[[सागर, मध्यप्रदेश|सागर]]|| २,३७८,२९५ || १०,२५२ || २७२ |- bgcolor="#F4F9FF" |४० |ST |[[सतना जिल्हा|सतना]] |[[सतना]]|| २,२२८,६१९ || ७,५०२ || २९७ |- bgcolor="#F4F9FF" |४१ |SR |[[शिहोर जिल्हा|शिहोर]] |[[शिहोर]]|| १,३११,००८ || ६,५७८ || १९९ |- bgcolor="#F4F9FF" |४२ |SO |[[शिवनी जिल्हा|शिवनी]] |[[शिवनी]]|| १,३७८,८७६ || ८,७५८ || १५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |४३ |SH |[[शाडोल जिल्हा|शाडोल]] |[[शाडोल]]|| १,०६४,९८९ || ६,२०५ || १७२ |- bgcolor="#F4F9FF" |४४ |SJ |[[शाजापूर जिल्हा|शाजापूर]] |[[शाजापूर]]|| १,५१२,३५३ || ६,१९६ || २४४ |- bgcolor="#F4F9FF" |४५ |SP |[[शिवपुर जिल्हा|शिवपुर]] |[[शिवपूर]]|| ६८७,९५२ || ६,५८५ || १०४ |- bgcolor="#F4F9FF" |४६ |SV |[[शिवपुरी जिल्हा|शिवपुरी]] |[[शिवपुरी]]|| १,७२५,८१८ || १०,२९० || १६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |४७ |SI |[[सिधी जिल्हा|सिधी]] |[[सिधी]]|| १,१२६,५१५ || १०,५२० || २३२ |- bgcolor="#F4F9FF" |४८ |SN |[[सिंगरौली जिल्हा|सिंगरौली]] |[[वैढन]]|| १,१७८,१३२ || ५,६७२ || २०८ |- bgcolor="#F4F9FF" |४९ |TI |[[तिकमगढ जिल्हा|तिकमगढ]] |[[तिकमगढ]]|| १,४४४,९२० || ५,०५५ || २८६ |- bgcolor="#F4F9FF" |५० |UJ |[[उज्जैन जिल्हा|उज्जैन]] |[[उज्जैन]]|| १,९८६,८६४ || ६,०९१ || ३५६ |- bgcolor="#F4F9FF" |५१ |UM |[[उमरीया जिल्हा|उमरीया]] |[[उमरीया]]|| ६४३,५७९ || ४,०६२ || १५८ |- bgcolor="#F4F9FF" |५२ |VI |[[विदिशा जिल्हा|विदिशा]] |[[विदिशा]]|| १,४५८,२१२ || ७,३६२|| १९८ |} === महाराष्ट्र === {{हेही बघा|महाराष्ट्रातील जिल्ह्यांची यादी}} [[भारत|भारतातील]] [[महाराष्ट्र]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ३६ जिल्हे आहेत. ही जिल्हे पाच मुख्य विभागामध्ये विभागली आहेत त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. * '''[[विदर्भ]]''' - ''([[नागपूर विभाग]] आणि [[अमरावती विभाग]])'' * '''[[मराठवाडा]]''' - ''([[औरंगाबाद विभाग]])'' * '''[[खानदेश|खानदेश आणि उत्तर महाराष्ट्र विभाग]]''' : (''[[नाशिक विभाग]]'') * '''[[कोकण]]''' - ''([[कोकण विभाग]])'' * '''[[पश्चिम महाराष्ट्र]]''' - ''([[पुणे विभाग]])'' {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor=#f8dc17 !अनुक्रमांक ! ! width="10%" | संकेत<ref name="distcodes" /> ! width="15%" | जिल्हा<ref name="censusdist2011" /> ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२)<ref name="censusdist2011" /> |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |[[नाशिक विभाग|नाशिक]] |AH |[[अहमदनगर जिल्हा|अहमदनगर]] |[[अहमदनगर]]|| ४५,४३,०८३ || १७,०४८ || २६६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |[[अमरावती विभाग|अमरावती]] |AK |[[अकोला जिल्हा|अकोला]] |[[अकोला]]|| १८,१८,६१७ || ५,४२९ || ३२१ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |[[अमरावती विभाग|अमरावती]] |AM |[[अमरावती जिल्हा|अमरावती]] |[[अमरावती]]|| २८,८७,८२६ || १२,२३५ || २३७ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |[[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबाद]] |AU |[[औरंगाबाद जिल्हा|औरंगाबाद]] |[[औरंगाबाद]]|| ३६,९५,९२८ || १०,१०७ || ३६५ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |[[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबाद]] |BI |[[बीड जिल्हा|बीड]] |[[बीड]]|| २५,८५,९६२ || १०,६९३ || २४२ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |[[नागपूर विभाग|नागपूर]] |BH |[[भंडारा जिल्हा|भंडारा]] |[[भंडारा]]|| ११,९८,८१० || ३,८९० || २९३ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |[[अमरावती विभाग|अमरावती]] |BU |[[बुलढाणा जिल्हा|बुलढाणा]] |[[बुलढाणा]]|| २५,८८,०३९ || ९,६६१ || २६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |[[नागपूर विभाग|नागपूर]] |CH |[[चंद्रपूर जिल्हा|चंद्रपूर]] |[[चंद्रपूर]]|| २१,९४,२६२ || ११,४४३ || १९२ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |[[नाशिक विभाग|नाशिक]] |DH |[[धुळे जिल्हा|धुळे]] |[[धुळे]]|| २०,४८,७८१ || ८,०९५ || २८५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |[[नागपूर विभाग|नागपूर]] |GA |[[गडचिरोली जिल्हा|गडचिरोली]] |[[गडचिरोली]]|| १०,७१,७९५ || १४,४१२ || ७४ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |[[नागपूर विभाग|नागपूर]] |GO |[[गोंदिया जिल्हा|गोंदिया]] |[[गोंदिया]]|| १३,२२,३३१ || ५,४३१ || २५३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |[[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबाद]] |HI |[[हिंगोली जिल्हा|हिंगोली]] |[[हिंगोली]]|| ११,७८,९७३ || ४,५२६ || २४४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |[[नाशिक विभाग|नाशिक]] |JG |[[जळगाव जिल्हा|जळगाव]] |[[जळगाव]]|| ४२,२४,४४२ || ११,७६५ || ३५९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |[[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबाद]] |JN |[[जालना जिल्हा|जालना]] |[[जालना]]|| १९,५८,४८३ || ७,७१८ || २५५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |[[पुणे विभाग|पुणे]] |KO |[[कोल्हापूर जिल्हा|कोल्हापूर]] |[[कोल्हापूर]]|| ३८,७४,०१५ || ७,६८५ || ५०४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |[[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबाद]] |LA |[[लातूर जिल्हा|लातूर]] |[[लातूर]]|| २४,५५,५४३ || ७,१५७|| ३४३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |[[कोकण विभाग|कोकण]] |MC |[[मुंबई जिल्हा]] |&mdash;|| ३१,४५,९६६ || १५७ || २०,०३६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |[[कोकण विभाग|कोकण]] |MU |[[मुंबई उपनगर जिल्हा|मुंबई उपनगर]] |[[वांद्रे]] (पूर्व)|| ९३,३२,४८१ || ४४६ || २१,००० |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |[[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबाद]] |ND |[[नांदेड जिल्हा|नांदेड]] |[[नांदेड]]|| ३३,५६,५६६ || १०,५२८ || ३१९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |[[नाशिक विभाग|नाशिक]] |NB |[[नंदुरबार जिल्हा|नंदुरबार]] |[[नंदुरबार]]|| १६,४६,१७७ || ५,०५५ || २७६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |[[नागपूर विभाग|नागपूर]] |NG |[[नागपूर जिल्हा|नागपूर]] |[[नागपूर]]|| ४६,५३,१७१ || ९,८९२ || ४७० |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |[[नाशिक विभाग|नाशिक]] |NS |[[नाशिक जिल्हा|नाशिक]] |[[नाशिक]]|| ६१,०९,०५२ || १५,५३९ || ३९३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |[[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबाद]] |OS |[[उस्मानाबाद जिल्हा|उस्मानाबाद]] |[[उस्मानाबाद]]|| १६,६०,३११ || ७,५६९ || २१९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |[[कोकण विभाग|कोकण]] |PL |[[पालघर जिल्हा|पालघर]] |[[पालघर]]|| २९,९०,११६ || ५,३४४ || ५६० |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |[[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबाद]] |PA |[[परभणी जिल्हा|परभणी]] |[[परभणी]]|| १८,३५,९८२ || ६,५११ || २९५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |[[पुणे विभाग|पुणे]] |PU |[[पुणे जिल्हा|पुणे]] |[[पुणे]]|| ९४,२६,९५९|| १५,६४३ || ६०३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |[[कोकण विभाग|कोकण]] |RG |[[रायगड जिल्हा|रायगड]] |[[अलिबाग]]|| २६,३५,३९४ || ७,१५२ || ३६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |[[कोकण विभाग|कोकण]] |RT |[[रत्‍नागिरी जिल्हा|रत्‍नागिरी]] |[[रत्‍नागिरी]]|| १६,१२,६७२ || ८,२०८ || १९६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |[[पुणे विभाग|पुणे]] |SN |[[सांगली जिल्हा|सांगली]] |[[सांगली]]|| २८,२०,५७५ || ८,५७२ || ३२९ |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |[[पुणे विभाग|पुणे]] |ST |[[सातारा जिल्हा|सातारा]] |[[सातारा]]|| ३०,०३,९२२ || १०,४७५ || २८७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ |[[कोकण विभाग|कोकण]] |SI |[[सिंधुदुर्ग जिल्हा|सिंधुदुर्ग]] |[[ओरस]]|| ८,४८,८६८ || ५,२०७ || १६३ |- bgcolor="#F4F9FF" |३२ |[[पुणे विभाग|पुणे]] |SO |[[सोलापूर जिल्हा|सोलापूर]] |[[सोलापूर]]|| ४३,१५,५२७ || १४,८९५ || २९० |- bgcolor="#F4F9FF" |३३ |[[कोकण विभाग|कोकण]] |TH |[[ठाणे जिल्हा|ठाणे]] |[[ठाणे]]|| ८०,७०,०३२ || ४,२१४ || १,९१५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३४ |[[नागपूर विभाग|नागपूर]] |WR |[[वर्धा जिल्हा|वर्धा]] |[[वर्धा]]|| १२,९६,१५७ || ६,३०९ || २०५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३५ |[[अमरावती विभाग|अमरावती]] |WS |[[वाशीम जिल्हा|वाशीम]] |[[वाशीम]]|| ११,९६,७१४ || ५,१५५ || २४४ |- bgcolor="#F4F9FF" |३६ |[[अमरावती विभाग|अमरावती]] |YA |[[यवतमाळ जिल्हा|यवतमाळ]] |[[यवतमाळ]]|| २७,७५,४५७ || १३,५८२ || २०४ |- bgcolor="#F4F9FF" |} === मणिपूर === {{हेही बघा|मणिपूरमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[मणिपूर]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत १६ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत<ref name="distcodes" /> ! width="15%" | जिल्हा<ref name="censusdist2011" /> ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२)<ref name="censusdist2011" /> |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |BPR |[[बिश्नुपुर जिल्हा|बिश्नुपुर]] |[[बिश्नुपुर]]|| २,४०,३६३|| ४९६|| ४१५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |CDL |[[चंदेल जिल्हा|चंदेल]] |[[चंदेल, मणिपुर|चंदेल]]|| १,४४,०२८|| ३,३१७|| ३७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |CCpr |[[चुराचांदपुर जिल्हा|चुराचांदपुर]] |[[चुराचांदपुर]]|| २,७१,२७४|| ४,५७४|| ५० |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |IE |[[पूर्व इम्फाल जिल्हा|पूर्व इम्फाल]] |[[पोरोम्पाट]]|| ४,५२,६६१|| ७१०|| ५५५ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |IW |[[पश्चिम इम्फाल जिल्हा|पश्चिम इम्फाल]] |[[लाम्फेलपाट]]|| ५,१४,६८३|| ५१९|| ८४७ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |JBM |[[जिरिबाम जिल्हा|जिरिबाम]] |[[जिरिबाम]]|| ४३,८१८|| २३२|| १९० |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |KAK |[[काक्चिंग जिल्हा|काक्चिंग]] |[[काक्चिंग]]|| १,३५,४८१|| -|| - |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |KJ |[[कामजोंग जिल्हा|कामजोंग]] |कामजोंग|| ४५,६१६|| २,०००|| २३ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |KPI |[[कांगपोक्पी जिल्हा|कांगपोक्पी]] |[[कांगपोक्पी]]|| १,९३,७४४|| १,६९८|| - |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |NL |[[नोने जिल्हा|नोने]] |नोने (लाँगमाई)|| -|| -|| - |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |PZ |[[फेरजॉल जिल्हा|फेरजॉल]] |फेरजॉल|| ४७,२५०|| २,२८५|| २१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |SE |[[सेनापती जिल्हा|सेनापती]] |[[सेनापती, मणिपुर|सेनापती]]|| ३,५४,७७२|| ३,२६९|| ११६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |TML |[[तामेंगलॉॅंग जिल्हा|तामेंगलॉॅंग]] |[[तामेंगलॉॅंग]]|| १,४०,१४३|| ४,३९१|| २५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |TNL |[[तेंगनौपल जिल्हा|तेंगनौपल]] |तेंगनौपल|| -|| -|| - |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |TBL |[[थोउबाल जिल्हा|थोउबाल]] |[[थोउबाल]]|| ४,२०,५१७|| ५१४|| ७१३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |UKR |[[उख्रुल जिल्हा|उख्रुल]] |[[उख्रुल]]|| १,८३,११५|| ४,५४७|| ३१ |- bgcolor="#F4F9FF" |} === मेघालय === {{हेही बघा|मेघालयमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[मेघालय]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ११ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत<ref name="distcodes" /> ! width="15%" | जिल्हा<ref name="censusdist2011" /> ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२)<ref name="censusdist2011" /> |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |EG |[[पूर्व गारो हिल्स जिल्हा|पूर्व गारो हिल्स]] |[[विल्यमनगर]]|| ३१७,६१८ || २,६०३ || १२१ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |EK |[[पूर्व खासी हिल्स जिल्हा|पूर्व खासी हिल्स]] |[[शिलॉॅंग]]|| ८२४,०५९ || २,७५२ || २९२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ | - |[[पूर्व जैंतिया हिल्स जिल्हा|पूर्व जैंतिया हिल्स]] |[[ख्लेरियात]]|| १२२,४३६ || २,११५ || ५८ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ | - |[[उत्तर गारो हिल्स जिल्हा|उत्तर गारो हिल्स]] |[[रसुबेलपारा]]|| ११८,३२५ || १,११३ || १०६ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |RB |[[रि-भोई जिल्हा|रि-भोई]] |[[नॉॅंगपोह]]|| २५८,३८० || २,३७८ || १०९ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |SG |[[दक्षिण गारो हिल्स जिल्हा|दक्षिण गारो हिल्स]] |[[बाघमरा]]|| १४२,५७४ || १,८५० || ७७ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ | - |[[नैऋत्य गारो हिल्स जिल्हा|नैऋत्य गारो हिल्स]] |[[अंपती]]|| १७२,४९५ || ८२२ || २१० |- bgcolor="#F4F9FF" |८ | - |[[नैऋत्य खासी हिल्स जिल्हा|नैऋत्य खासी हिल्स]] |[[मॉकिर्वत]]|| ११०,१५२ || १,३४१ || ८२ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |WG |[[पश्चिम जैंतिया हिल्स जिल्हा|पश्चिम जैंतिया हिल्स]] |[[जोवाई]]|| २७०,३५२ || १,६९३ || १६० |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |WG |[[पश्चिम गारो हिल्स जिल्हा|पश्चिम गारो हिल्स]] |[[तुरा]]|| ६४२,९२३ || ३,७१४ || १७३ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |WK |[[पश्चिम खासी हिल्स जिल्हा|पश्चिम खासी हिल्स]] |[[नॉॅंगस्टॉइन]]|| ३८५,६०१ || ५,२४७ || ७३ |- bgcolor="#F4F9FF" |} === मिझोरम === {{हेही बघा|मिझोरममधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[मिझोरम]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ११ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत<ref name="distcodes" /> ! width="15%" | जिल्हा<ref name="censusdist2011" /> ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२)<ref name="censusdist2011" /> |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AI |[[ऐझॉल जिल्हा|ऐझॉल]] |[[ऐझॉल]]|| ४०४,०५४ || ३,५७७ || ११३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |CH |[[चंफाइ जिल्हा|चंफाइ]] |[[चंफाइ]]|| १२५,३७० || ३,१६८|| ३९ |- bgcolor="#F4F9FF" | ३ | - |[[ह्नाहतियाल जिल्हा|ह्नाहतियाल]] |[[ह्नाहतियाल]]|| २८,४६८ || – || – |- bgcolor="#F4F9FF" |४ | - |[[खॉझॉल जिल्हा|खॉझॉल]] |[[खॉझॉल]]|| – || – || – |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |KO |[[कोलासिब जिल्हा|कोलासिब]] |[[कोलासिब]]|| ८३,०५४ || १,३८६ || ६० |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |LA |[[लॉॅंग्ट्लाइ जिल्हा|लॉॅंग्ट्लाइ]] |[[लॉॅंग्ट्लाइ]]|| ११७,४४४ || २,५१९ || ४६ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |LU |[[लुंग्लेइ जिल्हा|लुंग्लेइ]] |[[लुंग्लेइ]]|| १५४,०९४ || ४,५७२ || ३४ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |MA |[[मामित जिल्हा|मामित]] |[[मामित]]|| ८५,७५७ || २,९६७ || २८ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |SA |[[सैहा जिल्हा|सैहा]] |[[सैहा]]|| ५६,३६६ || १,४१४ || ४० |- bgcolor="#F4F9FF" |१० | - |[[सैतुल जिल्हा|सैतुल]] |[[सैतुल]]|| – || – || – |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |SE |[[सरछिप जिल्हा|सरछिप]] |[[सरछिप]]|| ६४,८७५ || १,४२४ || ४६ |- bgcolor="#F4F9FF" |} === नागालॅंड === {{हेही बघा|नागालँडमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[नागालँड|नागालॅंड]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत १५ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२)<ref name="censusdist2011" /> |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |DI |[[Chümoukedima district|Chümoukedima]] |[[Chümoukedima]]|| १२५,४०० || ५७० || २२० |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |DI |[[दिमापूर जिल्हा]] |[[दिमापूर]]|| ३७९,७६९ || ९२६ || ४१० |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |KI |[[Kiphire district|Kiphire]] |[[Kiphire]]|| ७४,०३३ || १,२५५ || ६६ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |KO |[[कोहिमा जिल्हा]] |[[कोहिमा]]|| २७०,०६३ || १,०४१ || २१३ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |LO |लाँगलेंग |[[Longleng]]|| ५०,५९३ || ८८५ || ८९ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |MK |[[मोकोकचुंग जिल्हा]] |[[मोकोकचुंग]]|| १९३,१७१ || १,६१५ || १२० |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |MN |[[मोन जिल्हा]] |[[Mon, India|Mon]]|| २५९,६०४|| १,७८६ || १४५ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |{{dash}} |निउलँड |[[Niuland]]|| ११,८७६ || – || – |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |{{dash}} |नोकलक |[[Noklak]]|| ५९,३०० || १,१५२ || ५१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |PE |पेरेन |[[Peren]]|| १६३,२९४ || २,३०० || ५५ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |PH |[[फेक जिल्हा]] |[[Phek]]|| १६३,२९४ || २,०२६ || ८१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |– |त्सेमिन्यु |[[Tseminyü]]|| ६३,६२९ || २५६ || २४९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |TU |[[तुएनसांग जिल्हा]] |[[तुएनसांग]]|| ४१४,८०१|| ४,२२८ || ९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |WO |[[वोखा जिल्हा]] |[[वोखा]]|| १६६,२३९ || १,६२८ || १२० |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |ZU |[[झुन्हेबोटो जिल्हा]] |[[झुन्हेबोटो]]|| १४१,०१४ || १,२५५ || ११२ |- bgcolor="#F4F9FF" |} === ओडिशा === {{हेही बघा|ओडिशामधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[ओडिशा]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ३० जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AN |[[अंगुल जिल्हा|अंगुल]] |[[अंगुल]]|| १,२७१,७०३ || ६,२३२ || १९९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |BD |[[बौध जिल्हा|बौध]] |[[बौध]]|| ४३९,९१७ || ३,०९८ || १४२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |BH |[[भद्रक जिल्हा|भद्रक]] |[[भद्रक]]|| १,५०६,५२२ || २,५०५ || ६०१ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |BL |[[बालनगिर जिल्हा|बालनगिर]] |[[बालनगिर]]|| १,६४८,५७४ || ६,५७५ || २५१ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |BR |[[बरागढ जिल्हा|बरागढ]] |[[बरागढ]]|| १,४७८,८३३ || ५,८३७ || २५३ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |BW |[[बालेश्वर जिल्हा|बालेश्वर]] |[[बालेश्वर]]|| २,३१७,४१९ || ३,६३४ || ६०९ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |CU |[[कटक जिल्हा|कटक]] |[[कटक]]|| २,६१८,७०८ || ३,९३२|| ६६६ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |DE |[[देवगढ जिल्हा|देवगढ]] |[[देवगढ]]|| ३१२,१६४ || २,७८१ || १०६ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |DH |[[धेनकनाल जिल्हा|धेनकनाल]] |[[धेनकनाल]]|| १,१९२,९४८ || ४,४५२ || २६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |GN |[[गंजम जिल्हा|गंजम]] |[[छत्रपुर]]|| ३,५२०,१५१|| ८,०७०.६|| ४२९ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |GP |[[गजपती जिल्हा|गजपती]] |[[परालाखेमुंडी]]|| ५७५,८८०|| ३,८५० || १३३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |JH |[[झर्सुगुडा जिल्हा|झर्सुगुडा]] |[[झर्सुगुडा]]|| ५७९,४९९|| २,०८१ || २७४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |JP |[[जाजपुर जिल्हा|जाजपुर]] |[[पानीकोइली]]|| १,८२६,२७५|| २,८८८ || ६३० |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |JS |[[जगतसिंगपुर जिल्हा|जगतसिंगपुर]] |[[जगतसिंगपुर]]|| १,१३६,६०४|| १,७५९|| ६८१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |KH |[[खोर्दा|खोर्दा जिल्हा]] |[[भुवनेश्वर]]|| २,२४६,३४१ || २,८८७.५ || ७९९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |KJ |[[केओन्झार जिल्हा|केओन्झार]] |[[केओन्झार]]|| १,८०२,७७७ || ८,२४० || २१७ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |KL |[[कालाहंडी जिल्हा|कालाहंडी]] |[[भवानीपटना]]|| १,५७३,०५४ || ७,९२० || १९९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |KN |[[कंधमाल जिल्हा|कंधमाल]] |[[फुलबनी]]|| ७३१,९५२|| ८,०२१ || ९१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |KO |[[कोरापुट जिल्हा|कोरापुट]] |[[कोरापुट]]|| १,३७६,९३४ || ८,८०७ || १५६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |KP |[[केंद्रापरा जिल्हा|केंद्रापरा]] |[[केंद्रापरा]]|| १,४३९,८९१ || २,६४४ || ५४५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |ML |[[मलकनगिरी जिल्हा|मलकनगिरी]] |[[मलकनगिरी]]|| ६१२,७२७ || ५,७९१ || १०६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |MY |[[मयूरभंज जिल्हा|मयूरभंज]] |[[बारीपाडा]]|| २,५१३,८९५ || १०,४१८ || २४१ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |NB |[[नबरंगपुर जिल्हा|नबरंगपुर]] |[[नबरंगपुर]]|| १,२१८,७६२ || ५,२९४ || २३० |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |NU |[[नुआपाडा जिल्हा|नुआपाडा]] |[[नुआपाडा]]|| ६०६,४९० || ३,४०८ || १५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |NY |[[नयागढ जिल्हा|नयागढ]] |[[नयागढ]]|| ९६२,२१५ || ३,८९० || २४७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |PU |[[पुरी जिल्हा|पुरी]] |[[पुरी, ओरिसा|पुरी]]|| १,६९७,९८३ || ३,०५१ || ४८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |RA |[[रायगडा जिल्हा|रायगडा]] |[[रायगडा]]|| ९६१,९५९ || ७,५८४.७ || १३६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |SA |[[संबलपुर जिल्हा|संबलपुर]] |[[संबलपुर]]|| १,०४४,४१० || ६,७०२ || १५८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |SO |[[सोनेपुर जिल्हा|सोनेपुर]] |[[सोनेपुर]]|| ६५२,१०७ || २,२८४ || २७९ |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |SU |[[सुंदरगढ जिल्हा|सुंदरगढ]] |[[सुंदरगढ]]|| २,०८०,६६४ || ९,७१२ || २१४ |- bgcolor="#F4F9FF" |} === पंजाब === {{हेही बघा|पंजाबमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[पंजाब]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत २३ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत<ref name="distcodes" /> ! width="15%" | जिल्हा<ref name="censusdist2011" /> ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२)<ref name="censusdist2011" /> |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AM |[[अमृतसर जिल्हा|अमृतसर]] |[[अमृतसर]]|| २,४९०,८९१ || २,६७३ || ९३२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |BNL |[[बर्नाला जिल्हा|बर्नाला]] |[[बर्नाला]]|| ५९६,२९४ || १,४२३ || ४१९ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |BA |[[भटिंडा जिल्हा|भटिंडा]] |[[भटिंडा]]|| १,३८८,८५९ || ३,३५५ || ४१४ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |FI |[[फिरोजपूर जिल्हा|फिरोजपुर]] |[[फिरोजपूर|फिरोजपुर]]|| २,०२६,८३१ || ५,३३४ || ३८० |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |FR |[[फरीदकोट जिल्हा|फरीदकोट]] |[[फरीदकोट]]|| ६१८,००८ || १,४७२ || ४२४ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |FT |[[फतेहगढ साहिब जिल्हा|फतेहगढ साहिब]] |[[फतेहगढ साहिब]]|| ५९९,८१४ || १,१८० || ५०८ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |FA |[[फजिल्का जिल्हा|फजिल्का]] |[[फजिल्का]]|| १,१८०,४८३|| ३११३ || ३७९ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |GU |[[गुरदासपुर जिल्हा|गुरदासपुर]] |[[गुरदासपुर]]|| २,२९९,०२६ || ३,५४२ || ६४९ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |HO |[[होशियारपूर जिल्हा|होशियारपुर]] |[[होशियारपूर]]|| १,५८२,७९३ || ३,३९७ || ४६६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |JA |[[जलंधर जिल्हा|जलंधर]] |[[जलंधर]]|| २,१८१,७५३ || २,६२५ || ८३१ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |KA |[[कपुरथला जिल्हा|कपुरथला]] |[[कपुरथला]]|| ८१७,६६८ || १,६४६ || ५०१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |LU |[[लुधियाना जिल्हा|लुधियाना]] |[[लुधियाना]]|| ३,४८७,८८२ || ३,७४४ || ९७५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ | | [[मालेरकोटला जिल्हा|मालेरकोटला]] | [[मालेरकोटला]] || ४२९,७५४ || || ८३७ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |MA |[[मान्सा जिल्हा|मान्सा]] |[[मान्सा]]|| ७६८,८०८ || २,१७४ || ३५० |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |MO |[[मोगा जिल्हा|मोगा]] |[[मोगा]]|| ९९२,२८९ || २,२३५ || ४४४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |MU |श्री [[मुक्तसर जिल्हा|मुक्तसर]] साहिब |श्री [[मुक्तसर]] साहिब|| ९०२,७०२ || २,५९६|| ३४८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |PA |[[पठाणकोट जिल्हा|पठाणकोट]] |[[पठाणकोट]]|| ६२६,१५४|| ९२९|| ६७४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |PA |[[पतियाला जिल्हा|पतियाला]] |[[पतियाला]]|| २,८९२,२८२ || ३,१७५ || ५९६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |RU |[[रुपनगर जिल्हा|रुपनगर]] |[[रुपनगर]]|| ६८३,३४९ || १,४०० || ४८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |SAS | [[साहिबजादा अजितसिंग नगर जिल्हा|साहिबजादा अजितसिंग नगर]] | [[साहिबजादा अजितसिंग नगर]] || ९८६,१४७ || १,१८८ || ८३० |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |SA |[[संगरुर जिल्हा|संगरुर]] |[[संगरुर]]|| १,६५४,४०८ || ३,६८५ || ४४९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |PB |[[शहीद भगतसिंग नगर जिल्हा|शहीद भगतसिंग नगर]] |[[नवान शहर]]|| ६१४,३६२ || १,२८३ || ४७९ |- bgcolor="#F4F9FF" | २३ |TT |[[तरन तारन जिल्हा|तरन तारन]] |[[तरन तारन]] साहिब|| १,१२०,०७० || २,४१४ || ४६४ |} === राजस्थान === {{हेही बघा|राजस्थानमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[राजस्थान]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ३३ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AJ |[[अजमेर जिल्हा|अजमेर]] |[[अजमेर]]|| २,५८४,९१३ || ८,४८१ || ३०५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |AL |[[अलवार जिल्हा|अलवार]] |[[अलवार]]|| ३,६७१,९९९ || ८,३८० || ४३८ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |BI |[[बिकानेर जिल्हा|बिकानेर]] |[[बिकानेर]]|| २,३६७,७४५ || २७,२४४ || ७८ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |BM |[[बारमेर जिल्हा|बारमेर]] |[[बारमेर]]|| २,६०४,४५३ || २८,३८७ || ९२ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |BN |[[बांसवाडा जिल्हा|बांसवाडा]] |[[बांसवाडा]]|| १,७९८,१९४ || ५,०३७ || ३९९ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |BP |[[भरतपुर जिल्हा|भरतपुर]] |[[भरतपुर]]|| २,५४९,१२१ || ५,०६६ || ५०३ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |BR |[[बरान जिल्हा|बरान]] |[[बरान]]|| १,२२३,९२१ || ६,९५५ || १७५ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |BU |[[बुंदी जिल्हा|बुंदी]] |[[बुंदी, राजस्थान|बुंदी]]|| १,११३,७२५ || ५,५५० || १९३ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |BW |[[भिलवाडा जिल्हा|भिलवाडा]] |[[भिलवाडा]]|| २,४१०,४५९ || १०,४५५ || २३० |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |CR |[[चुरू जिल्हा|चुरू]] |[[चुरू]]|| २,०४१,१७२ || १६,८३० || १४८ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |CT |[[चित्तोडगढ जिल्हा|चित्तोडगढ]] |[[चित्तोडगढ]]|| १,५४४,३९२ || १०,८५६ || १९३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |DA |[[दौसा जिल्हा|दौसा]] |[[दौसा]]|| १,६३७,२२६ || ३,४२९|| ४७६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |DH |[[धोलपुर जिल्हा|धोलपुर]] |[[धोलपूर]]|| १,२०७,२९३ || ३,०८४ || ३९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |DU |[[डुंगरपुर जिल्हा|डुंगरपुर]] |[[डुंगरपूर]]|| १,३८८,९०६ || ३,७७१ || ३६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |GA |[[गंगानगर जिल्हा|गंगानगर]] |[[गंगानगर]]|| १,९६९,५२० || १०,९९० || १७९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |HA |[[हनुमानगढ जिल्हा|हनुमानगढ]] |[[हनुमानगढ]]|| १,७७९,६५० || ९,६७० || १८४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |JJ |[[झुनझुनू जिल्हा|झुनझुनू]] |[[झुनझुनू]]|| २,१३९,६५८ || ५,९२८ || ३६१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |JL |[[जालोर जिल्हा|जालोर]] |[[जालोर]]|| १,८३०,१५१ || १०,६४० || १७२ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |JO |[[जोधपुर जिल्हा|जोधपुर]] |[[जोधपुर]]|| ३,६८५,६८१ || २२,८५० || १६१ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |JP |[[जयपुर जिल्हा|जयपुर]] |[[जयपूर]]|| ६,६६३,९७१ || ११,१५२ || ५९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |JS |[[जेसलमेर जिल्हा|जेसलमेर]] |[[जेसलमेर]]|| ६७२,००८ || ३८,४०१ || १७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |JW |[[झालावाड जिल्हा|झालावाड]] |[[झालावाड]]|| १,४११,३२७ || ६,२१९ || २२७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |KA |[[करौली जिल्हा|करौली]] |[[करौली]]|| १,४५८,४५९ || ५,५३० || २६४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |KO |[[कोटा जिल्हा|कोटा]] |[[कोटा]]|| १,९५०,४९१ || ५,४४६ || ३७४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |NA |[[नागौर जिल्हा|नागौर]] |[[नागौर]]|| ३,३०९,२३४ || १७,७१८ || १८७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |PA |[[पाली जिल्हा|पाली]] |[[पाली, राजस्थान|पाली]]|| २,०३८,५३३ || १२,३८७ || १६५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |PG |[[प्रतापगढ जिल्हा, राजस्थान|प्रतापगढ]] |[[प्रतापगढ, राजस्थान|प्रतापगढ]]|| ८६७,८४८ || ४,११२ || २११ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |RA |[[रजसामंड जिल्हा|रजसामंड]] |[[रजसामंड]]|| १,१५८,२८३ || ३,८५३ || ३०२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |SK |[[सिकर जिल्हा|सिकर]] |[[सिकर]]|| २,६७७,७३७ || ७,७३२|| ३४६ |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |SM |[[सवाई माधोपुर जिल्हा|सवाई माधोपूर]] |[[सवाई माधोपूर]]|| १,३३८,११४ || ४,५०० || २५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ |SR |[[सिरोही जिल्हा|सिरोही]] |[[सिरोही]]|| १,०३७,१८५ || ५,१३६ || २०२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३२ |TO |[[टोंक जिल्हा|टोंक]] |[[टोंक]]|| १,४२१,७११ || ७,१९४ || १९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |३३ |UD |[[उदयपूर जिल्हा|उदयपूर]] |[[उदयपूर]]|| ३,०६७,५४९ || १३,४३० || २४२ |} === सिक्किम === {{हेही बघा|सिक्कीममधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[सिक्कीम|सिक्किम]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ६ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" | १ || ES|| [[पूर्व सिक्किम जिल्हा|पूर्व सिक्किम]]|| [[गंगटोक]]|| २८१,२९३ || ९५४ || २९५ |- bgcolor="#F4F9FF" | २ || NS|| [[उत्तर सिक्किम जिल्हा|उत्तर सिक्किम]]|| [[मंगन]]|| ४३,३५४ || ४,२२६ || १० |- bgcolor="#F4F9FF" | ३ || PS|| [[पाक्योंग जिल्हा|पाक्योंग]]|| [[पाक्योंग]]|| ७४,५८३ || ४०४ || १८० |- bgcolor="#F4F9FF" | ४ || || [[सोरेंग जिल्हा|सोरेंग]]|| [[सोरेंग]] || || || |- bgcolor="#F4F9FF" | ५ || SS|| [[दक्षिण सिक्किम जिल्हा|दक्षिण सिक्किम]]|| [[नामची]]|| १४६,७४२ || ७५० || १९६ |- bgcolor="#F4F9FF" | ६ || WS|| [[पश्चिम सिक्किम|पश्चिम सिक्किम]]|| [[ग्यालशिंग]]|| १३६,२९९ || १,१६६ || ११७ |} === तमिळनाडू === {{हेही बघा|तमिळनाडूमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] तमिळनाडू राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ३८ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AY |[[अरियालूर जिल्हा|अरियालूर]] |[[अरियालूर]]|| ७५२,४८१ || ३,२०८ || ३८७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |CGL |[[चेंगलपट्टू जिल्हा|चेंगलपट्टू]] |[[चेंगलपट्टू]]|| २,५५६,२४४|| २,९४५|| ८६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |CH |[[चेन्नई जिल्हा|चेन्नई]] |[[चेन्नई]]|| ७,१३९,८८२ || ४२६ || १७,००० |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |CO |[[कोइम्बतुर जिल्हा|कोइम्बतुर]] |[[कोइम्बतुर]]|| ३,४७२,५७८ || ४,७२३ || ७४८ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |CU |[[कडलूर जिल्हा|कड्डलोर]] |[[कडलूर|कड्डलोर]]|| २,६००,८८० || ३,९९९ || ७०२ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |DH |[[धर्मपुरी जिल्हा|धर्मपुरी]] |[[धर्मपुरी]]|| १,५०२,९०० || ४,५३२ || ३३२ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |DGL |[[दिंडीगुल जिल्हा|दिंडीगुल]] |[[दिंडीगुल]]|| २,१६१,३६७ || ६,०५८ || ३५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |ER |[[इरोड जिल्हा|इरोड]] |[[इरोड]]|| २,२५९,६०८ || ५,७१४ || ३९७ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |KL |[[कल्लकुरिची जिल्हा|कल्लकुरिची]] |[[कल्लकुरिची]]|| १,६८२,६८७|| ३,५२०|| ४७८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |KC |[[कांचीपुरम जिल्हा|कांचीपुरम]] |[[कांचीपुरम]]|| १,१६६,४०१ || १,६५६ || ७०४ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |KK |[[कन्याकुमारी जिल्हा|कन्याकुमारी]] |[[नागरकोइल]]|| १,८६३,१७८|| १,६८५ || १,१०६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |KA |[[करुर जिल्हा|करुर]] |[[करुर]]|| १,०७६,५८८ || २,९०१ || ३७१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |KR |[[कृष्णगिरी जिल्हा|कृष्णगिरी]] |[[कृष्णगिरी]]|| १,८८३,७३१ || ५,०८६ || ३७० |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |MDU |[[मदुरै जिल्हा|मदुरै]] |[[मदुरै]]|| ३,१९१,०३८ || ३,६७६ || ८२३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |MUI |[[मयिलादुथुरै जिल्हा|मयिलादुथुरै]] |[[मयिलादुथुरै]]|| ९१८,३५६ || १,१७२|| ७८४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |NG |[[नागपट्टिनम जिल्हा|नागपट्टिनम]] |[[नागपट्टिनम]]|| १,६१४,०६९ || २,७१६ || ६६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |NI |[[निलगिरी जिल्हा|निलगिरी]] |[[उदगमंडलम]]|| ७३५,०७१ || २,५४९ || २८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |NM |[[नमक्कल जिल्हा|नमक्कल]] |[[नमक्कल]]|| १,७२१,१७९ || ३,४२९ || ५०६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |PE |[[पेराम्बलुर जिल्हा|पेराम्बलुर]] |[[पेराम्बलुर]]|| ५६४,५११ || १,७५२ || ३२३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |PU |[[पुदुक्कट्टै जिल्हा|पुदुक्कट्टै]] |[[पुदुक्कट्टै]]|| १,९१८,७२५ || ४,६५१ || ३४८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |RA |[[रामनाथपुरम जिल्हा|रामनाथपुरम]] |[[रामनाथपुरम]]|| १,३३७,५६० || ४,१२३ || ३२० |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |RN |[[राणीपेठ जिल्हा|राणीपेठ]] |[[राणीपेठ]]|| १,२१०,२७७|| २,२३४|| ५२४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |SA |[[सेलम जिल्हा|सेलम]] |[[सेलम]]|| ३,४८०,००८ || ५,२४५ || ६६३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |SVG |[[शिवगंगा जिल्हा|शिवगंगा]] |[[शिवगंगा]]|| १,३४१,२५० || ४,०८६ || ३२४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |TS |[[तेनकाशी जिल्हा|तेनकाशी]] |[[तेनकाशी]]|| १४,०७,६२७|| २९१६ || ४८३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |TP |[[तिरुपूर जिल्हा|तिरुपूर]] |[[तिरुपूर]]|| २,४७१,२२२ || ५,१०६ || ४७६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |TC |[[तिरुचिरापल्ली जिल्हा|तिरुचिरापल्ली]] |[[तिरुचिरापल्ली]]|| २,७१३,८५८ || ४,४०७ || ६०२ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |TH |[[तेनी जिल्हा|तेनी]] |[[तेनी]]|| १,२४३,६८४ || ३,०६६ || ४३३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |TI |[[तिरुनलवेली जिल्हा|तिरुनलवेली]] |[[तिरुनलवेली]]|| १,६६५,२५३ || ३,८४२ || ४३३ |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |TJ |[[तंजावर जिल्हा|तंजावर]] |[[तंजावर]]|| २,४०२,७८१ || ३,३९७ || ६९१ |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ |TK |[[तूतुकुडी जिल्हा|तूतुकुडी]] |[[तूतुकुडी]]|| १,७३८,३७६ || ४,५९४ || ३७८ |- bgcolor="#F4F9FF" |३२ |TP |[[तिरुपत्तूर जिल्हा|तिरुपत्तूर]] |[[तिरुपत्तूर]]|| १,१११,८१२|| १,७९८|| ६१८ |- bgcolor="#F4F9FF" |३३ |TL |[[तिरुवल्लूर जिल्हा|तिरुवल्लूर]] |[[तिरुवल्लूर]]|| ३,७२५,६९७ || ३,४२४ || १,०४९ |- bgcolor="#F4F9FF" |३४ |TR |[[तिरुवरुर जिल्हा|तिरुवरुर]] |[[तिरुवरुर]]|| १,२६८,०९४ || २,३७७ || ५३३ |- bgcolor="#F4F9FF" |३५ |TV |[[तिरुवनमलै जिल्हा|तिरुवनमलै]] |[[तिरुवनमलै]]|| २,४६८,९६५ || ६,१९१ || ३९९ |- bgcolor="#F4F9FF" |३६ |VE |[[वेल्लूर जिल्हा|वेल्लूर]] |[[वेल्लूर]]|| १,६१४,२४२ || २,०८० || ७७६ |- bgcolor="#F4F9FF" |३७ |VL |[[विलुपुरम जिल्हा|विलुपुरम]] |[[विलुपुरम]]|| २,०९३,००३ || ३,७२५ || ५६२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३८ |VR |[[विरुधु नगर जिल्हा|विरुधु नगर]] |[[विरुधु नगर]]|| १,९४३,३०९ || ३,४४६ || ४५४ |} === तेलंगणा === {{हेही बघा|तेलंगणामधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[तेलंगणा]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ३३ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.telangana.gov.in/about/districts|title=तेलंगणामधील जिल्हे|url-status=live}}</ref> {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AD |[[आदिलाबाद जिल्हा|आदिलाबाद]] |[[आदिलाबाद]]|| ७,०८,९५२|| ४,१८५.९७ || १७१ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |{{dash}} |[[भद्राद्री कोठगुडम जिल्हा|भद्राद्री कोठगुडम]] |[[कोठगुडम]]|| १३,०४,८११ || ८,९५१.०० || १४३ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |WL |[[हनमकोंडा जिल्हा|हनमकोंडा]] |[[हनमकोंडा]]|| ११,३५,७०७ || १,३०४.५० || ८२६ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |HY |[[हैदराबाद जिल्हा|हैद्राबाद]] |[[हैद्राबाद]]|| ३९,४३,३२३ || २१७ || १८,१७२ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |{{dash}} |[[जगित्याल जिल्हा|जगित्याल]] |[[जगतियाल|जगित्याल]]|| ९,८३,४१४ || ३,०४३.२३ || ४०७ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |{{dash}} |[[जनगांव जिल्हा, तेलंगणा|जनगांव]] |[[जनगांव, तेलंगणा|जनगांव]]|| ५,८२,४५७ || २,१८७.५० || २५९ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |{{dash}} |[[जयशंकर भूपालपल्ली जिल्हा|जयशंकर भूपालपल्ली]] |[[भूपालपल्ली]]|| ७,१२,२५७ || ६,३६१.७० || ११५ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |{{dash}} |[[जोगुलांबा गदवाल जिल्हा|जोगुलांबा गदवाल]] |[[गदवाल, तेलंगणा|गदवाल]]|| ६,६४,९७१ || २,९२८.०० || २०८ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |{{dash}} |[[कामारेड्डी जिल्हा|कामारेड्डी]] |[[कामारेड्डी]]|| ९,७२,६२५ || ३,६५१.०० || २६६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |KA |[[करीमनगर जिल्हा|करीमनगर]] |[[करीमनगर]]|| १०,१६,०६३ || २,३७९.०७ || ४७३ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |KH |[[खम्मम जिल्हा|खम्मम]] |[[खम्मम]]|| १४,०१,६३९ || ४,४५३.०० || ३२१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |{{dash}} |[[कुमुरम भीम आसिफाबाद जिल्हा|कुमुरम भीम आसिफाबाद]] |[[आसिफाबाद, तेलंगणा|आसिफाबाद]] || ५,१५,८३५|| ४,३००.१६|| १०६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |{{dash}} |[[महबूबाबाद जिल्हा|महबूबाबाद]] |[[महबूबाबाद, तेलंगणा|महबूबाबाद]]|| ७,७०,१७० || २,८७६.७० || २६९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |MA |[[महबूबनगर जिल्हा|महबूबनगर]] |[[महबूबनगर]]|| १३,१८,११० || ४,०३७.०० || २८१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |{{dash}} |[[मंचिर्याल जिल्हा|मंचिर्याल]] |[[मंचिर्याल]]|| ८,०७,०३७ || ४,०५६.३६ || २०१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |ME |[[मेडक जिल्हा|मेदक]] |[[मेडक|मेदक]]|| ७,६७,४२८ || २,७४०.८९ || २७५ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |{{dash}} |[[मेडचल-मलकाजगिरी जिल्हा|मेडचल-मलकाजगिरी]] |[[शामीरपेठ]]|| २५,४२,२०३ || ५,००५.९८ || २,२५१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |{{dash}} |[[मुलुगु जिल्हा|मुलुगु]] |[[मुलुगु]]|| २,९४,६७१ || ३,८८१ || १२४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |NA |[[नलगोंडा जिल्हा|नलगोंडा]] |[[नलगोंडा]]|| १६,३१,३९९ || २,४४९.७९ || २२७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |{{dash}} |[[नारायणपेट जिल्हा|नारायणपेट]] |[[नारायणपेट, तेलंगणा|नारायणपेट]]|| ५,६६,८७४ || २३३६.४४ || २४३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |{{dash}} |[[नागरकर्नूल जिल्हा|नागरकर्नूल]] |[[नागरकर्नूल, तेलंगणा|नागरकर्नूल]]|| ८,९३,३०८ || ६,५४५.०० || १२४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |{{dash}} |[[निर्मल जिल्हा|निर्मल]] |[[निर्मल, तेलंगणा|निर्मल]]|| ७,०९,४१५ || ३,५६२.५१ || १८५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |NI |[[निजामाबाद जिल्हा|निजामाबाद]] |[[निजामाबाद]]|| १५,३४,४२८ || ४,१५३.०० || ३६६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |{{dash}} |[[पेद्दपल्ली जिल्हा|पेद्दपल्ली]] |[[पेद्दपल्ली]]|| ७,९५,३३२ || ४,६१४.७४ || ३५६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |{{dash}} |[[राजन्ना सिरिसिल्ला जिल्हा|राजन्ना सिरिसिल्ला]] |[[सिरिसिल्ला, तेलंगणा|सिरिसिल्ला]]|| ५,४६,१२१ || २,०३०.८९ || २७३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |RA |[[रंगारेड्डी जिल्हा|रंगारेड्डी]] |[[हैद्राबाद]]|| २५,५१,७३१ || १,०३८.०० || ४८६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |{{dash}} |[[संगारेड्डी जिल्हा|संगारेड्डी]] |[[संगारेड्डी]]|| १५,२७,६२८ || ४,४६४.८७ || ३४७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |{{dash}} |[[सिद्दिपेट जिल्हा|सिद्दिपेट]] |[[सिद्दिपेट]]|| ९,९३,३७६ || ३,४२५.१९ || २७९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |{{dash}} |[[सूर्यापेट जिल्हा|सूर्यापेट]] |[[सूर्यापेट]]|| १०,९९,५६० || ३,३७४.४७ || ३०५ |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |{{dash}} |[[विकाराबाद जिल्हा|विकाराबाद]] |[[विकाराबाद]]|| ८,८१,२५० || ३,३८५.०० || २७४ |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ |{{dash}} |[[वनपर्ति जिल्हा|वनपर्ति]] |[[वनपर्ति, तेलंगणा|वनपर्ति]]|| ७,५१,५५३ || २,९३८.०० || २६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |३२ |{{dash}} |[[वरंगल जिल्हा|वरंगल]] |[[वरंगल]]|| ७,१६,४५७ || २,१७५.५० || ३३० |- bgcolor="#F4F9FF" |३३ |{{dash}} |[[यदाद्रि भुवनगिरी जिल्हा|यदाद्रि भुवनगिरी]] |[[भुवनगिरी]]|| ७,२६,४६५ || ३,०९१.४८ || २३९ |} === त्रिपुरा === {{हेही बघा|त्रिपुरामधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] त्रिपुरा राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ८ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |DH |[[धलाई जिल्हा|धलाई]] |[[अम्बासा]]|| ३७७,९८८ || २,४०० || १५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |GM |[[गोमती जिल्हा]] |[[उदयपूर, त्रिपुरा]]|| ४३६,८६८ || १५२२.८ || २८७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |KH |[[खोवाई जिल्हा]] |[[खोवाई]]|| ३२७,३९१ || १००५.६७ || ३२६ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |NT |[[उत्तर त्रिपुरा जिल्हा|उत्तर त्रिपुरा]] |[[धर्मनगर]]|| ४१५,९४६ || १४४४.५ || २८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |SP |[[सिपाहीजाला जिल्हा]] |[[बिश्रामगंज]]|| ४८४,२३३ || १०४४.७८ || ४६३ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |ST |[[दक्षिण त्रिपुरा जिल्हा|दक्षिण त्रिपुरा]] |[[बेलोनिया]]|| ४३३,७३७ || १५३४.२ || २८३ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |UK |[[उनाकोटी जिल्हा]] |[[कैलासहर]]|| २७७,३३५ || ५९१.९३ || ४६९ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |WT |[[पश्चिम त्रिपुरा जिल्हा|पश्चिम त्रिपुरा]] |[[अगरतला]]|| ९१७,५३४ || ९४२.५५ || ९७३ |- bgcolor="#F4F9FF" |} === उत्तर प्रदेश === {{हेही बघा|उत्तर प्रदेशमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] उत्तर प्रदेश राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत ७५ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत<ref name="distcodes" /> ! width="15%" | जिल्हा<ref name="censusdist2011" /> ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२)<ref name="censusdist2011" /> |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AG |[[आग्रा जिल्हा|आग्रा]] |[[आग्रा]]|| ४३,८०,७९३ || ४,०२७ || १,०८४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |AL |[[अलिगढ जिल्हा|अलिगढ]] |[[अलीगढ|अलिगढ]]|| ३६,७३,८४९ || ३,७४७ || १,००७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |FZ |[[अयोध्या जिल्हा|अयोध्या]] |[[अयोध्या]]|| २४,६८,३७१ || २,७६५ || १,०५४ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |AN |[[आंबेडकर नगर जिल्हा|आंबेडकर नगर]] |[[अकबरपूर]]|| २३,९८,७०९ || २,३७२ || १,०२१ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |AM |[[अमेठी जिल्हा|अमेठी]] |[[अमेठी]]|| २५,४९,९३५ || ३,०६३|| ८३० |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |JP |[[अमरोहा जिल्हा|अमरोहा]] |[[अमरोहा]]|| १८,३८,७७१ || २,३२१ || ८१८ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |AU |[[औरैया जिल्हा|औरैया]] |[[औरैया]]|| १३,७२,२८७ || २,०५१ || ६८१ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |AZ |[[आझमगढ जिल्हा|आझमगढ]] |[[आझमगढ]]|| ४६,१६,५०९ || ४,०५३ || १,१३९ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |BG |[[बागपत जिल्हा|बागपत]] |[[बागपत]]|| १३,०२,१५६ || १,३४५ || ९८६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |BH |[[बाहरैच जिल्हा|बाहरैच]] |[[बाहरैच]]|| २३,८४,२३९|| ४,९२६ || ४१५ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |BL |[[बलिया जिल्हा|बलिया]] |[[बलिया]]|| ३२,२३,६४२ || २,९८१ || १,०८१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |BP |[[बलरामपूर जिल्हा|बलरामपुर]] |[[बलरामपूर|बलरामपुर]]|| २१,४९,०६६ || ३,३४९ || ६४२ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |BN |[[बांदा जिल्हा|बांदा]] |[[बांदा]]|| १७,९९,५४१ || ४,४१३ || ४०४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |BB |[[बाराबंकी जिल्हा|बाराबंकी]] |[[बाराबंकी]]|| ३२,५७,९८३ || ३,८२५ || ७३९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |BR |[[बरैली जिल्हा|बरैली]] |[[बरैली]]|| ४४,६५,३४४ || ४,१२० || १,०८४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |BS |[[बस्ती जिल्हा|बस्ती]] |[[बस्ती]]|| २४,६१,०५६ || २,६८७ || ९१६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |BH |[[संत रविदास नगर जिल्हा|संत रविदास नगर]] (भदोही) |[[ग्यानपुर]]|| १५,५४,२०३ || ९६० || १,५३१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |BI |[[बिजनोर जिल्हा|बिजनोर]] |[[बिजनोर]]|| ३६,८३,८९६ || ४,५६१ || ८०८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |BD |[[बदायूं जिल्हा|बदायूं]] |[[बदायूं]]|| ३७,१२,७३८ || ५,१६८ || ७१८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |BU |[[बुलंदशहर जिल्हा|बुलंदशहर]] |[[बुलंदशहर]]|| ३४,९८,५०७ || ३,७१९ || ७८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |CD |[[चंदौली जिल्हा|चंदौली]] |[[चंदौली]]|| १९,५२,७१३ || २,५५४ || ७६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |CT |[[चित्रकूट जिल्हा|चित्रकूट]] |[[चित्रकूटधाम]]|| ९,९०,६२६ || ३,२०२ || ३१५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |DE |[[देवरिया जिल्हा|देवरिया]] |[[देवरिया]]|| ३०,९८,६३७ || २,५३५ || १,२२० |- bgcolor="#F4F9FF" |२४ |ET |[[एटा जिल्हा|इटाह]] |[[एटा|इटाह]]|| १७,६१,१५२ || २,४५६ || ७१७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२५ |EW |[[इटावा जिल्हा|इटावा]] |[[इटावा]]|| १५,७९,१६० || २,२८७ || ६८३ |- bgcolor="#F4F9FF" |२६ |FR |[[फरुखाबाद जिल्हा|फरुखाबाद]] |[[फतेहगढ]]|| १८,८७,५७७ || २,२७९ || ८६५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२७ |FT |[[फतेहपुर जिल्हा|फतेहपुर]] |[[फतेहपूर|फतेहपुर]]|| २६,३२,६८४ || ४,१५२ || ६३४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२८ |FI |[[फिरोझाबाद जिल्हा|फिरोझाबाद]] |[[फिरोझाबाद]]|| २४,९६,७६१ || २,३६१ || १,०४४ |- bgcolor="#F4F9FF" |२९ |GB |[[गौतम बुद्ध नगर जिल्हा|गौतम बुद्ध नगर]] |[[नोइडा]]|| १६,७४,७१४ || १,२६९ || १,२५२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३० |GZ |[[गाझियाबाद जिल्हा|गाझियाबाद]] |[[गाझियाबाद]]|| ४६,६१,४५२ || १,१७५ || ३,९६७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३१ |GP |[[गाझीपुर जिल्हा|गाझीपुर]] |[[गाझीपुर]]|| ३६,२२,७२७ || ३,३७७ || १,०७२ |- bgcolor="#F4F9FF" |३२ |GN |[[गोंदा जिल्हा|गोंदा]] |[[गोंदा]]|| ३४,३१,३८६ || ४,४२५ || ८५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३३ |GR |[[गोरखपुर जिल्हा|गोरखपुर]] |[[गोरखपुर]]|| ४४,३६,२७५ || ३,३२५ || १,३३६ |- bgcolor="#F4F9FF" |३४ |HM |[[हमीरपूर जिल्हा|हमीरपुर]] |[[हमीरपूर|हमीरपुर]]|| ११,०४,०२१ || ४,३२५ || २६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |३५ |PN |[[हापुड जिल्हा|हापुड]] |[[हापुड]]|| १३,३८,२११|| ६६०|| २,०२८ |- bgcolor="#F4F9FF" |३६ |HR |[[हरदोई जिल्हा|हरडोई]] |[[हरडोई]]|| ४०,९१,३८० || ५,९८६ || ६८३ |- bgcolor="#F4F9FF" |३७ |HT |[[हाथरस जिल्हा|हाथरस]] |[[हाथरस]]|| १५,६५,६७८ || १,७५२ || ८५१ |- bgcolor="#F4F9FF" |३८ |JL |[[जलौन जिल्हा|जलौन]] |[[ओराई]]|| १६,७०,७१८ || ४,५६५ || ३६६ |- bgcolor="#F4F9FF" |३९ |JU |[[जौनपुर जिल्हा|जौनपुर]] |[[जौनपुर]]|| ४४,७६,०७२ || ४,०३८ || १,१०८ |- bgcolor="#F4F9FF" |४० |JH |[[झांसी जिल्हा|झांसी]] |[[झांसी]]|| २०,००,७५५ || ५,०२४ || ३९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |४१ |KJ |[[कनौज जिल्हा|कनौज]] |[[कनौज]]|| १६,५८,००५ || १,९९३ || ७९२ |- bgcolor="#F4F9FF" |४२ |KD |[[कानपुर देहात जिल्हा|कानपुर देहात]] |[[अकबरपूर]]|| १७,९५,०९२ || ३,०२१ || ५९४ |- bgcolor="#F4F9FF" |४३ |KN |[[कानपूर नगर जिल्हा|कानपुर नगर]] |[[कानपूर|कानपुर]]|| ४५,७२,९५१ || ३,१५६ || १,४१५ |- bgcolor="#F4F9FF" |४४ |KR |[[कासगंज जिल्हा|कासगंज]] |[[कासगंज]]|| १४,३८,१५६ || १,९५५ || ७३६ |- bgcolor="#F4F9FF" |४५ |KS |[[कौशंबी जिल्हा|कौशंबी]] |[[मंझनपुर]]|| १५,९६,९०९ || १,८३७ || ८९७ |- bgcolor="#F4F9FF" |४६ |KU |[[कुशीनगर जिल्हा|कुशीनगर]] |[[पदारौना]]|| ३५,६०,८३० || २,९०९ || १,२२६ |- bgcolor="#F4F9FF" |४७ |LK |[[लखीमपुर खेरी जिल्हा|लखीमपुर खेरी]] |[[लखीमपूर (उत्तर प्रदेश)|लखीमपूर]]|| ४०,१३,६३४ || ७,६७४ || ५२३ |- bgcolor="#F4F9FF" |४८ |LA |[[ललितपुर जिल्हा|ललितपुर]] |[[ललितपुर]]|| १२,१८,००२ || ५,०३९ || २४२ |- bgcolor="#F4F9FF" |४९ |LU |[[लखनौ जिल्हा|लखनौ]] |[[लखनौ]]|| ४५,८८,४५५ || २,५२८ || १,८१५ |- bgcolor="#F4F9FF" |५० |MG |[[महाराजगंज जिल्हा|महाराजगंज]] |[[महाराजगंज]]|| २६,६५,२९२ || २,९५३ || ९०३ |- bgcolor="#F4F9FF" |५१ |MH |[[महोबा जिल्हा|महोबा]] |[[महोबा]]|| ८,७६,०५५ || २,८४७ || २८८ |- bgcolor="#F4F9FF" |५२ |MP |[[मैनपुरी जिल्हा|मैनपुरी]] |[[मैनपुरी]]|| १८,४७,१९४ || २,७६० || ६७० |- bgcolor="#F4F9FF" |५३ |MT |[[मथुरा जिल्हा|मथुरा]] |[[मथुरा]]|| २५,४१,८९४ || ३,३३३ || ७६१ |- bgcolor="#F4F9FF" |५४ |MB |[[मौ जिल्हा|मौ]] |[[मौ]]|| २२,०५,१७० || १,७१३ || १,२८७ |- bgcolor="#F4F9FF" |५५ |ME |[[मेरठ जिल्हा|मेरठ]] |[[मेरठ]]|| ३४,४७,४०५ || २,५२२ || १,३४२ |- bgcolor="#F4F9FF" |५६ |MI |[[मिर्झापुर जिल्हा|मिर्झापुर]] |[[मिर्झापुर]]|| २४,९४,५३३ || ४,५२२ || ५६१ |- bgcolor="#F4F9FF" |५७ |MO |[[मोरादाबाद जिल्हा|मोरादाबाद]] |[[मोरादाबाद]]|| ४७,७३,१३८ || ३,७१८ || १,२८४ |- bgcolor="#F4F9FF" |५८ |MU |[[मुझफ्फरनगर जिल्हा|मुझफ्फरनगर]] |[[मुझफ्फरनगर]]|| ४१,३८,६०५ || ४,००८ || १,०३३ |- bgcolor="#F4F9FF" |५९ |PI |[[पिलीभीत जिल्हा|पिलीभीत]] |[[पिलीभीत]]|| २०,३७,२२५ || ३,४९९ || ५६७ |- bgcolor="#F4F9FF" |६० |PR |[[प्रतापगढ जिल्हा|प्रतापगढ]] |[[प्रतापगढ]]|| ३१,७३,७५२ || ३,७१७ || ८५४ |- bgcolor="#F4F9FF" |६१ |AH |[[प्रयागराज जिल्हा|प्रयागराज]] |[[प्रयागराज]]|| ५९,५९,७९८|| ५,४८१ || १,०८७ |- bgcolor="#F4F9FF" |६२ |RB |[[राय बरेली जिल्हा|राय बरेली]] |[[राय बरेली]]|| ३४,०४,००४ || ४,६०९ || ७३९ |- bgcolor="#F4F9FF" |६३ |RA |[[रामपुर जिल्हा|रामपुर]] |[[रामपुर]]|| २३,३५,३९८ || २,३६७ || ९८७ |- bgcolor="#F4F9FF" |६४ |SA |[[सहारनपुर जिल्हा|सहारनपुर]] |[[सहारनपुर]]|| ३४,६४,२२८ || ३,६८९ || ९३९ |- bgcolor="#F4F9FF" |६५ |SM |[[संभल जिल्हा|संभल]] |[[संभल]]|| २२,१७,०२०|| २४५३ || ८९० |- bgcolor="#F4F9FF" |६६ |SK |[[संत कबीर नगर जिल्हा|संत कबीर नगर]] |[[खलीलाबाद]]|| १७,१४,३०० || १,४४२|| १,०१४ |- bgcolor="#F4F9FF" |६७ |SJ |[[शाहजहानपुर जिल्हा|शाहजहानपुर]] |[[शाहजहानपुर]]|| ३०,०२,३७६ || ४,५७५ || ६७३ |- bgcolor="#F4F9FF" |६८ |SH |[[शामली जिल्हा|शामली]] |शामली|| १२,७४,८१५|| १,०६३ || १,२०० |- bgcolor="#F4F9FF" |६९ |SV |[[श्रावस्ती जिल्हा|श्रावस्ती]] |[[श्रावस्ती]]|| ११,१४,६१५ || १,९४८ || ५७२ |- bgcolor="#F4F9FF" |७० |SN |[[सिद्धार्थ नगर जिल्हा|सिद्धार्थ नगर]] |[[नवगढ]]|| २५,५३,५२६ || २,७५१ || ८८२ |- bgcolor="#F4F9FF" |७१ |SI |[[सीतापुर जिल्हा|सीतापुर]] |[[सीतापुर]]|| ४४,७४,४४६ || ५,७४३ || ७७९ |- bgcolor="#F4F9FF" |७२ |SO |[[सोनभद्र जिल्हा|सोनभद्र]] |[[रॉबर्ट्सगंज]]|| १८,६२,६१२ || ६,७८८ || २७४ |- bgcolor="#F4F9FF" |७३ |SU |[[सुलतानपुर जिल्हा|सुलतानपुर]] |[[सुलतानपुर]]|| ३७,९०,९२२ || ४,४३६ || ८५५ |- bgcolor="#F4F9FF" |७४ |UN |[[उन्नाव जिल्हा|उन्नाव]] |[[उन्नाव]]|| ३१,१०,५९५ || ४,५६१ || ६८२ |- bgcolor="#F4F9FF" |७५ |VA |[[वाराणसी जिल्हा|वाराणसी]] |[[वाराणसी]]|| ३६,८२,१९४ || १,५३५ || २,३९९ |- bgcolor="#F4F9FF" |} === उत्तराखंड === {{हेही बघा|उत्तराखंडमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] उत्तराखंड राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत १७ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AL |[[अलमोडा जिल्हा|अलमोडा]] |[[अलमोडा]]|| ६२१,९२७ || ३,०९० || १९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |BA |[[बागेश्वर जिल्हा|बागेश्वर]] |[[बागेश्वर]]|| २५९,८४० || २,३१० || ११६ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |CL |[[चामोली जिल्हा|चामोली]] |[[गोपेश्वर]]|| ३९१,११४ || ७,६९२ || ४९ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |CP |[[चंपावत जिल्हा|चंपावत]] |[[चंपावत]]|| २५९,३१५ || १,७८१ || १४७ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |DD |[[देहरादून जिल्हा|देहरादून]] |[[देहरादून]]|| १,६९८,५६० || ३,०८८ || ५५० |- bgcolor="#F4F9FF" |६ | |[[दिदीहाट जिल्हा|दिदीहाट]] |[[दिदीहाट]]|| १६३,१९६ || || |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |HA |[[हरिद्वार जिल्हा|हरिद्वार]] |[[हरिद्वार]]|| १,९२७,०२९ || २,३६० || ८१७ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ | |[[कोटद्वार जिल्हा|कोटद्वार]] |[[कोटद्वार]]|| ३,६५,८५० || १,४२६ || |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |NA |[[नैनिताल जिल्हा|नैनिताल]] |[[नैनिताल]]|| ९५५,१२८ || ३,८५३ || २२५ |- bgcolor="#F4F9FF" | १० |PG |[[पौडी गढवाल जिल्हा|पौडी गढवाल]] |[[पौडी]]|| ६८६,५२७ || ५,४३८ || १२९ |- bgcolor="#F4F9FF" | ११ |PI |[[पिथोरगढ जिल्हा|पिथोरगढ]] |[[पिथोरगढ]]|| ४८५,९९३ || ७,११० || ६९ |- bgcolor="#F4F9FF" | १२ | |[[राणीखेत जिल्हा|राणीखेत]] |[[राणीखेत]]|| ३२२,४०८ || १,३९७ || |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |RP |[[रुद्रप्रयाग जिल्हा|रुद्रप्रयाग]] |[[रुद्रप्रयाग]]|| २३६,८५७ || १,८९६ || ११९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |TG |[[तेहरी गढवाल जिल्हा|तेहरी गढवाल]] |[[नवी तेहरी]]|| ६१६,४०९ || ४,०८५ || १६९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |US |[[उधमसिंग नगर जिल्हा|उधमसिंग नगर]] |[[रूद्रपुर]]|| १,६४८,३६७ || २,९१२ || ६४८ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |UT |[[उत्तरकाशी जिल्हा|उत्तरकाशी]] |[[उत्तरकाशी]]|| ३२९,६८६ || ७,९५१ || ४१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ | |[[यमुनोत्री जिल्हा|यमुनोत्री]] |[[यमुनोत्री]]|| १३८,५५९|| २,८३९ || |} === पश्चिम बंगाल === {{हेही बघा|पश्चिम बंगालमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[सिक्कीम|सिक्किम]] राज्यात जानेवारी २०२२ पर्यंत २३ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AD |[[अलिपूरद्वार जिल्हा|अलिपूरद्वार]] |[[अलिपूरद्वार]]|| १,५०१,९८३ || ३,१३६ || ४७९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |BN |[[बांकुरा जिल्हा|बांकुरा]] |[[बांकुरा]]|| ३,५९६,२९२ || ६,८८२ || ५२३ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |BR |[[पश्चिम बर्धमान जिल्हा|पश्चिम बर्धमान]] |[[आसनसोल]]|| २,८८२,०३१|| १,६०३ || १,७९८ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |BR |पूर्व बर्धमान |वर्धमान|| ४,८३५,५३२ || ५,४३३ || ८९० |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |BI |[[बीरभूम जिल्हा|बीरभूम]] |[[सुरी, पश्चिम बंगाल|सुरी]]|| ३,५०२,३८७ || ४,५४५ || ७७१ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |KB |[[कूच बिहार जिल्हा|कूच बिहार]] |[[कूच बिहार]]|| २,८२२,७८० || ३,३८७ || ८३३ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |DD |[[दक्षिण दिनाजपुर जिल्हा|दक्षिण दिनाजपुर]] |[[बालुरघाट]]|| १,६७०,९३१ || २,१८३ || ७५३ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |DA |[[दार्जीलिंग जिल्हा|दार्जीलिंग]] |[[दार्जीलिंग]]|| १,५९५,१८१ || २,०९३ || ७६२ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |HG |[[हुगळी जिल्हा|हुगळी]] |[[हूगळी-चिन्सुराह|चिन्सुराह]]|| ५,५२०,३८९ || ३,१४९ || १,७५३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |HR |[[हावडा जिल्हा|हावडा]] |[[हावडा]]|| ४,८४१,६३८ || १,४६७ || ३,३०० |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |JA |[[जलपाइगुडी जिल्हा|जलपाइगुडी]] |[[जलपाइगुडी]]|| ३,८६९,६७५ || ६,२२७ || ६२१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१२ |JH |झारग्राम |झारग्राम|| १,१३६,५४८ || ३,०३८ || ३७४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१३ |KA |कालिम्पॉन्ग |कालिम्पॉन्ग|| २५१,६४२ || १,०५४ || २३९ |- bgcolor="#F4F9FF" |१४ |KO |[[कोलकाता जिल्हा|कोलकाता]] |[[कोलकाता]]|| ४,४८६,६७९ || २०६.०८ || २४,२५२ |- bgcolor="#F4F9FF" |१५ |MA |[[मालदा जिल्हा|मालदा]] |[[इंग्लिश बझार]]|| ३,९९७,९७० || ३,७३३ || १,०७१ |- bgcolor="#F4F9FF" |१६ |MSD |[[मुर्शिदाबाद जिल्हा|मुर्शिदाबाद]] |[[बहरामपूर|बहरामपुर]]|| ७,१०२,४३० || ५,३२४ || १,३३४ |- bgcolor="#F4F9FF" |१७ |NA |[[नदिया जिल्हा|नदिया]] |[[कृष्णनगर]]|| ५,१६८,४८८ || ३,९२७ || १,३१६ |- bgcolor="#F4F9FF" |१८ |PN |[[उत्तर २४ परगणा जिल्हा|उत्तर २४ परगणा]] |[[बारासात]]|| १०,०८२,८५२ || ४,०९४ || २,४६३ |- bgcolor="#F4F9FF" |१९ |PM |पश्चिम मेदिनीपूर |मिदनापूर|| ४,७७६,९०९ || ६,३०८ || ७५७ |- bgcolor="#F4F9FF" |२० |PR |पूर्वा मेदिनीपूर |तामलुक|| ५,०९५,८७५ || ४,७३६ || १,०७६ |- bgcolor="#F4F9FF" |२१ |PU |[[पुरुलिया जिल्हा|पुरुलिया]] |[[पुरुलिया]]|| २,९२७,९६५ || ६,२५९ || ४६८ |- bgcolor="#F4F9FF" |२२ |PS |[[दक्षिण २४ परगणा जिल्हा|दक्षिण २४ परगणा]] |[[अलिपोर]]|| ८,१६१,९६१ || ९,९६० || ८१९ |- bgcolor="#F4F9FF" |२३ |UD |[[उत्तर दिनाजपुर जिल्हा|उत्तर दिनाजपुर]] |[[रायगंज]]|| ३,०००,८४९ || ३,१८० || ९५६ |- bgcolor="#F4F9FF" |} == केंद्रशासित प्रदेश == === अंदमान आणि निकोबार === {{हेही बघा|अंदमान आणि निकोबारमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[अंदमान आणि निकोबार]] मध्ये जानेवारी २०२२ पर्यंत ३ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |NI |[[निकोबार जिल्हा|निकोबार]] |[[कार निकोबार]] |३६,८४२ |१,८४१ |२० |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |NA |[[उत्तर आणि मध्य अंदमान जिल्हा|उत्तर आणि मध्य अंदमान]] |[[मायाबंदर]] |१,०५,५९७ |३,७३६ |२८ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |SA |[[दक्षिण अंदमान जिल्हा|दक्षिण अंदमान]] |[[पोर्ट ब्लेर]] |२,३८,१४२ |२,६७२ |८९ |} === दादरा व नगर हवेली आणि दमण व दीव === {{हेही बघा|बिहारमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] दादरा व नगर हवेली आणि दमण व दीव मध्ये जानेवारी २०२२ पर्यंत ३ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |DA |दमण |दमण|| {{right}} {{formatnum:191173}}{{sfn|''Daman''|2011|p=47}} || {{formatnum:72}}{{sfn|''Daman''|2011|p=20}} || {{formatnum:2651}} |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |DI |दीव |दीव|| {{right}} {{formatnum:52074}}{{sfn|''Diu''|2011|p=45}} || {{formatnum:39}}{{sfn|''Diu''|2011|p=20}} || {{formatnum:2058}} |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |DN |दादरा आणि नगर हवेली |[[सिल्वासा]]|| {{right}} {{formatnum:343709}} || {{formatnum:491}} || {{formatnum:700}} |} === जम्मू आणि काश्मीर === {{हेही बघा|जम्मू आणि काश्मीरमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[जम्मू आणि काश्मीर (केंद्रशासित प्रदेश)|जम्मू आणि काश्मीर]] मध्ये जानेवारी २०२२ पर्यंत २० जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |AN |[[अनंतनाग जिल्हा]] |[[अनंतनाग]]|| १०,७०,१४४ || २८५३ || ३७५ |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |BD |[[बडगाम जिल्हा]] |[[बडगाम]]|| ७,३५,७५३ || १४०६ || ५३७ |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |BPR |[[बांडीपोर जिल्हा]] |[[बांडीपोर]]|| ३,८५,०९९ || ३,०१०|| १२८ |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |BR |[[बारामुल्ला जिल्हा]] |[[बारामुल्ला]]|| १०,१५,५०३ || ३३२९ || ३०५ |- bgcolor="#F4F9FF" |५ |DO |[[डोडा जिल्हा]] |[[डोडा]]|| ४,०९,५७६ || २,६२५ || ७९ |- bgcolor="#F4F9FF" |६ |GB |[[गांदरबल जिल्हा]] |[[गांदरबल]]|| २,९७,००३ || १९७९|| १,१५१ |- bgcolor="#F4F9FF" |७ |JA |[[जम्मू जिल्हा]] |[[जम्मू]]|| १५,२६,४०६|| ३,०९७|| ५९६ |- bgcolor="#F4F9FF" |८ |KT |[[कथुआ जिल्हा]] |[[कथुआ]]|| ६,१५,७११ || २,६५१|| २३२ |- bgcolor="#F4F9FF" |९ |KW |[[किश्तवार जिल्हा]] |[[किश्तवार]]|| २,३०,६९६ || ७,७३७|| ३० |- bgcolor="#F4F9FF" |१० |KG |[[कुलगाम जिल्हा]] |[[कुलगाम]]|| ४,२२,७८६ || ४५७|| ९२५ |- bgcolor="#F4F9FF" |११ |KU |[[कुपवाडा जिल्हा]] |[[कुपवाडा]]|| ८,७५,५६४|| २,३७९|| ३६८ |- bgcolor="#F4F9FF" | १२ |PO |[[पूंच जिल्हा]] |[[पूंच]]|| ४,७६,८२० || १,६७४|| २८५ |- bgcolor="#F4F9FF" | १३ |PU |[[पुलवामा जिल्हा]] |[[पुलवामा]]|| ५,७०,०६० || १,३९८|| ५९८ |- bgcolor="#F4F9FF" | १४ |RA |[[राजौरी जिल्हा]] |[[राजौरी]]|| ६,१९,२६६ || २,६३०|| २३५ |- bgcolor="#F4F9FF" | १५ |RB |[[रामबन जिल्हा]] |[[रामबन (जम्मू आणि काश्मीर|रामबन]]|| २,८३,३१३ || १,३३० || २१३ |- bgcolor="#F4F9FF" | १६ |RS |[[रियासी जिल्हा]] |[[रियासी]]|| ३,१४,७१४ || १७१० || १८४ |- bgcolor="#F4F9FF" | १७ |SB |[[संबा जिल्हा]] |[[संबा (जम्मू आणि काश्मीर)|संबा]]|| ३,१८,६११|| ९१३ || ३१८ |- bgcolor="#F4F9FF" | १८ |SH |[[शुपियन जिल्हा]] |[[शुपियन]]|| २,६५,९६० || ३१२ || ८५२ |- bgcolor="#F4F9FF" | १९ |SR |[[श्रीनगर जिल्हा]] |[[श्रीनगर]]|| १२,६९,७५१ || २,२२८|| ७०३ |- bgcolor="#F4F9FF" | २० |UD |[[उधमपूर जिल्हा]] |[[उधमपूर]]|| ५,५५,३५७ || ४,५५०|| २११ |- |} === लडाख === {{हेही बघा|लडाख मधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[लडाख]] मध्ये जानेवारी २०२२ पर्यंत २ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |KR |[[कारगिल जिल्हा|कारगिल]] |[[कारगील|कारगिल]]||१,४३,३८८ || १४,०३६|| १० |- |२ |LE |[[लेह जिल्हा|लेह]] |[[लेह]]|| १,३३,४८७ || ४५,११०|| ३ |} === लक्षद्वीप === [[भारत|भारताच्या]] [[लक्षद्वीप]] मध्ये जानेवारी २०२२ पर्यंत १ जिल्हा आहे. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |LD |[[लक्षद्वीप]] |[[कवरत्ती]]||६४,४७३ || ३०|| २१४९ |} === दिल्ली === {{हेही बघा|दिल्लीमधील जिल्हे}} दिल्ली मध्ये जानेवारी २०२२ पर्यंत ११ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |CD |[[मध्य दिल्ली]] |[[दर्यागंज]]|| {{formatnum:582320}} || २५ || {{formatnum:27730}} |- |२ |ED |[[पूर्व दिल्ली]] |शास्त्री नगर|| {{formatnum:1709346}} || ४४० || {{formatnum:27132}} |- |३ |ND |[[नवी दिल्ली]] |जामनगर हाऊस|| {{formatnum:142004}} || २२ || {{formatnum:4057}} |- |४ |NO |[[उत्तर दिल्ली]] |[[अलिपूर, दिल्ली|अलिपूर]]|| {{formatnum:887978}} || ५९ || {{formatnum:14557}} |- |५ |NE |[[उत्तर पूर्व दिल्ली]] |नंद नगरी|| {{formatnum:2241624}} || ५२ || {{formatnum:36155}} |- |६ |NW |[[उत्तर पश्चिम दिल्ली]] |[[कंझावाला]]|| {{formatnum:3656539}}|| १३० || {{formatnum:8254}} |- |७ |{{dash}} |[[शाहदरा]] |नंद नगरी |{{dash}}|| ५९.७५ |{{dash}} |- |८ |SD |[[दक्षिण दिल्ली]] |[[साकेत, दिल्ली|साकेत]]|| {{formatnum:2731929}} || २५० || {{formatnum:11060}} |- |९ |{{dash}} |[[दक्षिण पूर्व दिल्ली]] |[[लाजपत नगर]]<ref>{{cite web|url=https://dmsoutheast.delhi.gov.in/contact-us/|title=Office of DM, South-East Delhi|work=Govenment of Delhi|access-date=}}</ref>|| {{formatnum:1500636}} || १०२ || {{formatnum:15000}} |- |१० |SW |[[दक्षिण पश्चिम दिल्ली]] |[[कपास हेरा]]|| {{formatnum:2292958}} || ३९५ || {{formatnum:5446}} |- |११ |WD |[[पश्चिम दिल्ली]] |शिवाजी प्लेस|| {{formatnum:2543243}} || ११२ || {{formatnum:19563}} |- |} === पुडुचेरी === {{हेही बघा|पुडुचेरीमधील जिल्हे}} [[भारत|भारताच्या]] [[पुदुच्चेरी|पुडुचेरी]] मध्ये जानेवारी २०२२ पर्यंत ४ जिल्हे आहेत. त्यांवर एक दृष्टिक्षेप. {| class="sortable" border="0" cellpadding="1" cellspacing="1" width="98%" style="border:1px solid black" |- bgcolor="#f8dc17" !अनुक्रमांक ! width="10%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | मुख्यालय ! width="20%" | लोकसंख्या (२०११ची जनगणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (किमी^२) ! width="20%" | घनता (प्रती किमी^२) |- bgcolor="#F4F9FF" |१ |KA |[[करैकल जिल्हा|करैकल]] |[[करैकल]]|| {{formatnum:200222}}{{sfn|''Karaikal''|2011|p= 65}} || {{formatnum:157}}{{sfn|''Karaikal''|2011|p= 26}} || {{formatnum:1275}}{{sfn|''Karaikal''|2011|p= 66}} |- bgcolor="#F4F9FF" |२ |MA |[[माहे जिल्हा|माहे]] |[[माहे]]|| {{formatnum:41816}}{{sfn|''Mahe''|2011|p= 52}} || {{formatnum:9}}{{sfn|''Mahe''|2011|p= 23}} || {{formatnum:4646}}{{sfn|''Mahe''|2011|p= 52}} |- bgcolor="#F4F9FF" |३ |PO |[[पुडुचेरी जिल्हा|पुडुचेरी]] |[[पुडुचेरी]]|| {{formatnum:950289}}{{sfn|''Puducherry''|2011|p= 70}} || {{formatnum:293}}{{sfn|''Puducherry''|2011|p= 29}} || {{formatnum:3232}}{{sfn|''Puducherry''|2011|p= 71}} |- bgcolor="#F4F9FF" |४ |YA |[[यानम जिल्हा|यानम]] |[[यानम]]|| {{formatnum:55626}}{{sfn|''Yanam''|2011|p= 54}} || {{formatnum:30}}{{sfn|''Yanam''|2011|p= 22}} || {{formatnum:1854}}{{sfn|''Yanam''|2011|p= 54}} |} {{भारतामधील जिल्हे}}{{संदर्भनोंदी}} [[वर्ग:याद्या]] [[ca:Districtes de l'Índia]] [[de:Distrikt (Indien)]] [[en:Districts of India]] [[fr:Divisions administratives de l'Inde#Divisions et districts]] [[hi:भारत के जिले]] [[pt:Distritos da Índia]] [[rmy:Distrikturya la Indiyake]] [[वर्ग:जिल्हा]] gae5xomdqr9hl8ful49c1dcms5wrrmp 0 139839 2143507 2142969 2022-08-06T12:40:31Z Darshan khambalkar 147130 wikitext text/x-wiki {{विकिकरण}} हटकर हा शब्द हट्टीकारा या कन्नड शब्दावरून आला आहे. कानडी-मराठी शब्दकोशामधे हट्टी म्हणजे गाई-बैल असा अर्थ दिलेला अढळतो. हट्टीकारा म्हणजे गाईबैलांचा मालक. हटकर हे पशुपालक असले तरी चालुक्य, होयसळ राजघराण्यांचे सेनापती सैनिक हे हटकर असल्याचे उल्लेख कन्नड शिलालेखांमधे सापडतात. महाराष्ट्रात असलेले हटकर ही एक लढाऊ जमात आहे. परंपरेने लढाई करणे हा त्यांचा प्रमुख व्यवसाय होता. यातूनच त्यांच्यात अनेक मोठी सरदार घराणी उदयाला आल्याचे दिसते. यांत सरदार धायगुडे, राजेपांढरे, बळंवतराव किताब असलेले देवकाते, राजे सरगर, मासाळ, हंडे इ. घराणी सापडतात यांत नेमाजी शिंदे या हटकर मराठी वीराने सर्वप्रथम नर्मदा नदी ओलांडली; त्याच काळात दामाजी थोरात हे एक पराक्रमी सरदार होते. हटकरांना हट्टीकारा, बाराहट्टी, बरहट्टी, झेंडे, बंडगर, बंडे, बर्गी धनगर, बारगीर या ना्वांनीसुद्धा ओळखले जाते. आज हटकर जमातींमधील काही आडनावे- धरणे ,कारंडे, कोकरे,कोळगिर, कोळेकर, गडदे, गावडे, गोरड, होडगिर धुळगंडे,भोरगिर,नरवटे,कर्ले, जानकर, थोरात, धायगुडे, देवकर, देशमुख, घुगरे, देवकाते, नरुटे ,पडळकर, पाटील, पांढरे, पुणेकर, पोले, भिसे, मसरक, माने, मार्कंड, मार्कडे, मासाळ, मेमाणे, मोरे, लवटे, लोखंडे, मस्के, वडकुते, वलेकर, वाघमारे, वाघमोडे, शिंगाडे, शिंदे, सरोदे, सरगर, सलगर, सापनर, सुरनर,राऊतराय,सूळ, सोलणकर किंवा सोनवलकर, हंडे, हराळ, हस्के, हाके, होडबे, हापगुंडे वगैरे आहेत.. तसेच काही हटकरांना '''<u>पाटील</u>''', राव, नाईक, <u>'''देशमुख'''</u>, राजे या उपाध्या आहेत. Captain Fitzgerald यांच्या मते उत्तर हिंदुस्थानातून १३ व्या आणि १४ व्या शतकात महाराष्ट्रात बारा कुळींचे लोक एकत्र आले आणि त्यांनी एक बारा-हट्टी गाव तयार केले. त्याला बाराहट्टीचा देश म्हणू लागले. सध्या या भागाला हिंगोली आणि आजूबाजूचा परिसर म्हणून ओळखले जाते, आणि यावरूनच पुढे हटकर असे नाव पडले. "१४ व्या शतकात जेव्हा निजाम दख्खनचा सुभेदार म्हणून आला होता त्याच काळात हटकरसुद्धा आले होते असे ते म्हणतात" सर्व हटकर हे मेंढीपालन करतात, ते जेव्हा कधी मोहिमेवर जातात तेव्हा हातात एक भाला आणि सात हात लांब [[घोंगडी]] घेऊनच निघतात.त्यामुळे त्यांना बर्गी धनगर आणि बारगीरसुद्धा म्हटले जाते. हटकरांचा स्वभाव हा हट्टी आणि भांडखोर आहे. अकबराने 'ऐन-ए-अकबरी' नामक ग्रंथात हटकरांचा उल्लेख केला आहे, तो असा - "हटकर हे स्वाभिमानी आहेत, ही राजपुतांची पराक्रमी आणि घमंडी प्रकारची जात आहे. त्यांनी बाशीम (सध्याचे वाशीम) येथे सशस्त्र सेना तयार केली आहे त्यांच्याकडे १००० घोडदळ आणि ५००० पायदळ सैन्य आहे. त्यांनी आजूबाजूचे राज्य आणि किल्ले कबजात ठेवले आहेत. त्यांना धनगरपण म्हणतात पण ते राजपूत आहेत आणि हे खरे आहे. हटकर जमात मुळातच लढवय्ये होती. ब्रिटिश काळात इसवी सन १८००-१८२० या काळात जमातीने नांदेड, परभणी व पैनगंगेच्या प्रदेशात धुमाकूळ घातला. हंसाजी नाईक हाटकर हा त्यांचा नेता होता व वाशिम चा शुर सरदार गणेश पोले हा त्यांचा सेनापती होता. त्यांनी नांदेड व वऱ्हाड मधील अनेक प्रमुख ठाणी आपल्या ताब्यात घेतली. त्यांची नूव्हा हे प्रमुख ठाणे होते. या ठाण्याला इंग्रजांनी ८ जानेवारी १८१९ रोजी वेढा घातला. तेव्हा किल्ल्यात एक महिना संघर्ष चालू होता. हांसाजी नाईक यांनी एक महिना ब्रिटिांविरुद्ध झुंज दिली. निजामाच्या राज्यात यांचा दरारा होता. आणि ब्रिटिशांच्या काळात त्यांना सतत युद्धाला उभे राहणारे आणि बंड करण्यात कुख्यात आहेत, असेच समजले जाते. हटकरांमध्ये युद्धात छातीवर वार घेणे आणि शहीद होणे ही अभिमानाची गोष्ट समजली जाते. हटकरांमध्ये मिश्या कधी कापत नाहीत. मिश्या ठेवणाऱ्यांना मान दिला जातो. हटकर पुरुष हे शारीरिक दृष्ट्या धष्टपुष्ट, स्वतंत्र राहणारे, आणि स्वाभिमानी असतात. हटकरांना भटके असेही म्हटले जाते. महाराष्ट्रात आल्यावर यांचा मुख्य व्यवसाय मेंढपाळ हा आहे. पण मूळचेच शूर असल्यामुळे यातील काही सैन्यात भरती झाले आणि काहींनी गावातील प्रशासनात सहभाग घेतला. हटकरांचा ध्वज : हटकरांचा स्वतःचा वेगळा ध्वज असतो, निजामाच्या काळात हटकरांची संख्या अधिक होती. त्यांच्या लष्करी पेशाला शोभेल असा झेंडा त्यांच्याकडे असे, झेंड्याचा वरील भाग हा पिवळा असून खालच्या बाजूला तो लालसर रंगाचा असे. समाजातील कुठल्याही सामाजिक कार्यात, किंवा युद्धाच्या वेळी हटकर स्वतःचा झेंडा घेऊनच निघतात. इतिहासात अशाच प्रकारचे झेंडे दोन साम्राज्यांचे आहेत. एक म्हणजे दक्षिणेतील विजयनगरच्या साम्राज्यातील वडियार घराण्याचे म्हैसूरचे राज्य. त्यांचा झेंडा तंतोतंत असाच आहे. आणि दुसरे म्हणजे राजस्थान आणि पंजाब मधील भाटी राजपुतांच्या राज्याचे झेंडे. हे झेंडे रंगाने मिळते जुळते आहेत.महाराष्ट्रात धनगर समाजाचे दोन मुख्य प्रवाह आहेत असे सांगितले जाते त्यापैकी एक म्हणजेच हटकर होय. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळातील हटकर (मेंढपाळ) सरदारांची नावे- १. निम्बाजी पाटोळा २. हिरोजी शेळके ३. दादाजी काकडे ४. बळवंतराव देवकाते ५. व्यंकोजी खांडेकर ६. अंगदोजी पांढरे ७. धनाजी शिंगाडा ८. भावाणराव देवकाते ९. बनाजी बिर्जे १०. येसजी थोरात ११. संभाजी पांढरे १२. गोदाजी पांढरे १३. इन्द्राजी गोरड १४. नाईकजी पांढरे छत्रपती शिवाजी महाराजानंतर मराठे आणि औरंगजेब यांच्यात ज्या लढाया झाल्या त्यामधून प्रसिद्ध झालेली हटकर (मेंढपाळ) घराणी- १,देवकाते २.बंडगर ३.शेंडगे ४.कोळेकर ५. कोकरे ६.गोफणे ७. वाघमोडे ७. काळे ८. धायगुडे ९. शिंदे १०. मासाळ ११. हजारे १२.मदने १३. खरात १४. शेळके १५. सलगर १६. पुणेकर १७. पाटोळे १८. खताळ १९. माने २०. फणसे २१. टकले २२. बारगळ २३. शिंगाडे २४. डांगे २५. काकडे २६. गाढवे २७. महानवर २८. बरगे २९. हाके ३०. रूपनवर ३१. गलांडे ३२. भानुसे ३३. सोलणकर किंवा सोनवलकर ३४. बने ३५. आगलावे ३६. वाघे ३७. वाघमारे ३८. पांढरे ref>परभणी दर्शनिका</ref> <ref>Ain-e-Akbari</ref><ref>Washim District Wikipedia</ref><ref>People Of India :Maharashtra-Volume 2</ref><ref>The Castes and tribes of H.E.H. the Nizam’s Dominions – Volume 1</ref> <ref>vijaydhankate.blogspot.in/2010/12</ref><ref>The Indian Encyclopaedia: Biographical, Historical, Religious -Volume</ref> {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:महाराष्ट्रामधील जाती]] 1p0e4nq5wb1ia8tl5cgnbecvoehmrf4 2143509 2143507 2022-08-06T12:52:52Z Darshan khambalkar 147130 wikitext text/x-wiki {{विकिकरण}} हटकर हा शब्द हट्टीकारा या कन्नड शब्दावरून आला आहे. कानडी-मराठी शब्दकोशामधे हट्टी म्हणजे गाई-बैल असा अर्थ दिलेला अढळतो. हट्टीकारा म्हणजे गाईबैलांचा मालक. हटकर हे पशुपालक असले तरी चालुक्य, होयसळ राजघराण्यांचे सेनापती सैनिक हे हटकर असल्याचे उल्लेख कन्नड शिलालेखांमधे सापडतात. महाराष्ट्रात असलेले हटकर ही एक लढाऊ जमात आहे. परंपरेने लढाई करणे हा त्यांचा प्रमुख व्यवसाय होता. यातूनच त्यांच्यात अनेक मोठी सरदार घराणी उदयाला आल्याचे दिसते. यांत सरदार धायगुडे, राजेपांढरे, बळंवतराव किताब असलेले देवकाते, राजे सरगर, मासाळ, हंडे इ. घराणी सापडतात यांत नेमाजी शिंदे या हटकर मराठी वीराने सर्वप्रथम नर्मदा नदी ओलांडली; त्याच काळात दामाजी थोरात हे एक पराक्रमी सरदार होते. हटकरांना हट्टीकारा, बाराहट्टी, बरहट्टी, झेंडे, बंडगर, बंडे, बर्गी धनगर, बारगीर या ना्वांनीसुद्धा ओळखले जाते. आज हटकर जमातींमधील काही आडनावे- धरणे ,कारंडे, कोकरे,कोळगिर, कोळेकर, गडदे, गावडे, गोरड, होडगिर धुळगंडे,भोरगिर,नरवटे,कर्ले, जानकर, थोरात, धायगुडे, देवकर, देशमुख, घुगरे, देवकाते, नरुटे ,पडळकर, पाटील, पांढरे, पुणेकर, पोले, भिसे, मसरक, माने, मार्कंड, मार्कडे, मासाळ, मेमाणे, मोरे, लवटे, लोखंडे, मस्के, वडकुते, वलेकर, वाघमारे, वाघमोडे, शिंगाडे, शिंदे, सरोदे, सरगर, सलगर, सापनर, सुरनर,राऊतराय,सूळ, सोलणकर किंवा सोनवलकर, हंडे, हराळ, हस्के, हाके, होडबे, हापगुंडे वगैरे आहेत.. तसेच काही हटकरांना '''<u>पाटील</u>''', राव, नाईक, <u>'''देशमुख'''</u>, राजे या उपाध्या आहेत. Captain Fitzgerald यांच्या मते उत्तर हिंदुस्थानातून १३ व्या आणि १४ व्या शतकात महाराष्ट्रात बारा कुळींचे लोक एकत्र आले आणि त्यांनी एक बारा-हट्टी गाव तयार केले. त्याला बाराहट्टीचा देश म्हणू लागले. सध्या या भागाला हिंगोली आणि आजूबाजूचा परिसर म्हणून ओळखले जाते, आणि यावरूनच पुढे हटकर असे नाव पडले. "१४ व्या शतकात जेव्हा निजाम दख्खनचा सुभेदार म्हणून आला होता त्याच काळात हटकरसुद्धा आले होते असे ते म्हणतात" सर्व हटकर हे मेंढीपालन करतात, ते जेव्हा कधी मोहिमेवर जातात तेव्हा हातात एक भाला आणि सात हात लांब [[घोंगडी]] घेऊनच निघतात.त्यामुळे त्यांना बर्गी धनगर आणि बारगीरसुद्धा म्हटले जाते. हटकरांचा स्वभाव हा हट्टी आणि भांडखोर आहे. अकबराने 'ऐन-ए-अकबरी' नामक ग्रंथात हटकरांचा उल्लेख केला आहे, तो असा - "हटकर हे स्वाभिमानी आहेत, ही राजपुतांची पराक्रमी आणि घमंडी प्रकारची जात आहे. त्यांनी बाशीम (सध्याचे वाशीम) येथे सशस्त्र सेना तयार केली आहे त्यांच्याकडे १००० घोडदळ आणि ५००० पायदळ सैन्य आहे. त्यांनी आजूबाजूचे राज्य आणि किल्ले कबजात ठेवले आहेत. त्यांना धनगरपण म्हणतात पण ते राजपूत आहेत आणि हे खरे आहे. हटकर जमात मुळातच लढवय्ये होती. ब्रिटिश काळात इसवी सन १८००-१८२० या काळात जमातीने नांदेड, परभणी व पैनगंगेच्या प्रदेशात धुमाकूळ घातला. हंसाजी नाईक हाटकर हा त्यांचा नेता होता व वाशिम चा शुर सरदार गणेश पोले हा त्यांचा सेनापती होता. त्यांनी नांदेड व वऱ्हाड मधील अनेक प्रमुख ठाणी आपल्या ताब्यात घेतली. त्यांची नूव्हा हे प्रमुख ठाणे होते. या ठाण्याला इंग्रजांनी ८ जानेवारी १८१९ रोजी वेढा घातला. तेव्हा किल्ल्यात एक महिना संघर्ष चालू होता. हांसाजी नाईक यांनी एक महिना ब्रिटिांविरुद्ध झुंज दिली. निजामाच्या राज्यात यांचा दरारा होता. आणि ब्रिटिशांच्या काळात त्यांना सतत युद्धाला उभे राहणारे आणि बंड करण्यात कुख्यात आहेत, असेच समजले जाते. हटकरांमध्ये युद्धात छातीवर वार घेणे आणि शहीद होणे ही अभिमानाची गोष्ट समजली जाते. हटकरांमध्ये मिश्या कधी कापत नाहीत. मिश्या ठेवणाऱ्यांना मान दिला जातो. हटकर पुरुष हे शारीरिक दृष्ट्या धष्टपुष्ट, स्वतंत्र राहणारे, आणि स्वाभिमानी असतात. हटकरांना भटके असेही म्हटले जाते. महाराष्ट्रात आल्यावर यांचा मुख्य व्यवसाय मेंढपाळ हा आहे. पण मूळचेच शूर असल्यामुळे यातील काही सैन्यात भरती झाले आणि काहींनी गावातील प्रशासनात सहभाग घेतला. हटकरांचा ध्वज : हटकरांचा स्वतःचा वेगळा ध्वज असतो, निजामाच्या काळात हटकरांची संख्या अधिक होती. त्यांच्या लष्करी पेशाला शोभेल असा झेंडा त्यांच्याकडे असे, झेंड्याचा वरील भाग हा पिवळा असून खालच्या बाजूला तो लालसर रंगाचा असे. समाजातील कुठल्याही सामाजिक कार्यात, किंवा युद्धाच्या वेळी हटकर स्वतःचा झेंडा घेऊनच निघतात. इतिहासात अशाच प्रकारचे झेंडे दोन साम्राज्यांचे आहेत. एक म्हणजे दक्षिणेतील विजयनगरच्या साम्राज्यातील वडियार घराण्याचे म्हैसूरचे राज्य. त्यांचा झेंडा तंतोतंत असाच आहे. आणि दुसरे म्हणजे राजस्थान आणि पंजाब मधील भाटी राजपुतांच्या राज्याचे झेंडे. हे झेंडे रंगाने मिळते जुळते आहेत.महाराष्ट्रात धनगर समाजाचे दोन मुख्य प्रवाह आहेत असे सांगितले जाते त्यापैकी एक म्हणजेच हटकर होय. आज हाटकर समाज शैक्षणिक व सामाजिक दृष्ट्या पुढारलेला असून विविध राजकीय व प्रशासकीय व्यक्ती समाजाने दिलेले आहेत. हाटकर समाजा मध्ये उच्च साक्षरता दर असून आर्थिक दृष्ट्या हा गट सधन आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळातील हटकर (मेंढपाळ) सरदारांची नावे- १. निम्बाजी पाटोळा २. हिरोजी शेळके ३. दादाजी काकडे ४. बळवंतराव देवकाते ५. व्यंकोजी खांडेकर ६. अंगदोजी पांढरे ७. धनाजी शिंगाडा ८. भावाणराव देवकाते ९. बनाजी बिर्जे १०. येसजी थोरात ११. संभाजी पांढरे १२. गोदाजी पांढरे १३. इन्द्राजी गोरड १४. नाईकजी पांढरे छत्रपती शिवाजी महाराजानंतर मराठे आणि औरंगजेब यांच्यात ज्या लढाया झाल्या त्यामधून प्रसिद्ध झालेली हटकर (मेंढपाळ) घराणी- १,देवकाते २.बंडगर ३.शेंडगे ४.कोळेकर ५. कोकरे ६.गोफणे ७. वाघमोडे ७. काळे ८. धायगुडे ९. शिंदे १०. मासाळ ११. हजारे १२.मदने १३. खरात १४. शेळके १५. सलगर १६. पुणेकर १७. पाटोळे १८. खताळ १९. माने २०. फणसे २१. टकले २२. बारगळ २३. शिंगाडे २४. डांगे २५. काकडे २६. गाढवे २७. महानवर २८. बरगे २९. हाके ३०. रूपनवर ३१. गलांडे ३२. भानुसे ३३. सोलणकर किंवा सोनवलकर ३४. बने ३५. आगलावे ३६. वाघे ३७. वाघमारे ३८. पांढरे ref>परभणी दर्शनिका<nowiki></ref></nowiki> <ref>Ain-e-Akbari</ref><ref>Washim District Wikipedia</ref><ref>People Of India :Maharashtra-Volume 2</ref><ref>The Castes and tribes of H.E.H. the Nizam’s Dominions – Volume 1</ref> <ref>vijaydhankate.blogspot.in/2010/12</ref><ref>The Indian Encyclopaedia: Biographical, Historical, Religious -Volume</ref> {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:महाराष्ट्रामधील जाती]] di9zyq65t5hrk3uriwtmn7m9q0v0nsn 2143510 2143509 2022-08-06T12:56:24Z Darshan khambalkar 147130 wikitext text/x-wiki {{विकिकरण}} हटकर हा शब्द हट्टीकारा या कन्नड शब्दावरून आला आहे. कानडी-मराठी शब्दकोशामधे हट्टी म्हणजे गाई-बैल असा अर्थ दिलेला अढळतो. हट्टीकारा म्हणजे गाईबैलांचा मालक. हटकर हे पशुपालक असले तरी चालुक्य, होयसळ राजघराण्यांचे सेनापती सैनिक हे हटकर असल्याचे उल्लेख कन्नड शिलालेखांमधे सापडतात. महाराष्ट्रात असलेले हटकर ही एक लढाऊ जमात आहे. परंपरेने लढाई करणे हा त्यांचा प्रमुख व्यवसाय होता. यातूनच त्यांच्यात अनेक मोठी सरदार घराणी उदयाला आल्याचे दिसते. यांत सरदार धायगुडे, राजेपांढरे, बळंवतराव किताब असलेले देवकाते, राजे सरगर, मासाळ, हंडे इ. घराणी सापडतात यांत नेमाजी शिंदे या हटकर मराठी वीराने सर्वप्रथम नर्मदा नदी ओलांडली; त्याच काळात दामाजी थोरात हे एक पराक्रमी सरदार होते. हटकरांना हट्टीकारा, बाराहट्टी, बरहट्टी, झेंडे, बंडगर, बंडे, बर्गी धनगर, बारगीर या ना्वांनीसुद्धा ओळखले जाते. आज हटकर जमातींमधील काही आडनावे- धरणे ,कारंडे, कोकरे,कोळगिर, कोळेकर, गडदे, गावडे, गोरड, होडगिर धुळगंडे,भोरगिर,नरवटे,कर्ले, जानकर, थोरात, धायगुडे, देवकर, देशमुख, घुगरे, देवकाते, नरुटे ,पडळकर, पाटील, पांढरे, पुणेकर, पोले, भिसे, मसरक, माने, मार्कंड, मार्कडे, मासाळ, मेमाणे, मोरे, लवटे, लोखंडे, मस्के, वडकुते, वलेकर, वाघमारे, वाघमोडे, शिंगाडे, शिंदे, सरोदे, सरगर, सलगर, सापनर, सुरनर,राऊतराय,सूळ, सोलणकर किंवा सोनवलकर, हंडे, हराळ, हस्के, हाके, होडबे, हापगुंडे वगैरे आहेत.. तसेच काही हटकरांना '''<u>पाटील</u>''', राव, नाईक, <u>'''देशमुख'''</u>, राजे या उपाध्या आहेत. Captain Fitzgerald यांच्या मते उत्तर हिंदुस्थानातून १३ व्या आणि १४ व्या शतकात महाराष्ट्रात बारा कुळींचे लोक एकत्र आले आणि त्यांनी एक बारा-हट्टी गाव तयार केले. त्याला बाराहट्टीचा देश म्हणू लागले. सध्या या भागाला हिंगोली आणि आजूबाजूचा परिसर म्हणून ओळखले जाते, आणि यावरूनच पुढे हटकर असे नाव पडले. "१४ व्या शतकात जेव्हा निजाम दख्खनचा सुभेदार म्हणून आला होता त्याच काळात हटकरसुद्धा आले होते असे ते म्हणतात" सर्व हटकर जेव्हा कधी मोहिमेवर जातात तेव्हा हातात एक भाला आणि तलवार घेऊनच निघतात.त्यामुळे त्यांना बर्गी धनगर आणि बारगीरसुद्धा म्हटले जाते. हटकरांचा स्वभाव हा हट्टी आणि भांडखोर आहे. अकबराने 'ऐन-ए-अकबरी' नामक ग्रंथात हटकरांचा उल्लेख केला आहे, तो असा - "हटकर हे स्वाभिमानी आहेत, ही राजपुतांची पराक्रमी आणि घमंडी प्रकारची जात आहे. त्यांनी बाशीम (सध्याचे वाशीम) येथे सशस्त्र सेना तयार केली आहे त्यांच्याकडे १००० घोडदळ आणि ५००० पायदळ सैन्य आहे. त्यांनी आजूबाजूचे राज्य आणि किल्ले कबजात ठेवले आहेत. त्यांना धनगरपण म्हणतात पण ते राजपूत आहेत आणि हे खरे आहे. हटकर जमात मुळातच लढवय्ये होती. ब्रिटिश काळात इसवी सन १८००-१८२० या काळात जमातीने नांदेड, परभणी व पैनगंगेच्या प्रदेशात धुमाकूळ घातला. हंसाजी नाईक हाटकर हा त्यांचा नेता होता व वाशिम चा शुर सरदार गणेश पोले हा त्यांचा सेनापती होता. त्यांनी नांदेड व वऱ्हाड मधील अनेक प्रमुख ठाणी आपल्या ताब्यात घेतली. त्यांची नूव्हा हे प्रमुख ठाणे होते. या ठाण्याला इंग्रजांनी ८ जानेवारी १८१९ रोजी वेढा घातला. तेव्हा किल्ल्यात एक महिना संघर्ष चालू होता. हांसाजी नाईक यांनी एक महिना ब्रिटिांविरुद्ध झुंज दिली. निजामाच्या राज्यात यांचा दरारा होता. आणि ब्रिटिशांच्या काळात त्यांना सतत युद्धाला उभे राहणारे आणि बंड करण्यात कुख्यात आहेत, असेच समजले जाते. हटकरांमध्ये युद्धात छातीवर वार घेणे आणि शहीद होणे ही अभिमानाची गोष्ट समजली जाते. हटकरांमध्ये मिश्या कधी कापत नाहीत. मिश्या ठेवणाऱ्यांना मान दिला जातो. हटकर पुरुष हे शारीरिक दृष्ट्या धष्टपुष्ट, स्वतंत्र राहणारे, आणि स्वाभिमानी असतात. हटकरांना भटके असेही म्हटले जाते. महाराष्ट्रात आल्यावर यांचा मुख्य व्यवसाय मेंढपाळ हा आहे. पण मूळचेच शूर असल्यामुळे यातील काही सैन्यात भरती झाले आणि काहींनी गावातील प्रशासनात सहभाग घेतला. हटकरांचा ध्वज : हटकरांचा स्वतःचा वेगळा ध्वज असतो, निजामाच्या काळात हटकरांची संख्या अधिक होती. त्यांच्या लष्करी पेशाला शोभेल असा झेंडा त्यांच्याकडे असे, झेंड्याचा वरील भाग हा पिवळा असून खालच्या बाजूला तो लालसर रंगाचा असे. समाजातील कुठल्याही सामाजिक कार्यात, किंवा युद्धाच्या वेळी हटकर स्वतःचा झेंडा घेऊनच निघतात. इतिहासात अशाच प्रकारचे झेंडे दोन साम्राज्यांचे आहेत. एक म्हणजे दक्षिणेतील विजयनगरच्या साम्राज्यातील वडियार घराण्याचे म्हैसूरचे राज्य. त्यांचा झेंडा तंतोतंत असाच आहे. आणि दुसरे म्हणजे राजस्थान आणि पंजाब मधील भाटी राजपुतांच्या राज्याचे झेंडे. हे झेंडे रंगाने मिळते जुळते आहेत.महाराष्ट्रात धनगर समाजाचे दोन मुख्य प्रवाह आहेत असे सांगितले जाते त्यापैकी एक म्हणजेच हटकर होय. आज हाटकर समाज शैक्षणिक व सामाजिक दृष्ट्या पुढारलेला असून विविध राजकीय व प्रशासकीय व्यक्ती समाजाने दिलेले आहेत. हाटकर समाजा मध्ये उच्च साक्षरता दर असून आर्थिक दृष्ट्या हा गट सधन आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळातील हटकर (मेंढपाळ) सरदारांची नावे- १. निम्बाजी पाटोळा २. हिरोजी शेळके ३. दादाजी काकडे ४. बळवंतराव देवकाते ५. व्यंकोजी खांडेकर ६. अंगदोजी पांढरे ७. धनाजी शिंगाडा ८. भावाणराव देवकाते ९. बनाजी बिर्जे १०. येसजी थोरात ११. संभाजी पांढरे १२. गोदाजी पांढरे १३. इन्द्राजी गोरड १४. नाईकजी पांढरे छत्रपती शिवाजी महाराजानंतर मराठे आणि औरंगजेब यांच्यात ज्या लढाया झाल्या त्यामधून प्रसिद्ध झालेली हटकर (मेंढपाळ) घराणी- १,देवकाते २.बंडगर ३.शेंडगे ४.कोळेकर ५. कोकरे ६.गोफणे ७. वाघमोडे ७. काळे ८. धायगुडे ९. शिंदे १०. मासाळ ११. हजारे १२.मदने १३. खरात १४. शेळके १५. सलगर १६. पुणेकर १७. पाटोळे १८. खताळ १९. माने २०. फणसे २१. टकले २२. बारगळ २३. शिंगाडे २४. डांगे २५. काकडे २६. गाढवे २७. महानवर २८. बरगे २९. हाके ३०. रूपनवर ३१. गलांडे ३२. भानुसे ३३. सोलणकर किंवा सोनवलकर ३४. बने ३५. आगलावे ३६. वाघे ३७. वाघमारे ३८. पांढरे ref>परभणी दर्शनिका<nowiki></ref></nowiki> <ref>Ain-e-Akbari</ref><ref>Washim District Wikipedia</ref><ref>People Of India :Maharashtra-Volume 2</ref><ref>The Castes and tribes of H.E.H. the Nizam’s Dominions – Volume 1</ref> <ref>vijaydhankate.blogspot.in/2010/12</ref><ref>The Indian Encyclopaedia: Biographical, Historical, Religious -Volume</ref> {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:महाराष्ट्रामधील जाती]] sg14jlevwz0xgg3u4xndxu7civvtd48 2143511 2143510 2022-08-06T13:05:21Z Darshan khambalkar 147130 wikitext text/x-wiki {{विकिकरण}} हटकर हा शब्द हट्टीकारा या कन्नड शब्दावरून आला आहे. कानडी-मराठी शब्दकोशामधे हट्टी म्हणजे गाई-बैल असा अर्थ दिलेला अढळतो. हट्टीकारा म्हणजे गाईबैलांचा मालक. हटकर हे पशुपालक असले तरी चालुक्य, होयसळ राजघराण्यांचे सेनापती सैनिक हे हटकर असल्याचे उल्लेख कन्नड शिलालेखांमधे सापडतात. महाराष्ट्रात असलेले हटकर ही एक लढाऊ जमात आहे. परंपरेने लढाई करणे हा त्यांचा प्रमुख व्यवसाय होता. यातूनच त्यांच्यात अनेक मोठी सरदार घराणी उदयाला आल्याचे दिसते. यांत सरदार धायगुडे, राजेपांढरे, बळंवतराव किताब असलेले देवकाते, राजे सरगर, मासाळ, हंडे इ. घराणी सापडतात यांत नेमाजी शिंदे या हटकर मराठी वीराने सर्वप्रथम नर्मदा नदी ओलांडली; त्याच काळात दामाजी थोरात हे एक पराक्रमी सरदार होते. हटकरांना हट्टीकारा, बाराहट्टी, बरहट्टी, झेंडे, बंडगर, बंडे, बर्गी धनगर, बारगीर या ना्वांनीसुद्धा ओळखले जाते. आज हटकर जमातींमधील काही आडनावे- धरणे ,कारंडे, कोकरे,कोळगिर, कोळेकर, गडदे, गावडे, गोरड, होडगिर धुळगंडे,भोरगिर,नरवटे,कर्ले, जानकर, थोरात, धायगुडे, देवकर, देशमुख, घुगरे, देवकाते, नरुटे ,पडळकर, पाटील, पांढरे, पुणेकर, पोले, भिसे, मसरक, माने, मार्कंड, मार्कडे, मासाळ, मेमाणे, मोरे, लवटे, लोखंडे, मस्के, वडकुते, वलेकर, वाघमारे, वाघमोडे, शिंगाडे, शिंदे, सरोदे, सरगर, सलगर, सापनर, सुरनर,राऊतराय,सूळ, सोलणकर किंवा सोनवलकर, हंडे, हराळ, हस्के, हाके, होडबे, हापगुंडे वगैरे आहेत.. तसेच काही हटकरांना '''<u>पाटील</u>''', राव, नाईक, <u>'''देशमुख'''</u>, राजे या उपाध्या आहेत. Captain Fitzgerald यांच्या मते उत्तर हिंदुस्थानातून १३ व्या आणि १४ व्या शतकात महाराष्ट्रात बारा कुळींचे लोक एकत्र आले आणि त्यांनी एक बारा-हट्टी गाव तयार केले. त्याला बाराहट्टीचा देश म्हणू लागले. सध्या या भागाला हिंगोली आणि आजूबाजूचा परिसर म्हणून ओळखले जाते, आणि यावरूनच पुढे हटकर असे नाव पडले. "१४ व्या शतकात जेव्हा निजाम दख्खनचा सुभेदार म्हणून आला होता त्याच काळात हटकरसुद्धा आले होते असे ते म्हणतात" सर्व हटकर जेव्हा कधी मोहिमेवर जातात तेव्हा हातात एक भाला आणि तलवार घेऊनच निघतात.त्यामुळे त्यांना बर्गी धनगर आणि बारगीरसुद्धा म्हटले जाते. हटकरांचा स्वभाव हा हट्टी आणि भांडखोर आहे. अकबराने 'ऐन-ए-अकबरी' नामक ग्रंथात हटकरांचा उल्लेख केला आहे, तो असा - "हटकर हे स्वाभिमानी आहेत, ही राजपुतांची पराक्रमी आणि घमंडी प्रकारची जात आहे. त्यांनी बाशीम (सध्याचे वाशीम) येथे सशस्त्र सेना तयार केली आहे त्यांच्याकडे १००० घोडदळ आणि ५००० पायदळ सैन्य आहे. त्यांनी आजूबाजूचे राज्य आणि किल्ले कबजात ठेवले आहेत. त्यांना धनगरपण म्हणतात पण ते राजपूत आहेत आणि हे खरे आहे. हटकर जमात मुळातच लढवय्ये होती. ब्रिटिश काळात इसवी सन १८००-१८२० या काळात जमातीने नांदेड, परभणी व पैनगंगेच्या प्रदेशात धुमाकूळ घातला. हंसाजी नाईक हाटकर हा त्यांचा नेता होता. त्यांनी नांदेड व वऱ्हाड मधील अनेक प्रमुख ठाणी आपल्या ताब्यात घेतली. त्यांची नूव्हा हे प्रमुख ठाणे होते. या ठाण्याला इंग्रजांनी ८ जानेवारी १८१९ रोजी वेढा घातला. तेव्हा किल्ल्यात एक महिना संघर्ष चालू होता. हांसाजी नाईक यांनी एक महिना ब्रिटिांविरुद्ध झुंज दिली. निजामाच्या राज्यात यांचा दरारा होता. आणि ब्रिटिशांच्या काळात त्यांना सतत युद्धाला उभे राहणारे आणि बंड करण्यात कुख्यात आहेत, असेच समजले जाते. हटकरांमध्ये युद्धात छातीवर वार घेणे आणि शहीद होणे ही अभिमानाची गोष्ट समजली जाते. हटकरांमध्ये मिश्या कधी कापत नाहीत. मिश्या ठेवणाऱ्यांना मान दिला जातो. हटकर पुरुष हे शारीरिक दृष्ट्या धष्टपुष्ट, स्वतंत्र राहणारे, आणि स्वाभिमानी असतात. हटकरांना भटके असेही म्हटले जाते. महाराष्ट्रात आल्यावर यांचा मुख्य व्यवसाय मेंढपाळ हा आहे. पण मूळचेच शूर असल्यामुळे यातील काही सैन्यात भरती झाले आणि काहींनी गावातील प्रशासनात सहभाग घेतला. हटकरांचा ध्वज : हटकरांचा स्वतःचा वेगळा ध्वज असतो, निजामाच्या काळात हटकरांची संख्या अधिक होती. त्यांच्या लष्करी पेशाला शोभेल असा झेंडा त्यांच्याकडे असे, झेंड्याचा वरील भाग हा पिवळा असून खालच्या बाजूला तो लालसर रंगाचा असे. समाजातील कुठल्याही सामाजिक कार्यात, किंवा युद्धाच्या वेळी हटकर स्वतःचा झेंडा घेऊनच निघतात. इतिहासात अशाच प्रकारचे झेंडे दोन साम्राज्यांचे आहेत. एक म्हणजे दक्षिणेतील विजयनगरच्या साम्राज्यातील वडियार घराण्याचे म्हैसूरचे राज्य. त्यांचा झेंडा तंतोतंत असाच आहे. आणि दुसरे म्हणजे राजस्थान आणि पंजाब मधील भाटी राजपुतांच्या राज्याचे झेंडे. हे झेंडे रंगाने मिळते जुळते आहेत.महाराष्ट्रात धनगर समाजाचे दोन मुख्य प्रवाह आहेत असे सांगितले जाते त्यापैकी एक म्हणजेच हटकर होय. आज हाटकर समाज शैक्षणिक व सामाजिक दृष्ट्या पुढारलेला असून विविध राजकीय व प्रशासकीय व्यक्ती समाजाने दिलेले आहेत. हाटकर समाजा मध्ये उच्च साक्षरता दर असून आर्थिक दृष्ट्या हा गट सधन आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळातील हटकर (मेंढपाळ) सरदारांची नावे- १. निम्बाजी पाटोळा २. हिरोजी शेळके ३. दादाजी काकडे ४. बळवंतराव देवकाते ५. व्यंकोजी खांडेकर ६. अंगदोजी पांढरे ७. धनाजी शिंगाडा ८. भावाणराव देवकाते ९. बनाजी बिर्जे १०. येसजी थोरात ११. संभाजी पांढरे १२. गोदाजी पांढरे १३. इन्द्राजी गोरड १४. नाईकजी पांढरे छत्रपती शिवाजी महाराजानंतर मराठे आणि औरंगजेब यांच्यात ज्या लढाया झाल्या त्यामधून प्रसिद्ध झालेली हटकर (मेंढपाळ) घराणी- १,देवकाते २.बंडगर ३.शेंडगे ४.कोळेकर ५. कोकरे ६.गोफणे ७. वाघमोडे ७. काळे ८. धायगुडे ९. शिंदे १०. मासाळ ११. हजारे १२.मदने १३. खरात १४. शेळके १५. सलगर १६. पुणेकर १७. पाटोळे १८. खताळ १९. माने २०. फणसे २१. टकले २२. बारगळ २३. शिंगाडे २४. डांगे २५. काकडे २६. गाढवे २७. महानवर २८. बरगे २९. हाके ३०. रूपनवर ३१. गलांडे ३२. भानुसे ३३. सोलणकर किंवा सोनवलकर ३४. बने ३५. आगलावे ३६. वाघे ३७. वाघमारे ३८. पांढरे ref>परभणी दर्शनिका<nowiki></ref></nowiki> <ref>Ain-e-Akbari</ref><ref>Washim District Wikipedia</ref><ref>People Of India :Maharashtra-Volume 2</ref><ref>The Castes and tribes of H.E.H. the Nizam’s Dominions – Volume 1</ref> <ref>vijaydhankate.blogspot.in/2010/12</ref><ref>The Indian Encyclopaedia: Biographical, Historical, Religious -Volume</ref> {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:महाराष्ट्रामधील जाती]] m3jfqlsbhoq0glrz74j51414salduwp 2143512 2143511 2022-08-06T13:12:13Z 2409:4042:4E95:EE6A:0:0:E50A:CD04 wikitext text/x-wiki {{विकिकरण}} हटकर हा शब्द हट्टीकारा या कन्नड शब्दावरून आला आहे. कानडी-मराठी शब्दकोशामधे हट्टी म्हणजे गाई-बैल असा अर्थ दिलेला अढळतो. हट्टीकारा म्हणजे गाईबैलांचा मालक. हटकर हे पशुपालक असले तरी चालुक्य, होयसळ राजघराण्यांचे सेनापती सैनिक हे हटकर असल्याचे उल्लेख कन्नड शिलालेखांमधे सापडतात. महाराष्ट्रात असलेले हटकर ही एक लढाऊ जमात आहे. परंपरेने लढाई करणे हा त्यांचा प्रमुख व्यवसाय होता. यातूनच त्यांच्यात अनेक मोठी सरदार घराणी उदयाला आल्याचे दिसते. यांत सरदार धायगुडे, राजेपांढरे, बळंवतराव किताब असलेले देवकाते, राजे सरगर, मासाळ, हंडे इ. घराणी सापडतात यांत नेमाजी शिंदे या हटकर मराठी वीराने सर्वप्रथम नर्मदा नदी ओलांडली; त्याच काळात दामाजी थोरात हे एक पराक्रमी सरदार, तर त्यांचे सेनापती ग्याना खांबाळे हे होते. ते मूळ वाई रियासतीतील होते. हटकरांना हट्टीकारा, बाराहट्टी, बरहट्टी, झेंडे, बंडगर, बंडे, बर्गी धनगर, बारगीर या ना्वांनीसुद्धा ओळखले जाते. आज हटकर जमातींमधील काही आडनावे- धरणे ,कारंडे, कोकरे,कोळगिर, कोळेकर, गडदे, गावडे, गोरड, होडगिर धुळगंडे,भोरगिर,नरवटे,कर्ले, जानकर, थोरात, धायगुडे, देवकर, देशमुख, घुगरे, देवकाते, नरुटे ,पडळकर, पाटील, पांढरे, पुणेकर, पोले, भिसे, मसरक, माने, मार्कंड, मार्कडे, मासाळ, मेमाणे, मोरे, लवटे, लोखंडे, मस्के, वडकुते, वलेकर, वाघमारे, वाघमोडे, शिंगाडे, शिंदे, सरोदे, सरगर, सलगर, सापनर, सुरनर,राऊतराय,सूळ, सोलणकर किंवा सोनवलकर, हंडे, हराळ, हस्के, हाके, होडबे, हापगुंडे वगैरे आहेत.. तसेच काही हटकरांना '''<u>पाटील</u>''', राव, नाईक, <u>'''देशमुख'''</u>, राजे या उपाध्या आहेत. Captain Fitzgerald यांच्या मते उत्तर हिंदुस्थानातून १३ व्या आणि १४ व्या शतकात महाराष्ट्रात बारा कुळींचे लोक एकत्र आले आणि त्यांनी एक बारा-हट्टी गाव तयार केले. त्याला बाराहट्टीचा देश म्हणू लागले. सध्या या भागाला हिंगोली आणि आजूबाजूचा परिसर म्हणून ओळखले जाते, आणि यावरूनच पुढे हटकर असे नाव पडले. "१४ व्या शतकात जेव्हा निजाम दख्खनचा सुभेदार म्हणून आला होता त्याच काळात हटकरसुद्धा आले होते असे ते म्हणतात" सर्व हटकर जेव्हा कधी मोहिमेवर जातात तेव्हा हातात एक भाला आणि तलवार घेऊनच निघतात.त्यामुळे त्यांना बर्गी धनगर आणि बारगीरसुद्धा म्हटले जाते. हटकरांचा स्वभाव हा हट्टी आणि भांडखोर आहे. अकबराने 'ऐन-ए-अकबरी' नामक ग्रंथात हटकरांचा उल्लेख केला आहे, तो असा - "हटकर हे स्वाभिमानी आहेत, ही राजपुतांची पराक्रमी आणि घमंडी प्रकारची जात आहे. त्यांनी बाशीम (सध्याचे वाशीम) येथे सशस्त्र सेना तयार केली आहे त्यांच्याकडे १००० घोडदळ आणि ५००० पायदळ सैन्य आहे. त्यांनी आजूबाजूचे राज्य आणि किल्ले कबजात ठेवले आहेत. त्यांना धनगरपण म्हणतात पण ते राजपूत आहेत आणि हे खरे आहे. हटकर जमात मुळातच लढवय्ये होती. ब्रिटिश काळात इसवी सन १८००-१८२० या काळात जमातीने नांदेड, परभणी व पैनगंगेच्या प्रदेशात धुमाकूळ घातला. हंसाजी नाईक हाटकर हा त्यांचा नेता होता. त्यांनी नांदेड व वऱ्हाड मधील अनेक प्रमुख ठाणी आपल्या ताब्यात घेतली. त्यांची नूव्हा हे प्रमुख ठाणे होते. या ठाण्याला इंग्रजांनी ८ जानेवारी १८१९ रोजी वेढा घातला. तेव्हा किल्ल्यात एक महिना संघर्ष चालू होता. हांसाजी नाईक यांनी एक महिना ब्रिटिांविरुद्ध झुंज दिली. निजामाच्या राज्यात यांचा दरारा होता. आणि ब्रिटिशांच्या काळात त्यांना सतत युद्धाला उभे राहणारे आणि बंड करण्यात कुख्यात आहेत, असेच समजले जाते. हटकरांमध्ये युद्धात छातीवर वार घेणे आणि शहीद होणे ही अभिमानाची गोष्ट समजली जाते. हटकरांमध्ये मिश्या कधी कापत नाहीत. मिश्या ठेवणाऱ्यांना मान दिला जातो. हटकर पुरुष हे शारीरिक दृष्ट्या धष्टपुष्ट, स्वतंत्र राहणारे, आणि स्वाभिमानी असतात. हटकरांना भटके असेही म्हटले जाते. महाराष्ट्रात आल्यावर यांचा मुख्य व्यवसाय मेंढपाळ हा आहे. पण मूळचेच शूर असल्यामुळे यातील काही सैन्यात भरती झाले आणि काहींनी गावातील प्रशासनात सहभाग घेतला. हटकरांचा ध्वज : हटकरांचा स्वतःचा वेगळा ध्वज असतो, निजामाच्या काळात हटकरांची संख्या अधिक होती. त्यांच्या लष्करी पेशाला शोभेल असा झेंडा त्यांच्याकडे असे, झेंड्याचा वरील भाग हा पिवळा असून खालच्या बाजूला तो लालसर रंगाचा असे. समाजातील कुठल्याही सामाजिक कार्यात, किंवा युद्धाच्या वेळी हटकर स्वतःचा झेंडा घेऊनच निघतात. इतिहासात अशाच प्रकारचे झेंडे दोन साम्राज्यांचे आहेत. एक म्हणजे दक्षिणेतील विजयनगरच्या साम्राज्यातील वडियार घराण्याचे म्हैसूरचे राज्य. त्यांचा झेंडा तंतोतंत असाच आहे. आणि दुसरे म्हणजे राजस्थान आणि पंजाब मधील भाटी राजपुतांच्या राज्याचे झेंडे. हे झेंडे रंगाने मिळते जुळते आहेत.महाराष्ट्रात धनगर समाजाचे दोन मुख्य प्रवाह आहेत असे सांगितले जाते त्यापैकी एक म्हणजेच हटकर होय. आज हाटकर समाज शैक्षणिक व सामाजिक दृष्ट्या पुढारलेला असून विविध राजकीय व प्रशासकीय व्यक्ती समाजाने दिलेले आहेत. हाटकर समाजा मध्ये उच्च साक्षरता दर असून आर्थिक दृष्ट्या हा गट सधन आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळातील हटकर (मेंढपाळ) सरदारांची नावे- १. निम्बाजी पाटोळा २. हिरोजी शेळके ३. दादाजी काकडे ४. बळवंतराव देवकाते ५. व्यंकोजी खांडेकर ६. अंगदोजी पांढरे ७. धनाजी शिंगाडा ८. भावाणराव देवकाते ९. बनाजी बिर्जे १०. येसजी थोरात ११. संभाजी पांढरे १२. गोदाजी पांढरे १३. इन्द्राजी गोरड १४. नाईकजी पांढरे छत्रपती शिवाजी महाराजानंतर मराठे आणि औरंगजेब यांच्यात ज्या लढाया झाल्या त्यामधून प्रसिद्ध झालेली हटकर (मेंढपाळ) घराणी- १,देवकाते २.बंडगर ३.शेंडगे ४.कोळेकर ५. कोकरे ६.गोफणे ७. वाघमोडे ७. काळे ८. धायगुडे ९. शिंदे १०. मासाळ ११. हजारे १२.मदने १३. खरात १४. शेळके १५. सलगर १६. पुणेकर १७. पाटोळे १८. खताळ १९. माने २०. फणसे २१. टकले २२. बारगळ २३. शिंगाडे २४. डांगे २५. काकडे २६. गाढवे २७. महानवर २८. बरगे २९. हाके ३०. रूपनवर ३१. गलांडे ३२. भानुसे ३३. सोलणकर किंवा सोनवलकर ३४. बने ३५. आगलावे ३६. वाघे ३७. वाघमारे ३८. पांढरे ref>परभणी दर्शनिका<nowiki></ref></nowiki> <ref>Ain-e-Akbari</ref><ref>Washim District Wikipedia</ref><ref>People Of India :Maharashtra-Volume 2</ref><ref>The Castes and tribes of H.E.H. the Nizam’s Dominions – Volume 1</ref> <ref>vijaydhankate.blogspot.in/2010/12</ref><ref>The Indian Encyclopaedia: Biographical, Historical, Religious -Volume</ref> {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:महाराष्ट्रामधील जाती]] 0yc9sg7bk26u0x1994a51oh00wqmp2e 0 147663 2143537 2079007 2022-08-06T14:02:05Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[आयटीसी ग्रॅंड चोला हॉटेल]] वरुन [[आयटीसी ग्रँड चोला हॉटेल]] ला हलविला wikitext text/x-wiki [[चित्र:Chennai_ITC_Grand_Chola_Hotel.JPG|500px|right|thumb|आयटीसी ग्रॅंड चोला हॉटेल, चेन्नई]] '''आयटीसी ग्रॅंड चोला''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[चेन्नई]] शहरातील पंचतारांकित ऐषआरामी हॉटेल आहे. संपूर्ण जगातील लीड (लिडरशीप इन एनर्जी ॲन्ड एन्व्हायर्नमेंट डिझाइन) यांनी प्रमाणित केलेले विशाल हरित हॉटेल आहे. भारतामधील मुंबईमध्ये असलेल्या रिनैसॉं आणि ग्रॅंड हयात या हॉटेलनंतर तिसऱ्या क्रमांकावरील हे विशाल हॉटेल येते.<ref>{{स्रोत बातमी |दुवा=http://www.thehindubusinessline.com/companies/article3900875.ece|प्रकाशक=द हिंदू (चेन्नाई)|दिनांक=२०१२-०४-१६|title="जगात विशाल हरित हॉटेल म्हणून आयटीसीला मान". |भाषा=इंग्लिश}}</ref> अशोक लेलॅन्ड टॉवरच्या रांगेत व एसपीआयसी इमारतीच्या विरुद्ध बाजूला गिन्डी येथे तीन भागात विभागलेले हे हॉटेल आहे. चोला राजघराण्याच्या पारंपारिक द्रविडियन शिल्पकलेच्या धर्तीवर आधारित सिंगापूरस्थित एसआरएसएस या वास्तुशास्त्रज्ञाने या इमारतीचा आराखडा तयार केलेला आहे. या हॉटेलमध्ये ‘इंटरनॅशनल हॉस्पिटॅलिटी ग्रुप स्टारवुड हॉटेल’ची मक्तेदारी असलेल्या अनेक नामांकित चैनीच्या वस्तूंचा संग्रह आहे. अशा चैनीच्या वस्तूंचा संग्रह असलेले या समूहाचे हे नववे हॉटेल आहे.<ref>{{स्रोत बातमी |दुवा=http://www.itcportal.com/about-itc/newsroom/press-reports/PressReport.aspx?id=1046&type=C&news=ITC-600-room-Chennai-hotel-to-open-doors-by-end-2011|प्रकाशक=आयटीसी लिमिटेड|दिनांक=२०११-०३-०९|title="२०११ च्या अखेरीस ६०० खोल्यांचे हॉटेल चेन्नईमध्ये उघडणार". १२ जाने २०११. |भाषा=इंग्लिश}}</ref> १,६००,००० चौ.फूट इतक्या अवाढव्य जागेवर बांधलेले देशातले हे एकमेव हॉटेल आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | last = | first = | लेखक =संजय, पी. आर. | title = ग्रॅंड चोला मधील वस्तू | periodical = एक्झिक्युटिव्ह ट्रॅव्हलर | ठिकाण = चेन्नई | पान = | भाषा = इंग्लिश | प्रकाशक = एक्झिक्युटिव्ह ट्रॅव्हलर | दिनांक = २०१२-०९-१५ | दुवा= http://executivetraveller.in/articles/the-grand-chola-scheme-of-things#.UFQHc2c_69s | अ‍ॅक्सेसदिनांक = २०१२-०९-१६}}</ref> बारा अब्ज रुपयांची गुंतवणूक; १,००,००० चौ.फुटांवर बांधलेला विशाल मठ, ३०,००० चौ.फूट आकारमानाचे एकही आधारस्तंभ नसलेले सभागृह – ही काही या हॉटेलची ठळक वैशिष्ट्ये आहेत. ==इतिहास== सन २००० मध्ये आयटीसी हॉटेल समूहाने अण्णा सलाई येथील कॅम्पा कोला कॅम्पसमध्ये . ८० कोटी रुपये इतक्या किंमतीला ८ एकर जमीन खरेदी केली. सचिव, वाय.सी.देवेश्वर यांनी जाहीर केल्यानुसार , सुरुवातीस हॉटेलने . ८ ते १० अब्ज रुपये इतकी गुंतवणूक केली होती. १५ सप्टेंबर २०१२ मध्ये [[तामिळनाडू]]च्या मुख्यमंत्री [[जयललिता]] यांच्या हस्ते हॉटेलचे उद्‌घाटन झाले.<ref name="द इकॉनॉमिक टाइम्स चेन्नई">{{स्रोत बातमी | last = | first = | लेखक =श्रीधर, विजयालक्ष्मी | title = चेन्नईमध्ये आयटीसीच्या ग्रॅंड चोला हॉटेलचे उद्‌घाटन | periodical = [[द इकॉनॉमिक टाइम्स]] | ठिकाण = चेन्नई | पान = | भाषा = इंग्लिश | प्रकाशक = द इकॉनॉमिक टाइम्स, चेन्नई | दिनांक = २०१२-०९-१५ | दुवा= http://economictimes.indiatimes.com/news/news-by-industry/services/hotels-/-restaurants/itc-inaugurates-rs-1200-crore-grand-chola-hotel-in-chennai/articleshow/16410358.cms | अ‍ॅक्सेसदिनांक = २०१२-०९-१६}}</ref> ==वास्तुशास्त्र== दाक्षिणात्य मंदिराच्या धर्तीवर हे हॉटेल बांधलेले आहे. दक्षिण भारतातल्या मंदिरांप्रमाणेच वल्लवन, सेंबियान, किल्ली आणि ग्रॅंड चोला ही हॉटेलाची चार प्रवेशद्वारे आहेत. वल्लवन, सेंबियान, किल्ली ही प्रवेशद्वारे अनुक्रमे उत्तर, पूर्व, पश्चिम दिशांकडे उघडतात. सर्वांत प्रतिष्ठित अशा राजा चोला कक्षामध्ये राहणारे अभ्यागत वल्लवन प्रवेशद्वारातून बाहेर पडतात. इतर अभ्यागत सेंबियान प्रवेशद्वारातून बाहेर पडतात. हॉटेलमधील कर्मचारी वर्ग किल्ली प्रवेशद्वारातून बाहेर पडतो. उंच आणि विशाल स्तंभ आणि खूप जिने ही या हॉटेलची वैशिष्ट्ये आहेत.<ref name="रिॲलिटी बिझ चेन्नई">{{स्रोत बातमी | last = | first = | लेखक =श्रीधर, विजयालक्ष्मी | title = महिन्याची योजना | periodical = रिॲलिटी बिझ | ठिकाण = चेन्नई | पान = | भाषा = इंग्लिश | प्रकाशक = रिॲलिटी बिझ | दिनांक = | दुवा= http://www.chennairealty.biz/top_project.php | अ‍ॅक्सेसदिनांक = २०१३-०३-३१}}</ref>‘संगम’ या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या प्रतीक्षालयामधून हॉटेलमधील वेगवेगळया कक्षांमध्ये जाण्याची सोय आहे. हॉटेलमधील भिंती, छप्पर, आणि आधारस्तंभावर केलेल्या कलाकृती विशिष्ट हेतूने रचलेल्या आहेत- उदा० सूर्यफूलासारखे दिसणारे द्वारमंडप. तांदळापासून बनविलेले खाद्यपदार्थ, पेय ही चोला राजवटीची प्रतीके मानली जातात. चोला राजाच्या रथाला जुंपलेले घोडे प्रतीक्षालयासमोर उभ्या असलेल्या ब्रॉंझ पुतळयाच्या स्वरूपात दिसतात.<ref name="रिॲलिटी बिझ चेन्नई"/> [[तंजावर]]च्या बृहडेश्वर मंदिरामधील वास्तुशास्त्राच्या रचनेसारखेच इथेही ४६२ मजबूत खांबावर हाताने कोरीव नक्षीकाम केलेले आहे. .<ref>{{स्रोत बातमी | last = | first = | लेखक =सिंग, किशेार | title = खांबांची कथा | periodical = बिझनेस स्टॅंडर्ड न्यू दिल्ली | ठिकाण = चेन्नई | पान = | भाषा = इंग्लिश | प्रकाशक = बिझनेस स्टॅंडर्ड न्यू दिल्ली | दिनांक = २०१२-१०-२० | दुवा= http://www.business-standard.com/india/news/a-many-pillared-storey/490117/ | अ‍ॅक्सेसदिनांक = २०१२-१०-२३}}</ref> कंपनीने [[इटली]]मधील संपूर्ण संगमरवराची खाण विकत घेऊन विविध बांधकामामध्ये दहा लाख चौ. फुटांपेक्षा जास्त दगड जहाजातून [[चेन्नई]] येथे आणून वापरलेला आहे.<ref>{{स्रोत बातमी |दुवा=http://virsanghvi.com/Article-Details.aspx?key=854|प्रकाशक=वीर सिंघवी |दिनांक=२०१२-१०-१४|लेखक =सिंघवी, वीर .|title='चेन्नई हॉटेलचा कायापालट'.|भाषा=इंग्लिश}}</ref> हॉटेलमध्ये प्रत्येकी ६२५ चौ. फुटांची ७ प्रतीक्षालये आहेत.<ref>{{स्रोत बातमी |दुवा=http://www.thehindu.com/life-and-style/leisure/live-life-kingsize/article4027811.ece?homepage=true|प्रकाशक=द हिंदू (चेन्नई)|दिनांक=२०१२-१०-२५|लेखक =मुत्तलाली, सांनाली (२४ ऑक्टोबर २०१२).|title="राजा महाराजासारखे प्रत्यक्ष जगणे".|भाषा=इंग्लिश}}</ref> [[मामल्लपुरम]] येथील ४,००० कलाकारांनी या ठिकाणी अप्रतिम कोरीव दगडकाम केलेले आहे.<ref>{{स्रोत बातमी |दुवा=http://www.thehindubusinessline.com/industry-and-economy/5star-griha-rating-for-itc-grand-chola/article4418662.ece|प्रकाशक=द हिंदू कोलकता|दिनांक=|लेखक =लॉ ,अभिषेक १५ फेब्रुवारी २०१३ |title="चेन्नईला पंचतारांकित हॉटेल मिळाले-आयटीसी ग्रॅंड चोला".|भाषा=इंग्लिश}}</ref> ==पर्यावरणीय वैशिष्ट्ये== इमारतीचे बांधकाम करताना १०% पेक्षा जास्त कच्चा माल पुनर्वापरातून मिळविलेला आहे. ४०% पेक्षा जास्त माल स्थानिक परिसरातून खरेदी करून वापरलेला आहे. १० वर्षाच्या कालावधीमध्ये विविध पिकांची लागवड व [[शेती]] करून पिकवलेले धान्य खाद्यपदार्थ बनविताना वापरलेले आहेत. पर्यावरणाला हानिकारक ठरणाऱ्या सिमेंटचा वापर कमीत कमी करून त्याऐवजी जळलेली राख बांधकामात वापरलेली आहे. हॉटेलच्या बांधकामात वापरलेले लाकूड फॉरेस्ट स्टुअर्डशिप कौन्सिल (एफ.एस.सी.)ने प्रमाणित केलेल्या जंगलामधून तोडून वापरलेले आहे.<ref name="रिॲलिटी बिझ चेन्नई"/> संपूर्ण हॉटेलमधील ऊर्जेची गरज सांडपाण्यावर प्रक्रिया करून भागविली जाते.<ref>{{स्रोत बातमी |दुवा=http://www.itchotels.in/greathotels/ITC-Chola-factsheet.pdf|प्रकाशक=चेन्नई आयटीसी हॉटेल|दिनांक=२०११-११-१३|title="आयटीसी ग्रॅंड चोला".|भाषा=इंग्लिश}}</ref> हॉटेलच्या परिसरामध्येच १२.६ मेगॅवॉट क्षमतेच्या पवनचक्क्या उभारलेल्या आहेत. ‘हार्टमन लूप’ हे अद्यायावत तंत्र वापरून हॉटेलमधील सर्व प्रकारचे तापमान नियंत्रित ठेवलेले आहे. दिवसभरातील तापमानात फार चढाव-उतार होऊ नयेत म्हणून हॉटेलमधील कक्षांचे तापमान नियंत्रित करण्यासाठी हरित छप्पर, घुमटावर प्रकाश परावर्तित करणारे रंगकाम इत्यादी रचना केलेली आहे. प्रत्येक ठिकाणी प्रकाशासाठी हॉटेलची स्वतःची व्यवस्था आहे. सौर ऊर्जेचा जास्तीत जास्त वापर करून पाणी गरम केले जाते. जेट पंखांच्या व्हेन्टिलेशन सिस्टिमचा वापर करून जास्तीत जास्त ऊर्जेची बचत केली जाते. ==सुविधा== १,६००,००० चौ.फूट जागेवर ६०० खोल्या, ७५००० चौ.फूट फुटकळ जागा, आणि परिसंवाद- प्रदर्शन सुविधांसाठी १,००,००० चौ.फूट + २६,५४० चौ.फूट एवढा एकही स्तंभ नसलेला राजेंद्र हॉल - ही हॉटेलची मालमत्ता आहे.<ref name="रिॲलिटी बिझ चेन्नई"/> आठ एकर जागेवर १५ लाख चौ.फूट एवढ्या जागेमध्ये हॉटेल उभारलेले आहे.<ref name="द इकॉनॉमिक टाइम्स चेन्नई"/> ८ एकरापैकी १० टक्के जागा चेन्नई नगरपालिकेच्या ओपन स्पेस रिझर्व्हेशनचा भाग असल्याने चेन्नई मेट्रोपोलिटन डेव्हलपमेंट ॲथॉरिटी यांना दिलेली आहे. २३००० चौ.फूट जागेवर १२ खोल्यांचा कायाकल्प स्पा, २ हमाम, योगाकक्ष, चहापानासाठी कक्ष, केशकर्तनालय, महिलांसाठी सलून, प्रत्येक विंगसाठी वेगळा जलतरण तलाव, मैदान आणि जिमखाना, वगैरे सुविधा या हॉटेलमध्ये आहेत.<ref name="रिॲलिटी बिझ चेन्नई"/><ref>{{स्रोत बातमी |दुवा=http://www.cleartrip.com/hotels/info/itc-grand-chola,-chennai-707615|प्रकाशक=क्लियरट्रिप|दिनांक=|title="हॉटेलची वैशिष्ट्ये"|भाषा=इंग्लिश}}</ref> ==सन्मान आणि नामांकन== ‘लीड’ या अग्रगण्य आंतरराष्ट्रीय संस्थेकडून या हॉटेलला उच्चस्तरावरील ‘[[प्लॅटिनम]]’ हे नामांकन मिळालेले आहे. फेब्रुवारी २०१३ मध्ये राष्ट्रपती [[प्रणव मुखर्जी]] यांचे हस्ते राष्ट्रीय पातळीवरील पंचतारांकित गृह हे नामांकन देऊन गौरविण्यात आले. अशा प्रकारचे नामांकन मिळालेले हे पहिले हॉटेल आहे. ==संदर्भ व नोंदी== {{संदर्भयादी|2}} [[वर्ग:चेन्नईतील पंचतारांकित होटेले]] ifmn3rphng4wx1df1jbmpa7g49jz1rk 1 148054 2143539 1642733 2022-08-06T14:02:06Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[चर्चा:आयटीसी ग्रॅंड चोला हॉटेल]] वरुन [[चर्चा:आयटीसी ग्रँड चोला हॉटेल]] ला हलविला wikitext text/x-wiki == जाणकारांनी लेखात दिलेले संदर्भस्रोत तपासण्याची/बदलण्याची गरज == उंच आणि विशाल स्तंभ आणि खूप जिने ही या हॉटेलची वैशिष्ट्ये आहेत. <ref name="रिॲलिटी बिझ चेन्नई">{{cite news | last = श्रीधर | first = विजयालक्ष्मी | लेखक = | शीर्षक = महिन्याची योजना | वृत्तपत्र = | स्थान = चेन्नई | पान = | भाषा = इंग्लिश | प्रकाशक = रिॲलिटी बिझ वृत्तपत्र | दिनांक = | दुवा= http://www.chennairealty.biz/top_project.php | अ‍ॅक्सेसदिनांक = २०१३-०३-३१}}</ref> चोला राजाच्या रथाला जुंपलेले घोडे प्रतीक्षालयासमोर उभ्या असलेल्या ब्राँझ पुतळयाच्या स्वरूपात दिसतात. <ref name="रिॲलिटी बिझ चेन्नई"/> हॉटेलच्या बांधकामात वापरलेले लाकूड फॉरेस्ट स्टुअर्डशिप कौन्सिल (एफ.एस.सी.)ने प्रमाणित केलेल्या जंगलामधून आणले आहे.<ref name="रिॲलिटी बिझ चेन्नई"/> १,६००,००० चौ.फूट जागेवर ६०० खोल्या, ७५००० चौ.फूट फुटकळ जागा, आणि परिसंवाद- प्रदर्शन या सुविधांसाठी बांधलेला १,००,००० चौ.फूट + २६,५४० चौ.फूट एवढा, एकही खांब नसलेला राजेंद्र हॉल - ही या हॉटेलची मालमत्ता आहे.<ref name="रिॲलिटी बिझ चेन्नई"/> २३००० चौ.फूट जागेवर १२ खोल्यांचा कायाकल्प स्पा, २ हमाम, योगाभ्यासकक्ष, चहापानासाठी कक्ष, केशकर्तनालय, महिलांसाठी सलून, प्रत्येक विंगसाठी वेगळा जलतरण तलाव, मैदान आणि जिमखाना वगैरे सुविधा या हॉटेलमध्ये आहेत.<ref name="रिॲलिटी बिझ चेन्नई"/> {{संदर्भयादी}} }}<<< या लेखात मोलाचे योगदान असणारे सदस्य {{साद|दिपाली परिचारक}} व इतरही जाणकारांना विनंती आहे की लेखात योगदानकर्त्यांनी उपरोल्लेखित संदर्भस्रोत नोंदवलेला दिसतो आहे तो तपासून पाहावा व अनावधानाने चुकीचा संदर्भस्रोत नोंदवला गेला असल्यास योग्य बदल करावा. --[[सदस्य:संतोष दहिवळ|संतोष दहिवळ]] ([[सदस्य चर्चा:संतोष दहिवळ|चर्चा]]) २३:३६, १९ नोव्हेंबर २०१३ (IST) ::जेव्हा मी हा लेख ऑनलाइन उपलब्ध केला तेव्हा मी तो दोन तीन वेळा तपासून पहिला होता आणि नोंदवलेला संदर्भस्रोत अचूक होता. तरी मी आपली विनंती मान्य करून यापुढे काळजी घेईन. ---[[सदस्य:दिपाली परिचारक|दिपाली परिचारक]] :::{{साद|दिपाली परिचारक}} :: १) एखादा संदर्भदुवा मृत दुवा झाला असेल तर तो केवळ मृत झाला आहे या कारणाने वगळण्याची आवश्यकता आहे असे वाटत नाही. हा संदर्भ दुव्याच्या विश्वासार्हतेच्या/सुसंगततेच्या दृष्टीने दुसरी काही समस्या असल्यास दुवा वगळल्या असल्यास तसे करणे सुयोग्यच ठरते. :: २) रिॲलिटी बिझ चेन्नईच्या दुव्यातील माहिती दर महिन्याला बदलणारी असल्यामुळे, इंग्रजी विकिपीडियावर मार्च,२०१३ मध्ये लेख लिहिताना माहिती असावी.सदर वेबसाईटने माहितीचे अर्काईव्हींग न जपल्यामुळे प्रश्न आला असला तरी केवळ आता त्या दुव्यावर माहिती नाही म्हणून माहिती+ संदर्भ इनव्हॅलीड होते असे नाही. (पण तरी सुद्धा भारतीय मजकुरास सर्वत्रच अधीक दर्जेदार/विश्वासार्ह संदर्भांची गरज आहे हे जाता जाता नमुद करणेही आवश्यक आहे) :: ३) येथे महत्वाचा मुद्दा इंग्रजी विकिपीडियावरुन लेख संदर्भा सहीत अनुवाद करून घेताना संबंधीत संदर्भ तपासला नसल्यास अथवा तसे तपासने शक्य नसल्यास इंग्रजी विकिपीडियाच्या लेखाचा मराठी विकिपीडियावर अनुवादीत करून आणतानाचा दुवा सोबत देण्याची प्रथा किंवा तत्सम उपाया बद्दल या निमीत्ताने विचार करावयास हवा असे वाटते. अर्थात इंग्रजी विकिपीडियावरून अनुवाद नेहमी करणाऱ्या इतर जाणकार सदस्यांनी आपापली मते नोंदवून चर्चेस पुढे न्यावे असे वाटते. ::[[सदस्य:Mahitgar|माहितगार (-खुलं खुलं आभाळ तसा.. मीही खुला खुला.. दारं, खिडक्या, भिंती यांची.. सवय झाली तुला..? )]] ([[सदस्य चर्चा:Mahitgar|चर्चा]]) १७:२५, २० नोव्हेंबर २०१३ (IST) ::आपणास काहीतरी गैरसमज झाला आहे. आम्ही मृत संदर्भदुवा वगळला नसून तो एकाच दुव्यामध्ये जोडला आहे. सर्व संधर्भाचा रिॲलिटी बिझ चेन्नई हा दुवा आहे. ---[[सदस्य:दिपाली परिचारक|दिपाली परिचारक]] :: प्रथमत: प्रतिसाद आणि संवादाकरता धन्यवाद. शक्य आहे की, मला नेमके लक्षात आले नसावे. ::* इव्हन आपण ज्या भारतीय वृत्तमाध्यमांना दर्जेदार स्रोत समजतो त्यातही ॲड्व्हर्टोरीअल्सचे प्रमाण खूप वाढले आहे. तरी सुद्धा ॲड्व्हर्टोरीअल्स स्वरूपाच्या स्रोतावर बेतलेला हा लेख तसा बरा झाला आहे ह्या बद्दल मूळ स्रोताचे आणि विकिपीडिया संपादकांचे कौतूकच केले पाहीजे. ::*''चोला राजाच्या रथाला जुंपलेले घोडे प्रतीक्षालयासमोर उभ्या असलेल्या ब्राँझ पुतळयाच्या स्वरूपात दिसतात.'' :: आर्किटेक्चरल मॅगझीनमधून हाच उल्लेख आला असता तर अधिक विश्वास वाटला असता.अतीरंजनाची भारतीय प्रवृत्ती पाहता इतर स्रोतातून माहिती आल्यास अशा उल्लेखांच्या विश्वासार्हते बाबत काहिशी चिंता स्वभाविकपणे वाटते.मला वाटते इंग्रजी विकिपीडियातही भारतीय संदर्भांकरता दुजोरा हवा सारखा साचा असण्याची गरज आहे. अर्थात यात आपली काही चूक आहे असे नाही. ::* मराठीत अनुवाद करताना काही ठिकाणी अगदी शब्दश: अनुवाद होतो आहे असे वाटले जसे asset या शब्दाचा मालमत्ता हा अनुवाद काहीसा शब्दश: झाला असण्याची शक्यता वाटली.प्रसंगानुरूप, एखादा मराठी शब्द लगेच सुचला नाहीतर इंग्रजी शब्द तसाच ठेऊन मराठी शब्द सूचवा असा साचाही लावण्याबद्दलही विचार करण्यास हरकत नसावी असे वाटते. ::आगामी लेखन आणि वाचना बद्दल शुभेच्छा. ::[[सदस्य:Mahitgar|माहितगार (-खुलं खुलं आभाळ तसा.. मीही खुला खुला.. दारं, खिडक्या, भिंती यांची.. सवय झाली तुला..? )]] ([[सदस्य चर्चा:Mahitgar|चर्चा]]) २०:२४, २२ नोव्हेंबर २०१३ (IST) ===साद साचातील सदस्य नावातील बदल=== {{साद|J}} [[सदस्य:दिपाली परिचारक]] स्वत:च्या सदस्य नावाच ऱ्हस्व दीर्घ प्रमाण लेखना पेक्षा वेगळ करत असतील तर त्या बाबत त्यांच्याशी त्यांच्या चर्चा पानावर वेगळा संवाद साधावा.पण जोपर्यंत सदस्य खात्याचे नाव दिपाली परिचारक आहे त्याचे परस्पर दीपाली परिचारक करणे औचीत्यास धरून नाही हा एक मुद्दा त्या पेक्षा महत्वाचे म्हणजे {{साद| साचाचा मुख्य उद्देश संवाद साधणे आहे त्या साचात सदस्य नावे जशी आहेत तशी वापरावयास हवीत त्यात परस्पर फेरफार केल्याने सदस्यांच्या आपापसातील संवादास अडथळा येण्याची संभावना असते.म्हणून असे बदल करताना सुयोग्य काळजी घ्यावी ही नम्र विनंती. हा संवाद संपल्या नंतर या उप विभागास विषयांतर साचा लावावा. {{विषयांतर}} [[सदस्य:Mahitgar|माहितगार (-खुलं खुलं आभाळ तसा.. मीही खुला खुला.. दारं, खिडक्या, भिंती यांची.. सवय झाली तुला..? )]] ([[सदस्य चर्चा:Mahitgar|चर्चा]]) १७:०८, २० नोव्हेंबर २०१३ (IST) 5norjkqw6i6q26r2pm08461fpqadt72 0 157983 2143563 2091492 2022-08-06T16:05:56Z लक्ष्मण संगेवार,नांदेड 125777 wikitext text/x-wiki सुधाकर विनायक डोईफोडे (जन्म : [[१४ सप्टेंबर]]<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://divyamarathi.bhaskar.com/article/MAH-MAR-marathwadas-eminant-journalist-sudhakar-doiphode-4500929-NOR.html |title=मराठवाड्याचा लढवय्या पत्रकार सुधाकर डोईफोडे |दिनांक=२३ जानेवारी २०१४ |ॲक्सेसदिनांक=२३ ऑगस्ट २०१४ |प्रकाशक=दिव्यमराठी |भाषा=मराठी}}</ref>, [[इ.स. १९३७]]; - [[२२ जानेवारी]], [[इ.स. २०१४]]) हे एक मराठी पत्रकार आणि लेखक होते. मराठवाड्यातील नांदेडहून निघणाऱ्या सुप्रसिद्ध [[दैनिक प्रजावाणी, नांदेड|दैनिक प्रजावाणी]]चे ते संपादक होते. १९६२ साली त्यांनी सुरू केलेल्या प्रजावाणी या साप्ताहिकाचे डोईफोडे यांनी आपल्या मित्रांच्या सहकार्याने दैनिकात रूपांतर केले आणि ते दैनिक नावारूपास आणले. वयाच्या अवघ्या अकराव्या वर्षी त्यांनी [[हैदराबाद मुक्तिसंग्राम|हैदराबाद मुक्ती संग्रामात]] भाग घेतला होता. १९७५ साली देशात लागू झालेल्या आणीबाणीच्या विरोधातही त्यांनी संघर्ष केला होता. इतिहास, परराष्ट्रसंबंध, संरक्षण, भौगोलिक परिस्थिती हे डोईफोडे यांचे आवडीचे विषय होते. यांवर त्यांनी अभ्यासपूर्ण लेख आणि अग्रलेख लिहिले. आणीबाणीच्या काळात 'प्रजावाणी'चे तीन अग्रलेख सरकारजमा झाले होते. याच काळात सुधाकर डोईफोडे यांना, त्यांनी केलेल्या सत्याग्रहामुळे १५ दिवसांचा कारावास भोगावा लागला. हैदराबाद मुक्तिसंग्राम, संयुक्त महाराष्ट्र आंदोलन, मराठवाडा विकास आंदोलन, कच्छ बचाओ या आंदोलनांत सुधाकर डोईफोडे यांचा सहभाग होता. शेवटची अनेक वर्षे ते मराठवाडय़ातील रेल्वे प्रश्न सोडवण्यासाठी झटत होते. प्रत्येक रेल्वेमंत्र्याला भेटून मराठवाडय़ातील प्रश्नांकडे त्यांचे लक्ष वेधत. [[गोविंदभाई श्रॉफ]] यांच्यानंतर रेल्वे प्रश्नाचे जाणकार म्हणून डोईफोडे यांचेच नाव घ्यावे लागेल. वृत्तपत्रीय तसेच विविध नियतकालिकांतून त्यांनी विपुल लेखन केले. सुधाकर डोईफोडे हे नांदेड नगरपालिकेचे दोनदा नगरसेवक म्हणून निवडून गेले होते. नगरपालिकेच्या शिक्षण समितीचे सभापती असताना त्यांनी पालिकेचे लोहिया वाचनालय उत्तमोत्तम ग्रंथांनी समृद्ध करण्यात पुढाकार घेतला [[नरहर कुरुंदकर]] यांच्या नावाने पालिकेतर्फे व्याख्यानमाला सुरू करण्यातही त्यांचे योगदान मोठे होते. ==सुधाकर डोईफोडे यांची प्रकाशित पुस्तके== * परवड (हैदरबाद मुक्तीलढ्यावरील कादंबरी) * प्रतर्दनाचे दिवस (हैद्राबाद स्वातंत्र्यलढयाची माहिती देणारे पुस्तक; प्रतर्दन हे विष्णूचे विशेषण असून त्याचा अर्थ दुष्टांचा संहार करणारा असा आहे.) * शब्दबाण -( [[दैनिक प्रजावाणी, नांदेड|दैनिक प्रजावाणी]]तील अग्रलेखांचा संग्रह) ==पुरस्कार== * डोईफोडे यांच्या ’शब्दबाण’ या अग्रलेखांच्या संग्रहाला महाराष्ट्र शासनाचा पुरस्कार मिळाला होता.. * नांदेडभूषण हा पुरस्कार * दैनिक प्रजावाणीला १९७८, १९७९, १९८० या तीन वर्षी, सर्वोत्कृष्ट अग्रलेखांसाठीचे डहाणूकर पारितोषिक मिळाले होते. * नांदेडच्या रामानंद तीर्थ मराठवाडा विद्यापीठाने त्यांना जीवनगौरव पुरस्कार देऊन गौरविले होते. * सुधाकर डोईफोडे यांना २०११चा "प्रकाश देशमुख स्मृती पत्रकारिता पुरस्कार' मिळाला होता. == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} {{DEFAULTSORT:डोईफोडे,सुधाकर विनायक}} [[वर्ग:इ.स. १९३७ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. २०१४ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:मराठी पत्रकार]] ccyk9wbd0amurdl9374g6h0ikw451gk 0 160419 2143736 2142824 2022-08-07T08:04:20Z 2409:4042:2EA2:521E:0:0:8FC8:9111 /* माळी समाजातील काही जिल्हानिहाय आडनावे */ wikitext text/x-wiki [[File:Mallees, or Gardeners (9805808934).jpg|thumb|पश्चिम भारतातील माळी (इ.स. १८५५ – १८६२]] '''माळी''' ही भारतात आढळून येणारी एक व्यावसायिक जात आहे. हा समाज पारंपरिकपणे मळे लावणारा किंवा मळेवाला म्हणून काम करत होता. माळी समाजात अनेक पोटजाती आहेत. माळी [[उत्तर भारत]]ात, [[पूर्व भारत]]ात तसेच [[नेपाळ]]मध्ये, [[महाराष्ट्र]]ात आणि तराई प्रदेशात आढळतात. महाराष्ट्रामध्ये माळी जात ही [[इतर मागास वर्ग]] ([[ओबीसी]]) प्रवर्गात येते. माळी समाज हा मुखत्वे शेती करणारा कुणबी समाजाशी साम्य असलेला समाज आहे. काही ठिकाणी हा समाज [[बलुतेदार]] आहे तर काही ठिकाणी [[अलुतेदार]] आहे. सर्व माळी उपजातींचा मूळ उगम, संस्कृती, इतिहास किंवा सामाजिक स्थितीत समानता नसते. राजस्थानचा राजपूत माळी, राजपूत यांच्यातील गट आहे आणि १८९१ च्या मारवार राज्यातील जनगणना अहवालातील राजपूत उपवर्गाच्या अंतर्गत समाविष्ट होते. =उगम= क्षात्रधर्म या ग्रंथात क्षत्रिय माळी समाजाबद्दल सविस्तर माहिती देण्यात आली आहे. उत्तर भारतात मालव, मोहेल, यादव, सोळंकी, चव्हाण, पवार, कविटकर, वाघेला, ही मुळे मराठा व राजपूत यांच्या कुळगोत्रातील जमात असून परकीय आक्रमणामुळे देशोधडीला लागले. अन्य प्रांतात जाऊन त्यांनी मळा किंवा शेती काम करावयास सुरुवात केली म्हणून त्यांना माळी असे संबोधण्यात येऊ लागले. त्यातून'क्षत्रिय माळी' ही माळी समाजाची पोटजात मानली जाऊ लागली. याशिवाय त्यांच्यात राजपूत माळी, सैनी माळी, माशीमाळी, काशीमाळी, जिरेमाळी, हळदी माळी आदि पोटभेद पडले. सर्व माळी क्षत्रियांचे गोत्र आणि आडनावे आणि वंश हे राजपूतांचे आणि मराठय़ाचे एक असल्याने शहाण्णव कुळात त्यांची आडनावे आहेत. क्षत्रिय माळी समाजाचे पोटभेद असे. सैनी, श्रीमाळी, वीरमाळी, करमाळी, गंधमाळी, मालव, मालो, माला, काछी, दासी, दोसी, बागवान, राऊत, सागर, आहार, अहरी, अंध, अंदी , मैना कहार, खईरा, वाघीलवाल आदि. मुस्लिम समाजातील बागवान हे पूर्वीचे माळी असल्याचे सांगण्यात येते. मराठा माळी-मराठा माळी हे कुणबी असावेत, पुढे धंद्यावरून वेगळी जात बनली. त्यांच्यात फुलमाळी, अद्यप्रभू, अद्यशेटी, बावणे, हळदे, जिरे, काच, कडू, क्षीरसागर, लिंगायत, पदे, उंडे आदि तेरा पोटभेद आहेत. मात्र यात प्रामुख्याने फुलमाळी, हळदे, जिरे, काच माळी यांची संख्या जास्त आहे. फुलमाळी हे फुलांचा व्यवसाय करणारे असून, त्यांनाच सावतामाळी असेही म्हणतात. या समाजातील लोक आपल्या पागोट्याला फुलांचा गुच्छा लावत नाहीत. तसेच चप्पल बुटांवर फुलांची नक्षी काढत नाहीत. जिरे माळी हे जिरे पिकवीत तर हळदे माळी हे हळद पिकवीत. त्यांना त्यानुसार पोटजातीचे नाव मिळाले असावे, असे म्हटले जाते. फुले, फळे, भाज्या, ऊस, हळद, जिरे आदि बागायती पिके काढणे हा माळ्यांचा मुख्य व्यवसाय आहे. क्षत्रिय माळी- क्षात्रधर्म या ग्रंथात क्षत्रिय माळी समाजाबद्दल सविस्तर माहिती देण्यात आली आहे. उत्तर भारतात मालव, मोहेल, यादव, सोळंकी, चव्हाण, पवार, वाघेला, ही मुळे मराठा व राजपूत यांच्या कुळगोत्रातील जमाती असून परकीय आक्रमणामुळे देशोधडीला लागले. अन्य प्रांतात जाऊन त्यांनी मळा किंवा शेती काम करावयास सुरुवात केली म्हणून त्यांना माळी असे संबोधण्यात येऊ लागले. त्यातून 'क्षत्रिय माळी' ही माळी समाजाची पोटजात मानली जाऊ लागली. याशिवाय त्यांच्यात राजपूत माळी, सैनी माळी, माशीमाळी, काशीमाळी, जिरेमाळी, हळदी माळी आदि पोटभेद पडले. सर्व माळी क्षत्रियांचे गोत्र आणि आडनावे आणि वंश हे राजपूतांचे आणि मराठय़ाचे एक असल्याने शहाण्णव कुळात त्यांची आडनावे आहेत. क्षत्रिय माळी समाजाचे पोटभेद असे. सैनी, श्रीमाळी, वीरमाळी, करमाळी, गंधमाळी, मालव, मालो, माला, काछी, दासी, दोसी, बागवान, राऊत, सागर, आहार, अहरी, अंध, अंदी , मैना कहार, खईरा, वाघीलवाल आदि. मुस्लिम समाजातील बागवान हे पूर्वीचे माळी असल्याचे सांगण्यात येते.बहुतांश माळी समाज आज हा शेतीविषयक व्यवसाय करत आहे. =पौराणिक आख्यायिका= नवखंड पुष्कराज मध्ये भगवान ब्रम्हदेवाचे मंदिर आहे,त्या ठिकाणी महायज्ञाचे आयोजन केले होते, तेथे ३३ कोटी देव व शंकर आणि पार्वतीसुद्धा बसले होते. महादेवाने आपल्या अंगाचा मळ काढला व यज्ञात टाकला यज्ञातून तेजस्वी पुरुष निर्माण झाला. त्या पुरुषाचे तेज सूर्याप्रमाणे होते, व त्याच्या हातामध्ये पांढरे फूल होते. त्याचे तेज पाहून देवलोक घाबरले. नारद मुनींनी विचारले की हा तेजस्वी पुरुष कोण आहे ? तर भगवान ब्रह्मदेवांनी महादेवांना विचारले,की हा तेजस्वी पुरुष कोण ? तेव्हा महादेवांनी सांगितले की, माझ्या मळापासून तयार झालेला हा पुरुष सदैव हातामध्ये पांढरे फूल घेऊन माळी समाजात जन्म घेईल. तेव्हापासून माळी समाजाची उत्पत्ती झाली. माळी हा शब्द माला (संस्कृत)या शब्दापासून बनला आहे. =माळी समाजातील पोट जाती व इतिहास= महाराष्ट्रातील माळी समाज हा कोणत्याही एका शाखेच्या नसून अनेक पोटजाती आणि शाखा, पोटशाखा यांचा समावेश त्यात आहे. महाराष्ट्रात प्रामुख्याने फुलमाळी, क्षत्रिय माळी, वनमाळी, पानमाळी, डांगमाळी, हळदीमाळी, जिरेमाळी, गासेमाळी, काशी माळी, काचमाळी, कोसरे माळी, मरार माळी, पहाड माळी, लोणार माळी, पंचकळसी, चौकळशी, आगारी माळी, लिंगायत माळी आदि पोट जाती व शाखा आढळतात. मराठा माळी-मराठा माळी हे कुणबी असावेत, पुढे धंद्यावरून वेगळी जात बनली. त्यांच्यात फुलमाळी, अद्यप्रभू, अद्यशेटी, बावणे, हळदे, जिरे, काच, कडू, क्षीरसागर, लिंगायत, पदे, उंडे आदि तेरा पोटभेद आहेत. मात्र यात प्रामुख्याने फुलमाळी, हळदे, जिरे, काच माळी यांची संख्या जास्त आहे. माळी समाज समानतेचा संदेश देतो आणि उच्च आणि नीच असा भेद करत नाही. फुलमाळी हे फुलांचा व्यवसाय करणारे असून, त्यांनाच सावतामाळी असेही म्हणतात. या समाजातील लोक आपल्या पागोट्याला फुलांचा गुच्छा लावत नाहीत. तसेच चप्पल बुटांवर फुलांची नक्षी काढत नाहीत. जिरे माळी हे जिरे पिकवीत तर हळदे माळी हे हळद पिकवीत. त्यांना त्यानुसार पोटजातीचे नाव मिळाले असावे, असे म्हटले जाते. फुले, फळे, भाज्या, ऊस, हळद, जिरे आदि बागायती पिके काढणे हा त्यांचा मुख्य व्यवसाय आहे. क्षत्रिय माळी- क्षात्रधर्म या ग्रंथात क्षत्रिय माळी समाजाबद्दल सविस्तर माहिती देण्यात आली आहे. उत्तर भारतात मालव, मोहेल, यादव, सोळंकी, चव्हाण, पवार, वाघेला, ही मुळे मराठा व राजपूत यांच्या कुळगोत्रातील जमात असून परकीय आक्रमणामुळे देशोधडीला लागले. अन्य प्रांतात जाऊन त्यांनी मळा किंवा शेती काम करावयास सुरुवात केली म्हणून त्यांना माळी असे संबोधण्यात येऊ लागले. त्यातून 'क्षत्रिय माळी' ही माळी समाजाची पोटजात मानली जाऊ लागली. याशिवाय त्यांच्यात राजपूत माळी, सैनी माळी, माशीमाळी, काशीमाळी, जिरेमाळी, हळदी माळी आदि पोटभेद पडले. सर्व माळी क्षत्रियांची गोत्रे आणि आडनावे आणि वंश हे राजपूतांचे आणि मराठय़ाचे एक असल्याने शहाण्णव कुळात त्यांची आडनावे आहेत. क्षत्रिय माळी समाजाचे पोटभेद असे. सैनी, श्रीमाळी, वीरमाळी, करमाळी, गंधमाळी, मालव, मालो, माला, काछी, दासी, दोसी, बागवान, राऊत, सागर, आहार, अहरी, अंध, अंदी , मैना कहार, खईरा, वाघीलवाल आदि. =सैनी माळी समाज= १९३० च्या दशकात जेव्हा भारत ब्रिटिश राजवटीखाली होता, तेव्हा राजस्थानच्या क्षत्रिय माळी समुदायाने आणि इतर उत्तर भारतीय माळी लोकांनी उपनाम सैनी स्वीकारले. =माळी समाजातील प्रसिद्ध व्यक्ती= [[सावता माळी]] [[महात्मा फुले]] [[सावित्रीबाई फुले]] [[नारायण मेघाजी लोखंडे]] [[निळू फुले]] [[छगन भुजबळ]] [[राजीव सातव]] [[अशोक गेहलोत]] [[गजमल माळी]] [[सिद्धराम म्हेत्रे]] =माळी समाजातील काही जिल्हानिहाय आडनावे= माळी समाजाची जिल्हा निहाय आडनाव यामध्ये प्रामुख्याने आढळली जाणारी नावे आहेत . माळी समाजाची वंशावळ लिहणारे भाट काही वर्षांच्या अंतराने महाराष्ट्रात येतात. आणि वंशावळ लिहितात .खालील यादीत काही आडनावे नसतील.उपलब्ध स्रोतांवरून ही नावे घेतली आहेत. १. ''नाशिक'' : माळी,खैरे, गीते, जाधव, भुजबळ, वाघ, महाजन, सुरसे, वझरे, कोठुळे, बोराडे, पाचोरे, थोरात, राउत, तिडके, वाघ, मंडलिक, गायकवाड, काठे, वनमाळी, गांगुर्डे, भडके, मोटकरी ,नाईक, नवगिरे, जगझाप, भांबरे, हिवाळे, उबाळे, रानमाळी, गवळी, वेरुळे, रहाणे, वायकांडे, पगार, निकम, मोहन, तांबे, ताजने, बनकर, सोनवणे, शिंदे, तुपे, कांबळे, मौले, ताठे, निकम, काश्मिरे, उगले, शेवकर, गायखे, खसाळे, जेजुरकर, विधाते, खोडे, भंदुरे, शेवाळे, लोणारे, साळवे, शेरताठे, बच्छाव, पुंड, नवले, रासकर, कमोद, खैरनार, पैठणकर, चौरे, शेलार, जगताप, फरांदे, जंजाळे, वेलजाळी, एनडाइत, आहेर, बागुल, थालकर, मोकल, म्हैसे, भालेराव, फुलारे, लोखंडे, साळुंके, बटवाल, मेहेत्रे, पाटील, मालकर, निफाडे, गाडेकर, अंतरे, कुलधार, कचरे, तिसगे, धनवटे, कुटे, पुणेकर, चाफेकर, सूर्यवंशी,वाघचौरे, कमोदकर, महाजन २ . ''अहमद नगर'' : शिरसाठ जाधव,मालकर, बागडे, सजन, विधाते, मंडलिक, अभंग, शिंदे, नाईकवाडी, ताजने, अनप, मेहेत्रे, म्हस्के, पुंड, भरीतकर, डाके, गाडेकर, घोडेकर, बनकर, शेलार, पांढरे, गिरमे, ससाणे, बोरावके, इनामके, रासकर, शिंदे, नागरे,गाडीलकर,देंडगे,शेलार, चेडे, बोरुडे, व्यवहारे, चौरे, राउत, रसाळ, गायकवाड, कानडे, बागडे, होले, नवले, झोके, जगताप, दातरंगे, फुलमाळी ,फुलसुंदर, वाघ, बारावकर, सुडके, आगरकर, पानधडे, भुजबळ, खामकर, लोंढे, घोलप, साबळे, गोरे, मोरे, माळी, महाजन, ठाणगे, सुडके, बोरुडे, चिपाडे, लेंडकर, ताठे, धोंडे, गडालकर, गोंधळे, धाडगे, खराडे, तरटे, ताठे, उकंडे, कुलंगे, हुमे, साळुंके, जाधव, गरुडकर , खेतमाळीस, बेल्हेकर, क्षीरसागर, दळवी, ससाणे, पुंड, पडोळे, पडळकर, बोलगे, पांढरकर, खेतमाळीस, आळेकर, आनंदकर, बनसुडे, नन्नावरे, चाकणे, बढे, दरवडे, शेंडगे, लोखंडे, जांभूळकर, हिरवे, सुपेकर, कोथिम्बिरे, औटी, मोटे, जयकर, खेडकर, जाम्भे, इत्ते, मेमाणे, वऱ्हाडे, बोडखे, फरांदे, चौधरी, मुळे, कन्हेरकर, करंडे, झगडे, एटक, गरुडकर, आंबेकर, रायकर,सुरसे, बहिर्याडे, पंधाडे, कांदे, खरपुडे, आखाडे, हिरे, जेजुरकर, गडगे, गुल्दगड, अनारसे, टेंभे, सूर्यवंशी, झोडगे , शेंडे. ३. ''नागपुर": वहेकर,निकाजु,कनिरे, सातपुते,नाडेकर,घोरसे, गायधने,बनाईत,वाडबुधे, कांबळे, राजगुरू,शेंबेकर खोडस्कर, पाचघरे, फसाते, गोबरे, देशमुख, वानखडे, गोरडे, बिरे, कुटे, चाल्पे, श्रीखंडे, दहीकर, पवार, चांदुरकर, कुबाडे, केवते, हजारे, लाखे, नावडे, गन्जरे, चांदोरे, बोडके, मगरे, वैद्य, चिमोटे, महाजन, उमप, उमाक, सननसे, घोळशे, आगलावे, चौधरी, परोपते, माळी, कावलकर, वाघ, कोल्हे, लांडगे, येवले, बनकर, ठेम्भारे, शेवाळे, धाकुलकर, डोंगरे, मदनकर, वाळके, फुसे, चिमोटे, केने, बर्डे, धाडसे, वाकडे, मसुरकर, राउत, जम्बुलकर, चरपे, गिर्हे, वानखडे. ४. ''पुणे'' : भोसले,माळी, फुले, जाधव, टिळेकर, फुलारी, धसाडे,शेंडे, भोंग, भोंगळे, जयकर, लोणकर, रायकर, लाहवे, गिरमे, अनारसे, राऊत, भुजबळ, शिंदे, झुरंग,गरुडे, बिर्दावडे, आल्हाट, चिचाटे, डोके, बिरदवडे, केळकर, लेंडघर, धाडगे, जांबूकर, बाणेकर, गोरे, शेवकरी, आगरकर, धामधेरे, व्यवहारे, नावरे, जगताप, लडकत, पाबळ, भास्कर, हिंगणे, होले, वाये, बनकर, बोराटे, बुरडे, कुडके, रासकर, खरात, बोरावके, कोद्रे, इनामके, जमदाडे, कुदाळे, पिसे, गदादे, भोगले, टिकोरे, लांडगे, भडके, यादव, नाळे, फडरे, अणेराव, लग्गड, दप्तरे, केदारी, वाडकर, दंगमाळी, गोंधळे, दळवी, आरु , ससाणे, काळे, साळुंखे, नंदे, जमदाडे, नेवासे, लोखंडे, बढे, झगडे, नवले, वाघोले, फरांदे, दुधाळ, कापरे, वडणे, वचकळ, भोंगले, पैठणकर, बोरकर, ताम्हाणे, पिंगळे, वाघ ,आदलिंग, गायकवाड, सातव, लावले, बटवाल, वाघमारे, फुलसुंदर, अभंग, वाव्हळ, कावळे, बिर्मल, करपे, बिडवाई, मंडलिक, परंडवाल, चिपाडे. ५. ''जालना'' - विधाते, देवकर, शिंगणे,टीलेकर, जईद, मोठे, काळे, खरात, घायाळ, गाढवे, बोरकर, झरेकर, शिंदे, गालाबे, चिंचाने, वाघमारे, साबळे, मगर ,खान्देभारद ,खालसे ,पवार, आंबेकर, झोरे, तिडके, केरकळ, जाधव , शिंदे, जवंजाळ , ठाकरे, पाटील , खैरे, वाघमारे, घोलप, गते, लांडगे, गोरे, शेरकर, वाघ, सपकाळ, मेहेत्रे, गिरम, राउत, पाचफुले, शेवाळे, बनकर, हरकल , गाढवे, धानुरे, वानखेडे, पौलबुद्धे,घायाळ , चौधरी, मोहिते, माळोदे,राऊत. ६. हिंगोली- धामणे, डुकरे, भडके, कदम, सारंग, पारीस्कर, पायघन, काळे, धामणकर, गोरे, गवळी,मत्ते,ढोले, आराडे वाशिमकर,घोडके,काळे,जावळे,डाके,भोने,लाड,नागुलकर,बोराडे,काठोळे,पांगसे,वाठ,पुंड. ७.''सातारा'' : भोसले,गवळी, गोरे, अभंग, राउत, काळोखे, जाधव, तांबे, डांगरे, घनवट, बोराटे, शिंदे, भुजबळ, बनसोडे, शेंडे, बंकर, क्षीरसागर, ताटे, कोरे, धोकटे, पाटील, माळी, तोडकर, दगडे, कुदळे, ननावरे , नवले, रासकर, होवाळ ,जमदाडे, फरांदे, टिळेकर. ८ .''बुलढाणा'' : खरात, बंडे, तायडे, भरड , जाधव, घोलप, वानेरे, इरातकर, महाजन, चोपडे , राऊत , फुलझाडे , खंडागळे, गडे, इंगळे, देशमाने, सोनुने, गिर्हे, वानखडे, चावरे, उमरकर, बगाडे, निमकर्डे, खंडारे , दांडगे, शिरसागर, वावगे,राखोंडे, बोंबटकार, पैघन , पार्कीस्कर, पुंड, चंदनशिव, नागुलकर, बोऱ्हाडे, ढोरे, ढोले, भोणे, तोंपे, वानखेडे, पोपळघात, चावळे, डांगे, गवांदे, कानडे, डोईफोडे, धामणकार, बाईसकार, जवळकार, वाघमारे, आगळे, मसने, चिंचोलकार, बोराडे, तडस, लाड, वाथ. ९. ''जळगाव'' : महाजन, जाधव, पाटील, निकम, सोनावणे, बिरारी, बागुल, खैरनार, वानखेडे, बच्छाव, रोकडे, देशमुख, सूर्यवंशी, झाल्टे, गावले, अहिरराव, बाविस्कर, मोरे, महाले, राउत, घोंगडे, भडांगे, चौधरी, बनकर. १०. ''बीड'' : सत्वधर, लगड, वाडे, बनकर, माळी, राउत, शिंदे, फुल्झाल्के, जाधव, धोडे, अरसुडे, डाके, सिंगारे, गोर्माळी, जिरे, शिंदे, काळे, गोरे, दुधाळ, तुपे, लोखंडे, गायकवाड, धोंडे, कडू, जाधव, गवळी, गणगे, जिरे, रावसे, यादव, कुदाळे, मणेरी, धवळे, जमदाडे, शेलार,झीरमाळे. ११. ''धुळे'' : माळी, महाजन, सोनावणे, वाघ, बागुल, जाधव, सौंदाणे, खैरनार, महाले, देवरे, जगदाळे. १२. ''अमरावती': : मडघे, कोरडे ,बनसोड, बेलसरे ,हाडोळे , गोंगे, कुंभारखाने, घाटोळ, बोबडे, चांदोरे, गोरडे, गोल्हर, खसाळे, पेटकर, कांडलकर,वहेकर,निकाजु कविटकर ,गणोरकर, अम्बाडकर,जावरकर, लोखंडे, काळे, चर्जन, निमकर, नानोटे, खेरडे, मेहरे, पवार, धनोकार, वांगे, भगत, कडू, भुयार, गाने, अकार्ते, बकाले, भोयर, राउत, रोठेकर, मेंधे, जेवाडे, टवलारे, जुनघरे, फुटाणे, झाडे, पोटदुखे, नाथे, बेलोकार, आमले, पाटिल. १३. ''यवतमाळ'': : कुंभारखाने, धोबे, जावरकर, संदे, भंगे, घावडे, चिंचोरकर, चरडे, गोल्हर, नल्हे, सरडे, पोटदुखे, नाकतोडे, धनोकर. १४. ''वर्धा'' : वाके, तीखे, काळे, गोरे, जांभळे, बोबडे, राउत, खेरडे, थेटे, मेहत्रे, खसाळे, गोंगे. १५. ''सांगली'' : माळी, तोडकर, कोरे, शिवणकर, अडसूळ,वाघमारे, सागर, बालटे, राउत, जाधव, फुले, बनसोडे, फडथरे , पिसे, बनकर, लिंगे, लोखंडे, लांडगे,मेंढे,बरगाले,दुर्गाडे, मोतुगडे,इरळे,म्हेत्रे,येवारे,खोबरे,भडके, माईनकर,मंडले,मानकर,वांडरे,चौगुले. १६. ''अकोला'' : ढोणे, बोचरे, शेवाळकर, आमले, चोपड, पैघन, पार्कीस्कर, पुंड, चंदनशिव, नागुलकर, बोऱ्हाडे, ढोरे, गोंगे, ढोले, भोणे, तोंपे, वानखेडे, पोपळ्घात, चावळे, डांगे, गवांदे, कानडे, डोईफोडे. १७. ''औरंगाबाद'' : जाधव, शिँदे, भुजबळ, ढोके, वाघ, सोणवणे, कातबणे, दिलवाले, तिडके, ढवळे, बनकर, भालेराव, गहाळ, हाजारे, थोरात, भडके, नवले, गोरे, आंतरकर, भुमकर, काळे, ठाणगे, जेजुरकर, पवार, पुंड, पेरकर, देवकर, जावळे, धोंडे, गायकवाड, वाघचौरे, गान्हार, हेकडे, तारव. १८. ''वाशीम'' : उमाळे, मोरे, अढाउ,सोनूने,भडके,धाडसे, मानकर, वाकेकर, बुरनासे, बोबडे, आमले, आकोलकर,मानकर, नागापुरे, वैराळे, उमाळे, व्यवहारे, डोंगरे, कळसकर, गिर्हे, देशमुख, पाटील, टेम्भारे,इंगळे, राऊत,काटोलकर, झगडे, भूस्कडे, राखोंडे, तायडे, धाकुलकर, आंबेकर, बिर्हे, काळपांडे, जाधव, सातव, इंगोले, नवलकर, नार्सिंगकार, बगाडे, बोळाखे,ढोक, वाघमारे, धर्माळे, गवळी, घाटे, जामोदकर, कथिलकर, ठोंबरे, दाते, खोडस्कर, चरपे, खडसे, मांडवकर, गोरडे, लेकुरवाळे, गांजरे, धाडसे, बम्बळकर, भोपळे, खरासे, डेहनकर, अढाऊ,वानखडे, उडाखे, मांडवगणे, चौधरी, भभूतकर, भड, खलोकार,राजनकर, कुले, चतुरकर, ढोकणे,जसापुरे, लोखंडे, चर्जन, तडस, भगत, ढोले, वाशिम्कार, चिमोटे, सदाफळे,हाडोळे,दहीकर,बनकर. सुंदरकर, बोळे,पेठकर,श्यामसुंदर,वावगे,नवले, कणेर, पोहनकर,वालोकार,खटाळे,आघाडे,आखरे, खरबडे,जठाळे,कांडलकर,मडघे,जुनघरे, मेहरे,कोरडे,झाडे,बनसोड,नाथे,टवलारे, शाहाकार,कविटकर,गणोरकर,अम्बाडकर,नानोटे, निमकर,खेरडे,बेलसरे,भोगे,वाडोकर,मारोडकर, रडके,कडू,पवार,धनोकार,वांगे,सरडे,भोजने, भुयार,गणगणे,भोयर,होले,बानाईत,मेंढे. २०. ''लातूर'' : माळी, गोरे, कटारे, खडबडे, शिन्दे, फुलसुंदर, वाघमारे, चाम्भार्गे, म्हेत्रे, फूटाने, जगताप. २१ . ''कोल्हापूर'' : धोंडे,बत्तीसे, पवार, सूर्यवंशी, हिवरे, कर्णकर, बाचकर,मानकर, नागापुरे, वैराळे, उमाळे, व्यवहारे, डोंगरे, कळसकर, गिर्हे, देशमुख, पाटील,चौगुले, माळी, म्हेत्रे. २२. ''नंदुरबार'' : महाजन, देवरे, माळी, मगरे, सागर, राणे, शेंडे, पिंपरे, लोखंडे, बत्तीसे, पवार, सूर्यवंशी, हिवरे, सोनुने,कर्णकर. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:ओबीसी जाती]] [[वर्ग:महाराष्ट्रामधील जाती]]http://www.maliworld.in/Origin_of_society.aspx mj46bbnp07i82fas5puujs4i9v51ty1 2143737 2143736 2022-08-07T08:09:19Z 2409:4042:2EA2:521E:0:0:8FC8:9111 wikitext text/x-wiki [[File:Mallees, or Gardeners (9805808934).jpg|thumb|पश्चिम भारतातील माळी (इ.स. १८५५ – १८६२]] '''माळी''' ही भारतात आढळून येणारी एक व्यावसायिक जात आहे. हा समाज पारंपरिकपणे मळे लावणारा किंवा मळेवाला म्हणून काम करत होता. माळी समाजात अनेक पोटजाती आहेत. माळी [[उत्तर भारत]]ात, [[पूर्व भारत]]ात तसेच [[नेपाळ]]मध्ये, [[महाराष्ट्र]]ात आणि तराई प्रदेशात आढळतात. महाराष्ट्रामध्ये माळी जात ही [[इतर मागास वर्ग]] ([[ओबीसी]]) प्रवर्गात येते. माळी समाज हा मुखत्वे शेती करणारा कुणबी समाजाशी साम्य असलेला समाज आहे. काही ठिकाणी हा समाज [[बलुतेदार]] आहे तर काही ठिकाणी [[अलुतेदार]] आहे. सर्व माळी उपजातींचा मूळ उगम, संस्कृती, इतिहास किंवा सामाजिक स्थितीत समानता नसते. राजस्थानचा राजपूत माळी, राजपूत यांच्यातील गट आहे आणि १८९१ च्या मारवार राज्यातील जनगणना अहवालातील राजपूत उपवर्गाच्या अंतर्गत समाविष्ट होते. =उगम= क्षात्रधर्म या ग्रंथात क्षत्रिय माळी समाजाबद्दल सविस्तर माहिती देण्यात आली आहे. उत्तर भारतात मालव, मोहेल, यादव, सोळंकी, चव्हाण, पवार, कविटकर, वाघेला, ही मुळे मराठा व राजपूत यांच्या कुळगोत्रातील जमात असून परकीय आक्रमणामुळे देशोधडीला लागले. अन्य प्रांतात जाऊन त्यांनी मळा किंवा शेती काम करावयास सुरुवात केली म्हणून त्यांना माळी असे संबोधण्यात येऊ लागले. त्यातून'क्षत्रिय माळी' ही माळी समाजाची पोटजात मानली जाऊ लागली. याशिवाय त्यांच्यात राजपूत माळी, सैनी माळी, माशीमाळी, काशीमाळी, जिरेमाळी, हळदी माळी आदि पोटभेद पडले. सर्व माळी क्षत्रियांचे गोत्र आणि आडनावे आणि वंश हे राजपूतांचे आणि मराठय़ाचे एक असल्याने शहाण्णव कुळात त्यांची आडनावे आहेत. क्षत्रिय माळी समाजाचे पोटभेद असे. सैनी, श्रीमाळी, वीरमाळी, करमाळी, गंधमाळी, मालव, मालो, माला, काछी, दासी, दोसी, बागवान, राऊत, सागर, आहार, अहरी, अंध, अंदी , मैना कहार, खईरा, वाघीलवाल आदि. मुस्लिम समाजातील बागवान हे पूर्वीचे माळी असल्याचे सांगण्यात येते. मराठा माळी-मराठा माळी हे कुणबी असावेत, पुढे धंद्यावरून वेगळी जात बनली. त्यांच्यात फुलमाळी, अद्यप्रभू, अद्यशेटी, बावणे, हळदे, जिरे, काच, कडू, क्षीरसागर, लिंगायत, पदे, उंडे आदि तेरा पोटभेद आहेत. मात्र यात प्रामुख्याने फुलमाळी, हळदे, जिरे, काच माळी यांची संख्या जास्त आहे. फुलमाळी हे फुलांचा व्यवसाय करणारे असून, त्यांनाच सावतामाळी असेही म्हणतात. या समाजातील लोक आपल्या पागोट्याला फुलांचा गुच्छा लावत नाहीत. तसेच चप्पल बुटांवर फुलांची नक्षी काढत नाहीत. जिरे माळी हे जिरे पिकवीत तर हळदे माळी हे हळद पिकवीत. त्यांना त्यानुसार पोटजातीचे नाव मिळाले असावे, असे म्हटले जाते. फुले, फळे, भाज्या, ऊस, हळद, जिरे आदि बागायती पिके काढणे हा माळ्यांचा मुख्य व्यवसाय आहे. क्षत्रिय माळी- क्षात्रधर्म या ग्रंथात क्षत्रिय माळी समाजाबद्दल सविस्तर माहिती देण्यात आली आहे. उत्तर भारतात मालव, मोहेल, यादव, सोळंकी, चव्हाण, पवार, वाघेला, ही मुळे मराठा व राजपूत यांच्या कुळगोत्रातील जमाती असून परकीय आक्रमणामुळे देशोधडीला लागले. अन्य प्रांतात जाऊन त्यांनी मळा किंवा शेती काम करावयास सुरुवात केली म्हणून त्यांना माळी असे संबोधण्यात येऊ लागले. त्यातून 'क्षत्रिय माळी' ही माळी समाजाची पोटजात मानली जाऊ लागली. याशिवाय त्यांच्यात राजपूत माळी, सैनी माळी, माशीमाळी, काशीमाळी, जिरेमाळी, हळदी माळी आदि पोटभेद पडले. सर्व माळी क्षत्रियांचे गोत्र आणि आडनावे आणि वंश हे राजपूतांचे आणि मराठय़ाचे एक असल्याने शहाण्णव कुळात त्यांची आडनावे आहेत. क्षत्रिय माळी समाजाचे पोटभेद असे. सैनी, श्रीमाळी, वीरमाळी, करमाळी, गंधमाळी, मालव, मालो, माला, काछी, दासी, दोसी, बागवान, राऊत, सागर, आहार, अहरी, अंध, अंदी , मैना कहार, खईरा, वाघीलवाल आदि. मुस्लिम समाजातील बागवान हे पूर्वीचे माळी असल्याचे सांगण्यात येते.बहुतांश माळी समाज आज हा शेतीविषयक व्यवसाय करत आहे. =पौराणिक आख्यायिका= नवखंड पुष्कराज मध्ये भगवान ब्रम्हदेवाचे मंदिर आहे,त्या ठिकाणी महायज्ञाचे आयोजन केले होते, तेथे ३३ कोटी देव व शंकर आणि पार्वतीसुद्धा बसले होते. महादेवाने आपल्या अंगाचा मळ काढला व यज्ञात टाकला यज्ञातून तेजस्वी पुरुष निर्माण झाला. त्या पुरुषाचे तेज सूर्याप्रमाणे होते, व त्याच्या हातामध्ये पांढरे फूल होते. त्याचे तेज पाहून देवलोक घाबरले. नारद मुनींनी विचारले की हा तेजस्वी पुरुष कोण आहे ? तर भगवान ब्रह्मदेवांनी महादेवांना विचारले,की हा तेजस्वी पुरुष कोण ? तेव्हा महादेवांनी सांगितले की, माझ्या मळापासून तयार झालेला हा पुरुष सदैव हातामध्ये पांढरे फूल घेऊन माळी समाजात जन्म घेईल. तेव्हापासून माळी समाजाची उत्पत्ती झाली. माळी हा शब्द माला (संस्कृत)या शब्दापासून बनला आहे. =माळी समाजातील पोट जाती व इतिहास= महाराष्ट्रातील माळी समाज हा कोणत्याही एका शाखेच्या नसून अनेक पोटजाती आणि शाखा, पोटशाखा यांचा समावेश त्यात आहे. महाराष्ट्रात प्रामुख्याने फुलमाळी, क्षत्रिय माळी, वनमाळी, पानमाळी, डांगमाळी, हळदीमाळी, जिरेमाळी, गासेमाळी, काशी माळी, काचमाळी, कोसरे माळी, मरार माळी, पहाड माळी, लोणार माळी, पंचकळसी, चौकळशी, आगारी माळी, लिंगायत माळी आदि पोट जाती व शाखा आढळतात. मराठा माळी-मराठा माळी हे कुणबी असावेत, पुढे धंद्यावरून वेगळी जात बनली. त्यांच्यात फुलमाळी, अद्यप्रभू, अद्यशेटी, बावणे, हळदे, जिरे, काच, कडू, क्षीरसागर, लिंगायत, पदे, उंडे आदि तेरा पोटभेद आहेत. मात्र यात प्रामुख्याने फुलमाळी, हळदे, जिरे, काच माळी यांची संख्या जास्त आहे. माळी समाज समानतेचा संदेश देतो आणि उच्च आणि नीच असा भेद करत नाही. फुलमाळी हे फुलांचा व्यवसाय करणारे असून, त्यांनाच सावतामाळी असेही म्हणतात. या समाजातील लोक आपल्या पागोट्याला फुलांचा गुच्छा लावत नाहीत. तसेच चप्पल बुटांवर फुलांची नक्षी काढत नाहीत. जिरे माळी हे जिरे पिकवीत तर हळदे माळी हे हळद पिकवीत. त्यांना त्यानुसार पोटजातीचे नाव मिळाले असावे, असे म्हटले जाते. फुले, फळे, भाज्या, ऊस, हळद, जिरे आदि बागायती पिके काढणे हा त्यांचा मुख्य व्यवसाय आहे. क्षत्रिय माळी- क्षात्रधर्म या ग्रंथात क्षत्रिय माळी समाजाबद्दल सविस्तर माहिती देण्यात आली आहे. उत्तर भारतात मालव, मोहेल, यादव, सोळंकी, चव्हाण, पवार, वाघेला, ही मुळे मराठा व राजपूत यांच्या कुळगोत्रातील जमात असून परकीय आक्रमणामुळे देशोधडीला लागले. अन्य प्रांतात जाऊन त्यांनी मळा किंवा शेती काम करावयास सुरुवात केली म्हणून त्यांना माळी असे संबोधण्यात येऊ लागले. त्यातून 'क्षत्रिय माळी' ही माळी समाजाची पोटजात मानली जाऊ लागली. याशिवाय त्यांच्यात राजपूत माळी, सैनी माळी, माशीमाळी, काशीमाळी, जिरेमाळी, हळदी माळी आदि पोटभेद पडले. सर्व माळी क्षत्रियांची गोत्रे आणि आडनावे आणि वंश हे राजपूतांचे आणि मराठय़ाचे एक असल्याने शहाण्णव कुळात त्यांची आडनावे आहेत. क्षत्रिय माळी समाजाचे पोटभेद असे. सैनी, श्रीमाळी, वीरमाळी, करमाळी, गंधमाळी, मालव, मालो, माला, काछी, दासी, दोसी, बागवान, राऊत, सागर, आहार, अहरी, अंध, अंदी , मैना कहार, खईरा, वाघीलवाल आदि. =सैनी माळी समाज= १९३० च्या दशकात जेव्हा भारत ब्रिटिश राजवटीखाली होता, तेव्हा राजस्थानच्या क्षत्रिय माळी समुदायाने आणि इतर उत्तर भारतीय माळी लोकांनी उपनाम सैनी स्वीकारले. =माळी समाजातील प्रसिद्ध व्यक्ती= [[सावता माळी]] [[महात्मा फुले]] [[सावित्रीबाई फुले]] [[नारायण मेघाजी लोखंडे]] [[निळू फुले]] [[छगन भुजबळ]] [[राजीव सातव]] [[अशोक गेहलोत]] [[गजमल माळी]] [[सिद्धराम म्हेत्रे]] =माळी समाजातील काही जिल्हानिहाय आडनावे= माळी समाजाची जिल्हा निहाय आडनाव यामध्ये प्रामुख्याने आढळली जाणारी नावे आहेत . माळी समाजाची वंशावळ लिहणारे भाट काही वर्षांच्या अंतराने महाराष्ट्रात येतात. आणि वंशावळ लिहितात .खालील यादीत काही आडनावे नसतील.उपलब्ध स्रोतांवरून ही नावे घेतली आहेत. १. ''नाशिक'' : माळी,खैरे, गीते, जाधव, भुजबळ, वाघ, महाजन, सुरसे, वझरे, कोठुळे, बोराडे, पाचोरे, थोरात, राउत, तिडके, वाघ, मंडलिक, गायकवाड, काठे, वनमाळी, गांगुर्डे, भडके, मोटकरी ,नाईक, नवगिरे, जगझाप, भांबरे, हिवाळे, उबाळे, रानमाळी, गवळी, वेरुळे, रहाणे, वायकांडे, पगार, निकम, मोहन, तांबे, ताजने, बनकर, सोनवणे, शिंदे, तुपे, कांबळे, मौले, ताठे, निकम, काश्मिरे, उगले, शेवकर, गायखे, खसाळे, जेजुरकर, विधाते, खोडे, भंदुरे, शेवाळे, लोणारे, साळवे, शेरताठे, बच्छाव, पुंड, नवले, रासकर, कमोद, खैरनार, पैठणकर, चौरे, शेलार, जगताप, फरांदे, जंजाळे, वेलजाळी, एनडाइत, आहेर, बागुल, थालकर, मोकल, म्हैसे, भालेराव, फुलारे, लोखंडे, साळुंके, बटवाल, मेहेत्रे, पाटील, मालकर, निफाडे, गाडेकर, अंतरे, कुलधार, कचरे, तिसगे, धनवटे, कुटे, पुणेकर, चाफेकर, सूर्यवंशी,वाघचौरे, कमोदकर, महाजन २ . ''अहमद नगर'' : शिरसाठ जाधव,मालकर, बागडे, सजन, विधाते, मंडलिक, अभंग, शिंदे, नाईकवाडी, ताजने, अनप, मेहेत्रे, म्हस्के, पुंड, भरीतकर, डाके, गाडेकर, घोडेकर, बनकर, शेलार, पांढरे, गिरमे, ससाणे, बोरावके, इनामके, रासकर, शिंदे, नागरे,गाडीलकर,देंडगे,शेलार, चेडे, बोरुडे, व्यवहारे, चौरे, राउत, रसाळ, गायकवाड, कानडे, बागडे, होले, नवले, झोके, जगताप, दातरंगे, फुलमाळी ,फुलसुंदर, वाघ, बारावकर, सुडके, आगरकर, पानधडे, भुजबळ, खामकर, लोंढे, घोलप, साबळे, गोरे, मोरे, माळी, महाजन, ठाणगे, सुडके, बोरुडे, चिपाडे, लेंडकर, ताठे, धोंडे, गडालकर, गोंधळे, धाडगे, खराडे, तरटे, ताठे, उकंडे, कुलंगे, हुमे, साळुंके, जाधव, गरुडकर , खेतमाळीस, बेल्हेकर, क्षीरसागर, दळवी, ससाणे, पुंड, पडोळे, पडळकर, बोलगे, पांढरकर, खेतमाळीस, आळेकर, आनंदकर, बनसुडे, नन्नावरे, चाकणे, बढे, दरवडे, शेंडगे, लोखंडे, जांभूळकर, हिरवे, सुपेकर, कोथिम्बिरे, औटी, मोटे, जयकर, खेडकर, जाम्भे, इत्ते, मेमाणे, वऱ्हाडे, बोडखे, फरांदे, चौधरी, मुळे, कन्हेरकर, करंडे, झगडे, एटक, गरुडकर, आंबेकर, रायकर,सुरसे, बहिर्याडे, पंधाडे, कांदे, खरपुडे, आखाडे, हिरे, जेजुरकर, गडगे, गुल्दगड, अनारसे, टेंभे, सूर्यवंशी, झोडगे , शेंडे. ३. ''नागपुर : वहेकर, निकाजु, कनिरे, सातपुते, नाडेकर, घोरसे, गायधने, बनाईत, वाडबुधे, कांबळे, राजगुरू,शेंबेकर खोडस्कर, पाचघरे, फसाते, गोबरे, देशमुख, वानखडे, गोरडे, बिरे, कुटे, चाल्पे, श्रीखंडे, दहीकर, पवार, चांदुरकर, कुबाडे, केवते, हजारे, लाखे, नावडे, गन्जरे, चांदोरे, बोडके, मगरे, वैद्य, चिमोटे, महाजन, उमप, उमाक, सननसे, घोळशे, आगलावे, चौधरी, परोपते, माळी, कावलकर, वाघ, कोल्हे, लांडगे, येवले, बनकर, ठेम्भारे, शेवाळे, धाकुलकर, डोंगरे, मदनकर, वाळके, फुसे, चिमोटे, केने, बर्डे, धाडसे, वाकडे, मसुरकर, राउत, जम्बुलकर, चरपे, गिर्हे, वानखडे. ४. ''पुणे'' : भोसले,माळी, फुले, जाधव, टिळेकर, फुलारी, धसाडे,शेंडे, भोंग, भोंगळे, जयकर, लोणकर, रायकर, लाहवे, गिरमे, अनारसे, राऊत, भुजबळ, शिंदे, झुरंग,गरुडे, बिर्दावडे, आल्हाट, चिचाटे, डोके, बिरदवडे, केळकर, लेंडघर, धाडगे, जांबूकर, बाणेकर, गोरे, शेवकरी, आगरकर, धामधेरे, व्यवहारे, नावरे, जगताप, लडकत, पाबळ, भास्कर, हिंगणे, होले, वाये, बनकर, बोराटे, बुरडे, कुडके, रासकर, खरात, बोरावके, कोद्रे, इनामके, जमदाडे, कुदाळे, पिसे, गदादे, भोगले, टिकोरे, लांडगे, भडके, यादव, नाळे, फडरे, अणेराव, लग्गड, दप्तरे, केदारी, वाडकर, दंगमाळी, गोंधळे, दळवी, आरु , ससाणे, काळे, साळुंखे, नंदे, जमदाडे, नेवासे, लोखंडे, बढे, झगडे, नवले, वाघोले, फरांदे, दुधाळ, कापरे, वडणे, वचकळ, भोंगले, पैठणकर, बोरकर, ताम्हाणे, पिंगळे, वाघ ,आदलिंग, गायकवाड, सातव, लावले, बटवाल, वाघमारे, फुलसुंदर, अभंग, वाव्हळ, कावळे, बिर्मल, करपे, बिडवाई, मंडलिक, परंडवाल, चिपाडे. ५. ''जालना'' - विधाते, देवकर, शिंगणे,टीलेकर, जईद, मोठे, काळे, खरात, घायाळ, गाढवे, बोरकर, झरेकर, शिंदे, गालाबे, चिंचाने, वाघमारे, साबळे, मगर ,खान्देभारद ,खालसे ,पवार, आंबेकर, झोरे, तिडके, केरकळ, जाधव , शिंदे, जवंजाळ , ठाकरे, पाटील , खैरे, वाघमारे, घोलप, गते, लांडगे, गोरे, शेरकर, वाघ, सपकाळ, मेहेत्रे, गिरम, राउत, पाचफुले, शेवाळे, बनकर, हरकल , गाढवे, धानुरे, वानखेडे, पौलबुद्धे,घायाळ , चौधरी, मोहिते, माळोदे,राऊत. ६. हिंगोली- धामणे, डुकरे, भडके, कदम, सारंग, पारीस्कर, पायघन, काळे, धामणकर, गोरे, गवळी,मत्ते,ढोले, आराडे वाशिमकर,घोडके,काळे,जावळे,डाके,भोने,लाड,नागुलकर,बोराडे,काठोळे,पांगसे,वाठ,पुंड. ७.''सातारा'' : भोसले,गवळी, गोरे, अभंग, राउत, काळोखे, जाधव, तांबे, डांगरे, घनवट, बोराटे, शिंदे, भुजबळ, बनसोडे, शेंडे, बंकर, क्षीरसागर, ताटे, कोरे, धोकटे, पाटील, माळी, तोडकर, दगडे, कुदळे, ननावरे , नवले, रासकर, होवाळ ,जमदाडे, फरांदे, टिळेकर. ८ .''बुलढाणा'' : खरात, बंडे, तायडे, भरड , जाधव, घोलप, वानेरे, इरातकर, महाजन, चोपडे , राऊत , फुलझाडे , खंडागळे, गडे, इंगळे, देशमाने, सोनुने, गिर्हे, वानखडे, चावरे, उमरकर, बगाडे, निमकर्डे, खंडारे , दांडगे, शिरसागर, वावगे,राखोंडे, बोंबटकार, पैघन , पार्कीस्कर, पुंड, चंदनशिव, नागुलकर, बोऱ्हाडे, ढोरे, ढोले, भोणे, तोंपे, वानखेडे, पोपळघात, चावळे, डांगे, गवांदे, कानडे, डोईफोडे, धामणकार, बाईसकार, जवळकार, वाघमारे, आगळे, मसने, चिंचोलकार, बोराडे, तडस, लाड, वाथ. ९. ''जळगाव'' : महाजन, जाधव, पाटील, निकम, सोनावणे, बिरारी, बागुल, खैरनार, वानखेडे, बच्छाव, रोकडे, देशमुख, सूर्यवंशी, झाल्टे, गावले, अहिरराव, बाविस्कर, मोरे, महाले, राउत, घोंगडे, भडांगे, चौधरी, बनकर. १०. ''बीड'' : सत्वधर, लगड, वाडे, बनकर, माळी, राउत, शिंदे, फुल्झाल्के, जाधव, धोडे, अरसुडे, डाके, सिंगारे, गोर्माळी, जिरे, शिंदे, काळे, गोरे, दुधाळ, तुपे, लोखंडे, गायकवाड, धोंडे, कडू, जाधव, गवळी, गणगे, जिरे, रावसे, यादव, कुदाळे, मणेरी, धवळे, जमदाडे, शेलार,झीरमाळे. ११. ''धुळे'' : माळी, महाजन, सोनावणे, वाघ, बागुल, जाधव, सौंदाणे, खैरनार, महाले, देवरे, जगदाळे. १२. ''अमरावती': : वहेकर, अलोणे, बारमासे, चरपे, गायधने, वाडबुधे, मडघे, कोरडे ,बनसोड, बेलसरे ,हाडोळे , गोंगे, कुंभारखाने, घाटोळ, बोबडे, चांदोरे, गोरडे, गोल्हर, खसाळे, पेटकर, कांडलकर,वहेकर,निकाजु कविटकर ,गणोरकर, अम्बाडकर,जावरकर, लोखंडे, काळे, चर्जन, निमकर, नानोटे, खेरडे, मेहरे, पवार, धनोकार, वांगे, भगत, कडू, भुयार, गाने, अकार्ते, बकाले, भोयर, राउत, रोठेकर, मेंधे, जेवाडे, टवलारे, जुनघरे, फुटाणे, झाडे, पोटदुखे, नाथे, बेलोकार, आमले, पाटिल. १३. ''यवतमाळ'': : कुंभारखाने, धोबे, जावरकर, संदे, भंगे, घावडे, चिंचोरकर, चरडे, गोल्हर, नल्हे, सरडे, पोटदुखे, नाकतोडे, धनोकर. १४. ''वर्धा'' : वाके, तीखे, काळे, गोरे, जांभळे, बोबडे, राउत, खेरडे, थेटे, मेहत्रे, खसाळे, गोंगे. १५. ''सांगली'' : माळी, तोडकर, कोरे, शिवणकर, अडसूळ,वाघमारे, सागर, बालटे, राउत, जाधव, फुले, बनसोडे, फडथरे , पिसे, बनकर, लिंगे, लोखंडे, लांडगे,मेंढे,बरगाले,दुर्गाडे, मोतुगडे,इरळे,म्हेत्रे,येवारे,खोबरे,भडके, माईनकर,मंडले,मानकर,वांडरे,चौगुले. १६. ''अकोला'' : ढोणे, बोचरे, शेवाळकर, आमले, चोपड, पैघन, पार्कीस्कर, पुंड, चंदनशिव, नागुलकर, बोऱ्हाडे, ढोरे, गोंगे, ढोले, भोणे, तोंपे, वानखेडे, पोपळ्घात, चावळे, डांगे, गवांदे, कानडे, डोईफोडे. १७. ''औरंगाबाद'' : जाधव, शिँदे, भुजबळ, ढोके, वाघ, सोणवणे, कातबणे, दिलवाले, तिडके, ढवळे, बनकर, भालेराव, गहाळ, हाजारे, थोरात, भडके, नवले, गोरे, आंतरकर, भुमकर, काळे, ठाणगे, जेजुरकर, पवार, पुंड, पेरकर, देवकर, जावळे, धोंडे, गायकवाड, वाघचौरे, गान्हार, हेकडे, तारव. १८. ''वाशीम'' : उमाळे, मोरे, अढाउ,सोनूने,भडके,धाडसे, मानकर, वाकेकर, बुरनासे, बोबडे, आमले, आकोलकर,मानकर, नागापुरे, वैराळे, उमाळे, व्यवहारे, डोंगरे, कळसकर, गिर्हे, देशमुख, पाटील, टेम्भारे,इंगळे, राऊत,काटोलकर, झगडे, भूस्कडे, राखोंडे, तायडे, धाकुलकर, आंबेकर, बिर्हे, काळपांडे, जाधव, सातव, इंगोले, नवलकर, नार्सिंगकार, बगाडे, बोळाखे,ढोक, वाघमारे, धर्माळे, गवळी, घाटे, जामोदकर, कथिलकर, ठोंबरे, दाते, खोडस्कर, चरपे, खडसे, मांडवकर, गोरडे, लेकुरवाळे, गांजरे, धाडसे, बम्बळकर, भोपळे, खरासे, डेहनकर, अढाऊ,वानखडे, उडाखे, मांडवगणे, चौधरी, भभूतकर, भड, खलोकार,राजनकर, कुले, चतुरकर, ढोकणे,जसापुरे, लोखंडे, चर्जन, तडस, भगत, ढोले, वाशिम्कार, चिमोटे, सदाफळे,हाडोळे,दहीकर,बनकर. सुंदरकर, बोळे,पेठकर,श्यामसुंदर,वावगे,नवले, कणेर, पोहनकर,वालोकार,खटाळे,आघाडे,आखरे, खरबडे,जठाळे,कांडलकर,मडघे,जुनघरे, मेहरे,कोरडे,झाडे,बनसोड,नाथे,टवलारे, शाहाकार,कविटकर,गणोरकर,अम्बाडकर,नानोटे, निमकर,खेरडे,बेलसरे,भोगे,वाडोकर,मारोडकर, रडके,कडू,पवार,धनोकार,वांगे,सरडे,भोजने, भुयार,गणगणे,भोयर,होले,बानाईत,मेंढे. २०. ''लातूर'' : माळी, गोरे, कटारे, खडबडे, शिन्दे, फुलसुंदर, वाघमारे, चाम्भार्गे, म्हेत्रे, फूटाने, जगताप. २१ . ''कोल्हापूर'' : धोंडे,बत्तीसे, पवार, सूर्यवंशी, हिवरे, कर्णकर, बाचकर,मानकर, नागापुरे, वैराळे, उमाळे, व्यवहारे, डोंगरे, कळसकर, गिर्हे, देशमुख, पाटील,चौगुले, माळी, म्हेत्रे. २२. ''नंदुरबार'' : महाजन, देवरे, माळी, मगरे, सागर, राणे, शेंडे, पिंपरे, लोखंडे, बत्तीसे, पवार, सूर्यवंशी, हिवरे, सोनुने,कर्णकर. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:ओबीसी जाती]] [[वर्ग:महाराष्ट्रामधील जाती]]http://www.maliworld.in/Origin_of_society.aspx ecbkm1e6kzks3tx9q4mzermgbl3laz1 0 179383 2143551 2136830 2022-08-06T14:31:40Z Liamgel 136095 माहितीचौकट व नामोत्पत्ती सामाविष्ट केले. wikitext text/x-wiki '''निमाड''' हा पश्चिम-मध्य भारतातील [[मध्य प्रदेश]] राज्याचा नैऋत्य प्रदेश आहे. त्याच्या भौगोलिक सीमांमध्ये निमाडच्या उत्तरेला [[विंध्य]] पर्वत आणि दक्षिणेला [[सातपुडा]] पर्वत आहे, तर मध्यातून [[नर्मदा नदी|नर्मदा]] नदी वाहते. निमाडला पौराणिक काळात अनूप जनपद असे संबोधले जात असे.  नंतर त्याचे नाव निमाड असे पडले. नंतर ते पूर्व आणि पश्चिम निमाड म्हणून ओळखले जाऊ लागले. {{infobox settlement |other_name = (अनूप जनपद) |settlement_type = ऐतिहासिक प्रदेश | subdivision_type = देश | subdivision_name = {{flag|भारत}} | subdivision_type1 = राज्य | subdivision_type2 = जिल्हे | subdivision_type3 = भाषा | subdivision_type4 = सर्वात मोठे शहर | subdivision_type5 = वासीनाम | subdivision_name1 = [[मध्य प्रदेश]] | subdivision_name2 = १][[खंडवा जिल्हा|खंडवा]]<br> २][[खरगोन जिल्हा|खरगोन]]<br> ३][[बडवानी जिल्हा|बडवानी]]<br> ४][[बऱ्हाणपूर जिल्हा|बऱ्हाणपूर]]<br>५][[धार जिल्हा|धार]] (दक्षिणेकडील भाग)<br>६][[अलिराजपूर जिल्हा| अलिराजपूर]] (कधीकधी) | subdivision_name3 = [[निमाडी भाषा|निमाडी]]<br> [[भिली भाषा|भिली]] <br> [[हिंदी भाषा|हिंदी]] | subdivision_name4 = खंडवा | subdivision_name5 = निमाडी }} ==नामोत्पत्ती== आर्य आणि अनार्य अशा दोन्ही प्रकारच्या लोकांचे वास्तव्य असल्यामुळे या प्रदेशास पूर्वी निमार्य प्रदेश म्हणून संबोधले जायचे; ज्याला कालांतराने नामभ्रंश होऊन निमाड म्हणून ओळखले जाऊ लागले. ==संस्कृती आणि इतिहास== निमाडमध्ये हजारो वर्षांपासून उष्ण वातावरण आहे. निमाडचा सांस्कृतिक इतिहास अतिशय समृद्ध आणि गौरवशाली आहे. जगातील सर्वात प्राचीन नद्यांपैकी एक [[नर्मदा नदी|नर्मदा]], निमाडमध्ये विकसित झाली आहे. [[महेश्वर]] नवदाटोली येथे सापडलेल्या पुरातन अवशेषांच्या पुराव्याच्या आधारे नर्मदा-खोरे-संस्कृतीचा काळ सुमारे अडीच लाख वर्षे मानला जातो. [[विंध्य]] आणि [[सातपुडा]] हे अतिशय प्राचीन पर्वत आहेत. प्रागैतिहासिक काळातील सुरुवातीच्या मानवांचे आश्रयस्थान म्हणजे सातपुडा आणि विंध्य. आजही आदिवासी समूह विंध्य आणि सातपुडा या जंगलात राहतात. नर्मदेच्या तीरावर असलेल्या आदि अरण्यवासीयांच्या निमाडाचे वर्णन पुराणात आहे. त्यांपैकी [[गोंड]], बैगा, कोरकू, भिलाला, [[भिल्ल समाज|भिल्ल]], शबर इत्यादी प्रमुख आहेत. निमाडचे जीवन कला आणि संस्कृतीने संपन्न आहे, जिथे आयुष्यातील एकही दिवस असा जात नाही, जेव्हा गाणी गायली जात नाहीत किंवा व्रत उपवास कथाकथन ऐकले जात नाही. निमाडच्या पौराणिक संस्कृतीच्या केंद्रस्थानी [[ओंकारेश्वर]], [[ओंकार मांधाता|मांधाता]] आणि महिष्मती आहेत. सध्याचे महेश्वर हे पुरातन महिष्मतीच आहे. [[कालिदास|कालिदासांनी]] नर्मदा आणि महेश्वराचे वर्णन केले आहे. पद्मश्री रामनारायण उपाध्याय निमाडच्या अस्मितेविषयी लिहितात - "जेव्हा मी निमाडबद्दल विचार करतो तेव्हा माझ्या डोळ्यासमोर उंच-सखल घाटांमध्ये वसलेली छोटी छोटी गावं आणि तूरीच्या शेतांचा दरवळणारा सुुुुगंंध व त्या सर्वांच्या मध्ये गुडघ्यापर्यंत असलेला धोतरावरचा कुरता आणि अंगरखा परिधान केलेल्या भोळ्या भाबड्या शेतकऱ्याचा चेहरा तरंगू लागतो. कठोर दिसणारे हे जनपद लोक आपल्या हृदयात लोक साहित्याची अक्षय परंपरा जिवंत ठेवून आहेत. नेरबुड्डा(नर्मदा) विभागात [[ब्रिटीश]] राजवटीत एक जिल्हा म्हणून निमाडची स्थापना करण्यात आली, त्याचे प्रशासकीय मुख्यालय [[खंडवा]] येथे होते, जे मुस्लिम शासकांच्या काळात [[बऱ्हाणपूर|बुरहानपूर]] होते. [[वर्ग:मध्य प्रदेश]] iafvct36jio5ai9vwf0f62zuum14nn2 1 182582 2143694 1357125 2022-08-07T05:19:11Z अभय नातू 206 अभय नातू ने लेख [[चर्चा:टिमेसेन मारूमा]] वरुन [[चर्चा:टिमिसेन मारूमा]] ला हलविला: शुद्धलेखन wikitext text/x-wiki {{रिकामे पान}} jvciopc55qprx4fqk93u0jr6gr989gv 0 187413 2143728 2141916 2022-08-07T07:08:07Z 43.242.226.58 /* विशेष भाग */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = चला हवा येऊ द्या | चित्र = Chala Hawa Yeu Dya.png | चित्र_रुंदी = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = | निर्मिती संस्था = | दिग्दर्शक = [[निलेश साबळे]] | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = [[निलेश साबळे]] | कलाकार = [[#कलाकार|खाली पहा]] | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = ७ | एपिसोड संख्या = | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = सोमवार आणि मंगळवार रात्री ९:३० वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | पहिला भाग = * १८ ऑगस्ट २०१४ ते ०७ नोव्हेंबर २०१७ * ०८ जानेवारी २०१८ ते २४ मार्च २०२० | प्रथम प्रसारण = १३ जुलै २०२० | शेवटचे प्रसारण = चालू | आधी = [[तुझ्या माझ्या संसाराला आणि काय हवं!]] | नंतर = [[देवमाणूस २]] | सारखे = }} '''चला हवा येऊ द्या''' हा नितीन केणी निर्मित बहुचर्चित मराठी दूरचित्रवाणीवरील विनोदी कार्यक्रम आहे. सध्या [[झी मराठी]] वाहिनीवर हा कार्यक्रम सोमवार आणि मंगळवार रात्री ९.३० वाजता प्रक्षेपित केला जातो. या मालिकेचे दिग्दर्शन आणि निवेदन डॉक्टर [[निलेश साबळे]] करतात. ह्या तुफान विनोदी मालिकेत प्रमुख भूमिकेत [[भालचंद्र कदम]], [[कुशल बद्रिके]], [[सागर कारंडे]], [[भारत गणेशपुरे]] आणि [[श्रेया बुगडे]] आहेत. काहीवेळा ह्या कार्यक्रमाचे सोम ते बुध / गुरू / शुक्र विशेष भाग अथवा रविवारी दोन किंवा तीन तासांचे विशेष भाग देखील दाखवले जातात. २०२० च्या दिवाळीपासून [[स्वप्नील जोशी]]ने या कार्यक्रमात परीक्षक म्हणून उपस्थित राहण्यास सुरुवात करण्यात आली. ह्या मालिकेत [[मराठी रंगभूमी]], मराठी मालिका आणि [[मराठी चित्रपट]] यातील कलाकार येतात आणि त्यांच्या आगामी चित्रपटाची, नाटकाची किंवा प्रसारित मालिकेची माहिती देतात. तसेच काहीवेळा या मंचावर अनेक हिंदी कलाकारांना देखील बोलावले जाते. ह्या मालिकेची मध्यवर्ती संकल्पना '''थुकरटवाडी''' या गावातील घडणाऱ्या गमती जमतींवर आधारित आहे. थुकरटवाडी गावाचा पोस्टमन आलेल्या पाहुण्या कलाकारांसाठी त्यांच्या नातलगांनी पाठवलेली पत्रे घेऊन येतो आणि विशिष्ट शैलीत ती वाचूनही दाखवतो. ही पत्रे अरविंद जगताप लिखित असतात. कमी भागात प्रेक्षकांनी डोक्यावर घेतलेला हा सुप्रसिद्ध काॅमेडी शो आहे. [[निलेश साबळे]], [[भालचंद्र कदम]], [[सागर कारंडे]], [[श्रेया बुगडे]], [[कुशल बद्रिके]], [[भारत गणेशपुरे]] आणि तुषार देवल यांनी मिळून सुरू केलेला हा कार्यक्रम आहे. याबरोबरच [[योगेश शिरसाट]], [[अंकुर वाढवे]], स्नेहल शिदम, उमेश जगताप, अरविंद जगताप हे सहकलाकार असून रमेश वाणी, [[विनीत भोंडे]], शशिकांत केरकर, [[मानसी नाईक]], संदीप रेडकर यांनी देखील यात काम केलेले आहे. हा कार्यक्रम नाटक, चित्रपट, मालिका यांना प्रोत्साहित करण्याचे काम करतो. ==नवे पर्व== # महाराष्ट्र दौरा (१४ डिसेंबर २०१५) # भारत दौरा (०१ मे २०१७) # विश्व दौरा (०८ जानेवारी २०१८) # होऊ दे व्हायरल (२७ ऑगस्ट २०१८) # शेलिब्रिटी पॅटर्न (२९ एप्रिल २०१९) # उत्सव हास्याचा (०५ ऑगस्ट २०२०) # लेडीज जिंदाबाद (१७ ऑगस्ट २०२०) # वऱ्हाड निघालंय अमेरिकेला (०६ डिसेंबर २०२१) ==विशेष भाग== # जिथे मराठी, तिथे [[झी मराठी]]. (०८-०९ जानेवारी २०१८) # गुलाबजाम स्पेशल बुधवार, गुरुवार, शुक्रवार. (१२-१६ फेब्रुवारी २०१८) # थुकरटवाडीत येणार [[आदेश बांदेकर|आदेश]] भावोजी त्यांच्या होम मिनिस्टर [[सुचित्रा बांदेकर]]ांसोबत. (१६-१७ एप्रिल २०१८) # '[[तुझं माझं ब्रेकअप]]' आणि '[[हम तो तेरे आशिक है]]'चे कलाकार थुकरटवाडीत करणार धमाल. (३० एप्रिल २०१८) # अंगी असेल विनोदाचा किडा, तर उचला हा थुकरटवाडीचा विडा. (०१ मे २०१८) # हास्याच्या हवेने मारली चारशे धावांची मजल, चला हवा येऊ द्या नाबाद चारशे सोहळा. (२०-२४ ऑगस्ट २०१८) # थुकरटवाडीला चढलंय नव्या विनोदाचं स्पायरल, संपूर्ण महाराष्ट्र म्हणेल होऊ दे व्हायरल. (२७-२८ ऑगस्ट २०१८) # सरंजामेंच्या शाही लग्नानंतर आता होणार पायजमेंचं लग्न, [[तुला पाहते रे]]चं चार दिवस हास्याचं तुफान. (०४-०७ फेब्रुवारी २०१९) # हास्याच्या प्याद्यांमधून कोण ठरणार कॉमेडीचा वजीर? (०३ मार्च २०१९) # [[आमिर खान|आमिर]] भाऊ [[किरण राव|किरण]] वहिनी, थुकरटवाडीत घेऊन येणार हास्याची नदी. (०१-०२ एप्रिल २०१९) # चला हवा येऊ द्याचा नवा टर्न, सुरू होतोय शेलिब्रिटी पॅटर्न. (२९-३० एप्रिल २०१९) # हास्याचा दरबार, आता सोमवार ते गुरुवार. (०१-०४ जुलै २०१९) # चार दिवस आयुष्यात सगळ्या कामांना द्या सुट्टी, कारण अण्णांच्या वाड्यावर जमलीये कॉमेडीची भट्टी. (१६-१९ डिसेंबर २०१९) # कॉमेडीचे हमसफर करणार जलेश क्रूझची सफर. (१६ फेब्रुवारी २०२०) # येऊन येऊन येणार कोण? (०८ मार्च २०२०) # हास्याचा महाडोस, कॉमेडी भरघोस. (०५-०८ ऑगस्ट २०२०) # पोट भरून हसूया, कुटुंबासोबत बघूया. (१७-१८ ऑगस्ट २०२०) # [[सोनाली मनोहर कुलकर्णी|सोनाली]] रॉकेट, गुरुनाथ भुईचक्र आणि सौमित्र नागगोळी, थुकरटवाडीत होणार विनोदाची आतषबाजी. (०४-०६ जानेवारी २०२१) # क्रिकेटवीरांच्या उपस्थितीत थुकरटवाडीच्या पिचवर रंगणार विनोदाची हटके मॅच. (११-१३ जानेवारी २०२१) # नव्या वर्षात न होवो सुखाची कमी, थुकरटवाडी देणार हास्याची हमी. (१८-२० जानेवारी २०२१) # सुरक्षेचा विश्वास, कायद्याची ताकद, दृष्टीचा दाता आणि शिक्षणाचं भविष्य एकाच मंचावर. (२५-२७ जानेवारी २०२१) # सोमवार ते बुधवार होणार मनोरंजन धमाकेदार, कारण थुकरटवाडीत उडणार सई-आदित्यच्या लग्नाचा बार. (०१-०३ फेब्रुवारी २०२१) # सुरांची आतषबाजी आणि विनोदाची फटकेबाजी एकाच मंचावर, थुकरटवाडीत अवतरणार महाराष्ट्राचे लाडके लिटील चॅम्प्स. (०८-१० फेब्रुवारी २०२१) # थुकरटवाडीत रंगणार मनोरंजन लयभारी, कारण सोबतीला येणार टीम कारभारी. (१५-१७ फेब्रुवारी २०२१) # थुकरटवाडीत सुटणार नव्या कथांचे वारे, समोरासमोर येणार झी मराठीचे तारे. (२२-२४ फेब्रुवारी २०२१) # थुकरटवाडीत येणार 'येऊ कशी'ची टीम नांदायला, प्रेक्षकांशी हसरी नाती बांधायला. (०१-०३ मार्च २०२१) # थुकरटवाडीत होणार वातावरण टाईट, अप्सरांमध्ये रंगणार विनोदाची फाईट. (०८-१० मार्च २०२१) # घेऊन ऑनलाईन क्लासची सुट्टी, थुकरटवाडीत होणार छोट्या दोस्तांची बट्टी. (१५-१७ मार्च २०२१) # थुकरटवाडीत वाहणार झी मराठी अवॉर्डची हवा, सोमवार ते बुधवार दिसणार मनोरंजनाचा रंग नवा. (२२-२४ मार्च २०२१) # अनोख्या रंगांनी रंगणार थुकरटवाडी, सोमवार ते बुधवार सुसाट सुटणार कॉमेडीची गाडी. (२९-३१ मार्च २०२१) # थुकरटवाडीत चढणार संगीताचा साज, दिसणार [[कैलाश खेर]] यांचा मराठमोळा बाज. (०५-०७ एप्रिल २०२१) # थुकरटवाडीतर्फे कॉमेडीचे बादशाह [[दादा कोंडके]] यांना अनोखी हास्यांजली. (१२-१४ एप्रिल २०२१) # [[सचिन तेंडुलकर|सचिन]]भाऊचा बर्थडे. (१९-२१ एप्रिल २०२१) # रापचिक सुरू राहणार हास्याचा कारभार, सोमवार ते बुधवार भरणार विनोदाचा दरबार. (२६-२८ एप्रिल २०२१) # असतील संकटे अनेक, पण उद्देश आमचा नेक, मनोरंजन करणार अखंड, हसणार वडील-मुलगा अन् मायलेक. (०३ मे २०२१) # थुकरटवाडीच्या कोर्टाचा काही लागो निकाल, सोमवार आणि मंगळवार मनोरंजन होणार धमाल. (०४ मे २०२१) # जाहिरातीची शूटिंग त्यात [[भालचंद्र कदम|भाऊ]]ची धतिंग. (१० मे २०२१) # वन टू का फोर करत [[कुशल बद्रिके|कुशल]] विकणार घर, थुकरटवाडीत बरसणार हास्याची सर. (११ मे २०२१) # सोसायटीवाले भटकतात दारोदारी, [[भालचंद्र कदम|भाऊ]] वॉचमन लयभारी. (१७ मे २०२१) # डायरेक्टर [[कुशल बद्रिके|कुशल]]चा सिनेमा आहे ऑल सेट, सिनेमात बायकोपेक्षा मेहुणी ठरेल का ग्रेट? (१८ मे २०२१) # कुणी लक देता का लक? (२४ मे २०२१) # अनलकी नवऱ्याची लकी बायको. (२५ मे २०२१) # हरवून जंगलाची वाट, पडणार [[भालचंद्र कदम|भाऊ]] आजोबांशी गाठ. (३१ मे २०२१) # बायको गेली माहेरी, मोलकरीण लावणार का हजेरी? (०१ जून २०२१) # गजाआड होणार थुकरटवाडीचा चोर, पण चोराची बायको म्हणजे चोरावर मोर. (०७ जून २०२१) # सतरंगी बापाची अतरंगी पोर, जावईबापूंच्या जीवाला घोर‌. (०८ जून २०२१) # दिलखुलास विथ विलास. (१४ जून २०२१) # थुकरटवाडीचा माहोल होणार अतरंगी, जेव्हा [[भालचंद्र कदम|भाऊ]] आणि लिटील चॅम्प्सची होणार जुगलबंदी. (१५ जून २०२१) # अतरंगी जिनीने वाढवला विनोदाचा पारा, मालकालाच म्हणे इच्छा माझी पुरी करा. (२१-२३ जून २०२१) # [[भालचंद्र कदम|भाऊच्या]] फॉर्म्युल्याने आवाज होईल का सुरेल? बघा हटके कॉमेडी विदाऊट फेल. (२८-३० जून २०२१) # [[भाऊ कदम]] आणि मुख्यमंत्री आमने-सामने, होऊ दे चर्चा. (०५-०७ जुलै २०२१) # चंपक डाकूची भंपक चोरी. (१२-१४ जुलै २०२१) # नवरोबाची सत्वपरीक्षा, बायको जोमात नवरा कोमात. (१९-२१ जुलै २०२१) # लव्हगुरुचा धिंगाणा, पण [[भालचंद्र कदम|भाऊ]] प्रेमात काय पडेना! (२६-२८ जुलै २०२१) # मास्तरांचा बर्थडे होणार साजरा, माजी विद्यार्थी घालणार थुकरटवाडीत राडा. (०२-०४ ऑगस्ट २०२१) # हरवलेली पोरं, त्यांची वेगळीच थेरं. (०८ ऑगस्ट २०२१) # थुकरट कवींनी तोडले अकलेचे तारे, पावसाळ्यात वाहत आहेत हास्याचे वारे. (०९-११ ऑगस्ट २०२१) # जावई वाचतोय तक्रारींचा पाढा, सासऱ्यांचा मात्र नादच खुळा. (१६-१८ ऑगस्ट २०२१) # तूच माझी माय, तूच माझा बाप, विठ्ठल नामाचा अखंड जाप. (२३-२५ ऑगस्ट २०२१) # थुकरटवाडीत रंगणार जुगलबंदी, चला हवा येऊ द्या विरुद्ध झी कॉमेडी शो. (३०-३१ ऑगस्ट २०२१) # थुकरटवाडीत मैत्रीचा जल्लोष होणार आणि सोबतच प्रेमही फुलणार. (०१ सप्टेंबर २०२१) # थुकरटवाडी येणार रंगात, रविवारी होऊ द्या झिंगाट. (०६-०८ सप्टेंबर २०२१) # मुलाला पाहिजे गाडी, आई मागतेय इमान, सूनबाई म्हणते सासूबाई जरा दमानं. (१३-१५ सप्टेंबर २०२१) # दोन बोक्यांची तंटामुक्ती, [[भालचंद्र कदम|भाऊला]] सुचेल का युक्ती? (२०-२२ सप्टेंबर २०२१) # वेताळाला झालीये घरी जायची घाई, पण विक्रमाकडे उत्तर नाही. (२७-२९ सप्टेंबर २०२१) # थुकरटवाडीत भावोजींची एंट्री, कोणती वहिनी बांधणार राखी? (०४-०६ ऑक्टोबर २०२१) # थुकरटवाडीत फुटणार हास्याची हंडी. (११-१३ ऑक्टोबर २०२१) # थुकरटवाडीत भरली कोंबडीची शोकसभा. (१८-२० ऑक्टोबर २०२१) # थुकरटवाडीत आली रुबिक्साची स्वारी, सगळ्यांवर पडली भारी. (२५-२७ ऑक्टोबर २०२१) # खास पाहुणा येणार आहे फॅन्सी ड्रेस स्पर्धेला, थुकरटवाडी लागलीये झाडून तयारीला. (०१-०३ नोव्हेंबर २०२१) # थुकरटवाडीच्या मंचावर बाप्पाच्या आगमनाने जुळणार रेशीमगाठी. (०८-१० नोव्हेंबर २०२१) # [[उषा नाडकर्णी|उषाताई]] सासूची व्यथा सांगणार, सूनबाई खरी मजा आणणार. (१५-१७ नोव्हेंबर २०२१) # बयोबाईंची स्टाईल मालकाला करणार हैराण. (२२-२४ नोव्हेंबर २०२१) # [[भालचंद्र कदम|भाऊने]] जागवली आऊशक्ती. (२९-३० नोव्हेंबर २०२१) # थुकरटवाडीमध्ये [[ती परत आलीये]]. (०१ डिसेंबर २०२१) # थुकरटवाडीमध्ये मनं होणार उडू उडू. (०६-०७ डिसेंबर २०२१) # थुकरटवाडीत हास्याचा खेळ चाले. (०८-०९ डिसेंबर २०२१) # चला हवा येऊ द्यामध्ये परीची हवा. (१३ डिसेंबर २०२१) # ओम-स्वीटूची मसालेभात लव्हस्टोरी. (१४ डिसेंबर २०२१) # देशमुखांच्या गर्दीत लागणार कॉमेडीची वर्दी. (२० डिसेंबर २०२१) # [[रितेश देशमुख|रितेश]]-[[जेनेलिया डिसूझा|जेनेलियासमोर]] थुकरटवाडीचा माऊली ठरेल का लय भारी? (२१ डिसेंबर २०२१) # थुकरटवाडीत आले पांडू, खेळायला कॉमेडीचा विटी-दांडू. (२७ डिसेंबर २०२१) # नवरा जरी नवा, तरी फोटोग्राफरचीच हवा. (२८ डिसेंबर २०२१) # [[भालचंद्र कदम|भाऊला]] सापडला हेल्मेट घातलेला उंदीर. (०३ जानेवारी २०२२) # [[भालचंद्र कदम|भाऊचा]] पंगा, अमेरिकेत दंगा. (०४ जानेवारी २०२२) # [[भालचंद्र कदम|भाऊच्या]] प्रेमाची खुलणार कळी की पंपच्या हातून जाणार बळी? (१० जानेवारी २०२२) # किम जॉन उन लावणार का [[भालचंद्र कदम|भाऊच्या]] प्रेमाला सुरूंग? (११ जानेवारी २०२२) # थुकरटवाडीच्या हटके विमानात [[अभिजीत खांडकेकर|अभिजीत]], [[वैभव तत्ववादी|वैभव]], [[मानसी नाईक|मानसी]] आणि [[नेहा खान|नेहाला]] बसणार हास्याचे झटके. (१७ जानेवारी २०२२) # [[प्रिया मराठे]] [[भालचंद्र कदम|भाऊला]] नेमके काय मेसेज करते? (१८ जानेवारी २०२२) # भारत ते अमेरिका व्हाया गेटवे ऑफ इंडिया, देशी [[भालचंद्र कदम|भाऊची]] विदेशी लव्हस्टोरी. (२४ जानेवारी २०२२) # थुकरटवाडीच्या विनोदी शाळेत हजेरी लावणार हेडमास्तर मांजरेकर. (२५ जानेवारी २०२२) # थुकरटवाडीच्या थिएटरात झळकणार पुष्पराज, मी वाकणार नाही! (३१ जानेवारी २०२२) # [[अंकुश चौधरी|अंकुश]], [[सिद्धार्थ जाधव|सिद्धार्थ]] आणि [[वैदेही परशुरामी|वैदेहीने]] थुकरटवाडीत केला लोच्या. (०१ फेब्रुवारी २०२२) # थुकरटवाडीचं टायटॅनिक बुडणार की उडणार? (०७-०८ फेब्रुवारी २०२२) # थुकरटवाडीच्या मंचावर येणार लोकं कमाल, [[झुंड (चित्रपट)|झुंड]]सोबत होणार विनोदाची धमाल. (१४-१५ फेब्रुवारी २०२२) # थुकरटवाडीत पडणार कॉमेडीचा दरोडा, [[भालचंद्र कदम|भाऊने]] आणलाय घागरा घातलेला घोडा. (२१-२२ फेब्रुवारी २०२२) # थुकरटवाडीच्या डाकूंची वाटणार भीती की होणार त्यांचीच फजिती? (२७ फेब्रुवारी २०२२) # थुकरटवाडीच्या बनवाबनवीत कासाहेबांची धूम. (०७-०८ मार्च २०२२) # थुकरटवाडीत रंगणार धडाकेबाज बनवाबनवी. (१४-१५ मार्च २०२२) # थुकरटवाडीतल्या अमिताभच्या तोंडाला येणार फेस. (२१-२२ मार्च २०२२) # [[भूमिका चावला]] आणि [[शरद केळकर]] येणार थुकरटवाडीत. (२८-२९ मार्च २०२२) # मनोजकुमारची की राजकुमारची, थुकरटवाडीची नीलकमल होणार कोणाची? (०४-०५ एप्रिल २०२२) # नीलकमल सासरी आली, [[भालचंद्र कदम|भाऊची]] वेगळीच पंचाईत झाली. (११-१२ एप्रिल २०२२) # 'मी पुन्हा येईन' खानावळीतील पोळी पुरणाची, पुण्यात होणार हवा थुकरटवाडीची. (१८-१९ एप्रिल २०२२) # पुण्यातल्या रिक्षासारखी ती आणि पुणेकरांच्या हेल्मेटसारखा तो, लव्हस्टोरीला यांच्या मिळणार का खो? (२५-२६ एप्रिल २०२२) # थुकरटवाडीत उनाड सापांचा सुळसुळाट. (०२-०३ मे २०२२) # ठाण्याचा ढाण्या वाघ येणार, तुमच्या मनाचा ठाव घेणार. (०८-१० मे २०२२) # थुकरटवाडीचे अधीरा आणि के.जी.एफ. भाई दणाणून सोडणार मंच. (१६-१७ मे २०२२) # राणादा आणि पाठकबाईंसोबत थुकरटवाडीचा जगावेगळा राजा हिंदुस्तानी. (२३-२४ मे २०२२) # थुकरटवाडीत साजरी होणार [[अशोक सराफ|अशोकमामांच्या]] अभिनयाची पन्नाशी. (३०-३१ मे २०२२) # शहामृग कसा चावतो? पाहिल्यावर उत्तर मिळेल. (०६-०७ जून २०२२) # थुकरटवाडीत लागणार मिडीयम स्पायसी विनोदाचा तडका. (१३-१४ जून २०२२) # थुकरटवाडीत [[कियारा अडवाणी|कियारा]], [[वरुण धवन|वरुण]] आणि [[अनिल कपूर]]ची झक्कास एंट्री. (२०-२१ जून २०२२) # थुकरटवाडीत होणार गजनीचा गोंधळ. (२७-२८ जून २०२२) # काय कॉलेज, काय झाडी, काय डोंगर आणि मस्त सेलिब्रिटी. (०४-०५ जुलै २०२२) # थुकरटवाडीत येणार खास पाहुणे, त्यात गुरुचे अतरंगी बहाणे. (११-१२ जुलै २०२२) # थुकरटवाडीच्या मंचावर रंगणार डान्स, जादू आणि कॉमेडीचा खेळ. (१८-२१ जुलै २०२२) # दगडू-पालवीचा थुकरटवाडीत फुल्ल ऑन टाइमपास. (२५-२६ जुलै २०२२) # नव्या रंगात विनोदाचा वादा पक्का, टेंशनला आता [[दे धक्का २]]. (०१-०२ ऑगस्ट २०२२) # खिलाडी कुमार साजरा करणार थुकरटवाडीच्या मंचावर रक्षाबंधन. (०८-०९ ऑगस्ट २०२२) ==नवीन वेळ== {| class="wikitable sortable" ! क्र. !! दिनांक !! वार !! वेळ |- | १ || १८ ऑगस्ट २०१४ - ०७ नोव्हेंबर २०१७ || सोम-मंगळ (कधीतरी सोम-बुध / सोम-शुक्र) || rowspan="5" | रात्री ९.३० |- | २ || ०८ जानेवारी २०१८ - २५ जून २०१९ || सोम-मंगळ (कधीतरी सोम-गुरू / रवि) |- | ३ || ०१ जुलै - ०१ ऑगस्ट २०१९ || सोम-गुरू |- | ४ || ०५ ऑगस्ट २०१९ - २४ मार्च २०२० || सोम-मंगळ (कधीतरी सोम-गुरू / रवि) |- | ५ || १३ जुलै - १५ सप्टेंबर २०२० || सोम-मंगळ |- | ६ || ०५ ऑगस्ट - १९ सप्टेंबर २०२० || बुध-शनि || rowspan="5" | रात्री ९.३० |- | ७ || २१ सप्टेंबर २०२० - २८ एप्रिल २०२१ || सोम-बुध |- | ८ || ०३ मे - १५ जून २०२१ || सोम-मंगळ |- | ९ || २१ जून - ०९ डिसेंबर २०२१ || सोम-बुध |- | १० || १३ डिसेंबर २०२१ - चालू || सोम-मंगळ |} ==कलाकार== * [[निलेश साबळे]] * [[भालचंद्र कदम]] (भाऊ) * [[श्रेया बुगडे]] * [[कुशल बद्रिके]] * [[भारत गणेशपुरे]] * [[सागर कारंडे]] * [[अंकुर वाढवे]] * [[योगेश शिरसाट]] * स्नेहल शिदम * उमेश जगताप * तुषार देवल ==संदर्भ == *http://www.zeemarathi.com/shows/chala-hawa-yeu-dya *http://www.zeemarathi.com/shows/chala-hawa-yeu-dya *http://timesofindia.indiatimes.com/tv/trade-news/marathi/CHYD-completes-100-episodes/articleshow/48281229.cms *http://www.zeemarathi.com/shows/chala-hawa-yeu-dya *http://www.zeemarathi.com/shows/chala-hawa-yeu-dya/character/nilesh-sable *http://www.zeemarathi.com/shows/chala-hawa-yeu-dya/character/bhalchandra-kadam *http://www.zeemarathi.com/shows/chala-hawa-yeu-dya/character/shreya-bugade *http://www.zeemarathi.com/shows/chala-hawa-yeu-dya/character/bharat-ganeshpure [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:दीर्घकालीन मराठी मालिका]] he13a6ads2330mglv31vaz3x0wnxn1i 0 194926 2143525 2103580 2022-08-06T13:50:55Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने पुनर्निर्देशन ठेउन लेख [[वेस्ट इंडीज विरुद्ध पाकिस्तान संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये, २०१६-१७]] वरुन [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा (संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये), २०१६-१७]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = वेस्ट इंडीज विरुद्ध पाकिस्तान संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये, २०१६-१७ | team1_image = Flag of Pakistan.svg | team1_name = पाकिस्तान | team2_image = WestIndiesCricketFlagPre1999.svg | team2_name = वेस्ट इंडीज | from_date = २० सप्टेंबर | to_date = ३ नोव्हेंबर २०१६ | team1_captain = [[मिस्बाह-उल-हक]] <small>(कसोटी)</small><br>[[अझहर अली]] <small>(ए.दि.)</small><br>[[सरफराज अहमद (पाकिस्तानी क्रिकेटपटू)|सरफराज अहमद]] <small>(टी२०)</small> | team2_captain = [[जेसन होल्डर]] <small>(कसोटी व ए.दि.)</small><br>[[कार्लोस ब्रेथवेट]] <small>(टी२०)</small> | no_of_tests = 3 | team1_tests_won = 2 | team2_tests_won = 1 | team1_tests_most_runs = [[अझहर अली]] (४७४) | team2_tests_most_runs = [[क्रेग ब्रेथवेट]] (३२८) | team1_tests_most_wickets = [[यासिर शाह]] (२१) | team2_tests_most_wickets = [[देवेंद्र बिशू]] (१८) | player_of_test_series = [[यासिर शाह]] (पा) | no_of_ODIs = 3 | team1_ODIs_won = 3 | team2_ODIs_won = 0 | team1_ODIs_most_runs = [[बाबर आझम]] (३६०) | team2_ODIs_most_runs = [[मार्लोन सॅम्यूएल्स]] (११६) | team1_ODIs_most_wickets = [[मोहम्मद नवाझ]] (७) | team2_ODIs_most_wickets = [[अल्झारी जोसेफ]] (४) <br /> [[जासन होल्डर]] (४) | player_of_ODI_series = [[बाबर आझम]] (पा) | no_of_twenty20s = 3 | team1_twenty20s_won = 3 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = [[बाबर आझम]] (१०१) | team2_twenty20s_most_runs = [[ड्वेन ब्राव्हो]] (८४) | team1_twenty20s_most_wickets = [[इमाद वसिम]] (९) | team2_twenty20s_most_wickets = [[केस्रिक विल्यम्स]] (२)<br/>[[सॅम्युएल बद्री]] (२) | player_of_twenty20_series = [[इमाद वसिम]] (पा) }} सप्टेंबर ते नोव्हेंबर २०१६ दरम्यान वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाने पाकिस्तान विरुद्ध संयुक्त अरब अमिरातीचा दौरा केला. सदर दौऱ्यावर तीन टी२०, तीन एकदिवसीय आणि तीन कसोटी सामन्यांची मालिका खेळवली गेली.<ref name="three">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan/content/story/1027601.html |title=वेस्ट इंडीज, पाकिस्तान युएई मधील दिवस-रात्र कसोटीसाठी तयार |ॲक्सेसदिनांक=१९ जून २०१६|प्रकाशक=इएसपीएन क्रिकइन्फो|भाषा=इंग्रजी}}</ref> कसोटी मालिकेमधील एक कसोटी सामना दिवस/रात्र खेळवण्यासाठी वेस्ट इंडीज क्रिकेट बोर्डाने तत्त्वतः मान्यता दिली होती.<ref name="three"/> सुरुवातीला, वेळापत्रकानुसार २-कसोटी, ५-एकदिवसीय आणि २-टी२० सामने आयोजित करण्यात आले होते.<ref name="Fixtures">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://icc-live.s3.amazonaws.com/cms/media/about_docs/547c2a4d42a86-Copy%20of%20Copy%20of%20FTP%202015%20to%202019%20as%20at%20Nov%202014.pdf |title=भविष्यातील दौरे|ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०१६|प्रकाशक=आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट संघटन|भाषा=इंग्रजी}}</ref> मे २०१६ मध्ये, पाकिस्तान क्रिकेट बोर्ड श्रीलंकेच्या दौऱ्याबाबत शक्यता पडताळून पाहत होते.<ref name="SriLanka">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan/content/story/1014877.html |title=वेस्ट इंडीज मालिकेसाठी श्रीलंकेच्या मैदानांचा विचार |ॲक्सेसदिनांक=१६ मे २०१६|प्रकाशक=इएसपीएन क्रिकइन्फो|भाषा=इंग्रजी }}</ref> परंतु श्रीलंकेत पावसाचा मोसम असल्याने सदर कल्पना बाद करण्यात आली.<ref name="three"/> मालिकेमध्ये, [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[दुबई]] येथे होणाऱ्या एका दिवस/रात्र कसोटी सामन्याचा समावेश असल्याच्या वृत्ताला पीसीबी ने ऑगस्ट २०१६ मध्ये पुष्टी दिली.<ref name="confirmed">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan/content/story/1050139.html |title=पाकिस्तानची पहिला दिवस-रात्र कसोटी ऑक्टोबरमध्ये वेस्ट इंडीजविरुद्ध|ॲक्सेसदिनांक=२५ ऑगस्ट २०१६|प्रकाशक=इएसपीएन क्रिकइन्फो|भाषा=इंग्रजी }}</ref><ref name="PCB-fixtures">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.pcb.com.pk/press-release-detail/west-indies-tour-to-pakistan-tour-itinerary-announced.html |title=वेस्ट इंडीजच्या पाकिस्तान दौर्‍याची योजना घोषित |ॲक्सेसदिनांक=२५ ऑगस्ट २०१६|प्रकाशक=पाकिस्तान क्रिकेट बोर्ड|भाषा=इंग्रजी }}</ref><ref name="BBC-DN">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bbc.co.uk/sport/cricket/37188256 |title=पाकिस्तान आणि वेस्ट इंडीज दरम्यान दुबईमध्ये दिवस-रात्र कसोटी सामना |प्रकाशक=बीबीसी स्पोर्ट | ॲक्सेसदिनांक=२५ ऑगस्ट २०१६|भाषा=इंग्रजी}}</ref> [[दुबई]] येथील पहिली कसोटी ही पाकिस्तानची ४००वी कसोटी आणि दुसरी दिवस-रात्र कसोटी.<ref name="Pakistan400">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan/content/story/1060376.html |title=चौसष्ट वर्षे, ४०० कसोटी, अनेक यशोशिखरे|ॲक्सेसदिनांक=१३ ऑक्टोबर २०१६|प्रकाशक=इएसपीएन क्रिकइन्फो|भाषा=इंग्रजी}}</ref><ref name="2ndDN">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1061539.html |title=पाकिस्तानची फलंदाजी; आझम, नवाझचे पदार्पण|ॲक्सेसदिनांक=१३ ऑक्टोबर २०१६|प्रकाशक=इएसपीएन क्रिकइन्फो|भाषा=इंग्रजी}}</ref> दिवस/रात्र कसोटी सुरू होण्यापुर्वी दोन्ही कर्णधारांनी ह्या स्वरुपासाठी पाठिंबा दाखवला होता. पाकिस्तानचा कर्णधार [[मिस्बाह-उल-हक]] म्हणाला "ह्या क्षणी, कसोटी क्रिकेट पाहणाऱ्या प्रेक्षकांची आवड लक्षात घेता हेच कसोटी क्रिकेटचे भविष्य आहे. ".<ref name="Misbah">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1061463.html |title=डे-नाईट टेस्टस् 'लुक्स लाईक द फ्युचर' - मिस्बाह|भाषा=इंग्रजी|ॲक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१६|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> वेस्ट इंडीजचा कर्णधार [[जासन होल्डर]]ला ही संकल्पना आवडली, तो म्हणाला की "आपण नवीन गोष्टीला संधी दिली पाहिजे".<ref name="Holder">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1061458.html |title=दिवस-रात्र कसोटीला संधी द्या - होल्डर |भाषा=इंग्रजी|ॲक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१६|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो }}</ref> परंतू, कसोटीच्या पहिल्या दिवशी, मैदानावर फक्त ६८ चाहते होते आणि खेळ संपेपर्यंत हा आकडा फक्त ६०० पर्यंत वाढला होता.<ref name="fans">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.bbc.co.uk/sport/cricket/37650727 |title=दुसर्‍या दिवस-रात्र कसोटीच्या सुरवातीला हजारो रिकाम्या खुर्च्या |भाषा=इंग्रजी|ॲक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१६|कृती=बीबीसी स्पोर्ट}}</ref> कसोटी संपल्यानंतर पाकिस्तानचे प्रशिक्षक [[मिकी आर्थर]] यांनी नमूद केले की "गुलाबी चेंडूवरती आणखी काम करणे गरजेचे आहे. अजूनतरी तो आवश्यक मापदंडापर्यंत नाहीये आणि मला वाटतं दिवस/रात्र कसोटीसाठी तो एकच अडथळा आहे."<ref name="Arthur">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.bbc.co.uk/sport/cricket/37685701 |title=पाकिस्तान वि वेस्ट इंडीज: डॅरेन ब्राव्होच्या शतकाने यजमानांचा विजय जवळजवळ अशक्य केला |भाषा=इंग्रजी|ॲक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१६|कृती=बीबीसी स्पोर्ट }}</ref> पाकिस्तानने एकदिवसीय आणि टी२० मालिका ३-० ने जिंकल्या. कसोटी मालिका सुद्धा पाकिस्तानने २-१ ने जिंकली. शेवटच्या कसोटी वेस्ट इंडीजने विजय मिळवला. [[जासन होल्डर]]च्या नेतृत्वाखाली हा त्यांचा पहिलाच कसोटी विजय.<ref name="HolderWin">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1064556.html |title=ब्रेथवेटच्या खेळीने वेस्ट इंडीजचा विजय|भाषा=इंग्रजी|ॲक्सेसदिनांक=३ नोव्हेंबर २०१६|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://maharashtratimes.indiatimes.com/sports/cricket/west-indies-beat-pakistan-in-third-test/articleshow/55224396.cms|title=कसोटीत २६ वर्षांनंतर विंडीजने पाकला हरवलं|ॲक्सेसदिनांक=३ नोव्हेंबर २०१६|कृती=महाराष्ट्र टाइम्स}}</ref> विजयानंतर, होल्डर म्हणाला "आम्ही लढाऊपणा दाखवला. विजयाचे श्रेय [[क्रेग ब्रेथवेट]]ला दिले पाहिजे. तो पहिल्या डावात खूपच चांगला खेळला आणि दुसऱ्या डावात पाठलागाची जबाबदारी घेतली".<ref name="HolderBrath">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1064571.html |title='माय बेस्ट एफर्ट, बट डोन्ट वाँट टू गेट कॅरिड अवे' - क्रेग ब्रेथवेट|भाषा=इंग्रजी|ॲक्सेसदिनांक=३ नोव्हेंबर २०१६|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> =संघ= {| class="wikitable" style="text-align:left; margin:auto" |- !colspan=2|कसोटी !colspan=2|एकदिवसीय !colspan=2|टी२० |- ! style="width:16%" | {{cr|PAK}}<ref name="PakTest">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1060857.html |title=पाकिस्तान कसोटी संघात बाबर आझम, नवाझची निवड|ॲक्सेसदिनांक=१७ ऑक्टोबर २०१६|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो|भाषा=इंग्रजी}}</ref> ! style="width:16%" | {{cr|WIN}}<ref name="WinTest">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/westindies/content/story/1059246.html |title=युएई कसोटीसाठी वेस्ट इंडीज संघात फिरकी गोलंदाज वॉरिकॅन|ॲक्सेसदिनांक=२६ सप्टेंबर २०१६|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो|भाषा=इंग्रजी}}</ref> ! style="width:16%" | {{cr|PAK}}<ref name="Afridi">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan/content/story/1057518.html |title=आफ्रिदीच्या निरोपाच्या मालिकेची हालचाल बासनात |ॲक्सेसदिनांक=१७ सप्टेंबर २०१६ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो|भाषा=इंग्रजी}}</ref><ref name="PakODI">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1059063.html |title=वेस्ट इंडीजविरुद्ध एकदिवसीय मालिकेसाठी उमर अकमल, असद शफिकचे पाकिस्तानी संघात पुनरागमन|ॲक्सेसदिनांक=२५ सप्टेंबर २०१६|कृती=इएसपीन क्रिकइन्फो|भाषा=इंग्रजी}}</ref> ! style="width:17%" | {{cr|WIN}}<ref name="WI-LO">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1054709.html |title=एकदिवसीय संघात क्रेग ब्रेथवेटचा समावेश, रोव्हमन पॉवेल, पूरनला बोलावले |ॲक्सेसदिनांक=५ सप्टेंबर २०१६|प्रकाशक=इएसपीएन क्रिकइन्फो|भाषा=इंग्रजी}}</ref> ! style="width:16%" | {{cr|PAK}}<ref name="PakT20I">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan/content/story/1055871.html |title=पाकिस्तानच्या टी२० संघात अकमलचे पुनरागमन |ॲक्सेसदिनांक=९ सप्टेंबर २०१६|प्रकाशक=इएसपीएन क्रिकइन्फो|भाषा=इंग्रजी}}</ref> ! style="width:16%" | {{cr|WIN}}<ref name="WI-LO"/> |- style="vertical-align:top" | *[[मिस्बाह-उल-हक]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|क]]) *[[अझहर अली]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|उ.क.]]) *[[असद शफिक]] *[[इम्रान खान (क्रिकेटपटू, जन्म १९८७)|इम्रान खान]] *[[झुल्फिकुर बाबर]] *[[बाबर आझम]] *[[मोहम्मद आमिर]] *[[मोहम्मद नवाझ]] *[[यासिर शाह]] *[[यूनिस खान]] *[[राहत अली]] *[[वहाब रियाझ]] *[[सरफराज अहमद (पाकिस्तानी क्रिकेटपटू)|सरफराज अहमद]] ([[यष्टीरक्षक|य]]) *[[सामी अस्लम]] *[[सोहेल खान]] | *[[जेसन होल्डर]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|क]]) *[[क्रेग ब्रॅथवेट]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|उ.क.]]) *[[अल्झारि जोसेफ]] *[[कार्लोस ब्रॅथवेट]] *[[जेर्मईने ब्लॅकवुड]] *[[जोमेल वॉरिकॅन]] *[[डॅरेन ब्राव्हो]] *[[देवेंद्र बिशू]] *[[मार्लोन सॅम्युएल्स]] *[[मिग्वेल कमिन्स]] *[[रोस्टन चेस]] *[[लेओन जॉन्सन]] *[[शाय होप]] *[[शॅनन गॅब्रिएल]] *[[शेन डॉरिक]] ([[यष्टीरक्षक|य]]) | *[[अझहर अली]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|क]]) *[[सरफराज अहमद (पाकिस्तानी क्रिकेटपटू)|सरफराज अहमद]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|उ.क.]] व [[यष्टीरक्षक|य]]) *[[असद शफिक]] *[[इमाद वसिम]] *[[उमर अकमल]] *[[बाबर आझम]] *[[मोहम्मद आमिर]] *[[मोहम्मद नवाज]] *[[मोहम्मद रिझवान (क्रिकेटपटू, १९९२ जन्म)|मोहम्मद रिझवान]] *[[यासिर शाह]] *[[राहत अली]] *[[वहाब रियाझ]] *[[शर्जील खान]] *[[शोएब मलिक]] *[[सोहेल खान]] *[[हसन अली]] | *[[जेसन होल्डर]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|क]]) *[[अल्झारि जोसेफ]] *[[ॲशले नर्स]] *[[इव्हिन लुईस]] *[[कार्लोस ब्रॅथवेट]] *[[किरॉन पोलार्ड]] *[[क्रेग ब्रॅथवेट]] *[[जॉन्सन चार्ल्स]] *[[जोनाथन कार्टर]] *[[डॅरेन ब्राव्हो]] *[[दिनेश रामदिन]] ([[यष्टीरक्षक|य]]) *[[मार्लोन सॅम्युएल्स]] *[[शॅनन गॅब्रिएल]] *[[सुनिल नारायण]] *[[सुलेमन बेन]] | *[[सरफराज अहमद (पाकिस्तानी क्रिकेटपटू)|सरफराज अहमद]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|क]] व [[यष्टीरक्षक|य]]) *[[उमर अकमल]] *[[इमाद वसिम]] *[[खालिद लतिफ]] *[[बाबर आझम]] *[[मोहम्मद आमिर]] *[[मोहम्मद नवाज]] *[[मोहम्मद रिझवान (क्रिकेटपटू, जन्म १९९२)|मोहम्मद रिझवान]] *[[रुमान रईज]] *[[वहाब रियाझ]] *[[शर्जील खान]] *[[शोएब मलिक]] *[[साद नसिम]] *[[सोहेल तन्वीर]] *[[हसन अली]] | *[[कार्लोस ब्रॅथवेट]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|क]]) *[[आंद्रे फ्लेचर]] ([[यष्टीरक्षक|य]]) *<S>[[आंद्रे रसेल]]</S> *[[इव्हिन लुईस]] *[[केस्रिक विल्यम्स]] *[[किरॉन पोलार्ड]] *[[चॅडविक वॉल्टन]] *[[जेरोम टेलर]] *[[जेसन होल्डर]] *[[जॉन्सन चार्ल्स]] *[[ड्वेन ब्राव्हो]] *[[निकोलस पूरन]] *[[मार्लोन सॅम्युएल्स]] *[[रोव्हमन पॉवेल]] *[[सुनिल नारायण]] *[[सॅम्युएल बदरी]] |} *वैयक्तिक कारणामुळे टी२० संघातून माघार घेतल्याने [[आंद्रे रसेल]]ऐवजी [[केस्रिक विल्यम्स]]ची निवड करण्यात आली.<ref name="Russell">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1057491.html |title= वेस्ट इंडीज टी२० संघात रसेल ऐवजी विल्यम्स|ॲक्सेसदिनांक=१७ सप्टेंबर २०१६| कृती =इएसपीएन क्रिकइन्फो|भाषा=इंग्रजी}}</ref> *[[डेंग्यू ताप]]ामुळे पहिल्या कसोटीला मुकल्यानंतर २ऱ्या कसोटीसाठी [[युनिस खान]]चा संघात समावेश करण्यात आला.<ref name="Younis">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1062039.html |title= युनिस खानची दुसर्‍या कसोटीसाठी पाकिस्तानी संघात निवड|ॲक्सेसदिनांक=३ नोव्हेंबर २०१६| कृती =इएसपीएन क्रिकइन्फो|भाषा=इंग्रजी}}</ref> =दौरा सामने= ===टी२०: अमिरात क्रिकेट बोर्ड एकादश वि. वेस्ट इंडीज === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २० सप्टेंबर २०१६ | daynight = Y | time = १९:३० | संघ१ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = १६६/७ (२० षटके) | धावसंख्या२ = १४४/६ (२० षटके) | संघ२ = अमिरात क्रिकेट बोर्ड एकादश | धावा१ = [[निकोलस पूरन]] ४७[[नाबाद|*]] (२३) | बळी१ = [[मोहम्मद नवीद]] ३/२० (४ षटके)<br />[[अहमद रझा]] ३/२० (४ षटके) | धावा२ = [[मोहम्मद कासीम]] ४६ (५४) | बळी२ = [[सॅम्यूएल बद्री]] ३/२० (४ षटके) | निकाल = वेस्ट इंडीज २२ धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1050213.html धावफलक] | स्थळ = [[आयसीसी अकादमी]], [[दुबई]] | पंच = [[अहसान रझा]] (पा) आणि [[शोझाब रझा]] (पा) | सामनावीर = | toss = वेस्ट इंडीज, फलंदाजी | पाऊस = | टीपा = प्रत्यकी १६ खेळाडू (११ फलंदाज, ११ क्षेत्ररक्षक) }} ===दोन-दिवसीयः अमिरात क्रिकेट बोर्ड एकादश वि. वेस्ट इंडीज=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = ३-४ ऑक्टोबर २०१६ | time = १०:१५ | संघ१ = {{cr-rt|WIN}} | संघ२ = अमिरात क्रिकेट बोर्ड एकादश | धावसंख्या१ = २४९/६घो (७० षटके) | धावा१ = [[शाय होप]] ५९ (८९) | बळी१ = [[रोहन मुस्तफा]] १/२६ (९ षटके) | धावसंख्या२ = ११७ (३९.१ षटके) | धावा२ = [[रोहन मुस्तफा]] ४४[[नाबाद|*]] (१०३) | बळी२ = [[जोनाथन कार्टर]] ४/३० (१० षटके) | धावसंख्या३ = १७३/७घो (५१ षटके) | धावा३ = [[शेन डॉवरिक]] ५२[[नाबाद|*]] (१०८) | बळी३ = [[अहमद रझा]] ३/६९ (२१ षटके) | धावसंख्या४ = ४३/१ (१५ षटके) | धावा४ = [[मोहम्मद कासीम]] २१[[नाबाद|*]] (४१) | बळी४ = [[रॉस्टन चेस]] १/१७ (६ षटके) | निकाल = सामना अनिर्णित | स्थळ = [[आयसीसी अकादमी]], [[दुबई]] | पंच = [[रझ्झाक अली]] (पा) आणि [[शिजू सॅम]] (पा) | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1050215.html धावफलक] | toss = वेस्ट इंडीज, फलंदाजी. | पाऊस = | सामनावीर = | टिपा = प्रत्येकी १५ खेळाडू (११ फलंदाज, ११ क्षेत्ररक्षक). }} ===तीन-दिवसीयः पाकिस्तान क्रिकेट बोर्ड पॅट्रन वि वेस्ट इंडीज=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = ७-९ ऑक्टोबर २०१६ | time = १५:३० | daynight = Y | संघ१ = पाकिस्तान क्रिकेट बोर्ड पॅट्रन | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ३०८ (१०३.४ षटके) | धावा१ = [[अदनान अकमल]] ६९ (६७) | बळी१ = [[देवेंद्र बिशू]] ५/१०७ (३६ षटके) | धावसंख्या२ = २९७ (१३२.५ षटके) | धावा२ = [[ड्वेन ब्राव्हो]] ९१ (२६७) | बळी२ = [[शाहझैब अहमद]] ५/८५ (३५ षटके) | धावसंख्या३ = २६/३ (१६ षटके) | धावा३ = [[मोहम्म हफीज]] ९ (१८) | बळी३ = [[क्रेग ब्रेथवेट]] २/३ (४ षटके) | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = सामना अनिर्णित | स्थळ = [[शारजा क्रिकेट मैदान]], [[शारजा]] | पंच = [[अहसान रझा]] (पा) आणि [[शोझाब रझा]] (पा) | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1050211.html धावफलक] | toss = पाकिस्तान क्रिकेट बोर्ड पॅट्रन, फलंदाजी | पाऊस = | सामनावीर = | टिपा = }} =टी२० मालिका= ===१ला सामना=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २३ सप्टेंबर २०१६ | time = २०:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|WIN}} | संघ२ = {{cr|PAK}} | धावसंख्या१ = ११५ (१९.५ षटके) | धावा१ = [[ड्वेन ब्राव्हो]] ५५ (५४) | बळी१ = [[इमाद वसिम]] ५/१४ (४ षटके) | धावसंख्या२ = ११६/१ (१४.२ षटके) | धावा२ = [[बाबर आझम]] ५५[[नाबाद|*]] (३७) | बळी२ = [[सॅम्युएल बद्री]] १/२७ (४ षटके) | निकाल = पाकिस्तान ९ गडी व ३४ चेंडू राखून विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1050217.html धावफलक] | स्थळ = [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[दुबई]] | पंच = [[अहसान रझा]] (पा) आणि [[शोझाब रझा]] (पा) | सामनावीर = [[इमाद वसिम]] (पा) | toss = पाकिस्तान, गोलंदाजी | पाऊस = | टीपा = आंतरराष्ट्रीय टी२० पदार्पण: [[निकोलस पूरन]] (पा) *''[[इमाद वसिम]] हा पाकिस्तानतर्फे आंतरराष्ट्रीय टी२० सामन्यात ५ गडी घेणारा पहिलाच पाकिस्तानी गोलंदाज.<ref name="Wasim">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1058622.html |title=इमाद वसीमच्या १४ धावांतील ५ बळींमुळे वेस्ट इंडीजची वातहत.|ॲक्सेसदिनांक=२३ सप्टेंबर २०१६|भाषा=इंग्रजी|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> }} ===२रा सामना=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २४ सप्टेंबर २०१६ | time = २०:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|PAK}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = १६०/४ (२० षटके) | धावा१ = [[सरफराज अहमद]] ४६[[नाबाद|*]] (३२) | बळी१ = [[सॅम्युएल बद्री]] १/२४ (४ षटके)<br />[[कार्लोस ब्रेथवेट]] १/२४ (४ षटके) | धावसंख्या२ = १४४/९ (२० षटके) | धावा२ = [[सुनिल नारायण]] ३० (१७) | बळी२ = [[सोहेल तन्वीर]] ३/१३ (४ षटके) | निकाल = पाकिस्तान १६ धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1050219.html धावफलक] | स्थळ = [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[दुबई]] | पंच = [[अहमद शाहब]] (पा) आणि [[शोझाब रझा]] (पा) | सामनावीर = [[सरफराज अहमद]] (पा) | toss = वेस्ट इंडीज, गोलंदाजी | पाऊस = | टीपा = आंतरराष्ट्रीय टी२० मध्ये १,५०० धावा करणारा [[शोएब मलिक]] हा तिसरा पाकिस्तानी फलंदाज.<ref name="Malik">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.sportskeeda.com/cricket/shoaib-malik-becomes-3rd-pakistan-cricketer-complete-1500-runs-t20is|title=आंतरराष्ट्रीय टी२० मध्ये १,५०० धावा करणारा [[शोएब मलिक]] हा तिसरा पाकिस्तानी फलंदाज |ॲक्सेसदिनांक=२५ सप्टेंबर २०१६| कृती=स्पोर्ट्स कीडा|भाषा=इंग्रजी}}</ref> *'' आंतरराष्ट्रीय टी२० मध्ये ५० बळी घेणारा करणारा [[सोहेल तन्वीर]] हा चवथा पाकिस्तानी गोलंदाज.<ref name="Tanvir">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://zeenews.india.com/cricket/sohail-tanvir-hasan-ali-star-as-pakistan-beat-west-indies-for-t20-series-win_1933126.html |title=पाकिस्तानच्या वेस्ट इंडीजवरील टी२० मालिका विजयात सोहेल तन्वीर, हसन अली चमकले.|ॲक्सेसदिनांक=२५ सप्टेंबर २०१६|कृती=झी न्यूज|भाषा=इंग्रजी}}</ref> }} ===३रा सामना=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २७ सप्टेंबर २०१६ | time = २०:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|WIN}} | संघ२ = {{cr|PAK}} | धावसंख्या१ = १०३/५ (२० षटके) | धावा१ = [[मार्लोन सॅम्युएल्स]] ४२[[नाबाद|*]] (५९) | बळी१ = [[इमाद वसिम]] ३/२१ (४ षटके) | धावसंख्या२ = १०८/२ (१५.१ षटके) | धावा२ = [[शोएब मलिक]] ४३[[नाबाद|*]] (३४) | बळी२ = [[केस्रिक विल्यम्स]] २/१५ (४ षटके) | निकाल = पाकिस्तान ८ गडी व २९ चेंडू राखून विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1050221.html धावफलक] | स्थळ = [[शेख झायद क्रिकेट मैदान]], [[अबु धाबी]] | पंच = [[अहसान रझा]] (पा) आणि [[शोझाब रझा]] (पा) | सामनावीर = [[इमाद वसिम]] (पा) | toss = पाकिस्तान, गोलंदाजी. | पाऊस = | टीपा = आंतरराष्ट्रीय टी २० पदार्पण: [[रुमान रईस]] (पा) आणि [[केस्रिक विल्यम्स]] (वे). *''तीन-सामन्यांच्या टी२० मालिकेतील पाकिस्तानचा हा पहिलाच व्हाईट वॉश.<ref name="WW">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1059410.html |title=इमादच्या तीन बळींमुळे पाकिस्तानचा ३-० ने सहज मालिका विजय|ॲक्सेसदिनांक=२९ सप्टेंबर २०१६|दिनांक=२७ सप्टेंबर २०१६| भाषा=इंग्रजी|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> }} =एकदिवसीय मालिका= ===१ला सामना=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ३० सप्टेंबर २०१६ | time = १५:०० | daynight = Yes | संघ१ = {{cr-rt|PAK}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = २८४/९ (४९ षटके) | धावा१ = [[बाबर आझम]] १२० (१३१) | बळी१ = [[कार्लोस ब्रेथवेट]] ३/५४ (१० षटके) | धावसंख्या२ = १७५ (३८.४ षटके) | धावा२ = [[मार्लोन सॅम्युएल्स]] ४६ (५९) | बळी२ = [[मोहम्मद नवाज]] ४/४२ (१० षटके) | निकाल = पाकिस्तान १११ धावांनी विजयी ([[डकवर्थ-लुईस पद्धत|ड/ल पद्धत]]) | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1050223.html धावफलक] | स्थळ = [[शारजा क्रिकेट मैदान]], [[शारजा]] | पंच = [[अहसान रझा]] (पा) आणि [[रुचिरा पल्लियागुरूगे]] (श्री) | सामनावीर = [[बाबर आझम]] (पा) | toss = वेस्ट इंडीज, गोलंदाजी | पाऊस = पाकिस्तानच्या डावादरम्यान प्रकाशदिव्यांमध्ये झालेल्या बिघाडामुळे सामना प्रत्येकी ४९ षटकांपर्यंत कमी करण्यात आला, आणि वेस्ट इंडीजसमोर २८७ दावांचे लक्ष्य ठेवण्यात आले. | टीपा = एकदिवसीय पदार्पण: [[क्रेग ब्रेथवेट]] (वे) *''[[बाबर आझम]]चे (पा) पहिले एकदिवसीय शतक. }} ===२रा सामना=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २ ऑक्टोबर २०१६ | time = १५:०० | daynight = Yes | संघ१ = {{cr-rt|PAK}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ३३७/५ (५० षटके) | धावा१ = [[बाबर आझम]] १२३ (१२६) | बळी१ = [[जासन होल्डर]] २/५१ (८ षटके) | धावसंख्या२ = २७८/७ (५० षटके) | धावा२ = [[डॅरेन ब्राव्हो]] ६१ (७४) | बळी२ = [[वहाब रियाझ]] २/४८ (१० षटके) | निकाल = पाकिस्तान ५९ धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1050225.html धावफलक] | स्थळ = [[शारजा क्रिकेट मैदान]], [[शारजा]] | पंच = [[एस. रवी]] (भा) आणि [[शोएब रझा]] (पा) | सामनावीर = [[बाबर आझम]] (पा) | toss = पाकिस्तान, फलंदाजी. | पाऊस = | टीपा = एकदिवसीय पदार्पण: [[अल्झारी जोसेफ]] (वे) }} ===३रा सामना=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ५ ऑक्टोबर २०१६ | time = १५:०० | daynight = Yes | संघ१ = {{cr-rt|PAK}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ३०८/६ (५० षटके) | धावा१ = [[बाबर आझम]] ११७ (१०६) | बळी१ = [[अल्झारी जोसेफ]] २/६२ (८ षटके) | धावसंख्या२ = १७२ (४४ षटके) | धावा२ = [[दिनेश रामदिन]] ३७ (१० षटके) | बळी२ = [[मोहम्मद नवाझ]] ३/४० (९ षटके) | निकाल = पाकिस्तान १३६ धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1050227.html धावफलक] | स्थळ = [[शेख झायद क्रिकेट मैदान]], [[अबु धाबी]] | पंच = [[अहसान रझा]] (पा) आणि [[रुचिरा पल्लियागुरूगे]] (श्री) | सामनावीर = [[बाबर आझम]] (पा) | toss = पाकिस्तान, फलंदाजी | पाऊस = | टीपा = एकदिवसीय पदार्पण: [[एव्हिन लुईस]] (वे). *''पाकिस्तानतर्फे लागोपाठ तीन एकदिवसीय सामन्यांमध्ये शतक करणारा [[बाबर आझम]] हा तिसरा फलंदाज<ref name="Azam">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://stats.espncricinfo.com/ci/content/records/282969.html |title=लागोपाठच्या डावांमध्ये शतके|ॲक्सेसदिनांक=७ ऑक्टोबर २०१६| भाषा=इंग्रजी|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> *''[[बाबर आझम]] (पा) हा तीन-सामन्यांच्या मालिकेमध्ये सर्वाधिक धावा काढणारा फलंदाज ठरला (३६०).<ref name="Azam360">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1060518.html |title=बाबर आझम इन एलिट कंपनी|ॲक्सेसदिनांक=७ ऑक्टोबर २०१६|दिनांक=५ ऑक्टोबर २०१६|भाषा=इंग्रजी|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> *''[[अझर अली]] हा तीन एकदिवसीय शतके करणारा पहिलाच पाकिस्तानी कर्णधार<ref name="Azhar">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://stats.espncricinfo.com/ci/engine/stats/index.html?captain=1;class=2;filter=advanced;orderby=hundreds;team=7;template=results;type=batting |title= पाकिस्तानी कर्णधारांची शतके|ॲक्सेसदिनांक=७ ऑक्टोबर २०१६| कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> *''[[वहाब रियाझ]]चे (पा) १०० एकदिवसीय बळी पूर्ण.<ref name="Azam360"/> }} =कसोटी मालिका= ===१ली कसोटी=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = १३-१७ ऑक्टोबर २०१६ | time = १५:३० | daynight = Yes | संघ१ = {{cr-rt|PAK}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ५७९/३घो (१५५.३ षटके) | धावा१ = [[अझहर अली]] ३०२[[नाबाद|*]] (४६९) | बळी१ = [[देवेंद्र बिशू]] २/१२५ (३५ षटके) | धावसंख्या२ = ३५७ (१२३.५ षटके) | धावा२ = [[डॅरेन ब्राव्हो]] ८७ (२५८) | बळी२ = [[यासिर शाह]] ५/१२१ (४३ षटके) | धावसंख्या३ = १२३ (३१.५ षटके) | धावा३ = [[सामी अस्लम]] ४४ (६१) | बळी३ = [[देवेंद्र बिशू]] ८/४९ (१३.५ षटके) | धावसंख्या४ = २८९ (१०९ षटके) | धावा४ = [[डॅरेन ब्राव्हो]] ११६ (२४९) | बळी४ = [[मोहम्मद आमिर]] ३/६३ (२३ षटके) | निकाल = पाकिस्तान ५६ धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1050229.html धावफलक] | स्थळ = [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[दुबई]] | पंच = [[रिचर्ड इलिंगवर्थ]] (इं) आणि [[पॉल राफेल]] (ऑ) | सामनावीर = [[अझहर अली]] (पा) | toss = पाकिस्तान, फलंदाजी. | पाऊस = | टिपा = कसोटी पदार्पण: [[बाबर आझम]] आणि [[मोहम्मद नवाझ]] (पा) *''पाकिस्तानचा ४०० वा कसोटी सामना.<ref name="Pakistan400"/> *''[[अझहर अली]] (पा) हा दिवस/रात्र कसोटी मध्ये शतक, द्विशतक आणि त्रिशतक करणारा पहिला फलंदाज. त्याच्या ४,००० कसोटी धावा पूर्ण.<ref name="century1">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1061539.html |title=अझहरचे शतक - पाकिस्तानच्या ४०० व्या कसोटीच्या पहिल्या दिवसाचा मथळा|ॲक्सेसदिनांक=१८ ऑक्टोबर २०१६| भाषा=इंग्रजी|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref><ref name="century2">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1061659.html |title=अझहरच्या नाबाद ३०२ धावांनंतर पाकिस्तानचा डाव ५७९ धावांवर घोषित|ॲक्सेसदिनांक=१८ ऑक्टोबर २०१६| भाषा=इंग्रजी|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> *''[[यासिर शाह]] (पा) हा कसोटी क्रिकेट मध्ये सर्वात जलद १०० गडी बाद करणारा दुसऱ्या क्रमांकाचा खेळाडू.<ref name="Yasir100">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1061925.html |title=यासिरचा १००वा बळी, वेस्ट इंडीज सर्वबाद ३५७|ॲक्सेसदिनांक=१८ ऑक्टोबर २०१६| भाषा=इंग्रजी|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> *''[[देवेंद्र बिशू]]ची वेस्ट इंडीयन गोलंदाजातर्फे परदेशातील सर्वोत्कृष्ट तसेच संयुक्त अरब अमिरातीतील सर्वोत्कृष्ट कामगिरी.<ref name="Bishoo">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1061925.html |title=बिशूच्या ८ बळींनी पाकिस्तानचा १२३ धावांत खुर्दा|ॲक्सेसदिनांक=१८ ऑक्टोबर २०१६| भाषा=इंग्रजी|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> *''[[देवेंद्र बिशू]]ची परदेशातील गोलंदाजातर्फे आशियातील सर्वोत्कृष्ट कामगिरी.<ref name="visit">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1062006.html |title=बिशूचे आठ बळी ही परदेशी गोलंदाजाची आशियातील सर्वोत्कृष्ट गोलंदाजी|ॲक्सेसदिनांक=१८ ऑक्टोबर २०१६| भाषा=इंग्रजी|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> }} ===२री कसोटी=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = २१-२५ ऑक्टोबर २०१६ | time = १०:०० | संघ१ = {{cr-rt|PAK}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ४५२ (११९.१ षटके) | धावा१ = [[यूनिस खान]] १२७ (२०५) | बळी१ = [[शॅनन गॅब्रिएल]] ५/९६ (२३.१ षटके) | धावसंख्या२ = २२४ (९४.४ षटके) | धावा२ = [[डॅरेन ब्राव्हो]] ४३ (८५) | बळी२ = [[यासिर शाह]] ४/८६ (२८.४ षटके) | धावसंख्या३ = २२७/२घो (६७ षटके) | धावा३ = [[अझर अली]] ७९ (१३७) | बळी३ = [[मिग्वेल कमिन्स]] १/२६ (७ षटके) | धावसंख्या४ = ३२२ (१०८ षटके) | धावा४ = [[जेर्मईने ब्लॅकवुड]] ९५ (१२७) | बळी४ = [[यासिर शाह]] ६/१२४ (३९ षटके) | निकाल = पाकिस्तान १३३ धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1050231.html धावफलक] | स्थळ = [[शेख झायद क्रिकेट मैदान]], [[अबु धाबी]] | पंच = [[मायकेल गॉफ]] (इं) आणि [[रिचर्ड इलिंगवर्थ]] (इं) | सामनावीर = [[यासिर शाह]] (पा) | toss = पाकिस्तान, फलंदाजी. | पाऊस = | टिपा = [[शॅनन गॅब्रिएल]]चे (वे) कसोटी क्रिकेट मध्ये पहिल्यांदाच पाच बळी.<ref name="Gabriel">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1062745.html |title=उशीरा मिळालेल्या दोन बळींमुळे पाकिस्तान वरचढ|ॲक्सेसदिनांक=२६ ऑक्टोबर २०१६|भाषा=इंग्रजी|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> * ''[[युनिस खान]] आणि [[मिस्बाह-उल-हक]]च्या १ल्या गड्यासाठीच्या १७५ धावांच्या भागीदारीमुळे कसोटी क्रिकेटमधील ती एक सर्वात यश्वसी जोडी ठरली.<ref name="YounisHaq">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1062672.html|title= पाकिस्तानची सर्वात यशस्वी जोडी| ॲक्सेसदिनांक=२६ ऑक्टोबर २०१६ | भाषा=इंग्रजी | कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> *''[[राहत अली]]चे (पा) ५० कसोटी बळी पूर्ण.<ref name="Rahat50">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://guardian.co.tt/sport/2016-10-24/wobbly-windies-wilt|title=वूब्ली विंडीज विल्ट| ॲक्सेसदिनांक=२६ ऑक्टोबर २०१६ | भाषा=इंग्रजी | कृती=त्रिनिदाद अँड टोबॅगो गार्डियन}}</ref> *''[[यासिर शाह]]चे (पा) कसोटी क्रिकेटमध्ये दुसऱ्यांदा १० बळी.<ref name="Shah10">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1063227.html|title=यासिरच्या सहा बळींमुळे पाकिस्तानचा मालिका विजय| ॲक्सेसदिनांक=२६ ऑक्टोबर २०१६ | भाषा=इंग्रजी|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> *''मिस्बाहचा कर्णधार म्हणून १०वा मालिका विजय हा आशियाई कर्णधारातर्फे एक विक्रम.<ref name="Misbah10">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1063268.html|title=यासिरचे १० बळी, मिस्बाहचे १० मालिका विजय| ॲक्सेसदिनांक=२६ ऑक्टोबर २०१६ | भाषा=इंग्रजी|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> }} ===३री कसोटी=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = ३० ऑक्टोबर – ३ नोव्हेंबर २०१६ | time = १०:०० | संघ१ = {{cr-rt|PAK}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = २८१ (९०.५ षटके) | धावा१ = [[सामी अस्लम]] ७४ (१७२) | बळी१ = [[देवेंद्र बिशू]] ४/७७ (२१ षटके) | धावसंख्या२ = ३३७ (११५.४ षटके) | धावा२ = [[क्रेग ब्रेथवेट]] १४२* (३१८) | बळी२ = [[वहाब रियाझ]] ५/८८ (२६.४ षटके) | धावसंख्या३ = २०८ (८१.३ षटके) | धावा३ = [[अझहर अली]] ९१ (२३४) | बळी३ = [[जासन होल्डर]] ५/३० (१७.३ षटके) | धावसंख्या४ = १५४/५ (४३.५ षटके) | धावा४ = [[शेन डॉरिच]] ६०[[नाबाद|*]] (८७) | बळी४ = [[यासिर शाह]] ३/४० (१५ षटके) | निकाल = वेस्ट इंडीज ५ गडी राखून विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1050233.html धावफलक] | स्थळ = [[शारजा क्रिकेट मैदान]], [[शारजा]] | पंच = [[मायकल गॉफ]] (इं) आणि [[पॉल रायफेल]] (ऑ) | सामनावीर = [[क्रेग ब्रेथवेट]] (वे) | toss = पाकिस्तान, फलंदाजी | पाऊस = | टिपा = [[मिस्बाह-उल-हक]]ने सर्वात जास्त कसोट्यांमध्ये पाकिस्तानचे नेतृत्व केले (४९).<ref name="Misbah49">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1063755.html|title=मिस्बाह: पाकिस्तानचा सर्वात जास्त यशस्वी कर्णधार| ॲक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१६ | भाषा=इंग्रजी | कृती = इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> *''[[क्रेग ब्रेथवेट]] हा कसोटीमधील पूर्ण झालेल्या डावाच्या शेवटपर्यंत नाबाद राहणारा वेस्ट इंडीजचा पाचवा फलंदाज.<ref name="Brathwaite">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1064310.html |title=ब्रेथवेट शेवटपर्यंत नाबाद राहिल्याने वेस्ट इंडीजला दुर्मिळ आघाडी. | ॲक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१६ | भाषा=इंग्रजी | कृती = इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> *''[[जासन होल्डर]]चे (वे) कसोटीमध्ये पहिल्यांदाच डावात पाच बळी.<ref name="Holder5W">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1064379.html |title=होल्डरच्या पाच बळींमुळे वेस्ट इंडीजला विजयासाठी १५३ धावांची गरज | ॲक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१६ | भाषा=इंग्रजी | कृती = इएसपीएन क्रिकइन्फो}}}</ref> *''[[जासन होल्डर]]चा कर्णधार म्हणून पहिलाच कसोटी विजय.<ref name="HolderWin"/> *''कसोटी सामन्याच्या दोन्ही डावात [[नाबाद]] राहणारा [[क्रेग ब्रेथवेट]] हा पहिलाच सलामीवीर ठरला.<ref name="Brathwaite2">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/story/1064576.html |title=क्रेग ब्रेथवेटने केला नवा कसोटी विक्रम|ॲक्सेसदिनांक=३ नोव्हेंबर २०१६ | भाषा=इंग्रजी | कृती = इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> *''वेस्ट इंडीजचा पाकिस्तान विरुद्ध परदेशातील १९९० नंतरचा पहिलाच कसोटी विजय.<ref name="Brathwaite2"/> }} =संदर्भ आणि नोंदी= {{संदर्भयादी|3}} =बाह्यदुवे= [http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-west-indies-2016-17/content/series/1050191.html?template=fixtures मालिका मुख्यपान - इएसपीएन क्रिकइन्फो] {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०१६-१७}} [[वर्ग:इ.स. २०१६ मधील खेळ]] [[वर्ग:इ.स. २०१६ मधील क्रिकेट]] [[वर्ग:वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचे संयुक्त अरब अमिराती दौरे]] [[वर्ग:पाकिस्तान क्रिकेट संघाचे संयुक्त अरब अमिराती दौरे]] [[वर्ग:वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचे परदेशी दौरे]] [[वर्ग:पाकिस्तान क्रिकेट संघाचे परदेशी दौरे]] mb214etyrydys0ci7a8xsktuchlmajv 0 195169 2143521 2079023 2022-08-06T13:48:48Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[आयर्लंड विरुद्ध अफगाणिस्तान भारतामध्ये, २०१६-१७]] वरुन [[आयर्लंड क्रिकेट संघाचा अफगाणिस्तान दौरा (भारतामध्ये), २०१६-१७]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = आयर्लंड क्रिकेट संघ अफगाणिस्तान विरुद्ध भारतामध्ये, २०१६-१७ | team1_image = Flag of Afghanistan (2013–2021).svg | team1_name = अफगाणिस्तान | team2_image = Cricket Ireland flag.svg | team2_name = आयर्लंड | from_date = ८ | to_date = ३१ मार्च २०१७ | team1_captain = [[असघर स्तानिकझाई]] | team2_captain = [[विल्यम पोर्टरफिल्ड]] | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 3 | team2_ODIs_won = 2 | team1_ODIs_most_runs = [[रहमत शाह]] (२६२) | team2_ODIs_most_runs = [[पॉल स्टर्लिंग]] (३४१) | team1_ODIs_most_wickets = [[रशीद खान]] (१६) | team2_ODIs_most_wickets = [[केव्हिन ओ'ब्रायन]] (७) | player_of_ODI_series = [[पॉल स्टर्लिंग]] (आ) | no_of_twenty20s = 3 | team1_twenty20s_won = 3 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = [[मोहम्मद नबी]] (१२४) | team2_twenty20s_most_runs = [[स्टुअर्ट थॉम्प्सन]] (१०४) | team1_twenty20s_most_wickets = [[रशीद खान]] (९) | team2_twenty20s_most_wickets = [[केव्हिन ओ'ब्रायन]] (५) | player_of_twenty20_series = [[रशीद खान]] (अ) }} [[आयर्लंड क्रिकेट संघ]]ाने [[अफगाणिस्तान क्रिकेट संघ|अफगाणिस्तान]] विरुद्ध पाच एकदिवसीय, तीन टी २० आणि एक [[२०१५–१७ इंटरकॉन्टिनेन्टल कप|आयसीसी इंडरकॉंटिनेंटल चषक, २०१५-१७]]चा सामना खेळण्यासाठी भारताचा दौरा केला.<ref name="fixtures">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/afghanistan/content/story/1039125.html |title=अफगाणिस्तान मार्च २०१७ मध्ये भारतात आयर्लंडचे यजमानपद भूषवणार|भाषा=इंग्रजी|ॲक्सेसदिनांक=२५ जुलै २०१६ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref><ref name="ICC">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.icc-cricket.com/news/2016/news/95447/ireland-and-afghanistan-confirm-nine-match-series |title=आयर्लंड आणि अफगाणिस्तान नऊ सामन्यांची मालिका खेळणार|भाषा=इंग्रजी|ॲक्सेसदिनांक=२५ जुलै २०१६ |कृती=आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट संघटन}}</ref><ref name="ACB">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.cricket.af/news/view/183 |title=अफगाणिस्तान प्रथमच आयर्लंड विरुद्ध नऊ सामन्यांची मालिकेचे यजमान|भाषा=इंग्रजी|ॲक्सेसदिनांक=२५ जुलै २०१६ |कृती=अफगाणिस्तान क्रिकेट बोर्ड}}</ref> सर्व सामने [[ग्रेटर नोएडा क्रीडा संकुल मैदान]], [[ग्रेटर नॉयडा]] येथे पार पडले.<ref name="CI">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.cricketireland.ie/news/article/ireland-and-afghanistan-confirm-nine-match-series |title= आयर्लंड आणि अफगाणिस्तान नऊ सामन्यांची मालिका खेळणार|भाषा=इंग्रजी|ॲक्सेसदिनांक=२५ जुलै २०१६ |कृती=क्रिकेट आयर्लंड}}</ref> अफगाणिस्तानने आंतरराष्ट्रीय टी२० मालिका ३-० अशी जिंकली<ref name="T20I">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.icc-cricket.com/news/347858 |title=नबी, शाहझाद लीड अफगाणिस्तान स्वीप|ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०१६ |भाषा=इंग्रजी|कृती=आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती}}</ref> आणि एकदिवसीय मालिकेत ३-२ असा विजय मिळवला.<ref name="ODI">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.bbc.co.uk/sport/cricket/39380387 |title=सात गडी राखून मिळवलेल्या विजयासह अगाणिस्तानचा एकदिवसीय मालिकेत ३-२ असा विजय|ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०१६ |भाषा=इंग्रजी|कृती=बीबीसी स्पोर्ट}}</ref> ==संघ== {| class="wikitable" style="text-align:left; margin:auto" |- !colspan=2|टी२० !colspan=2|एकदिवसीय |- ! {{cr|AFG}}<ref name="AfgSquad">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://1tvnews.af/en/news/sport/28128-afghanistan-announces-squad-for-ireland-series |title=आयर्लंडविरुद्ध मालिकेसाठी अफगाणिस्तानचा संघ जाहीर|अ‍ॅक्सेसदिनांक =७ मार्च २०१७ |कृती=१टीव्ही न्यूज अफगाणिस्तान|भाषा=इंग्रजी}}</ref> ! {{cr|IRE}}<ref name="IreSquad">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/ireland/content/story/1080308.html |title=अफगाणिस्तान विरुद्ध संघात मुल्डर |अ‍ॅक्सेसदिनांक =७ मार्च २०१७ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो|भाषा=इंग्रजी}}</ref> ! {{cr|AFG}}<ref name="AfgODI">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.icc-cricket.com/news/348668 |title=अफगाणिस्तान वि आयर्लंड, १ला एकदिवसीय सामना, ग्रेटर नोएडा - प्रीव्ह्यू|अ‍ॅक्सेसदिनांक =१५ मार्च २०१७ |कृती=आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती|भाषा=इंग्रजी}}</ref> ! {{cr|IRE}}<ref name="IreO0I">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.cricketireland.ie/news/article/preview-odi-series-ireland-vs.-afghanistan |title=प्रीव्ह्यू एकदिवसीय मालिका: आयर्लंड वि अफगाणिस्तान|अ‍ॅक्सेसदिनांक =१५ मार्च २०१७ |कृती=क्रिकेट आयर्लंड|भाषा=इंग्रजी}}</ref> |- style="vertical-align:top" | *[[असघर स्तानिकझाई]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|क]]) *[[अफसर झाझाई]] *[[आफ्ताब आलम]] *[[उस्मान घनी]] *[[करिम जनत]] *[[गुलबदिन नायब]] *[[दौलत झाद्रान]] *[[नजीब ताराकाई]] *[[नजीबुल्लाह झाद्रान]] *[[फरीद अहमद]] *[[मोहम्मद नबी]] *[[रशीद खान]] *[[शफिकउल्लाह शफाक]] *[[शापूर झाद्रान]] *[[समिउल्लाह शेनवारी]] *[[हमझा होतक]] | *[[विल्यम पोर्टरफिल्ड]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|क]]) *[[ॲंड्रु मॅकब्रिने]] *[[केव्हिन ओ'ब्रायन]] *[[क्रेग यंग]] *[[गॅरी विल्सन]] *[[ग्रेग थॉम्प्सन]] *[[जेकब मुल्डर]] *[[जॉर्ज डॉकरेल]] *<s>[[जोशुआ लिटल]]</s> *[[टिम मुर्तघ]] *[[पीटर चेस]] *[[पॉल स्टर्लिंग]] *[[बॅरी मॅककार्थी]] *<s>[[बॉइड रॅंकिन]]</s> *[[लॉरकॅन टकर]] *[[स्टुअर्ट थॉम्प्सन]] | *[[असघर स्तानिकझाई]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|क]]) *[[आफ्ताब आलम]] *[[आमीर हमझा]] *[[इहसानुल्लाह]] *[[करिम जनत]] *[[गुलबदिन नायब]] *[[दौलत झाद्रान]] *[[नजीबुल्लाह झाद्रान]] *[[नूर अली]] *[[फरीद अहमद]] *[[मोहम्मद नबी]] *[[मोहम्मद शाहझाद]] ([[यष्टीरक्षक|य]]) *[[रशीद खान]] *[[रहमत शाह झुर्मताई]] *[[समिउल्लाह शेनवारी]] *[[हाशमतुल्लाह शाहिदी]] | *[[विल्यम पोर्टरफिल्ड]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|क]]) *[[ॲंड्रु बल्बिर्नि]] *[[ॲंड्रु मॅकब्रिने]] *[[एड जॉईस]] *[[केव्हिन ओ'ब्रायन]] *[[क्रेग यंग]] *[[गॅरी विल्सन]] ([[यष्टीरक्षक|य]]) *[[जेकब मुल्डर]] *[[जॉर्ज डॉकरेल]] *[[टिम मर्टाघ]] *[[नायल ओ'ब्रायन (य)]] *[[बॅरी मॅककार्थी]] *[[बॉइड रॅंकिन]] *[[स्टुअर्ट थॉम्प्सन]] |} *शैक्षणिक कारणांमुळे आयर्लंडच्या [[जोशुआ लिटल]] दौऱ्यातून बाहेर. त्याच्या जागी [[पीटर चेस]]ची निवड करण्यात आली.<ref name="Little">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.cricketireland.ie/news/article/chase-replaces-little-in-ireland-squad-for-t20-series |title=आयर्लंडच्या टी२० मालिकेसाठी लिटलच्या जागी चेस|अ‍ॅक्सेसदिनांक =७ मार्च २०१७ |कृती=क्रिकेट आयर्लंड|भाषा=इंग्रजी}}</ref> *पाठीच्या दुखण्यामुळे आयर्लंड टी२० सामन्यांतून [[बॉइड रॅंकिन]]ला माघार घ्यावी लागली, त्याच्याऐवजी [[टिम मुर्तघ]]चा संघात समावेश केला गेला.<ref name="Rankin">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.cricketireland.ie/news/article/boyd-rankin-ruled-out-of-t20i-series-against-afghanistan |title=अफगाणिस्तान विरूद्धच्या टी२० मालिकेतून बॉयड बाहेर|अ‍ॅक्सेसदिनांक =१२ मार्च २०१७ |कृती=क्रिकेट आयर्लंड|भाषा=इंग्रजी}}</ref> ==टी२० मालिका== ===१ला सामना=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ८ मार्च २०१७ | time = १४:०० | daynight = | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावसंख्या१ = १६५/५ (२० षटके) | धावा१ = [[स्टुअर्ट थॉम्प्सन]] ५६ (३५) | बळी१ = [[अमीर हमझा]] २/२३ (४ षटके) | धावसंख्या२ = १७१/४ (१८ षटके) | धावा२ = [[समिउल्लाह शेनवारी]] ५६ (३६) | बळी२ = [[स्टुअर्ट थॉम्प्सन]] १/१७ (३ षटके) | निकाल = अफगाणिस्तान ६ गडी व १२ चेंडू राखून विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1040485.html धावफलक] | स्थळ = [[ग्रेटर नोएडा क्रीडा संकुल मैदान]], [[ग्रेटर नोएडा]] | पंच = [[अहमद शाह दुर्रानी]] (अ) आणि [[अहमद शाह पक्तीन]] (अ) | सामनावीर = [[समिउल्लाह शेनवारी]] (अ) | toss = आयर्लंड, फलंदाजी | पाऊस = | टीपा = }} ===२रा सामना=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = १० मार्च २०१७ | time = १४:०० | daynight = | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावसंख्या१ = १८४/८ (२० षटके) | धावा१ = [[नजीब ताराकाई]] ९० (५८) | बळी१ = [[बॅरी मॅककार्थी]] ४/३३ (४ षटके) | धावसंख्या२ = ९३/९ (११ षटके) | धावा२ = [[पॉल स्टर्लिंग]] ३४ (१५) | बळी२ = [[रशीद खान]] ५/३ (२ षटके) | निकाल = अफगाणिस्तान १७ धावांनी विजयी ([[डकवर्थ लुईस पद्धत|ड/लु पद्धत]]) | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1040487.html धावफलक] | स्थळ = [[ग्रेटर नोएडा क्रीडा संकुल मैदान]], [[ग्रेटर नोएडा]] | पंच = [[अहमद शाह दुर्रानी]] (अ) आणि [[अहमद शाह पक्तीन]] (अ) | सामनावीर = [[नजीब ताराकाई]] व [[रशीद खान]] (अ) | toss = अफगाणिस्ता, फलंदाजी | पाऊस = पावसामुळे आयर्लंडच्या डावादरम्यान ६.१ षटकांनंतर खेळ थांबविण्यात आला आणि त्यांच्यासमोर विजयासाठी ११ षटकांमध्ये १११ धावांचे नवीन लक्ष्य ठेवण्यात आले. | टीपा =आंतरराष्ट्रीय टी२० पदार्पण: [[बॅरी मॅककार्थी]] (आ) *[[रशीद खान]]ने (अ) टी२० सामन्यात प्रथमच ५ गडी बाद केले, फक्त २ षटकांमध्ये तसे करणारा तो पहिलाच गोलंदाज.<ref name="Khan5wkt">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/afghanistan-v-ireland-2016-17/content/story/1086310.html |title=रशीदखानच्या ३ धावांतील ५ बळींमुळे अफगाणिस्तानच्या आशा जिवंत|अ‍ॅक्सेसदिनांक =१२ मार्च २०१७|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> }} ===३रा सामना=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = १२ मार्च २०१७ | time = १४:०० | daynight = | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावसंख्या१ = २३३/८ (२० षटके) | धावा१ = [[मोहम्मद नबी]] ८९ (३०) | बळी१ = [[केव्हिन ओ'ब्रायन]] ४/४५ (४ षटके) | धावसंख्या२ = २०५ (१९.२ षटके) | धावा२ = [[गॅरी विल्सन]] ५९ (३४) | बळी२ = [[रशीद खान]] ३/२८ (४ षटके) | निकाल = अफगाणिस्तान २८ धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1040489.html धावफलक] | स्थळ = [[ग्रेटर नोएडा क्रीडा संकुल मैदान]], [[ग्रेटर नोएडा]] | पंच = [[अहमद शाह दुर्रानी]] (अ) आणि [[अहमद शाह पक्तीन]] (अ) | सामनावीर = [[मोहम्मद नबी]] (अ) | toss = आयर्लंड, गोलंदाजी | पाऊस = | टीपा = [[मोहम्मद नबी]]चा अफगाण फलंदाजातर्फे सर्वात जलद अर्धशतकाचा विक्रम (२१ चेंडू).<ref name="Nabi">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/afghanistan-v-ireland-2016-17/content/story/1086515.html |title=अफगाणिस्तान्स एण्ड-ओव्हर्स स्मॅश, आयर्लंड्स पॉवरप्ले वॅलॉप |भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०१७|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> *''मोहम्मद नबी, अफगाण फलंदाजातर्फे आंतरराष्ट्रीय टी२० डावात सर्वाधिक (९) षट्कार मारणारा खेळाडू आणि टी२० मध्ये ६व्या किंवा खालच्या क्रमांकावर फलंदाजी करताना सर्वोच्च धावा करणारा फलंदाज ठरला<ref name="Nabi"/> *''अफगाणिस्तानची आंतरराष्ट्रीय टी२० मध्ये सर्वोच्च धावसंख्या.<ref name="Nabi"/> *''[[बॅरी मॅककार्थी]] (आ) हा आंतरराष्ट्रीय टी२० डावातील सर्वात महागडा गोलंदाज ठरला.<ref name="Nabi"/> *''[[विल्यम पोर्टरफिल्ड]]च्या १,००० आंतरराष्ट्रीय टी२० धावा पूर्ण, तसे करणारा तो पहिला आयरिश खेळाडू.<ref name="1000runs">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.cricketcountry.com/news/afghanistan-complete-3-0-whitewash-over-ireland-extend-winning-streak-to-11-585085 |title=अफगाणिस्तानचा आयर्लंडला ३-० व्हाईटवॉश; विजयी साखळी ११ वर|भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०१७|कृती=क्रिकेट काउंटी }}</ref> *''आयर्लंडची टी२०च्या दुसऱ्या डावातील सर्वोच्च धावसंख्या.<ref name="highTotal2">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://stats.espncricinfo.com/c/engine/records/team/highest_innings_totals.html?class=3;id=29;type=team |title=आयर्लंड / नोंदी / आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० / सर्वोच्च धावसंख्या|भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०१७|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो }}</ref> *''हा अफगाणिस्तानचा सलग ११वा आंतरराष्ट्रीय टी२० विजय, आंतरराष्ट्रीय टी२० मधील कोणत्याही संघाचा सलग विजयांचा हा एक विक्रम आहे. <ref name="Nabi"/> }} ==एकदिवसीय मालिका== ===१ला सामना=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख =१५ मार्च २०१७ | time = ९:३० | daynight = | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावसंख्या१ = २९२/७ (५० षटके) | धावा१ = [[रहमत शाह]] ७८ (९२) | बळी१ = [[केव्हिन ओ'ब्रायन]] ३/४७ (१०) | धावसंख्या२ = २६२ (४६.५ षटके) | धावा२ = [[विल्यम पोर्टरफिल्ड]] ११९ (९८) | बळी२ = [[रशीद खान]] ४/४८ (९ षटके) | निकाल = अफगाणिस्तान ३० धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1040491.html धावफलक] | स्थळ = [[ग्रेटर नोएडा क्रीडा संकुल मैदान]], [[ग्रेटर नोएडा]] | पंच = [[अहमद शाह पक्तीन]] (अ) आणि [[नितीन मेनन]] (भा) | सामनावीर = [[विल्यम पोर्टरफिल्ड]] (अा) | toss = अफगाणिस्तान, फलंदाजी | पाऊस = | टीपा = [[विल्यम पोर्टरफिल्ड]]चे (आ) शतक हे ह्या मैदानावरील पहिले आंतरराष्ट्रीय शतक *''[[अहमद शाह पक्तीन]] (अ) आणि [[नितीन मेनन]] (भा) यांचा पंच म्हणून पहिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना. }} ===२रा सामना=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = १७ मार्च २०१७ | time = | daynight = | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावसंख्या१ = ३३८ (५० षटके) | धावा१ = [[असघर स्तानिकझाई]] १०१ (१२६) | बळी१ = [[पॉल स्टर्लिंग]] ६/५५ (१० षटके) | धावसंख्या२ = ३०४ (४७.३ षटके) | धावा२ = [[पॉल स्टर्लिंग]] ९५ (८०) | बळी२ = [[रशीद खान]] ६/४३ (९.३ षटके) | निकाल = अफगाणिस्तान ३४ धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1040493.html धावफलक] | स्थळ = [[ग्रेटर नोएडा क्रीडा संकुल मैदान]], [[ग्रेटर नोएडा]] | पंच = [[अहमद शाह दुर्रानी]] (अ) आणि [[अनिल चौधरी]] (भा) | सामनावीर = [[पॉल स्टर्लिंग]] (आ) | toss = अफगाणिस्तान, फलंदाजी. | पाऊस = | टीपा = [[अहमद शाह दुर्रानी]] (अ) यांचा पंच म्हणून पहिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना. *''[[असघर स्तानिकझाई]]चे (अ) पहिले एकदिवसीय शतक आणि अफगाणिरस्तानच्या कर्णधारातर्फे पहिले एकदिवसीय शतक.<ref name="2ndODI">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/afghanistan-v-ireland-2016-17/content/story/1087246.html |title=स्टर्लिंग्स स्टनिंग ऑल-राऊंड शो|कृती=इएसपीएन क्रिकन्फो|अ‍ॅक्सेसदिनांक=२० मार्च २००७}}</ref> *''अफगाणिस्तानची आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामन्यातील सर्वोच्च धावसंख्या.<ref name="2ndODI"/> *''[[पॉल स्टर्लिंग]]चे (आ) एकदिवसीय सामन्यात पहिल्यांदाच ५ बळी आणि आयर्लंड गोलंदाजातर्फे एकदिवसीय क्रिकेटमधील सर्वोत्कृष्ट कामगिरी.<ref name="2ndODI"/> *''[[रशीद खान]]चे (अ) एकदिवसीय सामन्यात पहिल्यांदाच ५ बळी आणि अफगाण गोलंदाजातर्फे एकदिवसीय क्रिकेटमधील सर्वोत्कृष्ट कामगिरी.<ref name="2ndODI"/> *''एकदिवसीय क्रिकेटमध्ये पहिल्यांदाच एका सामन्यातील भिन्न गोलंदाजांनी एका डावात सहा गडी बाद केले.<ref name="2ndODI"/> }} ===३रा सामना=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = १९ मार्च २०१७ | time = | daynight = | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावसंख्या१ = २६४/८ (५० षटके) | धावा१ = [[रशीद खान]] ५६ (५०) | बळी१ = [[टिम मुर्तघ]] २/४९ (१० षटके) | धावसंख्या२ = २६५/४ (४८.३ षटके) | धावा२ = [[पॉल स्टर्लिंग]] ९९ (११४) | बळी२ = [[दौलत झाद्रान]] २/५२ (९.३ षटके) | निकाल = आयर्लंड ६७ गडी व ९ चेंडू राखून विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1040495.html धावफलक] | स्थळ = [[ग्रेटर नोएडा क्रीडा संकुल मैदान]], [[ग्रेटर नोएडा]] | पंच = [[अहमद शाह पक्तीन]] (अ) आणि [[नितीन मेनन]] (भा) | सामनावीर = [[पॉल स्टर्लिंग]] (आ) | toss = अफगाणिस्तान, फलंदाजी | पाऊस = | टीपा = }} ===४था सामना=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २२ मार्च २०१७ | time = | daynight = | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावसंख्या१ = २२० (४८.१ षटके) | धावा१ = [[शफिकउल्लाह]] ४२ (४२) | बळी१ = [[केव्हिन ओ'ब्रायन]] ४/२६ (७ षटके) | धावसंख्या२ = २२४/७ (४६.५ षटके) | धावा२ = [[केव्हिन ओ'ब्रायन]] ७२[[नाबाद|*]] (६०) | बळी२ = [[मोहम्मद नबी]] ४/३० (९ षटके) | निकाल = आयर्लंड ३ गडी व १९ चेंडू राखून विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1040497.html धावफलक] | स्थळ = [[ग्रेटर नोएडा क्रीडा संकुल मैदान]], [[ग्रेटर नोएडा]] | पंच = [[अहमद शाह दुर्रानी]] (अ) आणि [[अनिल चौधरी]] (भा) | सामनावीर = [[केव्हिन ओ'ब्रायन]] (आ) | toss = अफगाणिस्तान, फलंदाजी | पाऊस = | टीपा = }} ===५वा सामना=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २४ मार्च २०१७ | time = | daynight = | संघ१ = {{cr-rt|IRE}} | संघ२ = {{cr|AFG}} | धावसंख्या१ = २२९ (४८.१ षटके) | धावा१ = [[पॉल स्टर्लिंग]] ५१ (६०) | बळी१ = [[रशीद खान]] ४/२९ (१० षटके) | धावसंख्या२ = २३१/३ (४८.४ षटके) | धावा२ = [[रहमत शाह]] १०८[[नाबाद*]] (१२८) | बळी२ = [[टिम मुर्तघ]] १/३६ (९ षटके) | निकाल = अफगाणिस्तान ७ गडी व ८ चेंडू राखून विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1040499.html धावफलक] | स्थळ = [[ग्रेटर नोएडा क्रीडा संकुल मैदान]], [[ग्रेटर नोएडा]] | पंच = [[अहमद शाह पक्तीन]] (अ) आणि [[नितीन मेनन]] (भा) | सामनावीर = [[रहमत शाह]] (अ) | toss = आयर्लंड, फलंदाजी | पाऊस = | टीपा = आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय पदार्पण: [[नजीब ताराकाई]] (अ) }} ==इंटरकॉंटिनेंटल चषक सामना== {{मुख्यलेख|२०१५–१७ इंटरकॉन्टिनेन्टल कप#फेरी ५}} ==संदर्भ आणि नोंदी== {{संदर्भयादी|2}} ==बाह्यदुवे== * [http://www.espncricinfo.com/ci/content/series/1040465.html मालिका मुख्यपान - इएसपीएन क्रिकइन्फो] {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०१६-१७}} [[वर्ग:इ.स. २०१७ मधील खेळ]] [[वर्ग:इ.स. २०१७ मधील क्रिकेट]] [[वर्ग:अफगाणिस्तान क्रिकेट संघाचे परदेशी दौरे|भारत]] [[वर्ग:आयर्लंड क्रिकेट संघाचे परदेशी दौरे|भारत]] j123vek2tll8cd378yscyl979sugulb 0 211905 2143627 2086947 2022-08-06T20:27:58Z अभय नातू 206 दुवा wikitext text/x-wiki {{फॉर्म्युला वन}} [[फॉर्म्युला वन]], अथवा '''एफ.१''' म्हणुन संबोधित करण्यात येणारी ही एक उच्चस्तरीय मोटार स्पर्धा आहे, जी [[आंतरराष्ट्रीय ऑटोमोबाइल महासंघ]] ([[एफ.आय.ए]]) या संस्थे मार्फत चालवण्यात येते.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.fia.com/en-GB/the-fia/about-fia/Pages/AboutFIA.aspx |title=एफ.आय.ए बद्द्ल माहिती.|प्रकाशक=[[आंतरराष्ट्रीय ऑटोमोबाइल महासंघ]] |दिनांक=३१ [[ऑक्टोबर]] २००८}}</ref> '''फॉर्म्युला''' हा शब्द म्ह्णजे काही ठरावीक नियम असलेला खेळ, जे सर्व खेळाडु, चालक व कारनिर्माते पालण करतात. कुठल्याही [[फॉर्म्युला वन]] हंगामात काही शर्यती घडवल्या जातात, ज्यांना '''ग्रांपी''' म्हटले जाते. ह्या ग्रांपी शर्यती सानुकूलित रस्त्यांवर चालवल्या जातात, ज्यांना '''सर्किट''' म्हटले जाते. चालकांना शर्यतीच्या निकालावरून गुण मिळतात, व जो चालक एखाद्या हंगामात सर्वात जास्त गुण जमवतो, तो त्या हंगामाचा [[चालक अजिंक्यपद यादी|अजिंक्यपदाचा]] मानकरी ठरतो. [[२०१७ मोनॅको ग्रांप्री]] शर्यतीचा समावेश केल्यावर, आज पर्यंत एकूण ९३२ शर्यती खेळवण्यात आल्या आहेत. [[१९५० ब्रिटिश ग्रांप्री]] ही सर्वात पहिली [[फॉर्म्युला वन]] ग्रांपी शर्यत होती.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/motorsport/formula_one/8110859.stm|title=एक्लेस्टोनने पुष्टीकरण केले की ब्रिटिश ग्रांपी खेळली जाणार आहे.|प्रकाशक=[[बि.बि.सी स्पोर्ट]]|दिनांक=२० [[जून]] २००९}}</ref> <gallery> File:Michael Schumacher-I'm the man (cropped).jpg|thumb|[[मिखाएल शुमाखर]]ने ७ वेळा फॉर्म्युला वन विश्व अजिंक्यपद जिकले आहे, त्यात ५ वेळा फेरारी सोबत जिंकले. File:Lewis Hamilton 2016 Malaysia 2.jpg|[[लुइस हॅमिल्टन]] सहा वेळा अजिंक्य ठरला. यातील ५ विजेतेपद मर्सेडीझ-बेंझ तर एक मॅकलारेन बरोबर होते. File:Fangio.png|thumb|[[हुआन मॅन्युएल फंजिओ]]ने १९५०-१९५९ मध्ये, ५ वेळा फॉर्म्युला वन विश्व अजिंक्यपद जिकले आहे. त्याने ५१ पैकी २४ शर्यती जिंकल्या आहेत. File:Alain_Prost_2009_MEDEF_cropped.jpg|thumb|[[एलेन प्रोस्ट]]ने १९८५-१९९३ मध्ये, ४ वेळा फॉर्म्युला वन विश्व अजिंक्यपद जिकले आहे. File:Sebastian Vettel 2010 Japan.jpg|thumb|[[सेबास्टियान फेटेल]], ने [[२०१० फॉर्म्युला वन हंगाम|२०१०]], [[२०११ फॉर्म्युला वन हंगाम|२०११]], [[२०१२ फॉर्म्युला वन हंगाम|२०१२]] व [[२०१३ फॉर्म्युला वन हंगाम|२०१३]] फॉर्म्युला वन हंगामाचा विश्व अजिंक्यपदाच विजेता. </gallery> ==फॉर्म्युला वन चालक== {| Class="wikitable" |+Key !scope=col|Symbol !scope=col|Meaning |- |style="background: #F2CEE0"|~ |फॉर्म्युला वन विश्व अजिंक्यपदाचे सद्य विजेता<small><br>(चालकाने शेवटच्या शर्यतीत भाग घेतला, ([[२०१९ अबु धाबी ग्रांप्री]]) आणि फॉर्म्युला वन विश्व अजिंक्यपद जिंकला आहे.)</small> |- |style="background: #CEF2E0"|* |सध्या सक्रिय ड्रायव्हर्स<small><br>(चालकाने शेवटच्या शर्यतीत भाग घेतला, ([[२०१९ अबु धाबी ग्रांप्री]]) आणि फॉर्म्युला वन विश्व अजिंक्यपद जिंकला नाही.)</small> |- |style="background: #F2E0CE"|^ |माजी फॉर्म्युला वन विश्व अजिंक्यपदाचे विजेते<small><br>(चालकाने फॉर्म्युला वन विश्व अजिंक्यपद जिंकला आहे, पण शेवटच्या शर्यतीत भाग नाही घेतला.)</small> |} ही यादी {{फॉर्म्युला वन सद्य शर्यत}} पर्यंत अचूक आहे. ज्या चालकांनी फक्त शुक्रवारी सरावात भाग घेतला होता आणि ज्यांना प्रत्यक्षात शर्यतीसाठी प्रवेश मिळाला नाही, त्यांचा समावेश नाही. {|class="wikitable" style="text-align:center;" |- !scope=col|चालक !scope=col|देश !scope=col|एकूण हंगाम !scope=col|एकूण अजिंक्यपद !scope=col|भाग घेतले !scope=col|एकूण सुरुवाती !scope=col|पोल पोझिशन !scope=col|जिंकले !scope=col|पोडीयम !scope=col|जलद फेरी !scope=col|गुंण<ref name="points">फॉर्म्युला वन अजिंक्यपदाच्या शर्यतीत, चालकांना देण्यात येणाऱ्या एकुण गुणांच्या नियमांमध्ये बरेच बदल होत राहीले. तसेच {{एफ.१|१९९०}} पर्यंत, चालकांनी मिळवलेले गुण त्यांच्या अजिंक्यपदाच्या गुणात जोडले जात नसत.</ref> <ref name="indy">[[इंडियानापोलिस ५००]] शर्यतीत भाग घेतला. [[१९५० फॉर्म्युला वन हंगाम|१९५०]] ते [[१९६० फॉर्म्युला वन हंगाम|१९६०]] फॉर्म्युला वन हंगामामेध्ये इंडियानापोलिस ५०० शर्यतीचे गुणांचा समावेश फॉर्म्युला वन गुणतालीकेत केला गेला होता.</ref> |- |align="left"|{{sortname|कार्लो|अबॅट|कार्लो मारीया अबॅट}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९६२}}-{{एफ.१|१९६३}} |० |३ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॉर्ज|अबेकासीस}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५१}}-{{एफ.१|१९५२}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|केनी|एचनसन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९८३}}, {{एफ.१|१९८५}} |० |१० |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एंड्रिया डी|अ‍ॅडॅमिच}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९६८}}, {{एफ.१|१९७०}}-{{एफ.१|१९७३}} |० |३६ |३० |० |० |० |० |६ |- |align="left"|{{sortname|फिलिप|ऍडम्स}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९९४}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|वॉल्ट|एडर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}} |० |१{{ref label|indyAder|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|कर्ट|एडॉल्फ}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५३}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|फ्रेड|अगाबाशियन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५७}} |० |९{{ref label|indyAgabashian|Indy|none}} |८ |१ |० |० |० |१.५ |- |align="left"|{{sortname|कर्ट|अहेरेन जुनियर}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९६६}}-{{एफ.१|१९६९}} |० |४ |४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ख्रिस्टिजन|आल्बर्स}} |align="left"|{{Flagu|नेदरलँड्स}} |{{एफ.१|२००५}}-{{एफ.१|२००७}} |० |४६ |४६ |० |० |० |० |४ |- |style="text-align: left; background: #CEF२E०"|{{sortname|अलेक्झांडर|अल्बोन}}* |align="left"|{{Flagu|थायलंड}} |{{एफ.१|२०१९}} |० |२१ |२१ |० |० |० |० |९२ |- |align="left"|{{sortname|मिशेल|अल्बोरेटो}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९८१}}-{{एफ.१|१९९४}} |० |२१५ |१९४ |२ |५ |२३ |५ |१८६.५ |- |align="left"|{{sortname|जिन|अलेसी}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९८९}}-{{एफ.१|२००१}} |० |२०२ |२०१ |२ |१ |३२ |४ |२४१ |- |align="left"|{{sortname|जेमी|अल्गेर्सुरी}} |align="left"|{{Flagu|स्पेन}} |{{एफ.१|२००९}}-{{एफ.१|२०११}} |० |४६ |४६ |० |० |० |० |३१ |- |align="left"|{{sortname|फिलिप|अलॉयट}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९८४}}-{{एफ.१|१९९०}}, {{एफ.१|१९९३}}-{{एफ.१|१९९४}} |० |११६ |१०९ |० |० |० |० |७ |- |align="left"|{{sortname|क्लिफ|एलीसन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५८}}-{{एफ.१|१९६१}} |० |१८ |१६ |० |० |१ |० |११ |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE|{{sortname|फर्नांदो|अलोन्सो}}^ |align="left"|{{Flagu|स्पेन}} |{{एफ.१|२००१}}, {{एफ.१|२००३}}-{{एफ.१|२०१८}} |{{sort|२|२}}<br>{{small|{{एफ.१|२००५}}-{{एफ.१|२००६}}}} |३१४ |३११ |२२ |३२ |९७ |२३ |१,८९९ |- |align="left"|{{sortname|जियोवन्ना|अमाती}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९९२}} |० |३ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॉर्ज|अ‍ॅमिक}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५८}} |० |२{{ref label|indyAmickG|Indy|none}} |१ |० |० |१ |० |६ |- |align="left"|{{sortname|रेड|अमिक}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५९}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |२{{ref label|indyAmickR|Indy|none}} |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ख्रिस|आमोन}} |align="left"|{{Flagu|न्यू झीलँड}} |{{एफ.१|१९६३}}-{{एफ.१|१९७६}} |० |१०८ |९६ |५ |० |११ |३ |८३ |- |align="left"|{{sortname|बॉब|ॲंडरसन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६३}}-{{एफ.१|१९६७}} |० |२९ |२५ |० |० |१ |० |८ |- |align="left"|{{sortname|कोनी|एंडर्सन}} |align="left"|{{Flagu|स्वीडन}} |{{एफ.१|१९७६}}-{{एफ.१|१९७७}} |० |५ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एमिल|आन्ड्रेस|}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५०}} |० |१{{ref label|indyAndresE|Indy|none}} |० |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|मारीयो|आन्ड्रेट्टी}}^ |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६८}}-{{एफ.१|१९७२}}, {{एफ.१|१९७४}}-{{एफ.१|१९८२}} ||{{sort|१|१}}<br>{{small|{{एफ.१|१९७८}}}} |१३१ |१२८ |१८ |१२ |१९ |१० |१८० |- |align="left"|{{sortname|मायकेल|आंद्रेटी}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९९३}} |० |१३ |१३ |० |० |१ |० |७ |- |align="left"|{{sortname|कीथ|ॲंड्र्यूज}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५५}}-{{एफ.१|१९५६}} |० |३{{ref label|indyAndrews|Indy|none}} |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एलिओ डी|ॲंजेलिस}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९७९}}-{{एफ.१|१९८६}} |० |१०९ |१०८ |३ |२ |९ |० |१२२ |- |align="left"|{{sortname|मार्को|अपिकेला}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९९३}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मारिओ डी|अराझो केब्राल}} |align="left"|{{Flagu|पोर्तुगाल}} |{{एफ.१|१९५९}}-{{एफ.१|१९६०}}, {{एफ.१|१९६३}}-{{एफ.१|१९६४}} |० |५ |४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|फ्रॅंक|आर्मि}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५४}} |० |३{{ref label|indyArmi|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|चक|अर्नॉल्ड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९५९}} |{{एफ.१|१९५९}} |० |२{{ref label|indyArnold|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रेने|आर्नाक्स}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९७८}}-{{एफ.१|१९८९}} |० |१६४ |१४९ |१८ |७ |२२ |१२ |१८१ |- |align="left"|{{sortname|पीटर|अरुंडेल}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६३}}-{{एफ.१|१९६४}}, {{एफ.१|१९६६}} |० |१३ |११ |० |० |२ |० |१२ |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|अल्बर्टो|अस्कारी}}^ |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५५}} |{{sort|२|२}}<br>{{small|{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५३}}}} |३३ |३२ |१४ |१३ |१७{{ref|ascari}} |१२ |१०७.६४ (१४०.१४){{ref label|brit५४Ascari|१/७|none}} |- |align="left"|{{sortname|पीटर|अशदोन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५९}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|इयान|ऍश्ली}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७४}}-{{एफ.१|१९७७}} |० |११ |४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|गेरी|एशमोर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६१}}-{{एफ.१|१९६२}} |० |४ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बिल|एस्टन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |३ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रिचर्ड|अ‍ॅटवूड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६४}}-{{एफ.१|१९६५}}, {{एफ.१|१९६७}}-{{एफ.१|१९६९}} |० |१७ |१६ |० |० |१ |१ |११ |- |align="left"|{{sortname|मॅनी|आययुलो}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५१}}-{{एफ.१|१९५४}} |० |६{{ref label|indyAyulo|Indy|none}} |४ |० |० |१{{ref|ayulo}} |० |२ |- |align="left"|<span id="B"></span>{{sortname|लुका|बाडोर}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९९३}}, {{एफ.१|१९९५}}-{{एफ.१|१९९६}}, {{एफ.१|१९९९}}, {{एफ.१|२००९}} |० |५८ |५० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जियानकार्लो|बगेट्टी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९६१}}-{{एफ.१|१९६७}} |० |२१ |२१ |० |१ |१ |१ |१४ |- |align="left"|{{sortname|ज्युलियन|बेली}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९८८}}, {{एफ.१|१९९१}} |० |२० |७ |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|मौरो|बाल्डी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९८२}}-{{एफ.१|१९८५}} |० |४१ |३६ |० |० |० |० |५ |- |align="left"|{{sortname|बॉबी|बॉल}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५१}}-{{एफ.१|१९५२}} |० |२{{ref label|indyBall|Indy|none}} |२ |० |० |० |० |२ |- |align="left"|{{sortname|मार्सेल|बाल्सा}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|लोरेंझो|बांडीनी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९६१}}-{{एफ.१|१९६७}} |० |४२ |४२ |१ |१ |८ |२ |५८ |- |align="left"|{{sortname|हेन्री|बँक}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५२}} |० |५{{ref label|indyBanks|Indy|none}} |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|फॅब्रिजिओ|बारबाझा}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९९१}}, {{एफ.१|१९९३}} |० |२० |८ |० |० |० |० |२ |- |align="left"|{{sortname|जॉन|बार्बर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५३}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|स्किप|बारबर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९७१}}-{{एफ.१|१९७२}} |० |६ |५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पाओलो|बॅरिला}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९८९}}-{{एफ.१|१९९०}} |० |१५ |९ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रुबेन्स|बॅरीकेलो}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९९३}}-{{एफ.१|२०११}} |० |३२६ |३२२ |१४ |११ |६८ |१७ |६५८ |- |align="left"|{{sortname|मायकेल|बार्टेल}} |align="left"|{{Flagu|जर्मनी}} |{{एफ.१|१९९१}} |० |४ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एडगर|बार्थ}} |align="left"|{{Flagu|पूर्व जर्मनी|१९४९}}, पश्चिम जर्मनी{{ref|barth}} |{{एफ.१|१९५३}}, {{एफ.१|१९५७}}-{{एफ.१|१९५८}}, {{एफ.१|१९६०}}, {{एफ.१|१९६१}}, {{एफ.१|१९६४}} |० |७ |५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जिओर्जीयो|बास्सि}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९६५}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|इर्विन|बाऊअर}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५३}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|झोल्ट|बाऊमगार्टनर}} |align="left"|{{Flagu|हंगेरी}} |{{एफ.१|२००३}}-{{एफ.१|२००४}} |० |२० |२० |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|एली|बेओल}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५६}} |० |८ |७ |० |० |० |० |२ |- |align="left"|{{sortname|डॉन|बीमन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५४}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|कार्ल-गेंथर|बेकेम|Günther Bechem}}{{ref|bechem}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५३}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जीन|बेहरा}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५९}} |० |५३ |५२ |० |० |९{{ref|behra}} |१ |५१.१४{{ref label|brit५४Behra|१/७|none}} |- |align="left"|{{sortname|डेरेक|बेल}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६८}}-{{एफ.१|१९७२}}, {{एफ.१|१९७४}} |० |१६ |९ |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|स्टेफान|बेलोफ}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९८४}}-{{एफ.१|१९८५}} |० |२२ |२० |० |० |० |० |४ |- |align="left"|{{sortname|पॉल|बेलमंडो}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९९२}}, {{एफ.१|१९९४}} |० |२७ |७ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|टॉम|बेलसन}} |align="left"|{{Flagu|डेन्मार्क}} |{{एफ.१|१९७३}}-{{एफ.१|१९७४}} |० |५ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जीन-पेरी|बेलटॉइस}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९६७}}-{{एफ.१|१९७४}} |० |८८ |८६ |० |१ |८ |४ |७७ |- |align="left"|{{sortname|ऑलिव्हर|बेरेटा}} |align="left"|{{Flagu|मोनॅको}} |{{एफ.१|१९९४}} |० |१० |९ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ऍलन|बर्ग}} |align="left"|{{Flagu|कॅनडा}} |{{एफ.१|१९८६}} |० |९ |९ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॉर्जेस|बर्गर}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५४}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|गेर्हार्ड|बर्गर}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रिया}} |{{एफ.१|१९८४}}-{{एफ.१|१९९७}} |० |२१० |२१० |१२ |१० |४८ |२१ |३८५ |- |align="left"|{{sortname|एरिक|बर्नार्ड}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९८९}}-{{एफ.१|१९९१}}, {{एफ.१|१९९४}} |० |४७ |४५ |० |० |१ |० |१० |- |align="left"|{{sortname|एन्रिके|बेर्नोल्डी}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|२००१}}-{{एफ.१|२००२}} |० |२९ |२८ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एनरिको|बर्टागिया}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९८९}} |० |६ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|टोनी|बेटेनहॉसेन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |११{{ref label|indyBettenhausen|Indy|none}} |११ |० |० |१{{ref|bettenhausen}} |१ |११ |- |align="left"|{{sortname|माईक|बीटलर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७१}}-{{एफ.१|१९७३}} |० |२९ |२८ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बिराबोंगल|भानुदे}} |align="left"|{{Flagu|थायलंड}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५४}} |० |१९ |१९ |० |० |० |० |८ |- |align="left"|{{sortname|ज्युल्स|बियांची}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|२०१३}}-{{एफ.१|२०१४}} |० |३४ |३४ |० |० |० |० |२ |- |align="left"|{{sortname|लुसियन|बियांची}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९५९}}-{{एफ.१|१९६३}}, {{एफ.१|१९६५}}, {{एफ.१|१९६८}} |० |१९ |१७ |० |० |१ |० |६ |- |align="left"|{{sortname|गिनो|बिएनको}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |४ |४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|हान्स|बाईंडर}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रिया}} |{{एफ.१|१९७६}}-{{एफ.१|१९७८}} |० |१५ |१३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|क्लेमेन्ट|बोनदेटी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५०}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पाब्लो|बिरगेर}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९५३}}, {{एफ.१|१९५५}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|आर्ट|बिश}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५८}} |० |१{{ref label|indyBisch|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|हॅरी|ब्लॅंचार्ड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९५९}} |{{एफ.१|१९५९}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मायकेल|ब्लेकमेलो}} |align="left"|{{Flagu|नेदरलँड्स}} |{{एफ.१|१९७७}}-{{एफ.१|१९७८}} |० |५ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अ‍ॅलेक्स|ब्लिगनॉट}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९६५}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ट्रेव्हर|ब्लॉक्सियाक}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९६३}}, {{एफ.१|१९६५}} |० |२ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मार्क|ब्लंडेल}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९९१}}, {{एफ.१|१९९३}}-{{एफ.१|१९९५}} |० |६३ |६१ |० |० |३ |० |३२ |- |align="left"|{{sortname|राऊल|बोसेल}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९८२}}-{{एफ.१|१९८३}} |० |३० |२३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मेनाटो|बोफ्फा}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९६१}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बॉब|बॉंडुरंट}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६५}}-{{एफ.१|१९६६}} |० |९ |९ |० |० |० |० |३ |- |align="left"|{{sortname|फेलिस|बोनेटो}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५३}} |० |१६ |१५ |० |० |२{{ref|bonetto}} |० |१७.५ |- |align="left"|{{sortname|जो|बोनीअर|Joakim Bonnier}} |align="left"|{{Flagu|स्वीडन}} |{{एफ.१|१९५६}}-{{एफ.१|१९७१}} |० |१०८ |१०४ |१ |१ |१ |० |३९ |- |align="left"|{{sortname|रॉबेर्तो|बोनोमी}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९६०}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|हुआन मॅन्युएल|बोर्डेउ}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९६१}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|स्लिम|बोर्गुद}} |align="left"|{{Flagu|स्वीडन}} |{{एफ.१|१९८१}}-{{एफ.१|१९८२}} |० |१५ |१० |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|लूकी|बोथा}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९६७}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #CEF२E०"|{{sortname|वालट्टेरी|बोट्टास}}* |align="left"|{{Flagu|फिनलंड}} |{{एफ.१|२०१३}}-{{एफ.१|२०१९}} |० |१४० |१३९ |११ |७ |४५ |१३ |१२८९ |- |align="left"|{{sortname|जीन|क्रिस्टोफ|बॉलियन}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९९५}} |० |११ |११ |० |० |० |० |३ |- |align="left"|{{sortname|सेबास्तिआं|बूर्दे}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|२००८}}-{{एफ.१|२००९}} |० |२७ |२७ |० |० |० |० |६ |- |align="left"|{{sortname|थियरी|बवेसन}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९८३}}-{{एफ.१|१९९३}} |० |१६४ |१६३ |१ |३ |१५ |१ |१३२ |- |align="left"|{{sortname|जॉनी|बॉयड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५५}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |६{{ref label|indyBoyd|Indy|none}} |६ |० |० |१ |० |४ |- |align="left"|{{sortname|डेव्हिड|ब्रॅभम}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रेलिया}} |{{एफ.१|१९९०}}, {{एफ.१|१९९४}} |० |३० |२४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|गॅरी|ब्राभॅम}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रेलिया}} |{{एफ.१|१९९०}} |० |२ |० |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|जॅक|ब्रॅभम}}^ |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रेलिया}} |{{एफ.१|१९५५}}-{{एफ.१|१९७०}} |{{sort|३|३}}<br>{{small|{{एफ.१|१९५९}}-{{एफ.१|१९६०}}, {{एफ.१|१९६६}}}} |१२८ |१२६ |१३ |१४ |३१ |१२ |२५३ (२६१) |- |align="left"|{{sortname|बिल|ब्रेक}} |align="left"|{{Flagu|कॅनडा}} |{{एफ.१|१९६८}}-{{एफ.१|१९६९}}, {{एफ.१|१९७२}} |० |३ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अर्नेस्टो|ब्रंबिला}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९६३}}, {{एफ.१|१९६९}} |० |२ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|विटोरियो|ब्रंबिला}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९७४}}-{{एफ.१|१९८०}} |० |७९ |७४ |१ |१ |१ |१ |१५.५ |- |align="left"|{{sortname|टोनी|ब्रांका}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}} |० |३ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जियानफ्रेन्को|ब्रॅंकाटेली}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९७९}} |० |३ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एरिक|ब्रॅंडोन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५२}}, {{एफ.१|१९५४}} |० |५ |५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डॉन|ब्रॅन्सन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५९}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |२{{ref label|indyBranson|Indy|none}} |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|टॉम|ब्रिजर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५८}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|टोनी|ब्राईस}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७५}} |० |१० |१० |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|ख्रिस|ब्रिस्टो}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५९}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |४ |४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पीटर|ब्रोकर}} |align="left"|{{flagu|कॅनडा|१९५७}} |{{एफ.१|१९६३}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|टोनी|ब्रुक्स|टोनी ब्रुक्स (racing driver)}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५६}}-{{एफ.१|१९६१}} |० |३९ |३८ |३ |६{{ref|brooks}} |१० |३ |७५ |- |align="left"|{{sortname|अ‍ॅलन|ब्राउन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५४}} |० |९ |८ |० |० |० |० |२ |- |align="left"|{{sortname|वॉल्ट|ब्राउन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}} |० |२{{ref label|indyBrownWalt|Indy|none}} |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|वॉरविक|ब्राउन}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रेलिया}} |{{एफ.१|१९७६}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एडॉल्फ|ब्रदर्स}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मार्टिन|ब्रंडल}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९८४}}-{{एफ.१|१९८९}}, {{एफ.१|१९९१}}-{{एफ.१|१९९६}} |० |१६५ |१५८ |० |० |९ |० |९८ |- |align="left"|{{sortname|जियानमारीया|ब्रुनी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|२००४}} |० |१८ |१८ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जिमी|ब्रायन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |१०{{ref label|indyBryan|Indy|none}} |९ |० |१ |३ |० |१८ |- |align="left"|{{sortname|क्लेमर|बुकी}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९५४}}-{{एफ.१|१९५५}} |० |५ |५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रोनी|बकनलम}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६४}}-{{एफ.१|१९६६}} |० |११ |११ |० |० |० |० |२ |- |align="left"|{{sortname|आयव्हर|ब्यूब}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५७}}-{{एफ.१|१९५९}} |० |६ |५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|सॅबेस्टीयन|बौमी}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|२००९}}-{{एफ.१|२०११}} |० |५५ |५५ |० |० |० |० |२९ |- |align="left"|{{sortname|लुईझ|ब्युनो}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९७३}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|इयन|बर्गेस}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५८}}-{{एफ.१|१९६३}} |० |२० |१६ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|लुसीयानो|बुर्ती}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|२०००}}-{{एफ.१|२००१}} |० |१५ |१४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रॉबर्टो|बुसीनेलो}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९६१}}, {{एफ.१|१९६५}} |० |३ |२ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|जेन्सन|बटन}}^ |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|२०००}}-{{एफ.१|२०१७}} |{{sort|१|१}}<br>{{small|{{एफ.१|२००९}}}} |३०९ |३०६ |८ |१५ |५० |८ |१,२३५ |- |align="left"|{{sortname|टॉमी|बर्न}} |align="left"|{{Flagu|आयर्लंड}} |{{एफ.१|१९८२}} |० |५ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|<span id="C"></span>{{sortname|ज्युलियो|काबियानाका}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५८}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |४ |३ |० |० |० |० |३ |- |align="left"|{{sortname|फिल|सेड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९५९}} |{{एफ.१|१९५९}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अ‍ॅलेक्स|कॅफि}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९८६}}-{{एफ.१|१९९१}} |० |७५ |५६ |० |० |० |० |६ |- |align="left"|{{sortname|जॉन|कॅंबबेल-जोन्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६२}}-{{एफ.१|१९६३}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एड्रियन|कॅम्पोस}} |align="left"|{{Flagu|स्पेन}} |{{एफ.१|१९८७}}-{{एफ.१|१९८८}} |० |२१ |१७ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॉन|कॅनन}} |align="left"|{{Flagu|कॅनडा}} |{{एफ.१|१९७१}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|आयिट|कॅंटोनी}} |align="left"|{{Flagu|उरुग्वे}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |३ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बिल|कॅन्ट्रेल|William Cantrell}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}} |० |२{{ref label|indyCantrell|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|इवान|कॅपेली}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९८५}}-{{एफ.१|१९९३}} |० |९८ |९३ |० |० |३ |० |३१ |- |align="left"|{{sortname|पिएरो|कार्नी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५३}} |० |३ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डुएने|कार्टर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५५}}, {{एफ.१|१९५९}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |८{{ref label|indyCarter|Indy|none}} |८ |० |० |१{{ref|carter}} |० |६.५ |- |align="left"|{{sortname|युजेनियो|कॅस्टेलॉटी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५५}}-{{एफ.१|१९५७}} |० |१४ |१४ |१ |० |३ |० |१९.५ |- |align="left"|{{sortname|जॉनी|सीकोटो}} |align="left"|{{flagu|व्हेनेझुएला|१९३०}} |{{एफ.१|१९८३}}-{{एफ.१|१९८४}} |० |२३ |१८ |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|अ‍ॅन्ड्रिया दे|सीझरिस}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९८०}}-{{एफ.१|१९९४}} |० |२१४ |२०८ |१ |० |५ |१ |५९ |- |align="left"|{{sortname|फ्रॅंकॉईस|कव्हर्ट}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९७०}}-{{एफ.१|१९७३}} |० |४७ |४६ |० |१ |१३ |२ |८९ |- |align="left"|{{sortname|युगेन|चाबादे}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}} |० |३ |३ |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|जे|चेंबरलीन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६२}} |० |३ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|करून|चांडोक}} |align="left"|{{Flagu|भारत}} |{{एफ.१|२०१०}}-{{एफ.१|२०११}} |० |११ |११ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अलेन डी|चॅंगी}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९५९}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|कॉलिन|चॅपमन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५६}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डेव्ह|चार्ल्टन}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९६५}}, {{एफ.१|१९६७}}-{{एफ.१|१९६८}}, {{एफ.१|१९७०}}-{{एफ.१|१९७५}} |० |१४ |११ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पेड्रो|चावेस}} |align="left"|{{Flagu|पोर्तुगाल}} |{{एफ.१|१९९१}} |० |१३ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बिल|चेसबॉर्ग}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९५९}} |{{एफ.१|१९५७}}-{{एफ.१|१९५९}} |० |४{{ref label|indyCheesbourg|Indy|none}} |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एडी|चीयव्हर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९७८}}, {{एफ.१|१९८०}}-{{एफ.१|१९८९}} |० |१४३ |१३२ |० |० |९ |० |७० |- |align="left"|{{sortname|आंद्रेया|चिएसा}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९९२}} |० |१० |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मॅक्स|चिल्टन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|२०१३}}-{{एफ.१|२०१४}} |० |३५ |३५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एटोरे|चिमेरी}} |align="left"|{{Flagu|व्हेनेझुएला}} |{{एफ.१|१९६०}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|लुईस|चेरॉन}} |align="left"|{{Flagu|मोनॅको}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}}, {{एफ.१|१९५३}}, {{एफ.१|१९५५}}-{{एफ.१|१९५६}}, {{एफ.१|१९५८}} |० |१९ |१५ |० |० |१ |० |४ |- |align="left"|{{sortname|जोई|चिटवुड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}} |० |१{{ref label|indyChitwood|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|बॉब|क्रिस्टी}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५६}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |७{{ref label|indyChristie|Indy|none}} |५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॉनी|क्लेसेस}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५३}}, {{एफ.१|१९५५}} |० |२५ |२३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डेव्हिड|क्लॅपहॅम}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९६५}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|जिम|क्लार्क}}^ |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६०}}-{{एफ.१|१९६८}} |{{sort|२|२}}<br>{{small|{{एफ.१|१९६३}}, {{एफ.१|१९६५}}}} |७३ |७२ |३३ |२५ |३२ |२८ |२५५ (२७४) |- |align="left"|{{sortname|केविन|कोगन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९८०}}-{{एफ.१|१९८१}} |० |२ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पीटर|कॉलिन्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५८}} |० |३५ |३२ |० |३ |९{{ref|collins}} |० |४७ |- |align="left"|{{sortname|बर्नार्ड|कोलम्बम्ब}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९६१}}-{{एफ.१|१९६४}} |० |६ |४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अल्बर्टो|कोलंबो}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९७८}} |० |३ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एरीक|कॉमॅस}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९९१}}-{{एफ.१|१९९४}} |० |६३ |५९ |० |० |० |० |७ |- |align="left"|{{sortname|फ्रॅंको|कॉमोटटी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५०}}, {{एफ.१|१९५२}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॉर्ज|कॉनर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५२}} |० |४{{ref label|indyConnor|Indy|none}} |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॉर्ज|कॉन्स्टन्टाईन|जॉर्ज कॉन्स्टन्टाईन (racing driver)}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९५९}} |{{एफ.१|१९५९}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॉन|कॉर्डस्}} |align="left"|{{Flagu|कॅनडा}} |{{एफ.१|१९६९}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डेव्हिड|कुल्टहार्ड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९९४}}-{{एफ.१|२००८}} |० |२४७ |२४६ |१२ |१३ |६२ |१८ |५३५ |- |align="left"|{{sortname|पियर्स|साहसी}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६७}}-{{एफ.१|१९७०}} |० |२९ |२७ |० |० |२ |० |२० |- |align="left"|{{sortname|ख्रिस|क्राफ्ट}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७१}} |० |२ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जिम|क्रॉफर्ड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७५}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रे|क्रॉफर्ड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९५९}} |{{एफ.१|१९५५}}-{{एफ.१|१९५६}}, {{एफ.१|१९५९}} |० |५{{ref label|indyCrawford|Indy|none}} |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|आल्बेर्तो|क्रेस्पो}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ॲंटोनियो|क्रेउस}} |align="left"|{{flagu|स्पेन|१९४५}} |{{एफ.१|१९६०}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|लॅरी|क्रॉकेट}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५४}} |० |१{{ref label|indyCrockett|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|टोनी|क्राक}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५३}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|आर्ट|क्रॉस}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५५}} |० |४{{ref label|indyCross|Indy|none}} |४ |० |० |१ |० |८ |- |align="left"|{{sortname|जेफरी|क्रॉस्ले}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५०}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left"|{{sortname|जेरोम|डि|आंब्रोसीयो}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|२०११}}-{{एफ.१|२०१२}} |० |२० |२० |० |० |० |० |० |- |align="left"|<span id="D"></span>{{sortname|चक|डाय}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६०}} |० |६ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|यॅनिक|डल्मास}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९८७}}-{{एफ.१|१९९०}}, {{एफ.१|१९९४}} |० |४९ |२४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डेरेक|डेली}} |align="left"|{{Flagu|आयर्लंड}} |{{एफ.१|१९७८}}-{{एफ.१|१९८२}} |० |६४ |४९ |० |० |० |० |१५ |- |align="left"|{{sortname|ख्रिश्चन|डॅनर}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९८५}}-{{एफ.१|१९८७}}, {{एफ.१|१९८९}} |० |४७ |३६ |० |० |० |० |४ |- |align="left"|{{sortname|होर्हे|डॉपॉन्ते}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९५४}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ॲंथनी|डेविडसन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|२००२}}, {{एफ.१|२००५}}, {{एफ.१|२००७}}-{{एफ.१|२००८}} |० |२४ |२४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जिमी|डेव्हिस}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}}, {{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५५}} |० |८{{ref label|indyDavies|Indy|none}} |५ |० |० |१ |० |४ |- |align="left"|{{sortname|कॉलिन|डेव्हिस}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५९}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जिमी|डेवाल्ट}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९५९}} |{{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५७}}, {{एफ.१|१९५९}} |० |१०{{ref label|indyDaywalt|Indy|none}} |६ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जीन-डेनिस|डेलाटाझ}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९९४}}-{{एफ.१|१९९५}} |० |३ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पॅट्रिक|डेपैलर}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९७२}}, {{एफ.१|१९७४}}-{{एफ.१|१९८०}} |० |९५ |९५ |१ |२ |१९ |४ |१३९ (१४१) |- |align="left"|{{sortname|पेड्रो|दिनिझ}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९९५}}-{{एफ.१|२०००}} |० |९९ |९८ |० |० |० |० |१० |- |align="left"|{{sortname|ड्यूक|डन्शोमोर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}}, {{एफ.१|१९५३}}, {{एफ.१|१९५६}} |० |६{{ref label|indyDinsmore|Indy|none}} |४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|फ्रॅंक|डोक्नाल}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६३}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|होसे|डॉल्हेम}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९७४}} |० |३ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मार्टिन|डोनेल्ली}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९८९}}-{{एफ.१|१९९०}} |० |१५ |१३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मार्क|डोनह्यू}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९७१}}, {{एफ.१|१९७४}}-{{एफ.१|१९७५}} |० |१६ |१४ |० |० |१ |० |८ |- |align="left"|{{sortname|रोबेर्ट|डुर्नबोस}} |align="left"|{{Flagu|मोनॅको}}<br>{{Flagu|नेदरलँड्स}} |{{एफ.१|२००५}}-{{एफ.१|२००६}} |० |११ |११ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|केन|डाऊनिंग}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बॉब|ड्रॅक्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६०}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पॅडी|ड्रायव्हर}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९६३}}, {{एफ.१|१९७४}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पिएरो|ड्रोगो}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९६०}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बर्नार्ड डी|ड्रायव्हर}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९७७}}-{{एफ.१|१९७८}} |० |२ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॉनी|डमफ्रीझ|John Crichton-Stuart, ७th Marquess of Bute}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९८६}} |० |१६ |१५ |० |० |० |० |३ |- |align="left"|{{sortname|जेफ|ड्यूक}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६१}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|लेन|डंकन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५४}} |० |४{{ref label|indyDuncan|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पिएरो|ड्युसिओ}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|<span id="E"></span>{{sortname|जॉर्ज|ईटन}} |align="left"|{{Flagu|कॅनडा}} |{{एफ.१|१९६९}}-{{एफ.१|१९७१}} |० |१३ |११ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बर्नी|एक्लेस्टोन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५८}} |० |२ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डॉन|एडमंड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५७}} |० |२{{ref label|indyEdmunds|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|गाय|एडवर्ड्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७४}}, {{एफ.१|१९७६}}-{{एफ.१|१९७७}} |० |१७ |११ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|विक|एलफोर्ड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६८}}-{{एफ.१|१९६९}}, {{एफ.१|१९७१}} |० |१३ |१३ |० |० |० |० |८ |- |align="left"|{{sortname|एड|एलिसियन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५४}}-{{एफ.१|१९५८}} |० |५{{ref label|indyElisian|Indy|none}} |५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पॉल|एमरी}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५६}}, {{एफ.१|१९५८}} |० |२ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|टोमे|एंगे}} |align="left"|{{Flagu|चेक प्रजासत्ताक}} |{{एफ.१|२००१}} |० |३ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पॉल|इंग्लंड}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रेलिया}} |{{एफ.१|१९५७}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मार्कस|एरिक्सन}} |align="left"|{{Flagu|स्वीडन}} |{{एफ.१|२०१४}}-{{एफ.१|२०१८}} |० |९७ |९७ |० |० |० |० |१८ |- |align="left"|{{sortname|हॅरलॅड|एरट्ल}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रिया}} |{{एफ.१|१९७५}}-{{एफ.१|१९७८}}, {{एफ.१|१९८०}} |० |२८ |१९ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|नसीफ|एस्टेफानो}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९६०}}, {{एफ.१|१९६२}} |० |२ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|फिलिप|एटॅन्सेलिन|फिलिप एटॅन्सेलिन}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५२}} |० |१२ |१२ |० |० |० |० |३ |- |align="left"|{{sortname|बॉब|इव्हान्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७५}}-{{एफ.१|१९७६}} |० |१२ |१० |० |० |० |० |० |- |align="left"|<span id="F"></span>{{sortname|कॉराडो|फबी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९८३}}-{{एफ.१|१९८४}} |० |१८ |१२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|टिओ|फाबी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९८२}}, {{एफ.१|१९८४}}-{{एफ.१|१९८७}} |० |७१ |६४ |३ |० |२ |२ |२३ |- |align="left"|{{sortname|पास्कल|फेबर}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९८७}} |० |१४ |११ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|कार्लो|फॅक्टीटी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९७४}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|लुइगी|फोगिओली}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}} |० |७ |७ |१ |१{{ref|fagioli}} |६ |० |२८ (३२) |- |align="left"|{{sortname|जॅक|फेअर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५३}}, {{एफ.१|१९५५}}-{{एफ.१|१९६१}} |० |१३ |१२ |० |० |० |० |५ |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|हुआन मॅन्युएल|फंजिओ}}^ |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}}, {{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५८}} |{{sort|५|५}}<br>{{small|{{एफ.१|१९५१}}, {{एफ.१|१९५४}}-{{एफ.१|१९५७}}}} |५२ |५१ |२९ |२४{{ref|fangio}} |३५{{ref|fangio२}} |२३ |२४५ (२७७.६४){{ref label|brit५४Fangio|१/७|none}} |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|निनो|फारिना|ज्युसेप्पे फरिना}}^ |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५५}} |{{sort|१|१}}<br>{{small|{{एफ.१|१९५०}}}} |३४ |३३ |५ |५ |२०{{ref|farina}} |५ |११५.३३ (१२७.३३) |- |align="left"|{{sortname|वॉल्ट|फॉल्कनर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}}, {{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५५}} |० |६{{ref label|indyFaulkner|Indy|none}} |५ |१ |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|विल्यम|फर्ग्युसन}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९७२}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मारिया तेरेसा डी|फिलिप्पिस}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५८}}-{{एफ.१|१९५९}} |० |५ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|राल्फ|फरमॅन}} |align="left"|{{Flagu|आयर्लंड}} |{{एफ.१|२००३}} |० |१५ |१४ |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|लुडविग|फिशर}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रुडी|फिशर}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९५१}}-{{एफ.१|१९५२}} |० |८ |७ |० |० |२ |० |१० |- |align="left"|{{sortname|माईक|फिशर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६७}} |० |२ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जियानकार्लो|फिसिकेला}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९९६}}-{{एफ.१|२००९}} |० |२३१ |२२९ |४ |३ |१९ |२ |२७५ |- |align="left"|{{sortname|जॉन|फिच}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५३}}, {{एफ.१|१९५५}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ख्रिश्चन|फितपाल्डी}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९९२}}-{{एफ.१|१९९४}} |० |४३ |४० |० |० |० |० |१२ |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|एमर्सन|फिटीपाल्डी}}^ |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९७०}}-{{एफ.१|१९८०}} |{{sort|२|२}}<br>{{small|{{एफ.१|१९७२}}, {{एफ.१|१९७४}}}} |१४९ |१४४ |६ |१४ |३५ |६ |२८१ |- |align="left"|{{sortname|विल्सन|फिटालीपल्डी}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९७२}}-{{एफ.१|१९७३}}, {{एफ.१|१९७५}} |० |३८ |३५ |० |० |० |० |३ |- |align="left"|{{sortname|थियो|फिट्झू}} |align="left"|{{Flagu|पूर्व जर्मनी|१९४९}} |{{एफ.१|१९५३}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पॅट|फ्लॅहर्टी|पॅट फ्लॅहर्टी (racing driver)}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९५९}} |{{एफ.१|१९५०}}, {{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५६}}, {{एफ.१|१९५९}} |० |६{{ref label|indyFlaherty|Indy|none}} |६ |१ |१ |१ |० |८ |- |align="left"|{{sortname|जॅन|फ्लिन्टरमन}} |align="left"|{{Flagu|नेदरलँड्स}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रॉन|फ्लॉकार्ट}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५४}}, {{एफ.१|१९५६}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |१४ |१४ |० |० |१ |० |५ |- |align="left"|{{sortname|मायऑन|फॉहर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}} |० |१{{ref label|indyFohr|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ग्रेगोर|फ्योमेक}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९८९}}-{{एफ.१|१९९०}} |० |२२ |७ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॉर्ज|फॉल्मर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९७३}} |० |१३ |१२ |० |० |१ |० |५ |- |align="left"|{{sortname|जॉर्ज|फॅनर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५२}}, {{एफ.१|१९५४}} |० |५{{ref label|indyFonder|Indy|none}} |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|नॉर्बरटो|फोंताना}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९९७}} |० |४ |४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अ‍ॅस्ड्रबल|फोंटे बायर्डो}} |align="left"|{{Flagu|उरुग्वे}} |{{एफ.१|१९५९}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|कार्ल|फोर्बर्ग}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५१}} |० |३{{ref label|indyForberg|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जीन|फोर्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५१}}, {{एफ.१|१९६०}} |० |५{{ref label|indyForce|Indy|none}} |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|फ्रेंको|फोरिनी}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९८७}} |० |३ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|फिलिप|फोदरिंगहॅम-पार्कर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५१}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ए. जे.|फॉयट|A. J. Foyt}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५८}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |३{{ref label|indyFoyt|Indy|none}} |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जिओर्जीयो|फ्रान्सिया}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९७७}}, {{एफ.१|१९८१}} |० |२ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डोन|फ्रीलेन्ड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |८{{ref label|indyFreeland|Indy|none}} |८ |० |० |१ |० |४ |- |align="left"|{{sortname|हाइंस-हाराल्ड|फ्रेट्झेन}} |align="left"|{{Flagu|जर्मनी}} |{{एफ.१|१९९४}}-{{एफ.१|२००३}} |० |१६० |१५६ |२ |३ |१८ |६ |१७४ |- |align="left"|{{sortname|पॉल|फ्र्रेई}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५६}} |० |११ |११ |० |० |१ |० |११ |- |align="left"|{{sortname|पॅट्रीक|फ्राइसॅखर}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रिया}} |{{एफ.१|२००५}} |० |११ |११ |० |० |० |० |३ |- |align="left"|{{sortname|जो|फ्राय}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५०}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|हिरोशी|फुशिदा}} |align="left"|{{Flagu|जपान}} |{{एफ.१|१९७५}} |० |२ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|<span id="G"></span>{{sortname|बेप|गेबीनी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९७८}}, {{एफ.१|१९८१}} |० |१७ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बर्ट्रांड|गाचॉट}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}}<br>{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९८९}}-{{एफ.१|१९९२}}, {{एफ.१|१९९४}}-{{एफ.१|१९९५}} |० |८४ |४७ |० |० |० |१ |५ |- |align="left"|{{sortname|पॅट्रिक|गाइलार्ड}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९७९}} |० |५ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|दिगिना|गॅलिका}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७६}}, {{एफ.१|१९७८}} |० |३ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|नेंनी|गॅली}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९७०}}-{{एफ.१|१९७३}} |० |२० |१७ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ऑस्कर अलफ्रेडो|गाल्वेझ}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९५३}} |० |१ |१ |० |० |० |० |२ |- |align="left"|{{sortname|फ्रेड|गॅम्बल}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६०}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|हॉवर्डन|गणली}} |align="left"|{{Flagu|न्यू झीलँड}} |{{एफ.१|१९७१}}-{{एफ.१|१९७४}} |० |४१ |३५ |० |० |० |० |१० |- |align="left"|{{sortname|गिएडो वॅन डर|गार्डे}} |align="left"|{{Flagu|नेदरलँड्स}} |{{एफ.१|२०१३}} |० |१९ |१९ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|फ्रॅंक|गार्डनर}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रेलिया}} |{{एफ.१|१९६४}}-{{एफ.१|१९६५}}, {{एफ.१|१९६८}} |० |९ |८ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बिली|गॅरेट}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५६}}, {{एफ.१|१९५८}} |० |३{{ref label|indyGarrett|Indy|none}} |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जो|गार्टनर}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रिया}} |{{एफ.१|१९८४}} |० |८ |८ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #CEF२E०"|{{sortname|पियरे|गॅस्ली}}* |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|२०१७}}-{{एफ.१|२०१९}} |० |४७ |४७ |१ |२ |० |० |१२४ |- |align="left"|{{sortname|टोनी|गेझ}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रेलिया}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |४ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|[[गेकी]] |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९६४}}-{{एफ.१|१९६६}} |० |३ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ऑलिव्हर|गेंडेबिएन}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९५६}}, {{एफ.१|१९५८}}-{{एफ.१|१९६१}} |० |१५ |१४ |० |० |२ |० |१८ |- |align="left"|{{sortname|मार्क|जीनी}} |align="left"|{{Flagu|स्पेन}} |{{एफ.१|१९९९}}-{{एफ.१|२०००}}, {{एफ.१|२००३}}-{{एफ.१|२००४}} |० |३६ |३६ |० |० |० |० |५ |- |align="left"|{{sortname|एल्मेर|जॉर्ज}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५७}} |० |३{{ref label|indyGeorge|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बॉब|जेरार्ड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}}, {{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५४}}, {{एफ.१|१९५६}}-{{एफ.१|१९५७}} |० |८ |८ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|गॅरीनो|गॅरिनी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५६}}, {{एफ.१|१९५८}} |० |७ |६ |० |० |० |० |१.५ |- |align="left"|{{sortname|पीटर|गेथिन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७०}}-{{एफ.१|१९७४}} |० |३१ |३० |० |१ |१ |० |११ |- |align="left"|{{sortname|पियरर्को|घिनझानी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९८१}}, {{एफ.१|१९८३}}-{{एफ.१|१९८९}} |० |१११ |७४ |० |० |० |० |२ |- |align="left"|{{sortname|ब्रुनो|गियाकोमेलि}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९७७}}-{{एफ.१|१९८३}}, {{एफ.१|१९९०}} |० |८२ |६९ |१ |० |१ |० |१४ |- |align="left"|{{sortname|डिक|गिब्सन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५७}}-{{एफ.१|१९५८}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|[[जिअमेक्स]] |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९७८}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रिची|गिन्थर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६०}}-{{एफ.१|१९६७}} |० |५४ |५२ |० |१ |१४ |३ |१०२ (१०७) |- |style="text-align: left; background: #CEF२E०"|{{sortname|ॲंटोनियो|गियोविन्झी}}* |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|२०१७}}, {{एफ.१|२०१९}} |० |२३ |२३ |० |० |० |० |१४ |- |align="left"|{{sortname|यवेस|गिराड-कॅबॅंटस}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५३}} |० |१३ |१३ |० |० |० |० |५ |- |align="left"|{{sortname|इग्नाजियो|गिन्टी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९७०}} |० |४ |४ |० |० |० |० |३ |- |style="text-align: left"|{{sortname|टिमो|ग्लोक}} |align="left"|{{Flagu|जर्मनी}} |{{एफ.१|२००४}}, {{एफ.१|२००८}}-{{एफ.१|२०१२}} |० |९५ |९१ |० |० |३ |१ |५१ |- |align="left"|{{sortname|हेल्म|ग्लॉकरर}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५३}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पको|गोडिया}} |align="left"|{{flagu|स्पेन|१९४५}} |{{एफ.१|१९५१}}, {{एफ.१|१९५४}}, {{एफ.१|१९५६}}-{{एफ.१|१९५८}} |० |१४ |१३ |० |० |० |० |६ |- |align="left"|{{sortname|केरेल|गॉडिन डे बीऊफोर्ट}} |align="left"|{{Flagu|नेदरलँड्स}} |{{एफ.१|१९५७}}-{{एफ.१|१९६४}} |० |३१ |२८ |० |० |० |० |४ |- |align="left"|{{sortname|ख्रिश्चन|गोथेल्स}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९५८}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पॉल|गोल्डस्मिथ}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५८}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |३{{ref label|indyGoldsmith|Indy|none}} |३ |० |० |१ |० |६ |- |align="left"|{{sortname|होसे फ्रॉइलान|गोंझालेझ}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५७}}, {{एफ.१|१९६०}} |० |२६ |२६ |३ |२ |१५{{ref|jf_gonzalez}} |६ |७२.१४ (७७.६४){{ref label|brit५४GonzalezJF|१/७|none}} |- |align="left"|{{sortname|ऑस्कर|गोन्झालेझ}} |align="left"|{{Flagu|उरुग्वे}} |{{एफ.१|१९५६}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एल्डो|गोरडिनी}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५१}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|होरेस|गोल्ड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५४}}-{{एफ.१|१९५८}}, {{एफ.१|१९६०}} |० |१८ |१४ |० |० |० |० |२ |- |align="left"|{{sortname|जीन-मार्क|गॉन}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९९३}}-{{एफ.१|१९९४}} |० |९ |९ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|इमॅन्युएल डी|ग्राफिनर्ड|Toulo de Graffenried}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५४}}, {{एफ.१|१९५६}} |० |२३ |२२ |० |० |० |० |९ |- |align="left"|{{sortname|लुकास डी|ग्रासी}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|२०१०}} |० |१९ |१८ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|सेसिल|ग्रीन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}} |० |२{{ref label|indyGreenC|Indy|none}} |२ |० |० |० |० |३ |- |align="left"|{{sortname|कीथ|ग्रीन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५९}}-{{एफ.१|१९६२}} |० |६ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मॅस्टेन|ग्रेगरी}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५७}}-{{एफ.१|१९६३}}, {{एफ.१|१९६५}} |० |४३ |३८ |० |० |३ |० |२१ |- |align="left"|{{sortname|क्लिफ|ग्रिफिथ}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५१}}-{{एफ.१|१९५२}}, {{एफ.१|१९५६}} |० |७{{ref label|indyGriffith|Indy|none}} |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॉर्जेस|ग्रेग्नारड}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५१}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बॉबी|ग्रिम}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५९}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |२{{ref label|indyGrim|Indy|none}} |२ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #CEF२E०"|{{sortname|रोमन|ग्रोस्जीन}}* |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|२००९}}, {{एफ.१|२०१२}}-{{एफ.१|२०१९}} |० |१६६ |१६४ |० |० |१० |१ |३८९ |- |align="left"|{{sortname|ऑलिव्हर|ग्रुइलार्ड}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९८९}}-{{एफ.१|१९९२}} |० |६२ |४१ |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|ब्रायन|गब्बी}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६५}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|आंद्रे|गुल्फी}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५८}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मिगुएल एंजेल|गुएरा}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९८१}} |० |४ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रॉबर्टो|ग्वेरेरो}} |align="left"|{{Flagu|कोलंबिया}} |{{एफ.१|१९८२}}-{{एफ.१|१९८३}} |० |२९ |२१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मॉरसिओ|गुगेलमीन}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९८८}}-{{एफ.१|१९९२}} |० |८० |७४ |० |० |१ |१ |१० |- |align="left"|{{sortname|डॅन|गुर्नी}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५९}}-{{एफ.१|१९६८}}, {{एफ.१|१९७०}} |० |८७ |८६ |३ |४ |१९ |६ |१३३ |- |align="left"|{{sortname|इस्तेबान|गुतेरेझ}} |align="left"|{{Flagu|मेक्सिको}} |{{एफ.१|२०१३}}-{{एफ.१|२०१४}}, {{एफ.१|२०१६}} |० |५९ |५९ |० |० |० |१ |६ |- |align="left"|<span id="H"></span>{{sortname|ह्यूबर्ट|हेन}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९६७}}-{{एफ.१|१९६८}}, {{एफ.१|१९७०}} |० |३ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|माइक|हेलवुड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६३}}-{{एफ.१|१९६५}}, {{एफ.१|१९७१}}-{{एफ.१|१९७४}} |० |५० |५० |० |० |२ |१ |२९ |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE" |{{sortname|मिका|हॅक्किनेन}}^ |align="left"|{{Flagu|फिनलंड}} |{{एफ.१|१९९१}}-{{एफ.१|२००१}} |{{sort|२|२}}<br>{{small|{{एफ.१|१९९८}}-{{एफ.१|१९९९}}}} |१६५ |१६१ |२६ |२० |५१ |२५ |४२० |- |align="left"|{{sortname|ब्रुस|हॅल्फोर्ड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५६}}-{{एफ.१|१९५७}}, {{एफ.१|१९५९}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |९ |८ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जिम|हॉल}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६०}}-{{एफ.१|१९६३}} |० |१२ |११ |० |० |० |० |३ |- |align="left"|{{sortname|डंकन|हॅमिल्टन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५१}}-{{एफ.१|१९५३}} |० |५ |५ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #F२CEE०"|{{sortname|लुइस|हॅमिल्टन}}~ |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|२००७}}-{{एफ.१|२०१९}} |{{sort|६|६}}<br>{{small|{{एफ.१|२००८}}}}, {{small|{{एफ.१|२०१४}}}}-{{small|{{एफ.१|२०१५}}}}, {{small|{{एफ.१|२०१७}}}}-{{small|{{एफ.१|२०१९}}}} |२५० |२५० |८८ |८४ |१५१ |४७ |३४३१ |- |align="left"|{{sortname|डेव्हिड|हॅम्पशायर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५०}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|सॅम|हॅंक्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५७}} |० |८{{ref label|indyHanks|Indy|none}} |८ |० |१ |४{{ref|hanks}} |० |२० |- |align="left"|{{sortname|वॉल्ट|हंसेंन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६१}}, {{एफ.१|१९६४}} |० |२ |२ |० |० |० |० |२ |- |align="left"|{{sortname|माईक|हॅरिस}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९६२}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|क्यूथ|हॅरिसन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५०}} |० |३ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ब्रायन|हार्ट}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६७}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ब्रॅंड्न|हार्टले}} |align="left"|{{Flagu|न्यू झीलँड}} |{{एफ.१|२०१७}}-{{एफ.१|२०१८}} |० |२५ |२५ |० |० |० |० |४ |- |align="left"|{{sortname|जीन|हार्टले}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५०}}, {{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |१०{{ref label|indyHartleyG|Indy|none}} |८ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रिओ|हरयाटो}} |align="left"|{{Flagu|इंडोनेशिया}} |{{एफ.१|२०१६}} |० |१२ |१२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मासाहिरो|हस्मी}} |align="left"|{{Flagu|जपान}} |{{एफ.१|१९७६}} |० |१ |१ |० |० |० |०{{ref label|jap७६Hasemi|जपान७६|none}} |० |- |align="left"|{{sortname|नाओकी|हटोरी}} |align="left"|{{Flagu|जपान}} |{{एफ.१|१९९१}} |० |२ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पॉल|हॉकिन्स}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रेलिया}} |{{एफ.१|१९६५}} |० |३ |३ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|माइक|हावथोर्न}}^ |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५८}} |{{sort|१|१}}<br>{{small|{{एफ.१|१९५८}}}} |४७ |४५ |४ |३ |१८{{ref|hawthorn}} |६ |११२.६४ (१२७.६४){{ref label|brit५४Hawthorn|१/७|none}} |- |align="left"|{{sortname|बॉय|हाये}} |align="left"|{{Flagu|नेदरलँड्स}} |{{एफ.१|१९७६}}-{{एफ.१|१९७७}} |० |७ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|विली|हीक्स}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५३}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|निक|हाइडफेल्ड}} |align="left"|{{Flagu|जर्मनी}} |{{एफ.१|२०००}}-{{एफ.१|२०११}} |० |१८५ |१८३ |१ |० |१३ |२ |२५९ |- |align="left"|{{sortname|थेओ|हेलफिच}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५४}} |० |३ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मॅके|हेरिंग्ज}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}} |० |२{{ref label|indyHellings|Indy|none}} |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ब्रायन|हेनटॉन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७५}}, {{एफ.१|१९७७}}, {{एफ.१|१९८१}}-{{एफ.१|१९८२}} |० |३७ |१९ |० |० |० |१ |० |- |align="left"|{{sortname|जॉनी|हर्बर्ट}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९८९}}-{{एफ.१|२०००}} |० |१६५ |१६१ |० |३ |७ |० |९८ |- |align="left"|{{sortname|अल|हर्मन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५५}}-{{एफ.१|१९५७}}, {{एफ.१|१९५९}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |८{{ref label|indyHerman|Indy|none}} |५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|हान्स|हरमान}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५५}}, {{एफ.१|१९५७}}-{{एफ.१|१९६१}} |० |१९ |१७ |० |० |१ |१ |१० |- |align="left"|{{sortname|फ्रान्स्वा|हॅन्सनल्ट}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९८४}}-{{एफ.१|१९८५}} |० |२१ |१९ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|हान्स|हेयर}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९७७}} |० |१ |१{{ref|heyer}} |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|डेमन|हिल}}^ |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९९२}}-{{एफ.१|१९९९}} |{{sort|१|१}}<br>{{small|{{एफ.१|१९९६}}}} |१२२ |११५ |२० |२२ |४२ |१९ |३६० |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|ग्रहम|हिल}}^ |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५८}}-{{एफ.१|१९७५}} |{{sort|२|२}}<br>{{small|{{एफ.१|१९६२}}, {{एफ.१|१९६८}}}} |१७९ |१७६ |१३ |१४ |३६ |१० |२७० (२८९) |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|फिल|हिल}}^ |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५८}}-{{एफ.१|१९६४}}, {{एफ.१|१९६६}} |{{sort|१|१}}<br>{{small|{{एफ.१|१९६१}}}} |५२ |४९ |६ |३ |१६ |६ |९४ (९८) |- |align="left"|{{sortname|पीटर|हर्ट}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९५१}}-{{एफ.१|१९५३}} |० |५ |५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डेव्हिड|हॉब्ब्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६७}}-{{एफ.१|१९६८}}, {{एफ.१|१९७१}}, {{एफ.१|१९७४}} |० |७ |७ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|गॅरी|हॉकिंग}} |align="left"|{{Flagu|ऱ्होडेशिया आणि न्यासलॅंड}} |{{एफ.१|१९६२}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|इनगो|हॉफमन}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९७६}}-{{एफ.१|१९७७}} |० |६ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बिल|हॉलंड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}, {{एफ.१|१९५३}} |० |३{{ref label|indyHolland|Indy|none}} |२ |० |० |१ |० |६ |- |align="left"|{{sortname|जॅकी|होम्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}, {{एफ.१|१९५३}} |० |४{{ref label|indyHolmes|Indy|none}} |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बिल|होमियर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५४}}-{{एफ.१|१९५५}}, {{एफ.१|१९६०}} |० |६{{ref label|indyHomeier|Indy|none}} |३ |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|काजुयोशी|होशिनो}} |align="left"|{{Flagu|जपान}} |{{एफ.१|१९७६}}-{{एफ.१|१९७७}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जेरी|हॉयट}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}, {{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५५}} |० |४{{ref label|indyHoyt|Indy|none}} |४ |१ |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #CEF२E०"|{{sortname|निको|हल्केनबर्ग}}* |align="left"|{{Flagu|जर्मनी}} |{{एफ.१|२०१०}}, {{एफ.१|२०१२}}-{{एफ.१|२०१९}} |० |१७९ |१७७ |१ |० |० |२ |५११ |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|डेनी|हुल्म}}^ |align="left"|{{Flagu|न्यू झीलँड}} |{{एफ.१|१९६५}}-{{एफ.१|१९७४}} |{{sort|१|१}}<br>{{small|{{एफ.१|१९६७}}}} |११२ |११२ |१ |८ |३३ |९ |२४८ |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|जेम्स|हंट}}^ |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७३}}-{{एफ.१|१९७९}} |{{sort|१|१}}<br>{{small|{{एफ.१|१९७६}}}} |९३ |९२ |१४ |१० |२३ |८ |१७९ |- |align="left"|{{sortname|जिम|हर्टबिस}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६०}} |० |१{{ref label|indyHurtubise|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|गस|हचिसन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९७०}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|<span id="I"></span>{{sortname|जॅकी|आयकॅक्स}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९६७}}-{{एफ.१|१९७९}} |० |१२० |११४ |१३ |८ |२५ |१४ |१८१ |- |align="left"|{{sortname|युजि|इडे}} |align="left"|{{Flagu|जपान}} |{{एफ.१|२००६}} |० |४ |४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|येशू|इग्लेसियस}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९५५}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ताकी|इनू}} |align="left"|{{Flagu|जपान}} |{{एफ.१|१९९४}}-{{एफ.१|१९९५}} |० |१८ |१८ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|इनस|आयर्लंड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५९}}-{{एफ.१|१९६६}} |० |५३ |५० |० |१ |४ |१ |४७ |- |align="left"|{{sortname|एडी|अर्वाइन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९९३}}-{{एफ.१|२००२}} |० |१४८ |१४६ |० |४ |२६ |१ |१९१ |- |align="left"|{{sortname|ख्रिस|इरविन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६६}}-{{एफ.१|१९६७}} |० |१० |१० |० |० |० |० |२ |- |align="left"|<span id="J"></span>{{sortname|जीन-पियरे|जाबॉइल}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९७४}}-{{एफ.१|१९७५}}, {{एफ.१|१९७७}}-{{एफ.१|१९८१}} |० |५५ |४९ |६ |२ |२ |० |२१ |- |align="left"|{{sortname|जिमी|जॅक्सन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}, {{एफ.१|१९५४}} |० |३{{ref label|indyJackson|Indy|none}} |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जो|जेम्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५१}}-{{एफ.१|१९५२}} |० |३{{ref label|indyJamesJoe|Indy|none}} |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॉन|जेम्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५१}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जीन|पियर|जारीर}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९७१}}, {{एफ.१|१९७३}}-{{एफ.१|१९८३}} |० |१४३ |१३५ |३ |० |३ |३ |३१.५ |- |align="left"|{{sortname|मॅक्स|जीन}}{{ref|jean}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९७१}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|स्टेफान|जोहानसन}} |align="left"|{{Flagu|स्वीडन}} |{{एफ.१|१९८०}}, {{एफ.१|१९८३}}-{{एफ.१|१९९१}} |० |१०३ |७९ |० |० |१२ |० |८८ |- |align="left"|{{sortname|एडी|जॉन्सन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |९{{ref label|indyJohnsonE|Indy|none}} |९ |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|लेस्ली|जॉनसन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५०}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ब्रुस|जॉनस्टोन}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९६२}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|ऍलन|जोन्स}}^ |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रेलिया}} |{{एफ.१|१९७५}}-{{एफ.१|१९८१}}, {{एफ.१|१९८३}}, {{एफ.१|१९८५}}-{{एफ.१|१९८६}} |{{sort|१|१}}<br>{{small|{{एफ.१|१९८०}}}} |११७ |११६ |६ |१२ |२४ |१३ |१९९ (२०६) |- |align="left"|{{sortname|टॉम|जोन्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६७}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जुआन|जोवर}} |align="left"|{{flagu|स्पेन|१९४५}} |{{एफ.१|१९५१}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|<span id="K"></span>{{sortname|ओसवाल्ड|करच}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५३}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left"|{{sortname|नरेन|कार्तिकेयन}} |align="left"|{{Flagu|भारत}} |{{एफ.१|२००५}}, {{एफ.१|२०११}}-{{एफ.१|२०१२}} |० |४८ |४६ |० |० |० |० |५ |- |align="left"|{{sortname|उकुओ|कट्यामा}} |align="left"|{{Flagu|जपान}} |{{एफ.१|१९९२}}-{{एफ.१|१९९७}} |० |९७ |९५ |० |० |० |० |५ |- |align="left"|{{sortname|केन|केवानघ}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रेलिया}} |{{एफ.१|१९५८}} |० |२ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रुपर्ट|कीगन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७७}}-{{एफ.१|१९७८}}, {{एफ.१|१९८०}}, {{एफ.१|१९८२}} |० |३७ |२५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एडी|केझेन}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९७३}}-{{एफ.१|१९७५}} |० |३ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अल|केलर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९५९}} |{{एफ.१|१९५५}}-{{एफ.१|१९५९}} |० |६{{ref label|indyKeller|Indy|none}} |५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जो|कॅली}} |align="left"|{{Flagu|आयर्लंड}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डेव्हिड|केनेडी}} |align="left"|{{Flagu|आयर्लंड}} |{{एफ.१|१९८०}} |० |७ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|लॉरीस|केसल}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९७६}}-{{एफ.१|१९७७}} |० |६ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ब्रूस|केसललर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५८}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|निकोलस|कैसा}} |align="left"|{{Flagu|डेन्मार्क}} |{{एफ.१|२००३}} |० |५ |५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|लिओ|किन्नुनेन}} |align="left"|{{Flagu|फिनलंड}} |{{एफ.१|१९७४}} |० |६ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डॅनी|क्लाडीस}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५४}} |० |५{{ref label|indyKladis|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|हान्स|क्लेंक}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पीटर डी|क्लर्क}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९६३}}, {{एफ.१|१९६५}}, {{एफ.१|१९६९}}-{{एफ.१|१९७०}} |० |४ |४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ख्रिस्टियन|क्लेन}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रिया}} |{{एफ.१|२००४}}-{{एफ.१|२००६}}, {{एफ.१|२०१०}} |० |५१ |४९ |० |० |० |० |१४ |- |align="left"|{{sortname|कार्ल|क्लिंग}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५४}}-{{एफ.१|१९५५}} |० |११ |११ |० |० |२ |१ |१७ |- |align="left"|{{sortname|अर्न्स्ट|क्लोडविग}} |align="left"|{{Flagu|पूर्व जर्मनी|१९४९}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५३}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left"|{{sortname|कमुइ|कोबायाशी}} |align="left"|{{Flagu|जपान}} |{{एफ.१|२००९}}-{{एफ.१|२०१२}}, {{एफ.१|२०१४}} |० |७६ |७५ |० |० |१ |१ |१२५ |- |align="left"|{{sortname|हेल्मुथ|कोइनिग|हेल्मुथ कोइनिग}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रिया}} |{{एफ.१|१९७४}} |० |३ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|हिक्की|कोवालाइन}} |align="left"|{{Flagu|फिनलंड}} |{{एफ.१|२००७}}-{{एफ.१|२०१३}} |० |११२ |१११ |१ |१ |४ |२ |१०५ |- |align="left"|{{sortname|मिकको|कोझारोवित्झी}} |align="left"|{{Flagu|फिनलंड}} |{{एफ.१|१९७७}} |० |२ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|विली|क्राकाऊ}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रुडॉल्फ|क्राऊज}} |align="left"|{{Flagu|पूर्व जर्मनी|१९४९}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५३}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #CEF२E०"|{{sortname|रोबेर्ट|कुबिचा}}* |align="left"|{{Flagu|पोलंड}} |{{एफ.१|२००६}}-{{एफ.१|२०१०}}, {{एफ.१|२०१९}} |० |९७ |९७ |१ |१ |१२ |१ |२७४ |- |align="left"|{{sortname|कर्ट|कुन्हा}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९६३}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मसामी|कावशिमा}} |align="left"|{{Flagu|जपान}} |{{एफ.१|१९७६}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #CEF२E०"|{{sortname|डॅनिल|क्व्याट}}* |align="left"|{{Flagu|रशिया}} |{{एफ.१|२०१४}}-{{एफ.१|२०१७}}, {{एफ.१|२०१९}} |० |९५ |९३ |० |० |३ |१ |१७० |- |align="left"|<span id="L"></span>{{sortname|रॉबर्ट|ला कॅझ}} |align="left"|{{Flagu|मोरोक्को}}<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.espn.co.uk/cooper/motorsport/driver/७५४.html|title=Robert la Caze|प्रकाशक=espn.com|अ‍ॅक्सेसदिनांक =२१ एप्रिल २०१४}}</ref> |{{एफ.१|१९५८}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॅक|लाफित}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९७४}}-{{एफ.१|१९८६}} |० |१८० |१७६ |७ |६ |३२ |७{{ref label|jap७६Laffite|जपान७६|none}} |२२८ |- |align="left"|{{sortname|फ्रॅंक|लॅग्रेस}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९९४}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जान|लॅमर्स}} |align="left"|{{Flagu|नेदरलँड्स}} |{{एफ.१|१९७९}}-{{एफ.१|१९८२}}, {{एफ.१|१९९२}} |० |४१ |२३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पेड्रो|लामी}} |align="left"|{{Flagu|पोर्तुगाल}} |{{एफ.१|१९९३}}-{{एफ.१|१९९६}} |० |३२ |३२ |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|चिको|लॅंडी}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९५१}}-{{एफ.१|१९५३}}, {{एफ.१|१९५६}} |० |६ |६ |० |० |० |० |१.५ |- |align="left"|{{sortname|हर्मन|लॅंग}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५४}} |० |२ |२ |० |० |० |० |२ |- |align="left"|{{sortname|क्लाउडिओ|लॉंगस}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९९०}} |० |१४ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|निकोला|लारिनी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९८७}}-{{एफ.१|१९९२}}, {{एफ.१|१९९४}}, {{एफ.१|१९९७}} |० |७५ |४९ |० |० |१ |० |७ |- |align="left"|{{sortname|ऑस्कर|लॅरुउरी}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९८८}}-{{एफ.१|१९८९}} |० |२१ |८ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जेरर्ड|लारोसिस}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९७४}} |० |२ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जूड|लारसन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९५९}} |{{एफ.१|१९५८}}-{{एफ.१|१९५९}} |० |५{{ref label|indyLarson|Indy|none}} |२ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|निकी|लाउडा}}^ |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रिया}} |{{एफ.१|१९७१}}-{{एफ.१|१९७९}}, {{एफ.१|१९८२}}-{{एफ.१|१९८५}} |{{sort|३|३}}<br>{{small|{{एफ.१|१९७५}}, {{एफ.१|१९७७}}, {{एफ.१|१९८४}}}} |१७७ |१७१ |२४ |२५ |५४ |२४ |४२०.५ |- |align="left"|{{sortname|रॉजर|लॉरेंट}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जियोव्हानी|लवगगी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९९५}}-{{एफ.१|१९९६}} |० |१० |७ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ख्रिस|लॉरेन्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६६}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #CEF२E०"|{{sortname|चार्ल्स|लेक्लर्क}}* |align="left"|{{Flagu|मोनॅको}} |{{एफ.१|२०१८}}-{{एफ.१|२०१९}} |० |४२ |४२ |७ |२ |१० |४ |३०३ |- |align="left"|{{sortname|मिशेल|लेक्लेअर}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९७५}}-{{एफ.१|१९७६}} |० |८ |७ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|नेव्हिल|लिडरले}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९६२}}, {{एफ.१|१९६५}} |० |२ |१ |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|ज्योफ|लेस|ज्योफ लेस (racing driver)}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७८}}-{{एफ.१|१९८०}}, {{एफ.१|१९८२}} |० |१२ |५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|गिज वान|लेनेप}} |align="left"|{{Flagu|नेदरलँड्स}} |{{एफ.१|१९७१}}, {{एफ.१|१९७३}}-{{एफ.१|१९७५}} |० |१० |८ |० |० |० |० |२ |- |align="left"|{{sortname|आर्थर|लेगट}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५३}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जे|जे|लेहटो}} |align="left"|{{Flagu|फिनलंड}} |{{एफ.१|१९८९}}-{{एफ.१|१९९४}} |० |७० |६२ |० |० |१ |० |१० |- |align="left"|{{sortname|लाम्बेर्तो|लिओनी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९७७}}-{{एफ.१|१९७८}} |० |५ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|लेस|लेस्तेन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५६}}-{{एफ.१|१९५७}} |० |३ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पियर|लेवेग}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}} |० |६ |६ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बेल्लिस|लेव्ह्रेट}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}} |० |३{{ref label|indyLevrett|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॅकी|लेविस}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६१}}-{{एफ.१|१९६२}} |० |१० |९ |० |० |० |० |३ |- |align="left"|{{sortname|स्टुअर्ट|लुईस-इव्हान्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५७}}-{{एफ.१|१९५८}} |० |१४ |१४ |२ |० |२ |० |१६ |- |align="left"|{{sortname|गाय|लिगेर}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९६६}}-{{एफ.१|१९६७}} |० |१३ |१२ |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|ॲंडी|लिन्डेन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५१}}-{{एफ.१|१९५७}} |० |८{{ref label|indyLinden|Indy|none}} |७ |० |० |० |० |५ |- |align="left"|{{sortname|रॉबर्टो|लिपी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९६१}}-{{एफ.१|१९६३}} |० |३ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|विटांटोनियो|लिउझी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|२००५}}-{{एफ.१|२००७}}, {{एफ.१|२००९}}-{{एफ.१|२०११}} |० |८१ |८० |० |० |० |० |२६ |- |align="left"|{{sortname|ड्रिस व्हॅन डर|लोफ}} |align="left"|{{Flagu|नेदरलँड्स}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|लेला|लोम्बार्डी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९७४}}-{{एफ.१|१९७६}} |० |१७ |१२ |० |० |० |० |०.५{{ref|lombardi}} |- |align="left"|{{sortname|रिकार्डो|लोंडोनो}} |align="left"|{{Flagu|कोलंबिया}} |{{एफ.१|१९८१}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अर्नस्ट|लुफ}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५३}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|आन्ड्रे|लोट्टरर}} |align="left"|{{Flagu|जर्मनी}} |{{एफ.१|२०१४}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|हेनरी|लूवेओ}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॉन|लव}} |align="left"|{{Flagu|ऱ्होडेशिया}} |{{एफ.१|१९६२}}-{{एफ.१|१९६५}}, {{एफ.१|१९६७}}-{{एफ.१|१९७२}} |० |१० |९ |० |० |१ |० |६ |- |align="left"|{{sortname|पीट|लवली}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५९}}-{{एफ.१|१९६०}}, {{एफ.१|१९६९}}-{{एफ.१|१९७१}} |० |११ |७ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रॉजर|लॉयर}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५४}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जीन|लुकास}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५५}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जीन|ल्युसीयनबोननेट}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५९}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एरिक|लुंडग्रेन}} |align="left"|{{Flagu|स्वीडन}} |{{एफ.१|१९५१}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ब्रेट|लंगर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९७५}}-{{एफ.१|१९७८}} |० |४३ |३४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|<span id="M"></span>{{sortname|माईक|मॅकडॉवेल}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५७}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|हर्बर्ट|मॅकके-फ्रेझर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५७}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बिल|मॅके}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५१}} |० |१{{ref label|indyMackey|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|लान्स|मॅक्लिन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५५}} |० |१५ |१३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डॅमियन|मॅगी}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७५}}-{{एफ.१|१९७६}} |० |२ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|टोनी|मॅग्ज}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९६१}}-{{एफ.१|१९६५}} |० |२७ |२५ |० |० |३ |० |२६ |- |align="left"|{{sortname|माईक|माजिल}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९५९}} |{{एफ.१|१९५७}}-{{एफ.१|१९५९}} |० |४{{ref label|indyMagill|Indy|none}} |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अम्बर्ब्टो|मॅग्लिओली}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५७}} |० |१० |१० |० |० |२{{ref|maglioli}} |० |३.३३ |- |align="left"|{{sortname|जॅन|मॅग्नुसेन}} |align="left"|{{Flagu|डेन्मार्क}} |{{एफ.१|१९९५}}, {{एफ.१|१९९७}}-{{एफ.१|१९९८}} |० |२५ |२४ |० |० |० |० |१ |- |style="text-align: left; background: #CEF२E०"|{{sortname|केविन|मॅग्नुसेन}}* |align="left"|{{Flagu|डेन्मार्क}} |{{एफ.१|२०१४}}-{{एफ.१|२०१९}} |० |१०३ |१०२ |० |० |१ |२ |१५७ |- |align="left"|{{sortname|गाय|मायेरेस}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}} |० |३ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|विली|मायेरेस}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९६०}}-{{एफ.१|१९६३}}, {{एफ.१|१९६५}} |० |१३ |१२ |० |० |१ |० |७ |- |align="left"|{{sortname|पास्टोर|मालडोनाडो}} |align="left"|{{Flagu|व्हेनेझुएला}} |{{एफ.१|२०११}}-{{एफ.१|२०१५}} |० |९६ |९५ |१ |१ |१ |० |७६ |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|नायजेल|मॅनसेल}}^ |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९८०}}-{{एफ.१|१९९२}}, {{एफ.१|१९९४}}-{{एफ.१|१९९५}} |{{sort|१|१}}<br>{{small|{{एफ.१|१९९२}}}} |१९१ |१८७ |३२ |३१ |५९ |३० |४८० (४८२) |- |align="left"|{{sortname|सर्जियो|मंटोवानी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५५}} |० |८ |७ |० |० |० |० |४ |- |align="left"|{{sortname|जॉनी|मॅन्ट्झ}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५३}} |० |१{{ref label|indyMantz|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रॉबर्ट|मानझोन}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५६}} |० |२९ |२८ |० |० |२ |० |१६ |- |align="left"|{{sortname|ओनोफ्रे|मारीमन}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९५१}}, {{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५४}} |० |१२ |११ |० |० |२ |१ |८.१४{{ref label|brit५४Marimon|१/७|none}} |- |align="left"|{{sortname|हेल्मुट|मार्को}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रिया}} |{{एफ.१|१९७१}}-{{एफ.१|१९७२}} |० |१० |१० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|टारसो|मार्केस}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९९६}}-{{एफ.१|१९९७}}, {{एफ.१|२००१}} |० |२६ |२४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|लेस्ली|मॅर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५४}}-{{एफ.१|१९५५}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|टोनी|मार्श}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५७}}-{{एफ.१|१९५८}}, {{एफ.१|१९६१}} |० |५ |४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|युजेन|मार्टिन}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५०}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पियरीली|मार्टिनी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९८४}}-{{एफ.१|१९८५}}, {{एफ.१|१९८८}}-{{एफ.१|१९९५}} |० |१२४ |११९ |० |० |० |० |१८ |- |align="left"|{{sortname|जोशेन|मास}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९७३}}-{{एफ.१|१९८०}}, {{एफ.१|१९८२}} |० |११४ |१०५ |० |१ |८ |२ |७१ |- |style="text-align: left;"|{{sortname|फिलिपे|मास्सा}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|२००२}}, {{एफ.१|२००४}}-{{एफ.१|२०१७}} |० |२७२ |२६९ |१६ |११ |४१ |१५ |११६७ |- |align="left"|{{sortname|ख्रिस्तीयानो डा|माट्टा}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|२००३}}-{{एफ.१|२००४}} |० |२८ |२८ |० |० |० |० |१३ |- |align="left"|{{sortname|मिखाएल|मे}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९६१}} |० |३ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|टिम्मी|मेयर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६२}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|फ्रान्स्वा|माझेट}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९७१}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|गॅस्ट्रन|मॅझाकान}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|२०००}}-{{एफ.१|२००१}} |० |२१ |२१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|केनेथ|मॅकअल्पाइन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५३}}, {{एफ.१|१९५५}} |० |७ |७ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पेरी|मॅककार्थी}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९९२}} |० |११ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एर्नी|मॅकॉय}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५४}} |० |३{{ref label|indyMcCoy|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॉनी|मॅकडोवेल}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५२}} |० |३{{ref label|indyMcDowell|Indy|none}} |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॅक|मॅकग्रा}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५५}} |० |६{{ref label|indyMcGrath|Indy|none}} |६ |१ |० |२{{ref|mcgrath}} |१ |९ |- |align="left"|{{sortname|ब्रायन|मॅक्ग्यूअर}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रेलिया}} |{{एफ.१|१९७७}} |० |२ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ब्रुस|मॅकलारेन}} |align="left"|{{Flagu|न्यू झीलँड}} |{{एफ.१|१९५८}}-{{एफ.१|१९७०}} |० |१०४ |१०० |० |४ |२७ |३ |१८८.५ (१९६.५) |- |align="left"|{{sortname|अ‍ॅलन|मॅकनिश}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|२००२}} |० |१७ |१६ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ग्रॅहम|मॅकराय}} |align="left"|{{Flagu|न्यू झीलँड}} |{{एफ.१|१९७३}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जिम|मॅकविथी}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५९}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |५{{ref label|indyMcWitney|Indy|none}} |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|कार्लोस|मॅन्डिटेग्यू}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५८}}, {{एफ.१|१९६०}} |० |११ |१० |० |० |१ |० |९ |- |align="left"|{{sortname|रॉबेर्तो|मेरह}} |align="left"|{{Flagu|स्पेन}} |{{एफ.१|२०१५}} |० |१४ |१३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|हॅरी|मेर्केल}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|आर्टुरो|मर्झारियो}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९७२}}-{{एफ.१|१९७९}} |० |८५ |५७ |० |० |० |० |११ |- |align="left"|{{sortname|रॉबेर्तो|मेयरेस}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५५}} |० |१७ |१७ |० |० |० |१ |१३ |- |align="left"|{{sortname|फ्रॅंकोइस|मिगॉल्ट}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९७२}}, {{एफ.१|१९७४}}-{{एफ.१|१९७५}} |० |१६ |१३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॉन|माईल्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६९}}-{{एफ.१|१९७०}} |० |१५ |१२ |० |० |० |० |२ |- |align="left"|{{sortname|केन|माईल्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६१}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|आंद्रे|मिहलॉक्स}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९५६}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|चेत|मिलर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५१}}-{{एफ.१|१९५२}} |० |४{{ref label|indyMiller|Indy|none}} |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|गेरहार्ड|मिटर}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९६३}}-{{एफ.१|१९६५}} |० |७ |५ |० |० |० |० |३ |- |align="left"|{{sortname|स्टेफानो|मोडेना}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९८७}}-{{एफ.१|१९९२}} |० |८१ |७० |० |० |२ |० |१७ |- |align="left"|{{sortname|थॉमस|मोनार्क}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६३}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|फ्रेंक|मॉन्टॅग्नी}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|२००६}} |० |७ |७ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|टाजीयो|मॉटेरीयो}} |align="left"|{{Flagu|पोर्तुगाल}} |{{एफ.१|२००५}}-{{एफ.१|२००६}} |० |३७ |३७ |० |० |१ |० |७ |- |align="left"|{{sortname|आंद्रेरा|मोंटरमनी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९९४}}-{{एफ.१|१९९६}} |० |२९ |२० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पीटर|मॉन्टेव्हेर्डी}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९६१}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रॉबिन|मॉन्टगोमेरी-चार्रिंग्टन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|उवान पाब्लो|मोन्टाया}} |align="left"|{{Flagu|कोलंबिया}} |{{एफ.१|२००१}}-{{एफ.१|२००६}} |० |९५ |९४ |१३ |७ |३० |१२ |३०७ |- |align="left"|{{sortname|जियान्नी|मोर्बिडीले}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९९०}}-{{एफ.१|१९९२}}, {{एफ.१|१९९४}}-{{एफ.१|१९९५}}, {{एफ.१|१९९७}} |० |७० |६७ |० |० |१ |० |८.५ |- |align="left"|{{sortname|रॉबर्टो|मोरेनो}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९८२}}, {{एफ.१|१९८७}}, {{एफ.१|१९८९}}-{{एफ.१|१९९२}}, {{एफ.१|१९९५}} |० |७७ |४२ |० |० |१ |१ |१५ |- |align="left"|{{sortname|डेव्ह|मॉर्गन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७५}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|सिल्व्हियो|मोझर}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९६७}}-{{एफ.१|१९७१}} |० |२० |१२ |० |० |० |० |३ |- |align="left"|{{sortname|बिल|मॉस}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५९}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|स्टिरलींग|मोस}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५१}}-{{एफ.१|१९६१}} |० |६७ |६६ |१६ |१६{{ref|moss}} |२४{{ref|moss२}} |१९ |१८५.६४ (१८६.६४){{ref label|brit५४Moss|१/७|none}} |- |align="left"|{{sortname|गिनो|मुरून}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९६०}} |० |४ |४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डेव्हिड|मरे}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५२}} |० |५ |४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|लुइगी|मुस्सू}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५८}} |० |२५ |२४ |० |१{{ref|musso}} |७ |१ |४४ |- |align="left"|<span id="N"></span>{{sortname|काझुकी|नाकाजिमा}} |align="left"|{{Flagu|जपान}} |{{एफ.१|२००७}}-{{एफ.१|२००९}} |० |३६ |३६ |० |० |० |० |९ |- |align="left"|{{sortname|सेतोरो|नाकाजीमा}} |align="left"|{{Flagu|जपान}} |{{एफ.१|१९८७}}-{{एफ.१|१९९१}} |० |८० |७४ |० |० |० |१ |१६ |- |align="left"|{{sortname|शिंजी|नाकानो}} |align="left"|{{Flagu|जपान}} |{{एफ.१|१९९७}}-{{एफ.१|१९९८}} |० |३३ |३३ |० |० |० |० |२ |- |align="left"|{{sortname|ड्यूक|नॅलों}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५१}}-{{एफ.१|१९५३}} |० |५{{ref label|indyNalon|Indy|none}} |३ |१ |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अलेस्सांद्रो|नॅनीनी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९८६}}-{{एफ.१|१९९०}} |० |७८ |७६ |० |१ |९ |२ |६५ |- |align="left"|{{sortname|इमानुएल|नस्पेती}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९९२}}-{{एफ.१|१९९३}} |० |६ |६ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|फेलिप|नसर}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|२०१५}}-{{एफ.१|२०१६}} |० |४० |३९ |० |० |० |० |२९ |- |align="left"|{{sortname|मासीमो|नाटिली}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९६१}} |० |२ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ब्रायन|नायलर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५७}}-{{एफ.१|१९६१}} |० |८ |७ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|माईक|नझरुक}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५१}}, {{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५४}} |० |४{{ref label|indyNazaruk|Indy|none}} |३ |० |० |१ |० |८ |- |align="left"|{{sortname|टिफ|न्युवेल}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९८०}} |० |२ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जेक|नेलमॅलेम}} |align="left"|{{Flagu|डेन्मार्क}} |{{एफ.१|१९७६}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पॅट्रिक|नेव्ह}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९७६}}-{{एफ.१|१९७८}} |० |१४ |१० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॉन|निकोल्सन}} |align="left"|{{Flagu|न्यू झीलँड}} |{{एफ.१|१९७४}}-{{एफ.१|१९७५}} |० |२ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|कॅल|निविद}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५५}} |० |३{{ref label|indyNiday|Indy|none}} |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|हेल्मुट|निडेमायर}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ब्राऊझ|निमानॅन}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९६३}}, {{एफ.१|१९६५}} |० |२ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|गुन्नर|नीलसन}} |align="left"|{{Flagu|स्वीडन}} |{{एफ.१|१९७६}}-{{एफ.१|१९७७}} |० |३२ |३१ |० |१ |४ |१ |३१ |- |align="left"|{{sortname|हिदेकी|नीदा}} |align="left"|{{Flagu|जपान}} |{{एफ.१|१९९४}} |० |३ |३ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #CEF२E०"|{{sortname|लॅन्डो|नॉरिस}}* |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|२०१९}} |० |२१ |२१ |० |० |० |० |४९ |- |align="left"|{{sortname|रॉडनी|नुके}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५३}} |० |२ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|<span id="O"></span>{{sortname|रॉबर्ट|ओब्रायन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एस्टेबन|ओकन}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|२०१६}}-{{एफ.१|२०१८}} |० |{{एफ.१at|OCO|entries}} |{{एफ.१at|OCO|starts}} |{{एफ.१at|OCO|poles}} |{{एफ.१at|OCO|wins}} |{{एफ.१at|OCO|podiums}} |{{एफ.१at|OCO|सर्वात जलदफेऱ्या}} |{{एफ.१at|OCO|careerpoints}} |- |align="left"|{{sortname|पॅट|ओ'कॉनॉर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५४}}-{{एफ.१|१९५८}} |० |६{{ref label|indyOConnor|Indy|none}} |५ |१ |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|कॅसिमिरो डी|ओलिवेइरा}} |align="left"|{{Flagu|पोर्तुगाल}} |{{एफ.१|१९५८}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॅकी|ओलीव्हर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६८}}-{{एफ.१|१९७३}}, {{एफ.१|१९७७}} |० |५२ |५० |० |० |२ |१ |१३ |- |align="left"|{{sortname|डॅनी|ओणगेस}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९७७}}-{{एफ.१|१९७८}} |० |६ |४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रिकी व्होन|ओपल}} |align="left"|{{Flagu|लिश्टनस्टाइन}} |{{एफ.१|१९७३}}-{{एफ.१|१९७४}} |० |१४ |१० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|कार्ल|ऑपिटिजॉझर}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रिया}} |{{एफ.१|१९७६}} |० |१{{ref|oppitzhauser}} |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|फ्रित्झ|डी'ओरे}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९५९}} |० |३ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|आर्थर|ओवेन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६०}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|<span id="P"></span>{{sortname|कार्लोस|पेस}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९७२}}-{{एफ.१|१९७७}} |० |७३ |७२ |१ |१ |६ |५ |५८ |- |align="left"|{{sortname|नेलो|पागनी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५०}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रिकर्बो|पाल्ती}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९८२}} |० |८ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|टॉर्स्टन|पाम}} |align="left"|{{Flagu|स्वीडन}} |{{एफ.१|१९७५}} |० |२ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॉलिओन|पामर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|२०१६}}-{{एफ.१|२०१७}} |० |३७ |३५ |० |० |० |० |९ |- |align="left"|{{sortname|जोनाथन|पामर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९८३}}-{{एफ.१|१९८९}} |० |८८ |८३ |० |० |० |१ |१४ |- |align="left"|{{sortname|ऑलिव्हीयर|पॅनीस}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९९४}}-{{एफ.१|१९९९}}, {{एफ.१|२००१}}-{{एफ.१|२००४}} |० |१५८ |१५७ |० |१ |५ |० |७६ |- |align="left"|{{sortname|जिओर्जीयो|पानटानो}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|२००४}} |० |१५ |१४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मॅसिमिलियानो|पापीस}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९९५}} |० |७ |७ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|माईक|पार्क्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५९}}, {{एफ.१|१९६६}}-{{एफ.१|१९६७}} |० |७ |६ |१ |० |२ |० |१४ |- |align="left"|{{sortname|रेग|पार्नल}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५२}}, {{एफ.१|१९५४}} |० |७ |६ |० |० |१ |० |९ |- |align="left"|{{sortname|टिम|पार्नेल}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५९}}, {{एफ.१|१९६१}}, {{एफ.१|१९६३}} |० |४ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॉनी|पार्सन्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५८}} |० |९{{ref label|indyParsons|Indy|none}} |९ |० |१ |१ |१ |१२ |- |align="left"|{{sortname|रिक्कार्डो|पॅट्रेसे}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९७७}}-{{एफ.१|१९९३}} |० |२५७ |२५६ |८ |६ |३७ |१३ |२८१ |- |align="left"|{{sortname|अल|पीझे}} |align="left"|{{Flagu|कॅनडा}} |{{एफ.१|१९६७}}-{{एफ.१|१९६९}} |० |३ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रॉजर|पेनेंस्की}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६१}}-{{एफ.१|१९६२}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|सिझेरी|पेरिडासा}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५५}}-{{एफ.१|१९५७}} |० |८ |८ |० |० |२{{ref|perdisa}} |० |५ |- |style="text-align: left; background: #CEF२E०"|{{sortname|सर्गिओ|पेरेझ}}* |align="left"|{{Flagu|मेक्सिको}} |{{एफ.१|२०११}}-{{एफ.१|२०१९}} |० |{{एफ.१at|PER|entries}} |{{एफ.१at|PER|starts}} |{{एफ.१at|PER|poles}} |{{एफ.१at|PER|wins}} |{{एफ.१at|PER|podiums}} |{{एफ.१at|PER|सर्वात जलदफेऱ्या}} |{{एफ.१at|PER|careerpoints}} |- |align="left"|{{sortname|लुइस|पेरेज-साला|लुइस पेरेज-साला}} |align="left"|{{Flagu|स्पेन}} |{{एफ.१|१९८८}}-{{एफ.१|१९८९}} |० |३२ |२६ |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|लॅरी|पर्किन्स}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रेलिया}} |{{एफ.१|१९७४}}, {{एफ.१|१९७६}}-{{एफ.१|१९७७}} |० |१५ |११ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|हेन्री|पेस्कारोलो}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९६८}}, {{एफ.१|१९७०}}-{{एफ.१|१९७४}}, {{एफ.१|१९७६}} |० |६४ |५७ |० |० |१ |१ |१२ |- |align="left"|{{sortname|अलेस्सांद्रो|पेसेंटी-रॉसी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९७६}} |० |४ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जोसेफ|पीटर्स}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रॉनी|पिटरसन}} |align="left"|{{Flagu|स्वीडन}} |{{एफ.१|१९७०}}-{{एफ.१|१९७८}} |० |१२३ |१२३ |१४ |१० |२६ |९ |२०६ |- |style="text-align: left"|{{sortname|विटाली|पेट्रोव्ह}} |align="left"|{{Flagu|रशिया}} |{{एफ.१|२०१०}}-{{एफ.१|२०१२}} |० |५८ |५७ |० |० |१ |१ |६४ |- |align="left"|{{sortname|आल्फ्रेड|पायन}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९५०}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|चार्ल्स|पिक}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|२०१२}}-{{एफ.१|२०१३}} |० |३९ |३९ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|फ्रॅंकोइस|पिकार्ड}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५८}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एर्नी|पिटर}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९६२}}-{{एफ.१|१९६३}}, {{एफ.१|१९६५}} |० |३ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पॉल|पिट्सच}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५२}} |० |३ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|आंद्रे|पिलेटेट}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९५१}}, {{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५४}}, {{एफ.१|१९५६}}, {{एफ.१|१९६१}}, {{एफ.१|१९६३}}-{{एफ.१|१९६४}} |० |१४ |९ |० |० |० |० |२ |- |align="left"|{{sortname|टेडी|पलेटे}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९७४}}, {{एफ.१|१९७७}} |० |४ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|लुइगी|पिओती}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५५}}-{{एफ.१|१९५८}} |० |८ |५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डेव्हिड|पापर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५९}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |३ |२ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|नेल्सन|पिके}}^ |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९७८}}-{{एफ.१|१९९१}} |{{sort|३|३}}<br>{{small|{{एफ.१|१९८१}}, {{एफ.१|१९८३}}, {{एफ.१|१९८७}}}} |२०७ |२०४ |२४ |२३ |६० |२३ |४८१.५ (४८५.५) |- |align="left"|{{sortname|नेल्सन|आंगेलो|पिके}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|२००८}}-{{एफ.१|२००९}} |० |२८ |२८ |० |० |१ |० |१९ |- |align="left"|{{sortname|रेनाटो|पिरोक्चि}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९६१}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डिडीयर|पिरोनी}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९७८}}-{{एफ.१|१९८२}} |० |७२ |७० |४ |३ |१३ |५ |१०१ |- |align="left"|{{sortname|इमानुएल|पिरो}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९८९}}-{{एफ.१|१९९१}} |० |४० |३७ |० |० |० |० |३ |- |align="left"|{{sortname|ॲंटोनियो|पिझोनीया}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|२००३}}-{{एफ.१|२००५}} |० |२० |२० |० |० |० |० |८ |- |align="left"|{{sortname|एरिक व्हॅन डी|पोले}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९९१}}-{{एफ.१|१९९२}} |० |२९ |५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॅक|पोलेट}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५४}}-{{एफ.१|१९५५}} |० |५ |५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बेन|पॉन}} |align="left"|{{Flagu|नेदरलँड्स}} |{{एफ.१|१९६२}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डेनिस|पोओर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |२ |२ |० |० |० |० |३ |- |align="left"|{{sortname|अल्फोंसो डी|पोर्टगो}} |align="left"|{{flagu|स्पेन|१९४५}} |{{एफ.१|१९५६}}-{{एफ.१|१९५७}} |० |५ |५ |० |० |१ |० |४ |- |align="left"|{{sortname|सॅम|पोसे}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९७१}}-{{एफ.१|१९७२}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|चार्ल्स|पोझ्झी}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५०}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॅकी|प्रेतोरीयस}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९६५}}, {{एफ.१|१९६८}}, {{एफ.१|१९७१}}, {{एफ.१|१९७३}} |० |४ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अर्नेस्टो|प्रिन्थ}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९६२}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डेव्हिड|प्रेषित}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६३}}, {{एफ.१|१९६५}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|एलेन|प्रोस्ट}}^ |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९८०}}-{{एफ.१|१९९१}}, {{एफ.१|१९९३}} |{{sort|४|४}}<br>{{small|{{एफ.१|१९८५}}-{{एफ.१|१९८६}}, {{एफ.१|१९८९}}, {{एफ.१|१९९३}}}} |२०२ |१९९ |३३ |५१ |१०६ |४१ |७६८.५ (७९८.५) |- |align="left"|{{sortname|टॉम|प्राईस}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७४}}-{{एफ.१|१९७७}} |० |४२ |४२ |१ |० |२ |० |१९ |- |align="left"|{{sortname|डेव्हिड|पुल्लिंगी}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७३}}-{{एफ.१|१९७४}}, {{एफ.१|१९७७}} |० |११ |७ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|क्लाईव्ह|पुझी}} |align="left"|{{Flagu|ऱ्होडेशिया|१९६४}} |{{एफ.१|१९६५}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|<span id="Q"></span>{{sortname|डायटर|क्वेस्टर}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रिया}} |{{एफ.१|१९६९}}, {{एफ.१|१९७४}} |० |२ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|<span id="R"></span>{{sortname|इयान|रेबी}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६३}}-{{एफ.१|१९६५}} |० |७ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बॉबी|रहाल}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९७८}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #F२CEE०"|{{sortname|किमी|रायकोन्नेन}}~ |align="left"|{{Flagu|फिनलंड}} |{{एफ.१|२००१}}-{{एफ.१|२००९}}, {{एफ.१|२०१२}}-{{एफ.१|२०१९}} |{{sort|१|१}}<br>{{small|{{एफ.१|२००७}}}} |{{एफ.१at|RAI|entries}} |{{एफ.१at|RAI|starts}} |{{एफ.१at|RAI|poles}} |{{एफ.१at|RAI|wins}} |{{एफ.१at|RAI|podiums}} |{{एफ.१at|RAI|सर्वात जलदफेऱ्या}} |{{एफ.१at|RAI|careerpoints}} |- |align="left"|{{sortname|हर्मोनो दा सिल्वा|रामोस|हर्मोनो दा सिल्वा रामोस}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९५५}}-{{एफ.१|१९५६}} |० |७ |७ |० |० |० |० |२ |- |align="left"|{{sortname|पियरे-हेनरी|राफेल}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९८८}}-{{एफ.१|१९८९}} |० |१७ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डिक|राटमैन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५०}}, {{एफ.१|१९५६}}, {{एफ.१|१९५८}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |६{{ref label|indyRathmannD|Indy|none}} |५ |१ |० |० |० |२ |- |align="left"|{{sortname|जिम|राथमन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५०}}, {{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |१०{{ref label|indyRathmannJ|Indy|none}} |१० |० |१ |४ |२ |२९ |- |align="left"|{{sortname|रोलॅंड|रेट्झनबेगर}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रिया}} |{{एफ.१|१९९४}} |० |३ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|हेक्टर|रेबेक}} |align="left"|{{Flagu|मेक्सिको}} |{{एफ.१|१९७७}}-{{एफ.१|१९८१}} |० |५८ |४१ |० |० |० |० |१३ |- |align="left"|{{sortname|ब्रायन|रेडमॅन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६८}}, {{एफ.१|१९७०}}-{{एफ.१|१९७४}} |० |१५ |१२ |० |० |१ |० |८ |- |align="left"|{{sortname|जिमी|रीस}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५२}}, {{एफ.१|१९५४}}-{{एफ.१|१९५८}} |० |६{{ref label|indyReece|Indy|none}} |६ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रे|रीड}} |align="left"|{{Flagu|ऱ्होडेशिया|१९६४}} |{{एफ.१|१९६५}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अ‍ॅलन|रीस}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६७}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|क्ले|रेगाझोनी}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९७०}}-{{एफ.१|१९८०}} |० |१३९ |१३२ |५ |५ |२८ |१५ |२०९ (२१२) |- |align="left"|{{sortname|पॉल डि|रेस्टा}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|२०११}}-{{एफ.१|२०१३}}, {{एफ.१|२०१७}} |० |५९ |५९ |० |० |० |० |१२१ |- |align="left"|{{sortname|कार्लोस|रुइटेमॅन्न}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९७२}}-{{एफ.१|१९८२}} |० |१४६ |१४६ |६ |१२ |४५ |६ |२९८ (३१०) |- |align="left"|{{sortname|लान्स|रिव्हेंट्लो}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६०}} |० |४ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पीटर|रेव्हनसन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६४}}, {{एफ.१|१९७१}}-{{एफ.१|१९७४}} |० |३२ |३० |१ |२ |८ |० |६१ |- |align="left"|{{sortname|जॉन|रोड्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६५}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अ‍ॅलेक्स|रिबेरो}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९७६}}-{{एफ.१|१९७७}}, {{एफ.१|१९७९}} |० |२० |१० |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #CEF२E०"|{{sortname|डॅनियल|रीक्कार्डो}}* |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रेलिया}} |{{एफ.१|२०११}}-{{एफ.१|२०१९}} |० |{{एफ.१at|RIC|entries}} |{{एफ.१at|RIC|starts}} |{{एफ.१at|RIC|poles}} |{{एफ.१at|RIC|wins}} |{{एफ.१at|RIC|podiums}} |{{एफ.१at|RIC|सर्वात जलदफेऱ्या}} |{{एफ.१at|RIC|careerpoints}} |- |align="left"|{{sortname|केन|रिचर्डसन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५१}} |० |१{{ref|richardson}} |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|फ्रित्झ|रिझस}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जिम|रिस्सबी}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |२{{ref label|indyRigsby|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|जोशेन|रींडट}}^ |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रिया}} |{{एफ.१|१९६४}}-{{एफ.१|१९७०}} |{{sort|१|१}}<br>{{small|{{एफ.१|१९७०}}}} |६२ |६० |१० |६ |१३ |३ |१०७ (१०९) |- |align="left"|{{sortname|जॉन|रिसेले-प्रिचार्ड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५४}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जियोव्हानी डी|रियू}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५४}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रिचर्ड|रॉबर्ट्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७४}} |० |४ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पेड्रो|रॉड्रिगझ}} |align="left"|{{Flagu|मेक्सिको}} |{{एफ.१|१९६३}}-{{एफ.१|१९७१}} |० |५४ |५४ |० |२ |७ |१ |७१ |- |align="left"|{{sortname|रिकार्डो|रॉड्रिगझ}} |align="left"|{{flagu|मेक्सिको|१९३४}} |{{एफ.१|१९६१}}-{{एफ.१|१९६२}} |० |६ |५ |० |० |० |० |४ |- |align="left"|{{sortname|अल्बर्टो|रॉड्रिगेज लेरेटा}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९६०}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|विमा|रॉल}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५२}} |० |५ |५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अ‍ॅलन|रोलिन्सन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६५}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|टोनी|रोल}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५०}}, {{एफ.१|१९५३}}, {{एफ.१|१९५५}} |० |३ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बर्टल|रूस}} |align="left"|{{Flagu|स्वीडन}} |{{एफ.१|१९७४}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पेड्रो डी ला|रोसा}} |align="left"|{{Flagu|स्पेन}} |{{एफ.१|१९९९}}-{{एफ.१|२००२}}, {{एफ.१|२००५}}-{{एफ.१|२००६}}, {{एफ.१|२०१०}}-{{एफ.१|२०१२}} |० |१०७ |१०४ |० |० |१ |१ |३५ |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|केके|रोसबर्ग}}^ |align="left"|{{Flagu|फिनलंड}} |{{एफ.१|१९७८}}-{{एफ.१|१९८६}} |{{sort|१|१}}<br>{{small|{{एफ.१|१९८२}}}} |१२८ |११४ |५ |५ |१७ |३ |१५९.५ |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|निको|रॉसबर्ग}}^ |align="left"|{{Flagu|जर्मनी}} |{{एफ.१|२००६}}-{{एफ.१|२०१६}} |{{sort|१|१}}<br>{{small|{{एफ.१|२०१६}}}} |२०६ |२०६ |३० |२३ |५७ |२० |१५९४.५ |- |align="left"|{{sortname|मौरी|गुलाब}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}} |० |२{{ref label|indyRose|Indy|none}} |२ |० |० |१ |० |४ |- |align="left"|{{sortname|लुई|रॉसियर}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५६}} |० |३८ |३८ |० |० |२ |० |१८ |- |align="left"|{{sortname|रिकार्डो|रॉसेट}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९९६}}-{{एफ.१|१९९८}} |० |३३ |२६ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अलेक्झांडर|रॉसी}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|२०१५}} |० |७ |५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ह्यूब|रोतग्रीन}} |align="left"|{{Flagu|नेदरलँड्स}} |{{एफ.१|१९८४}}-{{एफ.१|१९८६}} |० |३० |२५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बॅसिल व्हॅन|रुयन}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९६८}}-{{एफ.१|१९६९}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|लॉयड|रुबी}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६०}}-{{एफ.१|१९६१}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जीन-क्लॉड|रुडज}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९६४}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #CEF२E०"|{{sortname|जॉर्ज|रसल|जॉर्ज रसल (racing driver)}}* |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|२०१९}} |० |{{एफ.१at|RUS|entries}} |{{एफ.१at|RUS|starts}} |{{एफ.१at|RUS|poles}} |{{एफ.१at|RUS|wins}} |{{एफ.१at|RUS|podiums}} |{{एफ.१at|RUS|सर्वात जलदफेऱ्या}} |{{एफ.१at|RUS|careerpoints}} |- |align="left"|{{sortname|एडी|रशिया}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५५}}-{{एफ.१|१९५७}}, {{एफ.१|१९६०}} |० |७{{ref label|indyRussoE|Indy|none}} |४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पॉल|रशिया}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९५९}} |{{एफ.१|१९५०}}, {{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५९}} |० |१०{{ref label|indyRussoP|Indy|none}} |८ |० |० |१{{ref|russo_p}} |१ |८.५ |- |align="left"|{{sortname|ट्रॉय|रुटमन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५२}}, {{एफ.१|१९५४}}, {{एफ.१|१९५६}}-{{एफ.१|१९५८}}, {{एफ.१|१९६०}} |० |९ |८ |० |१ |१ |० |९.५ |- |align="left"|{{sortname|पीटर|रायन}} |align="left"|{{flagu|कॅनडा|१९५७}} |{{एफ.१|१९६१}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|<span id="S"></span>{{sortname|एडी|सैक्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५७}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |७{{ref label|indySachs|Indy|none}} |४ |१ |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बॉब|म्हणाला}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९५९}} |{{एफ.१|१९५९}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #CEF२E०"|{{sortname|कार्लोस|सेनज जुनियर}}* |align="left"|{{Flagu|स्पेन}} |{{एफ.१|२०१५}}-{{एफ.१|२०१९}} |० |{{एफ.१at|SAI|entries}} |{{एफ.१at|SAI|starts}} |{{एफ.१at|SAI|poles}} |{{एफ.१at|SAI|wins}} |{{एफ.१at|SAI|podiums}} |{{एफ.१at|SAI|सर्वात जलदफेऱ्या}} |{{एफ.१at|SAI|careerpoints}} |- |align="left"|{{sortname|एलीसो|सलझार}} |align="left"|{{Flagu|चिली}} |{{एफ.१|१९८१}}-{{एफ.१|१९८३}} |० |३७ |२४ |० |० |० |० |३ |- |align="left"|{{sortname|मिका|सालो}} |align="left"|{{Flagu|फिनलंड}} |{{एफ.१|१९९४}}-{{एफ.१|२०००}}, {{एफ.१|२००२}} |० |१११ |१०९ |० |० |२ |० |३३ |- |align="left"|{{sortname|रॉय|सॅल्वाडोरी}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९६२}} |० |५० |४७ |० |० |२ |० |१९ |- |align="left"|{{sortname|कॉन्सलवो|सनी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}} |० |५ |५ |० |० |० |० |३ |- |align="left"|{{sortname|स्टिफान|साराझिन}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९९९}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ताकुमा|सातो}} |align="left"|{{Flagu|जपान}} |{{एफ.१|२००२}}-{{एफ.१|२००८}} |० |९२ |९० |० |० |१ |० |४४ |- |align="left"|{{sortname|कार्ल|स्कॅरबोरो}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५१}}, {{एफ.१|१९५३}} |० |२{{ref label|indyScarborough|Indy|none}} |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|लुदोओको|स्कार्फीयोटी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९६३}}-{{एफ.१|१९६८}} |० |१२ |१० |० |१ |१ |१ |१७ |- |align="left"|{{sortname|जिओर्जीयो|स्कार्लाटी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५६}}-{{एफ.१|१९६१}} |० |१५ |१२ |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|इयान|शेकेटर}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९७४}}-{{एफ.१|१९७७}} |० |२० |१८ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|जोडी|स्केकटर}}^ |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९७२}}-{{एफ.१|१९८०}} |{{sort|१|१}}<br>{{small|{{एफ.१|१९७९}}}} |११३ |११२ |३ |१० |३३ |५ |२४६ (२५५) |- |align="left"|{{sortname|हॅरी|स्केल}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |५७ |५६ |० |० |२ |० |३२ |- |align="left"|{{sortname|टिम|स्खेनकेन}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रेलिया}} |{{एफ.१|१९७०}}-{{एफ.१|१९७४}} |० |३६ |३४ |० |० |१ |० |७ |- |align="left"|{{sortname|अल्बर्ट|स्कर्र}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९५३}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डोमेनिको|शियाटॅरेला}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९९४}}-{{एफ.१|१९९५}} |० |७ |६ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|हेनज|शिलर}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९६२}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बिल|स्किंडलर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५२}} |० |३{{ref label|indySchindler|Indy|none}} |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जीन-लुईस|स्लेसर}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९८३}}, {{एफ.१|१९८८}} |० |२ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जो|स्क्लेडर}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९६८}} |० |३ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बर्नड|स्नायडर}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९८८}}-{{एफ.१|१९९०}} |० |३४ |९ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रुडॉल्फ|श्लॉयलर}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रोब|श्राइडर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६२}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|मिखाएल|शुमाखर}}^ |align="left"|{{Flagu|जर्मनी}} |{{एफ.१|१९९१}}-{{एफ.१|२००६}}, {{एफ.१|२०१०}}-{{एफ.१|२०१२}} |{{sort|७|७}}<br>{{small|{{एफ.१|१९९४}}-{{एफ.१|१९९५}}, {{एफ.१|२०००}}-{{एफ.१|२००४}}}} |३०८ |३०६ |६८ |९१ |१५५ |७७ |१,५६६{{ref|schumacher_m}} |- |align="left"|{{sortname|राल्फ|शुमाखर}} |align="left"|{{Flagu|जर्मनी}} |{{एफ.१|१९९७}}-{{एफ.१|२००७}} |० |१८१ |१८० |६ |६ |२७ |८ |३२९ |- |align="left"|{{sortname|वर्न|स्प्रपन}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रेलिया}} |{{एफ.१|१९७२}}, {{एफ.१|१९७४}}-{{एफ.१|१९७५}}, {{एफ.१|१९७७}} |० |१३ |९ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अडॉल्फो|श्वाल्म क्रुझ}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९५३}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बॉब|स्कॉट}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५४}} |० |३{{ref label|indyScott|Indy|none}} |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|आर्ची|स्कॉट ब्राउन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५६}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पिएरो|स्कॉटि}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५६}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|वुल्फगॅंग|सिडल}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५३}}, {{एफ.१|१९५८}}, {{एफ.१|१९६०}}-{{एफ.१|१९६२}} |० |१२ |१० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|गुन्तेर|सेफर्ट}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९६२}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|आयर्टोन|सेन्ना}}^ |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९८४}}-{{एफ.१|१९९४}} |{{sort|३|३}}<br>{{small|{{एफ.१|१९८८}}, {{एफ.१|१९९०}}-{{एफ.१|१९९१}}}} |१६२ |१६१ |६५ |४१ |८० |१९ |६१० (६१४) |- |style="text-align: left"|{{sortname|ब्रुनो|सेन्ना}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|२०१०}}-{{एफ.१|२०१२}} |० |४६ |४६ |० |० |० |१ |३३ |- |align="left"|{{sortname|डोरिनो|सेराफिनी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५०}} |० |१ |१ |० |० |१{{ref|serafini}} |० |३ |- |align="left"|{{sortname|चिआ|सेरा}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९८१}}-{{एफ.१|१९८३}} |० |३३ |१८ |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|डग|सेरुरियर}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९६२}}-{{एफ.१|१९६३}}, {{एफ.१|१९६५}} |० |३ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॉनी|सर्वोझ-गॅविन}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९६७}}-{{एफ.१|१९७०}} |० |१३ |१२ |० |० |१ |० |९ |- |align="left"|{{sortname|टोनी|सप्टेंबर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६२}}-{{एफ.१|१९६३}} |० |७ |६ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|हॅप|शार्प}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६१}}-{{एफ.१|१९६४}} |० |६ |६ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ब्रायन|श्वे-टेलर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}} |० |३ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|कॅरोल|शेल्बी}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९५९}} |{{एफ.१|१९५८}}-{{एफ.१|१९५९}} |० |८ |८ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|टोनी|शेली}} |align="left"|{{Flagu|न्यू झीलँड}} |{{एफ.१|१९६२}} |० |३ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जो|सिफ्फर्ट}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९६२}}-{{एफ.१|१९७१}} |० |१०० |९६ |२ |२ |६ |४ |६८ |- |align="left"|{{sortname|आंद्रे|सायमन}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५१}}-{{एफ.१|१९५२}}, {{एफ.१|१९५५}}-{{एफ.१|१९५७}} |० |१२ |११ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|सेर्गेई|सिरोटकिन}} |align="left"|{{Flagu|रशिया}} |{{एफ.१|२०१८}} |० |{{एफ.१at|SIR|entries}} |{{एफ.१at|SIR|starts}} |{{एफ.१at|SIR|poles}} |{{एफ.१at|SIR|wins}} |{{एफ.१at|SIR|podiums}} |{{एफ.१at|SIR|सर्वात जलदफेऱ्या}} |{{एफ.१at|SIR|careerpoints}} |- |align="left"|{{sortname|रोब|स्लॉट|मकर}} |align="left"|{{Flagu|नेदरलँड्स}} |{{एफ.१|१९६२}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मॉसस|सोलाना}} |align="left"|{{flagu|मेक्सिको|१९३४}} |{{एफ.१|१९६३}}-{{एफ.१|१९६८}} |० |८ |८ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अ‍ॅलेक्स|सोलर-रॉयग}} |align="left"|{{flagu|स्पेन|१९४५}} |{{एफ.१|१९७०}}-{{एफ.१|१९७२}} |० |१० |६ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रेमंड|सोमर}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५०}} |० |५ |५ |० |० |० |० |३ |- |align="left"|{{sortname|विन्सेन्झो|सोस्पिरी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९९७}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|स्टीफन|साउथ}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९८०}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|माइक|स्पार्केन}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५५}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|स्कॉट|स्पीड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|२००६}}-{{एफ.१|२००७}} |० |२८ |२८ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|माईक|स्पेन्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६३}}-{{एफ.१|१९६८}} |० |३७ |३६ |० |० |१ |० |२७ |- |align="left"|{{sortname|अ‍ॅलन|स्टेसी}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५८}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |७ |७ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|गॅटानो|स्टारबबा}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९६१}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|विल|स्टीव्हन्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|२०१४}}-{{एफ.१|२०१५}} |० |२० |१८ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|चक|स्टीव्हनसन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५१}}-{{एफ.१|१९५४}}, {{एफ.१|१९६०}} |० |५{{ref label|indyStevenson|Indy|none}} |५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|इयन|स्टीवर्ट}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५३}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|जॅकी|स्टुवर्ट}}^ |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६५}}-{{एफ.१|१९७३}} |{{sort|३|३}}<br>{{small|{{एफ.१|१९६९}}, {{एफ.१|१९७१}}, {{एफ.१|१९७३}}}} |१०० |९९ |१७ |२७ |४३ |१५ |३५९ (३६०) |- |align="left"|{{sortname|जिमी|स्टीवर्ट}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५३}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|सेगेफ्रेड|स्टोहर}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९८१}} |० |१३ |९ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रॉल्फ|स्टोमेलन}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९७०}}-{{एफ.१|१९७६}}, {{एफ.१|१९७८}} |० |६३ |५४ |० |० |१ |० |१४ |- |align="left"|{{sortname|फिलिप|स्ट्रेफ}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९८४}}-{{एफ.१|१९८८}} |० |५४ |५३ |० |० |१ |० |११ |- |style="text-align: left; background: #CEF२E०"|{{sortname|लान्स|स्टोल}}* |align="left"|{{Flagu|कॅनडा}} |{{एफ.१|२०१७}}-{{एफ.१|२०१९}} |० |{{एफ.१at|STR|entries}} |{{एफ.१at|STR|starts}} |{{एफ.१at|STR|poles}} |{{एफ.१at|STR|wins}} |{{एफ.१at|STR|podiums}} |{{एफ.१at|STR|सर्वात जलदफेऱ्या}} |{{एफ.१at|STR|careerpoints}} |- |align="left"|{{sortname|हान्स|स्टक}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५१}}-{{एफ.१|१९५३}} |० |५ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|हान्स-जोआचिम|स्टक}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९७४}}-{{एफ.१|१९७९}} |० |८१ |७४ |० |० |२ |० |२९ |- |align="left"|{{sortname|ओटो|स्टुपापाकर}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रिया}} |{{एफ.१|१९७६}} |० |३ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डॅनी|सुलिव्हान}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९८३}} |० |१५ |१५ |० |० |० |० |२ |- |align="left"|{{sortname|मार्क|स्रेर}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९७९}}-{{एफ.१|१९८६}} |० |८८ |८२ |० |० |० |१ |१७ |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|जॉन|सर्टीस}}^ |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६०}}-{{एफ.१|१९७२}} |{{sort|१|१}}<br>{{small|{{एफ.१|१९६४}}}} |११३ |१११ |८ |६ |२४ |११ |१८० |- |align="left"|{{sortname|ॲंडी|सटक्लिफ}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७७}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left"|{{sortname|आद्रियान|सूटिल}} |align="left"|{{Flagu|जर्मनी}} |{{एफ.१|२००७}}-{{एफ.१|२०११}}, {{एफ.१|२०१३}}-{{एफ.१|२०१४}} |० |१२८ |१२८ |० |० |० |१ |१२४ |- |align="left"|{{sortname|लेन|सटन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५८}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |४{{ref label|indySutton|Indy|none}} |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अगरी|सुझुकी}} |align="left"|{{Flagu|जपान}} |{{एफ.१|१९८८}}-{{एफ.१|१९९५}} |० |८८ |६५ |० |० |१ |० |८ |- |align="left"|{{sortname|तोशियो|सुझुकी}} |align="left"|{{Flagu|जपान}} |{{एफ.१|१९९३}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॅक|स्वेटर}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९५१}}, {{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५४}} |० |८ |७ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बॉब|स्वीकेर्ट}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५६}} |० |७{{ref label|indySweikert|Indy|none}} |५ |० |१ |१ |० |८ |- |align="left"|<span id="T"></span>{{sortname|तोरणोसुके|तकागी}} |align="left"|{{Flagu|जपान}} |{{एफ.१|१९९८}}-{{एफ.१|१९९९}} |० |३२ |३२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|नोरिटेक|ताकरा}} |align="left"|{{Flagu|जपान}} |{{एफ.१|१९७६}}-{{एफ.१|१९७७}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|कुनीमीत्सू|ताकाहाशी}} |align="left"|{{Flagu|जपान}} |{{एफ.१|१९७७}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पॅट्रीक|टॅम्बे}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९७७}}-{{एफ.१|१९७९}}, {{एफ.१|१९८१}}-{{एफ.१|१९८६}} |० |१२३ |११४ |५ |२ |११ |२ |१०३ |- |align="left"|{{sortname|लुइगी|तारामॅझो}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५८}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|गॅब्रिएल|रॅक्विनी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९८७}}-{{एफ.१|१९९२}}, {{एफ.१|१९९५}} |० |७९ |३८ |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|पिएरो|तरुफी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५२}}, {{एफ.१|१९५४}}-{{एफ.१|१९५६}} |० |१९ |१८ |० |१ |५ |१ |४१ |- |align="left"|{{sortname|डेनिस|टेलर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५९}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|हेन्री|टेलर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५९}}-{{एफ.१|१९६१}} |० |११ |८ |० |० |० |० |३ |- |align="left"|{{sortname|जॉन|टेलर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६४}}, {{एफ.१|१९६६}} |० |५ |५ |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|माइक|टेलर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५९}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |२ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ट्रेवर|टेलर|ट्रेवर टेलर (racing driver)}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५९}}, {{एफ.१|१९६१}}-{{एफ.१|१९६४}}, {{एफ.१|१९६६}} |० |२९ |२७ |० |० |१ |० |८ |- |align="left"|{{sortname|मार्शल|टेग|मार्शल टेग (racing driver)}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५४}}, {{एफ.१|१९५७}} |० |५{{ref label|indyTeague|Indy|none}} |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|शॉर्टी|टेम्पलमन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५५}}, {{एफ.१|१९५८}}, {{एफ.१|१९६०}} |० |५{{ref label|indyTempleman|Indy|none}} |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मॅक्स डे|टेरा}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५३}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|आंद्रे|टेस्टुट}} |align="left"|{{Flagu|मोनॅको}} |{{एफ.१|१९५८}}-{{एफ.१|१९५९}} |० |२ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|माइक|थॅकवेल}} |align="left"|{{Flagu|न्यू झीलँड}} |{{एफ.१|१९८०}}, {{एफ.१|१९८४}} |० |५ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अल्फानो|थिले}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६०}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एरिक|थॉम्पसन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |१ |१ |० |० |० |० |२ |- |align="left"|{{sortname|जॉनी|थॉमसन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |८{{ref label|indyThomson|Indy|none}} |८ |१ |० |१ |१ |१० |- |align="left"|{{sortname|लेस्ली|थॉर्न}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५४}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बड|तिंगेलस्टेड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६०}} |० |१{{ref label|indyTingelstad|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|सॅम|टिंगल}} |align="left"|{{Flagu|ऱ्होडेशिया}} |{{एफ.१|१९६३}}, {{एफ.१|१९६५}}, {{एफ.१|१९६७}}-{{एफ.१|१९६९}} |० |५ |५ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डेसमंड|टिटिंग्टन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५६}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॉनी|टोलन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५६}}-{{एफ.१|१९५८}} |० |७{{ref label|indyTolan|Indy|none}} |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अलेजान्ड्रो डे|टोमासो}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}}<ref>Twite, Mike. "De Tomaso: इटालियन Precision with Brute Force", in Northey, Tom, editor. ''World of Automobiles'', (London: Orbis, १९७४), Volume ५, p. ५३१</ref> |{{एफ.१|१९५७}}, {{एफ.१|१९५९}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|चार्ल्स डी|तोर्नको}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५३}} |० |४ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|टोनी|ट्रिमर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७५}}-{{एफ.१|१९७८}} |० |६ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मॉरिस|ट्रिगिनटिनॅट}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९६४}} |० |८४ |८२ |० |२ |१०{{ref|trintignant}} |१ |७२.३३ |- |align="left"|{{sortname|वुल्फगॅन्ग वॉन|ट्रिप्स|वुल्फगॅन्ग वॉन ट्रिप्स}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५६}}-{{एफ.१|१९६१}} |० |२९ |२७ |१ |२ |६ |० |५६ |- |align="left"|{{sortname|यार्नो|त्रुल्ली}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९९७}}-{{एफ.१|२०११}} |० |२५६ |२५२ |४ |१ |११ |१ |२४६.५ |- |align="left"|{{sortname|एस्टेन|ट्युरो}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९९८}} |० |१६ |१६ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|गाय|टर्नर}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९७५}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जॅक|टर्नर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९५९}} |{{एफ.१|१९५६}}-{{एफ.१|१९५९}} |० |५{{ref label|indyTurner|Indy|none}} |४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|<span id="U"></span>{{sortname|टोनी|लेलमन}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बॉबी|उन्सर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६८}} |० |२ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जेरी|अनसेर जुनियर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५८}} |० |१{{ref label|indyUnserJr|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अल्बर्टो|उरिया}} |align="left"|{{Flagu|उरुग्वे}} |{{एफ.१|१९५५}}-{{एफ.१|१९५६}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|<span id="V"></span>{{sortname|निनो|रिकिक्लेम}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९६१}}-{{एफ.१|१९६२}}, {{एफ.१|१९६५}} |० |५ |४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|स्टॉफेल|वांडोर्ने}} |align="left"|{{Flagu|बेल्जियम}} |{{एफ.१|२०१६}}-{{एफ.१|२०१८}} |० |{{एफ.१at|VAN|entries}} |{{एफ.१at|VAN|starts}} |{{एफ.१at|VAN|poles}} |{{एफ.१at|VAN|wins}} |{{एफ.१at|VAN|podiums}} |{{एफ.१at|VAN|सर्वात जलदफेऱ्या}} |{{एफ.१at|VAN|careerpoints}} |- |align="left"|{{sortname|बॉब|वीथ}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५६}}-{{एफ.१|१९६०}} |० |५{{ref label|indyVeith|Indy|none}} |५ |० |० |० |० |० |- |style="text-align: left"|{{sortname|जीन-एरिक|वेर्गने}} |align="left"|{{Flagu|फ्रांस}} |{{एफ.१|२०१२}}-{{एफ.१|२०१४}} |० |५८ |५८ |० |० |० |० |५१ |- |align="left"|{{sortname|जो|व्हर्सटॅपन}} |align="left"|{{Flagu|नेदरलँड्स}} |{{एफ.१|१९९४}}-{{एफ.१|१९९८}}, {{एफ.१|२०००}}-{{एफ.१|२००१}}, {{एफ.१|२००३}} |० |१०७ |१०७ |० |० |२ |० |१७ |- |style="text-align: left; background: #CEF२E०"|{{sortname|मॅक्स|व्हर्सटॅपन}}* |align="left"|{{Flagu|नेदरलँड्स}} |{{एफ.१|२०१५}}-{{एफ.१|२०१९}} |० |{{एफ.१at|VER|entries}} |{{एफ.१at|VER|starts}} |{{एफ.१at|VER|poles}} |{{एफ.१at|VER|wins}} |{{एफ.१at|VER|podiums}} |{{एफ.१at|VER|सर्वात जलदफेऱ्या}} |{{एफ.१at|VER|careerpoints}} |- |style="text-align: left; background: #F२CEE०"|{{sortname|सेबास्टियान|फेटेल}}~ |align="left"|{{Flagu|जर्मनी}} |{{एफ.१|२००७}}-{{एफ.१|२०१९}} |{{sort|४|४}}<br>{{small|{{एफ.१|२०१०}}-{{एफ.१|२०१३}}}} |{{एफ.१at|VET|entries}} |{{एफ.१at|VET|starts}} |{{एफ.१at|VET|poles}} |{{एफ.१at|VET|wins}} |{{एफ.१at|VET|podiums}} |{{एफ.१at|VET|सर्वात जलदफेऱ्या}} |{{एफ.१at|VET|careerpoints}} |- |align="left"|{{sortname|गिलेस|व्हिलनव्ह}} |align="left"|{{Flagu|कॅनडा}} |{{एफ.१|१९७७}}-{{एफ.१|१९८२}} |० |६८ |६७ |२ |६ |१३ |८ |१०१ (१०७) |- |style="text-align: left; background: #F२E०CE"|{{sortname|जॅक्स|व्हिलनव्ह}}^ |align="left"|{{Flagu|कॅनडा}} |{{एफ.१|१९९६}}-{{एफ.१|२००६}} |{{sort|१|१}}<br>{{small|{{एफ.१|१९९७}}}} |१६५ |१६३ |१३ |११ |२३ |९ |२३५ |- |align="left"|{{sortname|जॅक्स|व्हिलनव्ह सिनियर|जॅक्स व्हिलनव्ह सिनियर}} |align="left"|{{Flagu|कॅनडा}} |{{एफ.१|१९८१}}, {{एफ.१|१९८३}} |० |३ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|लुइगी|विलोरेसी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५६}} |० |३४ |३१ |० |० |८ |१ |४६ (४९) |- |align="left"|{{sortname|एमिलियो डी|विलोटा}} |align="left"|{{Flagu|स्पेन}} |{{एफ.१|१९७६}}-{{एफ.१|१९७८}}, {{एफ.१|१९८१}}-{{एफ.१|१९८२}} |० |१५ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ओटोरिनो|व्होल्टोनेरिओ}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९५४}}, {{एफ.१|१९५६}}-{{एफ.१|१९५७}} |० |३ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जो|व्होंलांथेन}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९७५}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एर्नी डी|वोस}} |align="left"|{{Flagu|कॅनडा|१९५७}} |{{एफ.१|१९६३}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|बिल|व्हुकोजिच}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५१}}-{{एफ.१|१९५५}} |० |६{{ref label|indyVukovich|Indy|none}} |५ |१ |२ |२ |३ |१९ |- |align="left"|{{sortname|सिड व्हॅन डर|व्हिव्हर}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९६२}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|<span id="W"></span>[[फ्रेड वॅकेर]] |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५३}}-{{एफ.१|१९५४}} |० |५ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डेव्हिड|वॉकर}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रेलिया}} |{{एफ.१|१९७१}}-{{एफ.१|१९७२}} |० |११ |११ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पीटर|वॉकर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}}, {{एफ.१|१९५५}} |० |४ |४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ली|वॉलारर्ड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५१}} |० |३{{ref label|indyWallard|Indy|none}} |२ |० |१ |१ |१ |९ |- |align="left"|{{sortname|हिनी|वॉल्टर}} |align="left"|{{Flagu|स्वित्झर्लंड}} |{{एफ.१|१९६२}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रॉजर|विर्ड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५१}}-{{एफ.१|१९६०}}, {{एफ.१|१९६३}} |० |१२ |१२ |० |१ |२ |० |१४ |- |align="left"|{{sortname|डेरेक|वारविक}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९८१}}-{{एफ.१|१९९०}}, {{एफ.१|१९९३}} |० |१६२ |१४७ |० |० |४ |२ |७१ |- |align="left"|{{sortname|जॉन|वॉटसन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७३}}-{{एफ.१|१९८३}}, {{एफ.१|१९८५}} |० |१५४ |१५२ |२ |५ |२० |५ |१६९ |- |align="left"|{{sortname|स्पायडर|वेब|Travis Webb}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९१२}} |{{एफ.१|१९५०}}, {{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५४}} |० |५{{ref label|indyWebb|Indy|none}} |४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मार्क|वेबर}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रेलिया}} |{{एफ.१|२००२}}-{{एफ.१|२०१३}} |० |२१७ |२१५ |१३ |९ |४२ |१९ |१,०४७.५ |- |align="left"|{{sortname|पास्कल|वेरहलेन}} |align="left"|{{Flagu|जर्मनी}} |{{एफ.१|२०१६}}-{{एफ.१|२०१७}} |० |४० |३९ |० |० |० |० |६ |- |align="left"|{{sortname|व्होल्कर|वेडलर}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९८९}} |० |१० |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|वेन|वेइलर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९६०}} |० |१{{ref label|indyWeiler|Indy|none}} |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|कार्ल|वेंडीलिंगर}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रिया}} |{{एफ.१|१९९१}}-{{एफ.१|१९९५}} |० |४२ |४१ |० |० |० |० |१४ |- |align="left"|{{sortname|पीटर|वेस्टबरी}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७०}} |० |२ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|चक|वेयंट}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स|१९५९}} |{{एफ.१|१९५५}}, {{एफ.१|१९५७}}-{{एफ.१|१९५९}} |० |६{{ref label|indyWeyant|Indy|none}} |४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|केन|व्हार्टन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५२}}-{{एफ.१|१९५५}} |० |१६ |१५ |० |० |० |० |३ |- |align="left"|{{sortname|टेड|व्हाईटवॉअर}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५५}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|ग्रॅहम|व्हाइटहेड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५२}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|पीटर|व्हाइटहेड}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५०}}-{{एफ.१|१९५४}} |० |१२ |१० |० |० |१ |० |४ |- |align="left"|{{sortname|बिल|व्हाइटहाउस}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९५४}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रॉबिन|विदेस}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६८}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एपिई|व्हिट्स}} |align="left"|{{Flagu|कॅनडा}} |{{एफ.१|१९६७}}, {{एफ.१|१९७४}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|माईक|वाइल्डर्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७४}}-{{एफ.१|१९७६}} |० |८ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जोनाथन|विल्यम्स}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६७}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रॉजर|विल्यमसन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९७३}} |० |२ |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|डेम्पसे|विल्सन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड स्टेट्स}} |{{एफ.१|१९५८}}, {{एफ.१|१९६०}} |० |५{{ref label|indyWilsonDempsey|Indy|none}} |२ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|इच्छा|विल्सन}} |align="left"|{{flagu|दक्षिण आफ्रिका|१९२८}} |{{एफ.१|१९८०}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जस्टिन|विल्सन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|२००३}} |० |१६ |१६ |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|विक|व्हिल्सन}} |align="left"|{{Flagu|युनायटेड किंग्डम}} |{{एफ.१|१९६०}}, {{एफ.१|१९६६}} |० |२ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|जोचिम|विंकेलॉक}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९८९}} |० |७ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|मॅनफ्रेड|विंकेलॉक}} |align="left"|{{Flagu|पश्चिम जर्मनी}} |{{एफ.१|१९८०}}, {{एफ.१|१९८२}}-{{एफ.१|१९८५}} |० |५६ |४७ |० |० |० |० |२ |- |align="left"|{{sortname|मार्कस|विन्केलहॉक}} |align="left"|{{Flagu|जर्मनी}} |{{एफ.१|२००७}} |० |१ |१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रेइन|व्हाइसल}} |align="left"|{{Flagu|स्वीडन}} |{{एफ.१|१९७०}}-{{एफ.१|१९७४}} |० |२३ |२२ |० |० |१ |० |१३ |- |align="left"|{{sortname|रेलॉफ|वंडरिक्क}} |align="left"|{{Flagu|नेदरलँड्स}} |{{एफ.१|१९७५}} |० |६ |३ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|एलेक्सांडर|वुर्झ}} |align="left"|{{Flagu|ऑस्ट्रिया}} |{{एफ.१|१९९७}}-{{एफ.१|२०००}}, {{एफ.१|२००५}}, {{एफ.१|२००७}} |० |६९ |६९ |० |० |३ |१ |४५ |- |align="left"|<span id="X"></span><span id="Y"></span>{{sortname|सकोन|यामामोटो}} |align="left"|{{Flagu|जपान}} |{{एफ.१|२००६}}-{{एफ.१|२००७}}, {{एफ.१|२०१०}} |० |२१ |२१ |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|अ‍ॅलेक्स|योंग}} |align="left"|{{Flagu|मलेशिया}} |{{एफ.१|२००१}}-{{एफ.१|२००२}} |० |१८ |१४ |० |० |० |० |० |- |align="left"|<span id="Z"></span>{{sortname|अलेसॅन्ड्रो|झनार्डी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९९१}}-{{एफ.१|१९९४}}, {{एफ.१|१९९९}} |० |४४ |४१ |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|एमिलियो|झापिको}} |align="left"|{{Flagu|स्पेन|१९४५}} |{{एफ.१|१९७६}} |० |१ |० |० |० |० |० |० |- |align="left"|{{sortname|रिक्कार्डो|झोन्टा}} |align="left"|{{Flagu|ब्राझिल}} |{{एफ.१|१९९९}}-{{एफ.१|२००१}}, {{एफ.१|२००४}}-{{एफ.१|२००५}} |० |३७ |३६ |० |० |० |० |३ |- |align="left"|{{sortname|रेन्झा|झोझी}} |align="left"|{{Flagu|इटली}} |{{एफ.१|१९७५}}-{{एफ.१|१९७७}} |० |७ |७ |० |० |० |० |१ |- |align="left"|{{sortname|रिकार्डो|झुनीनो}} |align="left"|{{Flagu|आर्जेन्टिना}} |{{एफ.१|१९७९}}-{{एफ.१|१९८१}} |० |११ |१० |० |० |० |० |० |- !scope=col|चालक !scope=col|देश !scope=col|एकूण हंगाम !scope=col|एकूण अजिंक्यपद !scope=col|भाग घेतले !scope=col|एकूण सुरुवाती !scope=col|पोल पोझिशन !scope=col|जिंकले !scope=col|पोडीयम !scope=col|जलद फेरी !scope=col|गुंण<ref name="points"/> <ref name="indy"/> |} ==देशानुसार== ४० देशांच्या चालकांनी फॉर्म्युला वन विश्व अजिंक्यपदाच्या शर्यती मध्ये भाग घेतला आहे, ज्यात युनायटेड किंग्डम येथुन सर्वात जास्त सहभाग म्हणजे, १६३ चालकांचा सहभाग आहे, दुसऱ्या क्रमांकवर युनायटेड स्टेट्स आहे जेथुन १५८ चालक होते. १९५० ते १९६० मध्ये इंडियानापोलिस ५०० येथे खेळवण्यात आलेल्या शयती, फॉर्म्युला वन विश्व अजिंक्यपदाच्या भाग होते. तिसऱ्या क्रमांकावर आहे इटली जेथुन ९९ चालक आहेत. फॉर्म्युला वन विश्व अजिंक्यपदाच्या सर्वात पहिल्या ग्रांप्री, [[१९५० ब्रिटिश ग्रांप्री]] मध्ये, एकुन ९ देशांचा सहभाग होता, आणि सर्वात नवीनतम देश म्ह्णजे इंडोनेशिया, जेथुन [[रिओ हरयाटो]] ज्याने [[२०१६ ऑस्ट्रेलियन ग्रांप्री]] मध्ये पदार्पण केला. खालील सांख्यिकी {{फॉर्म्युला वन सद्य शर्यत}} पर्यंत अचूक आहेत. {| class="wikitable sortable" style="text-align:center; text-align:center; font-size:९५%" |- !Country !Total<br>drivers ![[List of फॉर्म्युला वन World Drivers' Champions|Champions]] !Championships !First driver(s) !Most recent driver(s)/<br>Current driver(s) |- |align="left"|{{Flag|आर्जेन्टिना}} |२५अर |{{nts|1}}<br>{{small|([[हुआन मॅन्युएल फंजिओ]] [५])}} |{{nts|5}}<br>{{small|({{एफ.१|१९५१}}, {{एफ.१|१९५४}}, {{एफ.१|१९५५}}, {{एफ.१|१९५६}}, {{एफ.१|१९५७}})}} |align="left" data-sort-value="१"|[[हुआन मॅन्युएल फंजिओ]]<br>([[१९५० ब्रिटिश ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२००१-१"|[[गॅस्ट्रन मॅझाकान]]<br>{{nobr|([[२००१ सान मरिनो ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|ऑस्ट्रेलिया}} |१७ |{{nts|2}}<br>{{small|([[जॅक ब्रॅभम|ब्राभॅम]] [३], [[ऍलन जोन्स]])}} |{{nts|4}}<br>{{small|({{एफ.१|१९५९}}, {{एफ.१|१९६०}}, {{एफ.१|१९६६}}, {{एफ.१|१९८०}})}} |align="left" data-sort-value="७"|[[टोनी गेझ]]<br>([[१९५२ बेल्जियम ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०२०"|[[डॅनियल रीक्कार्डो]]<br>{{nobr|({{फॉर्म्युला वन सद्य शर्यत}})}} |- |align="left"|{{Flag|ऑस्ट्रिया}} |१६ |{{nts|2}}<br>{{small|([[जोशेन रींडट]], [[निकी लाउडा]] [३])}} |{{nts|4}}<br>{{small|({{एफ.१|१९७०}}, {{एफ.१|१९७५}}, {{एफ.१|१९७७}}, {{एफ.१|१९८४}})}} |align="left" data-sort-value="१९"|[[जोशेन रींडट]]<br>([[१९६४ ऑस्ट्रियन ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०१०"|[[ख्रिस्टियन क्लेन]]<br>{{nobr|([[२०१० अबु धाबी ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|बेल्जियम}} |२४ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="१"|[[जॉनी क्लेसेस]]<br>([[१९५० ब्रिटिश ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०१८"|[[स्टॉफेल वांडोर्ने]]<br>{{nobr|([[२०१८ अबु धाबी ग्रांप्री]]}} |- |align="left"|{{Flag|ब्राझिल}} |३१ |{{nts|3}}<br>{{small|([[एमर्सन फिटीपाल्डी]] [२], [[नेल्सन पिके]] [३], [[आयर्टोन सेन्ना]] [३])}} |{{nts|8}}<br>{{small|({{एफ.१|१९७२}}, {{एफ.१|१९७४}}, {{एफ.१|१९८१}}, {{एफ.१|१९८३}}, {{एफ.१|१९८७}}, {{एफ.१|१९८८}}, {{एफ.१|१९९०}}, {{एफ.१|१९९१}})}} |align="left" data-sort-value="५"|[[चिको लॅंडी]]<br>([[१९५१ इटालियन ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०१७"|[[फिलिपे मास्सा]]<br>{{nobr|([[२०१७ अबु धाबी ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|कॅनडा}} |१४ |{{nts|1}}<br>{{small|([[जॅक्स व्हिलनव्ह]])}} |{{nts|1}}<br>{{small|({{एफ.१|१९९७}})}} |align="left" data-sort-value="१७"|[[पीटर रायन (driver)|पीटर रायन]]<br>([[१९६१ युनायटेड स्टेट्स ग्रांप्री‎]]) |align="left" data-sort-value="२०२०"|[[लान्स स्टोल]]<br>{{nobr|({{फॉर्म्युला वन सद्य शर्यत}})}} |- |align="left"|{{Flag|चिली}} |१ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="२४"|[[एलीसो सलझार]]<br>([[१९८१ USA West Grand Prix]]) |align="left" data-sort-value="१९८३"|[[एलीसो सलझार]]<br>{{nobr|([[१९८३ बेल्जियम ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|कोलंबिया}} |३ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="२५"|[[रिकार्डो लोंडोनो]]<br>([[१९८१ ब्राझिलियन ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२००६-१"|[[उवान पाब्लो मोन्टाया]]<br>{{nobr|([[२००६ युनायटेड स्टेट्स ग्रांप्री‎]])}} |- |align="left"|{{Flag|चेक प्रजासत्ताक}} |१ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="२६"|[[टोमे एंगे]]<br>([[२००१ इटालियन ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२००१-२"|[[टोमे एंगे]]<br>{{nobr|([[२००१ जपानी ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|डेन्मार्क}} |५ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="२०"|[[टॉम बेलसन]]<br>([[१९७३ स्वीडिश ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०२०"|[[केविन मॅग्नुसेन]]<br>{{nobr|({{फॉर्म्युला वन सद्य शर्यत}})}} |- |align="left"|{{Flag|पूर्व जर्मनी}} |४ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="९"|[[रुडॉल्फ क्राऊज]], [[अर्न्स्ट क्लोडविग]]<br>([[१९५२ जर्मन ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="१९५३"|[[एडगर बार्थ]], [[थियो फिट्झू]],<br>[[अर्न्स्ट क्लोडविग]], [[रुडॉल्फ क्राऊज]]<br>{{nobr|([[१९५३ जर्मन ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|फिनलंड}} |९ |{{nts|3}}<br>{{small|([[केके रोसबर्ग]], [[मिका हॅक्किनेन]] [२], [[किमी रायकोन्नेन]])}} |{{nts|4}}<br>{{small|({{एफ.१|१९८२}}, {{एफ.१|१९९८}}, {{एफ.१|१९९९}}, {{एफ.१|२००७}})}} |align="left" data-sort-value="२२"|[[लिओ किन्नुनेन]]<br>([[१९७४ बेल्जियम ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०२०"|[[किमी रायकोन्नेन]], [[वालट्टेरी बोट्टास]]<br>{{nobr|({{फॉर्म्युला वन सद्य शर्यत}})}} |- |align="left"|{{Flag|फ्रांस}} |७१ |{{nts|1}}<br>{{small|([[एलेन प्रोस्ट|प्रॉस्ट]] [४])}} |{{nts|4}}<br>{{small|({{एफ.१|१९८५}}, {{एफ.१|१९८६}}, {{एफ.१|१९८९}}, {{एफ.१|१९९३}})}} |align="left" data-sort-value="१"|[[यवेस गिराड-कॅबॅंटस]], [[युजेन मार्टिन]],<br>[[लुई रॉसियर]], [[फिलिप एटॅन्सेलिन]]<br>([[१९५० ब्रिटिश ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०२०"|[[पियरे गॅस्ली]], [[रोमन ग्रोस्जीन]]<br>{{nobr|({{फॉर्म्युला वन सद्य शर्यत}})}} |- |align="left"|{{Flag|जर्मनी}} |१३ |{{nts|3}}<br>{{small|([[मिखाएल शुमाखर]] [७], [[सेबास्टियान फेटेल]] [४], [[निको रॉसबर्ग]])}} |{{nts|1२}}<br>{{small|({{एफ.१|१९९४}}, {{एफ.१|१९९५}}, {{एफ.१|२०००}}, {{एफ.१|२००१}}, {{एफ.१|२००२}}, {{एफ.१|२००३}}, {{एफ.१|२००४}}, {{एफ.१|२०१०}}, {{एफ.१|२०११}}, {{एफ.१|२०१२}}, {{एफ.१|२०१३}}, {{एफ.१|२०१६}})}} |align="left" data-sort-value="३"|[[मायकेल बार्टेल]]<br>([[१९९१ जर्मन ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०२०"|[[निको हल्केनबर्ग]],<br>[[सेबास्टियान फेटेल]]<br>{{nobr|({{फॉर्म्युला वन सद्य शर्यत}})}} |- |align="left"|{{Flag|हंगेरी}} |१ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="२७"|[[झोल्ट बाऊमगार्टनर]]<br>([[२००३ हंगेरियन ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२००४"|[[झोल्ट बाऊमगार्टनर]]<br>{{nobr|([[२००४ ब्राझिलियन ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|भारत}} |२ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="२८"|[[नरेन कार्तिकेयन]]<br>([[२००५ ऑस्ट्रेलियन ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०१२"|[[नरेन कार्तिकेयन]]<br>{{nobr|([[२०१२ ब्राझिलियन ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|इंडोनेशिया}} |१ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="३१"|[[रिओ हरयाटो]]<br>([[२०१६ ऑस्ट्रेलियन ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०१६"|[[रिओ हरयाटो]]<br>{{nobr|([[२०१६ जर्मन ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|आयर्लंड}} |५ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="१"|[[जो कॅली (फॉर्म्युला वन)|जो कॅली]]<br>([[१९५० ब्रिटिश ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२००३"|[[राल्फ फरमॅन]]<br>{{nobr|([[२००३ जपानी ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|इटली}} |९९ |{{nts|2}}<br>{{small|([[निनो फारिना|Farina]], [[अल्बर्टो अस्कारी]] [२])}} |{{nts|3}}<br>{{small|({{एफ.१|१९५०}}, {{एफ.१|१९५२}}, {{एफ.१|१९५३}})}} |align="left" data-sort-value="१"|[[निनो फारिना]], [[लुइगी फोगिओली]]<br>([[१९५० ब्रिटिश ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०२०"|[[ॲंटोनियो गियोविन्झी]]<br>{{nobr|({{फॉर्म्युला वन सद्य शर्यत}})}} |- |align="left"|{{Flag|जपान}} |२० |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="२३"|[[हिरोशी फुशिदा]]<br>([[१९७५ डच ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०१४"|[[कमुइ कोबायाशी]]<br>{{nobr|([[२०१४ अबु धाबी ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|लिश्टनस्टाइन}} |१ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="२१"|[[रिकी व्होन ओपल]]<br>([[१९७३ फ्रेंच ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="१९७४"|[[रिकी व्होन ओपल]]<br>{{nobr|([[१९७४ फ्रेंच ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|मलेशिया}} |१ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="२६"|[[अ‍ॅलेक्स योंग]]<br>([[२००१ इटालियन ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२००२"|[[अ‍ॅलेक्स योंग]]<br>{{nobr|([[२००२ जपानी ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|मेक्सिको}} |६ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="१६"|[[रिकार्डो रॉड्रिगझ (फॉर्म्युला वन)|रिकार्डो रॉड्रिगझ]]<br>([[१९६१ इटालियन ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०२०"|[[सर्गिओ पेरेझ]]<br>{{nobr|({{फॉर्म्युला वन सद्य शर्यत}})}} |- |align="left"|{{Flag|मोनॅको}} |५ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="१"|[[लुईस चेरॉन]]<br>([[१९५० ब्रिटिश ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०२०"|[[चार्ल्स लेक्लर्क]]<br>{{nobr|({{फॉर्म्युला वन सद्य शर्यत}})}} |- |align="left"|{{Flag|मोरोक्को}} |१ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="१२"|[[रॉबर्टला कॅझ]]<br>([[१९५८ मोरोक्कन ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="१९५८"|[[रॉबर्टला कॅझ]]<br>{{nobr|([[१९५८ मोरोक्कन ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|नेदरलँड्स}} |१६ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="१०"|[[जॅन फ्लिन्टरमन]], [[ड्रिस व्हॅन डर लोफ]]<br>([[१९५२ डच ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०२०"|[[मॅक्स व्हर्सटॅपन]]<br>{{nobr|({{फॉर्म्युला वन सद्य शर्यत}})}} |- |align="left"|{{Flag|न्यू झीलँड}} |९ |{{nts|1}}<br>{{small|([[डेनी हुल्म]])}} |{{nts|1}}<br>{{small|({{एफ.१|१९६७}})}} |align="left" data-sort-value="११"|[[ब्रुस मॅकलारेन]]<br>([[१९५८ जर्मन ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०१८"|[[ब्रॅंड्न हार्टले]]<br>{{nobr|([[२०१८ अबु धाबी ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|पोलंड}} |१ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="२९"|[[रोबेर्ट कुबिचा]]<br>([[२००६ हंगेरियन ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०१९"|[[रोबेर्ट कुबिचा]]<br>{{nobr|([[२०१९ अबु धाबी ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|पोर्तुगाल}} |५ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="१३"|[[मेरियो डी अरेउजो काब्राल]]<br>([[१९५९ पोर्तुगीज ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२००६-२"|[[टाजीयो मॉटेरीयो]]<br>{{nobr|([[२००६ ब्राझिलियन ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|ऱ्होडेशिया}} |५ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="१८"|[[जॉन लव]]<br>([[१९६२ दक्षिण आफ्रिका ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="१९७२"|[[जॉन लव]]<br>{{nobr|([[१९७२ दक्षिण आफ्रिका ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|रशिया}} |३ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="३०"|[[विटाली पेट्रोव्ह]]<br>([[२०१० बहरैन ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०२०"|[[डॅनिल क्व्याट]]<br>{{nobr|({{फॉर्म्युला वन सद्य शर्यत}})}} |- |align="left"|{{Flag|दक्षिण आफ्रिका}} |२३ |{{nts|1}}<br>{{small|([[जोडी स्केकटर]])}} |{{nts|1}}<br>{{small|({{एफ.१|१९७९}})}} |align="left" data-sort-value="१५"|[[टोनी मॅग्ज]]<br>([[१९६१ ब्रिटिश ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="१९८०"|[[जोडी स्केकटर]]<br>{{nobr|([[१९८० युनायटेड स्टेट्स ग्रांप्री‎]])}} |- |align="left"|{{Flag|स्पेन}} |१५ |{{nts|1}}<br>{{small|([[फर्नांदो अलोन्सो]] [२])}} |{{nts|2}}<br>{{small|({{एफ.१|२००५}}, {{एफ.१|२००६}})}} |align="left" data-sort-value="६"|[[पको गोडिया]], [[जुआन जोवर]]<br>([[१९५१ स्पॅनिश ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०२०"|[[कार्लोस सेनज जुनियर]]<br>{{nobr|({{फॉर्म्युला वन सद्य शर्यत}})}} |- |align="left"|{{Flag|स्वीडन}} |११ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="४"|[[एरिक लुंडग्रेन]]<br>([[१९५१ जर्मन ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०१८"|[[मार्कस एरिक्सन]]<br>{{nobr|([[२०१८ अबु धाबी ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|स्वित्झर्लंड}} |२४ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="१"|[[Toulo de Graffenried]]<br>([[१९५० ब्रिटिश ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०११"|[[सॅबेस्टीयन बौमी]]<br>{{nobr|([[२०११ ब्राझिलियन ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|थायलंड}} |२ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="१"|[[Prince Bira]]<br>([[१९५० ब्रिटिश ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०२०"|[[अलेक्झांडर अल्बोन]]<br>{{nobr|({{फॉर्म्युला वन सद्य शर्यत}})}} |- |align="left"|{{Flag|युनायटेड किंग्डम}} |१६३ |{{nts|1०}}<br>{{small|([[माइक हावथोर्न]], [[ग्रहम हिल]] [२], [[जिम क्लार्क]] [२], [[जॉन सर्टीस]], [[जॅकी स्टुवर्ट]] [३], [[जेम्स हंट]], [[नायजेल मॅनसेल]], [[डेमन हिल]], [[लुइस हॅमिल्टन]] [६], [[जेन्सन बटन]])}} |{{nts|1८}}<br>{{small|({{एफ.१|१९५८}}, {{एफ.१|१९६२}}, {{एफ.१|१९६३}}, {{एफ.१|१९६४}}, {{एफ.१|१९६५}}, {{एफ.१|१९६८}}, {{एफ.१|१९६९}}, {{एफ.१|१९७१}}, {{एफ.१|१९७३}}, {{एफ.१|१९७६}}, {{एफ.१|१९९२}}, {{एफ.१|१९९६}}, {{एफ.१|२००८}}, {{एफ.१|२००९}}, {{एफ.१|२०१४}}, {{एफ.१|२०१५}}, {{एफ.१|२०१७}}, {{एफ.१|२०१८}}, {{एफ.१|२०१९}})}} |align="left" data-sort-value="१"|[[रेग पार्नल]], [[पीटर वॉकर (driver)|पीटर वॉकर]], [[लेस्ली जॉनसन (racing driver)|लेस्ली जॉनसन]],<br>{{nobr|[[बॉब जेरार्ड]], [[क्यूथ हॅरिसन]], [[डेव्हिड हॅम्पशायर]],}}<br>[[जेफरी क्रॉस्ले]], [[डेव्हिड मरे (driver)|डेव्हिड मरे]], [[जो फ्राय]]<br>([[१९५० ब्रिटिश ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०२०"|[[जॉर्ज रसल]], [[लॅन्डो नॉरिस]], [[लुइस हॅमिल्टन]]<br>{{nobr|({{फॉर्म्युला वन सद्य शर्यत}})}} |- |align="left" width="१२०"|{{Flag|युनायटेड स्टेट्स}} |१५८ |{{nts|2}}<br>{{small|([[फिल हिल]], [[मारियो आंड्रेटी]])}} |{{nts|2}}<br>{{small|({{एफ.१|१९६१}}, {{एफ.१|१९७८}})}} |align="left" data-sort-value="२"|[[हॅरी स्केल]]<br>([[१९५० मोनॅको ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०१५-१"|[[अलेक्झांडर रॉसी]]<br>{{nobr|([[२०१५ ब्राझिलियन ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|उरुग्वे}} |४ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="८"|[[आयिट कॅंटोनी]]<br>([[१९५२ ब्रिटिश ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="१९५९"|[[अ‍ॅस्ड्रबल फोंटे बायर्डो]]<br>{{nobr|([[१९५९ फ्रेंच ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|व्हेनेझुएला}} |३ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="१४"|[[एटोरे चिमेरी]]<br>([[१९६० आर्जेन्टाइन ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="२०१५-२"|[[पास्टोर मालडोनाडो]]<br>{{nobr|([[२०१५ अबु धाबी ग्रांप्री]])}} |- |align="left"|{{Flag|पश्चिम जर्मनी}} |३९ |{{nts|0}} |{{nts|0}} |align="left" data-sort-value="३"|[[पॉल पिट्सच]]<br>([[१९५० इटालियन ग्रांप्री]]) |align="left" data-sort-value="१९९०"|[[बर्नड स्नायडर]]<br>{{nobr|([[१९९० स्पॅनिश ग्रांप्री]])}} |} [[File:Map of Formula One drivers by nationality.png|thumb|left|300px|Map of the world showing the number of फॉर्म्युला वन drivers by country, correct as of the end of the २०१४ season.]] {{Clear}} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी|2}} == हेसुद्धा पहा == # [[फॉर्म्युला वन]] # {{फॉर्म्युला वन सद्य हंगाम (शिर्षक)}} # [[फॉर्म्युला वन ग्रांप्री यादी]] # [[फॉर्म्युला वन कारनिर्माते अजिंक्यपद यादी]] # [[फॉर्म्युला वन चालक अजिंक्यपद यादी]] # [[फॉर्म्युला वन सर्किटांची यादी]] ==तळटीप== *{{note label|pointsTop||none}}{{note label|pointsBottom||none}} The number of points awarded for each finishing position has varied over the वर्ष. Also, up until {{एफ.१|१९९०}}, not all points scored by a driver contributed to their final World Championship tally. Numbers without parentheses are points that counted towards championships; numbers in parentheses are total points scored. See [[List of फॉर्म्युला वन हंगाम points scoring systems|list of points scoring systems]] for more information. *{{note label|indyAder||none}}{{note label|indyAgabashian||none}}{{note label|indyAmickG||none}}{{note label|indyAmickR||none}}{{note label|indyAndrews||none}}{{note label|indyArmi||none}}{{note label|indyArnold||none}}{{note label|indyAyulo||none}}{{note label|indyBall||none}}{{note label|indyBanks||none}}{{note label|indyBettenhausen||none}}{{note label|indyBisch||none}}{{note label|indyBoyd||none}}{{note label|indyBranson||none}}{{note label|indyBrownWalt||none}}{{note label|indyBryan||none}}{{note label|indyCantrell||none}}{{note label|indyCarter||none}}{{note label|indyCheesbourg||none}}{{note label|indyChitwood||none}}{{note label|indyChristie||none}}{{note label|indyConnor||none}}{{note label|indyCrawford||none}}{{note label|indyCrockett||none}}{{note label|indyCross||none}}{{note label|indyDavies||none}}{{note label|indyDaywalt||none}}{{note label|indyDinsmore||none}}{{note label|indyDuncan||none}}{{note label|indyEdmunds||none}}{{note label|indyElisian||none}}{{note label|indyFaulkner||none}}{{note label|indyFlaherty||none}}{{note label|indyFohr||none}}{{note label|indyFonder||none}}{{note label|indyForberg||none}}{{note label|indyForce||none}}{{note label|indyFoyt||none}}{{note label|indyFreeland||none}}{{note label|indyGarrett||none}}{{note label|indyGeorge||none}}{{note label|indyGoldsmith||none}}{{note label|indyGreenC||none}}{{note label|indyGriffith||none}}{{note label|indyGrim||none}}{{note label|indyHanks||none}}{{note label|indyHartleyG||none}}{{note label|indyHellings||none}}{{note label|indyHerman||none}}{{note label|indyHolland||none}}{{note label|indyHolmes||none}}{{note label|indyHomeier||none}}{{note label|indyHoyt||none}}{{note label|indyHurtubise||none}}{{note label|indyJackson||none}}{{note label|indyJamesJoe||none}}{{note label|indyJohnsonE||none}}{{note label|indyKeller||none}}{{note label|indyKladis||none}}{{note label|indyLarson||none}}{{note label|indyLevrett||none}}{{note label|indyLinden||none}}{{note label|indyMackey||none}}{{note label|indyMagill||none}}{{note label|indyMantz||none}}{{note label|indyMcCoy||none}}{{note label|indyMcDowell||none}}{{note label|indyMcGrath||none}}{{note label|indyMcWitney||none}}{{note label|indyMiller||none}}{{note label|indyNalon||none}}{{note label|indyNazaruk||none}}{{note label|indyNiday||none}}{{note label|indyOConnor||none}}{{note label|indyParsons||none}}{{note label|indyRathmannD||none}}{{note label|indyRathmannJ||none}}{{note label|indyReece||none}}{{note label|indyRigsby||none}}{{note label|indyRose||none}}{{note label|indyRussoE||none}}{{note label|indyRussoP||none}}{{note label|indySachs||none}}{{note label|indyScarborough||none}}{{note label|indySchindler||none}}{{note label|indyScott||none}}{{note label|indyStevenson||none}}{{note label|indySutton||none}}{{note label|indySweikert||none}}{{note label|indyTeague||none}}{{note label|indyTempleman||none}}{{note label|indyThomson||none}}{{note label|indyTingelstad||none}}{{note label|indyTolan||none}}{{note label|indyTurner||none}}{{note label|indyUnserJr||none}}{{note label|indyVeith||none}}{{note label|indyVukovich||none}}{{note label|indyWallard||none}}{{note label|indyWebb||none}}{{note label|indyWeiler||none}}{{note label|indyWeyant||none}}{{note label|indyWilsonDempsey||none}} Competed only in [[इंडियानापोलिस ५००]] events, which were included as rounds of the World Championship from {{एफ.१|१९५०}} to {{एफ.१|१९६०}}. *{{note|ascari}} Ascari shared podium positions with [[डोरिनो सेराफिनी]] (२, [[१९५० इटालियन ग्रांप्री]]) and [[होसे फ्रॉइलान गोंझालेझ]] (२, [[१९५१ फ्रेंच ग्रांप्री]]).<ref name=१९५०italy>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.formula1.com/results/season/1950/385/|title=१९५० इटालियन ग्रांप्री|प्रकाशक=फॉर्म्युला वन डॉट कॉम|}}</ref><ref name=१९५१france>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.formula1.com/results/season/1951/575/|title=१९५१ फ्रेंच ग्रांप्री|प्रकाशक=फॉर्म्युला वन डॉट कॉम|}}</ref> *{{note label|brit५४Ascari||none}}{{note label|brit५४Behra||none}}{{note label|brit५४Fangio||none}}{{note label|brit५४GonzalezJF||none}}{{note label|brit५४Hawthorn||none}}{{note label|brit५४Marimon||none}}{{note label|brit५४Moss||none}} [[अल्बर्टो अस्कारी]], [[जीन बेहरा]], [[हुआन मॅन्युएल फंजिओ]], [[होसे फ्रॉइलान गोंझालेझ]], [[माइक हावथोर्न]], [[ओनोफ्रे मारीमन]] and [[स्टर्लिंग मॉस]] were all credited with the same सर्वात जलद फेरी time in the [[१९५४ ब्रिटिश ग्रांप्री]], which was worth १ [[List of फॉर्म्युला वन हंगाम points scoring systems|championship point]] at the time. Each was credited with ०.१४ points, although this is not shown in Fangio's total as it did not contribute to his World Championship tally. *{{note|ayulo}} Ayulo shared a podium with [[जॅक मॅकग्रा (racing driver)|जॅक मॅकग्रा]] (३, [[१९५१ इंडियानापोलिस ५००]]).<ref name=१९५१indy>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.formula1.com/results/season/1951/573/|title=१९५१ इंडियानापोलिस ५००|प्रकाशक=फॉर्म्युला वन डॉट कॉम|}}</ref> *{{note|barth}} East जर्मन until १९५७, then West जर्मन. Only the [[Flag of जर्मनी|flag of पश्चिम जर्मनी]] is used here, because until १९५९, the [[Flag of the जर्मन Democratic Republic|flag of पूर्व जर्मनी]] looked exactly the same. *{{note|bechem}} Bechem competed in the [[१९५२ जर्मन ग्रांप्री]] under the pseudonym [[Bernd Nacke]]. *{{note|behra}} Behra shared a podium with [[सिझेरी पेरिडासा]] (३, [[१९५५ मोनॅको ग्रांप्री]]).<ref name=१९५५monaco>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.formula1.com/results/season/1955/699/|title=१९५५ मोनॅको ग्रांप्री|प्रकाशक=फॉर्म्युला वन डॉट कॉम|}}</ref> *{{note|bettenhausen}} Bettenhausen shared a podium with [[पॉल रशिया]] (२, [[१९५५ इंडियानापोलिस ५००]]).<ref name=१९५५indy>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.formula1.com/results/season/1955/700/|title=१९५५ इंडियानापोलिस ५००|प्रकाशक=फॉर्म्युला वन डॉट कॉम|}}</ref> *{{note|bonetto}} Bonetto shared podiums with [[निनो फारिना]] (३, [[१९५१ इटालियन ग्रांप्री]]) and [[होसे फ्रॉइलान गोंझालेझ]] (३, [[१९५३ डच ग्रांप्री]]).<ref name=१९५१italy>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.formula1.com/results/season/1951/578/|title=१९५१ इटालियन ग्रांप्री|प्रकाशक=फॉर्म्युला वन डॉट कॉम|}}</ref><ref name=१९५३dutch>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.formula1.com/results/season/1953/691/|title=१९५३ डच ग्रांप्री|प्रकाशक=फॉर्म्युला वन डॉट कॉम|}}</ref> *{{note|brooks}} Brooks shared a win with [[स्टर्लिंग मॉस]] ([[१९५७ ब्रिटिश ग्रांप्री]]).<ref name=१९५७britain>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.formula1.com/results/season/1957/674/|title=१९५७ ब्रिटिश ग्रांप्री|प्रकाशक=फॉर्म्युला वन डॉट कॉम|}}</ref> *{{note|carter}} Carter shared a podium with [[सॅम हॅंक्स]] (३, [[१९५३ इंडियानापोलिस ५००]]).<ref name=१९५३indy>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.formula1.com/results/season/1953/690/|title=१९५३ इंडियानापोलिस ५००|प्रकाशक=फॉर्म्युला वन डॉट कॉम|}}</ref> *{{note|collins}} Collins shared podiums with [[हुआन मॅन्युएल फंजिओ]] (२, [[१९५६ मोनॅको ग्रांप्री]] & [[१९५६ इटालियन ग्रांप्री]]) and [[अल्फोंसो डी पोर्टगो]] (२, [[१९५६ ब्रिटिश ग्रांप्री]]).<ref name=१९५६monaco>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.formula1.com/results/season/1956/663/|title=१९५६ मोनॅको ग्रांप्री|प्रकाशक=फॉर्म्युला वन डॉट कॉम|}}</ref><ref name=१९५६italy>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.formula1.com/results/season/1956/669/|title=१९५६ इटालियन ग्रांप्री|प्रकाशक=फॉर्म्युला वन डॉट कॉम|}}</ref><ref name=१९५६british>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.formula1.com/results/season/1956/667/|title=१९५६ ब्रिटिश ग्रांप्री|प्रकाशक=फॉर्म्युला वन डॉट कॉम|}}</ref> *{{note|fagioli}} Fagioli shared a win with [[हुआन मॅन्युएल फंजिओ]] ([[१९५१ फ्रेंच ग्रांप्री]]).<ref name=१९५१france/> *{{note|fangio}} Fangio shared wins with [[लुइगी फोगिओली]] ([[१९५१ फ्रेंच ग्रांप्री]]) and [[लुइगी मुस्सू]] ([[१९५६ आर्जेन्टाइन ग्रांप्री]]).<ref name=१९५१france/><ref name=१९५६argentina>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.formula1.com/results/season/1956/662/ |प्रकाशक=फॉर्म्युला वन डॉट कॉम |title=१९५६ आर्जेन्टाइन ग्रांप्री |}}</ref> *{{note|fangio२}} Fangio shared podiums with [[पीटर कॉलिन्स (racing driver)|पीटर कॉलिन्स]] (२, [[१९५६ मोनॅको ग्रांप्री]] & [[१९५६ इटालियन ग्रांप्री]]).<ref name=१९५६monaco/><ref name=१९५६italy/> *{{note|farina}} Farina shared podiums with [[होसे फ्रॉइलान गोंझालेझ]]/[[मॉरिस ट्रिगिनटिनॅट]] (२, [[१९५५ आर्जेन्टाइन ग्रांप्री]]), [[फेलिस बोनेटो]] (३, [[१९५१ इटालियन ग्रांप्री]]) and [[मॉरिस ट्रिगिनटिनॅट]]/[[अम्बर्ब्टो मॅग्लिओली]] (३, [[१९५५ आर्जेन्टाइन ग्रांप्री]]).<ref name=१९५१italy/><ref name=१९५५argentina>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.formula1.com/results/season/1955/698/|title=१९५५ आर्जेन्टाइन ग्रांप्री|प्रकाशक=फॉर्म्युला वन डॉट कॉम|}}</ref> *{{note label|jap७६Hasemi||none}}{{note label|jap७६Laffite||none}} It was initially announced that [[मासाहिरो हस्मी]] set the सर्वात जलद फेरी at the [[१९७६ जपानी ग्रांप्री]], but it was a measurement mistake, and, several दिवस later, the circuit issued a press release to correct the सर्वात जलद फेरी holder of the race to [[जॅक लाफित]].<ref>{{Citation|author=i-dea archives|title='७६ एफ.१イン・ジャパン (१९७६ एफ.१ World Championship in जपान)|दुवा=http://as-web.jp/race१००sen/issue_info.php?no=१८|series=AUTO SPORT Archives 日本の名レース१००選 (The १०० Best races in जपान)|volume=Vol. ००१|दिनांक=१४ जानेवारी २००६|प्रकाशक=San-eishobo Publishing Co., Ltd.}}</ref> This press release was promptly made known in जपान, and the [[जपान Automobile Federation]] (JAF) and जपान media corrected the record.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.jaf.or.jp/CGI/msports/results/n-race/detail-result.cgi?race_id=2939|title=Motorsport competition results: १९७६ एफ.१ World Championship in जपान|प्रकाशक=जपान Automobile Federation|}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.nikkansports.com/ns/sports/motor/japan_gp/history/japan-1976.html|title=Archive: १९७६ एफ.१ World Championship in जपान|दिनांक=२५ ऑक्टोबर १९७६|प्रकाशक=Nikkan Sports|Nikkan Sports News]]|}}</ref> But this correction was not made well known outside जपान, thus, Hasemi is credited with the सर्वात जलद फेरी of the race in many record books. *{{note|jf_gonzalez}} González shared podiums with [[अल्बर्टो अस्कारी]] (२, [[१९५१ फ्रेंच ग्रांप्री]]), [[माइक हावथोर्न]] (२, [[१९५४ जर्मन ग्रांप्री]]), [[निनो फारिना]]/[[मॉरिस ट्रिगिनटिनॅट]] (२, [[१९५५ आर्जेन्टाइन ग्रांप्री]]), [[फेलिस बोनेटो]] (३, [[१९५३ डच ग्रांप्री]]) and [[अम्बर्ब्टो मॅग्लिओली]] (३, [[१९५४ इटालियन ग्रांप्री]]).<ref name=१९५१france/><ref name=१९५५argentina/><ref name=१९५४germany>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.formula1.com/results/season/1954/710/|title=१९५४ जर्मन ग्रांप्री|प्रकाशक=फॉर्म्युला वन डॉट कॉम|}}</ref><ref name=१९५४italy>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.formula1.com/results/season/1954/712/|title=१९५४ इटालियन ग्रांप्री|प्रकाशक=फॉर्म्युला वन डॉट कॉम|}}</ref> *{{note|hanks}} Hanks shared a podium with [[डुएने कार्टर]] (३, [[१९५३ इंडियानापोलिस ५००]]).<ref name=१९५३indy/> *{{note|hawthorn}} Hawthorn shared a podium with [[होसे फ्रॉइलान गोंझालेझ]] (२, [[१९५४ जर्मन ग्रांप्री]]).<ref name=१९५४germany/> *{{note|heyer}} हान्स हेयर illegally started the race, despite the fact he did not qualify.<ref>{{cite book |last=Roebuck |first=Nigel |authorlink=Nigel Roebuck |author२=Hutchinson, Jeff |editor=Kettlewell, Mike |title=[[Autocourse]] १९७७-१९७८ |year=१९७७ |प्रकाशक=Hazleton Securities Ltd |location=Richmond, Surrey |isbn=०-९०५१३८-०३-१ |page=१३७}}</ref> *{{note|jean}} Jean's name was incorrectly recorded on an entry list as "Jean Max", and this error is often repeated in record books. *{{note|lombardi}} Lombardi is the only female फॉर्म्युला वन driver ever to score World Championship points.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/motorsport/formula_one/4971108.stm|title=Coulthard backs women एफ.१ drivers|प्रकाशक=बि.बि.सी स्पोर्ट|दिनांक=३ मे २००६|}}</ref> *{{note|maglioli}} Maglioli shared podiums with [[होसे फ्रॉइलान गोंझालेझ]] (३, [[१९५४ इटालियन ग्रांप्री]]) and [[निनो फारिना]]/[[मॉरिस ट्रिगिनटिनॅट]] (३, [[१९५५ आर्जेन्टाइन ग्रांप्री]]).<ref name=१९५५argentina/><ref name=१९५४italy/> *{{note|mcgrath}} McGrath shared a podium with [[मॅनी आययुलो]] (३, [[१९५१ इंडियानापोलिस ५००]]).<ref name=१९५१indy/> *{{note|moss}} Moss shared a win with [[टोनी ब्रुक्स (racing driver)|टोनी ब्रुक्स]] ([[१९५७ ब्रिटिश ग्रांप्री]]).<ref name=१९५७britain/> *{{note|moss२}} Moss shared podiums with [[सिझेरी पेरिडासा]] (३, [[१९५६ बेल्जियम ग्रांप्री]]) and [[मॉरिस ट्रिगिनटिनॅट]] (३, [[१९६० आर्जेन्टाइन ग्रांप्री]]).<ref name=१९५६belgium>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.formula1.com/results/season/1956/665/|title=१९५६ बेल्जियम ग्रांप्री|प्रकाशक=फॉर्म्युला वन डॉट कॉम|}}</ref><ref name=१९६०argentina>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.formula1.com/results/season/1960/644/ |title=१९६० आर्जेन्टिना Grand Prix |प्रकाशक=फॉर्म्युला वन डॉट कॉम |}}</ref> *{{note|musso}} Musso shared a win with [[हुआन मॅन्युएल फंजिओ]] ([[१९५६ आर्जेन्टाइन ग्रांप्री]]).<ref name=१९५६argentina/> *{{note|oppitzhauser}} Oppitzhauser entered the [[१९७६ ऑस्ट्रियन ग्रांप्री]], but was refused the necessary clearances to start practice as he did not have enough racing experience.<ref>{{cite book |last=Lyons |first=Pete |editor=Kettlewell, Mike |title=[[Autocourse]] १९७६-१९७७ |year=१९७६ |प्रकाशक=Hazleton Securities Ltd |location=Richmond, Surrey |isbn=०-९०५१३८-०१-५ |page=१५७}}</ref> *{{note|perdisa}} Perdisa shared podiums with [[जीन बेहरा]] (३, [[१९५५ मोनॅको ग्रांप्री]]) and [[स्टर्लिंग मॉस]] (३, [[१९५६ बेल्जियम ग्रांप्री]]).<ref name=१९५५monaco/><ref name=१९५६belgium/> *{{note|richardson}} Richardson qualified १०th for the [[१९५१ इटालियन ग्रांप्री]], but was not allowed to enter the race as he did not have the correct [[driver's license|licence]].<ref name=१९५१italy/> *{{note|russo_p}} Russo shared a podium with [[टोनी बेटेनहॉसेन]] (२, [[१९५५ इंडियानापोलिस ५००]]).<ref name=१९५५indy/> *{{note|schumacher_m}} Schumacher was disqualified from the {{एफ.१|१९९७}} World Championship with ७८ points, these points are included in the total. *{{note|serafini}} Serafini shared a podium with [[अल्बर्टो अस्कारी]] (२, [[१९५० इटालियन ग्रांप्री]]).<ref name=१९५०italy/> *{{note|trintignant}} Trintignant shared podiums with [[होसे फ्रॉइलान गोंझालेझ]]/[[निनो फारिना]] (२, [[१९५५ आर्जेन्टाइन ग्रांप्री]]), [[निनो फारिना]]/[[अम्बर्ब्टो मॅग्लिओली]] (३, [[१९५५ आर्जेन्टाइन ग्रांप्री]]) and [[स्टर्लिंग मॉस]] (३, [[१९६० आर्जेन्टाइन ग्रांप्री]]).<ref name=१९५५argentina/><ref name=१९६०argentina/> == संदर्भ == {{reflist}} == बाह्य दुवे == # [http://www.formula1.com/ फॉर्म्युला वन ग्रांप्रीचे अधिकृत संकेतस्थळ] {{फॉर्म्युला वन सद्य हंगाम}} {{फॉर्म्युला वन अजिंक्यपद}} [[वर्ग:फॉर्म्युला वन]] 4daxbrf9qm8n2ttq6io87n5k18uc8uz 0 213641 2143659 2118268 2022-08-07T04:30:50Z अभय नातू 206 /* मराठवाडा */ wikitext text/x-wiki [[File:Mumbaicityskyline.jpeg|thumb|महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था]] {| class="infobox" style="width:25em; font-size:90%; text-align:left;" |- महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था !colspan="2" align="center" bgcolor="lightblue"|<big>अर्थव्यवस्था - [[महाराष्ट्र]]</big> |- {{#if:{{{चित्र|}}} |<tr><td colspan="2" style="text-align:center;">[[Image:Mumbaicityskyline.jpeg|{{{रुंदी}}}px]] {{#if:{{{शीर्षक|}}} |</td></tr><tr><td colspan="2" style="text-align:center;">''{{{शीर्षक}}}''|}}</td></tr>}} |- valign="top" | '''चलन''' || {{{चलन}}} |- valign="top" | '''आर्थिक वर्ष''' || {{{आर्थिक वर्ष}}} |- valign="top" | '''व्यापार संस्था''' | {{{व्यापार संस्था}}} |- <!--------------------------सांख्यिकी (Statistics)----------------> !colspan="3" align="center" bgcolor="lightblue"| सांख्यिकी |- valign="top" | '''[[वार्षिक सकल उत्पन्न]] (GDP)''' ([[क्रयशक्तीची समानता|PPP]]) || {{{वार्षिक सकल उत्पन्न}}} <br />{{{क्रमांक}}} ([https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html]) |- valign="top" | '''जीडीपी विकास दर''' || {{{विकास दर}}} |- valign="top" | '''[[वार्षिक दरडोई उत्पन्न]]''' || {{{दरडोई उत्पन्न}}} |- valign="top" | '''विभागानुसार उत्पन्न''' || {{{विभागानुसार उत्पन्न}}} |- valign="top" | '''[[चलनवाढ]]''' ([[Consumer price index|CPI]]) || {{{चलनवाढ}}} {{#if:{{{गरीबी|}}} |<tr><td>'''[[दारिद्र्यरेषा|दारिद्र्यरेषेखालील]] लोकसंख्या'''</td><td>{{{गरीबी}}}</td></tr> |}}{{#if:{{{gini|}}} |<tr><td>'''[[Gini index]]'''</td><td>{{{gini}}}</td></tr> |}}{{#if:{{{कामगार वर्ग|}}} |<tr><td>'''कामगार वर्ग'''</td><td>{{{कामगार वर्ग}}}</td></tr> |}}{{#if:{{{व्यवसाय|}}} | <tr><td> '''व्यवसायानुसार कामगार वर्ग'''</td><td>{{{व्यवसाय}}}</td></tr>|}} |- valign="top" | '''[[बेरोजगारी]]''' || {{{बेरोजगारी}}} |- valign="top" | '''प्रमुख उद्योग''' || {{{उद्योग}}} |- <!------------------------------------व्यापार-------------------------------------> !colspan="3" align="center" bgcolor="lightblue"| व्यापार |- valign="top" | '''निर्यात''' || {{{निर्यात}}} |- {{#if:{{{निर्यात होणारा माल|}}} |<tr><td>'''निर्यात होणारा माल'''</td><td>{{{निर्यात होणारा माल}}}</td></tr>|}} {{#if:{{{निर्यात भागीदार|}}} |<tr><td>'''प्रमुख निर्यात भागीदार'''</td><td>{{{निर्यात भागीदार}}}</td></tr>|}} |- valign="top" | '''आयात''' || {{{आयात}}} |- {{#if:{{{आयात होणारा माल|}}} |<tr><td>'''आयात होणारा माल'''</td><td>{{{आयात होणारा माल}}}</td></tr>|}} {{#if:{{{आयात भागीदार|}}} |<tr><td>'''प्रमुख आयात भागीदार'''</td><td>{{{आयात भागीदार}}}</td></tr>|}} |- <!-------------------------------------सार्वजनिक अर्थव्यवहार-------------------------------------> !colspan="3" align="center" bgcolor="lightblue"| सार्वजनिक अर्थव्यवहार |- valign="top" | '''सार्वजनिक कर्ज''' || {{{कर्ज}}} |- valign="top" | '''महसूल''' || {{{महसूल}}} |- valign="top" | '''खर्च''' || {{{खर्च}}} |- valign="top" | '''आर्थिक मदत''' || {{{आर्थिक मदत}}} |- <!-----------------------------------------तळटीपा-----------------------------------------> |colspan="2" align="center" bgcolor="lightblue"| {{#if:{{{cianame|}}} |<!--then:-->[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/{{{cianame}}}.html#Econ '''प्रमुख स्रोत''']<br/>|}} ''येथील सर्व किमती अमेरिकन डॉलरांमध्ये आहेत. (तसे नसल्यास, अपवाद दर्शविले आहेत.)'' |- |}<noinclude> [[महाराष्ट्र]] राज्याची अर्थव्यवस्था भारतातील सर्वात मोठी आहे .<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://mahades.maharashtra.gov.in/files/publication/ESM_Mar2016_17.pdf|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170816153104/https://mahades.maharashtra.gov.in/files/publication/ESM_Mar2016_17.pdf|archive-date=16 August 2017|access-date=16 August 2017}}</ref> हे भारतातील सर्वाधिक शहरीकरण झालेल्या राज्यांपैकी एक आहे. [[मुंबई]], महाराष्ट्राची राजधानी ही भारताची आर्थिक राजधानी मानली जाते आणि जवळपास सर्व प्रमुख बँका, वित्तीय संस्था, विमा कंपन्या आणि [[म्युच्युअल फंड|म्युच्युअल फंडांची]] मुख्यालये या शहरात आहेत. भारतातील सर्वात मोठे आणि आशियातील सर्वात जुने स्टॉक एक्स्चेंज [[मुंबई रोखे बाजार]] देखील शहरात आहे. ''S&P CNX ५००'' समुहांपैकी ४१% पेक्षा जास्त कॉर्पोरेट कार्यालये महाराष्ट्रात आहेत. राष्ट्रीय औद्योगिक उत्पादनात २०% योगदान देणारे महाराष्ट्र हे भारतातील दुसरे सर्वात औद्योगिक राज्य आहे. GSDPच्या जवळपास ४६% उद्योगांचे योगदान आहे. महाराष्ट्रात राज्यातील अनेक शहरांमध्ये सॉफ्टवेअर पार्क आहेत आणि {{INR}} ८०,००० कोटींहून अधिक वार्षिक निर्यातीसह सॉफ्टवेअरचा दुसरा सर्वात मोठा [[निर्यात]]<nowiki/>दार आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ibef.org/download/Maharashtra_060710.pdf|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20100816021858/http://www.ibef.org/download/Maharashtra_060710.pdf|archive-date=16 August 2010|access-date=27 July 2010}}</ref> उच्च औद्योगिकीकरण असले तरी, राज्याच्या अनेक क्षेत्रांमध्ये शेती हा मुख्य व्यवसाय आहे. कार्यरत वयोगटातील २४.१४% लोकसंख्या शेती आणि संबंधित कामांमध्ये कार्यरत आहे.<ref name="Kalamkar2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=AzHrY4GhHlIC&pg=PR5|title=Agricultural Growth and Productivity in Maharashtra: Trends and Determinants|last=S.S. Kalamkar|date=14 September 2011|publisher=Allied Publishers|isbn=978-81-8424-692-6|pages=18, 39, 64, 73}}</ref> == राजकीय आणि आर्थिक इतिहास == === राजकीय इतिहास === [[चित्र:Maharashtra_Divisions_Eng.svg|अल्ट=refer caption|उजवे|इवलेसे| महाराष्ट्राचे विभाग, त्यांच्या संबंधित जिल्ह्यांसह (२०१४ मध्ये ठाणे जिल्ह्याच्या उत्तरेकडील पालघर जिल्ह्याची स्थापना)]] ब्रिटीश [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|ईस्ट इंडिया कंपनीने]] १७ व्या शतकाच्या सुरुवातीस [[मुंबई|मुंबईवर]] नियंत्रण ठेवले आणि ते त्यांच्या मुख्य व्यापार पोस्टपैकी एक म्हणून वापरले. १८ व्या शतकात कंपनीने हळूहळू आपल्या अधिपत्याखालील क्षेत्रांचा विस्तार केला. १८१८ मध्ये [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध|तिसऱ्या इंग्रज-मराठा युद्धात]] पेशवा [[दुसरे बाजीराव पेशवे|बाजीराव २]]च्या पराभवाने त्यांचा महाराष्ट्राचा विजय पूर्ण झाला.<ref>Omvedt, G. "Development of the Maharashtrian Class Structure, 1818 to 1931". ''Economic and Political Weekly'', pp. 1417–1432.</ref> [[मुंबई इलाखा|बॉम्बे प्रेसिडेन्सीचा]] भाग म्हणून [[युनायटेड किंग्डम|ब्रिटिशांनी]] पश्चिम महाराष्ट्रावर राज्य केले. अनेक [[मराठी लोक|मराठा]] राज्ये रियासत म्हणून टिकून राहिली, त्यांनी ब्रिटिशांचे [[सार्वभौमत्व|आधिपत्य]] मान्य करण्याच्या बदल्यात स्वायत्तता कायम ठेवली. [[नागपूर]], [[सातारा]] आणि [[कोल्हापूर]] या प्रदेशातील सर्वात मोठी संस्थाने होती. १८४८ मध्ये सातारा बॉम्बे प्रेसीडेंसीला जोडण्यात आला आणि १८५३ मध्ये नागपूरला जोडून [[नागपूर प्रांत]] बनले, नंतर मध्य प्रांताचा भाग झाला. बेरार, जो [[निजाम राजवट|निजामाच्या]] हैदराबाद संस्थानाचा भाग होता, १८५३ मध्ये ब्रिटीशांच्या ताब्यात गेला आणि १९०३ मध्ये मध्य प्रांतांना जोडण्यात आला.<ref name="Russell1997">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=6h2Gm1gPZZQC&pg=PT8|title=The Tribes and Castes of the Central Provinces of India (Volumes I and II)|last=R. V. Russell|publisher=Library of Alexandria|year=1997|isbn=978-1-4655-8294-2|page=8|access-date=15 November 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20160101080935/https://books.google.com/books?id=6h2Gm1gPZZQC&pg=PT8|archive-date=1 January 2016}}</ref> तथापि, संपूर्ण ब्रिटिश काळात [[मराठवाडा]] नावाचा मोठा भाग निजामाच्या [[हैदराबाद संस्थान|हैदराबाद संस्थानाचा]] भाग राहिला. इंग्रजांनी शतकाहून अधिक काळ राज्य केले आणि महाराष्ट्रातील लोकांच्या जीवनाच्या प्रत्येक पैलूत मोठे बदल घडवून आणले. १९४७ मध्ये भारतीय स्वातंत्र्यानंतर, [[डेक्कन स्टेट्स रीजनल काउन्सिल|डेक्कन स्टेट्स एजन्सीच्या]] रियासत आणि जहागीर, [[मुंबई राज्य|बॉम्बे स्टेटमध्ये]] विलीन करण्यात आले, जे १९५० मध्ये पूर्वीच्या बॉम्बे प्रेसीडेंसीपासून निर्माण झाले होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.kolhapurcorporation.gov.in/english/Ancient_Historical_Places.html|title=History of Kolhapur City|publisher=Kolhapur Corporation|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140912164315/http://www.kolhapurcorporation.gov.in/english/Ancient_Historical_Places.html|archive-date=12 September 2014|access-date=12 September 2014}}</ref> १९५६ मध्ये, [[राज्य पुनर्रचना कायदा (इ.स. १९५६)|राज्य पुनर्रचना कायद्याने]] भारतीय राज्यांची भाषिक धर्तीवर पुनर्रचना केली आणि बॉम्बे प्रेसिडेन्सी राज्य [[मराठवाडा|मराठवाड्यातील]] ([[औरंगाबाद विभाग]]) मुख्यतः [[मराठी भाषा|मराठी]] भाषिक प्रदेशांना जोडून पूर्वीचे [[हैदराबाद संस्थान|हैदराबाद राज्य]] आणि [[मध्य प्रांत आणि वऱ्हाड (ब्रिटिश भारत)|मध्य प्रांत आणि बेरारमधून]] [[विदर्भ]] क्षेत्र वाढवले गेले. मुंबई राज्याचा दक्षिणेकडील भाग [[कर्नाटक|म्हैसूरला]] देण्यात आला. १९५० च्या दशकात मराठी लोकांनी [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ|संयुक्त महाराष्ट्र समितीच्या]] बॅनरखाली द्विभाषिक [[मुंबई राज्य|मुंबई राज्याला]] जोरदार विरोध केला.<ref>{{स्रोत बातमी|last=Radheshyam Jadhav|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/Pune-pioneered-Samyukta-Maharashtra-movement/articleshow/5874479.cms|title=Samyukta Maharashtra movement|date=30 April 2010|work=[[The Times of India]]|publisher=[[The Times Group]]|access-date=12 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20151113064222/http://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/Pune-pioneered-Samyukta-Maharashtra-movement/articleshow/5874479.cms|archive-date=13 November 2015|url-status=live|agency=Bennet, Coleman & Co. Ltd.}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.dnaindia.com/mumbai/report-what-is-the-samyukta-maharashtra-movement-1983811|title=The Samyukta Maharashtra movement|date=1 May 2014|work=[[Daily News and Analysis]]|publisher=Dainik Bhaskar Group|access-date=12 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141006073631/http://www.dnaindia.com/mumbai/report-what-is-the-samyukta-maharashtra-movement-1983811|archive-date=6 October 2014|url-status=live|agency=Diligent Media Corporation}}</ref> १ मे १९६० रोजी, पूर्वीच्या द्विभाषिक मुंबई राज्याचे विभाजन करून [[महाराष्ट्र]] आणि [[गुजरात]] या नवीन राज्यांमध्ये वेगळे मराठी भाषिक राज्य.<ref>{{स्रोत बातमी|last=Bhagwat|first=Ramu|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/People-dont-want-Vidarbha-to-be-treated-as-colony-of-Maharashtra/articleshow/21564818.cms|title=Linguistic states|date=3 August 2013|work=[[The Times of India]]|publisher=[[The Times Group]]|access-date=12 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20151113062718/http://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/People-dont-want-Vidarbha-to-be-treated-as-colony-of-Maharashtra/articleshow/21564818.cms|archive-date=13 November 2015|url-status=live|agency=Bennet, Coleman & Co. Ltd.}}</ref> === आर्थिक इतिहास === ब्रिटिश राजवटीपूर्वी महाराष्ट्र प्रदेश अनेक महसूल विभागांमध्ये विभागला गेला होता. परगणा किंवा जिल्ह्याचे मध्ययुगीन समतुल्य होते. परगण्याच्या प्रमुखाला [[देशमुख]] आणि अभिलेख ठेवणाऱ्यांना [[देशपांडे]] म्हणत.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&q=%22deshmukh%22+%22deshpande%22+sultanate+pargana&pg=PR9|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge University|isbn=978-0521268837|edition=1. publ.|location=New York|pages=22, xiii}}</ref><ref name="Gandhi's Tiger and Sita's Smile: Essays on Gender, Sexuality, and Culture - Google Books">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=zN4nTmnlwsAC&q=deshpande+surname&pg=PA74|title=Gandhi's Tiger and Sita's Smile: Essays on Gender, Sexuality, and Culture - Google Books|last=Ruth Vanita|publisher=Yoda Press, 2005|year=2005|isbn=9788190227254|page=316}}</ref> सर्वात कमी प्रशासकीय एकक हे गाव होते. मराठी भागातील ग्रामसमाजात पाटील किंवा गावचा प्रमुख, महसूल कलेक्टर आणि [[कुलकर्णी]], गावातील रेकॉर्ड-कीपर यांचा समावेश होतो. ही वंशपरंपरागत पदे होती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=79sS_w_bOQYC&q=balutedar+maharashtra&pg=PP15|title=John Briggs in Maharashtra: A Study of District Administration Under Early British rule|last=Deshpande|first=Arvind M.|date=1987|publisher=Mittal|isbn=9780836422504|location=Delhi|pages=118–119}}</ref> गावात [[बलुतेदार]] नावाचे बारा वंशपरंपरागत नोकरही असत. बलुतेदार पद्धत कृषी क्षेत्राला साथ देणारी होती. या प्रणालीखालील नोकरांनी शेतकऱ्यांना आणि गावातील आर्थिक व्यवस्थेला सेवा दिली. या व्यवस्थेचा पाया जात होता. नोकर त्यांच्या जातींच्या विशिष्ट कामांसाठी जबाबदार होते. बारा बलुतेदारांच्या अधिपत्याखाली बारा प्रकारचे नोकर होते <ref>Kulkarni, A. R. “SOCIAL AND ECONOMIC POSITION OF BRAHMINS IN MAHARASHTRA IN THE AGE OF SHIVAJI.” Proceedings of the Indian History Congress, vol. 26, 1964, pp. 66–75. JSTOR, www.jstor.org/stable/44140322. Accessed 15 June 2020.</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Intersections: Socio-Cultural Trends in Maharashtra|last=Kulkarni|first=A. R.|date=2000|publisher=Sangam|isbn=978-0863118241|editor-last=Kosambi|editor-first=Meera|location=London|pages=121–140|chapter=The Mahar Watan: A Historical Perspective|access-date=13 December 2016|chapter-url=https://books.google.com/books?id=XU8dmAiaZSgC&pg=PA121}}</ref><ref>Sugandhe, Anand, and Vinod Sen. "SCHEDULED CASTES IN MAHARASHTRA: STRUGGLE AND HURDLES IN THEIR SOCIO-ECONOMIC DEVELOPMENT." Journal of Indian Research (ISSN: 2321-4155) 3.3 (2015): 53-64.</ref> त्यांच्या सेवेच्या बदल्यात, बलुतेदारांना आनुवंशिक अधिकारांचे जटिल संच (वतन) बार्टर प्रणाली अंतर्गत गावातील ''कापणीमध्ये'' वाटा देण्यात आले.<ref>Fukazawa, H., 1972. Rural Servants in the 18th Century Maharashtrian Village—Demiurgic or Jajmani System?. Hitotsubashi journal of economics, 12(2), pp.14-40.</ref> १७०० च्या दशकात, महाराष्ट्र प्रदेशातील महत्त्वाची शहरे ब्रिटिशांच्या अधिपत्याखालील मुंबईचे व्यापारी बंदर होते, पेशव्यांच्या राजवटीत पुणे ही राजकीय आणि आर्थिक राजधानी होती,<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=WJp_DAAAQBAJ&q=pantpratinidhi+deshastha&pg=PP1|title=India's new capitalists: caste, business, and industry in a modern nation|last=Nilekani|first=Harish Damodaran|date=2008|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=978-0230205079|location=Houndmills, Basingstoke, Hampshire|page=50}}</ref><ref name="ReferenceA">{{स्रोत पुस्तक|title=Gokhale Kulavruttanta|publisher=Sadashiv Shankar Gokhale|year=1978|editor-last=[[Gangadhar Pathak|Gangadhar Ramchandra Pathak]]|edition=2nd|location=[[Pune]], India|pages=120, 137|language=mr|script-title=mr:गोखले कुलवृत्तान्त}}</ref><ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kosambi|first=Meera|date=1989|title=Glory of Peshwa Pune|journal=Economic and Political Weekly|volume=248|issue=5|page=247}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.dnaindia.com/mumbai/report_shaniwarwada-was-centre-of-indian-politics-ninad-bedekar_1618983|title=Shaniwarwada was centre of Indian politics: Ninad Bedekar – Mumbai – DNA|date=29 November 2011|publisher=Dnaindia.com}}</ref> आणि भोसले यांनी नागपूरवर राज्य केले. मागील शतकात, [[औरंगाबाद]] हे [[मुघल साम्राज्य|मुघल गव्हर्नरांचे]] स्थान म्हणून या भागातील सर्वात महत्त्वाचे शहर होते. ब्रिटीश राजवटीत (१८१८-१९४७), आजच्या राज्याच्या वेगवेगळ्या भागांवर वेगवेगळ्या शासन पद्धतींनुसार राज्य केले जात होते, त्यांच्या आर्थिक विकासातही हा फरक दिसून आला. जरी ब्रिटिशांनी मुळात भारताला इंग्लंडमधील कारखान्यांसाठी कच्च्या मालाच्या पुरवठ्याचे ठिकाण मानले असले तरी, १९ व्या शतकाच्या अखेरीस मुंबई शहरात आधुनिक उत्पादन उद्योग विकसित होत होता.<ref>Majumdar, Sumit K. (2012), India's Late, Late Industrial Revolution: Democratizing Entrepreneurship, Cambridge: Cambridge University Press, {{ISBN|1-107-01500-6}}, retrieved 7 December 2013</ref> मुख्य उत्पादन कापूस होते आणि या गिरण्यांमधील बहुतांश कामगार <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Kd1CDgAAQBAJ&q=%22ravindra+kumar%22+maharashtra+marathi&pg=PR7|title=Rival Claims: Ethnic Violence and Territorial Autonomy Under Indian Federalism|last=Lacina|first=Bethany Ann|date=2017|publisher=University of Michigan press|isbn=978-0472130245|location=Ann arbor, MI, USA|page=129}}</ref> पश्चिम महाराष्ट्रातील होते, परंतु विशेषतः किनारपट्टीच्या कोकण प्रदेशातील होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/emergenceofindus0000morr|title=Emergence of an Industrial Labor Force in India: A Study of the Bombay Cotton Mills, 1854-1947|last=Morris|first=David|date=1965|publisher=University of California Press|isbn=9780520008854|page=[https://archive.org/details/emergenceofindus0000morr/page/63 63]|quote=konkan.|url-access=registration}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ZFa5tb75QUsC&q=marathi+migration+bombay+mill&pg=PR10|title=The origins of industrial capitalism in India business strategies and the working classes in Bombay, 1900-1940|last=Chandavarkar|first=Rajnarayan|date=2002|publisher=Cambridge University Press|isbn=9780521525954|edition=1st pbk.|location=Cambridge [England]|page=33}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=lw3iPzyfpdQC&q=bombay+industry++marathi+%22working+class%22+colonial&pg=PA328|title=World cities beyond the West : globalization, development, and inequality|date=2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=9780521830034|editor-last=Gugler|editor-first=Josef|edition=Repr.|location=Cambridge|page=334}}</ref> हैदराबाद-गोदावरी व्हॅली रेल्वेचे १८९६ मध्ये पूर्णत्व, {{Convert|391|mi|km}} हैदराबाद शहर ते [[मनमाड रेल्वे स्थानक|मनमाड जंक्शन]] या मार्गाने निजाम शासित मराठवाडा प्रदेश उद्योगाच्या वाढीसाठी खुला केला. विसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात, [[हैदराबाद संस्थान|हैदराबाद राज्याची]] सर्वात मोठी निर्यात म्हणून [[कापूस]] उद्योगाला निजामाच्या हैदराबाद सरकारमध्ये महत्त्वाचे स्थान होते. १८८९ मध्ये, [[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबादमध्ये]] एक कापूस सूत गिरणी आणि विणकामाची गिरणी उभारण्यात आली, ज्यामध्ये एकूण ७०० लोक काम करत होते. एकट्या [[जालना|जालन्यात]] ९ [[जिनिंग|कापूस जिनिंग]] कारखाने आणि पाच कॉटन प्रेस असून, औरंगाबाद येथे आणखी दोन जिनिंग कारखाने आहेत. १९१४ मध्ये कापसाखाली लागवड केलेल्या जमिनीचे क्षेत्र ३ दशलक्ष [[एकर]] (१२,००० किमी ²) होते. हैदराबाद राज्यात, बहुतेक कापूस [[मराठवाडा|मराठवाड्यातील]] जिल्ह्य़ांमध्ये पिकवला जातो, जेथे माती विशेषतः अनुकूल होती.<ref name="hydgodavari">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://artsandculture.google.com/asset/hyderabad-godavari-valley-railway-buldana-aurangabad-parbhanai-districts-sheet-no-56-a-n-w/VgGD0xllzz7OBA|title=Hyderabad Godavari Valley Railway: Buldana, Aurangabad & Parbhanai Districts, Sheet No.56 A/N.W - Unknown|website=Google Arts & Culture|language=en|access-date=14 July 2020}}</ref> १९१४ मध्ये ६९,९४३ लोक कापूस कताई, आकारमानात आणि ५,१७,७५० लोक विणकाम, कापूस जिनिंग, साफसफाई आणि प्रेसिंगमध्ये कार्यरत होते. दिलेली मजुरी चांगली होती, पण कापूस उद्योगाचा वाढता वाढ, पावसाची अनिश्चितता आणि सावकारांकडून कर्जाची उपलब्धता यामुळे मराठवाड्यात राहण्याचा खर्च लक्षणीय वाढला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://citykatta.com/hyderabad-godavari-valley-railway/|title=Hyderabad–Godavari Valley Railway and Cotton Industry|last=J|first=Nikhil|date=29 November 2018|website=CityKatta}}</ref> {| class="wikitable" style="width:200px; float:right;" !वर्ष ! सकल देशांतर्गत उत्पादन (लाखो [[भारतीय रुपया|INR]] ) |- | 1980 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> १६६,३१० |- | 1985 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> २९६,१६० |- | १९९० |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> ६४४,३३० |- | 1995 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> १,५७८,१८० |- | 2000 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> 2,386,720 |- | 2005 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> ३,७५९,१५० <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://specials.rediff.com/money/2009/mar/31slide13-indias-top-ten-debt-ridden-states.htm|title=Maharashtra economy soars to $85b by 2005|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20101214205023/http://specials.rediff.com/money/2009/mar/31slide13-indias-top-ten-debt-ridden-states.htm|archive-date=14 December 2010|access-date=27 July 2010}}</ref> |- | 2011 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> 9,013,300 |- | 2014 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> १६,८६६,९५० |- | 2019 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> २६,३२७,९२० <ref>https://statisticstimes.com/economy/india/indian-states-gdp.php</ref> |} महाराष्ट्राच्या निर्मितीनंतर, राज्य सरकारने १९६२ मध्ये महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ ([[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ|MIDC]])ची स्थापना राज्याच्या इतर क्षेत्रांमध्ये वाढ करण्यासाठी केली. त्याच्या स्थापनेपासूनच्या दशकांमध्ये, MIDC ने महाराष्ट्र सरकारची प्राथमिक औद्योगिक पायाभूत सुविधा विकास संस्था म्हणून काम केले आहे. स्थापनेपासून एमआयडीसीने राज्यातील प्रत्येक जिल्ह्यात किमान एक औद्योगिक क्षेत्र स्थापन केले आहे.<ref>Anand, V., 2004. Multi-party accountability for environmentally sustainable industrial development: the challenge of active citizenship. PRIA Study Report, no. 4, March 2004.</ref> पुणे महानगर प्रदेश आणि [[ठाणे जिल्हा]] आणि [[रायगड जिल्हा]] यांसारखे मुंबई जवळील क्षेत्रे सर्वाधिक औद्योगिक वाढीचे क्षेत्र आहेत.<ref name="hindu">{{स्रोत बातमी|last=Menon|first=Sudha|url=http://www.thehindubusinessline.in/2002/03/30/stories/2002033000801300.htm|title=Pimpri-Chinchwad industrial belt: Placing Pune at the front|date=30 March 2002|work=The Hindu Business Line|access-date=29 January 2012}}</ref> स्वातंत्र्यानंतर [[कृषी सहकारी]] संस्थांच्या विकासात महाराष्ट्र अग्रेसर होता. किंबहुना, 'स्थानिक पुढाकाराने ग्रामीण विकास' या तत्कालीन सत्ताधारी [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|काँग्रेस]] पक्षाच्या दृष्टीचा तो अविभाज्य भाग होता. [[साखर]] सहकारी संस्थांना 'विशेष' दर्जा देण्यात आला आणि सरकारने भागधारक, हमीदार आणि नियामक म्हणून काम करून मार्गदर्शकाची भूमिका स्वीकारली,<ref>{{जर्नल स्रोत|last=Lalvani|first=Mala|date=2008|title=Sugar Co-operatives in Maharashtra: A Political Economy Perspective|journal=The Journal of Development Studies|volume=44|issue=10|pages=1474–1505|doi=10.1080/00220380802265108}}</ref><ref name="Patil">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.rediff.com/money/2007/jul/09sugar.htm|title=Sugar cooperatives on death bed in Maharashtra|last=Patil|first=Anil|date=9 July 2007|publisher=Rediff India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110828234602/http://www.rediff.com/money/2007/jul/09sugar.htm|archive-date=28 August 2011|access-date=27 December 2011}}</ref><ref name="helsinki">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.helsinki.fi/iehc2006/papers2/Das72.pdf|title=Problems and Prospects of the Cooperative Movement in India Under the Globalization Regime|last=Banishree Das|last2=Nirod Kumar Palai|date=18 July 2006|publisher=XIV International Economic History Congress, Helsinki 2006, Session 72|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150924051908/http://www.helsinki.fi/iehc2006/papers2/Das72.pdf|archive-date=24 September 2015|access-date=28 September 2015|last3=Kumar Das}}</ref> साखरेव्यतिरिक्त, दुग्धव्यवसायात, कापूस, आणि खत उद्योगात सहकारी संस्थांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.<ref name="Mahanand Dairy">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mahanand.in/Index.aspx?mid=1|title=Mahanand Dairy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141124105202/http://mahanand.in/Index.aspx?mid=1|archive-date=24 November 2014|access-date=28 September 2014}}</ref> राज्य सरकारच्या पाठिंब्यामुळे १९९० च्या दशकात महाराष्ट्रात २५,०००हून अधिक सहकारी संस्था स्थापन झाल्या.<ref>{{जर्नल स्रोत|last=Dahiwale|first=S. M.|date=11 February 1995|title=Consolidation of Maratha Dominance in Maharashtra|journal=Economic and Political Weekly|volume=30|issue=6|pages=340–342|jstor=4402382}}</ref> १९८२ मध्ये [[वसंतराव दादा पाटील|वसंतदादा पाटील]] यांच्या नेतृत्वाखालील राज्य सरकारने शिक्षण क्षेत्राचे उदारीकरण केले. यामुळे राज्यात अनेक धार्मिक आणि विशेष हेतू असलेल्या संस्थांसह शेकडो खाजगी महाविद्यालये आणि विद्यापीठे स्थापन झाली.<ref name="articles.economictimes.indiatimes.com">{{स्रोत बातमी|last=Bhosale|first=Jayashree|url=http://articles.economictimes.indiatimes.com/2007-11-10/news/27682218_1_educational-institutes-education-barons-professional-education|title=Economic Times: Despite private participation Education lacks quality in Maharashtra|date=10 November 2007|access-date=6 October 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141010054204/http://articles.economictimes.indiatimes.com/2007-11-10/news/27682218_1_educational-institutes-education-barons-professional-education|archive-date=10 October 2014|url-status=live}}</ref> महाराष्ट्रातील मोठ्या सहकार चळवळीतील राजकारणी आणि नेत्यांनी खाजगी संस्थांच्या स्थापनेत मोलाचा वाटा उचलला होता <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Dahiwale Vol. 30, No. 6 (11 Feb. 1995), pp.|first=S. M.|date=1995|title=Consolidation of Maratha Dominance in Maharashtra|journal=Economic and Political Weekly|volume=30|issue=6|pages=341–342|jstor=4402382}}</ref><ref>{{जर्नल स्रोत|last=Baviskar|first=B. S.|date=2007|title=Cooperatives in Maharashtra: Challenges Ahead|journal=Economic and Political Weekly|volume=42|issue=42|pages=4217–4219|jstor=40276570}}</ref> १९९१ च्या आर्थिक उदारीकरणानंतर, महाराष्ट्राने परकीय भांडवल, विशेषतः माहिती तंत्रज्ञान आणि अभियांत्रिकी उद्योगांना आकर्षित करण्यास सुरुवात केली. १९९० च्या उत्तरार्धात आणि २१ व्या शतकाच्या पहिल्या दशकात माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रात मोठा विकास झाला आणि पुण्यातील [[औंध]] आणि [[हिंजवडी]] भागात आयटी पार्क्सची स्थापना करण्यात आली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/cityinsouthasia0000heit|title=The city in South Asia|last=Heitzman|first=James|date=2008|publisher=Routledge|isbn=978-0415574266|location=London|page=[https://archive.org/details/cityinsouthasia0000heit/page/218 218]|quote=pune.|access-date=14 November 2016|url-access=registration}}</ref> == सेक्टर्स == === ऊर्जा उत्पादन === [[चित्र:Current_functioning_units_of_CSTPS.jpg|अल्ट=Current functioning units of Chandrapur Super Thermal Power Station|उजवे|इवलेसे| चंद्रपूर सुपर थर्मल पॉवर स्टेशन, राज्याचे वीज उत्पादन स्रोत]] जरी त्याची लोकसंख्या महाराष्ट्राला देशातील सर्वात मोठ्या ऊर्जा वापरकर्त्यांपैकी एक बनवते,<ref name="consumes">{{स्रोत बातमी|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Maharashtra-used-up-1193-MW-more-power-in-winter/articleshow/11983942.cms|title=Maharashtra used up 1193 MW more power in wintert|date=22 February 2012|work=[[The Times of India]]|access-date=13 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20151115123353/http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Maharashtra-used-up-1193-MW-more-power-in-winter/articleshow/11983942.cms|archive-date=15 November 2015|url-status=live|agency=The Times Group}}</ref><ref name="Thermal">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://indianpowersector.com/home/about/|title=Indian Power Sector|website=indianpowersector.com/|publisher=Ministry of Power|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140822222704/http://indianpowersector.com/home/about/|archive-date=22 August 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> संवर्धन आदेश, सर्वात मोठ्या लोकसंख्या केंद्रांमध्ये सौम्य हवामान आणि मजबूत पर्यावरणीय हालचालींमुळे त्याचा दरडोई ऊर्जा वापर कोणत्याही भारतीय राज्यांपैकी सर्वात लहान आहे.<ref name="Regulatory">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://electricitygovernance.wri.org/files/egi/Maharashtra%20Case%20Study.pdf|title=Electricity Governance Initiative|website=electricitygovernance.wri.org/|publisher=Government of Maharashtra|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140903064333/http://electricitygovernance.wri.org/files/egi/Maharashtra%20Case%20Study.pdf|archive-date=3 September 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> राज्याची उच्च विजेची मागणी भारतातील एकूण स्थापित वीज निर्मिती क्षमतेच्या १३% आहे, जी प्रामुख्याने कोळसा आणि नैसर्गिक वायू यांसारख्या जीवाश्म इंधनांपासून आहे. [[चंद्रपूर]] जिल्ह्यात कोळसा उत्पादनाच्या मोठ्या सुविधा आहेत.<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=The Age of Aspiration: Power, Wealth, and Conflict in Globalizing India|last=Hiro|first=Dilip|date=2015|publisher=New Press|isbn=9781620971413|page=182}}</ref> राज्यातील विदर्भात कोळशाचे महत्त्वपूर्ण साठे आहेत.<ref name="Chauhan2006">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=78oW6WeBTKMC&pg=PA1|title=Non-Conventional Energy Resources|last=D. S. Chauhan|publisher=New Age International|year=2006|isbn=978-81-224-1768-5|pages=2, 9}}</ref> [[बॉम्बे हाय|मुंबई हाय]], ऑफशोअर ऑइलफिल्ड {{Convert|165|km}} मुंबईच्या किनाऱ्याजवळ भारतातील कच्च्या तेलाच्या उत्पादनात लक्षणीय टक्केवारी आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/ongc-makes-significant-oil-gas-discovery-in-arabian-sea/articleshow/62325917.cms|title=ONGC makes significant oil, gas discovery in Arabian Sea - Times of India|website=[[The Times of India]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190728020943/https://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/ongc-makes-significant-oil-gas-discovery-in-arabian-sea/articleshow/62325917.cms|archive-date=28 July 2019|access-date=16 July 2019}}</ref><ref>Rao, R.P., and Talukdar, S.N., Petroleum Geology of Bombay High Field - India, in Giant Oil and Gas Fields of the Decade:1968-1978, Halbouty, M.T., editor, AAPG Memoir 30, 1980, Tulsa: American Association of Petroleum Geologists, {{ISBN|0891813063}}, p. 504</ref><ref name="Rao Talukdar 1980 p487">Rao, R.P., and Talukdar, S.N., Petroleum Geology of Bombay High Field, India, in Giant Oil and Gas Fields of the Decade:1968-1978, Halbouty, M.T., editor, AAPG Memoir 30, 1980, Tulsa: American Association of Petroleum Geologists, {{ISBN|0891813063}}, p. 487</ref> [[जलविद्युत]], [[पवन ऊर्जा|पवन]], [[सौर]] आणि [[बायोमास]] यांसारखे अणुऊर्जेचे आणि नूतनीकरणीय स्रोत राज्यातील वीज निर्मिती क्षमतेत कमी योगदान देतात.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mercindia.org.in/pdf/LT_Booklet.pdf|title=Electricity tariff in Maharashtra|website=mercindia.org.in/|publisher=[[Maharashtra State Electricity Board]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20150412133658/http://www.mercindia.org.in/pdf/LT_Booklet.pdf|archive-date=12 April 2015|access-date=13 September 2014}}</ref> अनेक साखर कारखाने गिरणीच्या वापरासाठी वीज आणि ग्रीडसाठी अधिशेष निर्माण करण्यासाठी बॅगॅस सहनिर्मितीचा वापर करतात.<ref>Patil, D.A., From sugar production to sustainable energy production: exploring scenarios and policy implications for bioenergy in the sugar bowl of India.</ref> महाराष्ट्र हे भारतातील सर्वात मोठे वीज निर्मिती करणारे राज्य आहे, ज्याची स्थापित वीज निर्मिती क्षमता ४४ हजार मेगावॅट आहे.<ref name="Thermal">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://indianpowersector.com/home/about/|title=Indian Power Sector|website=indianpowersector.com/|publisher=Ministry of Power|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140822222704/http://indianpowersector.com/home/about/|archive-date=22 August 2014|access-date=29 August 2014}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://indianpowersector.com/home/about/ "Indian Power Sector"]. ''indianpowersector.com/''. Ministry of Power. [https://web.archive.org/web/20140822222704/http://indianpowersector.com/home/about/ Archived] from the original on 22 August 2014<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">29 August</span> 2014</span>.</cite></ref> राज्य भारताच्या पश्चिम ग्रीडचा एक प्रमुख घटक बनवते, जे आता भारताच्या उत्तर, पूर्व, पश्चिम आणि उत्तर पूर्व ग्रीड अंतर्गत येते.<ref name="consumes">{{स्रोत बातमी|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Maharashtra-used-up-1193-MW-more-power-in-winter/articleshow/11983942.cms|title=Maharashtra used up 1193 MW more power in wintert|date=22 February 2012|work=[[The Times of India]]|access-date=13 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20151115123353/http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Maharashtra-used-up-1193-MW-more-power-in-winter/articleshow/11983942.cms|archive-date=15 November 2015|url-status=live|agency=The Times Group}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Maharashtra-used-up-1193-MW-more-power-in-winter/articleshow/11983942.cms "Maharashtra used up 1193 MW more power in wintert"]. ''[[द टाइम्स ऑफ इंडिया|The Times of India]]''. The Times Group. 22 February 2012. [https://web.archive.org/web/20151115123353/http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Maharashtra-used-up-1193-MW-more-power-in-winter/articleshow/11983942.cms Archived] from the original on 15 November 2015<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">13 September</span> 2014</span>.</cite></ref> महाराष्ट्र पॉवर जनरेशन कंपनी [[औष्णिक वीजनिर्मिती प्रकल्प|थर्मल पॉवर प्लांट]] चालवते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mahagenco.in/index.php/about-us|title=Maharashtra State Power Generation Company -A Power Generating Utility|website=mahagenco.in/|publisher=[[Maharashtra State Power Generation Company]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140921080018/http://www.mahagenco.in/index.php/about-us|archive-date=21 September 2014|access-date=13 September 2014}}</ref> राज्य सरकारच्या मालकीच्या वीज निर्मिती प्रकल्पांव्यतिरिक्त, खाजगी मालकीचे वीज निर्मिती प्रकल्प आहेत जे महाराष्ट्र राज्य विद्युत पारेषण कंपनी मार्फत वीज प्रेषण करतात, जे राज्यातील वीज पारेषणासाठी जबाबदार आहे.<ref name="power supply">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://greencleanguide.com/2012/11/27/power-supply-position-of-the-state-of-maharashtra/|title=Power demand-supply position of the state of Maharashtra|date=2012-11-27|publisher=Green guide|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140331205356/http://greencleanguide.com/2012/11/27/power-supply-position-of-the-state-of-maharashtra/|archive-date=31 March 2014|access-date=17 May 2014}}</ref> अनेक जलविद्युत प्रकल्प आहेत, विशेषतः पश्चिम महाराष्ट्रातील [[पुणे]], [[सातारा]] आणि [[कोल्हापूर]] या जिल्ह्यांमध्ये वीज निर्मितीसाठी. सातारा जिल्ह्यातील [[कोयना जलविद्युत प्रकल्प]] हा राज्यातील उत्पादन क्षमतेनुसार सर्वात मोठा प्रकल्प आहे. राज्यात पवननिर्मित विजेचीही चांगली क्षमता आहे आणि पवन ऊर्जा निर्माण करण्यात आघाडीवर असलेल्या राज्यांपैकी एक आहे. महानिर्मिती, कॅप्टिव्ह पॉवर प्लांट, इतर राज्य वीज मंडळे आणि खाजगी क्षेत्रातील वीज निर्मिती कंपन्यांकडून वीज खरेदी करून राज्यभर वीज वितरणाची जबाबदारी [[महावितरण|महावितरणकडे]] आहे.<ref name="Regulatory">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://electricitygovernance.wri.org/files/egi/Maharashtra%20Case%20Study.pdf|title=Electricity Governance Initiative|website=electricitygovernance.wri.org/|publisher=Government of Maharashtra|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140903064333/http://electricitygovernance.wri.org/files/egi/Maharashtra%20Case%20Study.pdf|archive-date=3 September 2014|access-date=29 August 2014}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://electricitygovernance.wri.org/files/egi/Maharashtra%20Case%20Study.pdf "Electricity Governance Initiative"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. ''electricitygovernance.wri.org/''. Government of Maharashtra. [https://web.archive.org/web/20140903064333/http://electricitygovernance.wri.org/files/egi/Maharashtra%20Case%20Study.pdf Archived] <span class="cs1-format">(PDF)</span> from the original on 3 September 2014<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">29 August</span> 2014</span>.</cite></ref> मुंबईतील काही भागात त्यांची वीज खाजगी क्षेत्रातील कंपन्यांकडून मिळते जसे की [[बृहन्मुंबई विद्युतपुरवठा आणि परिवहन उपक्रम|बृहन्मुंबई इलेक्ट्रिक सप्लाय अँड ट्रान्सपोर्ट]], [[टाटा पॉवर]] आणि [[अदानी ट्रान्समिशन|अदानी इलेक्ट्रिसिटी मुंबई लिमिटेड]] या वीज वितरक आहेत. === शेती === [[चित्र:Sorghum_farm_Chinawal_3.jpg|उजवे|267x267अंश| महाराष्ट्रातील चिनावल गावात ज्वारीचे शेत]] [[चित्र:Sugarcane_weighing_at_sugarmill.jpg|उजवे|इवलेसे|250x250अंश| [[महाराष्ट्र]], भारतातील सहकारी साखर कारखान्यात ऊसाचे वजन केले जाते.]] [[चित्र:Paddy_Fields.jpg|उजवे|इवलेसे| कोकण विभागातील धाकटी जुई गावाजवळील भातशेती]] [[चित्र:Cattle_Egret_with_Plough_by_Dr._Raju_Kasambe_DSCN1746_(1).jpg|उजवे|इवलेसे| यवतमाळ जिल्ह्यात नांगरणी]] ऐतिहासिकदृष्ट्या, भारताने आपली अर्थव्यवस्था आणि जीडीपी या तीन क्षेत्रांमध्ये वर्गीकृत केले आहे आणि त्याचा मागोवा घेतला आहे: कृषी, उद्योग आणि सेवा. शेतीमध्ये पिके, फलोत्पादन, दूध आणि पशुपालन, मत्स्यपालन, मासेमारी, रेशीम शेती, पशुपालन, वनीकरण आणि संबंधित क्रियाकलापांचा समावेश होतो. [[महाराष्ट्र]] हे भारतातील एक उच्च औद्योगिक राज्य असले तरी, शेती हा राज्याचा मुख्य व्यवसाय आहे.<ref name="Kalamkar2011" /> : बहुतेक लागवडीयोग्य जमीन अजूनही पावसावर अवलंबून असल्याने, जून ते सप्टेंबर दरम्यानचा [[मोसमी पाऊस|नैऋत्य मोसमी]] पाऊस राज्यातील अन्नधान्य आणि जीवनमानाच्या गुणवत्तेसाठी महत्त्वपूर्ण आहे. म्हणून, महाराष्ट्र आणि भारताच्या इतर भागांची कृषी दिनदर्शिका मान्सूनद्वारे नियंत्रित केली जाते. वेळेचे वितरण, स्थानिक वितरण किंवा मान्सूनच्या पावसाचे प्रमाण यातील कोणत्याही चढउतारामुळे पूर किंवा दुष्काळाची परिस्थिती उद्भवू शकते ज्यामुळे कृषी क्षेत्रावर प्रतिकूल परिणाम होऊ शकतो. याचा दुय्यम आर्थिक क्षेत्रांवर, एकूण अर्थव्यवस्थेवर, अन्नाची चलनवाढ आणि त्यामुळे सामान्य लोकांच्या जीवनमानाची एकूण गुणवत्ता आणि खर्च यावर मोठा परिणाम होतो. दख्खनच्या पठारावरील पश्चिम महाराष्ट्रातील अनेक भाग जसे की पूर्व [[पुणे जिल्हा|पुणे]] जिल्हा, [[सोलापूर]], [[सांगली]], सातारा आणि [[अहमदनगर जिल्हा|अहमदनगर]] आणि [[मराठवाडा]] प्रदेश विशेषतः दुष्काळी आहे. उर्वरित भारताप्रमाणेच, जमीनधारणा कमीच राहते आणि अल्पभूधारक शेतकऱ्यांची टक्केवारी (१.० हेक्टरपेक्षा कमी जमीन ९२.५ एकर) ४३% होती. सर्व आकार गटांवर सरासरी धारण तीन हेक्टरपेक्षा कमी होता.<ref>Population Growth and its Impact on Agriculture in India: A Geographical Perspective Sneh Sangwan1, Balwan Singh2, Ms. Mahima3 </ref><ref>{{जर्नल स्रोत|last=Sangwan|first=Sneh|last2=Singh|first2=Balwan|last3=Ms. Mahima|date=2018|title=Population Growth and its Impact on Agriculture in India: A Geographical Perspective|journal=International Journal of Scientific Research in Science, Engineering and Technology (Ijsrset.com)|volume=4|issue=1|pages=975–977}}</ref> अलिकडच्या वर्षांत महाराष्ट्रात शेतकऱ्यांच्या आत्महत्यांमध्ये मोठी वाढ झाली आहे कारण मान्सूनच्या अपयशामुळे, हवामानातील बदलांमुळे आणि काही वेळेला पिकांची किंमत बाजारभावापेक्षा जास्त असल्याने कर्जबाजारीपणा.<ref name="wire">{{स्रोत बातमी|last=Hardikar|first=Jaideep|url=https://thewire.in/149054/drought-tamil-nadu-farmers-deaths/|title=With No Water and Many Loans, Farmers' Deaths Are Rising in Tamil Nadu|date=21 June 2017|work=The Wire|access-date=21 June 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170621045357/https://thewire.in/149054/drought-tamil-nadu-farmers-deaths/|archive-date=21 June 2017|url-status=live}}</ref><ref name="Kalamkar2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=AzHrY4GhHlIC&pg=PR5|title=Agricultural Growth and Productivity in Maharashtra: Trends and Determinants|last=S.S. Kalamkar|date=14 September 2011|publisher=Allied Publishers|isbn=978-81-8424-692-6|pages=18, 39, 64, 73}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFS.S._Kalamkar2011">S.S. Kalamkar (14 September 2011). [https://books.google.com/books?id=AzHrY4GhHlIC&pg=PR5 ''Agricultural Growth and Productivity in Maharashtra: Trends and Determinants'']. Allied Publishers. pp.&nbsp;18, 39, 64, 73. [[आंतरराष्ट्रीय प्रमाणित पुस्तक क्रमांक|ISBN]]&nbsp;[[विशेष:पुस्तकस्रोत/978-81-8424-692-6|<bdi>978-81-8424-692-6</bdi>]].</cite></ref> काही अभ्यासांमध्ये आत्महत्येचे कारण हे मुख्यतः बँका आणि NBFCs कडून महागडे बियाणे आणि खते खरेदी करण्यासाठी घेतलेल्या [[कर्ज|कर्जास]] असमर्थता म्हणून जोडले गेले आहे, बहुतेकदा परदेशी MNCs द्वारे विक्री केली जाते.<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://indianexpress.com/article/india/in-80-farmer-suicides-due-to-debt-loans-from-banks-not-moneylenders-4462930/|title=In 80% farmer-suicides due to debt, loans from banks, not moneylenders|work=The Indian Express|access-date=25 March 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190325102325/https://indianexpress.com/article/india/in-80-farmer-suicides-due-to-debt-loans-from-banks-not-moneylenders-4462930/|archive-date=25 March 2019|url-status=live}}</ref> पावसाच्या पाण्यावर शेती कमी अवलंबून राहावी यासाठी सिंचन सुविधांचा विस्तार करण्यात येत आहे. भारतात आतापर्यंत सर्वाधिक [[धरण|धरणे]] महाराष्ट्रात आहेत. असे असूनही, निव्वळ सिंचित क्षेत्र केवळ ३३,५०० आहे&nbsp;चौरस किलोमीटर किंवा सुमारे १६% लागवडीयोग्य जमीन.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.cwc.nic.in/main/downloads/National%20Register%20of%20Large%20dams%202009.pdf|title=NATIONAL REGISTER OF LARGE DAMS – 2009|last=Sengupta|first=S.K.|website=Central Water Commission - An apex organization in water resources development in India|publisher=Central water Commission|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110721165130/http://www.cwc.nic.in/main/downloads/National%20Register%20of%20Large%20Dams%202009.pdf|archive-date=21 July 2011|access-date=14 January 2015}}</ref> मुख्य पावसाळी पिकांमध्ये ज्वारी, [[बाजरी]] आणि फिंगर बाजरी यासारख्या बाजरींचा समावेश होतो. हे हजारो वर्षांपासून या प्रदेशात घेतले जात आहेत.<ref name="Srivastava2008">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=FvjZVwYVmNcC&pg=PA107|title=History of Agriculture in India, Up to C. 1200 A.D.|last=Vinod Chandra Srivastava|publisher=Concept Publishing Company|year=2008|isbn=978-81-8069-521-6|pages=108–109}}</ref> कोकणातील जास्त पाऊस पडणाऱ्या भागात आणि [[सह्याद्री]] पर्वताच्या पूर्वेकडील पायथ्याशी भाताच्या विविध जातींची लागवड केली जाते. इतर पिकांमध्ये [[गहू]], कडधान्ये, भाजीपाला आणि [[कांदा|कांदे]] यांचा समावेश होतो. भारतीय राष्ट्रीय सरासरीच्या तुलनेत महाराष्ट्र सर्व पिकांच्या उत्पादकतेमध्ये मागे आहे, जे युरोप आणि आशियातील इतर काही प्रगतीशील देशांच्या सरासरीपेक्षा खूप मागे आहे.<ref>Kalamkar, S.S., 2003. Agricultural development and sources of output growth in Maharashtra State.</ref> मुख्य नगदी पिकांमध्ये [[कापूस]], [[ऊस]], [[हळद]], आणि [[भुईमूग]], [[सुर्यफूल|सूर्यफूल]] आणि [[सोयाबीन]] यासह अनेक [[वनस्पती तूप|तेलबियांचा]] समावेश होतो . राज्यात फळांच्या लागवडीखाली मोठे क्षेत्र असून त्यात [[आंबा]], [[केळ|केळी]], [[द्राक्ष|द्राक्षे]], डाळिंब आणि [[संत्रे|संत्री]] ही प्रमुख आहेत. राज्य हे दूध उत्पादनात लक्षणीय आहे. हे दूध प्रामुख्याने [[म्हैस|पाणथळ म्हशी]], संकरित गुरे आणि देशी गुरे यांच्यापासून मिळते. भारतातील काही दक्षिणेकडील राज्यांच्या विपरीत, महाराष्ट्रात पाणथळ म्हशी आणि देशी गुरे यांचा मोठ्या प्रमाणात दूध उत्पादन होतो. पंढरपुरी ही राज्यातील लोकप्रिय म्हशीची जात आहे. झेबू आणि गीर हे लोकप्रिय दुग्धजन्य गुरे आहेत. जर्सी आणि होल्स्टीन या युरोपियन जाती आहेत ज्या देशी गुरांच्या संकरित प्रजननासाठी वापरल्या जातात. जरी निम्मे दूध मालक वापरत असले तरी उरलेले अर्धे दूध विक्रेते, खाजगी कंपन्या आणि दुग्ध सहकारी संस्था यांच्या संयोगाने विक्री आणि प्रक्रिया केली जाते.<ref>Landes, M., Cessna, J., Kuberka, L. and Jones, K., 2017. India's Dairy Sector: Structure, Performance, and Prospects. United States Department of Agriculture.</ref> शेतीच्या कामासाठी गुरांचा मोठ्या प्रमाणात वापर केला जातो. त्यात [[खिल्लार गाय|खिल्लार]], [[देवणी]], [[गावाओ]], [[लाल कंधारी गाय|लाल कंधारी]] आणि [[डांगी गाय|डांगी]] या लोकप्रिय जातींचा समावेश होतो. या जाती चांगली मसुदा शक्ती क्षमता, उष्णता सहन करण्याची क्षमता, रोग प्रतिकारशक्ती, कठोर कृषी-हवामान परिस्थितीशी जुळवून घेण्याची क्षमता आणि दुर्मिळ चारा आणि चारा यांच्यात टिकून राहण्याची क्षमता देतात.<ref>Gokhale, S.B., Bhagat, R.L., Singh, P.K. and Singh, G., 2009. Morphometric characteristics and utility pattern of Khillar cattle in breed tract. Indian Journal of Animal Sciences, 79(1), pp.47-51.</ref> स्वातंत्र्यानंतर कृषी सहकारी संस्थांच्या विकासात महाराष्ट्र अग्रेसर होता. किंबहुना, 'स्थानिक पुढाकाराने ग्रामीण विकास' या तत्कालीन सत्ताधारी [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|काँग्रेस]] पक्षाच्या दृष्टीचा तो अविभाज्य भाग होता. [[साखर]] सहकारी संस्थांना 'विशेष' दर्जा देण्यात आला आणि सरकारने भागधारक, हमीदार आणि नियामक म्हणून काम करून मार्गदर्शकाची भूमिका स्वीकारली,<ref>{{जर्नल स्रोत|last=Lalvani|first=Mala|year=2008|title=Sugar Co-operatives in Maharashtra: A Political Economy Perspective|journal=The Journal of Development Studies|volume=44|issue=10|pages=1474–1505|doi=10.1080/00220380802265108}}</ref><ref name="Patil">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.rediff.com/money/2007/jul/09sugar.htm|title=Sugar cooperatives on death bed in Maharashtra|last=Patil|first=Anil|date=9 July 2007|publisher=Rediff India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110828234602/http://www.rediff.com/money/2007/jul/09sugar.htm|archive-date=28 August 2011|access-date=27 December 2011}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFPatil2007">Patil, Anil (9 July 2007). [http://www.rediff.com/money/2007/jul/09sugar.htm "Sugar cooperatives on death bed in Maharashtra"]. Rediff India. [https://web.archive.org/web/20110828234602/http://www.rediff.com/money/2007/jul/09sugar.htm Archived] from the original on 28 August 2011<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">27 December</span> 2011</span>.</cite></ref><ref name="helsinki">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.helsinki.fi/iehc2006/papers2/Das72.pdf|title=Problems and Prospects of the Cooperative Movement in India Under the Globalization Regime|last=Banishree Das|last2=Nirod Kumar Palai|date=18 July 2006|publisher=XIV International Economic History Congress, Helsinki 2006, Session 72|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150924051908/http://www.helsinki.fi/iehc2006/papers2/Das72.pdf|archive-date=24 September 2015|access-date=28 September 2015|last3=Kumar Das}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBanishree_DasNirod_Kumar_PalaiKumar_Das2006">Banishree Das; Nirod Kumar Palai & Kumar Das (18 July 2006). [http://www.helsinki.fi/iehc2006/papers2/Das72.pdf "Problems and Prospects of the Cooperative Movement in India Under the Globalization Regime"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. XIV International Economic History Congress, Helsinki 2006, Session 72. [https://web.archive.org/web/20150924051908/http://www.helsinki.fi/iehc2006/papers2/Das72.pdf Archived] <span class="cs1-format">(PDF)</span> from the original on 24 September 2015<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 September</span> 2015</span>.</cite></ref> सहकारी संस्था दुग्धव्यवसायात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात,<ref name="Mahanand Dairy">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mahanand.in/Index.aspx?mid=1|title=Mahanand Dairy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141124105202/http://mahanand.in/Index.aspx?mid=1|archive-date=24 November 2014|access-date=28 September 2014}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.mahanand.in/Index.aspx?mid=1 "Mahanand Dairy"]. [https://web.archive.org/web/20141124105202/http://mahanand.in/Index.aspx?mid=1 Archived] from the original on 24 November 2014<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 September</span> 2014</span>.</cite></ref> कापूस, आणि खत उद्योग. संबंधित सोसायटीच्या सदस्यांमध्ये सर्व शेतकरी, लहान आणि मोठे, त्यांचा उत्पादन प्रक्रिया गिरणी, दुग्धव्यवसाय इत्यादींना पुरवठा करतात <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://coopsugar.org/history.php|title=National Federation of Cooperative Sugar Factories Limited|publisher=Coopsugar.org|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120205214802/http://coopsugar.org/history.php|archive-date=5 February 2012|access-date=27 December 2011}}</ref> दुग्धव्यवसाय आणि साखरेप्रमाणेच, महाराष्ट्रातील फळे आणि भाजीपाला विक्रीत सहकारी संस्था महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. १९८० पासून, सहकारी संस्थांद्वारे हाताळल्या जाणाऱ्या उत्पादनांचे प्रमाण झपाट्याने वाढले आहे. सोसायट्यांद्वारे विकल्या जाणाऱ्या सामान्य फळे आणि भाज्यांमध्ये केळी, आंबा, द्राक्षे, कांदे आणि इतर अनेक उत्पादनांचा समावेश होतो.<ref name="SubrahmanyamGajanana2000">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=hRX2XYcJn7gC&pg=PA5|title=Cooperative Marketing of Fruits and Vegetables in India|last=K. V. Subrahmanyam|last2=T. M. Gajanana|publisher=Concept Publishing Company|year=2000|isbn=978-81-7022-820-2|pages=45–60}}</ref> गेल्या पन्नास वर्षांत, स्थानिक साखर कारखानदार आणि इतर सहकारी संस्थांनी राजकीय सहभागाला प्रोत्साहन देण्यात आणि महत्त्वाकांक्षी राजकारण्यांसाठी एक पायरी म्हणून महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे.<ref name="Patil" /> राज्यातील विविध फळे, भाजीपाला आणि इतर पिकांसाठी [[भौगोलिक सूचकांक मानांकन|भौगोलिक संकेत]] मिळवण्यात महाराष्ट्र आणि कर्नाटक आघाडीवर आहेत. महाराष्ट्रातील कृषी उत्पादनांमध्ये घोलवडची [[चिक्कू|चिकू]], [[नागपूर संत्री|नागपूरची संत्री]], नाशिकची द्राक्षे, [[महाबळेश्वर स्ट्रॉबेरी|महाबळेश्वरची स्ट्रॉबेरी]], [[सातारा जिल्हा|सातारा जिल्ह्यातील]] वाघ्या घेवडा ( फ्रेंच बीनची जात),<ref name="LalithaVinayan2019">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ivqNDwAAQBAJ&pg=PT12|title=Regional Products and Rural Livelihoods: A Study on Geographical Indications from India|last=N. Lalitha|last2=Soumya Vinayan|date=4 January 2019|publisher=OUP India|isbn=978-0-19-909537-7}}</ref> जळगावची वांगी, [[आंबेमोहर]] तांदूळ इ.,<ref>Kishore, K., 2018. Geographical Indications in Horticulture: An Indian perspective.</ref><ref name="LalithaVinayan108">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ivqNDwAAQBAJ&pg=PT108|title=Regional Products and Rural Livelihoods: A Study on Geographical Indications from India|last=N. Lalitha|last2=Soumya Vinayan|date=4 January 2019|publisher=OUP India|isbn=978-0-19-909537-7|pages=108–}}</ref> [[चित्र:India_-_Fishing_boats_-_7250.jpg|उजवे|इवलेसे| मुंबईत मासेमारी नौका]] ७२० किनारपट्टी असलेला महाराष्ट्र&nbsp;किमी हे सागरी मत्स्य उत्पादनात भारतातील अग्रगण्य राज्यांपैकी एक आहे. मुंबई महानगर क्षेत्रात न्यू फेरी वार्फ, ससून डॉक आणि वर्सोवा ही प्रमुख फिश लँडिंग केंद्रे आहेत आणि ते राज्यातील माशांच्या लँडिंगपैकी जवळपास ६०% आहेत. सन २०१७-१८ मध्ये, राज्याच्या किनारपट्टीलगत कोकणात अरबी समुद्रात पकडलेल्या माशांपासून ४,७५,००० मेट्रिक टन उत्पादन झाले.<ref>Devi, M.S., Singh, V.V., Xavier, M. and Shenoy, L., 2019. Catch Composition of Trawl landings along Mumbai coast, Maharashtra. Fishery Technology, 56(1), pp.89-92.</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/maharashtra/maharashtra-ranks-fourth-marine-fish-production-216926|title=सागरी मत्स्य उत्पादनात महाराष्ट्र चौथ्या स्थानावर &#124; eSakal}}</ref> शाश्वततेच्या प्रयत्नांचा एक भाग म्हणून, राज्याने जट्रोफा, एक दुष्काळ प्रतिरोधक वनस्पतीसाठी योग्य वृक्षारोपण स्थळांच्या ओळखीसाठी एक प्रकल्प सुरू केला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.unipune.ernet.in/dept/geography/vhdeosthali_files/jatropha.htm|title=Identification of suitable sites for Jatropha plantation in Maharashtra using remote sensing and GIS|publisher=University of Pune|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080327230241/http://www.unipune.ernet.in/dept/geography/vhdeosthali_files/jatropha.htm|archive-date=27 March 2008|access-date=15 November 2006}}</ref> [[अहमदनगर जिल्हा|अहमदनगर जिल्ह्यातील]] [[राळेगण सिद्धी|राळेगाव सिद्धी]] हे गाव ग्रामविकासाचे [[शाश्वत विकास|शाश्वत मॉडेल]] म्हणून ओळखले जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://edugreen.teri.res.in/explore/renew/rallegan.htm|title=A model Indian village- Ralegaon Siddhi|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061011121216/http://edugreen.teri.res.in/explore/renew/rallegan.htm|archive-date=11 October 2006|access-date=30 October 2006}}</ref> === उत्पादन उद्योग === [[चित्र:An_embroidery_unit_in_Dharavi,_Mumbai.jpg|उजवे|इवलेसे| एक भरतकाम युनिट, अनेक लघु उद्योग कंपन्यांपैकी एक, [[धारावी]], मुंबई येथे.]] २०१३ मध्ये राष्ट्रीय औद्योगिक उत्पादनात १८.४% योगदान देणारे महाराष्ट्र हे भारतातील आघाडीचे औद्योगिक राज्य आहे. GSDPच्या जवळपास ४६% उद्योगांचे योगदान आहे.<ref>MEMON, M.S.A., 2015. ENTREPRENEURIAL ECOSYSTEM IN MAHARASHTRA INDUSTRIAL DEVELOPMENT CORPORATION (MIDC) WITH SPECIAL REFERENCE TO KOLHAPUR, MAHARASHTRA (Doctoral dissertation, Bharati Vidyapeeth).</ref><ref>Kanchan Banerjee, ‘MAHARASHTRA- Economic Picture Brightens Ahead in Race’. Vol 3(8) APRIL 2013</ref> मुंबई आणि पुण्याच्या सभोवतालच्या महानगरांच्या आसपासच्या पश्चिम महाराष्ट्रामध्ये औद्योगिक उत्पादनाची टक्केवारी लक्षणीय आहे. राज्यातील विविध क्षेत्रात उद्योगांना आकर्षित करण्यासाठी, महाराष्ट्र सरकारने १९६२ मध्ये [[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ]] (MIDC)ची स्थापना केली. MIDC विशेष आर्थिक क्षेत्रे तयार करून उत्पादन व्यवसाय सुलभ करते ज्यात जमीन (खुले भूखंड किंवा बांधलेल्या जागा), रस्ते, पाणीपुरवठा, ड्रेनेज सुविधा इ.<ref name="Khandewale1989">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=_SDhC12S7q4C&pg=PA1|title=Industrial Area and Regional Resources: A Case Study of Nagpur Industrial Area|last=Shrinivas Vishnu Khandewale|publisher=Mittal Publications|year=1989|isbn=978-81-7099-134-2|pages=1–4}}</ref><ref name="Balakrishnan2019">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=OzPEDwAAQBAJ&pg=PA1|title=Shareholder Cities: Land Transformations Along Urban Corridors in India|last=Sai Balakrishnan|date=1 November 2019|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-5146-3|page=128}}</ref> पायाभूत सुविधा आहेत. आजपर्यंत, उत्पादन, आयटी, फार्मास्युटिकल आणि वाइन यासारख्या विविध क्षेत्रांवर भर देऊन राज्यभर २३३ क्षेत्रे विकसित करण्यात आली आहेत. [[मुंबई]] हे भारतातील कापड गिरण्यांचे मूळ घर असल्याने कापड उद्योगात महाराष्ट्राचा मोठा इतिहास आहे. [[सोलापूर]], [[इचलकरंजी]], [[मालेगाव]] आणि [[भिवंडी]] ही आज वस्त्रोद्योगासाठी ओळखली जाणारी काही शहरे आहेत. [[औषध|फार्मास्युटिकल्स]], [[पेट्रोकेमिकल|पेट्रोकेमिकल्स]], जड [[रासायनिक पदार्थ|रसायने]], [[विजाणूशास्त्र|इलेक्ट्रॉनिक्स]], [[मोटारवाहन|ऑटोमोबाईल्स]], अभियांत्रिकी, अन्न प्रक्रिया आणि प्लास्टिक हे राज्यातील काही प्रमुख उद्योग आहेत. तीनचाकी, जीप, व्यावसायिक वाहने आणि [[मोटारवाहन|कार]], सिंथेटिक फायबर, कोल्ड रोल्ड उत्पादने आणि औद्योगिक अल्कोहोल यांच्या उत्पादनासाठी महाराष्ट्र प्रसिद्ध आहे. पुणे हे देशातील सर्वात मोठे ऑटोमोबाईल हब म्हणून उदयास येत आहे. राज्याची राजधानी मुंबई आणि मुंबई महानगर प्रदेश ऐतिहासिकदृष्ट्या राज्यातील सर्वात औद्योगिक क्षेत्र आहे. राज्यातील औद्योगिक विकास मोठ्या प्रमाणावर [[पुणे महानगर क्षेत्र]], [[नाशिक]], [[औरंगाबाद]] आणि [[नागपूर]] येथे केंद्रित आहे . कापूस वस्त्र, रसायने, यंत्रसामग्री, इलेक्ट्रिकल्स, वाहतूक आणि धातूशास्त्र हे राज्यातील सहा महत्त्वाचे उद्योग आहेत. ==== केमिकल आणि फार्मास्युटिकल उद्योग ==== === माहिती आणि माध्यम === [[चित्र:Shahrukh_interacts_with_media_after_KKR's_maiden_IPL_title.jpg|उजवे|इवलेसे| [[शाहरुख खान]], मुंबई फिल्म इंडस्ट्रीतील सर्वात मोठा स्टार.]] [[जाहिरात]], [[वास्तुशास्त्र|आर्किटेक्चर]], [[कला]], हस्तकला, डिझाईन, [[फॅशन]], [[चित्रपट उद्योग|चित्रपट]], संगीत, परफॉर्मिंग आर्ट्स, प्रकाशन, संशोधन आणि विकास, [[आज्ञावली|सॉफ्टवेअर]], खेळणी आणि [[क्रीडा|खेळ]], [[दूरचित्रवाणी|टीव्ही]] आणि [[रेडियो|रेडिओ]], आणि व्हिडिओ गेमसह अनेक सर्जनशील उद्योगांसाठी महाराष्ट्र हे भारतातील आघाडीचे राज्य आहे. अनेक चित्रपट, दूरचित्रवाणी मालिका, पुस्तके आणि इतर माध्यमांसह महाराष्ट्र हे भारतीय मनोरंजन उद्योगासाठी एक प्रमुख स्थान आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ibef.org/industry/media-entertainment-india.aspx|title=Media and Entertainment Industry -Brief Introduction|website=ibef.org/|publisher=India Brand Equity Foundation (IBEF)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140920204535/http://www.ibef.org/industry/media-entertainment-india.aspx|archive-date=20 September 2014|access-date=13 September 2014}}</ref> चित्रपट आणि दूरदर्शन निर्मितीसाठी मुंबई हे सर्वात मोठे केंद्र आहे आणि एकूण भारतीय चित्रपटांपैकी एक तृतीयांश चित्रपट राज्यात तयार होतात. {{INRConvert|1.5|b}} पर्यंत सर्वात महागड्या खर्चासह, कोट्यवधी-डॉलरची [[बॉलीवूड|बॉलिवूड]] निर्मिती, तेथे चित्रित केले आहेत.<ref>{{Cite magazine|last=Richard Corliss|author-link=Richard Corliss|date=16 September 1996|title=Hooray for Bollywood!|url=http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,985129,00.html?internalid=atm100|magazine=[[Time (magazine)|Time]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20141026154551/http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,985129,00.html?internalid=atm100|archive-date=26 October 2014|access-date=3 January 2015}}</ref> [[मराठी चलचित्रपट|मराठी चित्रपट]] पूर्वी [[कोल्हापूर|कोल्हापुरात बनत]] असत, पण आता मुंबईत तयार होतात. ==== दूरसंचार ==== === बांधकाम आणि रिअल इस्टेट === === सेवा क्षेत्र === [[चित्र:National_Stock_Exchange_of_India_2.jpg|उजवे|इवलेसे| मुंबईतील भारतीय राष्ट्रीय शेअर बाजार]] महाराष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेवर सेवा क्षेत्राचे वर्चस्व आहे, ज्याचा वाटा ६१.४% मूल्यवर्धन आणि ६९.३% आहे.<ref name="service">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.dipp.gov.in/English/Publications/SIA_NewsLetter/AnnualReport2011/Chapter6.3.i.pdf|title=Service sector synopsis on Maharashtra|website=RBI's Regional Office – Mumbai|publisher=[[Reserve Bank of India]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140201201044/http://www.dipp.gov.in/English/Publications/SIA_NewsLetter/AnnualReport2011/Chapter6.3.i.pdf|archive-date=1 February 2014|access-date=1 February 2014}}</ref> सेवा क्षेत्रामध्ये पारंपारिक क्षेत्र जसे की शिक्षण, आरोग्य, वाहतूक, रिअल इस्टेट, बँकिंग आणि विमा तसेच माहिती तंत्रज्ञानासारख्या नवीन क्षेत्रांचा समावेश होतो. ==== बँकिंग आणि वित्त ==== मुंबई, राज्याची राजधानी आणि भारताची [[आर्थिक भांडवल|आर्थिक राजधानी]], अनेक भारतीय कंपन्या, बहुराष्ट्रीय कंपन्या आणि वित्तीय संस्थांचे कॉर्पोरेट मुख्यालय आहे. भारतातील मुख्य [[मुंबई रोखे बाजार|स्टॉक एक्स्चेंज]] आणि भांडवली बाजार आणि कमोडिटी एक्सचेंज मुंबई येथे आहेत. यामध्ये [[भारतीय रिझर्व्ह बँक]], बॉम्बे स्टॉक एक्सचेंज, [[राष्ट्रीय रोखे बाजार|नॅशनल स्टॉक एक्सचेंज ऑफ इंडिया]], [[सिक्‍युरिटीज अँड एक्‍स्चेंज बोर्ड ऑफ इंडिया|सेबी]] यांचा समावेश आहे. राज्य देशांतर्गत तसेच विदेशी संस्थांकडून औद्योगिक गुंतवणूक आकर्षित करत आहे. राज्यातील शेअर बाजार देशाच्या जवळपास ७० टक्के शेअर्सचा व्यवहार करतात.<ref>{{स्रोत बातमी|last=Pachouly|first=Manish|url=http://www.hindustantimes.com/india-news/mumbai/more-than-12-77-lakh-taxpayers-filed-e-returns-in-maharashtra/article1-731073.aspx|title=Taxpayers in Maharashtra|date=9 August 2011|work=[[Hindustan Times]]|access-date=7 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140907192947/http://www.hindustantimes.com/india-news/mumbai/more-than-12-77-lakh-taxpayers-filed-e-returns-in-maharashtra/article1-731073.aspx|archive-date=7 September 2014|url-status=dead|agency=[[HT Media Ltd]]}}</ref> सहकारी शहरी आणि ग्रामीण बँकिंगमध्ये महाराष्ट्र हे एक आघाडीचे राज्य आहे. २००७ मध्ये राज्याच्या नागरी सहकारी बँकांचा भारतातील ४०% क्षेत्र आणि बहुतांश ठेवी होत्या.<ref>Baviskar, B. S. "Cooperatives in Maharashtra: Challenges Ahead." Economic and Political Weekly 42, no. 42 (2007): 4217-221. Accessed March 10, 2021. http://www.jstor.org/stable/40276570</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=http://ir.unishivaji.ac.in:8080/jspui/bitstream/123456789/1329/9/09_Chapter%202.pdf|title=A study of Karad Janata Sahakari Bank Ltd Karad|last=Dandge|first=R G|last2=Patil|first2=Sunanda Baburao|date=2004|publisher=Shivaji University|location=Kolhapur|page=49}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.toshniwalcollege.ac.in/uploaddata/Downloads/2016_17/Report_MRP_AgrawalSS_2016.pdf|title=A study of Customer Services and Financial Performance of Selected Urban Cooperative Banks in Marathwada|last=Agrawal|first=Sanjivkumar S.|date=2008|pages=33, 65|access-date=3 December 2021}}</ref> === घाऊक आणि किरकोळ व्यापार === [[चित्र:Phoenix_Marketcity_Kurla.jpg|उजवे|इवलेसे| [[कुर्ला]], मुंबई येथील फिनिक्स मार्केटसिटी मॉल]] राज्यातील किरकोळ परिस्थितीमध्ये संघटित आणि असंघटित अशा दोन्ही क्षेत्रांचा समावेश आहे. संघटित क्षेत्रात सुपरमार्केट, हायपरमार्केट, डिपार्टमेंटल स्टोअर्स, मॉल्स आणि इतर खाजगी मालकीच्या रिटेल चेनचा समावेश होतो. असंघटितांमध्ये प्रामुख्याने कुटुंबाच्या मालकीच्या आणि चालवल्या जाणाऱ्या स्थानिक किराणा दुकाने, सुविधांची दुकाने, भाजी मंडई आणि फेरीवाले यांचा समावेश होतो.<ref>Venkatachalam, R. and Madan, A., 2012. A comparative study of customer preferences towards fresh groceries: organized v/s unorganized retailers. IPEDR, 55(38), pp.188-192.</ref> किरकोळ व्यापारात असंघटित क्षेत्राचे वर्चस्व आहे आणि ग्राहक त्याला प्राधान्य देतात.<ref>[Sarwar, S., 2017. Emerging Malls Boom in Maharashtra State. INTERNATIONAL JOURNAL, 2(8)</ref> ऑनलाइन खरेदी महाराष्ट्रासह भारतात लोकप्रिय होत आहे, आणि विशेषतः मुंबई शहर, देशामध्ये आघाडीवर आहे.<ref>Bansal, R., 2013. Prospects of electronic commerce in India. Journal of Asian Business Strategy, 3(1), pp.11-20.[]https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.1037.3382&rep=rep1&type=pdf</ref> === शिक्षण आणि प्रशिक्षण === २०११ मध्ये राज्यातील साक्षरता दर ८८.६९% होता. यामध्ये पुरुष साक्षरता ९२.१२% आणि महिला साक्षरता ७५.७५% आहे. * '''प्राथमिक आणि माध्यमिक स्तर''' [[चित्र:Students_of_a_Maharashtra_Primary_School_(9601442866).jpg|उजवे|इवलेसे| [[रायगड जिल्हा|रायगड]] जिल्ह्यातील सरकारी प्राथमिक शाळेतील विद्यार्थी.]] महाराष्ट्रातील शाळा राज्य सरकार किंवा धार्मिक संस्थांसह खाजगी संस्थांद्वारे चालवल्या जातात. राज्य कायद्यानुसार स्थानिक प्राधिकरणांना प्राथमिक शिक्षण देणे बंधनकारक आहे. तथापि, माध्यमिक शिक्षण हे ऐच्छिक कर्तव्य आहे.  <ref>{{स्रोत बातमी|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/Govt-dissolves-education-board-schools-now-under-Pune-Municipal-Corporations-wing/articleshow/20920981.cms|title=Govt dissolves education board; schools now under Pune Municipal Corporation's wing - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-06-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20190202110818/https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/Govt-dissolves-education-board-schools-now-under-Pune-Municipal-Corporations-wing/articleshow/20920981.cms|archive-date=2 February 2019|url-status=live}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.timesnownews.com/education/article/maharashtra-assembly-passes-bill-allowing-private-companies-to-open-schools-in-state-sets-guidelines/180757|title=Maharashtra Assembly passes bill allowing private companies to open schools in state, sets guidelines|language=en-GB|access-date=2018-06-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20190202154012/https://www.timesnownews.com/education/article/maharashtra-assembly-passes-bill-allowing-private-companies-to-open-schools-in-state-sets-guidelines/180757|archive-date=2 February 2019|url-status=live}}</ref> ग्रामीण आणि शहरी भागातील सार्वजनिक प्राथमिक शाळा अनुक्रमे जिल्हा परिषद किंवा महानगरपालिका चालवतात. खाजगी शाळा मुख्यत्वे एज्युकेशन ट्रस्टद्वारे चालवल्या जातात आणि संबंधित अधिकाऱ्यांनी त्यांची अनिवार्य तपासणी करणे आवश्यक आहे. खासगी शाळा राज्य सरकारकडून आर्थिक मदतीसाठी पात्र आहेत. माध्यमिक शाळा [[काउन्सिल ऑफ इंडियन स्कूल सर्टिफिकेट एक्झॅमिनेशन (सी.आय.एस.सी.ई.)|भारतीय शाळा प्रमाणपत्र परीक्षा परिषद]] (CISCE), [[केंद्रीय माध्यमिक शिक्षण मंडळ|केंद्रीय माध्यमिक शिक्षण मंडळ (CBSE)]], [[राष्ट्रीय मुक्त विद्यालयीन शिक्षण संस्था|नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ ओपन स्कूल (NIOS)]] किंवा [[महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक शिक्षण मंडळ|महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक शिक्षण मंडळाशी]] संलग्न आहेत. १०+२+३ योजनेअंतर्गत, माध्यमिक शाळा पूर्ण केल्यानंतर, विद्यार्थी सामान्यत: दोन वर्षांसाठी [[कनिष्ठ महाविद्यालय|कनिष्ठ महाविद्यालयात]], ज्याला प्री-युनिव्हर्सिटी असेही म्हणतात, किंवा [[महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक शिक्षण मंडळ|महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक मंडळाशी]] संलग्न असलेल्या उच्च माध्यमिक सुविधा असलेल्या शाळांमध्ये नोंदणी केली जाते. [[महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक शिक्षण मंडळ|माध्यमिक शिक्षण]] किंवा कोणतेही केंद्रीय मंडळ. विद्यार्थी उदारमतवादी कला, वाणिज्य किंवा विज्ञान या तीनपैकी एका प्रवाहाची निवड करतात. आवश्यक अभ्यासक्रम पूर्ण केल्यावर, विद्यार्थी सामान्य किंवा व्यावसायिक पदवी कार्यक्रमांमध्ये नोंदणी करू शकतात. शाळांमधील शिक्षण मुख्यतः मराठी, इंग्रजी किंवा हिंदीमध्ये दिले जाते, परंतु स्थानिक मागणी असल्यास [[उर्दू भाषा|उर्दू]], गुजराती किंवा कन्नड यांसारख्या इतर भाषांमधील शिक्षण देखील दिले जाते.  <ref>{{स्रोत बातमी|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/pmc-schools-to-run-junior-colleges-from-2018-19/articleshow/63945908.cms|title=PMC schools to run junior colleges from 2018-19 - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-06-05}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/free-sanitary-napkins-for-girls-in-civic-schools/articleshow/64325150.cms|title=Free sanitary napkins for girls in civic schools - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-06-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20190202111002/https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/free-sanitary-napkins-for-girls-in-civic-schools/articleshow/64325150.cms|archive-date=2 February 2019|url-status=live}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.punezp.org/educmadhyamic.html|title=Zilla Parishad Pune|website=punezp.org|language=en-US|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180529175416/http://www.punezp.org/educmadhyamic.html|archive-date=29 May 2018|access-date=2018-05-27}}</ref> खाजगी शाळा त्यांच्या अभ्यासक्रमाच्या निवडीनुसार भिन्न असतात आणि त्या राज्य बोर्ड किंवा दोन केंद्रीय शिक्षण मंडळांपैकी एक, [[केंद्रीय माध्यमिक शिक्षण मंडळ|CBSE]] किंवा [[काउन्सिल ऑफ इंडियन स्कूल सर्टिफिकेट एक्झॅमिनेशन (सी.आय.एस.सी.ई.)|CISCE]]चे अनुसरण करू शकतात.<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://punemirror.indiatimes.com/pune/others/cbse-class-xii-results-pune-schools-stand-tall-arts-students-shine-again/articleshow/64337808.cms|title=CBSE Class XII Results: Pune schools stand tall; Arts students shine again – Pune Mirror -|work=Pune Mirror|access-date=2018-05-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20180527072125/https://punemirror.indiatimes.com/pune/others/cbse-class-xii-results-pune-schools-stand-tall-arts-students-shine-again/articleshow/64337808.cms|archive-date=27 May 2018|url-status=live}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/done-high-90-scores-full-marks-in-subjects-bring-cheer-to-icse-schools/articleshow/64165885.cms|title=High 90% scores & full marks in subjects bring cheer to ICSE schools|work=The Times of India|access-date=2018-05-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20180620043432/https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/done-high-90-scores-full-marks-in-subjects-bring-cheer-to-icse-schools/articleshow/64165885.cms|archive-date=20 June 2018|url-status=live}}</ref> '''*तृतीय स्तर''' [[चित्र:AFMC_Main_Building.jpg|अल्ट=AFMC Pune|इवलेसे| [[ए.एफ.एम.सी.|आर्म्ड फोर्सेस मेडिकल कॉलेज, पुणे]] ही भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीनंतर स्थापन झालेल्या संस्थांपैकी एक होती]] महाराष्ट्रात दरवर्षी १,६०,००० पदवीधर भरणारी २४ विद्यापीठे आहेत.<ref name="educational institute">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ugc.ac.in/stateuniversitylist.aspx?id=21&Unitype=2|title=State University|publisher=University Grants Commission|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140422051850/http://www.ugc.ac.in/stateuniversitylist.aspx?id=21&Unitype=2|archive-date=22 April 2014|access-date=13 May 2014}}</ref><ref name="universities">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.educationinfoindia.com/maharashtradir.htm|title=Universities of Maharashtra|publisher=Education information of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20130915133355/http://www.educationinfoindia.com/maharashtradir.htm|archive-date=15 September 2013|access-date=13 May 2014}}</ref> [[मुंबई विद्यापीठ|मुंबई]] विद्यापीठ हे पदवीधरांच्या संख्येच्या बाबतीत जगातील सर्वात मोठे विद्यापीठ आहे आणि १४१ संलग्न महाविद्यालये आहेत.<ref name="colleges">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mu.ac.in/colleges.html|title=Mumbai University Affiliated Colleges|publisher=University of Mumbai|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140509004327/http://www.mu.ac.in/colleges.html|archive-date=9 May 2014|access-date=13 May 2014}}</ref> प्रमुख राष्ट्रीय क्रमवारीनुसार, महाराष्ट्रातील अनेक महाविद्यालये आणि विद्यापीठे भारतातील सर्वोच्च स्थानी आहेत.<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://indiatoday.intoday.in/bestcolleges/2013/ranks.jsp?ST=Commerce&LMT=5&Y=2013|title=India's Best Universities for 2013|date=12 May 2013|work=[[India Today]]|access-date=17 May 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140518020839/http://indiatoday.intoday.in/bestcolleges/2013/ranks.jsp?ST=Commerce&LMT=5&Y=2013|archive-date=18 May 2014|url-status=live}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://indiatoday.intoday.in/bestcolleges/2013/ranks.jsp?ST=Commerce&LMT=8&Y=2013|title=Top colleges in state|website=[[India Today]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140518013312/http://indiatoday.intoday.in/bestcolleges/2013/ranks.jsp?ST=Commerce&LMT=8&Y=2013|archive-date=18 May 2014|access-date=17 May 2014}}</ref> [[भारतीय तंत्रज्ञान संस्था मुंबई|भारतीय तंत्रज्ञान संस्था बॉम्बे]] म्हणून महाराष्ट्रात अनेक स्वायत्त संस्था आहेत.<ref name="autonomous colleges">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ugc.ac.in/oldpdf/colleges/374autocolleges_april11.pdf|title=List of autonomous institutes in Maharashtra|publisher=University Grants Commission|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130102205937/http://www.ugc.ac.in/oldpdf/colleges/374autocolleges_april11.pdf|archive-date=2 January 2013|access-date=13 May 2014}}</ref> यापैकी बहुतेक स्वायत्त संस्था भारतात सर्वोच्च स्थानावर आहेत आणि त्यांना खूप स्पर्धात्मक प्रवेश आवश्यकता आहेत. पुणे ऐतिहासिकदृष्ट्या उच्च शिक्षणाचे केंद्र म्हणून ओळखले जाते आणि भारताची शैक्षणिक राजधानी म्हणून ओळखले जाते. २००६ मध्ये, असे नोंदवले गेले की संपूर्ण भारतातील सुमारे २,००,००० विद्यार्थी पुण्यात नऊ विद्यापीठे आणि शंभरहून अधिक शैक्षणिक संस्थांमध्ये शिक्षण घेतात. राज्यात अनेक धार्मिक आणि विशेष-उद्देशीय संस्थांसह इतर शेकडो खाजगी महाविद्यालये आणि विद्यापीठे आहेत. [[वसंतराव दादा पाटील|वसंतदादा पाटील]] यांच्या राज्य सरकारने १९८२ मध्ये शिक्षण क्षेत्राचे उदारीकरण केल्यानंतर बहुतेक खाजगी महाविद्यालये गेल्या तीस वर्षांत सुरू झाली.<ref name="articles.economictimes.indiatimes.com">{{स्रोत बातमी|last=Bhosale|first=Jayashree|url=http://articles.economictimes.indiatimes.com/2007-11-10/news/27682218_1_educational-institutes-education-barons-professional-education|title=Economic Times: Despite private participation Education lacks quality in Maharashtra|date=10 November 2007|access-date=6 October 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141010054204/http://articles.economictimes.indiatimes.com/2007-11-10/news/27682218_1_educational-institutes-education-barons-professional-education|archive-date=10 October 2014|url-status=live}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBhosale2007">Bhosale, Jayashree (10 November 2007). [http://articles.economictimes.indiatimes.com/2007-11-10/news/27682218_1_educational-institutes-education-barons-professional-education "Economic Times: Despite private participation Education lacks quality in Maharashtra"]. [https://web.archive.org/web/20141010054204/http://articles.economictimes.indiatimes.com/2007-11-10/news/27682218_1_educational-institutes-education-barons-professional-education Archived] from the original on 10 October 2014<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">6 October</span> 2014</span>.</cite></ref> खाजगी असले तरी या महाविद्यालयांच्या कामकाजात शासनाची नियामक भूमिका असते. महाराष्ट्रातील मोठ्या सहकारी चळवळीतील राजकारणी आणि नेत्यांनी अनेक खाजगी संस्था स्थापन करण्यात मोलाचा वाटा उचलला <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Dahiwale Vol. 30, No. 6 (11 Feb. 1995), pp.|first=S. M.|year=1995|title=Consolidation of Maratha Dominance in Maharashtra|journal=Economic and Political Weekly|volume=30|issue=6|pages=341–342|jstor=4402382}}</ref><ref>{{जर्नल स्रोत|last=Baviskar|first=B. S.|year=2007|title=Cooperatives in Maharashtra: Challenges Ahead|journal=Economic and Political Weekly|volume=42|issue=42|pages=4217–4219|jstor=40276570}}</ref> राज्यात आयटी क्लस्टर्सच्या वाढीमुळे मागणी पूर्ण करण्यासाठी अभियांत्रिकी महाविद्यालये स्थापन करण्यात त्याच प्रमाणात वाढ झाली आहे. पुण्यासारख्या क्लस्टर्स असलेल्या भागात कुशल कामगार.<ref>Krishnan, S., 2014. Political Economy of India’s Tertiary Education. Economic & Political Weekly, 49(11), p.63.</ref> ब््ब्स्र्योब्व्स्य्ब्र्लब्द्ब द् बद्स् [[चित्र:PDKV_Akola_-_Agricultural_University.png|उजवे|इवलेसे| पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ (कृषी विद्यापीठ) अकोला]] राज्यात विविध प्रदेशात चार कृषी विद्यापीठे देखील आहेत.<ref name="mcaer">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mcaer.org/|title=Welcome to MCAER official website|publisher=mcaer.org|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150929163851/http://www.mcaer.org/|archive-date=29 September 2015|access-date=28 September 2015}}</ref> राज्याच्या जिल्हा स्तरावर उच्च शिक्षणासाठी आवश्यक असलेली अनेक प्रादेशिक विद्यापीठे देखील आहेत. याशिवाय राज्यात अनेक डीम्ड विद्यापीठे आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.aicte-india.org/downloads/deemedunivertisite.pdf|title=List of Deemed Universities|website=aicte-india.org|publisher=[[All India Council for Technical Education]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150219220504/http://www.aicte-india.org/downloads/deemedunivertisite.pdf|archive-date=19 February 2015|access-date=29 August 2014}}</ref> सामान्यत: अधिक खुली प्रवेश धोरणे, लहान शैक्षणिक कार्यक्रम आणि कमी शिकवणी असलेली स्थानिक समुदाय महाविद्यालये देखील आहेत. '''*व्यावसायिक प्रशिक्षण''' एकूण ४१६ ITI आणि ३१० ITC आहेत ज्यात अंदाजे १,५०,००० (ITIs मध्ये १,१३,६४४ आणि ITC मध्ये ३५,५१२) विद्यार्थी आहेत. राज्यात ४१६ पोस्ट-सेकंडरी स्कूल [[औद्योगिक प्रशिक्षण संस्था|इंडस्ट्रियल ट्रेनिंग इन्स्टिट्यूट]] (ITIs) सरकारद्वारे चालवल्या जातात आणि ३१० इंडस्ट्रियल ट्रेनिंग सेंटर्स (ITC) खाजगी संस्थांद्वारे चालवल्या जातात जे बांधकाम, प्लंबिंग, वेल्डिंग, ऑटोमोबाईल मेकॅनिक इत्यादीसारख्या असंख्य व्यवसायांमध्ये व्यावसायिक प्रशिक्षण देतात. यशस्वी उमेदवारांना राष्ट्रीय व्यापार प्रमाणपत्र मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=93kkDwAAQBAJ&q=%22Industrial+training+institute%22++pune&pg=PA27|title=Building Histories: the Proceedings of the Fourth Annual Construction History Society Conference|last=Campbell|first=James (editor)|last2=Melsens|first2=S|last3=Mangaonkar – Vaiude|first3=P|last4=Bertels|first4=Inge (Authors)|date=2017|publisher=The Construction History Society|isbn=978-0-9928751-3-8|location=Cambridge UK|pages=27–38|access-date=3 October 2017}}</ref> २०१२ मध्ये अंदाजे १,५०,००० (ITIs मध्ये १,१३,६४४ आणि ITCs मध्ये ३५,५१२) विद्यार्थ्यांनी या संस्थांद्वारे चालवल्या जाणाऱ्या कार्यक्रमांमध्ये नोंदणी केली होती. === वाहतूक === {{Main article|Transport in Maharashtra}} १७ व्या शतकापासून व्यापार आणि औद्योगिक विकासासह मुंबई हे महाराष्ट्रातील प्रमुख बंदर आहे, प्रमुख राष्ट्रीय महामार्ग, रेल्वे राज्यातून जातात, ज्यामुळे माल आणि लोकांच्या जलद वाहतुकीस मदत होते. राज्याने जिल्हा ठिकाणांना प्रमुख व्यापारी बंदरे आणि शहरांशी जोडणाऱ्या रस्त्यांच्या जाळ्यातही भर घातली आहे. मुंबई, पुणे आणि नागपूर ही राज्यातील प्रमुख विमानतळे आहेत. मुंबईच्या [[छत्रपती शिवाजी महाराज आंतरराष्ट्रीय विमानतळ|छत्रपती शिवाजी महाराज आंतरराष्ट्रीय विमानतळा]]<nowiki/>ची जगातील सर्वात व्यस्त सिंगल रनवे विमानतळ म्हणून नोंद झाली आहे. नवी मुंबई आणि पुणे येथे प्रत्येकी एक असे दोन नवीन विमानतळ बांधण्याचे प्रस्तावित आहे. '''*रस्ते वाहतूक''' [[चित्र:Nashik_Mumbai_NH3.jpg|उजवे|इवलेसे| NH3, मुंबई आणि नाशिकला जोडणारा महामार्ग]] राज्यात भारतातील सर्वात मोठे रस्ते जाळे असलेली, बहु-मोडल वाहतूक व्यवस्था आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://mmrda.maharashtra.gov.in/multimodal-corridor-from-virar-to-alibaug|title=Multimodal transportation system in state|publisher=[[Mumbai Metropolitan Region Development Authority]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140903151114/https://mmrda.maharashtra.gov.in/multimodal-corridor-from-virar-to-alibaug|archive-date=3 September 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> २०११ मध्ये, महाराष्ट्रातील पृष्ठभागाच्या रस्त्याची एकूण लांबी २,६७,४५२ होती&nbsp;किमी;<ref name="Highwaylength">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pppinindia.com/infrastructure-maharashtra.php|title=Public Private Partnerships in India|website=pppinindia.com/|publisher=[[Ministry of Finance (India)|Ministry of Finance]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140830113346/http://www.pppinindia.com/infrastructure-maharashtra.php|archive-date=30 August 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> राष्ट्रीय महामार्गांमध्ये ४,१७६ होते&nbsp;किमी <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://knowindia.gov.in/knowindia/general_info.php?id=15|title=List of State-wise National Highways in India|website=knowindia.gov.in/|publisher=[[Government of India]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140905021156/http://knowindia.gov.in/knowindia/general_info.php?id=15|archive-date=5 September 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> आणि राज्य महामार्ग ३,७००&nbsp;किमी <ref name="Highwaylength" /> इतर जिल्हा रस्ते आणि गावातील रस्ते गावांना त्यांच्या सामाजिक गरजा पूर्ण करण्यासाठी तसेच खेड्यापासून जवळच्या बाजारपेठांमध्ये कृषी उत्पादनांची वाहतूक करण्यासाठी सुलभता प्रदान करतात. प्रमुख जिल्हा रस्ते मुख्य रस्ते आणि ग्रामीण रस्ते यांना जोडण्याचे दुय्यम कार्य प्रदान करतात. महाराष्ट्रातील जवळपास ९८% गावे महामार्ग आणि आधुनिक रस्त्यांनी जोडलेली आहेत. राज्य महामार्गावरील सरासरी वेग ५०-६० च्या दरम्यान असतो&nbsp;किमी/ता (३१–३७&nbsp;mi/h) वाहनांच्या मोठ्या उपस्थितीमुळे; खेडे आणि शहरांमध्ये, वेग २५-३० इतका कमी आहे&nbsp;किमी/ता (१५-१८&nbsp;mi/h).<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.rediff.com/money/report/speed/20070329.htm|title=Village speed limit in maharashtra|website=rediff.com/|publisher=Rediff News|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140903114901/http://www.rediff.com/money/report/speed/20070329.htm|archive-date=3 September 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> राष्ट्रीय महामार्गांना केंद्र सरकारकडून निधी मिळतो, मात्र, राज्य महामार्ग आणि स्थानिक रस्ते राज्य सरकारवर अवलंबून असतात. निधीच्या कमतरतेमुळे महाराष्ट्र सरकारला राज्य महामार्गांसाठी निधी देण्यासाठी खाजगी क्षेत्रावर अवलंबून राहावे लागले आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=http://www.iptu.co.uk/content/trade_cluster_info/india/indian-transport-profile.pdf|title=Profile of the Indian transport sector. Operations Evaluation Department|last=Singru|first=N|date=2007|publisher=World Bank|location=Manilla|page=9|access-date=22 May 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20111221122952/http://iptu.co.uk/content/trade_cluster_info/india/indian-transport-profile.pdf|archive-date=21 December 2011}}</ref> [[महाराष्ट्र राज्य मार्ग परिवहन महामंडळ]] (MSRTC) सार्वजनिक क्षेत्रात किफायतशीर आणि विश्वासार्ह प्रवासी रस्ते वाहतूक सेवा प्रदान करते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.msrtc.gov.in/msrtc/history.html|title=The Maharashtra State Road Transport Corporation|website=msrtc.gov.in/|publisher=[[Government of Maharashtra]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140903042657/http://www.msrtc.gov.in/msrtc/history.html|archive-date=3 September 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> या बसेस, ज्यांना ST (राज्य परिवहन) म्हटले जाते, बहुतेक लोकसंख्येच्या वाहतुकीचे प्राधान्य साधन आहे. भाड्याने घेतलेल्या वाहतुकीच्या प्रकारांमध्ये मीटरच्या टॅक्सी आणि [[रिक्षा|ऑटो रिक्षा]] यांचा समावेश होतो, जे सहसा शहरांमध्ये विशिष्ट मार्गांनी चालतात. '''*रेल्वे''' [[चित्र:RoRo.jpg|उजवे|इवलेसे| [[सावंतवाडी रेल्वे स्थानक|सावंतवाडी रोड रेल्वे स्थानकावर]] एक [[रो-रो वाहतूक|RORO]] गाडी]] भारत सरकारच्या मालकीची [[भारतीय रेल्वे]] महाराष्ट्रात तसेच उर्वरित देशात रेल्वे नेटवर्क चालवते. ५,९८३ च्या रेल्वे नेटवर्कसह राज्य देशाच्या इतर भागांशी चांगले जोडलेले आहे&nbsp;चार रेल्वे दरम्यान किमी.<ref name="western">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.wr.indianrailways.gov.in/view_section.jsp?lang=0&id=0,1,283|title=Western Railway in its present form|website=Indian Railways|publisher=[[Western Railway zone|Western Railway]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140213185804/http://www.wr.indianrailways.gov.in/view_section.jsp?lang=0&id=0,1,283|archive-date=13 February 2014|access-date=13 February 2014}}</ref><ref name="central">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.cr.indianrailways.gov.in/cris/view_section.jsp?lang=0&id=0,6,287|title=Central Railway's Head Quarter|publisher=[[Central Railway (India)|Central Railway]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140222234920/http://www.cr.indianrailways.gov.in/cris/view_section.jsp?lang=0&id=0,6,287|archive-date=22 February 2014|access-date=13 February 2014}}</ref> * [[भारतीय रेल्वे|भारतीय रेल्वेचे]] [[मध्य रेल्वे क्षेत्र|मध्य रेल्वे]] आणि [[पश्चिम रेल्वे क्षेत्र|पश्चिम रेल्वे]] झोन ज्यांचे मुख्यालय मुंबई येथे आहे, अनुक्रमे [[छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस|छत्रपती शिवाजी टर्मिनस]] आणि [[चर्चगेट]] येथे, * [[नागपूर रेल्वे स्थानक|नागपूर जंक्शनमध्ये]] मध्य रेल्वेचा अनुक्रमे नागपूर (मध्य) आणि नागपूर (दक्षिण पूर्व मध्य) आणि [[दक्षिण पूर्व मध्य रेल्वे क्षेत्र|दक्षिण पूर्व मध्य रेल्वेचा विभाग]] [[मध्य रेल्वे क्षेत्र|आहे]] . * [[दक्षिण मध्य रेल्वे क्षेत्र|दक्षिण मध्य रेल्वेचा]] [[नांदेड]] विभाग जो महाराष्ट्राच्या [[मराठवाडा]] विभागाची पूर्तता करतो आणि * [[कोकण रेल्वे]], [[सी.बी.डी. बेलापूर|सीबीडी बेलापूर]], [[नवी मुंबई]] येथे स्थित भारतीय रेल्वेची एक उपकंपनी आहे जी महाराष्ट्राच्या [[कोकण]] किनारपट्टी भागात सेवा देते आणि भारताच्या पश्चिम किनारपट्टीपर्यंत चालू ठेवते. मालवाहतूक आणि लोक वाहून नेण्यासाठी रेल्वे नेटवर्कचा वापर केला जातो परंतु मालवाहतूकीची मोठी टक्केवारी रेल्वेपेक्षा ट्रकद्वारे वाहून नेली जाते. '''* प्रवासी रेल्वे''' [[चित्र:Nagpur_-_Bhusawal_SF_Express.jpg|उजवे|इवलेसे| नागपूर - भुसावळ एसएफ एक्सप्रेस]] भारतातील प्रमुख शहरांना महाराष्ट्रातील शहरांशी जोडणाऱ्या अनेक रेल्वे सेवा आहेत, उदाहरणार्थ, [[मुंबई राजधानी एक्सप्रेस]], सर्वात वेगवान [[राजधानी एक्सप्रेस|राजधानी]] ट्रेन, भारताची राजधानी नवी दिल्ली ते मुंबईला जोडते.<ref name="rajdhani">{{स्रोत बातमी|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Mumbai-New-Delhi-Rajdhani-Express-turns-40/articleshow/13308876.cms?referral=PM|title=Mumbai-New Delhi Rajdhani Express|date=20 May 2012|work=[[The Times of India]]|access-date=1 February 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20150303054341/http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Mumbai-New-Delhi-Rajdhani-Express-turns-40/articleshow/13308876.cms?referral=PM|archive-date=3 March 2015|url-status=live}}</ref> महाराष्ट्रातील शहरांना जोडणाऱ्या अनेक सेवा देखील आहेत जसे की [[दख्खनची राणी|डेक्कन क्वीन]] मुंबई आणि पुण्याला जोडणारी. दक्षिण-पश्चिम महाराष्ट्रातील [[कोल्हापूर]] शहराला ईशान्य महाराष्ट्रातील [[गोंदिया|गोंदियाशी]] जोडणारी [[महाराष्ट्र एक्सप्रेस]] सेवा एका राज्यात सर्वात लांब अंतर कापण्याचा सध्याचा विक्रम आहे, कारण तिचा संपूर्ण धावा १,३४६ आहे.&nbsp;किमी (८३६&nbsp;mi) संपूर्णपणे महाराष्ट्रात आहे. ठाणे आणि सीएसटी ही भारतातील सर्वात व्यस्त रेल्वे स्थानके आहेत,<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Thane-is-busiest-railway-station-in-Mumbai/articleshow/20129363.cms|title=Thane is busiest railway station in Mumbai|website=The Times of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20161031152836/http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Thane-is-busiest-railway-station-in-Mumbai/articleshow/20129363.cms|archive-date=31 October 2016|access-date=13 September 2016}}</ref> नंतरचे मुंबई उपनगरीय रेल्वेच्या लांब पल्ल्याच्या गाड्या आणि प्रवासी गाड्यांसाठी टर्मिनल म्हणून काम करतात. महाराष्ट्रातही [[मुंबई उपनगरी रेल्वे|मुंबई]] आणि [[पुणे उपनगरी रेल्वे|पुण्यात]] उपनगरीय रेल्वे नेटवर्क आहेत जे लांब पल्ल्याच्या प्रवासी आणि मालवाहू गाड्या वापरतात तेच ट्रॅक वापरून दररोज सुमारे 6.4 दशलक्ष प्रवासी वाहतूक करतात.<ref name="IBE2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ibef.org/download/Maharasthra_271211.pdf|title=Maharashtra – Physical Infrastructure, Railways|date=November 2011|publisher=IBEF|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20120517141307/http://www.ibef.org/download/Maharasthra_271211.pdf|archive-date=17 May 2012|access-date=31 March 2012}}</ref> '''*समुद्री बंदरे''' मुंबई पोर्ट आणि [[जवाहरलाल नेहरू बंदर|जेएनपी]] (ज्याला न्हावा शेवा असेही म्हणतात), ही दोन प्रमुख समुद्री बंदरे भारत सरकारच्या नियंत्रणाखाली आणि देखरेखीखाली आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mahammb.com/regional-port-offices.htm|title=List of ports in Maharashtra|website=Regional Port Offices|publisher=Maharashtra Maritime Board|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140203004608/http://www.mahammb.com/regional-port-offices.htm|archive-date=3 February 2014|access-date=1 February 2014}}</ref> भारताच्या १२ सार्वजनिक बंदरांवर हाताळल्या जाणाऱ्या एकूण कंटेनरच्या प्रमाणापैकी अर्ध्याहून अधिक आणि देशाच्या एकूण कंटेनरीकृत महासागर व्यापाराच्या जवळपास ४० टक्के वाटा जेएनपीचा आहे.<ref name="JOC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.joc.com/port-news/asian-ports/port-nhava-sheva/india's-major-ports-see-67-percent-growth-container-volumes_20150407.html|title=India's major ports see 6.7 percent growth in container volumes|date=7 April 2015|publisher=JOC.com.|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150507235822/http://www.joc.com/port-news/asian-ports/port-nhava-sheva/india%E2%80%99s-major-ports-see-67-percent-growth-container-volumes_20150407.html|archive-date=7 May 2015|access-date=27 June 2015}}</ref> महाराष्ट्रात जवळपास ४८ छोटी बंदरे आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.oocities.org/ggavaska/seaports.html|title=Sea ports of Maharashtra|publisher=Geo cities organisation|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140222132738/http://www.oocities.org/ggavaska/seaports.html|archive-date=22 February 2014|access-date=13 February 2014}}</ref> यापैकी बहुतेक प्रवासी वाहतूक हाताळतात आणि त्यांची क्षमता मर्यादित असते. महाराष्ट्रातील कोणत्याही प्रमुख नद्यांना जलवाहतूक नाही आणि त्यामुळे नदी वाहतूक राज्यात अस्तित्वात नाही. '''*विमान वाहतूक''' महाराष्ट्रातील जवळपास सर्व प्रमुख शहरांमध्ये विमानतळ आहेत. [[छत्रपती शिवाजी महाराज आंतरराष्ट्रीय विमानतळ|CSIA]] (पूर्वीचे बॉम्बे आंतरराष्ट्रीय विमानतळ) आणि [[जुहू विमानतळ]] हे मुंबईतील दोन विमानतळ आहेत. इतर दोन आंतरराष्ट्रीय विमानतळे [[पुणे विमानतळ|पुणे आंतरराष्ट्रीय विमानतळ]] आणि [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आंतरराष्ट्रीय विमानतळ]] (नागपूर) आहेत. तर [[औरंगाबाद विमानतळ]] हे [[भारतीय विमानतळ प्राधिकरण|भारतीय विमानतळ प्राधिकरणाद्वारे]] चालवले जाणारे देशांतर्गत विमानतळ आहे. उड्डाणे खाजगी आणि सरकारी दोन्ही विमान कंपन्या चालवतात. [[ओझर वायुसेना तळ|नाशिक विमानतळ]] हे देखील एक प्रमुख विमानतळ आहे. राज्यातील बहुतेक विमानतळ भारतीय [[भारतीय विमानतळ प्राधिकरण|विमानतळ प्राधिकरण]] (AAI) द्वारे चालवले जातात तर रिलायन्स एअरपोर्ट डेव्हलपर्स (RADPL), सध्या ९५ वर्षांच्या भाडेतत्त्वावर [[लातूर विमानतळ|लातूर]], [[श्री गुरू गोविंद सिंग जी विमानतळ|नांदेड]], बारामती, उस्मानाबाद आणि यवतमाळ येथे पाच बिगर मेट्रो विमानतळ चालवतात.<ref name="TOI">{{स्रोत बातमी|url=http://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/Reliance-Airport-gets-five-projects-on-lease/articleshow/4861274.cms?referral=PM|title=Reliance Airport gets five projects on lease|date=6 August 2009|work=The Times of India|access-date=19 September 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20150130212553/http://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/Reliance-Airport-gets-five-projects-on-lease/articleshow/4861274.cms?referral=PM|archive-date=30 January 2015|url-status=live}}</ref> महाराष्ट्र विमानतळ विकास कंपनी (MADC)ची स्थापना २००२ मध्ये AAI किंवा [[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ]] (MIDC) अंतर्गत नसलेल्या राज्यातील विमानतळांचा विकास करण्यासाठी करण्यात आली. [[मिहान|नागपूर (मिहान) येथील मल्टी-मॉडल इंटरनॅशनल कार्गो हब आणि विमानतळाच्या]] नियोजन आणि अंमलबजावणीमध्ये MADC प्रमुख भूमिका बजावत आहे.<ref name="MADC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.madcindia.org/projects.html|title=MIDC projects|publisher=[[Maharashtra Airport Development Company]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120226054653/http://www.madcindia.org/projects.html|archive-date=26 February 2012|access-date=31 March 2012}}</ref> अतिरिक्त छोट्या विमानतळांमध्ये [[अकोला विमानतळ|अकोला]], अमरावती, चंद्रपूर, धुळे, [[गोंदिया विमानतळ|गोंदिया]], जळगाव, कराड, [[कोल्हापूर विमानतळ|कोल्हापूर]], [[गांधीनगर विमानतळ|नाशिक रोड]], [[रत्‍नागिरी विमानतळ|रत्‍नागिरी]] आणि [[सोलापूर विमानतळ|सोलापूर]] यांचा समावेश आहे .<ref name="smaller">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://cad.gujarat.gov.in/maharashtra-airfiled.htm|title=Statewise airfield list|website=cad.gujarat.gov.in/|publisher=Director Civil Aviation, Government of Gujarat|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20130208124543/http://cad.gujarat.gov.in/maharashtra-airfiled.htm|archive-date=8 February 2013|access-date=5 August 2014}}</ref> === पर्यटन === पर्यटन हा महाराष्ट्रातील औरंगाबाद, मुंबई आणि पुण्याच्या आसपासचा प्रमुख उद्योग आहे. प्रेक्षणीय स्थळांमध्ये [[अजिंठा]], [[वेरूळची लेणी|एलोरा]], [[घारापुरी लेणी|एलिफंटा]] आणि कार्ले -भाजे येथील प्राचीन लेणी आणि स्मारके, [[रायगड (किल्ला)|रायगड]], [[सिंहगड]], [[राजगड]], [[शिवनेरी]], पन्हाळा, ब्रिटीशकालीन हिल स्टेशन्स जसे की [[लोणावळा]], महाबळवार, मराठा साम्राज्य काळातील असंख्य पर्वतीय किल्ले यांचा समावेश [[महाबळेश्वर|आहे]] आणि [[माथेरान]], मेळघाट, नागझिरा आणि [[ताडोबा-अंधारी व्याघ्र प्रकल्प|ताडोबा]] सारखे व्याघ्र प्रकल्प आणि नवेगाव बंध सारखी राष्ट्रीय उद्याने. धार्मिक पर्यटनामध्ये शिर्डी (साईबाबा मंदिर), नाशिक (हिंदू पवित्र स्थान), नांदेड (गुरुद्वारा), नागपूर (दीक्षाभूमी), [[सिद्धिविनायक मंदिर, मुंबई|सिद्धिविनायक मंदिर]] आणि मुंबईतील हाजी अली दर्गा आणि पंढरपूर (विठ्ठल-रुक्मिणी मंदिर) तसेच पाच ठिकाणांचा समावेश होतो. अकरापैकी [[ज्योतिर्लिंग|ज्योतिर्लिंगे]] आणि कोल्हापूर (महालक्ष्मी मंदिर) सारखी [[शक्तिपीठे|शक्तीपीठे]]. असंख्य समुद्रकिनारे, साहसी पर्यटन स्थळे, मनोरंजन उद्याने आणि वॉटर पार्क देखील राज्यातील पर्यटनात भर घालतात.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtratourism.gov.in/?MenuID=1124|title=Maharashtra Tourism Development Corporation|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170816110004/https://www.maharashtratourism.gov.in/?MenuID=1124|archive-date=16 August 2017|access-date=16 August 2017}}</ref> == राज्य सरकारचा महसूल आणि खर्च == [[भारताचे संविधान|भारतीय राज्यघटनेचे]] कलम २४६ <ref name="coi" />, [[भारतीय संसद|भारताची संसद]] आणि [[विधानसभा|राज्य विधानमंडळ]] यांच्यात कर आकारणीसह विधायी अधिकारांचे वितरण करते. केंद्र सरकार आणि राज्यांना एकाचवेळी कर आकारणीचे अधिकार देण्याची राज्यघटनेत तरतूद नाही.<ref name="Distribution of">{{Citation|title=Distribution of Powers between Centre, States and Local Governments}}</ref> खालील तक्त्यामध्ये केंद्र सरकारकडून आकारले जाणारे तेरा कर आणि महाराष्ट्रासह राज्यांचे एकोणीस कर आहेत.<ref name="Distribution of" /> === भारताचे केंद्र सरकार === {| class="wikitable" !SL. नाही. ! केंद्रीय यादीनुसार कर |- | ८२ | '''आयकर :''' कृषी उत्पन्नाव्यतिरिक्त इतर उत्पन्नावरील कर. |- | ८३ | '''कस्टम ड्युटी''' : [[निर्यात]] शुल्कासह सीमाशुल्काची कर्तव्ये |- | ८४ | '''उत्पादन शुल्क''' : भारतात उत्पादित किंवा उत्पादित केलेल्या खालील वस्तूंवर [[अबकारी कर|अबकारी]] शुल्क (a) [[खनिज तेल|पेट्रोलियम क्रूड]] (b) [[डीझेल|हाय स्पीड डिझेल]] (c) मोटर स्पिरिट (सामान्यतः पेट्रोल म्हणून ओळखले जाते) (d) [[नैसर्गिक वायू]] (e) [[जेट इंधन|विमानचालन टर्बाइन इंधन]] आणि (f) [[तंबाखू]] आणि तंबाखू उत्पादने |- | ८५ | [[व्यवसाय कर|महानगरपालिका कर]] |- | ८६ | मालमत्तेच्या भांडवली मूल्यावरील कर, शेतजमीन वगळून, व्यक्ती आणि कंपन्या, कंपन्यांच्या भांडवलावरील कर |- | ८७ | शेतजमिनीव्यतिरिक्त इतर मालमत्तेच्या संदर्भात इस्टेट ड्युटी |- | ८८ | शेतजमिनीव्यतिरिक्त इतर मालमत्तेच्या उत्तराधिकाराच्या संदर्भात कर्तव्ये |- | ८९ | माल किंवा प्रवाशांवर टर्मिनल कर, रेल्वे, समुद्र किंवा हवाई मार्गे; रेल्वे भाडे आणि मालवाहतुकीवर कर. |- | 90 | स्टॉक एक्सचेंज आणि फ्युचर्स मार्केटमधील व्यवहारांवरील मुद्रांक शुल्काव्यतिरिक्त इतर कर |- | 92A | आंतरराज्यीय व्यापार किंवा वाणिज्य दरम्यान अशी विक्री किंवा खरेदी जेथे होते तेथे वर्तमानपत्रांव्यतिरिक्त इतर वस्तूंच्या विक्री किंवा खरेदीवरील कर |- | 92B | आंतरराज्यीय व्यापार किंवा वाणिज्य दरम्यान मालाच्या खेपेवर कर |- | ९७ | भारतीय राज्यघटनेच्या सातव्या अनुसूचीच्या तीनपैकी कोणत्याही सूचीमध्ये सर्व अवशिष्ट प्रकारचे कर सूचीबद्ध नाहीत |} === राज्य सरकारे === {| class="wikitable" !SL. नाही. ! '''राज्य यादीनुसार कर''' |- | ४५ | जमीन महसूल, ज्यामध्ये महसुलाचे मूल्यांकन आणि संकलन, जमिनीच्या नोंदींची देखरेख, महसुलाच्या उद्देशांसाठी सर्वेक्षण आणि अधिकारांच्या नोंदी, आणि महसूलापासून दूर राहणे इ. |- | ४६ | कृषी उत्पन्नावर कर |- | ४७ | शेतजमिनीच्या उत्तराधिकाराच्या संदर्भात कर्तव्ये. |- | ४८ | शेतजमिनीच्या संदर्भात इस्टेट ड्युटी |- | 49 | जमिनी आणि इमारतींवर कर. |- | 50 | खनिज अधिकारांवर कर. |- | ५१ | राज्यांतर्गत उत्पादित किंवा उत्पादित केलेल्या मालासाठी उत्पादन शुल्काची कर्तव्ये (i) मानवी वापरासाठी अल्कोहोलयुक्त मद्य आणि (ii) अफू, भारतीय भांग आणि इतर अंमली पदार्थ आणि अंमली पदार्थ. |- | ५३ | '''वीज शुल्क''' : [[वीज|विजेच्या]] वापरावर किंवा विक्रीवर कर |- | ५४ | पेट्रोलियम क्रूड, हाय स्पीड डिझेल, मोटर स्पिरिट (सामान्यत: पेट्रोल म्हणून ओळखले जाते), नैसर्गिक वायू एव्हिएशन टर्बाइन इंधन आणि मानवी वापरासाठी अल्कोहोल मद्य यांच्या विक्रीवरील कर परंतु आंतरराज्यीय किंवा वाणिज्य किंवा आंतरराष्ट्रीय स्रोतामध्ये विक्रीचा समावेश नाही अशा वस्तूंचा व्यापार किंवा वाणिज्य. |- | ५६ | रस्ते किंवा अंतर्देशीय जलमार्गाने वाहून नेल्या जाणाऱ्या वस्तू आणि प्रवाशांवर कर. |- | ५७ | रस्त्यावर वापरण्यासाठी योग्य असलेल्या वाहनांवर कर . |- | ५८ | प्राणी आणि बोटींवर कर. |- | ५९ | टोल |- | 60 | व्यवसाय, व्यापार, कॉलिंग आणि रोजगार यावर कर . |- | ६१ | कॅपिटेशन कर . |- | ६२ | करमणूक आणि करमणूक यांवरील कर पंचायत किंवा नगरपालिका किंवा प्रादेशिक परिषद किंवा जिल्हा परिषदेद्वारे आकारले जातील आणि गोळा केले जातील. |- | ६३ | [[मुद्रांक|मुद्रांक शुल्क]] |} === वस्तू आणि सेवा कर === हा कर 1 जुलै 2017 पासून भारत [[भारत सरकार|सरकारद्वारे]] भारताच्या संविधानाच्या शंभर आणि पहिल्या दुरुस्तीच्या अंमलबजावणीद्वारे लागू झाला. GST ने [[भारत सरकार|केंद्र]] आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|राज्य]] सरकारांद्वारे आकारले जाणारे विद्यमान अनेक कर बदलले. हा अप्रत्यक्ष कर (किंवा उपभोग कर ) वस्तू आणि सेवांच्या पुरवठ्यावर वापरला जातो. हा सर्वसमावेशक, बहुस्तरीय, गंतव्य-आधारित कर आहे: सर्वसमावेशक कारण त्यात काही राज्य कर वगळता जवळजवळ सर्व अप्रत्यक्ष कर समाविष्ट आहेत. उत्पादन प्रक्रियेच्या प्रत्येक टप्प्यावर जीएसटी लागू केला जातो, परंतु अंतिम ग्राहकाव्यतिरिक्त उत्पादनाच्या विविध टप्प्यांमध्ये सर्व पक्षांना परतावा दिला जातो आणि गंतव्य-आधारित कर म्हणून तो गोळा केला जातो. वापराच्या बिंदूपासून आणि मागील करांप्रमाणे मूळ बिंदू नाही. == कामगार शक्ती == २०१५ पर्यंत, राज्यातील ५२.७% कामगार कृषी क्षेत्रात होते. यापैकी २५.४% शेतकरी (जमीन मालक) होते, तर २७.३% शेतमजूर होते.<ref>Shroff, S., 2015. 1 lakh farmers quit agriculture in 5 years in Maharashtra.</ref> राज्यात लक्षणीय आंतरराज्य आणि आंतरराज्यीय स्थलांतरित कामगार लोकसंख्या आहे. राज्यातील कामगार प्रामुख्याने [[उत्तर प्रदेश]], [[बिहार]], [[कर्नाटक]] आणि [[राजस्थान]] या राज्यांतून येतात . स्थलांतरित कामगारांना प्रामुख्याने राज्याच्या अधिक विकसित प्रदेशात जसे की पश्चिम महाराष्ट्रातील मुंबई, पुणे आणि नाशिक महानगरे तसेच काही प्रमाणात औरंगाबाद आणि नागपूर विभागांमध्ये रोजगार मिळतो. आंतरराज्य स्थलांतरितांना देखील वर नमूद केलेल्या प्रदेशांमध्ये संधी मिळतात.<ref>Kisan Algur Regional Composition of Migrant and Non -Migrant Workers in Maharashtra, India International Journal of Interdisciplinary and Multidisciplinary Studies (IJIMS), 2017, Vol 4, No.2,152-156. </ref> === उत्पन्न आणि गरिबी === === संघटित कामगार === == प्रदेशांची अर्थव्यवस्था == [[चित्र:Maharashtra_Divisions_Eng.svg|उजवे|इवलेसे| महाराष्ट्रातील विभाग]] प्रशासकीय कारणांसाठी महाराष्ट्र सहा विभागांमध्ये विभागला गेला आहे. अमरावती, नागपूर, औरंगाबाद, कोकण, नाशिक आणि पुणे. हे विभाग विदर्भ (अमरावती आणि नागपूर विभाग), मराठवाडा (औरंगाबाद), पश्चिम महाराष्ट्र (पुणे आणि नाशिक विभाग), कोकण (मुंबई महानगर प्रदेश वगळून), आणि मुंबई महानगर प्रदेशाशी एकरूप होतात. मुंबई महानगर प्रदेश आणि पश्चिम महाराष्ट्र हे आर्थिकदृष्ट्या सर्वात विकसित प्रदेश आहेत आणि राज्यांच्या जीडीपीचे सर्वात मोठे प्रमाण आहेत. मराठवाडा हा सर्वात कमी विकसित प्रदेश आहे कारण तो पूर्वी हैदराबाद संस्थानाचा होता. === मुंबई महानगर क्षेत्र === [[चित्र:Mumbai Metropolitan Region.jpg|उजवे|इवलेसे| मुंबई महानगर प्रदेशाचा नकाशा]] मुंबई हे भारतातील सर्वात मोठे शहर (लोकसंख्येनुसार) आहे आणि भारताची आर्थिक आणि व्यावसायिक राजधानी आहे कारण ते एकूण GDPच्या 6.16% उत्पन्न करते.<ref name="mmrda muip gdp">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mmrdamumbai.org/projects_muip.htm|title=Mumbai Urban Infrastructure Project|publisher=[[Mumbai Metropolitan Region Development Authority]] (MMRDA)|url-status=unfit|archive-url=https://web.archive.org/web/20090226031015/http://www.mmrdamumbai.org/projects_muip.htm|archive-date=26 February 2009|access-date=18 July 2008}}</ref><ref name="Mumbai global">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.rediff.com/money/2007/apr/27mumbai.htm|title=Mumbai a global financial centre? Of course!|last=Thomas|first=T.|date=27 April 2007|publisher=Rediff|location=New Delhi|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20081118221806/http://www.rediff.com/money/2007/apr/27mumbai.htm|archive-date=18 November 2008|access-date=31 May 2009}}</ref><ref name="The Financial Express">{{स्रोत बातमी|url=http://archive.financialexpress.com/news/gdp-growth-surat-fastest-mumbai-largest/266636|title=GDP growth: Surat fastest, Mumbai largest|date=29 January 2008|publisher=[[The Financial Express (India)|The Financial Express]]|access-date=5 September 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20141105082319/http://archive.financialexpress.com/news/gdp-growth-surat-fastest-mumbai-largest/266636|archive-date=5 November 2014|url-status=live}}</ref> हे भारताचे आर्थिक केंद्र म्हणून काम करते, 10% कारखाना रोजगार, 25% औद्योगिक उत्पादन, 33% [[आयकर]] संकलन, 60% सीमाशुल्क संकलन, 20% केंद्रीय [[अबकारी कर]] संकलन, 40% भारताच्या परकीय व्यापारात योगदान देते. आणि {{INRConvert|4000|c}} [[व्यवसाय कर|कॉर्पोरेट करांमध्ये]] .<ref name="Swaminathan 2006">{{Harvard citation no brackets|Swaminathan|Goyal|2006}}</ref> उर्वरित भारताबरोबरच, 1991च्या उदारीकरणानंतर मुंबईने आर्थिक भरभराट, नव्वदच्या दशकाच्या मध्यात आर्थिक तेजी आणि 2000च्या दशकात आयटी, निर्यात, सेवा आणि आउटसोर्सिंग बूम पाहिली आहे.<ref>{{Harvard citation no brackets|Kelsey|2008}}</ref> 1990च्या दशकात मुंबई हे भारताच्या आर्थिक क्रियाकलापांचे केंद्र म्हणून ठळकपणे ओळखले जात असले तरी, [[मुंबई महानगर क्षेत्र|मुंबई महानगर प्रदेश]] सध्या भारताच्या GDP मध्ये योगदान कमी करत आहे.<ref name="ecoprofile">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mcgm.gov.in/irj/go/km/docs/documents/MCGM%20Department%20List/City%20Engineer/Deputy%20City%20Engineer%20(Planning%20and%20Design)/City%20Development%20Plan/Economic%20profile.pdf|title=City Development Plan (Economic Profile)|last=[[Brihanmumbai Municipal Corporation]] (BMC)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20131125052153/http://www.mcgm.gov.in/irj/go/km/docs/documents/MCGM%20Department%20List/City%20Engineer/Deputy%20City%20Engineer%20(Planning%20and%20Design)/City%20Development%20Plan/Economic%20profile.pdf|archive-date=25 November 2013|access-date=25 August 2013|quote=Mumbai, at present, is in reverse gear, as regards the economic growth and quality of life.}}</ref> 2015 पर्यंत, मुंबईचे मेट्रो क्षेत्र GDP (PPP) अंदाजे $368 अब्ज होते. भारतातील अनेक समूह (लार्सन अँड टुब्रो, स्टेट बँक ऑफ इंडिया (एसबीआय), लाइफ इन्शुरन्स कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (एलआयसी), टाटा ग्रुप, गोदरेज आणि रिलायन्ससह, आणि फॉर्च्यून ग्लोबल 500 कंपन्यांपैकी पाच मुंबईत आहेत. भारतीय रिझर्व्ह बँक (RBI), बॉम्बे स्टॉक एक्सचेंज (BSE), नॅशनल स्टॉक एक्स्चेंज ऑफ इंडिया (NSE) आणि सिक्युरिटीज अँड एक्सचेंज बोर्ड ऑफ इंडिया (SEBI) सारख्या वित्तीय क्षेत्रातील नियामकांच्या उपस्थितीमुळे हे सुलभ होते. १९७० च्या दशकापर्यंत, मुंबईची समृद्धी मोठ्या प्रमाणात कापड गिरण्या आणि बंदरांवर होती, परंतु तेव्हापासून स्थानिक अर्थव्यवस्थेने वित्त, [[अभियांत्रिकी]], डायमंड-पॉलिशिंग, आरोग्य सेवा आणि माहिती तंत्रज्ञानाचा समावेश करण्यासाठी वैविध्यपूर्ण केले आहे.<ref name="Swaminathan 2006"/> शहराच्या अर्थव्यवस्थेत योगदान देणारी प्रमुख क्षेत्रे आहेत: वित्त, रत्ने आणि दागिने, लेदर प्रक्रिया, IT आणि [[आउटसोर्सिंग|ITES]], कापड आणि मनोरंजन. [[नरीमन पॉइंट|नरिमन पॉइंट]] आणि [[वांद्रे कुर्ला संकुल|वांद्रे कुर्ला कॉम्प्लेक्स]] (BKC) ही मुंबईची प्रमुख आर्थिक केंद्रे आहेत.<ref name="ecoprofile">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mcgm.gov.in/irj/go/km/docs/documents/MCGM%20Department%20List/City%20Engineer/Deputy%20City%20Engineer%20(Planning%20and%20Design)/City%20Development%20Plan/Economic%20profile.pdf|title=City Development Plan (Economic Profile)|last=[[Brihanmumbai Municipal Corporation]] (BMC)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20131125052153/http://www.mcgm.gov.in/irj/go/km/docs/documents/MCGM%20Department%20List/City%20Engineer/Deputy%20City%20Engineer%20(Planning%20and%20Design)/City%20Development%20Plan/Economic%20profile.pdf|archive-date=25 November 2013|access-date=25 August 2013|quote=Mumbai, at present, is in reverse gear, as regards the economic growth and quality of life.}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBrihanmumbai_Municipal_Corporation_(BMC)">[[बृहन्मुंबई महानगरपालिका|Brihanmumbai Municipal Corporation]] (BMC). [http://www.mcgm.gov.in/irj/go/km/docs/documents/MCGM%20Department%20List/City%20Engineer/Deputy%20City%20Engineer%20(Planning%20and%20Design)/City%20Development%20Plan/Economic%20profile.pdf "City Development Plan (Economic Profile)"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. [https://web.archive.org/web/20131125052153/http://www.mcgm.gov.in/irj/go/km/docs/documents/MCGM%20Department%20List/City%20Engineer/Deputy%20City%20Engineer%20(Planning%20and%20Design)/City%20Development%20Plan/Economic%20profile.pdf Archived] <span class="cs1-format">(PDF)</span> from the original on 25 November 2013<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">25 August</span> 2013</span>. <q>Mumbai, at present, is in reverse gear, as regards the economic growth and quality of life.</q></cite></ref> [[बंगळूर|बंगळुरू]], [[हैद्राबाद|हैदराबाद]] आणि [[पुणे]] यांच्यातील स्पर्धा असूनही, मुंबईने माहिती तंत्रज्ञान उद्योगात स्वतःचे स्थान निर्माण केले आहे. सांताक्रूझ इलेक्ट्रॉनिक एक्सपोर्ट प्रोसेसिंग झोन (SEEPZ) आणि इंटरनॅशनल इन्फोटेक पार्क ( [[नवी मुंबई]] ) IT कंपन्यांना उत्कृष्ट सुविधा देतात.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://drnarendrajadhav.info/drnjadhav_web_files/Published%20papers/Role%20of%20Mumbai%20City%20in%20Indian%20Economy.pdf|title=Role of Mumbai in Indian Economy|last=Jadhav|first=Narendra|authorlink=Narendra Jadhav|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120522221937/http://drnarendrajadhav.info/drnjadhav_web_files/Published%20papers/Role%20of%20Mumbai%20City%20in%20Indian%20Economy.pdf|archive-date=22 May 2012|access-date=25 August 2013}}</ref> शहराच्या कर्मचाऱ्यांमध्ये राज्य आणि केंद्र सरकारच्या कर्मचाऱ्यांची संख्या मोठी आहे. मुंबईत अकुशल आणि अर्ध-कुशल स्वयंरोजगार असलेली लोकसंख्याही मोठी आहे, जी प्रामुख्याने फेरीवाले, टॅक्सी चालक, यांत्रिकी आणि इतर अशा ब्लू कॉलर व्यवसाय म्हणून आपली उपजीविका करतात. मुंबई बंदर हे भारतातील सर्वात जुने आणि महत्त्वपूर्ण बंदरांपैकी एक असल्याने बंदर आणि शिपिंग उद्योग सुस्थापित आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ipa.nic.in/oper.htm|title=Indian Ports Association, Operational Details|publisher=Indian Ports Association|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20090410022515/http://ipa.nic.in/oper.htm|archive-date=10 April 2009|access-date=16 April 2009}}</ref> [[धारावी]], मध्य मुंबईत, शहराच्या इतर भागांतून पुनर्वापर करता येण्याजोग्या कचऱ्यावर प्रक्रिया करणारा एक मोठा पुनर्वापर उद्योग आहे; जिल्ह्यात अंदाजे 15,000 एकल खोलीचे कारखाने आहेत.<ref name="gua">{{स्रोत बातमी|last=McDougall|first=Dan|url=https://www.theguardian.com/environment/2007/mar/04/india.recycling|title=Waste not, want not in the £700m slum|date=4 March 2007|work=The Guardian|location=UK|access-date=29 April 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20130831032146/http://www.theguardian.com/environment/2007/mar/04/india.recycling|archive-date=31 August 2013|url-status=live}}</ref> 28 <ref name="timesofindia.indiatimes.com">{{स्रोत बातमी|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Mumbai-sixth-among-top-10-global-cities-on-billionaire-count/articleshow/19978005.cms?referral=PM|title=Mumbai sixth among top 10 global cities on billionaire count|date=10 May 2013|work=The Times of India|access-date=8 July 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20140804042725/http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Mumbai-sixth-among-top-10-global-cities-on-billionaire-count/articleshow/19978005.cms?referral=PM|archive-date=4 August 2014|url-status=live}}</ref> आणि 46,000 लक्षाधीशांसह अब्जाधीशांच्या संख्येत मुंबई सहाव्या क्रमांकावर आहे, एकूण संपत्ती सुमारे $820 अब्ज आहे <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://indianexpress.com/article/india/mumbai-richest-indian-city-with-total-wealth-of-820-billion-delhi-comes-second-report-4544685/|title=Mumbai richest Indian city with total wealth of $820 billion, Delhi comes second: Report|date=26 February 2017|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170227063903/http://indianexpress.com/article/india/mumbai-richest-indian-city-with-total-wealth-of-820-billion-delhi-comes-second-report-4544685/|archive-date=27 February 2017|access-date=27 February 2018}}</ref> वर्ल्डवाइड सेंटर्स ऑफ कॉमर्स इंडेक्स 2008 मध्ये 48व्या,<ref name="autogenerated1">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mastercard.com/us/company/en/insights/pdfs/2008/MCWW_WCoC-Report_2008.pdf|title=Worldwide Centres of Commerce Index 2008|publisher=[[MasterCard]]|page=21|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20120504014257/http://www.mastercard.com/us/company/en/insights/pdfs/2008/MCWW_WCoC-Report_2008.pdf|archive-date=4 May 2012|access-date=28 April 2009}}</ref> यादीत सातव्या क्रमांकावर आहे. ''फोर्ब्स'' मासिक (एप्रिल 2008),<ref>{{स्रोत बातमी|last=Vorasarun|first=Chaniga|url=https://www.forbes.com/2008/04/30/billionaires-london-moscow-biz-billies-cz_cv_0430billiecities_slide_5.html?thisSpeed=15000|title=In Pictures: The Top 10 Cities For Billionaires|work=Forbes|access-date=28 April 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090422212819/http://www.forbes.com/2008/04/30/billionaires-london-moscow-biz-billies-cz_cv_0430billiecities_slide_5.html?thisSpeed=15000|archive-date=22 April 2009|url-status=live}}</ref> आणि त्या अब्जाधीशांच्या सरासरी संपत्तीच्या बाबतीत पहिले "अब्जाधिशांसाठी टॉप टेन शहरे" <ref>{{स्रोत बातमी|last=Vorasarun|first=Chaniga|url=https://www.forbes.com/2008/04/30/billionaires-london-moscow-biz-billies-cz_cv_0430billiecities.html|title=Cities of the Billionaires|date=30 April 2008|work=Forbes|access-date=28 April 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090417171221/http://www.forbes.com/2008/04/30/billionaires-london-moscow-biz-billies-cz_cv_0430billiecities.html|archive-date=17 April 2009|url-status=live}}</ref> {{As of|2008}} , ग्लोबलायझेशन अँड वर्ल्ड सिटीज स्टडी ग्रुप (GaWC) ने मुंबईला "अल्फा वर्ल्ड सिटी" म्हणून स्थान दिले आहे, जे जागतिक शहरांच्या श्रेणींमध्ये तिसरे आहे.<ref name="lboro2008">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.lboro.ac.uk/gawc/world2008t.html|title=The World According to GaWC 2008|website=Globalization and World Cities Study Group and Network (GaWC)|publisher=[[Loughborough University]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20090301154717/https://www.lboro.ac.uk/gawc/world2008t.html|archive-date=1 March 2009|access-date=7 May 2009}}</ref> मुंबई हे जगातील तिसरे सर्वात महागडे ऑफिस मार्केट आहे, आणि 2009 मध्ये व्यवसाय स्टार्टअपसाठी देशातील सर्वात वेगवान शहरांमध्ये स्थान मिळवले होते.<ref name="World Bank and International Financial Corporation">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.doingbusiness.org/reports/subnational-reports/india|title=Doing Business in India 2009|publisher=[[World Bank]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20101018092951/http://www.doingbusiness.org/Reports/Subnational-Reports/India|archive-date=18 October 2010|access-date=8 June 2010}}</ref> === पुणे विभाग === ==== पुणे महानगर प्रदेश ==== भारतातील सर्वात मोठ्या शहरांपैकी एक आणि अनेक महाविद्यालये आणि विद्यापीठे असलेले शिक्षणाचे प्रमुख केंद्र म्हणून, पुणे हे [[माहिती तंत्रज्ञान|आयटी]] आणि उत्पादनासाठी एक प्रमुख स्थान म्हणून उदयास आले आहे. पुण्याची आठव्या क्रमांकाची महानगरीय अर्थव्यवस्था आहे <ref>{{Citation|title=Top universities of Largest metropolitan economy -Pune, January −31, 2015}}</ref> आणि देशातील सहाव्या क्रमांकाचे दरडोई उत्पन्न.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mapsofindia.com/top-ten-cities-of-india/top-ten-wealthiest-towns-india.html|title=Top Ten Wealthiest Towns of India|publisher=Maps of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20120309081911/http://www.mapsofindia.com/top-ten-cities-of-india/top-ten-wealthiest-towns-india.html|archive-date=9 March 2012|access-date=1 March 2012}}</ref> [[बजाज ऑटो]], [[टाटा मोटर्स]], [[महिन्द्रा अँड महिन्द्रा|महिंद्रा अँड महिंद्रा]], मर्सिडीज बेंझ, फोर्स मोटर्स (फिरोदिया-ग्रुप), कायनेटिक मोटर्स, [[जनरल मोटर्स]], [[लँड रोव्हर]], [[जॅग्वार कार्स|जग्वार]], रेनॉल्ट, फोक्सवॅगन आणि फियाट या ऑटोमोटिव्ह कंपन्यांनी पुण्याजवळ ग्रीनफिल्ड सुविधा उभारल्या आहेत, भारताचे "मोटर सिटी" म्हणून पुण्याचा उल्लेख करण्यासाठी ''इंडिपेंडंटचे'' नेतृत्व.<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.independent.co.uk/news/business/analysis-and-features/the-boom-is-over-in-detroit-but-now-india-has-its-own-motor-city-812050.html|title=The boom is over in Detroit. But now India has its own motor city|date=20 April 2008|work=The Independent|location=London|access-date=22 April 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080421010509/http://www.independent.co.uk/news/business/analysis-and-features/the-boom-is-over-in-detroit-but-now-india-has-its-own-motor-city-812050.html|archive-date=21 April 2008|url-status=live}}</ref> [[किर्लोस्कर उद्योग समूह|किर्लोस्कर समूहाने]] 1945 मध्ये पुण्यातील किरकी येथे किर्लोस्कर ऑइल इंजिन्स लिमिटेडची स्थापना करून पुण्यात उद्योग आणला. या ग्रुपची स्थापना मुळात [[किर्लोस्करवाडी]] येथे झाली होती.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.expressindia.com/latest-news/kk-swamy-appointed-md-and-vice-president-of-volkswagen-india/315964/|title=K. K. Swamy appointed MD of Volkswagen India|website=The Indian Express|access-date=14 December 2009}}</ref> किर्लोस्कर ब्रदर्स लिमिटेड (भारतातील पंपांचे सर्वात मोठे उत्पादक आणि निर्यातदार आणि आशियातील सर्वात मोठे इन्फ्रास्ट्रक्चर पंपिंग प्रकल्प कंत्राटदार <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.moneycontrol.com/news/business/kirloskar-brothers-restructure-group-dilute-cross-holdings_428696.html|title=Kirloskar Brothers restructure group|publisher=CNBC-TV18|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20091206043708/http://www.moneycontrol.com/news/business/kirloskar-brothers-restructure-group-dilute-cross-holdings_428696.html|archive-date=6 December 2009|access-date=14 December 2009}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indianpumpsandvalves.com/pumps|title=Pump Industry in India – Overview, Market, Manufacturers, Opportunities|website=Indian Pumps And Valves|language=en-US|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20180613183819/https://www.indianpumpsandvalves.com/pumps|archive-date=13 June 2018|access-date=2017-11-14}}</ref> ), किर्लोस्कर ऑइल इंजिन्स (भारतातील सर्वात मोठी [[डीझेल इंजिन|डिझेल इंजिन]] कंपनी <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.accessmylibrary.com/coms2/summary_0286-14612146_ITM|title=Kirloskar Oil Engines|date=31 August 2004|publisher=India Business Insight|access-date=14 December 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20110909200603/http://www.accessmylibrary.com/coms2/summary_0286-14612146_ITM|archive-date=9 September 2011|url-status=live}}</ref> ), किर्लोस्कर न्यूमॅटिक्स कंपनी लि., आणि इतर [[किर्लोस्कर उद्योग समूह|किर्लोस्कर]] कंपन्या पुण्यात आहेत. हिंजवडी आयटी पार्क (अधिकृतपणे राजीव गांधी आयटी पार्क म्हणतात) हा [[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ|MIDC]] ने पुण्यातील आयटी क्षेत्रासाठी सुरू केलेला प्रकल्प आहे. पूर्ण झाल्यावर, हिंजवडी आयटी पार्क सुमारे {{Convert|2800|acre|km2}} . प्रकल्पातील अंदाजे गुंतवणूक {{INRConvert|600|b}} .<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://megapolis.co.in/hinjewadi-it-park.html|title=Hinjawadi IT park|website=The MegaPolis|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20090318015457/http://www.megapolis.co.in/hinjewadi-it-park.html|archive-date=18 March 2009|access-date=13 November 2009}}</ref> आर्थिक वाढ सुलभ करण्यासाठी, सरकारने आपल्या IT आणि ITES धोरण, 2003 मध्ये उदार प्रोत्साहन दिले आणि MIDC जमिनीवरील मालमत्ता भाडेतत्त्वावर दिल्या.<ref name="hinjewadiet">{{स्रोत बातमी|last=Bari|first=Prachi|url=http://economictimes.indiatimes.com/articleshow/2604416.cms|title=Hinjawadi, the land of opportunity|date=7 December 2007|work=The Economic times|location=India|access-date=13 November 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090509022917/http://economictimes.indiatimes.com/articleshow/2604416.cms|archive-date=9 May 2009|url-status=live}}</ref> आयटी क्षेत्रात ४ लाखांहून अधिक लोकांना रोजगार आहे. सॉफ्टवेअर दिग्गज [[मायक्रोसॉफ्ट कॉर्पोरेशन|मायक्रोसॉफ्ट]] {{INRConvert|7|b}} प्रकल्प [[हिंजवडी|हिंजवडीमध्ये]] .<ref name="hinjewadiet" /> [[चित्र:World-Trade-Center-Pune.jpg|इवलेसे|200x200अंश| पुणे, महाराष्ट्र येथे जागतिक व्यापार केंद्र]] पुणे फूड क्लस्टर डेव्हलपमेंट प्रकल्प हा [[जागतिक बँक|जागतिक बँकेद्वारे]] अर्थसहाय्यित उपक्रम आहे. पुणे आणि आसपासच्या फळ आणि भाजीपाला प्रक्रिया उद्योगांच्या विकासासाठी सिडबी, क्लस्टर क्राफ्टच्या मदतीने हे कार्यान्वित केले जात आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.punefoodhub.com/about|title=PuneFoodHub.com&nbsp;– Food Cluster Pune|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20090904140153/http://www.punefoodhub.com/about|archive-date=4 September 2009|access-date=15 October 2009}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.punefoodhub.com/partners|title=PuneFoodHub.com&nbsp;– Project Partners|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20090905173144/http://www.punefoodhub.com/partners|archive-date=5 September 2009|access-date=15 October 2009}}</ref> पबमॅटिक, Firstcry.com, Storypick.com, TripHobo,<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://trak.in/tags/business/2014/06/30/triphobo-funding/|title=Pune Based TripHobo Raises $3 Mln Series B Funding|archive-url=https://web.archive.org/web/20160103182259/http://trak.in/tags/business/2014/06/30/triphobo-funding|archive-date=3 January 2016|url-status=live}}</ref> TastyKhana.com (फूडपांडाने अधिग्रहित केलेले),<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://articles.economictimes.indiatimes.com/2014-11-18/news/56221947_1_tastykhana-shachin-bharadwaj-hellofood|title=Food delivery service Foodpanda acquires rival TastyKhana|archive-url=https://web.archive.org/web/20151113204604/http://articles.economictimes.indiatimes.com/2014-11-18/news/56221947_1_tastykhana-shachin-bharadwaj-hellofood|archive-date=13 November 2015|url-status=live}}</ref> पुण्यात स्वाइप बेस सेटअप यांसारख्या टेक स्टार्टअपसह पुणे हे भारतातील एक नवीन स्टार्टअप हब म्हणूनही उदयास आले आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/Startups-find-Pune-a-fertile-ground/articleshow/48566273.cms|title=Startups find Pune a fertile ground|archive-url=https://web.archive.org/web/20150824090600/http://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/Startups-find-Pune-a-fertile-ground/articleshow/48566273.cms|archive-date=24 August 2015|url-status=live}}</ref> NASSCOM ने [[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ|MIDC]]च्या सहकार्याने खराडी MIDC येथे त्यांच्या '10,000 स्टार्टअप' उपक्रमांतर्गत शहर आधारित स्टार्टअप्ससाठी एक सहकारी जागा सुरू केली आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.nasscom.in/startup-warehouses-set-navi-mumbai-and-pune?fg=1420175|title=Start-up Warehouses set up in Navi Mumbai and Pune {{!}} NASSCOM|website=www.nasscom.in|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20151207202001/http://www.nasscom.in/startup-warehouses-set-navi-mumbai-and-pune?fg=1420175|archive-date=7 December 2015|access-date=2016-06-04}}</ref> ते पहिल्या बॅचमध्ये OhMyDealer कडून कांदवले सारखे स्टार्टअप उबवतील. पुणे इंटरनॅशनल एक्झिबिशन अँड कन्व्हेन्शन सेंटर (PIECC) 2017 मध्ये पूर्ण झाल्यावर मीटिंग्ज , इन्सेन्टिव्ह, कॉन्फरन्सिंग, एक्झिबिशन ट्रेडला चालना मिळण्याची अपेक्षा आहे. 97-हेक्टर PIECC मध्ये {{Convert|13000|m²|0|abbr=on}} मजल्याच्या क्षेत्रासह 20,000 आसन क्षमता असेल. . यामध्ये सात प्रदर्शन केंद्रे, एक कन्व्हेन्शन सेंटर, एक गोल्फ कोर्स, एक पंचतारांकित हॉटेल, एक बिझनेस कॉम्प्लेक्स, शॉपिंग मॉल्स आणि निवासस्थाने असतील. US$115&nbsp;दशलक्ष प्रकल्प पिंपरी-चिंचवड नवीन शहर विकास प्राधिकरणाने विकसित केला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ttgmice.com/article/pune-gets-green-light-for-massive-mice-centre/|title=Pune gets green light for massive MICE centre|publisher=TTGmice|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130605132238/http://www.ttgmice.com/article/pune-gets-green-light-for-massive-mice-centre/|archive-date=5 June 2013|access-date=12 December 2012}}</ref> आजकाल संपूर्ण शहरात ऑटोमोटिव्ह डीलरशिपची वाढती संख्या वाढत आहे. त्यात जग्वार लँड रोव्हर, [[मर्सेडिझ-बेंझ|मर्सिडीज बेंझ]], [[बीएमडब्ल्यू]], [[ऑडी]] सारख्या लक्झरी कार निर्मात्या आणि कावासाकी, केटीएम, बेनेली, डुकाटी, [[बीएमडब्ल्यू]] आणि हार्ले डेव्हिडसन सारख्या मोटारसायकल उत्पादकांचा समावेश आहे . === विदर्भ === [[File:Vidarbha_Region.png|उजवे|इवलेसे| विदर्भ प्रदेश]] [[विदर्भ|विदर्भाची]] अर्थव्यवस्था ही प्रामुख्याने कृषीप्रधान आहे, त्यात जंगल आणि खनिज संपत्तीची भर पडली आहे. आंतरराष्ट्रीय कार्गो हब प्रकल्प, [[मिहान|नागपूर (मिहान) येथे मल्टी-मॉडल आंतरराष्ट्रीय कार्गो हब आणि विमानतळ]] विकसित करण्यात आला आहे.<ref name="aboutmadc">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.madcindia.org/aboutmadc.htm|title=Maharashtra Airport Development Company Limited|publisher=madcindia.org|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080510173353/http://www.madcindia.org/aboutmadc.htm|archive-date=10 May 2008|access-date=14 May 2008}}</ref><ref name="factsheet">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pibarchive.nic.in/archieve/factsheet/2005/fscivil2005.pdf|title=Maharashtra Airport Development Company Limited|publisher=Press Information Bureau and Ministry of Civil Aviation|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180909000315/http://pibarchive.nic.in/archieve/factsheet/2005/fscivil2005.pdf|archive-date=9 September 2018|access-date=29 January 2008}}</ref> मिहानचा वापर दक्षिण-पूर्व आशिया आणि मध्य-पूर्व आशियामधून येणारा अवजड माल हाताळण्यासाठी केला जाईल. या प्रकल्पामध्ये {{INRConvert|100|b}} देखील समाविष्ट असेल विशेष आर्थिक क्षेत्र (SEZ) <ref name="Nagpur container depot fastest growing in India, Nagpur ATR busiest in India, Trains going through Nagpur, National Highways through Nagpur, Nagpur SEZ stats, Land prices in Ramdaspeth etc./"> {{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.indianexpress.com/story/3713.html|title=Nagpur stakes claim to lead boomtown pack|website=[[The Indian Express]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20070929125003/http://www.indianexpress.com/story/3713.html|archive-date=29 September 2007|access-date=2 December 2019}}</ref> माहिती-तंत्रज्ञान कंपन्यांसाठी. हा भारतातील सर्वात मोठा विकास प्रकल्प असेल.<ref name="biggest_development_project">{{स्रोत बातमी|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2007-05-22/nagpur/27875804_1_mihan-health-city-r-c-sinha|title=Mihan is biggest development|date=22 May 2007|work=[[The Times of India]]|access-date=22 May 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20120314133754/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2007-05-22/nagpur/27875804_1_mihan-health-city-r-c-sinha|archive-date=14 March 2012|url-status=dead}}</ref> [[गोंदिया]], [[यवतमाळ]], [[चंद्रपूर]], [[अकोला]], [[अमरावती]] आणि [[नागपूर]] ही या प्रदेशातील प्रमुख शहरे आहेत. नागपूर हे व्यवसाय आणि आरोग्यसेवेचे मध्यवर्ती केंद्र आहे. नागपूर ही हिवाळी राजधानी, एक विस्तीर्ण महानगर आणि मुंबई आणि पुण्यानंतर राज्यातील तिसरे मोठे शहर आहे. शहराच्या आजूबाजूच्या मोठ्या संत्रा उत्पादक क्षेत्रासाठी नागपूरला ऑरेंज सिटी देखील म्हटले जाते. आशियातील सर्वात मोठी लाकूड बाजारपेठ देखील येथे आहे. अमरावती हे चित्रपट वितरक आणि कापड बाजारासाठी ओळखले जाते. [[चंद्रपूर|चंद्रपूरमध्ये]] थर्मल पॉवर स्टेशन आहे जे भारतातील सर्वात मोठे आहे आणि काही इतर अवजड उद्योग जसे की कागद ( BILT बल्लारपूर), स्टील ( [[स्टील ऑथॉरिटी ऑफ इंडिया लिमिटेड|स्टील अथॉरिटी ऑफ इंडिया]], इ. कडून एमईएल), सिमेंट ( [[अल्ट्राटेक सिमेंट]], [[अंबुजा सिमेंट्स]], एसीसी लिमिटेड ), माणिकगड सिमेंट, मुरली सिमेंट) उद्योग आणि असंख्य कोळसा खाणी.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://articles.economictimes.indiatimes.com/2008-12-24/news/27722689_1_nagpur-growth-nucleus-second-greenest-city|title=Nagpur - Growth Nucleus of India - timesofindia-economictimes|date=2008-12-24|website=The Economic Times|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160714065339/http://articles.economictimes.indiatimes.com/2008-12-24/news/27722689_1_nagpur-growth-nucleus-second-greenest-city|archive-date=14 July 2016|access-date=2015-05-29|quote=ET Bureau 24 Dec 2008, 01.29am IST}}</ref> === नाशिक विभाग === [[चित्र:Nashik_Division.png|उजवे|इवलेसे| नाशिक विभागाचा नकाशा ज्यामध्ये अहमदनगर, नाशिक, जळगाव, नंदुरबार आणि धुळे जिल्ह्यांचा समावेश आहे.]] नाशिक हे भारतातील झपाट्याने वाढणाऱ्या शहरांपैकी एक आहे <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.citymayors.com/statistics/urban_growth1.html|title=City Mayors: World's fastest growing urban areas (1)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20101125090345/http://citymayors.com/statistics/urban_growth1.html|archive-date=25 November 2010|access-date=5 February 2019}}</ref> आणि भारताच्या केंद्र सरकारच्या स्मार्ट सिटी प्रकल्पात <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/amritsar/Amritsar-tops-new-smart-city-list/articleshow/54448624.cms|title=Smart City mission: Amritsar tops new smart city list &#124; Amritsar News - Times of India|website=[[The Times of India]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20161010075736/http://timesofindia.indiatimes.com/city/amritsar/Amritsar-tops-new-smart-city-list/articleshow/54448624.cms|archive-date=10 October 2016|access-date=5 February 2019}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/smart-city-projects-to-kick-off-this-month/articleshow/63633799.cms|title=Smart City projects to kick off this month &#124; Nashik News - Times of India|website=[[The Times of India]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207044653/https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/smart-city-projects-to-kick-off-this-month/articleshow/63633799.cms|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> इगतपुरी-नाशिक-सिन्नर गुंतवणूक क्षेत्रासह <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://indianexpress.com/article/cities/mumbai/magnetic-maharashtra-delhi-mumbai-industrial-corridor-to-be-showcased-5058042/|title=Magnetic Maharashtra: Delhi-Mumbai industrial corridor to be showcased|date=10 February 2018|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180519121542/http://indianexpress.com/article/cities/mumbai/magnetic-maharashtra-delhi-mumbai-industrial-corridor-to-be-showcased-5058042/|archive-date=19 May 2018|access-date=5 February 2019}}</ref> महत्त्वाचा नोड म्हणून त्याचा समावेश करण्यात आला आहे. US$90 अब्ज दिल्ली मुंबई इंडस्ट्रियल कॉरिडॉर प्रकल्पात .<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.financialexpress.com/archive/delhi-mumbai-industrial-corridor-launched-in-maharashtra/1230819/|title=Delhi-Mumbai Industrial Corridor launched in Maharashtra|date=4 March 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180114021338/http://www.financialexpress.com/archive/delhi-mumbai-industrial-corridor-launched-in-maharashtra/1230819/|archive-date=14 January 2018|access-date=5 February 2019}}</ref><ref>"Magnetic Maharashtra: Delhi-Mumbai industrial corridor to be showcased". ''The Indian Express''. Retrieved 19 May 2018.</ref> शहराची अर्थव्यवस्था प्रामुख्याने उत्पादन आणि अभियांत्रिकी उद्योग आणि नाशिक शहराच्या आजूबाजूच्या भागातील अत्यंत प्रगतीशील शेतीवर चालते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/95441/15/15_chapter6.pdf|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180409110143/http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/95441/15/15_chapter6.pdf|archive-date=9 April 2018|access-date=5 February 2019}}</ref> अॅटलस कॉप्को, [[रोबेर्ट बोश जीएमबीएच|रॉबर्ट बॉश जीएमबीएच]], सीएटी लिमिटेड, क्रॉम्प्टन ग्रीव्हज, ग्रेफाइट इंडिया, श्नाइडर इलेक्ट्रिक, थायसेनक्रुप, इपकोस, एव्हरेस्ट इंडस्ट्रीज, गॅब्रिएलेक्स इंडिया, ग्रेफाइट इंडिया यासारख्या कंपन्यांच्या उपस्थितीसह अनेक मोठ्या उद्योगातील दिग्गजांचे उत्पादन प्रकल्प आणि युनिट्स शहरात आहेत., हिंदुस्तान कोका-कोला, [[हिंदुस्तान युनिलिव्हर|हिंदुस्तान युनिलिव्हर लिमिटेड]], जिंदाल पॉलिस्टर, ज्योती स्ट्रक्चर्स, किर्लोस्कर ऑइल इंजिन्स, केएसबी पंप्स, लार्सन अँड टुब्रो, [[महिन्द्रा अँड महिन्द्रा|महिंद्रा अँड महिंद्रा]], महिंद्रा सोना, युनायटेड स्पिरिट्स लिमिटेड, परफेक्ट सर्कल इंडस्ट्रीज, महिंद्रा सॅमरी, शालेय, शालेय इंडस्ट्रीज, Siemens, VIP Industries, Indian Oil Corporation, XLO India Limited आणि Jindal Saw. उत्पादनाबरोबरच नाशिक हे माहिती तंत्रज्ञान कंपन्यांसाठी गुंतवणुकीचे ठिकाण म्हणूनही उदयास येत आहे. [[टाटा कन्सल्टन्सी सर्व्हिसेस|टाटा कन्सल्टन्सी सर्व्हिसेसने]] भारत सरकारच्या बीपीओ प्रमोशन स्कीम (IBPS) अंतर्गत नाशिकमध्ये गुंतवणूक केली आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://meity.gov.in/ibps|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207030745/https://meity.gov.in/ibps|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> तसेच, WNS, ACRES, Accenture, ICOMET technologies TCS ने डिजिटल इम्पॅक्ट स्क्वेअर, किंवा DISQ,<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.digitalimpactsquare.com/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207021332/https://www.digitalimpactsquare.com/|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> ची स्थापना केली आहे, जे एक सामाजिक नवोपक्रम केंद्र आहे. नाशिकमध्ये कापड उद्योग आहे. [[राष्ट्रीय शेती व ग्रामीण विकास बँक|राष्ट्रीय कृषी आणि ग्रामीण विकास बँक]] <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.nabard.org/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190203021303/https://nabard.org/|archive-date=3 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> ने [[पैठणी]] क्लस्टरच्या विकासासाठी येवला ब्लॉक निवडला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://economictimes.indiatimes.com/company/paithani-cluster-yeola-private-limited/U74120MH2011PTC221183|title=Paithani Cluster Yeola Private Limited Information - Paithani Cluster Yeola Private Limited Company Profile, Paithani Cluster Yeola Private Limited News on the Economic Times}}</ref> निर्यात सुलभ करण्यासाठी केंद्र सरकारकडून [[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ|एमआयडीसी]] अंबड येथे कंटेनर फ्रेट स्टेशन सुरू करण्यात आले. शहरात मायलन,<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mylan.in/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207072207/http://www.mylan.in/|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> होल्डन,<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://holdenlabindia.com/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190119105232/http://holdenlabindia.com/|archive-date=19 January 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> फेम आणि ग्लॅक्सो स्मिथ क्लाइन यांच्या उपस्थितीसह फार्मास्युटिकल उद्योग देखील आहे. [[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ]] (MIDC) <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.midcindia.org/home|title=MIDC|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207015523/https://www.midcindia.org/home|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> अंतर्गत शहरात सातपूर, अंबड, सिन्नर, इगतपुरी, दिंडोरी आणि विंचूर हे मुख्य पाच औद्योगिक झोन आहेत. सिन्नर, मालेगाव आणि राजूर बहुला हे प्रस्तावित अतिरिक्त क्षेत्र आहेत. अलीकडे, नाशिक हे भारतातील वाईन कॅपिटल म्हणून उदयास आले आहे 45 स्थानिक वाईनरी आणि द्राक्ष बाग सुला विनयार्ड्स <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://sulawines.com/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190212233548/https://sulawines.com/|archive-date=12 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref><ref>[[Sula Vineyards]]</ref> , यॉर्कवाइनरी,<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.yorkwinery.com/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207015605/http://www.yorkwinery.com/|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> झाम्पा <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.groverzampa.in/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190225184133/http://www.groverzampa.in/|archive-date=25 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> आणि सोमा ज्यांना नाशिक व्हॅली वाईन म्हणून आंतरराष्ट्रीय मान्यता आहे <ref>[[Nashik valley wine]]</ref>  या द्राक्षबागे वाइन चाचणी आणि द्राक्षबागांशी संबंधित पर्यटन देखील विकसित करत आहेत. नाशिक हे डाळिंब, द्राक्षे <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.thedailyrecords.com/2018-2019-2020-2021/world-famous-top-10-list/india/largest-grapes-producing-states-india-maharashtra/18389/|title=Top 10 Largest Grapes Producing States in India|date=2 January 2019|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207015133/http://www.thedailyrecords.com/2018-2019-2020-2021/world-famous-top-10-list/india/largest-grapes-producing-states-india-maharashtra/18389/|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> आणि कांद्याचे प्रमुख निर्यातदार म्हणूनही ओळखले जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.thehindubusinessline.com/news/national/Onion-cultivation-on-the-rise-in-some-districts-of-Maharashtra/article20690178.ece|title=Onion cultivation on the rise in some districts of Maharashtra}}</ref> ओझर येथे [[हिंदुस्तान एरोनॉटिक्स लिमिटेड]] विमान निर्मिती प्रकल्प आणि [[संरक्षण संशोधन आणि विकास संस्था|DRDO]] असलेले नाशिक हे संरक्षण आणि एरोस्पेस उत्पादन केंद्र आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://hal-india.com/aircraftdivisionnasik.asp|title=Archived copy|website=hal-india.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130323073214/http://hal-india.com/aircraftdivisionnasik.asp|archive-date=23 March 2013|access-date=11 January 2022}}</ref> नाशिकमधील तोफखाना केंद्र हे आशियातील सर्वात मोठे आहे <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.nashikonline.in/city-guide/artillery-centre-in-nashik|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207021447/http://www.nashikonline.in/city-guide/artillery-centre-in-nashik|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> संरक्षण नवोपक्रम केंद्र स्थापन करण्यासाठी केंद्र सरकारने निवडलेल्या दोन शहरांमध्ये नाशिक देखील आहे <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/innovation-hub-announced-for-nashik/articleshow/67577217.cms|title=Innovation hub announced for Nashik &#124; Nashik News - Times of India|website=[[The Times of India]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190416181615/https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/innovation-hub-announced-for-nashik/articleshow/67577217.cms|archive-date=16 April 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> अन्य कोईम्बतूर येथे आहे. या शहरात द करन्सी नोट प्रेस <ref>"Currency Note Press, Nashik has Highest Ever Monthly Production of 451.5 Million Pieces (MPCS) of Banknotes during January 2013". Press Information Bureau, Government of India</ref> आणि इंडिया सिक्युरिटी प्रेसचे घर आहे, जेथे भारतीय चलन आणि सरकारी मुद्रांकपत्रे अनुक्रमे छापली जातात.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://cnpnashik.spmcil.com/SPMCIL/Interface/Home.aspx|title=Archived copy|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130627223555/http://cnpnashik.spmcil.com/spmcil/Interface/Home.aspx|archive-date=27 June 2013|access-date=5 February 2019}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/newsite/erelease.aspx?relid=92109|title=Press Information Bureau|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207015107/http://pib.nic.in/newsite/erelease.aspx?relid=92109|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> === मराठवाडा === [[चित्र:Aurangabad_Division.png|उजवे|इवलेसे| मराठवाड्याचा नकाशा]] [[मराठवाडा]] हा शब्द निजामाच्या काळापासून वापरला जात आहे. हा प्रदेश महाराष्ट्राच्या औरंगाबाद विभागाशी एकरूप आहे. 1960 मध्ये महाराष्ट्र राज्याची स्थापना झाल्यापासून आणि नंतर MIDCची स्थापना झाल्यापासून, मराठवाड्यात नवीन औद्योगिक विकास झाला असला तरी तो प्रामुख्याने औरंगाबाद जिल्ह्याच्या आसपास केंद्रित आहे. या प्रदेशातील उर्वरित सहा जिल्ह्यांना औद्योगिकीकरणाच्या प्रक्रियेत फारसा फायदा झालेला नाही. अशा असमान विकासाचे मुख्य कारण म्हणजे औरंगाबाद शहरात इतर जिल्ह्यांच्या व ठिकाणांच्या तुलनेत उत्तम पायाभूत सुविधा उपलब्ध आहेत.<ref>{{जर्नल स्रोत|last=Chobe.|first=C.N.|date=November 2015|title=(MIDC and Infrastructure: Role of MIDC in Development of Industrial Infrastructure|url=https://ijmr.net.in/current/ExBBKsg8IZF70P2.pdf|journal=International Journal in Management and Social Science|volume=3|issue=11|pages=527–538|access-date=22 December 2021}}</ref> == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था]] [[वर्ग:Pages with unreviewed translations]] t3jye9lm5hzpfigtkatmr4pbslrfc0k 0 214676 2143714 2113626 2022-08-07T06:28:27Z 43.242.226.58 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट अभिनेता | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = ललित प्रभाकर | चित्र = Lalit Prabhakar on the sets.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = | पूर्ण_नाव = | जन्म_दिनांक = {{जन्म_दिनांक_आणि_वय|1987|9|12}} | जन्म_स्थान = [[कल्याण]], [[महाराष्ट्र]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | इतर_नावे = | कार्यक्षेत्र = अभिनय | राष्ट्रीयत्व = {{ध्वजचिन्ह|भारत}} [[भारत|भारतीय]] | भाषा = [[मराठी]] | कारकीर्द_काळ = २००८ ते आजतागायत | प्रमुख_नाटके = | प्रमुख_चित्रपट = चि. व चि.सौ.कां. | प्रमुख_दूरचित्रवाणी_कार्यक्रम = [[जुळून येती रेशीमगाठी]] | पुरस्कार = | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = | धर्म = [[हिंदू]] | अपत्ये = | संकेतस्थळ = | तळटिपा = }} '''ललित प्रभाकर''' हा एक मराठी चित्रपट, दूरचित्रवाणी आणि नाटक यांतील अभिनेता आहे. आदित्य देसाई हा लोकप्रिय मालिका [[जुळून येती रेशीमगाठी]] आणि मुख्य अभिनेता चि. व चि.सौ.कां. या त्याच्या पदार्पण चित्रपटातील प्रमुख भूमिकांसाठी प्रसिद्ध आहे. ==कारकीर्द== ललित हा मुळात नाटकातील कलाकार आहे. ललितने आपल्या पहिल्या कार्यक्रमात [[झी मराठी]] वर कुंकूमध्ये मोहितची भूमिका देखील बजावली होती. गंध फुलांचा गेला सांगून या मालिकेत देखील त्याने भूमिका भूषविली होती. त्याचे नाव [[जुळून येती रेशीमगाठी]]च्या आदित्य देसाई यानंतर प्रसिद्ध झाले. २०१४ मध्ये झी मराठी अवॉर्ड्समध्ये ललित प्रभाकरला सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्याचा पुरस्कार मिळाला होता. कल्चर मिनिस्ट्री ऑफ सेंट्रल सरकारद्वारे त्याने यंग आर्टिस्ट्स शिष्यवृत्ती प्राप्त केली होती. त्याने [[दिल दोस्ती दुनियादारी]] मध्ये आवडती भूमिका कबीर म्हणून केली होती. त्यांने झी टॉकीजवर नेहा महाजन सोबत 'टॉकीज लाइट हाऊस' होस्ट केले आहे. त्याने 'राजवाडे आणि सन्स' या मराठी चित्रपटातील एका कथानकालाही डब केले आहे. झी टॉकीज कॉमेडी अवॉर्ड्स २०१७ मध्ये सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्याचा पुरस्कार मिळवला आहे. त्याची आनंदी गोपाळ, चि. व चि.सौ.कां. या चित्रपटांतील भूमिका देखील वाखाणण्याजोगी होती.ललितचे आगामी चित्रपट 'कलरफुल', '[[झोंबिवली]]' आणि 'मिडियम स्पाइसी' आहेत. ==वैयक्तिक जीवन== [[चित्र:LalitPrabhakar.JPG|250px]] ललितचा जन्म १२ सप्टेंबर १९८७ रोजी कल्याणमध्ये झाला. त्याचे मूळ गाव सामोडे, धुळे येथील असून त्यांचे पूर्ण नाव ललित प्रभाकर भदाणे आहे. त्यांनी जवाहर नवोदय विद्यालय, पालघर येथे शिक्षण घेतले आणि संगणक शास्त्रात बीएस्सी केले. त्यांनी किशोरवयातच "मिती-चार कल्याण" या थिएटर ग्रुपमध्ये प्रवेश केला आणि या गटासह अनेक प्रायोगिक नाटके केली.<ref name="टाइम्स ऑफ इंडिया">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा= https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/marathi/movies/news/filmmakers-and-audiences-should-have-a-symbiotic-relationship-lalit-prabhakar/articleshow/81765164.cms |title=Filmmakers and audiences should have a symbiotic relationship: Lalit Prabhakar | संकेतस्थळ= [[द टाइम्स ऑफ इंडिया]]|language=en}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी अभिनेते]] [[वर्ग:मराठी चित्रपट अभिनेते]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] lyo2z55ad25e4z1rroxg6lffc2jinqw 0 217719 2143543 2100992 2022-08-06T14:03:24Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[श्रीलंका वि पाकिस्तान, संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये, २०१७–१८]] वरुन [[श्रीलंका क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा (संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये), २०१७-१८]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट क्रिकेट दौरा | series_name = श्रीलंका वि पाकिस्तान संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये, २०१७–१८ | team1_image = Flag of Pakistan.svg | team1_name = पाकिस्तान | team2_image = Flag of Sri Lanka.svg | team2_name = श्रीलंका | from_date = २८ सप्टेंबर | to_date = २९ ऑक्टोबर २०१७ | team1_captain = [[सरफराज अहमद]] | team2_captain = [[दिनेश चंदिमल]] <small>(कसोटी)</small><br>[[उपुल तरंगा]] <small>(ए.दि.)</small> | no_of_tests = 2 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 2 | team1_tests_most_runs = [[असद शफिक]] (१८३) | team2_tests_most_runs = [[दिमुथ करुणारत्ने]] (३०६) | team1_tests_most_wickets = [[यासिर शाह]] (१६) | team2_tests_most_wickets = [[रंगना हेराथ]] (१६) | player_of_test_series = [[दिमुथ करुणारत्ने]] (श्री) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 5 | team2_ODIs_won = 0 | team1_ODIs_most_runs = [[बाबर आझम]] (३०३) | team2_ODIs_most_runs = [[उपुल तरंगा]] (१९९) | team1_ODIs_most_wickets = [[हसन अली]] (१४) | team2_ODIs_most_wickets = [[लाहिरू गमागे]] (७) | player_of_ODI_series = [[हसन अली]] (पा) | no_of_twenty20s = 3 | team1_twenty20s_won = 3 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = [[शोएब मलिक]] (१०२) | team2_twenty20s_most_runs = [[दनुष्का गुणतिलक]] (७८) | team1_twenty20s_most_wickets = [[फहीम अश्रफ]] (६) <br/> [[हसन अली]] (६) | team2_twenty20s_most_wickets = [[विकुम संजय]] (४) | player_of_twenty२०_series = [शोएब मलिक]] (पा) }} [[श्रीलंका क्रिकेट संघ]]ाने सप्टेंबर आणि ऑक्टोबर २०१७ मध्ये [[पाकिस्तान क्रिकेट संघ]]ाविरुद्ध दोन कसोटी, पाच एकदिवसीय आणि तीन ट्वेंटी२० सामन्यांसाठी संयुक्त अरब अमिरातचा दौरा केला.<ref name="Fixtures">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://icc-live.s3.amazonaws.com/cms/media/about_docs/547c2a4d42a86-Copy%20of%20Copy%20of%20FTP%202015%20to%202019%20as%20at%20Nov%202014.pdf |title=भविष्यातील दौर्‍यांचे कार्यक्रम | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=३१ ऑक्टोबर २०१६ |कृती=आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती}}</ref><ref name="Wisden">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.wisdenindia.com/cricket-article/workload-management-and-its-different-strokes/264697 |title=वर्कलोड मॅनेजमेंट अँड इट्स डिफरंट स्ट्रोक्स | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=३१ ऑक्टोबर २०१६ |कृती=विस्डेन इंडिया}}</ref> ह्यामध्ये [[मिसबाह-उल-हक]]च्या निवृत्तीनंतर पाकिस्तानच्या [[सरफराज अहमद]] यांने पहिल्यांदाच कर्णधार असलेल्या पहिल्या कसोटी सामन्याचा समावेश होता.<ref name="SarfrazCap">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan/content/story/1108405.html |title=सर्व तीन प्रकारांत पाकिस्तानचे कर्णधारपद सरफराजकडे | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=३१ ऑक्टोबर २०१७ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> २७ सप्टेंबर २०१७ रोजी पाकिस्तान क्रिकेट बोर्डाने (पीसीबी) कसोटी आणि एकदिवसीय सामन्यांसाठी पंचांची निवड केली.<ref name="umpires">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.pcb.com.pk/news-detail/appointment-of-match-officials-pakistan-vs-sri-lanka-series-test-odis.html |title=पाकिस्तान वि श्रीलंका कसोटी आणि एकदिवसीय मालिकेसाठी अधिकार्‍यांची निवड| भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=३१ ऑक्टोबर २०१७ |कृती=पाकिस्तान क्रिकेट बोर्ड}}</ref> दुसरा कसोटी सामना दिवसा / रात्र खेळवला गेला, तो श्रीलंकेसाठी पहिलाच दिवस / रात्र कसोटी सामना होता.<ref name="confirmedCI">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/20645751/sri-lanka-make-day-night-test-debut-dubai |title= दुबईमध्ये श्रीलंकेचा पहिला दिवस/रात्र कसोटी सामना | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=३१ ऑक्टोबर २०१७ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> श्रीलंकेने कसोटी मालिका २–० ने जिंकली. पाकिस्तानचा हा ऑक्टोबर २००२ मध्ये ऑस्ट्रेलियाकडून मिळालेल्या ३-० व्हाईटवॉश नंत पाकिस्तानचा हा घरच्या मालिकेतील दुसरा तर संयुक्त अरब अमिरातीमधील पहिलाच व्हाईटवॉश.<ref name="WW">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.icc-cricket.com/media-releases/489371|title=श्रीलंका पाकिस्तानच्या पुढे सहाव्या क्रमांकावर | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=३१ ऑक्टोबर २०१७ |कृती=आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती}}</ref> पाकिस्तानने एकदिवसीय मालिका ५-० अशी जिंकली.<ref name="ODI-result">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/series/18037/report/1120290/ |title=उस्मानच्या २१ चेंडूंतील ५ बळींनंतर पाकिस्तानचा ५-० ने मालिका विजय|भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=३१ ऑक्टोबर २०१७ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> एकाच वर्षात तीन एकदिवसीय मालिकांमध्ये ५-० असा व्हाईटवॉश मिळणारा श्रीलंका हा पहिलाच संघ. ह्या आधी त्यांना [[श्रीलंका क्रिकेट संघाचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, २०१६-१७#एकदिवसीय मालिका|जानेवारी मध्ये दक्षिण आफ्रिकेकडून]] तर [[भारतीय क्रिकेट संघाचा श्रीलंका दौरा, २०१७#एकदिवसीय मालिका|ऑगस्टमध्ये भारताकडून]] व्हाईटवॉश मिळाला होता.<ref name="Three5">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/21126641/sri-lanka-suffer-12th-straight-defeat |title=श्रीलंकेचा सलग १२वा पराभव |भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=३१ ऑक्टोबर २०१७ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> ==पाकिस्तानमध्ये पुनरागमन== ऑगस्ट २०१७ मध्ये, श्रीलंका क्रिकेटचे अध्यक्ष [[थिलंगा सुमथिपला]] म्हणाले की, ऑक्टोबरमध्ये पाकिस्तानविरुद्ध होणाऱ्या तीन टी२० सामन्यांपैकी एक पाकिस्तानातील [[लाहोर]] येथे खेळायला आवडेल.<ref name=“Lahore">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/srilanka/content/story/1116509.html |title=सप्टेंबरमध्ये टी२० साठी पाकिस्तान दौर्‍यावर जाण्यास श्रीलंका 'उत्सुक'.| भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=३१ ऑक्टोबर २०१७ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref><ref name=“Lahore-SLC">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.srilankacricket.lk/news/sumathipala-calls-on-asian-cricket-chiefs-to-stand-together-for-cricket-says-sri-lanka-will-travel-to-pakistan-later-this-year |title=अशियाई क्रिकेट अध्यक्षांना क्रिकेटसाठी एकत्र उभे राहण्याचे सुमथिपला यांचे आवाहन –श्रीलंका ह्यावर्षाच्या शेवटी पाकिस्तानचा दौरा करणार | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=३१ ऑक्टोबर २०१७ |कृती=श्रीलंका क्रिकेट}}</ref><ref name=“October">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://thefield.scroll.in/847971/west-indies-sri-lanka-to-tour-pakistan-following-world-xi-visit-in-september-pcb |title=विश्व एकादश दौर्‍यानंतर सप्टेंबर मध्ये वेस्ट इंडीज, श्रीलंका पाकिस्तान दौरा करणार | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=३१ ऑक्टोबर २०१७ |कृती=द फिल्ड }}</ref> मार्च २००९ मध्ये, लाहोरच्या [[गद्दाफी स्टेडियम]]कडे जात असताना असताना श्रीलंकेच्या क्रिकेट संघावर दहशतवाद्यांनी हल्ला केला होता. त्यानंतर, केवळ झिम्बाब्वेने मे २०१५ मध्ये पाकिस्तानचा दौरा केला होता.<ref name=“Lahore"/> २००९ मध्ये झालेल्या दहशतवादी हल्ल्यात श्रीलंकेच्या सध्याच्या संघातील, [[चामर कपुगेडेरा]] आणि [[सुरंगा लकमल]] हे दोघे त्यावेळी बसमध्ये होते आणि या मालिकेसाठीसुद्धा ह्या दोघांची निवड टी२० संघात होण्याची शक्यता आहे.<ref name="SLC">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/20773672/slc-address-player-security-concerns-board-ceo |title=श्रीलंका क्रिकेट खेळाडूंच्या सुरक्षिततेची काळजी घेईल | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=३१ ऑक्टोबर २०१७ |कृती=श्रीलंका क्रिकेट}}</ref> सप्टेंबर २०१७ मध्ये, सामन्यांचे वेळापत्रक निश्चित करण्यात आले, ज्यामध्ये टी२० मालिकेतील लाहोरमध्ये होणाऱ्या शेवटच्या सामन्याचा समावेश होता. <ref name="confirmedPCB">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.pcb.com.pk/press-release-detail/sri-lanka-tour-to-pakistan-tour-itinerary-announced.html |title=श्रीलंकेच्या पाकिस्तान दौर्‍याचा कार्यक्रम जाहीर | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१७ |कृती=पाकिस्तान क्रिकेट बोर्ड}}</ref> श्रीलंका क्रिकेटने म्हटले की, लाहोरमधील क्रिकेट सामना खेळण्यासाठी "कंत्राटी बंधन" आहे, परंतु पाकिस्तानला न जाण्याचा निर्णय घेणाऱ्या कोणत्याही खेळाडूला दंड होणार नाही. <ref name="SLC"/> तथापि, १४ ऑक्टोबर २०१७ रोजी, श्रीलंकेच्या संघाने सदर सामना तटस्थ ठिकाणी हलविला जाण्याची विनंती करून, पाकिस्तानला जाण्याची आपली अनिच्छा व्यक्त केली. <ref name="reluctance">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/21018023/sri-lanka-players-reluctant-visit-pakistan |title=पाकिस्तान दौर्‍यावर जाण्यास श्रीलंकेचे खेळाडू नाखूष | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१७ | कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> १६ ऑक्टोबर २०१७ रोजी, श्रीलंका क्रिकेटने जाहीर केले की, लाहोरमध्ये खेळलेला जाणारा सामना ठरल्याप्रमाणेच होईल, परंतु त्यांचा मर्यादित षटकांमधील कर्णधार [[उपुल तरंगा]] यांने सामन्यातून माघार घेतली. <ref name="Tharanga">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/21042516/sri-lanka-agree-play-t20i-lahore |title=श्रीलंका लाहोरमध्ये टी२० खेळण्यास तयार | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१७ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> खेळाडूंना सामन्याबद्दल चिंता वाटत असतानाही, संघाचे व्यवस्थापक [[असांका गुरूसिंघे]] यांना वाटले की, या सामन्यासाठी एक स्पर्धात्मक संघच निवडला जाईल. <ref name="Gurusinha">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/21053642/positive-feedback-players-lahore-t20-says-sl-manager-gurusinha |title=लाहोर टी२० साठी खेळाडूंकडू 'सकारात्मक प्रतिक्रिया', श्रीलंका मॅनेजर |भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१७|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> १९ ऑक्टोबर, २०१७ रोजी श्रीलंकेचे मुख्य निवडणूक अधिकारी [[ग्रॅहम लेब्रोय]] म्हणाले की, लाहोरला न जाण्याचा निर्णय घेणाऱ्या खेळाडूंची इतर दोन टी२० सामन्यांसाठी निवड होण्याची शक्यता नाही.<ref name="Labrooy">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/21074279/sl-players-refuse-lahore-leg-likely-miss-full-t20-series |title=लाहोरमध्ये खेळण्यास नकार देणारे खेळाडू संपूर्ण टी२० मालिकेस मुकणार |भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१७ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> त्यानंतर दोनच दिवसांनी टी२० संघ जाहीर कण्यात आला, त्यासाठी [[थिसारा परेरा]]ला कर्णधार म्हणून निवडले गेले.<ref name="SLT20I">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-sri-lanka-2017/content/story/1124347.html |title=लाहोरमध्ये श्रीलंकेचे नेतृत्व थिसारा परेरा करणार |भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१७ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> श्रीलंकेचा संघाचे "असाधारण" सुरक्षेमध्ये लाहोर येथे आगमन झाले आणि बॉम्ब-प्रूफ बसमधू ते संघाच्या हॉटेलकडे रवाना झाले. .<ref name="ext">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/21203067/sl-team-surrounded-extraordinary-security-arrangements-lahore |title=लाहोरमध्ये श्रीलंकेच्या संघाभोवती सुरक्षेचे 'असाधारण' कडे. |भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१७ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> लाहोर ट्वेन्टी२० आधी, श्रीलंका क्रिकेट मंडळाचे अध्यक्ष थिलंगा सुमथिपला म्हणाले की, पाकिस्तानचा दौरा संघासाठी विशेष आहे आणि ह्यामुळे भविष्यात देशाला इतर दौऱ्यांच्या आयोजनासाठी मदतच होईल. <ref name="more">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/21211190/we-happy-privileged-here-slc-president |title='आम्ही इथे येऊन आनंदी आणि भाग्यवान आहोत' – श्रीलंका क्रिकेट अध्यक्ष |भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१७ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> पीसीबीचे अध्यक्ष नजम सेठी म्हणाले की, हा सामना म्हणजे आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट देशात पुन्हा येण्याची सुरुवात आहे, तसेच त्यांना आशा वाटली की २०२० च्या अखेरीपर्यंत सर्व देश पाकिस्तानमध्ये क्रिकेट खेळतील. <ref name="Sethi">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.skysports.com/cricket/news/12123/11101687/pcb-chairman-expects-major-cricket-nations-to-resume-touring-pakistan |title=क्रिकेट खेळणार्‍या मोठ्या देशांकडून पाकिस्तानी दौरे पुन्हा सुरवात करण्याबाबत पाकिस्तान क्रिकेट बोर्डाचे अध्यक्षांची आशा |भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१७ |कृती=स्काय स्पोर्ट्स}}</ref> पाकिस्तानने टी२० मालिका ३-० ने जिंकली. <ref name="T20res">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/series/18037/report/1120293/ |title=लाहोरच्या महत्वपूर्ण सामन्यात पाकिस्तानचा विजय |भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१७ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> सामना संपल्यानंतर एशियन क्रिकेट काउन्सिलने जाहीर केले की एसीसी एमर्जिंग संघ एशिया चषक, २०१८ पाकिस्तानमध्ये एप्रिलमध्ये खेळला जाणार असल्याचे जाहीर केले.<ref name="2018Asia">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.wisdenindia.com/cricket-news/pakistan-to-host-emerging-asia-cup-in-2018/275977 |title=एमर्जिंग आशिया चषक २०१८चे आयोजन पाकिस्तान करणार|भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१७ |कृती=विस्डेन इंडिया}}</ref> ==संघ== {| class="wikitable" style="text-align:left; margin:auto" |- !colspan=2|कसोटी !colspan=2|एकदिवसीय !colspan=2|टी२० |- ! style="width:16%" | {{cr|PAK}}<ref name="PakTest">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/pakistan/content/story/1121602.html |title=पाकिस्तान लूक टू सोहेल, सलाहुद्दीन इन पोस्ट-मिसयू एरा | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१७ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> ! style="width:16%" | {{cr|SL}}<ref name="SLTest">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/srilanka/content/story/1121367.html |title=समरविक्रम, रोशन सिल्वा श्रीलंका कसोटी संघामध्ये स्थान मिळवण्यात यशस्वी | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१७|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> ! style="width:16%" | {{cr|PAK}}<ref name="PakODI">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/20931224/imam-ul-haq-called-pakistan-odi-squad |title=पाकिस्तान एकदिवसीय संघात इमाम-उल-हकला पाचारण | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१७ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> ! style="width:17%" | {{cr|SL}}<ref name="SLODI">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/20913302/lasith-malinga-omitted-sri-lanka-squad-pakistan-odis |title=पाकिस्तान एकदिवसीय मालिकेच्या श्रीलंका संघातून मलिंगाला वगळले | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१७|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> ! style="width:16%" | {{cr|PAK}}<ref name="PakT20I">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/21051834/mohammad-hafeez-back-t20is-sri-lanka |title=श्रीलंकेविरुद्ध टी२० साठी हफीजचे पुनरागमन |भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१७ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> ! style="width:16%" | {{cr|SL}}<ref name="SLT20I"/> |- style="vertical-align:top" | * [[सरफराज अहमद]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|क]], [[यष्टिरक्षक|य]]) * [[अझर अली]] * [[असद शफिक]] * [[उस्मान सलाहुद्दीन]] * [[बाबर आझम]] * [[बिलाल असिफ]] * [[मिर हमझा]] * [[मोहम्मद अब्बास]] * [[मोहम्मद असघर]] * [[मोहम्मद आमिर]] * [[यासिर शाह]] * [[वहाब रियाझ]] * [[शान मसूद]] * [[सामी अस्लम]] * [[हसन अली]] * [[हॅरिस सोहेल]] | * [[दिनेश चंदिमल]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|क]]) * [[लहिरु थिरिमन्ने]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|उ.क.]]) * [[कुशल मेंडिस]] * [[कौशल सिल्वा]] * [[दिमुथ करुणारत्ने]] * [[दिलरुवान परेरा]] * [[निरोशन डिक्वेल्ला]] ([[यष्टिरक्षक|य]]) * [[नुवान प्रदीप]] * [[रंगना हेराथ]] * [[रोशन सिल्वा]] * [[लक्षण संदाकन]] * [[लाहिरू गमागे]] * [[विश्व फर्नांडो]] * [[सादीरा समरविक्रम]] * [[सुरंगा लकमल]] | * [[सरफराज अहमद]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|क]], [[यष्टिरक्षक|य]]) * [[अहमद शहझाद]] * [[इमाद वसिम]] * [[इमाम-उल-हक]] * [[उस्मान खान]] * [[जुनैद खान]] * [[फखार झमान]] * [[फहिम अश्रफ]] * [[बाबर आझम]] * <s>[[मोहम्मद आमिर]]</s> * [[मोहम्मद हफीज]] * [[रुमान रईस]] * [[शदाब खान]] * [[शोएब मलिक]] * [[हसन अली]] * [[हॅरिस सोहेल]] | * [[उपुल तरंगा]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|क]]) * [[अकिला धनंजय]] * [[कुशल मेंडिस]] * [[चामर कपुगेडेरा]] * [[जेफ्री व्हँडर्से]] * [[थिसारा परेरा]] * [[दिनेश चंदिमल]] * [[दुश्मंत चमीरा]] * [[निरोशन डिक्वेल्ला]] ([[यष्टिरक्षक|य]]) * <s>[[नुवान प्रदीप]]</s> * [[मिलिंदा सिरिवर्दना]] * [[लहिरु थिरिमन्ने]] * [[लाहिरू गमागे]] * [[विश्व फर्नांडो]] * [[सुरंगा लकमल]] * [[सेक्कुगे प्रसन्ना]] | * [[सरफराज अहमद]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|क]], [[यष्टिरक्षक|य]]) * [[अहमद शहझाद]] * [[आमेर यामिन]] * [[इमाद वसिम]] * [[उमर आमिन]] * [[उस्मान खान]] * [[फखार झमान]] * [[फहीम अश्रफ]] * [[बाबर आझम]] * [[मोहम्मद आमिर]] * [[मोहम्मद नवाझ]] * [[मोहम्मद हफीज]] * [[रुमान रईस]] * [[शदाब खान]] * [[शोएब मलिक]] * [[हसन अली]] | * [[थिसारा परेरा]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|क]]) * [[अशान प्रियांजन]] * [[इसुरू उदाना]] * [[चतुरंगा डी सिल्व्हा]] * [[जेफ्री व्हँडर्से]] * [[दनुष्का गुणतिलक]] * [[दासुन शनाका]] * [[दिलशान मुनावीरा]] * [[माहेला उदावट्टे]] * [[मिनोद भानूका]] * [[लाहिरू गमागे]] * [[विकुम संजय]] * [[विश्व फर्नांडो]] * [[सचित पतिराना]] * [[सादीरा समरविक्रम]] * [[सेक्कुगे प्रसन्ना]] |} *एकदिवसीय मालिकेआधी, दुखापतीमुळे [[मोहम्मद आमिर]]ला वगळण्यात आले आणि त्याच्या जागा [[उस्मान खान]]ला मिळाली.<ref name="Amir">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.icc-cricket.com/news/489016|title=नडगीच्या दुखापतीमुळे एकदिवसीय मालिकेतून आमिर बाहेर | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१७ |कृती=आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती}}</ref> *दुखापतीमुळे [[नुवान प्रदीप]]च्या जागी [[लाहिरू गमागे]]ला श्रीलंकेच्या एकदिवसीय संघात स्थान मिळाले.<ref name="Pradeep">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.cricbuzz.com/cricket-news/97737/nuwan-pradeep-ruled-out-of-pakistan-odis-with-injury-gamage-named-replacement |title=नुवान प्रदीप पाकिस्तानविरुद्ध एकदिवसीय संघातून दुखापतीमुळे बाहेर, त्याच्यासागी गमागेची निवड | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१७ |कृती=क्रिकबझ}}</ref> *तिसऱ्या एकदिवसीय सामन्याच्या आधी, श्रीलंकेच्या एकदिवसीय संघात [[सादीरा समरविक्रम]]चा समावेश करण्यात आला. was added to Sri Lanka's ODI squad.<ref name="Sadeera">{{ संकेतस्थळ स्रोत |दुवा =http://www.cricbuzz.com/cricket-news/97833/sri-lanka-cricket-team-bring-in-top-order-batsman-sadeera-samarawickrama-for-remainder-of-pakistan-odis| title = पाकिस्तानविरुद्ध श्रीलंकेच्या एकदिवसीय संघात सादीरा समरविक्रमची निवड | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=२ नोव्हेंबर २०१७ |कृती=क्रिकबझ }}</ref> ==कसोटी मालिका== ===१ली कसोटी=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख= २८ सप्टेंबर–२ ऑक्टोबर २०१७ | संघ१ = {{cr-rt|SL}} | संघ२ = {{cr|PAK}} | धावसंख्या१ = ४१९ (१५४.५ षटके) | धावा१ = [[दिनेश चंदिमल]] १५५[[नाबाद|*]] (३७२) | बळी१ = [[मोहम्मद अब्बास]] ३/७५ (२६.५ षटके) | धावसंख्या२ = ४२२ (१६२.३ षटके) | धावा२ = [[अझर अली]] ८५ (२२६) | बळी२ = [[रंगना हेराथ]] ५/९३ (४० षटके) | धावसंख्या३ = १३८ (६६.५ षटके) | धावा३ = [[निरोशन डिक्वेल्ला]] ४०[[नाबाद|*]] (७६) | बळी३ = [[यासिर शाह]] ५/५१ (२७ षटके) | धावसंख्या४ = ११४ (४७.४ षटके) | धावा४ = [[हॅरिस सोहेल]] ३४ (६९) | बळी४ = [[रंगना हेराथ]] ६/४३ (२१.४ षटके) | निकाल = श्रीलंका २१ धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1120284.html धावफलक] | स्थळ = [[शेख झायद क्रिकेट मैदान]], [[अबू धाबी]] | पंच = [[रिचर्ड केटेलबोरो]] (इं) आणि [[नायजेल लाँग]] (इं) | motm = [[रंगना हेराथ]] (श्री) | toss = श्रीलंका, फलंदाजी. | rain = | टीपा=कसोटी पदार्पण: [[हॅरिस सोहेल]] (पा). *''[[सरफराज अहमद]] हा पाकिस्तानचा ३२वा कसोटी कर्णधार.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/20837106/sarfraz-pakistan-look-build-misbah-reign |title= सरफराजस पाकिस्तान लूक टू बिल्ड ऑन मिस्बाहज रेन |प्रकाशक=इएसपीएन क्रिकइन्फो| भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=६ नोव्हेंबर २०१७}}</ref> *''पंच [[इयान गोल्ड]] आजारी पडल्यामुळे त्यांच्या ऐवजी [[रिचर्ड केटेलबोरो]] यांनी पंचांचा कार्यभार वाहिला.<ref name="GouldKettle">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.thenews.com.pk/print/233360-Karunaratne-Chandimal-steer-Sri-Lanka-to-safety |title=करुणारत्ने, चंदिमलमुळे श्रीलंका सुरक्षित |प्रकाशक=द न्यूज| भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=६ नोव्हेंबर २०१७}}</ref> *''[[यासिर शाह]]ने (पा) त्याचा १५०वा कसोटी बळी घेतला आणि तो सर्वात जलद १५० बळी घेणारा फिरकी गोलंदाज तर एकूण संयुक्तपणे दुसऱ्या क्रमांकाचा गोलंदाज ठरला.<ref name="Shah150">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://indianexpress.com/article/sports/cricket/yasir-shah-becomes-fastest-spinner-to-take-150-wickets-in-test-cricket-4865238/ |title= यासिर शाह, कसोटी मध्ये सर्वात जलद १५० बळी घेणारा फिरकी गोलंदाज|प्रकाशक=इंडियन एक्सप्रेस | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=६ नोव्हेंबर २०१७}}</ref> *''कसोटी क्रिकेटमध्ये ५,००० धावा पूर्ण करणारा [[अझर अली]] हा आठवा पाकिस्तानी फलंदाज.<ref name="Azhar5000">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.sport24.co.za/Cricket/azhar-ali-joins-pakistans-5000-test-club-20170930|title=अझर अली जॉइन्स पाकिस्तान्स ५००० टेस्ट क्लब |प्रकाशक=स्पोर्ट२४ | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=६ नोव्हेंबर २०१७}}</ref> *''[[रंगना हेराथ]]चे (श्री) ४०० कसोटी बळी पूर्ण आणि पाकिस्तान विरुद्ध १०० कसोटी बळी घेणारा तो पहिलाच गोलंदाज.<ref name="Herath400">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/20893396/first-left-arm-spinner-400-test-wickets |title=४०० कसोटी बळी घेणारा पहिला डावखुरा फिरकी गोलंदाज |प्रकाशक=इएसपीएन क्रिकइन्फो| भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=६ नोव्हेंबर २०१७}}</ref> *''अबू धाबीमध्ये पाकिस्तानचा पहिलाच कसोटी पराभव.<ref name="AbuLost">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://indianexpress.com/article/sports/cricket/pakistan-vs-sri-kanka-1st-test-result-highlights-video-rangana-herath-abu-dhabi-4871401/ |title=१ल्या कसोटीत रंगना हेराथच्या फिरकीपूढे पाकिस्तानची फलंदाजी नाट्यमयरित्या कोसळली, श्रीलंकेचा २१ धावांनी विजय |प्रकाशक=इंडियन एक्सप्रेस | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=६ नोव्हेंबर २०१७}}</ref> }} ===२री कसोटी=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = ६–१० ऑक्टोबर २०१७ | daynight = Yes | संघ१ = {{cr-rt|SL}} | संघ२ = {{cr|PAK}} | धावसंख्या१ = ४८२ (१५९.२ षटके) | धावा१ = [[दिमुथ करुणारत्ने]] १९६ (४०५) | बळी१ = [[यासिर शाह]] ६/१८४ (५५.५ षटके) | धावसंख्या२ = २६२ (९०.३ षटके) | धावा२ = [[अझर अली]] ५९ (१२८) | बळी२ = [[दिलरुवान परेरा]] ३/७२ (२६ षटके) | धावसंख्या३ = ९६ (२६ षटके) | धावा३ = [[कुशल मेंडिस]] २९ (४९) | बळी३ = [[वहाब रियाझ]] ४/४१ (९ षटके) | धावसंख्या४ = २४८ (९०.२ षटके) | धावा४ = [[असद शफिक]] ११२ (१७६) | बळी४ = [[दिलरुवान परेरा]] ५/९८ (२६ षटके) | निकाल = श्रीलंका ६८ धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1120285.html धावफलक] | स्थळ = [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[दुबई]] | पंच = [[रिचर्ड केटेलबोरो]] (इं) आणि [[नायजेल लाँग]] (इं) | motm = [[दिमुथ करुणारत्ने]] (श्री) | toss = श्रीलंका, फलंदाजी. | rain = | टीपा= कसोटी पदार्पण: [[लाहिरू गमागे]] आणि [[सादीरा समरविक्रम]] (श्री). *''हा श्रीलंकेचा पहिला दिवस-रात्र कसोटी सामना.<ref name="firstDN">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.icc-cricket.com/news/488545|title=विजय आवश्यक असणार्‍या सामन्यात पाकिस्तान हेराथच्या गोलंदाजीबाबत सावध | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=६ नोव्हेंबर २०१७ |कृती=आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती}}</ref> }} ==एकदिवसीय मालिका== ===१ला एकदिवसीय सामना=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | दिनांक = १३ ऑक्टोबर २०१७ | time = १५:०० | daynight = Yes | संघ१ = {{cr-rt|PAK}} | संघ२ = {{cr|SL}} | धावसंख्या१ = २९२/६ (५० षटके) | धावा१ = [[बाबर आझम]] १०३ (१३१) | बळी१ = [[सुरंगा लकमल]] २/४७ (१० षटके) | धावसंख्या२ = २०९/८ (५० षटके) | धावा२ = [[लहिरु थिरिमन्ने]] ५३ (७४) | बळी२ = [[हसन अली]] ३/३६ (९ षटके) | निकाल = पाकिस्तान ८३ धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1120286.html धावफलक] | स्थळ = [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[दुबई]] | पंच = [[अहसान रझा]] (पा) आणि [[सुंदरम रवी]] (भा) | motm = [[शोएब मलिक]] (पा) | toss = श्रीलंका, गोलंदाजी. | rain = | टीपा= }} ===२रा एकदिवसीय सामना=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | दिनांक = १६ ऑक्टोबर २०१७ | time = १५:०० | daynight = Yes | संघ१ = {{cr-rt|PAK}} | संघ२ = {{cr|SL}} | धावसंख्या१ = २१९/९ (५० षटके) | धावा१ = [[बाबर आझम]] १०१ (१३३) | बळी१ = [[लाहिरू गमागे]] ४/५७ (१० षटके) | धावसंख्या२ = १८७ (४८ षटके) | धावा२ = [[उपुल तरंगा]] ११२[[नाबाद|*]] (१४४) | बळी२ = [[शदाब खान]] ३/४७ (९ षटके) | निकाल = पाकिस्तान ३२ धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1120287.html धावफलक] | स्थळ = [[शेख झायद क्रिकेट मैदान]], [[अबू धाबी]] | पंच = [[रिचर्ड केटेलबोरो]] (इं) आणि [[शोझाब रझा]] (पा) | motm = [[शदाब खान]] (पा) | toss = पाकिस्तान, फलंदाजी. | rain = | टीपा=एकाच देशात सलग पाच एकदिवसीय शतके झळकावणारा [[बाबर आझम]] (पा) हा पहिलाच फलंदाज.<ref name="BabarFive">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/21043261/five-consecutive-tons-uae-babar-azam |title= बाबर आझमची युएई मध्ये सलद पाच शतके | भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=७ नोव्हेंबर २०१७ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> *''एकदिवीसय क्रिकेटमध्ये शेवटपर्यंत नाबाद राहणारा [[उपुल तरंगा]] हा श्रीलंकेचा पहिलाच फलंदाज आणि कोणत्याही संघाचा पहिलाच कर्णधार.<ref name="carry">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://stats.espncricinfo.com/ci/content/records/283150.html |title=नोंदी / आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय / फलंदाजीतील नोंदी / संपूर्ण डावात नाबाद राहणारे फलंदाज| भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=७ नोव्हेंबर २०१७ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> }} ===३रा एकदिवसीय सामना=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | दिनांक = १८ ऑक्टोबर २०१७ | time = १५:०० | daynight = Yes | संघ१ = {{cr-rt|SL}} | संघ२ = {{cr|PAK}} | धावसंख्या१ = २०८ (४८.२ षटके) | धावा१ = [[उपुल तरंगा]] ६१ (८०) | बळी१ = [[हसन अली]] ५/३४ (१० षटके) | धावसंख्या२ = २०९/३ (४२.३ षटके) | धावा२ = [[इमाम-उल-हक]] १०० (१२५) | बळी२ = [[थिसारा परेरा]] १/२२ (४ षटके) | निकाल = पाकिस्तान ७ गडी व ४५ चेंडू राखून विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1120288.html धावफलक] | स्थळ = [[शेख झायद क्रिकेट मैदान]], [[अबू धाबी]] | पंच = [[सुंदरम रवी]] (भा) आणि [[अहसान रझा]] (पा) | motm = [[इमाम-उल-हक]] (पा) | toss = श्रीलंका, फलंदाजी. | rain = | टीपा=एकदिवसीय पदार्पण: [[इमाम-उल-हक]] (पा), * इमाम-उल-हक हा एकदिवसीय क्रिकेट पदार्पणात शतक झळकावणारा १३वा फलंदाज ठरला.<ref name="Imam100">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://stats.espncricinfo.com/ci/content/records/233754.html |title=नोंदी / आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय / फलंदाजीतील नोंदी / पदार्पणातील शतके |भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=७ नोव्हेंबर २०१७ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> *''[[हसन अली]] हा पाकिस्तानतर्फे एकदिवसीय क्रिकेटमध्ये सर्वात जलद ५० बळी घेणारा गोलंदाज ठरला, त्याने २४ सामन्यांत ही कामगिरी केली.<ref name="Ali50wkts">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/21061224/sl-opt-bat-imam-ul-haq-debuts-pakistan |title=हसनचे पाच बळी, इमामच्या पदार्पणातील शतकाने श्रीलंका पराभूत |भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=७ नोव्हेंबर २०१७ |कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा=http://www.news18.com/cricketnext/news/hasan-ali-breaks-waqar-younis-record-in-sri-lanka-odi-1550773.html | title=श्रीलंकेविरुद्ध तिसर्‍या एकदिवसीय सामन्यात हसन अलीने वकार युनिसचा विक्रम मोडला | प्रकाशक=[[न्यूज १८]] | कृती=क्रिकेटनेक्स्ट | दिनांक=१८ ऑक्टोबर २०१७| भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=७ नोव्हेंबर २०१७}}</ref> }} ===४था एकदिवसीय सामना=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | दिनांक = २० ऑक्टोबर २०१७ | time = १५:०० | daynight = Yes | संघ१ = {{cr-rt|SL}} | संघ२ = {{cr|PAK}} | धावसंख्या१ = १७३ (४३.४ षटके) | धावा१ = [[लहिरु थिरिमन्ने]] ६२ (९४) | बळी१ = [[हसन अली]] ३/३७ (८.४ षटके) | धावसंख्या२ = १७७/३ (३९ षटके) | धावा२ = [[शोएब मलिक]] ६९[[नाबाद|*]] (८१) | बळी२ = [[लाहिरू गमागे]] १/२७ (५ षटके) | निकाल = पाकिस्तान ७ गडी व ६६ चेंडू राखून विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1120289.html धावफलक] | स्थळ = [[शारजा क्रिकेट मैदान]], [[शारजा]] | पंच = [[रिचर्ड केटेलबोरो]] (इं) आणि [[शोझाब रझा]] (पा) | motm = [[बाबर आझम]] (पा) | toss = श्रीलंका, फलंदाजी. | rain = | टीपा=आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय पदार्पण: [[उस्मान खान]] (पा) आणि [[सादीरा समरविक्रम]] (श्री). }} ===५वा एकदिवसीय सामना=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | दिनांक = २३ ऑक्टोबर २०१७ | time = १५:०० | daynight = Yes | संघ१ = {{cr-rt|SL}} | संघ२ = {{cr|PAK}} | धावसंख्या१ = १०३ (२६.२ षटके) | धावा१ = [[थिसारा परेरा]] २५ (२९) | बळी१ = [[उस्मान खान]] ५/३४ (७ षटके) | धावसंख्या२ = १०५/१ (२०.२ षटके) | धावा२ = [[फखार झमान]] ४८ (४७) | बळी२ = [[जेफ्री व्हँडर्से]] १/३० (६.१ षटके) | निकाल = पाकिस्तान ९ गडी व १७८ चेंडू राखून विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1120290.html धावफलक] | स्थळ = [[शारजा क्रिकेट मैदान]], [[शारजा]] | पंच = [[सुंदरम रवी]] (भा) आणि [[अहसान रझा]] (पा) | motm = [[उस्मान खान]] (पा) | toss = श्रीलंका, फलंदाजी. | rain = | टीपा=[[उस्मान खान]]चे (पा) आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामन्यात पहिल्यांदाच पाच बळी.<ref name="Usman5wkt">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.cricket.com.au/news/match-report/pakistan-sri-lanka-fifth-odi-sharjah-usman-khan-five-wickets-video-highlights-cricket/2017-10-23 |title=खानच्या विक्रमी पाच बळींनी श्रीलंकेची वाताहत |भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=७ नोव्हेंबर २०१७|कृती=क्रिकेट ऑस्ट्रेलिया}}</ref> }} ==टी२० मालिका== ===१ला टी२०=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | दिनांक = २६ ऑक्टोबर २०१७ | time = २०:०० | daynight = Yes | संघ१ = {{cr-rt|PAK}} | संघ२ = {{cr|SL}} | धावसंख्या१ = १०२ (१८.३ षटके) | धावा१ = [[सेक्कुगे प्रसन्ना]] २३ [[नाबाद|*]] (२३) | बळी१ = [[हसन अली]] ३/२३ (३.३ षटके) | धावसंख्या२ = १०३/३ (१७.२ षटके) | धावा२ = [[शोएब मलिक]] ४२ [[नाबाद|*]] (३१) | बळी२ = [[विकुम संजय]] २/२० (४ षटके) | निकाल = पाकिस्तान ७ गडी व १६ चेंडू राखून विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1120291.html धावफलक] | स्थळ = [[शेख झायद क्रिकेट मैदान]], [[अबू धाबी]] | पंच = [[अहसान रझा]] (पा) आणि [[शोझाब रझा]] (पा) | motm = [[उस्मान खान]] (पा) | toss = पाकिस्तान, गोलंदाजी. | rain = | टीपा = आंतरराष्ट्रीय टी२० पदार्पण: [[सादीरा समरविक्रम]] (श्री). *'' [[थिसारा परेरा]] (श्री) हा टी२० क्रिकेटमधील श्रीलंकेचा ९वा कर्णधार.<ref name="Perera9">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.cricbuzz.com/cricket-news/97902/thisara-perera-named-sri-lanka-cricket-team-captain-for-pakistan-t20is |title=पाकिस्तान टी२० साठी श्रीलंकेच्या कर्णधारपदी थिसारा |भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=७ नोव्हेंबर २०१७|कृती=क्रिकबझ्झ}}</ref> }} ===२रा टी२०=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | दिनांक = २७ ऑक्टोबर २०१७ | time = २०:०० | daynight = Yes | संघ१ = {{cr-rt|PAK}} | संघ२ = {{cr|SL}} | धावसंख्या१ = १२४/९ (२० षटके) | धावा१ = [[दनुष्का गुणतिलक]] ५१ (४८) | बळी१ = [[फहीम अश्रफ]] ३/१६ (३ षटके) | धावसंख्या२ = १२५/८ (१९.५ षटके) | धावा२ = [[सरफराज अहमद]] २८ (२६) | बळी२ = [[थिसारा परेरा]] ३/२४ (४ षटके) | निकाल = पाकिस्तान २ गडी व १ चेंडू राखून विजयी. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1120292.html धावफलक] | स्थळ = [[शेख झायद क्रिकेट मैदान]], [[अबू धाबी]] | पंच = [[शोझाब रझा]] (पा) आणि [[अहमद शहाब]] (पा) | motm = [[शदाब खान]] (पा) | toss = पाकिस्तान, गोलंदाजी. | rain = | टीपा = [[फहीम अश्रफ]] (पा) हा टी२० मध्ये हॅट्ट्रीक घेणारा पाकिस्तानचा पहिला आणि एकूण सहावा गोलंदाज.<ref name="Ashraf-HT">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://indianexpress.com/article/sports/cricket/faheem-ashraf-becomes-first-pakistan-bowler-to-take-hat-trick-in-t20is-4909777/ |title= फहीम अश्रफ, टी२० हॅट्ट्रीक घेणारा पाकिस्तानचा पहिलाच गोलंदाज |भाषा=इंग्रजी | अ‍ॅक्सेसदिनांक=७ नोव्हेंबर २०१७|कृती=इंडियन एक्सप्रेस }}</ref> }} ===३रा टी२०=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | दिनांक = २९ ऑक्टोबर २०१७ | time = १९:३० | daynight = Yes | संघ१ = {{cr-rt|PAK}} | संघ२ = {{cr|SL}} | धावसंख्या१ = १८०/३ (२० षटके) | धावा१ = [[शोएब मलिक]] ५१ (२४) | बळी१ = [[दिलशान मुनावीरा]] १/२६ (४ षटके) | धावसंख्या२ = १४४/९ (२० षटके) | धावा२ = [[दासुन शनाका]] ५४ (३६) | बळी२ = [[मोहम्मद आमिर]] ४/१३ (४ षटके) | निकाल = पाकिस्तान ३६ धावांनी विजयी. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1120293.html धावफलक] | स्थळ = [[गद्दाफी मैदान]], [[लाहोर]] | पंच = [[अहसान रझा]] (पा) आणि [[अहमद शहाब]] (पा) | motm = [[शोएब मलिक]] (पा) | toss = श्रीलंका, गोलंदाजी. | rain = | टीपा = आंतरराष्ट्रीय टी२० पदार्पण: [[चतुरंगा डी सिल्व्हा]] (श्री). }} ==संदर्भ आणि नोंदी== {{संदर्भयादी|3}} ==बाह्यदुवे== * [http://www.espncricinfo.com/series/1120279/game/1120284/Pakistan-vs-Sri-Lanka-1st-Test-sri-lanka-tour-of-united-arab-emirates/ मालिका मुख्यपान - इएसपीएन क्रिकइन्फो] {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०१७-१८}} [[वर्ग:इ.स. २०१७ मधील खेळ]] [[वर्ग:इ.स. २०१७ मधील क्रिकेट]] [[वर्ग:श्रीलंका क्रिकेट संघाचे परदेशी दौरे|युएई]] 815i97qyt71m1ng2md90qscsvw4jy1j 0 218724 2143616 2097364 2022-08-06T19:19:44Z अभय नातू 206 माहिती wikitext text/x-wiki [[चित्र:Gettysburg Battlefield, Pennsylvania, US (98).jpg|इवलेसे]] [[चित्र:Gettysburg National Cemetary Memorail statue.jpg|इवलेसे]] [[चित्र:Life and letters of W. A. Passavant, D. D. (1906) (14779748645).jpg|इवलेसे]] '''गेटिसबर्ग''' [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेच्या]] [[पेनसिल्व्हेनिया]] राज्यातील छोटे शहर आहे. [[ॲडम्स काउंटी, पेनसिल्व्हेनिया|ॲडम्स काउंटीचे]] प्रशासकीय केन्द्र असलेल्या या शहराची लोकसंख्या २०१६ च्या अंदाजानुसार ७,७०० होती. १-३ जुलै, १८६३ दरम्यान झालेल्या गेटिसबर्गच्या भीषण लढाईत सुमारे ४६,००० सैनिक ठार झाले होते. त्यांच्या स्मरणार्थ येथे [[राष्ट्रीय सैनिक दफनभूमी (गेटिसबर्ग)|राष्ट्रीय दफनभूमी]] आहे. [[१९ नोव्हेंबर]], [[इ.स. १८६३|१८६३]] रोजी अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्ष [[अब्राहम लिंकन]] यांनी [[अमेरिकन यादवी युद्ध|अमेरिकन यादवी युद्धादरम्यान]] [[गेटिसबर्गचे भाषण|येथे दिलेले भाषण]] जगभर प्रसिद्ध झाले. == हे सुद्धा पहा == * [[गेटिसबर्गची लढाई]] * [[गेटिसबर्गचे भाषण]] [[वर्ग:पेनसिल्व्हेनियामधील शहरे]] [[वर्ग:गेटिसबर्ग|*]] [[वर्ग:अब्राहम लिंकन]] [[वर्ग:ॲडम्स काउंटी (पेनसिल्व्हेनिया)]] fioydrmair34ofesaifo9ey38cu7jlt 2143617 2143616 2022-08-06T19:20:00Z अभय नातू 206 माहिती wikitext text/x-wiki [[चित्र:Gettysburg Battlefield, Pennsylvania, US (98).jpg|इवलेसे]] [[चित्र:Gettysburg National Cemetary Memorail statue.jpg|इवलेसे]] [[चित्र:Life and letters of W. A. Passavant, D. D. (1906) (14779748645).jpg|इवलेसे]] '''गेटिसबर्ग''' [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेच्या]] [[पेनसिल्व्हेनिया]] राज्यातील छोटे शहर आहे. [[ॲडम्स काउंटी, पेनसिल्व्हेनिया|ॲडम्स काउंटीचे]] प्रशासकीय केन्द्र असलेल्या या शहराची लोकसंख्या २०१६ च्या अंदाजानुसार ७,७०० होती. १-३ जुलै, १८६३ दरम्यान झालेल्या [[गेटिसबर्गची लढाई|गेटिसबर्गच्या भीषण लढाईत]] सुमारे ४६,००० सैनिक ठार झाले होते. त्यांच्या स्मरणार्थ येथे [[राष्ट्रीय सैनिक दफनभूमी (गेटिसबर्ग)|राष्ट्रीय दफनभूमी]] आहे. [[१९ नोव्हेंबर]], [[इ.स. १८६३|१८६३]] रोजी अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्ष [[अब्राहम लिंकन]] यांनी [[अमेरिकन यादवी युद्ध|अमेरिकन यादवी युद्धादरम्यान]] [[गेटिसबर्गचे भाषण|येथे दिलेले भाषण]] जगभर प्रसिद्ध झाले. == हे सुद्धा पहा == * [[गेटिसबर्गची लढाई]] * [[गेटिसबर्गचे भाषण]] [[वर्ग:पेनसिल्व्हेनियामधील शहरे]] [[वर्ग:गेटिसबर्ग|*]] [[वर्ग:अब्राहम लिंकन]] [[वर्ग:ॲडम्स काउंटी (पेनसिल्व्हेनिया)]] 5nrjvpoy7o6b6xi11po3wjh8525233p 0 227823 2143671 1586921 2022-08-07T04:58:48Z अभय नातू 206 /* संदर्भ */ wikitext text/x-wiki हा मोठा वृक्ष असून त्याचे उपयोग [[मोका वृक्ष]] प्रमाणेच आहेत. ==संदर्भ== * [[गोईण]] (पुस्तक) - लेखिका: [[राणी बंग]] [[वर्ग:वृक्ष]] f93t2dihjsy7cdbfd4y9077vwvcfhao 0 228144 2143638 1588951 2022-08-07T03:17:08Z Omega45 127466 /* यादी */ wikitext text/x-wiki [[चित्र:Venkaiah Naidu 2 (cropped).jpg|thumb|[[भारताचे उपराष्ट्रपती|विद्यमान उपराष्ट्रपती]] [[व्यंकय्या नायडू]]]] '''[[भारताचे उपराष्ट्रपती]]''' हे भारत देशामधील [[भारताचे राष्ट्रपती|राष्ट्रपती]] खालोखाल दुसऱ्या सर्वोच्च दर्जाचे संवैधानिक पद आहे. [[भारताचे संविधान|भारताच्या संविधानामधील]] ६३व्या कलमानुसार हे पद अस्तित्वात आहे. पदावर असताना राष्ट्रपतीचा मृत्यू, राजीनामा, अभियोग अथवा इतर कारणांस्तव [[राष्ट्रपती]]पद रिकामे झाल्यास उपराष्ट्रपती ह्या पदाचा कार्यभार सांभाळतो. तसेच संसदेच्या राज्यसभा सदनाचा अध्यक्ष ही देखील कामगिरी उपराष्ट्रपतीवर आहे. ११ अॉगस्ट २०१७ रोजी [[व्यंकय्या नायडू]] यांची १३ वे उपराष्ट्रपती म्हणून निवड झाली. ==यादी== {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" width="98%" |- ! क्रम. ! चित्र ! उपराष्ट्रपती ! पदग्रहण ! पद सोडले ! राष्ट्रपती |- | १ | [[Image:Radhakrishnan.jpg|100px]] | [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]]<br><small>(१८८८–१९७५)</small> | १३ मे १९५२ | १२ मे १९६२ | [[राजेंद्र प्रसाद]] |- | २ | - | [[झाकिर हुसेन]]<br><small>(१८९७–१९६९)</small> | १३ मे १९६२ | १२ मे १९६७ | [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] |- | ३ | [[Image:V.V.Giri.jpg|100px]] | [[वराहगिरी वेंकट गिरी]]<br><small>(१८९४–१९८०)</small> | १३ मे १९६७ | ३ मे १९६९ | [[झाकिर हुसेन]] |- | ४ | - | [[गोपाल स्वरूप पाठक]]<br><small>(१८९६–१९८२)</small> | ३१ ऑगस्ट १९६९ | ३० ऑगस्ट १९७४ | [[वराहगिरी वेंकट गिरी]] |- | ५ | - | [[बी.डी. जत्ती]]<br><small>(१९१२–२००२)</small> | ३१ ऑगस्ट १९७४ | ३० ऑगस्ट १९७९ | [[फक्रुद्दीन अली अहमद]] |- | ६ | - | [[मोहम्मद हिदायत उल्लाह]]<br><small>(१९०५–१९९२) | ३१ ऑगस्ट १९७९ | ३० ऑगस्ट १९८४ | [[नीलम संजीव रेड्डी]] |- | ७ | [[Image:R Venkataraman.jpg|100px]] | [[रामस्वामी वेंकटरमण]]<br><small>(१९१०–२००९)</small> | ३१ ऑगस्ट १९८४ | २४ जुलै १९८७ | [[झैल सिंग]] |- | ८ | [[Image:Shankar Dayal Sharma 36.jpg|100px]] | [[शंकर दयाळ शर्मा]]<br><small>(१९१८–१९९९)</small> | ३ सप्टेंबर १९८७ | २४ जुलै १९९२ | [[रामस्वामी वेंकटरमण]] |- | ९ | [[Image:K. R. Narayanan.jpg|100px]] | [[के.आर. नारायणन]]<br><small>(१९२०–२००५)</small> | २१ ऑगस्ट १९९२ | २४ जुलै १९९७ | [[शंकर दयाळ शर्मा]] |- | १०<ref name="died">Died in office of natural causes.</ref> | - | [[कृष्णकांत]]<br><small>(१९२७–२००२)</small> | २१ ऑगस्ट १९९७ | २७ जुलै २००२ | [[के.आर. नारायणन]] |- | ११ | [[File:Bhairon Singh Shekhawat.jpg|100px]] | [[भैरोसिंग शेखावत]]<br><small>(१९२३–२०१०)</small> | १९ ऑगस्ट २००२ | २१ जुलै २००७ | [[ए.पी.जे. अब्दुल कलाम]] |- | १२ | [[Image:Hamid ansari.jpg|100px]] | [[मोहम्मद हमीद अंसारी]]<br><small>(१९३७– )</small> | ११ ऑगस्ट २००७ | ११ ऑगस्ट २०१७ | [[प्रतिभा पाटील]], <br>[[प्रणव मुखर्जी]] |- | १३ | [[Image:Venkaiah Naidu 2 (cropped).jpg|100px]] | [[व्यंकय्या नायडू]]<br><small>(१९४९– )</small> | ११ ऑगस्ट २०१७ | ११ ऑगस्ट २०२२ | [[रामनाथ कोविंद]] |- | १४ | | [[जगदीप धनखड]]<br><small>(१९५१– )</small> | ११ ऑगस्ट २०२२ | विद्यमान | [[द्रौपदी मुर्मू]] |- |} |} ==हे सुद्धा पहा== * [[भारताचे राष्ट्रपती]] * [[भारताचे पंतप्रधान]] * [[भारताचे उपपंतप्रधान]] {{भारतातील उपराष्ट्रपती निवडणूक}} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:भारताचे उपराष्ट्रपती| ]] 912713pnyphs1xnkfj5yzzce5y0ys54 0 232051 2143727 2099093 2022-08-07T07:05:07Z ज्ञानदा गद्रे-फडके 78574 /* कारकीर्द */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट खेळाडू | मथळापट्टी_रंग = | नाव = बजरंग पुनिया | चित्र = Bajrang Punia receiving Arjuna Award-2015 (cropped).jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = | जन्मनाव = | पूर्णनाव = बजरंग पुनिया | टोपणनाव = | राष्ट्रीयत्व = [[भारतीय]] | निवासस्थान = [[हरयाणा]], [[भारत]] | जन्म_दिनांक = {{जन्म दिनांक आणि वय|1994|2|26}} | जन्म_स्थान = | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | उंची = | वजन = | संकेतस्थळ = | देश = [[भारत]] | खेळ = [[कुस्ती]] | खेळांतर्गत_प्रकार = [[फ्रीस्टाईल कुस्ती]] | महाविद्यालयीन_संघ = | क्लब = | संघ = | व्यावसायिक_पदार्पण = | प्रशिक्षक = [[योगेश्वर दत्त]] | निवृत्ती = | प्रशिक्षित = | जागतिक = | प्रादेशिक = | राष्ट्रीय = | ऑलिंपिक = | पॅरालिंपिक = | सर्वोच्च_मानांकन = | वैयक्तिक_उत्कृष्ट = | पदकसाचे = {{MedalTableTop}} {{MedalCountry | IND }} {{MedalSport|पुरुष [[फ्रीस्टाइल कुस्ती]]}} {{MedalCompetition|जागतिक कुस्ती अजिंक्यपद स्पर्धा}} {{MedalBronze|[[२०२० टोकियो ऑलिम्पिक|२०२० टोकियो]]|६५ किलो}} {{MedalBronze|[[२०१३ जागतिक कुस्ती अजिंक्यपद स्पर्धा|२०१३ बुडापेस्ट]]|[[२०१३ जागतिक कुस्ती अजिंक्यपद स्पर्धा – पुरुष फ्री स्टाईल ६० किलो|६० किलो]]}} {{MedalSilver|[[२०१८ जागतिक कुस्ती अजिंक्यपद स्पर्धा|२०१८ बुडापेस्ट]]|[[२०१८ जागतिक कुस्ती अजिंक्यपद स्पर्धा – पुरुष फ्री स्टाईल ६५ किलो|६५ किलो]]}} {{MedalCompetition|[[आशियाई खेळ|आशियाई स्पर्धा]]}} {{MedalGold|[[२०१८ आशियाई स्पर्धेतील कुस्ती|२०१८ जाकार्ता]]|[[२०१८ आशियाई स्पर्धेतील कुस्ती – पुरुष फ्री स्टाईल ६५ किलो|६५ किलो]]}} {{MedalSilver|[[२०१४ आशियाई स्पर्धेतील कुस्ती|२०१४ इंचेऑन]]|[[२०१४ आशियाई स्पर्धेतील कुस्ती – पुरुष फ्री स्टाईल ६२ किलो|६२ किलो]]}} {{MedalCompetition|[[राष्ट्रकुल खेळ|राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धा]]}} {{MedalGold| [[२०१८ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती |२०१८ गोल्ड कोस्ट]]|[[२०१८ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती – पुरुष फ्री स्टाईल ६५ किलो|६५ किलो]]}} {{MedalSilver| [[२०१४ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती |२०१४ ग्लासगो]] | [[२०१४ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती– पुरुष फ्री स्टाईल ६१ किलो|६१ किलो]]}} {{MedalCompetition|[[आशियाई कुस्ती अजिंक्यपद स्पर्धा|आशियाई कुस्ती अजिंक्यपद]]}} {{MedalBronze|[[२०१३ आशियाई कुस्ती अजिंक्यपद स्पर्धा|२०१३ नवी दिल्ली]]|[[२०१३ आशियाई कुस्ती अजिंक्यपद स्पर्धा - पुरुष फ्री स्टाईल|६० किलो]]}} {{MedalSilver|[[२०१४ आशियाई कुस्ती अजिंक्यपद स्पर्धा|२०१४ अस्ताना]]|[[२०१४ आशियाई कुस्ती अजिंक्यपद स्पर्धा - पुरुष फ्री स्टाईल|६१ किलो]]}} {{MedalGold|[[२०१७ आशियाई कुस्ती अजिंक्यपद स्पर्धा|२०१७ नवी दिल्ली]]|[[२०१७ आशियाई कुस्ती अजिंक्यपद स्पर्धा - पुरुष फ्री स्टाईल|६५ किलो]]}} {{MedalBronze|[[२०१८ आशियाई कुस्ती अजिंक्यपद स्पर्धा|२०१८ बिश्केक]]|६५ किलो}} }} '''बजरंग पुनिया''' (२६ फेब्रुवारी १९९४) हा भारतीय कुस्तीपटू आहे. २०२० च्या टोकियो ऑलिम्पिक स्पर्धेत त्याने ६५ किलो वजनी गटात कांस्य पदक जिंकले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/sports/olympics/news/tokyo-olympics-2020-wrestling-mens-freestyle-65kg-bajrang-punia-win-bronze-medal-victory-over-daulet-niyazbekov-of-kazakhstan/articleshow/85126790.cms|title=Bajrang Punia Win Bronze Medal: बजरंग बली की जय; पुनियाने जिंकले कांस्यपदक, देशाला मिळाले सहावे पदक|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2021-08-08}}</ref> == सुरुवातीचे आयुष्य == भारतातील [[हरियाणा]] राज्यामधील [[झज्जर जिल्हा|झज्जर]] जिल्ह्यात असलेल्या खुदान गावी बजरंग पुनियाचा जन्म झाला. वयाच्या सातव्या वर्षापासून त्याने [[कुस्ती]] खेळायला सुरुवात केली आणि हा खेळ खेळण्याकरता त्याचे वडील बलवान सिंग यांनी त्याला प्रोत्साहन दिले.हरिंदर सिंह पुनिया हा एक भाऊ आहे. भारतीय खेळ प्राधिकरणाच्या [[सोनीपत]] येथील प्रादेशिक केंद्रात त्याला कुस्ती शिकता यावी म्हणून २०१५ मध्ये त्याच्या परिवाराने सोनीपत येथे स्थलांतर केले. सुरुवातीला त्याने सोनीपत येथे आणि नंतर दिल्ली येथील छत्रसाल स्टेडियममध्ये त्याने प्रशिक्षण घेतले. पुढे कर्नालमधील हरियाणा पोलीस अकादमीत तो सराव करत होता. सध्या तो कुस्तीगीर [[योगेश्वर दत्त]] यांच्या मार्गदर्शनाखाली गोहना येथे सराव करत आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.amarujala.com/chandigarh/bajrang-poonia-said-my-eyes-on-tokyo-olympics|title=जकार्ता में बली बने बजरंग, गुरु योगेश्वर दत्त से किया वादा निभाया- Amarujala|work=Amar Ujala|access-date=2018-08-21}}</ref> तो भारतीय रेल्वेमध्ये तिकीट परीक्षक म्हणून कार्यरत आहे. == कारकीर्द == * २०१३ आशियाई कुस्ती अजिंक्यपद स्पर्धा : [[नवी दिल्ली]] येथे झालेल्या या स्पर्धेत बजरंगने ६० किलो वजनी गटात कांस्य पदक मिळवले. * २०१३ जागतिक कुस्ती अजिंक्यपद स्पर्धा : [[बुडापेस्ट]], [[हंगेरी]] येथे झालेल्या या स्पर्धेत बजरंगने ६० किलो वजनी गटात कांस्य पदक मिळवले. *[[२०१४ राष्ट्रकुल खेळ|२०१४ राष्ट्रकुल स्पर्धा]]: [[ग्लासगो]], [[स्कॉटलंड]] येथे झालेल्या या स्पर्धेत बजरंगने ६१ किलो वजनी गटात रजत पदक मिळवले.<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.bhaskar.com/harayana/hisar/news/HAR-HIS-commonwealth-games-medal-winner-bajrang-punia-latest-news-in-hindi-4698974-PHO.html|title=मां को मिलेगी चूल्हे से निजात, पिता को कोठी देगा CWG पदक विजेता बजरंग|work=Dainik Bhaskar|access-date=2018-08-21|language=hi}}</ref> *[[२०१४ आशियाई खेळ]]: [[दक्षिण कोरिया]]<nowiki/>तील इंचीऑन येथे झालेल्या या स्पर्धेत बजरंगने ६१ किलो वजनी गटात रजत पदक मिळवले. * २०१४ आशियाई कुस्ती अजिंक्यपद स्पर्धा : अस्ताना, [[कझाकस्तान|कझाकिस्तान]] येथे झालेल्या या स्पर्धेत बजरंगने ६१ किलो वजनी गटात रजत पदक मिळवले. * २०१७ आशियाई कुस्ती अजिंक्यपद स्पर्धा : नवी दिल्ली येथे झालेल्या या स्पर्धेत बजरंगने ६० किलो वजनी गटात सुवर्ण पदक मिळवले. *[[२०१८ राष्ट्रकुल खेळ|२०१८ राष्ट्रकुल स्पर्धा]]: [[गोल्ड कोस्ट, ऑस्ट्रेलिया|गोल्ड कोस्ट]], ऑस्ट्रेलिया येथे झालेल्या या स्पर्धेत बजरंगने ६५ किलो वजनी गटात सुवर्ण पदक मिळवले.<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.patrika.com/other-sport-news/bajrang-punia-wins-gold-medal-in-men-s-65-kg-freestyle-wrestling-2641364/|title=CWG 2018 : बजरंग ने रजत को स्वर्ण में किया तब्दील, भारत के लिए जीता 17वां गोल्ड मैडल|work=www.patrika.com|access-date=2018-08-21|language=hi-IN}}</ref> *[[२०१८ आशियाई खेळ]] : बजरंगने [[इंडोनेशिया]] येथील [[जकार्ता]] येथे झालेल्या २०१८ सालच्या आशियाई क्रीडा स्पर्धेत बजरंगने ६५ किलो वजनी गटात अंतिम फेरीत जपानच्या ताकातानी दाईईची या मल्लास हरवून सुवर्ण पदक मिळवले.<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://m.dailyhunt.in/news/india/marathi/saamana-epaper-saam/kustipatu+bajarang+puniyane+hindusthanala+milavun+dile+pahile+suvarnapadak-newsid-94978718|title=कुस्तीपटू बजरंग पुनियाने हिंदुस्थानला मिळवून दिले पहिले सुवर्णपदक - Saamana {{!}} DailyHunt|work=DailyHunt|access-date=2018-08-20|language=en}}</ref> *२०१८ जागतिक कुस्ती अजिंक्यपद स्पर्धा: बुडापेस्ट येथे झालेल्या जागतिक कुस्ती अजिंक्यपद स्पर्धेत ६५ किलो वजनी गटात अंतिम सामन्यात जपानी मल्ल ताकुतो ओतुगारो याच्याकडून १६-९ असा पराभव पत्करावा लागल्यामुळे बजरंगला रौप्य पदकावर समाधान मानावे लागले.या पदामुळे जागतिक कुस्ती अजिंक्यपद स्पर्धेत दोन वेळा पदके मिळवणारा तो पहिलाच भारतीय ठरला.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.loksatta.com/krida-news/world-wrestling-championship-2018-india-bajrangpunia-wins-silver-medal-in-65-kg-category-1776396/|title=World Wrestling Championship 2018: बजरंग पुनियाला रौप्यपदक|date=2018-10-22|work=Loksatta|access-date=2018-10-23|language=mr-IN}}</ref> *२०२२ राष्ट्रकुल स्पर्धा: [[बर्मिंगहॅम]], इंग्लंड येथे झालेल्या या स्पर्धेत बजरंगने ६५ किलो वजनी गटात सुवर्ण पदक मिळवले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://lokmat.news18.com/sport/bajrang-punia-wins-gold-medal-in-mens-65kg-wrestling-india-won-22-medal-in-commonwealth-games-mhsd-742156.html|title=बजरंग पुनियला लागोपाठ दुसऱ्या कॉमनवेल्थमध्ये सुवर्ण पदक, भारताला 7वे गोल्ड!|date=2022-08-05|website=News18 Lokmat|language=mr|access-date=2022-08-07}}</ref> == पुरस्कार == * पद्मश्री पुरस्कार(२०१९)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.padmaawards.gov.in/SelectionGuidelines.aspx|title=पद्म पुरस्कार यादी|last=|पहिले नाव=|दिनांक=|संकेतस्थळ=|archive-url=|archive-date=|dead-url=|ॲक्सेसदिनांक=२८ जानेवारी २०१९}}</ref> {{संदर्भनोंदी}} [[वर्ग:भारतीय कुस्तीगीर]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] [[वर्ग:हयात भारतीय व्यक्ती]] [[वर्ग:२०१८ आशियाई क्रीडा स्पर्धेतील पदक विजेते]] [[वर्ग:२०१४ आशियाई क्रीडा स्पर्धेतील पदक विजेते]] [[वर्ग:पद्मश्री पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:२०२० ऑलिम्पिकमधील कांस्य पदक विजेते भारतीय]] {{राजीव गांधी खेलरत्न पुरस्कार}} iebigi1x8l2f66wf8m2rj2a2gzr5j8n 0 236995 2143604 1999530 2022-08-06T18:39:17Z Ganesh591 62733 /* आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० मालिका */ wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = इंग्लंड क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा, २०१८-१९ | team1_image = WestIndiesCricketFlagPre1999.svg | team1_name = वेस्ट इंडीज | team2_image = Flag of England.svg | team2_name = इंग्लंड | from_date = १५ जानेवारी | to_date = १० मार्च २०१९ | team1_captain = [[जेसन होल्डर]] <small>(१-२ कसोटी, ए.दि.)</small><br>[[क्रेग ब्रेथवेट]] <small>(३री कसोटी)</small> | team2_captain = [[ज्यो रूट]] <small>(कसोटी)</small><br>[[आयॉन मॉर्गन]] <small>(ए.दि.)</small> | no_of_tests = 3 | team1_tests_won = 2 | team2_tests_won = 1 | team1_tests_most_runs = [[जेसन होल्डर]] (२२९) | team2_tests_most_runs = [[बेन स्टोक्स]] (१८६) | team1_tests_most_wickets = [[केमार रोच]] (१८) | team2_tests_most_wickets = [[मोईन अली]] (१४) | player_of_test_series = [[केमार रोच]] (वेस्ट इंडीज) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 2 | team1_ODIs_most_runs = [[ख्रिस गेल]] (४२४) | team2_ODIs_most_runs = [[आयॉन मॉर्गन]] (२५६) | team1_ODIs_most_wickets = [[ओशेन थॉमस]] (९) | team2_ODIs_most_wickets = [[आदिल रशीद]] (९) | player_of_ODI_series = [[ख्रिस गेल]] (वेस्ट इंडीज) | no_of_twenty20s = 3 | team1_twenty20s_won = | team2_twenty20s_won = | team1_twenty20s_most_runs = | team2_twenty20s_most_runs = | team1_twenty20s_most_wickets = | team2_twenty20s_most_wickets = | player_of_twenty20_series = }} [[इंग्लंड क्रिकेट संघ]] जानेवारी-मार्च २०१९ मध्ये ३ [[कसोटी क्रिकेट|कसोटी]], ५ [[आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामने]] व ३ [[२०-२० सामने|ट्वेंटी]] सामने खेळण्यासाठी वेस्ट इंडीजच्या दौऱ्यावर येणार आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://icc-live.s3.amazonaws.com/cms/media/about_docs/547c2a4d42a86-Copy%20of%20Copy%20of%20FTP%202015%20to%202019%20as%20at%20Nov%202014.pdf|title=फ्युचर्स टुर्स प्रोग्राम|दिनांक=११ डिसेंबर २०१७|प्रकाशक=आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट संघटन}}</ref> वेस्ट इंडीजने कसोटी मालिका २-१ ने जिंकली. एकदिवसीय मालिकेतील ३रा सामना रद्द केला गेला आणि एकदिवसीय मालिका २-२ अशी बरोबरीत सुटली. == सराव सामने== ===१ला दोन-दिवसीय सामना : वेस्ट इंडीज बोर्ड एकादश वि. इंग्लंड=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = १५-१६ जानेवारी २०१९ | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | संघ२ = {{flagicon|WIN}} [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघ|वेस्ट इंडीज बोर्ड एकादश]] | धावसंख्या१ = ३१७/१०घो (८७ षटके) | धावा१ = [[ज्यो रूट]] ८७ (८७) | बळी१ = [[ब्रायन चार्ल्स]] ५/१०० (२५ षटके) | धावसंख्या२ = २०३ (७९.५ षटके) | धावा२ = [[विशॉल सिंग]] २५ (४६) | बळी२ = [[जेम्स ॲंडरसन]] ४/१२ (११ षटके) | धावसंख्या३ = | धावा३ = | बळी३ = | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = सामना अनिर्णित. | स्थळ = [[३डब्ल्यूज ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] | पंच = जोनाथन ब्लेड (विं) आणि लिजली रेफर (विं) | सामनावीर = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158061.html धावफलक] | toss = वेस्ट इंडीज बोर्ड एकादश, गोलंदाजी. | पाऊस = | टिपा = दोन्ही संघांनी संपूर्ण दिवस फलंदाजी केली, गडी कितीही बाद झाले तरीही. पहिल्या दिवशी इंग्लंडचे १० गडी बाद झाले तर दुसऱ्या दिवशी वेस्ट इंडीज बोर्ड एकादशचे १९ गडी बाद झाले. }} ===२रा दोन-दिवसीय सामना : वेस्ट इंडीज बोर्ड एकादश वि. इंग्लंड=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = १७-१८ जानेवारी २०१९ | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | संघ२ = {{flagicon|WIN}} [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघ|वेस्ट इंडीज बोर्ड एकादश]] | धावसंख्या१ = ३७९ (८६.४ षटके) | धावा१ = [[जॉनी बेअरस्टो]] ९८ (११२) | बळी१ = [[रेमन रिफर]] ३/३९ (११ षटके) | धावसंख्या२ = २३३/११ (७३ षटके) | धावा२ = [[सुनील आंब्रिस]] ९४ (१३१) | बळी२ = [[क्रिस वोक्स]] ३/३१ (१० षटके) | धावसंख्या३ = | धावा३ = | बळी३ = | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = सामना अनिर्णित. | स्थळ = [[३डब्ल्यूज ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] | पंच = जोनाथन ब्लेड्स (विं) आणि रयान विलोग्बाय (विं) | सामनावीर = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1171094.html धावफलक] | toss = इंग्लंड, फलंदाजी. | पाऊस = | टिपा = दोन्ही संघांनी संपूर्ण दिवस फलंदाजी केली, गडी कितीही बाद झाले तरीही. पहिल्या दिवशी इंग्लंडचे १० गडी बाद झाले तर दुसऱ्या दिवशी वेस्ट इंडीज बोर्ड एकादशचे ११ गडी बाद झाले. }} ===५० षटकांचा सामना : वेस्ट इंडीज विद्यापीठ प्राचार्य एकादश वि. इंग्लंड=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = १७ फेब्रुवारी २०१९ | time = १०:०० | daynight = | संघ१ = [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघ|वेस्ट इंडीज विद्यापीठ प्राचार्य एकादश]] {{flagicon|WIN}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|ENG}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158065.html धावफलक] | स्थळ = [[३डब्ल्यूज ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} == [[विस्डन चषक]] - कसोटी मालिका == ===१ली कसोटी=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = २३-२७ जानेवारी २०१९ | संघ१ = {{cr-rt|WIN}} | संघ२ = {{cr|ENG}} | धावसंख्या१ = २८९ (१०१.३ षटके) | धावा१ = [[शिमरॉन हेटमायर]] ८१ (१०९) | बळी१ = [[जेम्स ॲंडरसन]] ५/४६ (३० षटके) | धावसंख्या२ = ७७ (३०.२ षटके) | धावा२ = [[किटन जेनिंग्स]] १७ (३४) | बळी२ = [[केमार रोच]] ५/१७ (११ षटके) | धावसंख्या३ = ४१५/६घो (१०३.१ षटके) | धावा३ = [[जेसन होल्डर]] २०२[[नाबाद|*]] (२२९) | बळी३ = [[मोईन अली]] ३/७८ (२० षटके) | धावसंख्या४ = २४६ (८०.४ षटके) | धावा४ = [[रोरी बर्न्स]] ८४ (१३३) | बळी४ = [[रॉस्टन चेझ]] ८/६० (२१.४ षटके) | निकाल = {{cr|WIN}} ३८१ धावांनी विजयी. | स्थळ = [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] | पंच = [[ख्रिस गॅफने]] (न्यू) आणि [[रॉड टकर]] (ऑ) | सामनावीर = [[जेसन होल्डर]] (वेस्ट इंडीज) | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158062.html धावफलक] | toss = वेस्ट इंडीज, फलंदाजी. | पाऊस = | टिपा = [[जॉन कॅम्पबेल]] (विं) याने कसोटी पदार्पण केले. *''[[बेन स्टोक्स]]चा (इं) ५०वा कसोटी सामना. *''[[जेम्स ॲंडरसन]] (इं) परदेशी भूमींवर २०० कसोटी बळी घेणारा इंग्लंडचा पहिला गोलंदाज ठरला तर पहिल्या डावात पाच बळी घेतल्यानंतर त्याने [[इयान बॉथम]]च्या सर्वाधीक २५ वेळा पाच बळी घेण्याच्या विक्रमाची बरोबरी केली. *''[[जेसन होल्डर]]चे (विं) पहिले कसोटी द्विशतक. हे द्विशतक वेस्ट इंडीजच्या फलंदाजातर्फे दुसरे वेगवान होते तर करेबियनमध्ये चेंडूंच्या संख्येचा विचार करता सर्वात वेगवान द्विशतक होते (२२९). *''[[रॉस्टन चेझ]]ची ८/६० ही कामगिरी वेस्ट इंडीजतर्फे केलेली सहाव्या क्रमांकाची सर्वोत्तम कामगिरी आहे. *''वेस्ट इंडीजचा घरच्या मैदानावर धावांचा विचार करता सर्वात मोठा विजय. }} ===२री कसोटी=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = ३१ जानेवारी-४ फेब्रुवारी २०१९ | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = १८७ (६१ षटके) | धावा१ = [[मोईन अली]] ६० (१०४) | बळी१ = [[केमार रोच]] ४/३० (१५ षटके) | धावसंख्या२ = ३०६ (१३१ षटके) | धावा२ = [[डॅरेन ब्राव्हो]] ५० (२१६) | बळी२ = [[स्टुअर्ट ब्रॉड]] ३/५३ (३६ षटके) | धावसंख्या३ = १३२ (४२.१ षटके) | धावा३ = [[जोस बटलर]] २४ (४८) | बळी३ = [[जेसन होल्डर]] ४/४३ (१२.१ षटके) | धावसंख्या४ = १७/० (२.१ षटके) | धावा४ = [[जॉन कॅम्पबेल]] ११[[नाबाद|*]] (६) | बळी४ = | निकाल = {{cr|WIN}} १० गडी राखून विजयी. | स्थळ = [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[ॲंटिगा|नॉर्थ साऊंड]] | पंच = [[कुमार धर्मसेना]] (श्री) आणि [[क्रिस गॅफने]] (न्यू) | सामनावीर = [[केमार रोच]] (वेस्ट इंडीज) | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158064.html धावफलक] | toss = वेस्ट इंडीज, गोलंदाजी. | पाऊस = | टिपा = [[जो डेनली]] (इं) याने कसोटी पदार्पण केले. }} ===३री कसोटी=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = ९-१३ फेब्रुवारी २०१९ | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = २७७ (१०१.५ षटके) | धावा१ = [[बेन स्टोक्स]] ७९ (१७५) | बळी१ = [[केमार रोच]] ४/४८ (२५.५ षटके) | धावसंख्या२ = १५४ (४७.२ षटके) | धावा२ = [[जॉन कॅम्पबेल]] ४१ (६३) | बळी२ = [[मार्क वूड]] ५/४१ (८.२ षटके) | धावसंख्या३ = ३६१/५घो (१०५.२ षटके) | धावा३ = [[ज्यो रूट]] १२२ (२२५) | बळी३ = [[शॅनन गॅब्रियेल]] २/९५ (२३.२ षटके) | धावसंख्या४ = २५२ (६९.५ षटके) | धावा४ = [[रॉस्टन चेझ]] १०२[[नाबाद|*]] (१९१) | बळी४ = [[जेम्स ॲंडरसन]] ३/२७ (११ षटके) | निकाल = {{cr|ENG}} २३२ धावांनी विजयी. | स्थळ = [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] | पंच = [[कुमार धर्मसेना]] (श्री) आणि [[रॉड टकर]] (ऑ) | सामनावीर = [[मार्क वूड]] (इंग्लंड) | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158064.html धावफलक] | toss = वेस्ट इंडीज, गोलंदाजी. | पाऊस = | टिपा = या मैदानावरचा [[कसोटी सामने|पहिलाच कसोटी सामना]]. *''[[मार्क वूड]]चे (इं) कसोटीत प्रथमच पाच बळी. *''[[ज्यो रूट]]च्या (इं) कसोटीत इंग्लंडचा कर्णधार म्हणून २,००० धावा पूर्ण. }} ==आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय मालिका== ===१ला सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २० फेब्रुवारी २०१९ | time = ११:०० | daynight = | संघ१ ={{cr-rt|WIN}} | धावसंख्या१ = ३६०/८ (५० षटके) | धावसंख्या२ = ३६४/४ (४८.४ षटके) | संघ२ = {{cr|ENG}} | धावा१ = [[ख्रिस गेल]] १३५ (१२९) | बळी१ = [[बेन स्टोक्स]] ३/३७ (८ षटके) | धावा२ = [[जेसन रॉय]] १२३ (८५) | बळी२ = [[जेसन होल्डर]] २/६३ (९.४ षटके) | निकाल = {{cr|ENG}} ६ गडी आणि ८ चेंडू राखून विजयी. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158066.html धावफलक] | स्थळ = [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] | पंच = लिजली रेफर (विं) आणि [[पॉल विल्सन]] (ऑ) | सामनावीर = [[जेसन रॉय]] (इंग्लंड) | पाऊस = | toss = वेस्ट इंडीज, फलंदाजी. | टीपा = [[जॉन कॅम्पबेल]] आणि [[निकोलस पूरन]] (विं) यांनी आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय पदार्पण केले. *''वेस्ट इंडीजची इंग्लंडविरूद्धची सर्वोच्च धावसंख्या आणि घरच्या मैदानावरील सुद्धा एकदिवसीय सामन्यातील सर्वोच्च धावसंख्या. *''वेस्ट इंडीजने या सामन्यात एकूण २३ षटकार मारले जो की एकदिवसीय क्रिकेटमधील नवा विक्रम झाला पण याच मालिकेतील चौथ्या सामन्यात इंग्लंडने २४ षटकार मारून विक्रम मोडला. *''[[ज्यो रूट]]च्या (इं) ५००० एकदिवसीय धावा. *''हा इंग्लंडचा तिसरा धावांचा यशस्वी पाठलाग होता. }} ===२रा सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २२ फेब्रुवारी २०१९ | time = ११:०० | daynight = | संघ१ ={{cr-rt|WIN}} | धावसंख्या१ = २८९/६ (५० षटके) | धावसंख्या२ = २६३ (४७.४ षटके) | संघ२ = {{cr|ENG}} | धावा१ = [[शिमरॉन हेटमायर]] १०४[[नाबाद|*]] (८३) | बळी१ = [[आदिल रशीद]] १/२८ (६ षटके) | धावा२ = [[बेन स्टोक्स]] ७९ (८५) | बळी२ = [[शेल्डन कॉट्रेल]] ५/४६ (९ षटके) | निकाल = {{cr|WIN}} २६ धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158067.html धावफलक] | स्थळ = [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] | पंच = ग्रेगरी ब्रेथवेट (विं) आणि [[ब्रुस ऑक्सेनफोर्ड]] (ऑ) | सामनावीर = [[शिमरॉन हेटमायर]] (वेस्ट इंडीज) | पाऊस = | toss = इंग्लंड, गोलंदाजी. | टीपा = [[शेल्डन कॉट्रेल]] (विं) याचे एकदिवसीय सामन्यात प्रथमच पाच बळी. }} ===३रा सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २५ फेब्रुवारी २०१९ | time = ०९:३० | daynight = | संघ१ ={{cr-rt|WIN}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|ENG}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = सामन्याचा निकाल लागला नाही. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158068.html धावफलक] | स्थळ = [[राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[ग्रेनाडा]] | पंच = नायगेल दुगुईड आणि [[पॉल विल्सन]] (ऑ) | सामनावीर = | पाऊस = पावसामुळे सामना खेळवला गेला नाही. | toss = इंग्लंड, गोलंदाजी. | टीपा = [[डॅरेन ब्राव्हो]]चा (विं) १००वा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना. }} ===४था सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २७ फेब्रुवारी २०१९ | time = ०९:३० | daynight = | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = ४१८/६ (५० षटके) | धावसंख्या२ = ३८९ (४८ षटके) | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = [[जोस बटलर]] १५० (७७) | बळी१ = [[कार्लोस ब्रेथवेट]] २/६९ (१० षटके) | धावा२ = [[ख्रिस गेल]] १६२ (९७) | बळी२ = [[आदिल रशीद]] ५/८५ (१० षटके) | निकाल = {{cr|ENG}} २९ धावांनी विजयी. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158069.html धावफलक] | स्थळ = [[राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[ग्रेनाडा]] | पंच = ग्रेगरी ब्रेथवेट (विं) आणि [[ब्रुस ऑक्सेनफोर्ड]] (ऑ) | सामनावीर = [[जोस बटलर]] (इं) | पाऊस = | toss = वेस्ट इंडीज, गोलंदाजी. | टीपा = वेस्ट इंडीज आणि इंग्लंडमधील १००वा एकदिवसीय सामना. *''[[आयॉन मॉर्गन]] (इं) ६००० एकदिवसीय धावा करणारा इंग्लंडचा पहिला खेळाडू ठरला. *''[[जोस बटलर]]ने (इं) वेस्ट इंडीजमध्ये सर्वात जलद एकदिवसीय शतक पूर्ण केले (६० चेंडू), तर इंग्लंडसाठी एका डावात सर्वाधीक १२ षटकार मारले, [[ख्रिस गेल]]ने ५५ चेंडूत शतक करून त्याचा हा विक्रम लगेचच मोडला. *''इंग्लंडची वेस्ट इंडीजविरूद्ध एकदिवसीय सामन्यात सर्वोच्च धावसंख्या. *''[[ख्रिस गेल]]च्या (विं) १० हजार एकदिवसीय धावा आणि त्याचे २५वे आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय शतक. तर त्याने आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटमध्ये त्याचे ५०० षटकार मारले. *''या सामन्यात एकूण ४६ षटकार मारले गेले जो की एकदिवसीय क्रिकेटमधील विक्रम आहे. *''वेस्ट इंडीजची एकदिवसीय सामन्यातील सर्वाधीक धावसंख्या. }} ===५वा सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २ मार्च २०१९ | time = ११:०० | daynight = | संघ१ ={{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = ११३ (२८.१ षटके) | धावसंख्या२ = ११५/३ (१२.१ षटके) | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = [[ॲलेक्स हेल्स]] २३ (३५) | बळी१ = [[ओशेन थॉमस]] ५/२१ (५.१ षटके) | धावा२ = [[ख्रिस गेल]] ७७ (२७) | बळी२ = [[मार्क वूड]] २/५५ (६ षटके) | निकाल = {{cr|WIN}} ७ गडी आणि २२७ चेंडू राखून विजयी. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158070.html धावफलक] | स्थळ = [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] | पंच = नायगेल दुगुईड (विं) आणि [[पॉल विल्सन]] (ऑ) | सामनावीर = [[ओशेन थॉमस]] (वेस्ट इंडीज) | पाऊस = | toss = वेस्ट इंडीज, गोलंदाजी. | टीपा = [[ओशेन थॉमस]]चे (विं) एकदिवसीय सामन्यात प्रथमच पाच बळी. *''वेस्ट इंडीजविरूद्ध इंग्लंडची एकदिवसीय सामन्यात सर्वात निचांकी धावसंख्या. *''[[ख्रिस गेल]]ने (विं) वेस्ट इंडीजतर्फे एकदिवसीय सामन्यात सर्वात जलद अर्धशतक ठोकले (१९ चेंडू). *''चेंडूच्या बाबतीत, इंग्लंडचा सर्वात मोठा पराभव. }} ==आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० मालिका== ===१ला सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ५ मार्च २०१९ | time = १६:०० | daynight = Y | संघ१ ={{cr-rt|WIN}} | धावसंख्या१ = १६०/८ (२० षटके) | धावसंख्या२ = १६१/६ (१८.५ षटके) | संघ२ = {{cr|ENG}} | धावा१ = [[निकोलस पूरन]] ५८ (३७) | बळी१ = [[टॉम कुरन]] ४/३६ (४ षटके) | धावा२ = [[जॉनी बेअरस्टो]] ६८ (४०) | बळी२ = [[शेल्डन कॉट्रेल]] ३/२९ (३.५ षटके) | निकाल = {{cr|ENG}} ४ गडी आणि ७ चेंडू राखून विजयी. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158071.html धावफलक] | स्थळ = [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] | पंच = ग्रेगरी ब्रेथवेट (विं) आणि नायगेल दुगुईड (विं) | सामनावीर = [[जॉनी बेअरस्टो]] (इंग्लंड) | पाऊस = | toss = इंग्लंड, गोलंदाजी. | टीपा = [[जेसन होल्डर]]ने (विं) आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२०त प्रथमच वेस्ट इंडीजचे नेतृत्व केले. }} ===२रा सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ८ मार्च २०१९ | time = १६:०० | daynight = Y | संघ१ ={{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = १८२/६ (२० षटके) | धावसंख्या२ = ४५ (११.५ षटके) | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = [[सॅम बिलिंग्स]] ८७ (४७) | बळी१ = [[फाबीयान ॲलेन]] २/२९ (४ षटके) | धावा२ = [[कार्लोस ब्रेथवेट]] १० (४) | बळी२ = [[ख्रिस जॉर्डन]] ४/६ (२ षटके) | निकाल = {{cr|ENG}} १३७ धावांनी विजयी. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158072.html धावफलक] | स्थळ = [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] | पंच = ग्रेगरी ब्रेथवेट (विं) आणि लिजली रेफर (विं) | सामनावीर = [[सॅम बिलिंग्स]] (इंग्लंड) | पाऊस = | toss = विंडीज, गोलंदाजी. | टीपा = [[ओबेड मकॉय]] (विं) याने आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० पदार्पण केले. *''विंडीजची ४५ ह्या धावा पूर्ण सदस्याकडून ट्वेंटी२०त केलेल्या द्वितीय क्रमांकाच्या निचांकी धावा आहेत. }} ===३रा सामना=== {{Single-innings cricket match | date = १० मार्च २०१९ | time = १६:०० | daynight = Yes | team1 = {{cr-rt|WIN}} | team2 = {{cr|ENG}} | score1 = ७१ (१३ षटके) | runs1 = [[जेसन होल्डर]] ११ (१३) | wickets1 = [[डेव्हिड विली]] ४/७ (३ षटके) | score2 = ७२/२ (१०.३ षटके) | runs2 = [[जॉनी बेअरस्टो]] ३७ (३१) | wickets2 = [[देवेंद्र बिशू]] १/११ (१.३ षटके) | result = इंग्लंडने ८ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158073.html धावफलक] | venue = [[वॉर्नर पार्क]], बसेटेरे | umpires = निजेल डुगुइड (वेस्ट इंडीज) आणि लेस्ली रेफर (वेस्ट इंडीज) | motm = [[डेव्हिड विली]] (इंग्लंड) | toss = वेस्ट इंडिजने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = | notes = जॉन कॅम्पबेल (वेस्ट इंडिज) ने त्याचे टी२०आ पदार्पण केले. * टी२०आ मध्ये (५७) चेंडू शिल्लक असताना हा इंग्लंडचा सर्वात मोठा विजय ठरला.<ref name="3rdT20Ireport"/> }} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०१८-१९}} [[वर्ग:इ.स. २०१९ मधील क्रिकेट]] [[वर्ग:इंग्लंड क्रिकेट संघाचे वेस्ट इंडीज दौरे|२०१८]] [[वर्ग:वेस्ट इंडीज क्रिकेट]] kpnpzt1j87k6d35mxe7oxy3bo6pjqvl 2143699 2143604 2022-08-07T05:37:47Z Aditya tamhankar 80177 [[Special:Contributions/Ganesh591|Ganesh591]] ([[User talk:Ganesh591|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = इंग्लंड क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा, २०१८-१९ | team1_image = WestIndiesCricketFlagPre1999.svg | team1_name = वेस्ट इंडीज | team2_image = Flag of England.svg | team2_name = इंग्लंड | from_date = १५ जानेवारी | to_date = १० मार्च २०१९ | team1_captain = [[जेसन होल्डर]] <small>(१-२ कसोटी, ए.दि.)</small><br>[[क्रेग ब्रेथवेट]] <small>(३री कसोटी)</small> | team2_captain = [[ज्यो रूट]] <small>(कसोटी)</small><br>[[आयॉन मॉर्गन]] <small>(ए.दि.)</small> | no_of_tests = 3 | team1_tests_won = 2 | team2_tests_won = 1 | team1_tests_most_runs = [[जेसन होल्डर]] (२२९) | team2_tests_most_runs = [[बेन स्टोक्स]] (१८६) | team1_tests_most_wickets = [[केमार रोच]] (१८) | team2_tests_most_wickets = [[मोईन अली]] (१४) | player_of_test_series = [[केमार रोच]] (वेस्ट इंडीज) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 2 | team1_ODIs_most_runs = [[ख्रिस गेल]] (४२४) | team2_ODIs_most_runs = [[आयॉन मॉर्गन]] (२५६) | team1_ODIs_most_wickets = [[ओशेन थॉमस]] (९) | team2_ODIs_most_wickets = [[आदिल रशीद]] (९) | player_of_ODI_series = [[ख्रिस गेल]] (वेस्ट इंडीज) | no_of_twenty20s = 3 | team1_twenty20s_won = | team2_twenty20s_won = | team1_twenty20s_most_runs = | team2_twenty20s_most_runs = | team1_twenty20s_most_wickets = | team2_twenty20s_most_wickets = | player_of_twenty20_series = }} [[इंग्लंड क्रिकेट संघ]] जानेवारी-मार्च २०१९ मध्ये ३ [[कसोटी क्रिकेट|कसोटी]], ५ [[आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामने]] व ३ [[२०-२० सामने|ट्वेंटी]] सामने खेळण्यासाठी वेस्ट इंडीजच्या दौऱ्यावर येणार आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://icc-live.s3.amazonaws.com/cms/media/about_docs/547c2a4d42a86-Copy%20of%20Copy%20of%20FTP%202015%20to%202019%20as%20at%20Nov%202014.pdf|title=फ्युचर्स टुर्स प्रोग्राम|दिनांक=११ डिसेंबर २०१७|प्रकाशक=आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट संघटन}}</ref> वेस्ट इंडीजने कसोटी मालिका २-१ ने जिंकली. एकदिवसीय मालिकेतील ३रा सामना रद्द केला गेला आणि एकदिवसीय मालिका २-२ अशी बरोबरीत सुटली. == सराव सामने== ===१ला दोन-दिवसीय सामना : वेस्ट इंडीज बोर्ड एकादश वि. इंग्लंड=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = १५-१६ जानेवारी २०१९ | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | संघ२ = {{flagicon|WIN}} [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघ|वेस्ट इंडीज बोर्ड एकादश]] | धावसंख्या१ = ३१७/१०घो (८७ षटके) | धावा१ = [[ज्यो रूट]] ८७ (८७) | बळी१ = [[ब्रायन चार्ल्स]] ५/१०० (२५ षटके) | धावसंख्या२ = २०३ (७९.५ षटके) | धावा२ = [[विशॉल सिंग]] २५ (४६) | बळी२ = [[जेम्स ॲंडरसन]] ४/१२ (११ षटके) | धावसंख्या३ = | धावा३ = | बळी३ = | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = सामना अनिर्णित. | स्थळ = [[३डब्ल्यूज ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] | पंच = जोनाथन ब्लेड (विं) आणि लिजली रेफर (विं) | सामनावीर = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158061.html धावफलक] | toss = वेस्ट इंडीज बोर्ड एकादश, गोलंदाजी. | पाऊस = | टिपा = दोन्ही संघांनी संपूर्ण दिवस फलंदाजी केली, गडी कितीही बाद झाले तरीही. पहिल्या दिवशी इंग्लंडचे १० गडी बाद झाले तर दुसऱ्या दिवशी वेस्ट इंडीज बोर्ड एकादशचे १९ गडी बाद झाले. }} ===२रा दोन-दिवसीय सामना : वेस्ट इंडीज बोर्ड एकादश वि. इंग्लंड=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = १७-१८ जानेवारी २०१९ | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | संघ२ = {{flagicon|WIN}} [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघ|वेस्ट इंडीज बोर्ड एकादश]] | धावसंख्या१ = ३७९ (८६.४ षटके) | धावा१ = [[जॉनी बेअरस्टो]] ९८ (११२) | बळी१ = [[रेमन रिफर]] ३/३९ (११ षटके) | धावसंख्या२ = २३३/११ (७३ षटके) | धावा२ = [[सुनील आंब्रिस]] ९४ (१३१) | बळी२ = [[क्रिस वोक्स]] ३/३१ (१० षटके) | धावसंख्या३ = | धावा३ = | बळी३ = | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = सामना अनिर्णित. | स्थळ = [[३डब्ल्यूज ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] | पंच = जोनाथन ब्लेड्स (विं) आणि रयान विलोग्बाय (विं) | सामनावीर = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1171094.html धावफलक] | toss = इंग्लंड, फलंदाजी. | पाऊस = | टिपा = दोन्ही संघांनी संपूर्ण दिवस फलंदाजी केली, गडी कितीही बाद झाले तरीही. पहिल्या दिवशी इंग्लंडचे १० गडी बाद झाले तर दुसऱ्या दिवशी वेस्ट इंडीज बोर्ड एकादशचे ११ गडी बाद झाले. }} ===५० षटकांचा सामना : वेस्ट इंडीज विद्यापीठ प्राचार्य एकादश वि. इंग्लंड=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = १७ फेब्रुवारी २०१९ | time = १०:०० | daynight = | संघ१ = [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघ|वेस्ट इंडीज विद्यापीठ प्राचार्य एकादश]] {{flagicon|WIN}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|ENG}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158065.html धावफलक] | स्थळ = [[३डब्ल्यूज ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} == [[विस्डन चषक]] - कसोटी मालिका == ===१ली कसोटी=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = २३-२७ जानेवारी २०१९ | संघ१ = {{cr-rt|WIN}} | संघ२ = {{cr|ENG}} | धावसंख्या१ = २८९ (१०१.३ षटके) | धावा१ = [[शिमरॉन हेटमायर]] ८१ (१०९) | बळी१ = [[जेम्स ॲंडरसन]] ५/४६ (३० षटके) | धावसंख्या२ = ७७ (३०.२ षटके) | धावा२ = [[किटन जेनिंग्स]] १७ (३४) | बळी२ = [[केमार रोच]] ५/१७ (११ षटके) | धावसंख्या३ = ४१५/६घो (१०३.१ षटके) | धावा३ = [[जेसन होल्डर]] २०२[[नाबाद|*]] (२२९) | बळी३ = [[मोईन अली]] ३/७८ (२० षटके) | धावसंख्या४ = २४६ (८०.४ षटके) | धावा४ = [[रोरी बर्न्स]] ८४ (१३३) | बळी४ = [[रॉस्टन चेझ]] ८/६० (२१.४ षटके) | निकाल = {{cr|WIN}} ३८१ धावांनी विजयी. | स्थळ = [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] | पंच = [[ख्रिस गॅफने]] (न्यू) आणि [[रॉड टकर]] (ऑ) | सामनावीर = [[जेसन होल्डर]] (वेस्ट इंडीज) | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158062.html धावफलक] | toss = वेस्ट इंडीज, फलंदाजी. | पाऊस = | टिपा = [[जॉन कॅम्पबेल]] (विं) याने कसोटी पदार्पण केले. *''[[बेन स्टोक्स]]चा (इं) ५०वा कसोटी सामना. *''[[जेम्स ॲंडरसन]] (इं) परदेशी भूमींवर २०० कसोटी बळी घेणारा इंग्लंडचा पहिला गोलंदाज ठरला तर पहिल्या डावात पाच बळी घेतल्यानंतर त्याने [[इयान बॉथम]]च्या सर्वाधीक २५ वेळा पाच बळी घेण्याच्या विक्रमाची बरोबरी केली. *''[[जेसन होल्डर]]चे (विं) पहिले कसोटी द्विशतक. हे द्विशतक वेस्ट इंडीजच्या फलंदाजातर्फे दुसरे वेगवान होते तर करेबियनमध्ये चेंडूंच्या संख्येचा विचार करता सर्वात वेगवान द्विशतक होते (२२९). *''[[रॉस्टन चेझ]]ची ८/६० ही कामगिरी वेस्ट इंडीजतर्फे केलेली सहाव्या क्रमांकाची सर्वोत्तम कामगिरी आहे. *''वेस्ट इंडीजचा घरच्या मैदानावर धावांचा विचार करता सर्वात मोठा विजय. }} ===२री कसोटी=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = ३१ जानेवारी-४ फेब्रुवारी २०१९ | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = १८७ (६१ षटके) | धावा१ = [[मोईन अली]] ६० (१०४) | बळी१ = [[केमार रोच]] ४/३० (१५ षटके) | धावसंख्या२ = ३०६ (१३१ षटके) | धावा२ = [[डॅरेन ब्राव्हो]] ५० (२१६) | बळी२ = [[स्टुअर्ट ब्रॉड]] ३/५३ (३६ षटके) | धावसंख्या३ = १३२ (४२.१ षटके) | धावा३ = [[जोस बटलर]] २४ (४८) | बळी३ = [[जेसन होल्डर]] ४/४३ (१२.१ षटके) | धावसंख्या४ = १७/० (२.१ षटके) | धावा४ = [[जॉन कॅम्पबेल]] ११[[नाबाद|*]] (६) | बळी४ = | निकाल = {{cr|WIN}} १० गडी राखून विजयी. | स्थळ = [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[ॲंटिगा|नॉर्थ साऊंड]] | पंच = [[कुमार धर्मसेना]] (श्री) आणि [[क्रिस गॅफने]] (न्यू) | सामनावीर = [[केमार रोच]] (वेस्ट इंडीज) | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158064.html धावफलक] | toss = वेस्ट इंडीज, गोलंदाजी. | पाऊस = | टिपा = [[जो डेनली]] (इं) याने कसोटी पदार्पण केले. }} ===३री कसोटी=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = ९-१३ फेब्रुवारी २०१९ | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = २७७ (१०१.५ षटके) | धावा१ = [[बेन स्टोक्स]] ७९ (१७५) | बळी१ = [[केमार रोच]] ४/४८ (२५.५ षटके) | धावसंख्या२ = १५४ (४७.२ षटके) | धावा२ = [[जॉन कॅम्पबेल]] ४१ (६३) | बळी२ = [[मार्क वूड]] ५/४१ (८.२ षटके) | धावसंख्या३ = ३६१/५घो (१०५.२ षटके) | धावा३ = [[ज्यो रूट]] १२२ (२२५) | बळी३ = [[शॅनन गॅब्रियेल]] २/९५ (२३.२ षटके) | धावसंख्या४ = २५२ (६९.५ षटके) | धावा४ = [[रॉस्टन चेझ]] १०२[[नाबाद|*]] (१९१) | बळी४ = [[जेम्स ॲंडरसन]] ३/२७ (११ षटके) | निकाल = {{cr|ENG}} २३२ धावांनी विजयी. | स्थळ = [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] | पंच = [[कुमार धर्मसेना]] (श्री) आणि [[रॉड टकर]] (ऑ) | सामनावीर = [[मार्क वूड]] (इंग्लंड) | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158064.html धावफलक] | toss = वेस्ट इंडीज, गोलंदाजी. | पाऊस = | टिपा = या मैदानावरचा [[कसोटी सामने|पहिलाच कसोटी सामना]]. *''[[मार्क वूड]]चे (इं) कसोटीत प्रथमच पाच बळी. *''[[ज्यो रूट]]च्या (इं) कसोटीत इंग्लंडचा कर्णधार म्हणून २,००० धावा पूर्ण. }} ==आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय मालिका== ===१ला सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २० फेब्रुवारी २०१९ | time = ११:०० | daynight = | संघ१ ={{cr-rt|WIN}} | धावसंख्या१ = ३६०/८ (५० षटके) | धावसंख्या२ = ३६४/४ (४८.४ षटके) | संघ२ = {{cr|ENG}} | धावा१ = [[ख्रिस गेल]] १३५ (१२९) | बळी१ = [[बेन स्टोक्स]] ३/३७ (८ षटके) | धावा२ = [[जेसन रॉय]] १२३ (८५) | बळी२ = [[जेसन होल्डर]] २/६३ (९.४ षटके) | निकाल = {{cr|ENG}} ६ गडी आणि ८ चेंडू राखून विजयी. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158066.html धावफलक] | स्थळ = [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] | पंच = लिजली रेफर (विं) आणि [[पॉल विल्सन]] (ऑ) | सामनावीर = [[जेसन रॉय]] (इंग्लंड) | पाऊस = | toss = वेस्ट इंडीज, फलंदाजी. | टीपा = [[जॉन कॅम्पबेल]] आणि [[निकोलस पूरन]] (विं) यांनी आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय पदार्पण केले. *''वेस्ट इंडीजची इंग्लंडविरूद्धची सर्वोच्च धावसंख्या आणि घरच्या मैदानावरील सुद्धा एकदिवसीय सामन्यातील सर्वोच्च धावसंख्या. *''वेस्ट इंडीजने या सामन्यात एकूण २३ षटकार मारले जो की एकदिवसीय क्रिकेटमधील नवा विक्रम झाला पण याच मालिकेतील चौथ्या सामन्यात इंग्लंडने २४ षटकार मारून विक्रम मोडला. *''[[ज्यो रूट]]च्या (इं) ५००० एकदिवसीय धावा. *''हा इंग्लंडचा तिसरा धावांचा यशस्वी पाठलाग होता. }} ===२रा सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २२ फेब्रुवारी २०१९ | time = ११:०० | daynight = | संघ१ ={{cr-rt|WIN}} | धावसंख्या१ = २८९/६ (५० षटके) | धावसंख्या२ = २६३ (४७.४ षटके) | संघ२ = {{cr|ENG}} | धावा१ = [[शिमरॉन हेटमायर]] १०४[[नाबाद|*]] (८३) | बळी१ = [[आदिल रशीद]] १/२८ (६ षटके) | धावा२ = [[बेन स्टोक्स]] ७९ (८५) | बळी२ = [[शेल्डन कॉट्रेल]] ५/४६ (९ षटके) | निकाल = {{cr|WIN}} २६ धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158067.html धावफलक] | स्थळ = [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] | पंच = ग्रेगरी ब्रेथवेट (विं) आणि [[ब्रुस ऑक्सेनफोर्ड]] (ऑ) | सामनावीर = [[शिमरॉन हेटमायर]] (वेस्ट इंडीज) | पाऊस = | toss = इंग्लंड, गोलंदाजी. | टीपा = [[शेल्डन कॉट्रेल]] (विं) याचे एकदिवसीय सामन्यात प्रथमच पाच बळी. }} ===३रा सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २५ फेब्रुवारी २०१९ | time = ०९:३० | daynight = | संघ१ ={{cr-rt|WIN}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|ENG}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = सामन्याचा निकाल लागला नाही. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158068.html धावफलक] | स्थळ = [[राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[ग्रेनाडा]] | पंच = नायगेल दुगुईड आणि [[पॉल विल्सन]] (ऑ) | सामनावीर = | पाऊस = पावसामुळे सामना खेळवला गेला नाही. | toss = इंग्लंड, गोलंदाजी. | टीपा = [[डॅरेन ब्राव्हो]]चा (विं) १००वा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना. }} ===४था सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २७ फेब्रुवारी २०१९ | time = ०९:३० | daynight = | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = ४१८/६ (५० षटके) | धावसंख्या२ = ३८९ (४८ षटके) | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = [[जोस बटलर]] १५० (७७) | बळी१ = [[कार्लोस ब्रेथवेट]] २/६९ (१० षटके) | धावा२ = [[ख्रिस गेल]] १६२ (९७) | बळी२ = [[आदिल रशीद]] ५/८५ (१० षटके) | निकाल = {{cr|ENG}} २९ धावांनी विजयी. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158069.html धावफलक] | स्थळ = [[राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[ग्रेनाडा]] | पंच = ग्रेगरी ब्रेथवेट (विं) आणि [[ब्रुस ऑक्सेनफोर्ड]] (ऑ) | सामनावीर = [[जोस बटलर]] (इं) | पाऊस = | toss = वेस्ट इंडीज, गोलंदाजी. | टीपा = वेस्ट इंडीज आणि इंग्लंडमधील १००वा एकदिवसीय सामना. *''[[आयॉन मॉर्गन]] (इं) ६००० एकदिवसीय धावा करणारा इंग्लंडचा पहिला खेळाडू ठरला. *''[[जोस बटलर]]ने (इं) वेस्ट इंडीजमध्ये सर्वात जलद एकदिवसीय शतक पूर्ण केले (६० चेंडू), तर इंग्लंडसाठी एका डावात सर्वाधीक १२ षटकार मारले, [[ख्रिस गेल]]ने ५५ चेंडूत शतक करून त्याचा हा विक्रम लगेचच मोडला. *''इंग्लंडची वेस्ट इंडीजविरूद्ध एकदिवसीय सामन्यात सर्वोच्च धावसंख्या. *''[[ख्रिस गेल]]च्या (विं) १० हजार एकदिवसीय धावा आणि त्याचे २५वे आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय शतक. तर त्याने आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटमध्ये त्याचे ५०० षटकार मारले. *''या सामन्यात एकूण ४६ षटकार मारले गेले जो की एकदिवसीय क्रिकेटमधील विक्रम आहे. *''वेस्ट इंडीजची एकदिवसीय सामन्यातील सर्वाधीक धावसंख्या. }} ===५वा सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २ मार्च २०१९ | time = ११:०० | daynight = | संघ१ ={{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = ११३ (२८.१ षटके) | धावसंख्या२ = ११५/३ (१२.१ षटके) | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = [[ॲलेक्स हेल्स]] २३ (३५) | बळी१ = [[ओशेन थॉमस]] ५/२१ (५.१ षटके) | धावा२ = [[ख्रिस गेल]] ७७ (२७) | बळी२ = [[मार्क वूड]] २/५५ (६ षटके) | निकाल = {{cr|WIN}} ७ गडी आणि २२७ चेंडू राखून विजयी. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158070.html धावफलक] | स्थळ = [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] | पंच = नायगेल दुगुईड (विं) आणि [[पॉल विल्सन]] (ऑ) | सामनावीर = [[ओशेन थॉमस]] (वेस्ट इंडीज) | पाऊस = | toss = वेस्ट इंडीज, गोलंदाजी. | टीपा = [[ओशेन थॉमस]]चे (विं) एकदिवसीय सामन्यात प्रथमच पाच बळी. *''वेस्ट इंडीजविरूद्ध इंग्लंडची एकदिवसीय सामन्यात सर्वात निचांकी धावसंख्या. *''[[ख्रिस गेल]]ने (विं) वेस्ट इंडीजतर्फे एकदिवसीय सामन्यात सर्वात जलद अर्धशतक ठोकले (१९ चेंडू). *''चेंडूच्या बाबतीत, इंग्लंडचा सर्वात मोठा पराभव. }} ==आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० मालिका== ===१ला सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ५ मार्च २०१९ | time = १६:०० | daynight = Y | संघ१ ={{cr-rt|WIN}} | धावसंख्या१ = १६०/८ (२० षटके) | धावसंख्या२ = १६१/६ (१८.५ षटके) | संघ२ = {{cr|ENG}} | धावा१ = [[निकोलस पूरन]] ५८ (३७) | बळी१ = [[टॉम कुरन]] ४/३६ (४ षटके) | धावा२ = [[जॉनी बेअरस्टो]] ६८ (४०) | बळी२ = [[शेल्डन कॉट्रेल]] ३/२९ (३.५ षटके) | निकाल = {{cr|ENG}} ४ गडी आणि ७ चेंडू राखून विजयी. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158071.html धावफलक] | स्थळ = [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] | पंच = ग्रेगरी ब्रेथवेट (विं) आणि नायगेल दुगुईड (विं) | सामनावीर = [[जॉनी बेअरस्टो]] (इंग्लंड) | पाऊस = | toss = इंग्लंड, गोलंदाजी. | टीपा = [[जेसन होल्डर]]ने (विं) आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२०त प्रथमच वेस्ट इंडीजचे नेतृत्व केले. }} ===२रा सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ८ मार्च २०१९ | time = १६:०० | daynight = Y | संघ१ ={{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = १८२/६ (२० षटके) | धावसंख्या२ = ४५ (११.५ षटके) | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = [[सॅम बिलिंग्स]] ८७ (४७) | बळी१ = [[फाबीयान ॲलेन]] २/२९ (४ षटके) | धावा२ = [[कार्लोस ब्रेथवेट]] १० (४) | बळी२ = [[ख्रिस जॉर्डन]] ४/६ (२ षटके) | निकाल = {{cr|ENG}} १३७ धावांनी विजयी. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158072.html धावफलक] | स्थळ = [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] | पंच = ग्रेगरी ब्रेथवेट (विं) आणि लिजली रेफर (विं) | सामनावीर = [[सॅम बिलिंग्स]] (इंग्लंड) | पाऊस = | toss = विंडीज, गोलंदाजी. | टीपा = [[ओबेड मकॉय]] (विं) याने आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० पदार्पण केले. *''विंडीजची ४५ ह्या धावा पूर्ण सदस्याकडून ट्वेंटी२०त केलेल्या द्वितीय क्रमांकाच्या निचांकी धावा आहेत. }} ===३रा सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = १० मार्च २०१९ | time = १६:०० | daynight = Y | संघ१ ={{cr-rt|WIN}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|ENG}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1158073.html धावफलक] | स्थळ = [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०१८-१९}} [[वर्ग:इ.स. २०१९ मधील क्रिकेट]] [[वर्ग:इंग्लंड क्रिकेट संघाचे वेस्ट इंडीज दौरे|२०१८]] [[वर्ग:वेस्ट इंडीज क्रिकेट]] ewrack3z7oqnzg2s8ljitgtqab1fr82 0 237093 2143517 2143498 2022-08-06T13:46:29Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[आयर्लंड क्रिकेट संघ अफगाणिस्तानविरुद्ध भारतामध्ये, २०१८-१९]] वरुन [[आयर्लंड क्रिकेट संघाचा अफगाणिस्तान दौरा (भारतामध्ये), २०१८-१९]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = आयर्लंड क्रिकेट संघ अफगाणिस्तानविरुद्ध भारतामध्ये, २०१८-१९ | team1_image = Flag of Afghanistan (2013–2021).svg | team1_name = अफगाणिस्तान | team2_image = Cricket Ireland flag.svg | team2_name = आयर्लंड | from_date = २१ फेब्रुवारी | to_date = १९ मार्च २०१९ | team1_captain = असगर अफगाण | team2_captain = [[विल्यम पोर्टरफिल्ड]] <small>(कसोटी आणि वनडे)</small><br>[[पॉल स्टर्लिंग]] <small>(टी२०आ)</small> | no_of_tests = 1 | team1_tests_won = 1 | team2_tests_won = 0 | team1_tests_most_runs = [[रहमत शाह]] (१७४) | team2_tests_most_runs = अँड्र्यू बालबर्नी (८६) | team1_tests_most_wickets = राशिद खान (७) | team2_tests_most_wickets = [[स्टुअर्ट थॉम्पसन]] (3)<br>अँडी मॅकब्राईन (३)<br>जेम्स कॅमेरॉन-डाऊ (३) | player_of_test_series = | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 2 | team1_ODIs_most_runs = असगर अफगाण (२२६) | team2_ODIs_most_runs = अँड्र्यू बालबर्नी (२१५) | team1_ODIs_most_wickets = [[मुजीब उर रहमान]] (७) | team2_ODIs_most_wickets = [[जॉर्ज डॉकरेल]] (८) | player_of_ODI_series = अँड्र्यू बालबर्नी (आयर्लंड) | no_of_twenty20s = 3 | team1_twenty20s_won = 3 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = हजरतुल्ला झाझई (२०४) | team2_twenty20s_most_runs = [[पॉल स्टर्लिंग]] (१२४) | team1_twenty20s_most_wickets = राशिद खान (११) | team2_twenty20s_most_wickets = बॉयड रँकिन (६) | player_of_twenty20_series = [[मोहम्मद नबी]] (अफगाणिस्तान) }} आयर्लंड क्रिकेट संघाने फेब्रुवारी आणि मार्च २०१९ मध्ये अफगाणिस्तान क्रिकेट संघाविरुद्ध तीन ट्वेंटी२० आंतरराष्ट्रीय (टी२०आ), पाच एकदिवसीय सामने (वनडे) आणि एक कसोटी सामना खेळण्यासाठी भारताचा दौरा केला.<ref>{{cite web|url=http://www.cricketireland.ie/news/article/afghanistan-series-a-major-step-forward-for-irish-cricket-says-balbirnie-as |title="Afghanistan series a major step forward for Irish cricket," says Balbirnie as tour dates confirmed |work=Cricket Ireland |access-date=30 November 2018}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cricbuzz.com/cricket-news/106136/afghanistan-ireland-cricket-series-advanced-to-february-21|title=Afghanistan-Ireland series advanced to February 21|work=Cricbuzz|access-date=15 January 2019}}</ref> हा आयर्लंडचा परदेशात खेळलेला पहिला कसोटी सामना होता<ref>{{cite web|url=https://www.irishtimes.com/sport/other-sports/ireland-to-play-afghanistan-test-match-in-2019-1.3715696 |title=Ireland to play Afghanistan Test match in 2019 |work=The Irish Times |access-date=30 November 2018}}</ref> आणि दोन्ही पक्षांमधील पहिला कसोटी सामना होता.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/924784 |title=One-off Test: Afghanistan to host Ireland in Dehradun |work=International Cricket Council |access-date=30 November 2018}}</ref> सर्व सामने डेहराडून येथील राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियमवर झाले.<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/sport/cricket/46399569 |title=Ireland to face Afghanistan in first oversees Test in March |work=BBC Sport |access-date=30 November 2018}}</ref> एकदिवसीय सामने हे २०१९ क्रिकेट विश्वचषकासाठी अफगाणिस्तानच्या तयारीचा एक भाग होते.<ref>{{cite web|url=http://www.cricketireland.ie/news/article/revised-tour-dates-for-ireland-v-afghanistan-series-released |title=Revised tour dates for Ireland v Afghanistan series released |work=Cricket Ireland |access-date=14 January 2019}}</ref> जानेवारी २०१९ मध्ये, इंडियन प्रीमियर लीगशी टक्कर टाळण्यासाठी सामने दोन दिवसांनी पुढे आणले गेले.<ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/25758296/ireland-afghanistan-tour-dates-adjusted-avoid-clash-ipl |title=Ireland-Afghanistan tour dates adjusted to avoid clash with IPL |work=ESPN Cricinfo |access-date=14 January 2019}}</ref> दुसऱ्या टी२०आ सामन्यात अफगाणिस्तान संघाने अनेक विक्रम केले. त्यांनी ३ बाद २७८, हजरतुल्ला झाझाई आणि उस्मान घनी<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1062622 |title=Afghanistan hammer highest T20 total |work=International Cricket Council |access-date=24 February 2019}}</ref> यांनी पहिल्या विकेटसाठी २३६ धावांची भागीदारी करून सर्वोच्च संघाची एकूण धावसंख्या केली.<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/sport/cricket/47344858 |title=Afghanistan set record T20 international total as they hit 278-3 to beat Ireland |work=BBC Sport |access-date=23 February 2019}}</ref> हजरतुल्ला झाझाईने नाबाद १६२ धावा केल्या, जो अफगाणिस्तानच्या फलंदाजासाठी टी२० सामन्यातील सर्वोच्च धावसंख्या आहे.<ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/26061147/hazratullah-zazai-162*-afghanistan-278-record-breaking-t20i |title=Hazratullah Zazai 162*, Afghanistan 278 - a record-breaking T20I |work=ESPN Cricinfo |access-date=23 February 2019}}</ref> अफगाणिस्तानने टी२०आ मालिका ३-० ने जिंकली.<ref>{{cite web|url=https://www.news18.com/cricketnext/news/rashids-five-for-helps-afghanistan-complete-whitewash-over-ireland-2047103.html |title=Rashid's Five-for Helps Afghanistan Complete Whitewash Over Ireland |work=Network18 Media and Investments Ltd |access-date=24 February 2019}}</ref> दुसरा सामना निकाल न लागल्याने वनडे मालिका २-२ अशी बरोबरीत सुटली.<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/sport/cricket/47515408 |title=Ireland beat Afghanistan by five wickets to draw one-day international series in India |work=BBC Sport |access-date=10 March 2019}}</ref> अफगाणिस्तानने एकमेव कसोटी सामना सात गडी राखून जिंकून कसोटी सामन्यातील पहिला विजय नोंदवला.<ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/series/19052/report/1168120/day/4/afghanistan-vs-ireland-only-test-afg-v-ire-2018-19 |title=Rahmat Shah and Isanullah see Afghanistan through to maiden test win |work=ESPN Cricinfo |access-date=18 March 2019}}</ref> कसोटी क्रिकेटमध्ये त्यांचा पहिला विजय नोंदवणारे ते इंग्लंड आणि पाकिस्तान नंतर संयुक्त-दुसरे जलद बनले.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1109209 |title='Historic day for Afghanistan, for our people, for our team' – Asghar Afghan |work=International Cricket Council |access-date=18 March 2019}}</ref> अफगाणिस्तान संघाचा कर्णधार असगर अफगाण म्हणाला, "हा दिवस अफगाणिस्तानसाठी, अफगाणिस्तानच्या लोकांसाठी, आमच्या संघासाठी, आमच्या क्रिकेट बोर्डासाठी ऐतिहासिक दिवस आहे".<ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/26294486/a-historic-day-afghanistan-asghar-afghan |title='A historic day for Afghanistan' - Asghar Afghan |work=ESPN Cricinfo |access-date=18 March 2019}}</ref> आयर्लंडचा कर्णधार, विल्यम पोर्टरफिल्ड म्हणाला की, पाच पदार्पण करणाऱ्या खेळाडूंनी कशी कामगिरी केली आणि अफगाणिस्तान विजेतेपदासाठी पात्र आहे याचा मला आनंद झाला.<ref>{{cite web|url=http://www.cricketireland.ie/news/article/test-day-4-afghanistan-hold-off-ireland-to-secure-maiden-test-victory |title=Test - Day 4: Afghanistan hold off Ireland to secure maiden Test victory |work=Cricket Ireland |access-date=18 March 2019}}</ref> अफगाणिस्तानचा अष्टपैलू खेळाडू मोहम्मद नबी याने संघातील फलंदाजी आणि गोलंदाजी या दोघांचेही कौतुक केले की, "आम्ही कसोटी क्रिकेटसाठी तयार आहोत हे दिसून येते".<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1109563 |title='It shows we are ready for Test cricket' – Nabi on historic Afghanistan win |work=International Cricket Council |access-date=19 March 2019}}</ref> सामनावीर, रहमत शाह, अफगाणिस्तानसाठी सर्वोच्च स्थानी असलेला फलंदाज, आयसीसी कसोटी खेळाडू क्रमवारीत ८९व्या स्थानावर पोहोचला आहे.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/media-releases/1109657 |title=Rahmat advances 88 places after scripting Afghanistan's maiden Test win |work=International Cricket Council |access-date=19 March 2019}}</ref> == आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० मालिका == ===१ला सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २३ फेब्रुवारी २०१९ | time = १९:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168112.html धावफलक] | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} ===२रा सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २४ फेब्रुवारी २०१९ | time = १९:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168113.html धावफलक] | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} ===३रा सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २६ फेब्रुवारी २०१९ | time = १९:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168114.html धावफलक] | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} == आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय मालिका == ===१ला सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २ मार्च २०१९ | time = १४:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168115.html धावफलक] | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} ===२रा सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ४ मार्च २०१९ | time = १४:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168116.html धावफलक] | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} ===३रा सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ७ मार्च २०१९ | time = १४:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168117.html धावफलक] | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} ===४था सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ९ मार्च २०१९ | time = १४:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168118.html धावफलक] | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} ===५वा सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = १२ मार्च २०१९ | time = १४:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168119.html धावफलक] | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} ==कसोटी मालिका== ===एकमेव कसोटी=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = १७-२१ मार्च २०१९ | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावसंख्या१ = | धावा१ = | बळी१ = | धावसंख्या२ = | धावा२ = | बळी२ = | धावसंख्या३ = | धावा३ = | बळी३ = | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168120.html धावफलक] | toss = | पाऊस = | टिपा = }} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०१८-१९}} [[वर्ग:अफगाणिस्तान क्रिकेट]] [[वर्ग:आयर्लंड क्रिकेट संघाचे परदेशी दौरे]] [[वर्ग:भारतीय क्रिकेट]] [[वर्ग:इ.स. २०१९ मधील क्रिकेट]] 6wq170r2hc0id0qziyv4yn0tjz7lzwo 2143556 2143517 2022-08-06T15:07:13Z Ganesh591 62733 /* आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० मालिका */ wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = आयर्लंड क्रिकेट संघ अफगाणिस्तानविरुद्ध भारतामध्ये, २०१८-१९ | team1_image = Flag of Afghanistan (2013–2021).svg | team1_name = अफगाणिस्तान | team2_image = Cricket Ireland flag.svg | team2_name = आयर्लंड | from_date = २१ फेब्रुवारी | to_date = १९ मार्च २०१९ | team1_captain = असगर अफगाण | team2_captain = [[विल्यम पोर्टरफिल्ड]] <small>(कसोटी आणि वनडे)</small><br>[[पॉल स्टर्लिंग]] <small>(टी२०आ)</small> | no_of_tests = 1 | team1_tests_won = 1 | team2_tests_won = 0 | team1_tests_most_runs = [[रहमत शाह]] (१७४) | team2_tests_most_runs = अँड्र्यू बालबर्नी (८६) | team1_tests_most_wickets = राशिद खान (७) | team2_tests_most_wickets = [[स्टुअर्ट थॉम्पसन]] (3)<br>अँडी मॅकब्राईन (३)<br>जेम्स कॅमेरॉन-डाऊ (३) | player_of_test_series = | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 2 | team1_ODIs_most_runs = असगर अफगाण (२२६) | team2_ODIs_most_runs = अँड्र्यू बालबर्नी (२१५) | team1_ODIs_most_wickets = [[मुजीब उर रहमान]] (७) | team2_ODIs_most_wickets = [[जॉर्ज डॉकरेल]] (८) | player_of_ODI_series = अँड्र्यू बालबर्नी (आयर्लंड) | no_of_twenty20s = 3 | team1_twenty20s_won = 3 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = हजरतुल्ला झाझई (२०४) | team2_twenty20s_most_runs = [[पॉल स्टर्लिंग]] (१२४) | team1_twenty20s_most_wickets = राशिद खान (११) | team2_twenty20s_most_wickets = बॉयड रँकिन (६) | player_of_twenty20_series = [[मोहम्मद नबी]] (अफगाणिस्तान) }} आयर्लंड क्रिकेट संघाने फेब्रुवारी आणि मार्च २०१९ मध्ये अफगाणिस्तान क्रिकेट संघाविरुद्ध तीन ट्वेंटी२० आंतरराष्ट्रीय (टी२०आ), पाच एकदिवसीय सामने (वनडे) आणि एक कसोटी सामना खेळण्यासाठी भारताचा दौरा केला.<ref>{{cite web|url=http://www.cricketireland.ie/news/article/afghanistan-series-a-major-step-forward-for-irish-cricket-says-balbirnie-as |title="Afghanistan series a major step forward for Irish cricket," says Balbirnie as tour dates confirmed |work=Cricket Ireland |access-date=30 November 2018}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cricbuzz.com/cricket-news/106136/afghanistan-ireland-cricket-series-advanced-to-february-21|title=Afghanistan-Ireland series advanced to February 21|work=Cricbuzz|access-date=15 January 2019}}</ref> हा आयर्लंडचा परदेशात खेळलेला पहिला कसोटी सामना होता<ref>{{cite web|url=https://www.irishtimes.com/sport/other-sports/ireland-to-play-afghanistan-test-match-in-2019-1.3715696 |title=Ireland to play Afghanistan Test match in 2019 |work=The Irish Times |access-date=30 November 2018}}</ref> आणि दोन्ही पक्षांमधील पहिला कसोटी सामना होता.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/924784 |title=One-off Test: Afghanistan to host Ireland in Dehradun |work=International Cricket Council |access-date=30 November 2018}}</ref> सर्व सामने डेहराडून येथील राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियमवर झाले.<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/sport/cricket/46399569 |title=Ireland to face Afghanistan in first oversees Test in March |work=BBC Sport |access-date=30 November 2018}}</ref> एकदिवसीय सामने हे २०१९ क्रिकेट विश्वचषकासाठी अफगाणिस्तानच्या तयारीचा एक भाग होते.<ref>{{cite web|url=http://www.cricketireland.ie/news/article/revised-tour-dates-for-ireland-v-afghanistan-series-released |title=Revised tour dates for Ireland v Afghanistan series released |work=Cricket Ireland |access-date=14 January 2019}}</ref> जानेवारी २०१९ मध्ये, इंडियन प्रीमियर लीगशी टक्कर टाळण्यासाठी सामने दोन दिवसांनी पुढे आणले गेले.<ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/25758296/ireland-afghanistan-tour-dates-adjusted-avoid-clash-ipl |title=Ireland-Afghanistan tour dates adjusted to avoid clash with IPL |work=ESPN Cricinfo |access-date=14 January 2019}}</ref> दुसऱ्या टी२०आ सामन्यात अफगाणिस्तान संघाने अनेक विक्रम केले. त्यांनी ३ बाद २७८, हजरतुल्ला झाझाई आणि उस्मान घनी<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1062622 |title=Afghanistan hammer highest T20 total |work=International Cricket Council |access-date=24 February 2019}}</ref> यांनी पहिल्या विकेटसाठी २३६ धावांची भागीदारी करून सर्वोच्च संघाची एकूण धावसंख्या केली.<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/sport/cricket/47344858 |title=Afghanistan set record T20 international total as they hit 278-3 to beat Ireland |work=BBC Sport |access-date=23 February 2019}}</ref> हजरतुल्ला झाझाईने नाबाद १६२ धावा केल्या, जो अफगाणिस्तानच्या फलंदाजासाठी टी२० सामन्यातील सर्वोच्च धावसंख्या आहे.<ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/26061147/hazratullah-zazai-162*-afghanistan-278-record-breaking-t20i |title=Hazratullah Zazai 162*, Afghanistan 278 - a record-breaking T20I |work=ESPN Cricinfo |access-date=23 February 2019}}</ref> अफगाणिस्तानने टी२०आ मालिका ३-० ने जिंकली.<ref>{{cite web|url=https://www.news18.com/cricketnext/news/rashids-five-for-helps-afghanistan-complete-whitewash-over-ireland-2047103.html |title=Rashid's Five-for Helps Afghanistan Complete Whitewash Over Ireland |work=Network18 Media and Investments Ltd |access-date=24 February 2019}}</ref> दुसरा सामना निकाल न लागल्याने वनडे मालिका २-२ अशी बरोबरीत सुटली.<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/sport/cricket/47515408 |title=Ireland beat Afghanistan by five wickets to draw one-day international series in India |work=BBC Sport |access-date=10 March 2019}}</ref> अफगाणिस्तानने एकमेव कसोटी सामना सात गडी राखून जिंकून कसोटी सामन्यातील पहिला विजय नोंदवला.<ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/series/19052/report/1168120/day/4/afghanistan-vs-ireland-only-test-afg-v-ire-2018-19 |title=Rahmat Shah and Isanullah see Afghanistan through to maiden test win |work=ESPN Cricinfo |access-date=18 March 2019}}</ref> कसोटी क्रिकेटमध्ये त्यांचा पहिला विजय नोंदवणारे ते इंग्लंड आणि पाकिस्तान नंतर संयुक्त-दुसरे जलद बनले.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1109209 |title='Historic day for Afghanistan, for our people, for our team' – Asghar Afghan |work=International Cricket Council |access-date=18 March 2019}}</ref> अफगाणिस्तान संघाचा कर्णधार असगर अफगाण म्हणाला, "हा दिवस अफगाणिस्तानसाठी, अफगाणिस्तानच्या लोकांसाठी, आमच्या संघासाठी, आमच्या क्रिकेट बोर्डासाठी ऐतिहासिक दिवस आहे".<ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/26294486/a-historic-day-afghanistan-asghar-afghan |title='A historic day for Afghanistan' - Asghar Afghan |work=ESPN Cricinfo |access-date=18 March 2019}}</ref> आयर्लंडचा कर्णधार, विल्यम पोर्टरफिल्ड म्हणाला की, पाच पदार्पण करणाऱ्या खेळाडूंनी कशी कामगिरी केली आणि अफगाणिस्तान विजेतेपदासाठी पात्र आहे याचा मला आनंद झाला.<ref>{{cite web|url=http://www.cricketireland.ie/news/article/test-day-4-afghanistan-hold-off-ireland-to-secure-maiden-test-victory |title=Test - Day 4: Afghanistan hold off Ireland to secure maiden Test victory |work=Cricket Ireland |access-date=18 March 2019}}</ref> अफगाणिस्तानचा अष्टपैलू खेळाडू मोहम्मद नबी याने संघातील फलंदाजी आणि गोलंदाजी या दोघांचेही कौतुक केले की, "आम्ही कसोटी क्रिकेटसाठी तयार आहोत हे दिसून येते".<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1109563 |title='It shows we are ready for Test cricket' – Nabi on historic Afghanistan win |work=International Cricket Council |access-date=19 March 2019}}</ref> सामनावीर, रहमत शाह, अफगाणिस्तानसाठी सर्वोच्च स्थानी असलेला फलंदाज, आयसीसी कसोटी खेळाडू क्रमवारीत ८९व्या स्थानावर पोहोचला आहे.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/media-releases/1109657 |title=Rahmat advances 88 places after scripting Afghanistan's maiden Test win |work=International Cricket Council |access-date=19 March 2019}}</ref> == आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० मालिका == ==T20I series== ===1st T20I=== {{Single-innings cricket match | date = 21 February 2019 | time = 18:30 | night = Yes | team1 = {{cr-rt|IRE}} | team2 = {{cr|AFG|2013}} | score1 = 132/6 (20 overs) | runs1 = [[George Dockrell]] 34[[not out|*]] (28) | wickets1 = [[Mohammad Nabi]] 2/16 (4 overs) | score2 = 136/5 (19.2 overs) | runs2 = [[Mohammad Nabi]] 49[[not out|*]] (40) | wickets2 = [[Boyd Rankin]] 2/39 (4 overs) | result = Afghanistan won by 5 wickets | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168112.html Scorecard] | venue = [[Rajiv Gandhi International Cricket Stadium, Dehradun|Rajiv Gandhi International Cricket Stadium]], [[Dehradun]] | umpires = [[Ahmed Shah Pakteen]] (Afg) and [[Izatullah Safi]] (Afg) | motm = [[Mohammad Nabi]] (Afg) | toss = Ireland won the toss and elected to bat. | rain = | notes = [[George Dockrell]] and [[Stuart Poynter]] made Ireland's highest seventh-wicket partnership in T20Is (67).<ref name="1st T20I Report">{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1058831|title=Nabi shines and records tumble as Afghanistan clinch T20I opener|publisher=International Cricket Council|access-date=21 February 2019}}</ref> * [[Mohammad Nabi]] and [[Najibullah Zadran]] made Afghanistan's highest sixth-wicket partnership in T20Is (86).<ref name="1st T20I Report"/> }} ===2nd T20I=== {{Single-innings cricket match | date = 23 February 2019 | time = 18:30 | night = Yes | team1 = {{cr-rt|AFG|2013}} | team2 = {{cr|IRE}} | score1 = 278/3 (20 overs) | runs1 = [[Hazratullah Zazai]] 162[[not out|*]] (62) | wickets1 = [[Boyd Rankin]] 1/35 (4 overs) | score2 = 194/6 (20 overs) | runs2 = [[Paul Stirling]] 91 (50) | wickets2 = [[Rashid Khan]] 4/25 (4 overs) | result = Afghanistan won by 84 runs | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168113.html Scorecard] | venue = [[Rajiv Gandhi International Cricket Stadium, Dehradun|Rajiv Gandhi International Cricket Stadium]], [[Dehradun]] | umpires = [[Ahmed Shah Durrani (umpire)|Ahmed Shah Durrani]] (Afg) and [[Bismillah Jan Shinwari]] (Afg) | motm = [[Hazratullah Zazai]] (Afg) | toss = Afghanistan won the toss and elected to bat. | rain = | notes = [[Hazratullah Zazai]] and [[Usman Ghani]] (Afg) made the [[List of Twenty20 International records#Highest partnerships (any wicket)|highest partnership for any wicket]] in T20Is (236).<ref name="records">{{cite web|url=https://www.cricketcountry.com/news/afghanistan-vs-ireland-2019-2nd-t20i-hazratullah-zazai-cuts-loose-afghanistan-demolish-ireland-t20i-record-books-806588 |title=Hazratullah Zazai cuts loose, Afghanistan demolish Ireland, T20I record books |work=Cricket Country |access-date=23 February 2019}}</ref> * Hazratullah Zazai scored his [[List of centuries in Twenty20 International cricket|first T20I century]] and made the [[List of Twenty20 International records#Highest individual score|highest score for an Afghan batsman]] in T20Is, and second highest individual score overall.<ref name="CBHZ">{{cite web|url=https://www.cricbuzz.com/cricket-news/106830/afghanistan-vs-ireland-2nd-t20i-2019-dehradun-cricket-hazratullah-zazais-night-to-remember-usman-ghani-rashid-khan |title=Hazratullah Zazai's night to remember |work=CricBuzz |access-date=23 February 2019}}</ref> * Hazratullah Zazai also hit the [[List of Twenty20 International records#Most sixes in an innings 2|most sixes in an innings]] in T20Is (16),<ref>{{cite web|url=https://www.supersport.com/cricket/afghanistan-v-ireland-201819/news/190223_Afghanistan_hit_world_record_T20_score |title=Afghanistan hit world record T20 score |work=SuperSport |access-date=23 February 2019}}</ref> with Afghanistan hitting the most [[List of Twenty20 International records#Most sixes in an innings|sixes in an innings by a team]] in T20Is (22).<ref>{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/sports/cricket/afghanistan-vs-ireland/afghanistan-vs-ireland-2nd-t20i-hazratullah-zazai-usman-ghani-go-berserk-as-afghanistan-smash-t20i-records/articleshow/68129651.cms |title=Afghanistan vs Ireland, 2nd T20I: Hazratullah Zazai, Usman Ghani go berserk as Afghanistan smash T20I records |work=The Times of India |access-date=23 February 2019}}</ref> * Afghanistan's total of 278 runs was the [[List of Twenty20 International records#Highest innings totals|highest by any team in a T20I]].<ref>{{cite web|url=https://www.skysports.com/cricket/news/12123/11645839/afghanistan-smash-record-t20-score-of-278-against-ireland |title=Afghanistan smash record T20 score of 278 against Ireland |work=Sky Sports |access-date=23 February 2019}}</ref> * [[Paul Stirling]] made the highest individual total for Ireland in T20Is.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1062433 |title=Record-breaking Zazai scripts Afghanistan victory |work=International Cricket Council |access-date=23 February 2019}}</ref> }} ===3rd T20I=== {{Single-innings cricket match | date = 24 फेब्रुवारी 2019 | time = 18:30 | night = Yes | team1 = {{cr-rt|AFG|2013}} | team2 = {{cr|IRE}} | score1 = 210/7 (20 षटके) | runs1 = [[मोहम्मद नबी]] 81 (36) | wickets1 = [[बॉयड रँकिन]] 3/53 (4 षटके) | score2 = 178/8 (20 षटके) | runs2 = [[केविन ओ'ब्रायन]] 74 (47) | wickets2 = राशिद खान 5/27 (4 षटके) | result = अफगाणिस्तानने 32 धावांनी विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168114.html धावफलक] | venue = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | umpires = [[अहमद शाह दुर्रानी]] (अफगाणिस्तान) आणि [[इझातुल्ला साफी]] (अफगाणिस्तान) | motm = [[मोहम्मद नबी]] (अफगाणिस्तान) | toss = आयर्लंडने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला. | rain = | notes = झियाउर रहमान (अफगाणिस्तान) यांनी त्याचे टी२०आ पदार्पण केले. * केविन ओब्रायन (आयर्लंड) ने टी२०आ मध्ये त्याची १,००० वी धाव पूर्ण केली.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1069124 |title='We're gearing up for bigger things' – Kevin O'Brien |work=International Cricket Council |access-date=26 February 2019}}</ref> * राशिद खान (अफगाणिस्तान) ने चार चेंडूत हॅटट्रिक आणि चार विकेट घेतल्या.<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/sport/cricket/47350300 |title=Rashid Khan takes four in four balls as Afghanistan win final T20 against Ireland |work=BBC Sport |access-date=24 February 2019}}</ref> }} == आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय मालिका == ===१ला सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २ मार्च २०१९ | time = १४:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168115.html धावफलक] | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} ===२रा सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ४ मार्च २०१९ | time = १४:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168116.html धावफलक] | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} ===३रा सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ७ मार्च २०१९ | time = १४:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168117.html धावफलक] | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} ===४था सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ९ मार्च २०१९ | time = १४:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168118.html धावफलक] | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} ===५वा सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = १२ मार्च २०१९ | time = १४:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168119.html धावफलक] | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} ==कसोटी मालिका== ===एकमेव कसोटी=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = १७-२१ मार्च २०१९ | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावसंख्या१ = | धावा१ = | बळी१ = | धावसंख्या२ = | धावा२ = | बळी२ = | धावसंख्या३ = | धावा३ = | बळी३ = | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168120.html धावफलक] | toss = | पाऊस = | टिपा = }} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०१८-१९}} [[वर्ग:अफगाणिस्तान क्रिकेट]] [[वर्ग:आयर्लंड क्रिकेट संघाचे परदेशी दौरे]] [[वर्ग:भारतीय क्रिकेट]] [[वर्ग:इ.स. २०१९ मधील क्रिकेट]] ejdwsakf8mg88ten5koxkun6wmfsk6i 2143588 2143556 2022-08-06T17:19:05Z Ganesh591 62733 /* T20I series */ wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = आयर्लंड क्रिकेट संघ अफगाणिस्तानविरुद्ध भारतामध्ये, २०१८-१९ | team1_image = Flag of Afghanistan (2013–2021).svg | team1_name = अफगाणिस्तान | team2_image = Cricket Ireland flag.svg | team2_name = आयर्लंड | from_date = २१ फेब्रुवारी | to_date = १९ मार्च २०१९ | team1_captain = असगर अफगाण | team2_captain = [[विल्यम पोर्टरफिल्ड]] <small>(कसोटी आणि वनडे)</small><br>[[पॉल स्टर्लिंग]] <small>(टी२०आ)</small> | no_of_tests = 1 | team1_tests_won = 1 | team2_tests_won = 0 | team1_tests_most_runs = [[रहमत शाह]] (१७४) | team2_tests_most_runs = अँड्र्यू बालबर्नी (८६) | team1_tests_most_wickets = राशिद खान (७) | team2_tests_most_wickets = [[स्टुअर्ट थॉम्पसन]] (3)<br>अँडी मॅकब्राईन (३)<br>जेम्स कॅमेरॉन-डाऊ (३) | player_of_test_series = | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 2 | team1_ODIs_most_runs = असगर अफगाण (२२६) | team2_ODIs_most_runs = अँड्र्यू बालबर्नी (२१५) | team1_ODIs_most_wickets = [[मुजीब उर रहमान]] (७) | team2_ODIs_most_wickets = [[जॉर्ज डॉकरेल]] (८) | player_of_ODI_series = अँड्र्यू बालबर्नी (आयर्लंड) | no_of_twenty20s = 3 | team1_twenty20s_won = 3 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = हजरतुल्ला झाझई (२०४) | team2_twenty20s_most_runs = [[पॉल स्टर्लिंग]] (१२४) | team1_twenty20s_most_wickets = राशिद खान (११) | team2_twenty20s_most_wickets = बॉयड रँकिन (६) | player_of_twenty20_series = [[मोहम्मद नबी]] (अफगाणिस्तान) }} आयर्लंड क्रिकेट संघाने फेब्रुवारी आणि मार्च २०१९ मध्ये अफगाणिस्तान क्रिकेट संघाविरुद्ध तीन ट्वेंटी२० आंतरराष्ट्रीय (टी२०आ), पाच एकदिवसीय सामने (वनडे) आणि एक कसोटी सामना खेळण्यासाठी भारताचा दौरा केला.<ref>{{cite web|url=http://www.cricketireland.ie/news/article/afghanistan-series-a-major-step-forward-for-irish-cricket-says-balbirnie-as |title="Afghanistan series a major step forward for Irish cricket," says Balbirnie as tour dates confirmed |work=Cricket Ireland |access-date=30 November 2018}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cricbuzz.com/cricket-news/106136/afghanistan-ireland-cricket-series-advanced-to-february-21|title=Afghanistan-Ireland series advanced to February 21|work=Cricbuzz|access-date=15 January 2019}}</ref> हा आयर्लंडचा परदेशात खेळलेला पहिला कसोटी सामना होता<ref>{{cite web|url=https://www.irishtimes.com/sport/other-sports/ireland-to-play-afghanistan-test-match-in-2019-1.3715696 |title=Ireland to play Afghanistan Test match in 2019 |work=The Irish Times |access-date=30 November 2018}}</ref> आणि दोन्ही पक्षांमधील पहिला कसोटी सामना होता.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/924784 |title=One-off Test: Afghanistan to host Ireland in Dehradun |work=International Cricket Council |access-date=30 November 2018}}</ref> सर्व सामने डेहराडून येथील राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियमवर झाले.<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/sport/cricket/46399569 |title=Ireland to face Afghanistan in first oversees Test in March |work=BBC Sport |access-date=30 November 2018}}</ref> एकदिवसीय सामने हे २०१९ क्रिकेट विश्वचषकासाठी अफगाणिस्तानच्या तयारीचा एक भाग होते.<ref>{{cite web|url=http://www.cricketireland.ie/news/article/revised-tour-dates-for-ireland-v-afghanistan-series-released |title=Revised tour dates for Ireland v Afghanistan series released |work=Cricket Ireland |access-date=14 January 2019}}</ref> जानेवारी २०१९ मध्ये, इंडियन प्रीमियर लीगशी टक्कर टाळण्यासाठी सामने दोन दिवसांनी पुढे आणले गेले.<ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/25758296/ireland-afghanistan-tour-dates-adjusted-avoid-clash-ipl |title=Ireland-Afghanistan tour dates adjusted to avoid clash with IPL |work=ESPN Cricinfo |access-date=14 January 2019}}</ref> दुसऱ्या टी२०आ सामन्यात अफगाणिस्तान संघाने अनेक विक्रम केले. त्यांनी ३ बाद २७८, हजरतुल्ला झाझाई आणि उस्मान घनी<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1062622 |title=Afghanistan hammer highest T20 total |work=International Cricket Council |access-date=24 February 2019}}</ref> यांनी पहिल्या विकेटसाठी २३६ धावांची भागीदारी करून सर्वोच्च संघाची एकूण धावसंख्या केली.<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/sport/cricket/47344858 |title=Afghanistan set record T20 international total as they hit 278-3 to beat Ireland |work=BBC Sport |access-date=23 February 2019}}</ref> हजरतुल्ला झाझाईने नाबाद १६२ धावा केल्या, जो अफगाणिस्तानच्या फलंदाजासाठी टी२० सामन्यातील सर्वोच्च धावसंख्या आहे.<ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/26061147/hazratullah-zazai-162*-afghanistan-278-record-breaking-t20i |title=Hazratullah Zazai 162*, Afghanistan 278 - a record-breaking T20I |work=ESPN Cricinfo |access-date=23 February 2019}}</ref> अफगाणिस्तानने टी२०आ मालिका ३-० ने जिंकली.<ref>{{cite web|url=https://www.news18.com/cricketnext/news/rashids-five-for-helps-afghanistan-complete-whitewash-over-ireland-2047103.html |title=Rashid's Five-for Helps Afghanistan Complete Whitewash Over Ireland |work=Network18 Media and Investments Ltd |access-date=24 February 2019}}</ref> दुसरा सामना निकाल न लागल्याने वनडे मालिका २-२ अशी बरोबरीत सुटली.<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/sport/cricket/47515408 |title=Ireland beat Afghanistan by five wickets to draw one-day international series in India |work=BBC Sport |access-date=10 March 2019}}</ref> अफगाणिस्तानने एकमेव कसोटी सामना सात गडी राखून जिंकून कसोटी सामन्यातील पहिला विजय नोंदवला.<ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/series/19052/report/1168120/day/4/afghanistan-vs-ireland-only-test-afg-v-ire-2018-19 |title=Rahmat Shah and Isanullah see Afghanistan through to maiden test win |work=ESPN Cricinfo |access-date=18 March 2019}}</ref> कसोटी क्रिकेटमध्ये त्यांचा पहिला विजय नोंदवणारे ते इंग्लंड आणि पाकिस्तान नंतर संयुक्त-दुसरे जलद बनले.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1109209 |title='Historic day for Afghanistan, for our people, for our team' – Asghar Afghan |work=International Cricket Council |access-date=18 March 2019}}</ref> अफगाणिस्तान संघाचा कर्णधार असगर अफगाण म्हणाला, "हा दिवस अफगाणिस्तानसाठी, अफगाणिस्तानच्या लोकांसाठी, आमच्या संघासाठी, आमच्या क्रिकेट बोर्डासाठी ऐतिहासिक दिवस आहे".<ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/26294486/a-historic-day-afghanistan-asghar-afghan |title='A historic day for Afghanistan' - Asghar Afghan |work=ESPN Cricinfo |access-date=18 March 2019}}</ref> आयर्लंडचा कर्णधार, विल्यम पोर्टरफिल्ड म्हणाला की, पाच पदार्पण करणाऱ्या खेळाडूंनी कशी कामगिरी केली आणि अफगाणिस्तान विजेतेपदासाठी पात्र आहे याचा मला आनंद झाला.<ref>{{cite web|url=http://www.cricketireland.ie/news/article/test-day-4-afghanistan-hold-off-ireland-to-secure-maiden-test-victory |title=Test - Day 4: Afghanistan hold off Ireland to secure maiden Test victory |work=Cricket Ireland |access-date=18 March 2019}}</ref> अफगाणिस्तानचा अष्टपैलू खेळाडू मोहम्मद नबी याने संघातील फलंदाजी आणि गोलंदाजी या दोघांचेही कौतुक केले की, "आम्ही कसोटी क्रिकेटसाठी तयार आहोत हे दिसून येते".<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1109563 |title='It shows we are ready for Test cricket' – Nabi on historic Afghanistan win |work=International Cricket Council |access-date=19 March 2019}}</ref> सामनावीर, रहमत शाह, अफगाणिस्तानसाठी सर्वोच्च स्थानी असलेला फलंदाज, आयसीसी कसोटी खेळाडू क्रमवारीत ८९व्या स्थानावर पोहोचला आहे.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/media-releases/1109657 |title=Rahmat advances 88 places after scripting Afghanistan's maiden Test win |work=International Cricket Council |access-date=19 March 2019}}</ref> == आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० मालिका == ===पहिला टी२०आ=== {{Single-innings cricket match | date = २१ फेब्रुवारी २०१९ | time = १८:३० | night = Yes | team1 = {{cr-rt|IRE}} | team2 = {{cr|AFG|२०१३}} | score1 = १३२/६ (२० षटके) | runs1 = [[जॉर्ज डॉकरेल]] ३४[[नाबाद|*]] (२८) | wickets1 = [[मोहम्मद नबी]] २/१६ (४ षटके) | score2 = १३६/५ (१९.२ षटके) | runs2 = [[मोहम्मद नबी]] ४९[[नाबाद|*]] (४०) | wickets2 = बॉयड रँकिन २/३९ (४ षटके) | result = अफगाणिस्तानने ५ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168112.html धावफलक] | venue = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | umpires = अहमद शाह पाकतीन (अफगाणिस्तान) आणि इझातुल्ला साफी (अफगाणिस्तान) | motm = [[मोहम्मद नबी]] (अफगाणिस्तान) | toss = आयर्लंडने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = | notes = जॉर्ज डॉकरेल आणि स्टुअर्ट पोयंटर यांनी आयर्लंडची टी२०आ मध्ये सातव्या विकेटची सर्वोच्च भागीदारी केली (६७).<ref name="1st T20I Report">{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1058831|title=Nabi shines and records tumble as Afghanistan clinch T20I opener|publisher=International Cricket Council|access-date=21 February 2019}}</ref> * मोहम्मद नबी आणि नजीबुल्ला झद्रान यांनी अफगाणिस्तानची टी२०आ मध्ये सहाव्या विकेटची सर्वोच्च भागीदारी केली (८६).<ref name="1st T20I Report"/> }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Single-innings cricket match | date = २३ फेब्रुवारी २०१९ | time = १८:३० | night = Yes | team1 = {{cr-rt|AFG|२०१३}} | team2 = {{cr|IRE}} | score1 = २७८/३ (२० षटके) | runs1 = हजरतुल्ला झाझई १६२[[नाबाद|*]] (६२) | wickets1 = बॉयड रँकिन १/३५ (४ षटके) | score2 = १९४/६ (२० षटके) | runs2 = [[पॉल स्टर्लिंग]] ९१ (५०) | wickets2 = राशिद खान ४/२५ (४ षटके) | result = अफगाणिस्तान ८४ धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168113.html धावफलक] | venue = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | umpires = अहमद शाह दुर्रानी (अफगाणिस्तान) आणि [[बिस्मिल्लाह जान शिनवारी]] (अफगाणिस्तान) | motm = हजरतुल्ला झाझई (अफगाणिस्तान) | toss = अफगाणिस्तानने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = | notes = हजरतुल्ला झाझाई आणि उस्मान घनी (अफगाणिस्तान) यांनी टी२०आ मध्ये कोणत्याही विकेटसाठी सर्वोच्च भागीदारी केली (२३६).<ref name="records">{{cite web|url=https://www.cricketcountry.com/news/afghanistan-vs-ireland-2019-2nd-t20i-hazratullah-zazai-cuts-loose-afghanistan-demolish-ireland-t20i-record-books-806588 |title=Hazratullah Zazai cuts loose, Afghanistan demolish Ireland, T20I record books |work=Cricket Country |access-date=23 February 2019}}</ref> * हजरतुल्ला झाझाईने त्याचे पहिले टी२०आ शतक ठोकले आणि टी२०आ मध्ये अफगाणिस्तानच्या फलंदाजासाठी सर्वोच्च धावसंख्या आणि एकूण दुसऱ्या क्रमांकाची वैयक्तिक धावसंख्या केली.<ref name="CBHZ">{{cite web|url=https://www.cricbuzz.com/cricket-news/106830/afghanistan-vs-ireland-2nd-t20i-2019-dehradun-cricket-hazratullah-zazais-night-to-remember-usman-ghani-rashid-khan |title=Hazratullah Zazai's night to remember |work=CricBuzz |access-date=23 February 2019}}</ref> * हजरतुल्ला झाझाईनेही टी२०आ मध्ये एका डावात सर्वाधिक षटकार मारले (१६),<ref>{{cite web|url=https://www.supersport.com/cricket/afghanistan-v-ireland-201819/news/190223_Afghanistan_hit_world_record_T20_score |title=Afghanistan hit world record T20 score |work=SuperSport |access-date=23 February 2019}}</ref> अफगाणिस्तानने टी२०आ मध्ये एका डावात सर्वाधिक (२२) षटकार मारले.<ref>{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/sports/cricket/afghanistan-vs-ireland/afghanistan-vs-ireland-2nd-t20i-hazratullah-zazai-usman-ghani-go-berserk-as-afghanistan-smash-t20i-records/articleshow/68129651.cms |title=Afghanistan vs Ireland, 2nd T20I: Hazratullah Zazai, Usman Ghani go berserk as Afghanistan smash T20I records |work=The Times of India |access-date=23 February 2019}}</ref> * अफगाणिस्तानच्या एकूण २७८ धावा ही टी२०आ मध्ये कोणत्याही संघाने केलेली सर्वोच्च धावा होती.<ref>{{cite web|url=https://www.skysports.com/cricket/news/12123/11645839/afghanistan-smash-record-t20-score-of-278-against-ireland |title=Afghanistan smash record T20 score of 278 against Ireland |work=Sky Sports |access-date=23 February 2019}}</ref> * पॉल स्टर्लिंगने टी२०आ मध्ये आयर्लंडसाठी सर्वोच्च वैयक्तिक धावसंख्या केली.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1062433 |title=Record-breaking Zazai scripts Afghanistan victory |work=International Cricket Council |access-date=23 February 2019}}</ref> }} ===तिसरा टी२०आ=== {{Single-innings cricket match | date = २४ फेब्रुवारी २०१९ | time = १८:३० | night = Yes | team1 = {{cr-rt|AFG|२०१३}} | team2 = {{cr|IRE}} | score1 = २१०/७ (२० षटके) | runs1 = [[मोहम्मद नबी]] ८१ (३६) | wickets1 = बॉयड रँकिन ३/५३ (४ षटके) | score2 = १७८/८ (२० षटके) | runs2 = [[केविन ओ'ब्रायन]] ७४ (४७) | wickets2 = राशिद खान ५/२७ (४ षटके) | result = अफगाणिस्तानने ३२ धावांनी विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168114.html धावफलक] | venue = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | umpires = अहमद शाह दुर्रानी (अफगाणिस्तान) आणि इझातुल्ला साफी (अफगाणिस्तान) | motm = [[मोहम्मद नबी]] (अफगाणिस्तान) | toss = आयर्लंडने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला. | rain = | notes = झियाउर रहमान (अफगाणिस्तान) यांनी त्याचे टी२०आ पदार्पण केले. * केविन ओब्रायन (आयर्लंड) ने टी२०आ मध्ये त्याची १,००० वी धाव पूर्ण केली.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1069124 |title='We're gearing up for bigger things' – Kevin O'Brien |work=International Cricket Council |access-date=26 February 2019}}</ref> * राशिद खान (अफगाणिस्तान) ने चार चेंडूत हॅटट्रिक आणि चार विकेट घेतल्या.<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/sport/cricket/47350300 |title=Rashid Khan takes four in four balls as Afghanistan win final T20 against Ireland |work=BBC Sport |access-date=24 February 2019}}</ref> }} == आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय मालिका == ===१ला सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २ मार्च २०१९ | time = १४:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168115.html धावफलक] | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} ===२रा सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ४ मार्च २०१९ | time = १४:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168116.html धावफलक] | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} ===३रा सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ७ मार्च २०१९ | time = १४:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168117.html धावफलक] | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} ===४था सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ९ मार्च २०१९ | time = १४:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168118.html धावफलक] | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} ===५वा सामना=== {{ माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = १२ मार्च २०१९ | time = १४:०० | daynight = Y | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | धावसंख्या१ = | धावसंख्या२ = | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावा१ = | बळी१ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168119.html धावफलक] | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | पाऊस = | toss = | टीपा = }} ==कसोटी मालिका== ===एकमेव कसोटी=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = १७-२१ मार्च २०१९ | संघ१ = {{cr-rt|AFG}} | संघ२ = {{cr|IRE}} | धावसंख्या१ = | धावा१ = | बळी१ = | धावसंख्या२ = | धावा२ = | बळी२ = | धावसंख्या३ = | धावा३ = | बळी३ = | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = | स्थळ = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, डेहराडून|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[डेहराडून]] | पंच = | सामनावीर = | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168120.html धावफलक] | toss = | पाऊस = | टिपा = }} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०१८-१९}} [[वर्ग:अफगाणिस्तान क्रिकेट]] [[वर्ग:आयर्लंड क्रिकेट संघाचे परदेशी दौरे]] [[वर्ग:भारतीय क्रिकेट]] [[वर्ग:इ.स. २०१९ मधील क्रिकेट]] 9q9dymna873ecg5qv9jy67f7cf8dqu9 0 237106 2143722 1691462 2022-08-07T06:58:49Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki '''२०१८-१९ आयसीसी ट्वेंटी२० विश्वचषक पुर्व आशिया-प्रशांत प्रादेशिक अंतिम फेरी''' ही एक [[२०-२० सामने|आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामने]] असणारी एक क्रिकेट स्पर्धा असणार आहे, जी मार्च २०१९मध्ये [[पापुआ न्यू गिनी]]मध्ये होणार आहे. या स्पर्धेतील विजेता संघ [[२०२० ट्वेंटी२० विश्वचषक पात्रता|२०२० ट्वेंटी२० विश्वचषक पात्रतेसाठी]] पात्र होईल. स्पर्धेतील सर्व सामन्यांना [[२०-२० सामने|आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामने]] दर्जा असणार आहे. म्हणेजच [[व्हानुआतू क्रिकेट संघ|व्हानुआतू]] व [[फिलीपाईन्स क्रिकेट संघ|फिलीपाईन्स]] हे देश आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० पदार्पण करतील. २२ ते २४ मार्च २०१९ या कालावधीत पापुआ न्यू गिनी येथे विभागीय अंतिम फेरीचे आयोजन करण्यात आले होते.<ref>{{cite web|url=https://www.cricketworld.com/squads-and-fixtures-announced-for-2020-icc-mens-t20-world-cup-eap-final-2019/55093.htm |title=Squads and fixtures announced for 2020 ICC Men's T20 World Cup EAP Final 2019 |work=Cricket World |access-date=22 February 2019}}</ref> ट्रेव्हर चक्रीवादळाच्या प्रभावामुळे,<ref>{{cite web|url=https://www.radionz.co.nz/international/pacific-news/385260/sport-cyclone-delays-start-of-cricket-qualifiers-in-png |title=Sport: Cyclone delays start of cricket qualifiers in PNG |work=Radio NZ |access-date=21 March 2019}}</ref> पाण्याने भरलेल्या खेळपट्टीमुळे सुरुवातीचे दोन दिवस सामने खेळता आले नाहीत, त्यामुळे वेळापत्रकाची पुनर्रचना करण्यात आली.<ref name="rearranged">{{cite tweet |user=Cricket_PNG |number=1108130285412069376 |date=19 March 2019 |title=Matches will not be played as scheduled due to weather conditions. Watch this space for more info on the renewed schedule of the EAP T20 Qualifier in Port Moresby.}}</ref> फिक्स्चरच्या पहिल्या दिवशी, पापुआ न्यू गिनीने त्यांचे दोन सामने मोठ्या फरकाने जिंकले.<ref>{{cite web|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1077090/papua-new-guinea-win-opening-two-matches-at-icc-world-twenty20-east-asia-pacific-regional-finals |title=Papua New Guinea win opening two matches at ICC World Twenty20 East Asia-Pacific regional finals |work=Inside the Games |access-date=22 March 2019}}</ref> सामन्यांच्या शेवटच्या दिवसाआधी, पापुआ न्यू गिनी आणि वानुआतु हे दोघेही गट जिंकण्यासाठी वादात होते आणि फिलीपिन्स बाहेर पडले.<ref>{{cite web|url=https://www.cricketworld.com/victory-to-vanuatu-and-a-rain-affected-match-sees-the-final-come-down-to-the-last-day/55584.htm |title=Victory to Vanuatu and a rain affected match sees the final come down to the last day |work=Cricket World |access-date=23 March 2019}}</ref> सामन्यांच्या शेवटच्या दिवशी, पापुआ न्यू गिनीने २०१९ आयसीसी टी२० विश्वचषक पात्रता फेरीत जाण्यासाठी गट जिंकला, वानुआतू फिलिपाइन्सविरुद्ध पराभूत झाल्यानंतर बाहेर पडला.<ref>{{cite web|url=https://www.cricketworld.com/png-take-out-the-cup-as-philippines-get-their-first-win-on-the-last-day/55600.htm |title=PNG take out the cup, as Philippines get their first win on the last day |work=Cricket World |access-date=24 March 2019}}</ref> वनुआतुच्या नलिन निपिकोला स्पर्धेतील सर्वोत्तम खेळाडू म्हणून गौरविण्यात आले.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/media-releases/1113735 |title=PNG qualify for the ICC Men's T20 World Cup Qualifier 2019 |work=International Cricket Council |access-date=25 March 2019}}</ref> {{Infobox cricket tournament | name = २०१८-१९ आयसीसी ट्वेंटी२० विश्वचषक पुर्व आशिया-प्रशांत प्रादेशिक अंतिम फेरी | fromdate = 22 | todate = 24 March 2019 | administrator = [[पूर्व आशिया-पॅसिफिक क्रिकेट संघ|आयसीसी पुर्व आशिया-प्रशांत]] | cricket format = [[२०-२० सामने|आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामने]] | tournament format = दुहेरी [[राउंड-रॉबिन टूर्नामेंट | राउंड-रॉबिन]] | host = {{flag|पापुआ न्यू गिनी}} | champions = {{cr|PNG}} | count = | participants = ३ | matches = 6 | player of the series = {{cricon|VAN}} [[नलिन निपिको]] | most runs = {{cricon|PNG}} [[टोनी उरा]] (२४३) | most wickets = {{cricon|PNG}} [[लेगा सियाका]] (७) |previous_year = |next_year = [[२०२१ आयसीसी पुरुष टी२० विश्वचषक पूर्व आशिया-पॅसिफिक पात्रता|२०२१]] }} {| class="wikitable" |- ! colspan=2 |पात्र संघ |- | rowspan=2 |गट अ |{{cr|PNG}}<ref name="PNG"/> |- |{{cr|VAN}}<ref name="Vanuatu"/> |- |गट ब |{{cr|PHI}} <ref name="PHI"/> |} == पात्र देश == * {{cr|PNG}} * {{cr|VAN}} * {{cr|Philippines}} == गुणफलक == {{२०१८-१९ आयसीसी ट्वेंटी२० विश्वचषक पुर्व-प्रशांत प्रादेशिक अंतिम फेरी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०१८-१९}} [[वर्ग:इ.स. २०१९ मधील क्रिकेट]] [[वर्ग:पापुआ न्यू गिनी क्रिकेट]] teprdw9ef6r3ho7zsb1pz1le328btyg 2143723 2143722 2022-08-07T06:59:14Z Ganesh591 62733 /* पात्र देश */ wikitext text/x-wiki '''२०१८-१९ आयसीसी ट्वेंटी२० विश्वचषक पुर्व आशिया-प्रशांत प्रादेशिक अंतिम फेरी''' ही एक [[२०-२० सामने|आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामने]] असणारी एक क्रिकेट स्पर्धा असणार आहे, जी मार्च २०१९मध्ये [[पापुआ न्यू गिनी]]मध्ये होणार आहे. या स्पर्धेतील विजेता संघ [[२०२० ट्वेंटी२० विश्वचषक पात्रता|२०२० ट्वेंटी२० विश्वचषक पात्रतेसाठी]] पात्र होईल. स्पर्धेतील सर्व सामन्यांना [[२०-२० सामने|आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामने]] दर्जा असणार आहे. म्हणेजच [[व्हानुआतू क्रिकेट संघ|व्हानुआतू]] व [[फिलीपाईन्स क्रिकेट संघ|फिलीपाईन्स]] हे देश आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० पदार्पण करतील. २२ ते २४ मार्च २०१९ या कालावधीत पापुआ न्यू गिनी येथे विभागीय अंतिम फेरीचे आयोजन करण्यात आले होते.<ref>{{cite web|url=https://www.cricketworld.com/squads-and-fixtures-announced-for-2020-icc-mens-t20-world-cup-eap-final-2019/55093.htm |title=Squads and fixtures announced for 2020 ICC Men's T20 World Cup EAP Final 2019 |work=Cricket World |access-date=22 February 2019}}</ref> ट्रेव्हर चक्रीवादळाच्या प्रभावामुळे,<ref>{{cite web|url=https://www.radionz.co.nz/international/pacific-news/385260/sport-cyclone-delays-start-of-cricket-qualifiers-in-png |title=Sport: Cyclone delays start of cricket qualifiers in PNG |work=Radio NZ |access-date=21 March 2019}}</ref> पाण्याने भरलेल्या खेळपट्टीमुळे सुरुवातीचे दोन दिवस सामने खेळता आले नाहीत, त्यामुळे वेळापत्रकाची पुनर्रचना करण्यात आली.<ref name="rearranged">{{cite tweet |user=Cricket_PNG |number=1108130285412069376 |date=19 March 2019 |title=Matches will not be played as scheduled due to weather conditions. Watch this space for more info on the renewed schedule of the EAP T20 Qualifier in Port Moresby.}}</ref> फिक्स्चरच्या पहिल्या दिवशी, पापुआ न्यू गिनीने त्यांचे दोन सामने मोठ्या फरकाने जिंकले.<ref>{{cite web|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1077090/papua-new-guinea-win-opening-two-matches-at-icc-world-twenty20-east-asia-pacific-regional-finals |title=Papua New Guinea win opening two matches at ICC World Twenty20 East Asia-Pacific regional finals |work=Inside the Games |access-date=22 March 2019}}</ref> सामन्यांच्या शेवटच्या दिवसाआधी, पापुआ न्यू गिनी आणि वानुआतु हे दोघेही गट जिंकण्यासाठी वादात होते आणि फिलीपिन्स बाहेर पडले.<ref>{{cite web|url=https://www.cricketworld.com/victory-to-vanuatu-and-a-rain-affected-match-sees-the-final-come-down-to-the-last-day/55584.htm |title=Victory to Vanuatu and a rain affected match sees the final come down to the last day |work=Cricket World |access-date=23 March 2019}}</ref> सामन्यांच्या शेवटच्या दिवशी, पापुआ न्यू गिनीने २०१९ आयसीसी टी२० विश्वचषक पात्रता फेरीत जाण्यासाठी गट जिंकला, वानुआतू फिलिपाइन्सविरुद्ध पराभूत झाल्यानंतर बाहेर पडला.<ref>{{cite web|url=https://www.cricketworld.com/png-take-out-the-cup-as-philippines-get-their-first-win-on-the-last-day/55600.htm |title=PNG take out the cup, as Philippines get their first win on the last day |work=Cricket World |access-date=24 March 2019}}</ref> वनुआतुच्या नलिन निपिकोला स्पर्धेतील सर्वोत्तम खेळाडू म्हणून गौरविण्यात आले.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/media-releases/1113735 |title=PNG qualify for the ICC Men's T20 World Cup Qualifier 2019 |work=International Cricket Council |access-date=25 March 2019}}</ref> {{Infobox cricket tournament | name = २०१८-१९ आयसीसी ट्वेंटी२० विश्वचषक पुर्व आशिया-प्रशांत प्रादेशिक अंतिम फेरी | fromdate = 22 | todate = 24 March 2019 | administrator = [[पूर्व आशिया-पॅसिफिक क्रिकेट संघ|आयसीसी पुर्व आशिया-प्रशांत]] | cricket format = [[२०-२० सामने|आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामने]] | tournament format = दुहेरी [[राउंड-रॉबिन टूर्नामेंट | राउंड-रॉबिन]] | host = {{flag|पापुआ न्यू गिनी}} | champions = {{cr|PNG}} | count = | participants = ३ | matches = 6 | player of the series = {{cricon|VAN}} [[नलिन निपिको]] | most runs = {{cricon|PNG}} [[टोनी उरा]] (२४३) | most wickets = {{cricon|PNG}} [[लेगा सियाका]] (७) |previous_year = |next_year = [[२०२१ आयसीसी पुरुष टी२० विश्वचषक पूर्व आशिया-पॅसिफिक पात्रता|२०२१]] }} {| class="wikitable" |- ! colspan=2 |पात्र संघ |- | rowspan=2 |गट अ |{{cr|PNG}}<ref name="PNG"/> |- |{{cr|VAN}}<ref name="Vanuatu"/> |- |गट ब |{{cr|PHI}} <ref name="PHI"/> |} == गुणफलक == {{२०१८-१९ आयसीसी ट्वेंटी२० विश्वचषक पुर्व-प्रशांत प्रादेशिक अंतिम फेरी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०१८-१९}} [[वर्ग:इ.स. २०१९ मधील क्रिकेट]] [[वर्ग:पापुआ न्यू गिनी क्रिकेट]] ariommyicfvgys31frnjk6nzed6euly 2143730 2143723 2022-08-07T07:28:02Z Ganesh591 62733 /* गुणफलक */ wikitext text/x-wiki '''२०१८-१९ आयसीसी ट्वेंटी२० विश्वचषक पुर्व आशिया-प्रशांत प्रादेशिक अंतिम फेरी''' ही एक [[२०-२० सामने|आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामने]] असणारी एक क्रिकेट स्पर्धा असणार आहे, जी मार्च २०१९मध्ये [[पापुआ न्यू गिनी]]मध्ये होणार आहे. या स्पर्धेतील विजेता संघ [[२०२० ट्वेंटी२० विश्वचषक पात्रता|२०२० ट्वेंटी२० विश्वचषक पात्रतेसाठी]] पात्र होईल. स्पर्धेतील सर्व सामन्यांना [[२०-२० सामने|आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामने]] दर्जा असणार आहे. म्हणेजच [[व्हानुआतू क्रिकेट संघ|व्हानुआतू]] व [[फिलीपाईन्स क्रिकेट संघ|फिलीपाईन्स]] हे देश आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० पदार्पण करतील. २२ ते २४ मार्च २०१९ या कालावधीत पापुआ न्यू गिनी येथे विभागीय अंतिम फेरीचे आयोजन करण्यात आले होते.<ref>{{cite web|url=https://www.cricketworld.com/squads-and-fixtures-announced-for-2020-icc-mens-t20-world-cup-eap-final-2019/55093.htm |title=Squads and fixtures announced for 2020 ICC Men's T20 World Cup EAP Final 2019 |work=Cricket World |access-date=22 February 2019}}</ref> ट्रेव्हर चक्रीवादळाच्या प्रभावामुळे,<ref>{{cite web|url=https://www.radionz.co.nz/international/pacific-news/385260/sport-cyclone-delays-start-of-cricket-qualifiers-in-png |title=Sport: Cyclone delays start of cricket qualifiers in PNG |work=Radio NZ |access-date=21 March 2019}}</ref> पाण्याने भरलेल्या खेळपट्टीमुळे सुरुवातीचे दोन दिवस सामने खेळता आले नाहीत, त्यामुळे वेळापत्रकाची पुनर्रचना करण्यात आली.<ref name="rearranged">{{cite tweet |user=Cricket_PNG |number=1108130285412069376 |date=19 March 2019 |title=Matches will not be played as scheduled due to weather conditions. Watch this space for more info on the renewed schedule of the EAP T20 Qualifier in Port Moresby.}}</ref> फिक्स्चरच्या पहिल्या दिवशी, पापुआ न्यू गिनीने त्यांचे दोन सामने मोठ्या फरकाने जिंकले.<ref>{{cite web|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1077090/papua-new-guinea-win-opening-two-matches-at-icc-world-twenty20-east-asia-pacific-regional-finals |title=Papua New Guinea win opening two matches at ICC World Twenty20 East Asia-Pacific regional finals |work=Inside the Games |access-date=22 March 2019}}</ref> सामन्यांच्या शेवटच्या दिवसाआधी, पापुआ न्यू गिनी आणि वानुआतु हे दोघेही गट जिंकण्यासाठी वादात होते आणि फिलीपिन्स बाहेर पडले.<ref>{{cite web|url=https://www.cricketworld.com/victory-to-vanuatu-and-a-rain-affected-match-sees-the-final-come-down-to-the-last-day/55584.htm |title=Victory to Vanuatu and a rain affected match sees the final come down to the last day |work=Cricket World |access-date=23 March 2019}}</ref> सामन्यांच्या शेवटच्या दिवशी, पापुआ न्यू गिनीने २०१९ आयसीसी टी२० विश्वचषक पात्रता फेरीत जाण्यासाठी गट जिंकला, वानुआतू फिलिपाइन्सविरुद्ध पराभूत झाल्यानंतर बाहेर पडला.<ref>{{cite web|url=https://www.cricketworld.com/png-take-out-the-cup-as-philippines-get-their-first-win-on-the-last-day/55600.htm |title=PNG take out the cup, as Philippines get their first win on the last day |work=Cricket World |access-date=24 March 2019}}</ref> वनुआतुच्या नलिन निपिकोला स्पर्धेतील सर्वोत्तम खेळाडू म्हणून गौरविण्यात आले.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/media-releases/1113735 |title=PNG qualify for the ICC Men's T20 World Cup Qualifier 2019 |work=International Cricket Council |access-date=25 March 2019}}</ref> {{Infobox cricket tournament | name = २०१८-१९ आयसीसी ट्वेंटी२० विश्वचषक पुर्व आशिया-प्रशांत प्रादेशिक अंतिम फेरी | fromdate = 22 | todate = 24 March 2019 | administrator = [[पूर्व आशिया-पॅसिफिक क्रिकेट संघ|आयसीसी पुर्व आशिया-प्रशांत]] | cricket format = [[२०-२० सामने|आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामने]] | tournament format = दुहेरी [[राउंड-रॉबिन टूर्नामेंट | राउंड-रॉबिन]] | host = {{flag|पापुआ न्यू गिनी}} | champions = {{cr|PNG}} | count = | participants = ३ | matches = 6 | player of the series = {{cricon|VAN}} [[नलिन निपिको]] | most runs = {{cricon|PNG}} [[टोनी उरा]] (२४३) | most wickets = {{cricon|PNG}} [[लेगा सियाका]] (७) |previous_year = |next_year = [[२०२१ आयसीसी पुरुष टी२० विश्वचषक पूर्व आशिया-पॅसिफिक पात्रता|२०२१]] }} {| class="wikitable" |- ! colspan=2 |पात्र संघ |- | rowspan=2 |गट अ |{{cr|PNG}}<ref name="PNG"/> |- |{{cr|VAN}}<ref name="Vanuatu"/> |- |गट ब |{{cr|PHI}} <ref name="PHI"/> |} == गुणफलक == {{२०१८-१९ आयसीसी ट्वेंटी२० विश्वचषक पुर्व-प्रशांत प्रादेशिक अंतिम फेरी}} ===फिक्स्चर=== {{Single-innings cricket match | date = २२ मार्च २०१९ | time = ०९:३० | daynight = | team1 = {{cr-rt|PNG}} | team2 = {{cr|PHI}} | score1 = २१६/४ (२० षटके) | runs1 = असद वाला ६८ (३९) | wickets1 = [[जोनाथन हिल]] २/२७ (३ षटके) | score2 = ८३/८ (२० षटके) | runs2 = हैदर कियानी १३ (१७) | wickets2 = चाड सोपर २/६ (२ षटके) | result = पापुआ न्यू गिनी १३३ धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1176792.html धावफलक] | venue = [[अमिनी पार्क]], [[पोर्ट मोरेस्बी]] | umpires = [[सायमन फ्राय]] (ऑस्ट्रेलिया) आणि विश्वनादन कालिदास (मलेशिया) | motm = असद वाला (पीएनजी) | toss = फिलीपिन्सने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला. | rain = | notes = किपलिन डोरिगा, जेसन किला, डॅमियन रवू (पीएनजी), मचंदा बिद्दप्पा, रिचर्ड गुडविन, जोनाथन हिल, हैदर कियानी, रुचीर महाजन, करवेंग एनजी, ग्रँट रस, कुलदीप सिंग, सुरिंदर सिंग, डॅनियल स्मिथ आणि हेन्री टायलर (फिलीपिन्स) या सर्वांनी त्यांचे टी२०आ पदार्पण केले. }} ---- {{Single-innings cricket match | date = २२ मार्च २०१९ | time = १३:४५ | daynight = | team1 = {{cr-rt|VAN}} | team2 = {{cr|PNG}} | score1 = १२४/६ (२० षटके) | runs1 = [[नलिन निपिको]] ५३ (५५) | wickets1 = [[लेगा सियाका]] २/७ (२ षटके) | score2 = १२५/२ (१५.२ षटके) | runs2 = [[टोनी उरा]] ६५ (३७) | wickets2 = [[विल्यमसिंग नलिसा]] १/२९ (४ षटके) | result = पापुआ न्यू गिनी ८ गडी राखून विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1176793.html धावफलक] | venue = [[अमिनी पार्क]], [[पोर्ट मोरेस्बी]] | umpires = [[तबारक दार]] (हाँगकाँग) आणि [[सायमन फ्राय]] (ऑस्ट्रेलिया) | motm = [[टोनी उरा]] (पीएनजी) | toss = वानुआतुने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = | notes = कॅलम ब्लेक, जेलानी चिलिया, जोनाथन डन, गिलमोर कलटोन्गा, अँड्र्यू मॅनसाले, विलियम्सिंग नालिसा, नलीन निपिको, सिम्पसन ओबेद, जोशुआ रसू, रोनाल्ड तारी आणि जमाल विरा (वानुआतु) या सर्वांनी त्यांचे टी२०आ पदार्पण केले. }} ---- {{Single-innings cricket match | date = २३ मार्च २०१९ | time = ०९:३० | daynight = | team1 = {{cr-rt|VAN}} | team2 = {{cr|PHI}} | score1 = १५६/६ (२० षटके) | runs1 = [[नलिन निपिको]] ६२ (५७) | wickets1 = [[सुरिंदर सिंग]] ३/३२ (४ षटके) | score2 = ९३/७ (२० षटके) | runs2 = [[मचंदा बिद्दप्पा]] २२[[नाबाद|*]] (२२) | wickets2 = [[नलिन निपिको]] २/१६ (३ षटके) | result = वानुआटू ६३ धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1176794.html धावफलक] | venue = [[अमिनी पार्क]], [[पोर्ट मोरेस्बी]] | umpires = [[तबारक दार]] (हाँगकाँग) आणि अलु कापा (पीएनजी) | motm = | toss = वानुआतुने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = | notes = जेसन लाँग (फिलिपाइन्स) ने त्याचे टी२०आ पदार्पण केले. }} ---- {{anchor|Papua New Guinea vs Philippines}} {{Single-innings cricket match | date = २३ मार्च २०१९ | time = १३:४५ | daynight = | team1 = {{cr-rt|PNG}} | team2 = {{cr|PHI}} | score1 = २०५/२ (२० षटके) | runs1 = [[टोनी उरा]] १०७[[नाबाद|*]] (६०) | wickets1 = जेसन लाँग १/२६ (२ षटके) | score2 = ११/२ (२ षटके) | runs2 = डॅनियल स्मिथ ५[[नाबाद|*]] (४) | wickets2 = [[सेसे बाउ]] २/४ (१ षटक) | result = परिणाम नाही | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1176795.html धावफलक] | venue = [[अमिनी पार्क]], [[पोर्ट मोरेस्बी]] | umpires = विश्वनाथन कालिदास (मलेशिया) आणि अलु कप्पा (पीएनजी) | motm = | toss = पापुआ न्यू गिनीने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = पावसामुळे पुढे खेळ होऊ शकला नाही. | notes = विमल कुमार (फिलिपाइन्स) यांनी त्याचे टी२०आ पदार्पण केले. *''टी२०आ मध्ये शतक झळकावणारा टोनी उरा पापुआ न्यू गिनीचा पहिला फलंदाज ठरला.<ref>{{cite web|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1077128/vanuatu-record-first-victory-at-icc-world-twenty20-east-asia-pacific-regional-finals |title=Vanuatu record first victory at ICC World Twenty20 East Asia-Pacific regional finals |work=Inside the Games |access-date=23 March 2019}}</ref> }} ---- {{Single-innings cricket match | date = २४ मार्च २०१९ | time = ०९:३० | daynight = | team1 = {{cr-rt|PHI}} | team2 = {{cr|VAN}} | score1 = ४६/३ (५ षटके) | runs1 = डॅनियल स्मिथ २२ (१५) | wickets1 = [[नलिन निपिको]] ३/१६ (२ षटके) | score2 = ३६/२ (५ षटके) | runs2 = जोशुआ रसू २४ (१९) | wickets2 = डॅनियल स्मिथ १/८ (२ षटके) | result = फिलिपाइन्स १० धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1176796.html धावफलक] | venue = [[अमिनी पार्क]], [[पोर्ट मोरेस्बी]] | umpires = [[सायमन फ्राय]] (ऑस्ट्रेलिया) आणि अलु कापा (पीएनजी) | motm = डॅनियल स्मिथ (फिलिपाइन्स) | toss = वानुआतुने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला. | rain = पावसामुळे सामना प्रत्येक बाजूने ५ षटकांचा करण्यात आला. | notes = जकारिया शेम आणि क्लेमेंट टॉमी (वानुआतु) या दोघांनीही त्यांचे टी२०आ पदार्पण केले. }} ---- {{Single-innings cricket match | date = २४ मार्च २०१९ | time = १३:४५ | daynight = | team1 = {{cr-rt|VAN}} | team2 = {{cr|PNG}} | score1 = ५६/८ (१३ षटके) | runs1 = अँड्र्यू मानसाळे १० (११) | wickets1 = [[लेगा सियाका]] ३/१६ (३ षटके) | score2 = ६०/० (३ षटके) | runs2 = नॉर्मन वानुआ २९[[नाबाद|*]] (१०) | wickets2 = | result = पापुआ न्यू गिनी १० गडी राखून विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1176797.html धावफलक] | venue = [[अमिनी पार्क]], [[पोर्ट मोरेस्बी]] | umpires = [[तबारक दार]] (हाँगकाँग) आणि विश्वनाथन कालिदास (मलेशिया) | motm = [[लेगा सियाका]] (पीएनजी) | toss = वानुआतुने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = पावसामुळे सामना प्रत्येक बाजूने १३ षटकांचा करण्यात आला. | notes = वेस्ली विरालियु (वानुआतु) यांनी त्याचे टी२०आ पदार्पण केले. }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०१८-१९}} [[वर्ग:इ.स. २०१९ मधील क्रिकेट]] [[वर्ग:पापुआ न्यू गिनी क्रिकेट]] rqefmoo9my6zi3jhzm0cg8ulrxwtbed 0 237883 2143530 2016619 2022-08-06T13:59:27Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[ऑस्ट्रेलियन क्रिकेट संघाचा भारताचा आणि सिलोनचा दौरा, १९६९-७०]] वरुन [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा भारत आणि सिलोन दौरा, १९६९-७०]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = ऑस्ट्रेलियन क्रिकेट संघाचा भारत आणि सीलोन दौरा, १९६९-७० | team1_image = Flag of India.svg | team1_name = भारत | team2_image = Flag of Australia.svg | team2_name = ऑस्ट्रेलिया | from_date = ३१ ऑक्टोबर | to_date = २८ डिसेंबर १९६९ | team1_captain = [[मन्सूर अली खान पटौदी]] | team2_captain = [[बिल लॉरी]] | no_of_tests = 5 | team1_tests_won = 1 | team2_tests_won = 3 | team1_tests_most_runs = [[अशोक मांकड]] (३५७) | team2_tests_most_runs = [[कीथ स्टॅकपोल]] (३६८) | team1_tests_most_wickets = [[इरापल्ली प्रसन्ना]] (२६) | team2_tests_most_wickets = [[ॲशली मॅलेट]] (२८) | player_of_test_series = पुरस्कार प्रदान करण्यात आला नाही. }} [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघ]] ऑक्टोबर-डिसेंबर १९६९ मध्ये तीन [[कसोटी सामने]] खेळण्यासाठी भारताच्या दौऱ्यावर आला होता. ऑस्ट्रेलियाने कसोटी मालिका ३-१ अशी जिंकली. ऑस्ट्रेलिया संघ [[श्रीलंका|सिलोन]]बरोबर एक प्रथम-श्रेणी सामना देखील खेळला. == सराव सामने == === १ला तीन-दिवसीय सामना : पश्चिम विभाग वि. ऑस्ट्रेलियन्स === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = ३१ ऑक्टोबर - २ नोव्हेंबर १९६९ | संघ१ = [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघ|ऑस्ट्रेलियन्स]] {{flagicon|AUS}} | संघ२ = [[पश्चिम विभाग क्रिकेट संघ|पश्चिम विभाग]] | धावसंख्या१ = ३४०/७घो (११२ षटके) | धावा१ = [[बिल लॉरी]] ८९ | बळी१ = [[अजित पै]] २/६१ (२२ षटके) | धावसंख्या२ = ३४४/६घो (१२६ षटके) | धावा२ = [[चंदू बोर्डे]] ११३[[नाबाद|*]] | बळी२ = [[गार्थ मॅककेंझी]] ४/५३ (२५ षटके) | धावसंख्या३ = १५०/२ (५४ षटके) | धावा३ = [[इयान चॅपेल]] ८४[[नाबाद|*]] | बळी३ = [[उदय जोशी]] १/५५ (२१ षटके) | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = सामना अनिर्णित. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/481018.html धावफलक] | स्थळ = [[नेहरू स्टेडियम, पुणे|नेहरू स्टेडियम]], [[पुणे]] | पंच = अहमद ममसा आणि बी. सत्यजीतराव | toss = ऑस्ट्रेलिया, फलंदाजी. | पाऊस = | सामनावीर = | टिपा = }} === २रा तीन-दिवसीय सामना : मध्य विभाग वि. ऑस्ट्रेलियन्स === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = ११-१३ नोव्हेंबर १९६९ | संघ१ = [[मध्य विभाग क्रिकेट संघ|मध्य विभाग]] | संघ२ = {{flagicon|AUS}} [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघ|ऑस्ट्रेलियन्स]] | धावसंख्या१ = १५३ (६६.५ षटके) | धावा१ = [[सलीम दुरानी]] ५५ | बळी१ = [[ॲशली मॅलेट]] ३/४२ (१५ षटके) | धावसंख्या२ = ३२१ (८९.३ षटके) | धावा२ = [[डग वॉल्टर्स]] ८४ | बळी२ = कैलास गट्टानी ३/५७ (२३.३ षटके) | धावसंख्या३ = १३६ (६५.१ षटके) | धावा३ = [[हनुमंत सिंग]] ४० | बळी३ = [[ॲशली मॅलेट]] ७/३८ (२७.१ षटके) | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = {{flagicon|AUS}} [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघ|ऑस्ट्रेलियन्स]] एक डाव आणि ३२ धावांनी विजयी. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/481021.html धावफलक] | स्थळ = [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] | पंच = जुदाह रुबेन आणि समर रॉय | toss = मध्य विभाग, फलंदाजी. | पाऊस = | सामनावीर = | टिपा = }} === ३रा तीन-दिवसीय सामना : उत्तर विभाग वि. ऑस्ट्रेलियन्स === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = २२-२४ नोव्हेंबर १९६९ | संघ१ = [[उत्तर विभाग क्रिकेट संघ|उत्तर विभाग]] | संघ२ = {{flagicon|AUS}} [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघ|ऑस्ट्रेलियन्स]] | धावसंख्या१ = ३३५/६घो (९५ षटके) | धावा१ = [[इयान चॅपेल]] १६४ | बळी१ = समीर चक्रवर्ती २/९० (२७ षटके) | धावसंख्या२ = २६१ (९४ षटके) | धावा२ = [[मोहिंदर अमरनाथ]] ६८ | बळी२ = [[एरिक फ्रीमन]] ६/६३ (२१ षटके) | धावसंख्या३ = १२६/७घो (५९.१ षटके) | धावा३ = [[ब्रायन टेबर]] ५३ | बळी३ = [[अशोक गंडोत्रा]] ३/११ (११.१ षटके) | धावसंख्या४ = ७०/२ (४३ षटके) | धावा४ = विनय लांबा ३७[[नाबाद|*]] | बळी४ = [[इयान चॅपेल]] १/१ (३ षटके) | निकाल = सामना अनिर्णित. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/481022.html धावफलक] | स्थळ = [[गांधी मैदान]], [[जलंधर]] | पंच = व्ही. राजगोपाल आणि हर शर्मा | toss = ज्ञात नाही. | पाऊस = | सामनावीर = | टिपा = }} === ४था तीन-दिवसीय सामना : पुर्व विभाग वि. ऑस्ट्रेलियन्स === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = ६-८ डिसेंबर १९६९ | संघ१ = [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघ|ऑस्ट्रेलियन्स]] {{flagicon|AUS}} | संघ२ = [[पुर्व विभाग क्रिकेट संघ|पुर्व विभाग]] | धावसंख्या१ = २५० (९५.५ षटके) | धावा१ = [[लॉरी मेन]] ७२ | बळी१ = [[दिलीप दोशी]] ४/३९ (३४ षटके) | धावसंख्या२ = १५७ (६७.४ षटके) | धावा२ = [[सुब्रोतो गुहा]] ३१ | बळी२ = [[ॲशली मॅलेट]] ५/३७ (२० षटके) | धावसंख्या३ = १३४/६घो (३७ षटके) | धावा३ = [[बिल लॉरी]] ३० | बळी३ = [[दिलीप दोशी]] ३/२७ (११ षटके) | धावसंख्या४ = १३१ (६३.२ षटके) | धावा४ = राजा मुखर्जी ३३ | बळी४ = [[जॉन ग्लीसन]] ५/२२ (१९.२ षटके) | निकाल = {{flagicon|AUS}} [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघ|ऑस्ट्रेलियन्स]] ९८ धावांनी विजयी. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/481023.html धावफलक] | स्थळ = [[नेहरू स्टेडियम, गुवाहाटी|नेहरू स्टेडियम]], [[गुवाहाटी]] | पंच = सुनील बॅनर्जी आणि एम.एस. शिवाशंकर | toss = ऑस्ट्रेलिया, फलंदाजी. | पाऊस = | सामनावीर = | टिपा = }} === ५वा तीन-दिवसीय सामना : दक्षिण विभाग वि. ऑस्ट्रेलियन्स === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = २०-२२ डिसेंबर १९६९ | संघ१ = [[दक्षिण विभाग क्रिकेट संघ|दक्षिण विभाग]] | संघ२ = {{flagicon|AUS}} [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघ|ऑस्ट्रेलियन्स]] | धावसंख्या१ = २३९/९घो (१०७ षटके) | धावा१ = [[श्रीनिवासराघवन वेंकटराघवन]] ४२ | बळी१ = [[लॉरी मेन]] ४/६७ (३६ षटके) | धावसंख्या२ = १९५ (६४.५ षटके) | धावा२ = [[बिल लॉरी]] १२० | बळी२ = [[भागवत चंद्रशेखर]] ४/५५ (२० षटके) | धावसंख्या३ = १५५/६घो (५२ षटके) | धावा३ = [[गुंडप्पा विश्वनाथ]] ३८ | बळी३ = [[जॉन ग्लीसन]] २/२९ (१३ षटके) | धावसंख्या४ = ९०/८ (५२ षटके) | धावा४ = [[इयान रेडपाथ]] २४ | बळी४ = [[इरापल्ली प्रसन्ना]] ६/११ (१४ षटके) | निकाल = सामना अनिर्णित. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/481024.html धावफलक] | स्थळ = [[कर्नाटक|सेंट्रल विद्यापीठ मैदान]], [[बंगळूर]] | पंच = नागाराजा राव आणि एन.एस. रिषी | toss = दक्षिण विभाग, फलंदाजी. | पाऊस = | सामनावीर = | टिपा = }} == कसोटी मालिका == === १ली कसोटी === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = ४-९ नोव्हेंबर १९६९ | संघ१ = {{cr-rt|IND}} | संघ२ = {{cr|AUS}} | धावसंख्या१ = २७१ (१३५.४ षटके) | धावा१ = [[मन्सूर अली खान पटौदी]] ९५ | बळी१ = [[गार्थ मॅककेंझी]] ५/६९ (३९ षटके) | धावसंख्या२ = ३४५ (१६९.४ षटके) | धावा२ = [[कीथ स्टॅकपोल]] १०३ | बळी२ = [[इरापल्ली प्रसन्ना]] ५/१२१ (४९ षटके) | धावसंख्या३ = १३७ (९०.२ षटके) | धावा३ = [[अजित वाडेकर]] ४६ | बळी३ = [[जॉन ग्लीसन]] ४/५६ (३२ षटके) | धावसंख्या४ = ६७/२ (२६.५ षटके) | धावा४ = [[इयान चॅपेल]] ३१[[नाबाद|*]] | बळी४ = [[रुसी सुर्ती]] २/९ (४ षटके) | निकाल = {{cr|AUS}} ८ गडी राखून विजयी. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63051.html धावफलक] | स्थळ = [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] | पंच = आय. गोपाळकृष्णन आणि संभुपन | toss = भारत, फलंदाजी. | पाऊस = | सामनावीर = | टिपा = ६ नोव्हेंबर हा विश्रांतीचा दिवस. }} === २री कसोटी === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = १५-२० नोव्हेंबर १९६९ | संघ१ = {{cr-rt|IND}} | संघ२ = {{cr|AUS}} | धावसंख्या१ = ३२० (१४५.५ षटके) | धावा१ = [[फारूख इंजिनिअर]] ७७ | बळी१ = [[ॲलन कॉनोली]] ४/९१ (३६ षटके) | धावसंख्या२ = ३४८ (१६६.२ षटके) | धावा२ = [[पॉल शीहान]] ११४ | बळी२ = [[श्रीनिवासराघवन वेंकटराघवन]] ३/७६ (३७ षटके) | धावसंख्या३ = ३१२/७घो (१५२ षटके) | धावा३ = [[गुंडप्पा विश्वनाथ]] १३७ | बळी३ = [[गार्थ मॅककेंझी]] ३/६३ (३४ षटके) | धावसंख्या४ = ९५/० (४४ षटके) | धावा४ = [[बिल लॉरी]] ५६[[नाबाद|*]] | बळी४ = | निकाल = सामना अनिर्णित. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63052.html धावफलक] | स्थळ = [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] | पंच = अहमद ममसा आणि बी. सत्यजीतराव | toss = भारत, फलंदाजी. | पाऊस = | सामनावीर = | टिपा = [[गुंडप्पा विश्वनाथ]] (भा) याने कसोटी पदार्पण केले. *''१७ नोव्हेंबर हा विश्रांतीचा दिवस. }} === ३री कसोटी === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = २८ नोव्हेंबर - २ डिसेंबर १९६९ | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | संघ२ = {{cr|IND}} | धावसंख्या१ = २९६ (११९.४ षटके) | धावा१ = [[इयान चॅपेल]] १३८ | बळी१ = [[बिशनसिंग बेदी]] ४/७१ (४२ षटके) | धावसंख्या२ = २२३ (१०८.३ षटके) | धावा२ = [[अशोक मांकड]] ९७ | बळी२ = [[ॲशली मॅलेट]] ६/६४ (३२.३ षटके) | धावसंख्या३ = १०७ (५८.२ षटके) | धावा३ = [[बिल लॉरी]] ४९[[नाबाद|*]] | बळी३ = [[बिशनसिंग बेदी]] ५/३७ (२३ षटके) | धावसंख्या४ = १८१/३ (८०.४ षटके) | धावा४ = [[अजित वाडेकर]] ९१[[नाबाद|*]] | बळी४ = [[ॲशली मॅलेट]] २/६० (२९ षटके) | निकाल = {{cr|IND}} ७ गडी राखून विजयी. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63053.html धावफलक] | स्थळ = [[फिरोजशाह कोटला मैदान]], [[दिल्ली]] | पंच = आय. गोपाळकृष्णन आणि समर रॉय | toss = ऑस्ट्रेलिया, फलंदाजी. | पाऊस = | सामनावीर = | टिपा = भारतात टी.व्हीवर प्रक्षेपीत केली जाणारी पहिली कसोटी. *''१ डिसेंबर हा विश्रांतीचा दिवस. }} === ४थी कसोटी === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = १२-१६ डिसेंबर १९६९ | संघ१ = {{cr-rt|IND}} | संघ२ = {{cr|AUS}} | धावसंख्या१ = २१२ (९६.४ षटके) | धावा१ = [[गुंडप्पा विश्वनाथ]] ५४ | बळी१ = [[गार्थ मॅककेंझी]] ६/६७ (३३.४ षटके) | धावसंख्या२ =३३५ (१४३.१ षटके) | धावा२ = [[इयान चॅपेल]] ९९ | बळी२ = [[बिशनसिंग बेदी]] ७/९८ (५० षटके) | धावसंख्या३ = १६१ (७७.१ षटके) | धावा३ = [[अजित वाडेकर]] ६२ | बळी३ = [[ॲलन कॉनोली]] ४/३१ (१६.१ षटके) | धावसंख्या४ = ४२/० (५ षटके) | धावा४ = [[कीथ स्टॅकपोल]] २५[[नाबाद|*]] | बळी४ = | निकाल = {{cr|AUS}} १० गडी राखून विजयी. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63054.html धावफलक] | स्थळ = [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता|कॅलकटा]] | पंच = संभुपन आणि जुदाह रुबेन | toss = ऑस्ट्रेलिया, गोलंदाजी. | पाऊस = | सामनावीर = | टिपा = १५ डिसेंबर हा विश्रांतीचा दिवस. }} === ५वी कसोटी === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = २४-२८ डिसेंबर १९६९ | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | संघ२ = {{cr|IND}} | धावसंख्या१ = २५८ (११५.२ षटके) | धावा१ = [[डग वॉल्टर्स]] १०२ | बळी१ = [[श्रीनिवासराघवन वेंकटराघवन]] ४/७१ (३४ षटके) | धावसंख्या२ = १६३ (६२.४ षटके) | धावा२ = [[मन्सूर अली खान पटौदी]] ५९ | बळी२ = [[ॲशली मॅलेट]] ५/९१ (२५ षटके) | धावसंख्या३ = १५३ (८०.५ षटके) | धावा३ = [[इयान रेडपाथ]] ६३ | बळी३ = [[इरापल्ली प्रसन्ना]] ६/७४ (३१ षटके) | धावसंख्या४ = १७१ (८२.५ षटके) | धावा४ = [[गुंडप्पा विश्वनाथ]] ५९ | बळी४ = [[ॲशली मॅलेट]] ५/५३ (२९.२ षटके) | निकाल = {{cr|AUS}} ७७ धावांनी विजयी. | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63055.html धावफलक] | स्थळ = [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|मद्रास क्रिकेट क्लब]], [[मद्रास]] | पंच = आय. गोपाळकृष्णन आणि बी. सत्यजीतराव | toss = ऑस्ट्रेलिया, फलंदाजी. | पाऊस = | सामनावीर = | टिपा = [[मोहिंदर अमरनाथ]] (भा) याने कसोटी पदार्पण केले. *''२६ डिसेंबर हा विश्रांतीचा दिवस. }} == ऑस्ट्रेलिया विरुद्ध सिलोन == === एकमेव प्रथम-श्रेणी सामना : ऑस्ट्रेलिया विरुद्ध सिलोन === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = २४-२६ ऑक्टोबर १९६९ | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | संघ२ = {{flagicon|SL}} [[श्रीलंका क्रिकेट संघ|सिलोन]] | धावसंख्या१ = १९७ (७८.५ षटके) | धावा१ = [[गार्थ मॅककेंझी]] ५२ | बळी१ = नील षण्मुखम ५/४७ (२६.५ षटके) | धावसंख्या२ = १४८ (९०.२ षटके) | धावा२ = सी. बालाकृष्णन ५५ | बळी२ = [[ॲशली मॅलेट]] ३/३५ (१८.२ षटके) | धावसंख्या३ = १५८/६घो (५४ षटके) | धावा३ = [[बिल लॉरी]] ७० | बळी३ = नील षण्मुखम ३/४३ (१८ षटके) | धावसंख्या४ = १३२/५ (५२ षटके) | धावा४ = मायकेल तिसेरा ५३[[नाबाद|*]] | बळी४ = [[जॉन ग्लीसन]] ३/३२ (१५ षटके) | निकाल = सामना अनिर्णित. | report = [http://static.espncricinfo.com/db/ARCHIVE/1960S/1969-70/AUS_IN_CEYLON/AUS_CEYLON_24-26OCT1969.html धावफलक] | स्थळ = [[कोलंबो क्रिकेट क्लब मैदान]], [[कोलंबो]] | पंच = ए. फेलसिंगर आणि एफ.आर.एस. डे मेल | toss = ज्ञात नाही. | पाऊस = | सामनावीर = | टिपा = }} {{ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचे भारत दौरे}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट संघाचे भारतीय दौरे}} [[वर्ग:इ.स. १९६९ मधील क्रिकेट]] [[वर्ग:ऑस्ट्रेलियन क्रिकेट संघाचे भारत दौरे|१९६९]] [[वर्ग:ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचे श्रीलंका दौरे|१९६९]] [[वर्ग:भारतीय क्रिकेट]] l4hivx1lg8gii80afq02fcclh7c61p7 1 237970 2143532 1655166 2022-08-06T13:59:28Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[चर्चा:ऑस्ट्रेलियन क्रिकेट संघाचा भारताचा आणि सिलोनचा दौरा, १९६९-७०]] वरुन [[चर्चा:ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा भारत आणि सिलोन दौरा, १९६९-७०]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{साद|ज|Aditya tamhankar}}, वसाहतकाळातील सिलोन हे नाव अधिकृतपणे बदलून पूर्वीचे श्रीलंका असे केले गेले आहे. [[श्रीलंका]] हा लेख पहा. उचित ते बदल करावेत.<br> --[[सदस्य:सुबोध कुलकर्णी|सुबोध कुलकर्णी]] ([[सदस्य चर्चा:सुबोध कुलकर्णी|चर्चा]]) २०:१३, २ जानेवारी २०१९ (IST) :नवीन नाव जरी श्रीलंका असले तरीही त्यावेळच्या क्रिकेट मध्ये सिलोन असाच उल्लेख आढळतो. नावात सिलोन असले तरी वर्गीकरण, इ. मध्ये श्रीलंका वापरलेले आहे. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०८:५५, ३ जानेवारी २०१९ (IST) :{{साद|ज|सुबोध कुलकर्णी}} अभय सर म्हणतात ते बरोबर आहे. वसाहतकाळात ज्या संघांनी श्रीलंकेचा दौरा केला त्याला अधिकृत सीलोनचे दौरे अशी नोंद आहे. जेव्हा श्रीलंका आयसीसीचे संपूर्ण सदस्य झाले तेव्हा नाव बदलले आहे. :[[सदस्य:Aditya tamhankar|Aditya tamhankar]] ([[सदस्य चर्चा:Aditya tamhankar|चर्चा]]) १५:१३, ३ जानेवारी २०१९ (IST) oq8gd5yuioatebju4nu45aqqgjp7to5 0 242325 2143715 2102745 2022-08-07T06:28:50Z 2402:8100:230F:8363:72E9:F52B:B4D3:6288 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट वृत्तपत्र | नाव = दिव्य मराठी | लोगो = | लोगो रुंदी = | चित्र = | चित्र रुंदी = | चित्र शीर्षक = दिव्य मराठी (वृत्तपत्र) | प्रकार = [[दैनिक]] | आकारमान = ७४९ बाय ५९७ सेंटिमीटर | स्थापना = २९ मे २०११ | प्रकाशन बंद = | किंमत = ४ रुपये, ५ रुपये (रविवार अंक) | मालक = D.B.Corp. Ltd | प्रकाशक = दैनिक भास्कर वृत्तसमूह | राज्यसंपादक = संजय आवटे | सहसंपादक = | व्यवस्थापकीय संपादक = | वृत्तसंपादक = | व्यवस्थापकीय डिझाइन संपादक = | निवासी संपादक = | निवासी प्रमुख = | मतसंपादक = | क्रीडासंपादक = | छायाचित्रसंपादक = | पत्रकारवर्ग = | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | राजकीय बांधिलकी = | खप = ३,३७,००० प्रति | मुख्यालय = {{ध्वजचिन्ह|भारत}} [[औरंगाबाद]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | भगिनी वृत्तपत्रे = दिव्य भास्कर,<br />दैनिक भास्कर | ISSN = | oclc = | संकेतस्थळ = [http://edivyamarathi.bhaskar.com/] }} '''दिव्य मराठी''' हे भारतामधील दैनिक भास्कर ग्रुपचे महाराष्ट्र राज्यात वाचले जाणारे मराठी दैनिक आहे . == '''इतिहास'''== ==पहिला अंक== भारतामधील सर्वात मोठ्या मीडिया हाऊस म्हणजेच दैनिक भास्कर ग्रुपने १९५८ मध्ये भोपाळ येथून हिंदी आवृत्ती सुरू केली. २००३ मध्ये गुजरातमधील अहमदाबाद येथे गुजराती आवृत्ती सुरू करण्यात आली आणि त्यानंतर २९ मे २०११ रोजी दैनिक भास्कर ग्रुपने महाराष्ट्रामध्ये पुढचे पाऊल औरंगाबाद येथे टाकले आणि मराठी भाषेतील "दैनिक दिव्य मराठी" उदयास आले. सदर आवृत्ती सुरू करण्यापूर्वी ग्रुपतर्फे घरोघरी जाऊन सर्वे घेण्यात आला ज्यामध्ये १,४०,००० घरांना प्रत्यक्ष्य भेटी देण्यात आल्या आणि ८५००० प्रतींपासून महाराष्ट्रात निःष्पक्ष आणि निर्भीड असे दैनिक दिव्य मराठी सुरू झाले. ==पहिले संपादक मंडळ== रमेशचंद्रजी अग्रवाल यांनी सन १९५८ला दैनिक भास्करची मध्य प्रदेशातील भोपाळ येथून सुरुवात केली. त्यांच्या निधनानंतर त्यांचे पुत्र गिरीश अग्रवाल व्यवस्थापकीय संचालक झाले . दैनिक भास्करचे मुख्यालय भोपाळ येथे आहे. तर दैनिक दिव्य मराठीचे मुख्यालय औरंगाबाद येथे आहे. आंतरराष्ट्रीय घडामोडी जाणून घेण्यासाठी दैनिक भास्कर ग्रुपचा, "The New York Times" (द न्यू यॉर्क टाइम्स) सारख्या दैनिकाशी सामंजस्य करार झालेला आहे. राज्य संपादकाची धुरा श्री.अभिलाष खांडेकर व श्री.प्रशांत दीक्षित यांनी सांभाळलीत्यानंतर पुढे श्री.संजय आवटे हे राज्य संपादक झाले. सध्या श्री प्रणव गोळवेलकर हे राज्य संपादक आहेत. '''व्हिजन:''' हा सामाजिक बदल घडवणारा सर्वात मोठा मीडिया ब्रॅंड आहे. <br> '''कोअर व्हॅल्यूजचा''' वापर वेगवेगळ्या स्थानिक बातम्यांसाठी व लोकांच्या अडचणी दूर करण्यासाठी केला जातो.<br> बातम्यांमधून वाचकांना ज्ञान मिळायला पाहिजे व ते दुसऱ्या वर्तमानपत्रापेक्षा वेगळे असले पाहिजे, अशी '''डिपार्टमेंटल स्ट्रॅटेजी ''' आहे. == ''''''दिव्य मराठी''' वृत्तपत्राच्या आवृत्त्या''' == दै. दिव्य मराठीच्या एकूण ६ आवृत्त्या असून त्यांची स्थापना वर्ष खालील प्रमाणे; १ औरंगाबाद - २९ मे २०११ २ नाशिक - ३ जुलै २०११ ३ जळगाव - ११ सप्टेंबर २०११ ४ अहमदनगर - १६ ऑक्टोबर २०१२ ५ सोलापूर - १ एप्रिल २०१२ ६ अकोला - १३ जुलै २०१३ == '''विविध भाषेतून''' == एकूण ३ भाषेतून प्रसिद्ध होत असून १२ राज्यातून ६५ आवृत्या आहेत # हिंदी भाषेत - दैनिक भास्कर # मराठी भाषेत- दिव्य मराठी # गुजराती भाषेत- दिव्य भास्कर == खास वाचकांसाठी == • राष्ट्रीय घडामोडी, प्रादेशिक घडामोडी, स्थानिक घडामोडी व जिल्हास्तरीय घडामोडींच्या बातम्यांसोबत वाचकांसाठी क्रीडा, रंजन, व्यापार, भूमिका, विविध, देश - विदेश इ. अश्या शीर्षकांखाली माहिती दिलेली असते. • आठवड्याची सुरुवात सकारात्मक विचारांनी व्हावी म्हणून दिव्य मराठीने दर सोमवारी “मंडे पॉझिटिव्ह अंक” ही संकल्पना मांडली सोबत "WEALTH" मध्ये गुंतवणूक व त्याविषयीची माहिती दिलेली असते आणि YOUGLE मध्ये शैक्षणिक , नोकरीविषयक तसेच परीक्षांबाबत सदर दिलेले असतात • दर मंगळवारी मधुरिमा हे महिलाविषयक सदर छापले जाते . • वाचकांसाठी सामाजिक,शैक्षणिक, मनोरंजनपर विविध कार्यक्रम आयोजित केले जातात जसे हेल्थ एक्स्पो, प्राउड महाराष्ट्रीयन अवॉर्ड्स, पोलीस अवॉर्ड्स, दिव्य एज्युकेशन फेअर इ. आयोजित केले जातात.त्याचबोबर महिलांसाठी रातरागिणी हा एक महिलांसाठी पुढाकार घेण्यात आला ज्यामध्ये हजारो महिलांनी सहभाग नोंदवला • जिंका १५ कोटी या कार्यक्रमाद्वारे वाचकांसाठी स्पर्धा घेतली जाते त्याचबरोबर वाचकांसाठी वर्षभर अनेक स्पर्धा राबविल्या जातात == रचना == * मुख्य अंक हा १४ पाने * दिव्य सिटी हा ४ पाने * दिव्य सिटी हे दर सोमवार व मंगळवारी ४ पानांचे व बुधवार, गुरुवार ,शुक्रवार, शनिवार व रविवार ६ पानी असते.. * सोलापूर जिल्ह्यासाठी व सोलापूर सिटीसाठी स्वतंत्र आवृत्त्या छापल्या जातात. == <big>वर्धापन दिन</big> == २९ मे २०२० रोजी दै. दिव्य मराठीच्या प्रथम आवृत्तीने म्हणजेच औरंगाबाद आवृत्तीने आपला ९ वा वर्धापन दिन साजरा केला. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} # मराठी वृत्तपत्रांचा इतिहास - रा. के. लेले, : कॉन्टिनेन्टल प्रकाशन, पुणे ३०, प्रकाशन क्रमांक ९६४, तृतीयावृत्ती २००९ किमंत ७५०/- # पत्रकारितेची मूलतत्त्वे - प्रा. डॉ. सुधाकर पवार : कॉन्टिनेन्टल प्रकाशन, पुणे ३०, प्रकाशन क्रमांक १३४०, तृतीयावृत्ती २०१२ किमंत १७५/- == बाह्य दुवे == * [http://epaperdivyamarathi.bhaskar.com/ ईपेपरदिव्यमराठी.भास्कर.कॉम] - अधिकृत संकेतस्थळ * [http://www.dainikbhaskargroup.com/ Official website of D B Corp Ltd.] * [http://www.bhaskar.com/ दैनिक भास्कर (हिंदी)] * [http://www.divyabhaskar.co.in/ दिव्य भास्कर (गुजराती)] * [[दैनिक भास्कर]] [[वर्ग:मराठी भाषेमधील वृत्तपत्रे]] dve2obstn8b9ez75mg4m07rn2gi82yb 0 246444 2143661 2033011 2022-08-07T04:36:17Z अभय नातू 206 माहिती wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट संसद सदस्य | नाव = बालाशौरी वल्लब्भनेनी | लघुचित्र= | पद = [[संसद सदस्य]] | कार्यकाळ_आरंभ = [[२३ मे]], [[इ.स. २०१४]] | कार्यकाळ_समाप्ती = | राष्ट्रपती = [[राम नाथ कोविंद]] | मागील = | पुढील = | जन्मदिनांक = <!-- {{जन्म दिनांक आणि वय|1955|11|29}} --> | जन्मस्थान = | मृत्युदिनांक = | मृत्युस्थान = | पक्ष = [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]] | नाते = | पती = | पत्नी = | अपत्ये = | निवास = | मतदारसंघ = [[तेनाली लोकसभा मतदारसंघ|तेनाली ]] | व्यवसाय = | धर्म = | सही = | संकेतस्थळ = | तळटीपा = }} '''बालाशौरी वल्लब्भनेनी''' हे भारतीय राजकारणी आहेत. हे [[तेनाली लोकसभा मतदारसंघ|तेनाली मतदारसंघातून]] काँग्रेसतर्फे [[चौदावी लोकसभा|१४व्या]] आणि [[१७वी लोकसभा|१७व्या लोकसभेवर]] निवडून गेले. {{DEFAULTSORT:वल्लब्भनेनी, बालाशौरी}} [[वर्ग:तेनालीचे खासदार]] [[वर्ग:१४ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:१७ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:भारतीय राजकारणी]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] bnzld2ma9gkft4d8voq5w42xo2dimtp 14 246994 2143735 2002697 2022-08-07T08:00:46Z Omega45 127466 wikitext text/x-wiki {{पान काढायची विनंती|कारण=}} qlgdvury0egfdrbregv5ip3jvxyg427 14 247706 2143740 1707459 2022-08-07T08:45:09Z 43.242.226.58 या पानावरील सगळा मजकूर काढला wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 248900 2143672 1714482 2022-08-07T05:00:22Z अभय नातू 206 संदर्भ wikitext text/x-wiki '''शिवम दुबे''' ([[२६ जून]], [[इ.स. १९९३|१९९३]]:[[मुंबई]], [[भारत]] - ) हा {{cr|IND}}कडून क्रिकेट खेळणारा खेळाडू आहे. त्याने ३ नोव्हेंबर २०१९ रोजी पहिला आंतरराष्ट्रीय सामना बांगलादेशविरुद्ध खेळला.<ref name="Bio">{{Cite web|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/714451.html |title=Shivam Dube |accessdate=30 January 2017 |work=ESPN Cricinfo}}</ref> == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} {{DEFAULTSORT:दुबे, शिवम}} [[वर्ग:भारतातील पुरूष क्रिकेट खेळाडू]] [[वर्ग:इ.स. १९९३ मधील जन्म]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] r1ajm19lb4aevpc490erd9lixe0bo9p 2143673 2143672 2022-08-07T05:00:52Z अभय नातू 206 संदर्भ wikitext text/x-wiki '''शिवम दुबे''' ([[२६ जून]], [[इ.स. १९९३|१९९३]]:[[मुंबई]], [[भारत]] - ) हा {{cr|IND}}कडून क्रिकेट खेळणारा खेळाडू आहे. त्याने ३ नोव्हेंबर २०१९ रोजी पहिला आंतरराष्ट्रीय सामना बांगलादेशविरुद्ध खेळला.<ref name="Bio">{{Cite web|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/714451.html |title=Shivam Dube |accessdate=२०२२-०८-०६|work=ESPN Cricinfo}}</ref> == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} {{DEFAULTSORT:दुबे, शिवम}} [[वर्ग:भारतातील पुरूष क्रिकेट खेळाडू]] [[वर्ग:इ.स. १९९३ मधील जन्म]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] dvo0zt51icb0m5vg6tvxse97p6ekuku 0 249070 2143734 2078953 2022-08-07T07:59:26Z Omega45 127466 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट सर्पमित्र | चौकट_रुंदी = | नाव = सर्पमित्र आनंद चिट्टी | चित्र = | चित्र_आकारमान = | चित्रशीर्षक = आनंद चिट्टी | चित्रशीर्षक_पर्याय = | जन्मनाव = | जन्म_दिनांक = | जन्म_स्थान = [[बेळगाव]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | मृत्यू_कारण = | कलेवर_सापडलेले_स्थान = | चिरविश्रांतिस्थान = | चिरविश्रांतिस्थान_अक्षांश_रेखांश = | निवासस्थान = [[बेळगाव]], [[कर्नाटक]] | राष्ट्रीयत्व = [[भारतीय]] | टोपणनावे = | वांशिकत्व = | नागरिकत्व = | शिक्षण = | प्रशिक्षणसंस्था = | पेशा = [[सर्पमित्र]] | कारकीर्द_काळ = [[इ.स. २००२]]-[[अत्तापर्यत]] | मालक = | प्रसिद्ध_कामे = | मूळ_गाव = | पगार = | निव्वळ_मालमत्ता = | उंची = | वजन = | ख्याती = | पदवी_हुद्दा = | कार्यकाळ = | पूर्ववर्ती = | परवर्ती = | राजकीय_पक्ष = | विरोधक = | संचालकमंडळ = | धर्म = [[हिंदू मराठा]] | जोडीदार = [[निर्जरा चिट्टी]] | अपत्ये = [[निआसा]], [[भगत]] | वडील = | आई = | नातेवाईक = | पुरस्कार = | स्वाक्षरी = | स्वाक्षरीशीर्षक_पर्याय = | संकेतस्थळ = | तळटिपा = | संकीर्ण = }}{{उल्लेखनीयता}} '''आनंद चिट्टी''' हे एक सर्पमित्र आहेत. जुन २००१ मध्ये त्यांना पहिल्यांदा नाग सापाने चावले होते. == सुरुवात == त्यानी नोव्हेंबर २००२ला साप पकडला सुरू केली. त्यांना २० वेळा सापानी,१४ वेळा नागाने ४ स्न्याप वायपर और २ ट्रेकर्स चावला आहे. वायपर ने चावल्यामुळे २०१२ला त्याचा आंगठा काढावा लागला. त्यांनी १५००० सापांना पकडून जीवदान दिले. == पुरस्कार == <br /> == त्याचे काही चित्र == * [[वर्ग:सर्पमित्र]] qsa1955cyojziqnxgd5epocgwe7cds1 0 254743 2143702 2142611 2022-08-07T05:44:00Z Aditya tamhankar 80177 /* यादी */ wikitext text/x-wiki खालील यादी भारतीय क्रिकेट संघाने आतापर्यंत खेळलेल्या सर्व अधिकृत आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामन्यांची आहे. भारताने १ डिसेंबर २००६ रोजी दक्षिण आफ्रिकेविरुद्ध पहिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना खेळला. == सुची == {| class="wikitable plainrowheaders" |- ! scope="col" style="width:75px" | चिन्ह ! scope="col" style="width:350px" | अर्थ |- ! scope="row" |सामना क्र. | भारताने खेळलेल्या आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामन्याचा क्र. |- ! scope="row" |आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० क्र. | आयसीसी सदस्यांचे आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० क्र. |- ! scope="row" | तारीख | सामन्याची तारीख |- ! scope="row" |विरुद्ध संघ | ज्या संघाविरुद्ध आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना खेळला त्या देशाचे ध्वजासहित नाव |- ! scope="row" | स्थळ | कोणत्या मैदानावर सामना झाला |- ! scope="row" | विजेता | सामन्याचा विजेता/अनिर्णित |- | bgcolor=#cfc| || सामना विविध स्पर्धेत खेळवला गेला त्या स्पर्धेच्या दुव्यासहित |} ==भारताने देशानुसार खेळलेल्या प्रथम आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामन्याची तारीख== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! प्रथम आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना |- |align=left|{{cr|RSA}} || १ डिसेंबर २००६ |- |align=left|{{cr|SCO}} || १३ सप्टेंबर २००७ |- |align=left|{{cr|PAK}} || १४ सप्टेंबर २००७ |- |align=left|{{cr|NZ}} || १६ सप्टेंबर २००७ |- |align=left|{{cr|ENG}} || १९ सप्टेंबर २००७ |- |align=left|{{cr|AUS}} || २२ सप्टेंबर २००७ |- |align=left|{{cr|SL}} || १० फेब्रुवारी २००९ |- |align=left|{{cr|BAN}} || ६ जून २००९ |- |align=left|{{cr|IRE}} || १० जून २००९ |- |align=left|{{cr|WIN}} || १२ जून २००९ |- |align=left|{{cr|AFG|२०१३}} || १ मे २०१० |- |align=left|{{cr|ZIM}} || १२ जून २०१० |- |align=left|{{cr|UAE}} || ३ मार्च २०१६ |- |align=left|{{cr|NAM}} || ८ नोव्हेंबर २०२१ |} ==यादी== {| class="wikitable ubsortable" style="text-align:left; white-space:nowrap" |- ! सामना क्र. ! आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- | १ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/255954.html १०] || १ डिसेंबर २००६ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|IND}} || |- style="background:#cfc;" | २ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/287859.html २६] || १३ सप्टेंबर २००७ || {{cr|SCO}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || अनिर्णित || rowspan=7 | [[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २००७|२००७ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/287862.html २९] || १४ सप्टेंबर २००७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || बरोबरीत |- style="background:#cfc;" | ४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/287865.html ३२] || १६ सप्टेंबर २००७ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/287873.html ४०] || १९ सप्टेंबर २००७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/287876.html ४३] || २० सप्टेंबर २००७ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/287878.html ४५] || २२ सप्टेंबर २००७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/287879.html ४६] || २४ सप्टेंबर २००७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|IND}} |- | ९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/297800.html ४७] || २० ऑक्टोबर २००७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | |- | १० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/291356.html ५२] || १ फेब्रुवारी २००८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|AUS}} |- | ११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/386535.html ८२] || १० फेब्रुवारी २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | १२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/386494.html ८४] || २५ फेब्रुवारी २००९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[लॅंसेस्टर पार्क]], [[क्राइस्टचर्च]] || {{cr|NZ}} |- | १३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/366622.html ८५] || २७ फेब्रुवारी २००९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[वेस्टपॅक मैदान]], [[वेलिंग्टन]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | १४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/355994.html ९३] || ६ जून २००९ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २००९|२००९ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | १५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/356001.html १०१] || १० जून २००९ || {{cr|IRE}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/356006.html १०५] || १२ जून २००९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | १७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/356010.html १०९] || १४ जून २००९ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- style="background:#cfc;" | १८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/356014.html ११३] || १६ जून २००९ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{cr|RSA}} |- | १९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/430884.html १२६] || ९ डिसेंबर २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{cr|SL}} || rowspan=2 | |- | २० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/430885.html १२७] || १२ डिसेंबर २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/412679.html १५३] || १ मे २०१० || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|WIN}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २०१०|२०१० ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | २२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/412682.html १५५] || २ मे २०१० || {{cr|RSA}} || {{flagicon|WIN}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/412691.html १६५] || ७ मे २०१० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|WIN}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | २४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/412695.html १६९] || ९ मे २०१० || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | २५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/412699.html १७३] || ११ मे २०१० || {{cr|SL}} || {{flagicon|WIN}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] || {{cr|SL}} |- | २६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/452153.html १८२] || १२ जून २०१० || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} || rowspan=11 | |- | २७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/452154.html १८३] || १३ जून २०१० || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | २८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/463149.html १९६] || ९ जानेवारी २०११ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|IND}} |- | २९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/489200.html २००] || ४ जून २०११ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|IND}} |- | ३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/474476.html २०४] || ३१ ऑगस्ट २०११ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मँचेस्टर]] || {{cr|ENG}} |- | ३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/521217.html २१४] || २९ ऑगस्ट २०११ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|ENG}} |- | ३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/518954.html २१७] || १ फेब्रुवारी २०१२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- | ३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/518955.html २१८] || ३ फेब्रुवारी २०१२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} |- | ३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/556252.html २४२] || ३० मार्च २०१२ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|RSA}} |- | ३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/564786.html २५५] || ७ ऑगस्ट २०१२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || {{cr|IND}} |- | ३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/565820.html २६१] || ११ सप्टेंबर २०१२ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/533274.html २६५] || १९ सप्टेंबर २०१२ || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २०१२|२०१२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/533281.html २७२] || २३ सप्टेंबर २०१२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/533287.html २७८] || २८ सप्टेंबर २०१२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/533291.html २८२] || ३० सप्टेंबर २०१२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/533295.html २८६] || २ ऑक्टोबर २०१२ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | ४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/565810.html २९२] || २० डिसेंबर २०१२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[चिंचवड]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | |- | ४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/565811.html २९४] || २२ डिसेंबर २०१२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|ENG}} |- | ४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/589306.html २९६] || २५ डिसेंबर २०१२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|PAK}} |- | ४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/589307.html २९८] || २८ डिसेंबर २०१२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- | ४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/647247.html ३३१] || १० ऑक्टोबर २०१३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/682921.html ३७८] || २१ मार्च २०१४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} || rowspan=6 | [[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २०१४|२०१४ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/682929.html ३८२] || २३ मार्च २०१४ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/682943.html ३८९] || २८ मार्च २०१४ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/682951.html ३९३] || ३० मार्च २०१४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/682963.html ३९९] || ४ एप्रिल २०१४ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/682965.html ४००] || ६ एप्रिल २०१४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|SL}} |- | ५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/667731.html ४०५] || ७ सप्टेंबर २०१४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|ENG}} || rowspan=11 | |- | ५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/885969.html ४४०] || १७ जुलै २०१५ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | ५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/885971.html ४४२] || १९ जुलै २०१५ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|ZIM}} |- | ५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/903587.html ४५६] || २ ऑक्टोबर २०१५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[एच.पी.सी.ए. मैदान]], [[धर्मशाळा]] || {{cr|RSA}} |- | ५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/903589.html ४५७] || ५ ऑक्टोबर २०१५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|RSA}} |- | ५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895817.html ४८५] || २६ जानेवारी २०१६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|IND}} |- | ५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895819.html ४८६] || २९ जानेवारी २०१६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} |- | ६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895821.html ४८९] || ३१ जानेवारी २०१६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|IND}} |- | ६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/963697.html ४९६] || ९ फेब्रुवारी २०१६ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[चिंचवड]] || {{cr|SL}} |- | ६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/963699.html ४९७] || १२ फेब्रुवारी २०१६ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || {{cr|IND}} |- | ६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/963701.html ४९९] || १४ फेब्रुवारी २०१६ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/966745.html ५०९] || २४ फेब्रुवारी २०१६ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[२०१६ आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | ६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/966751.html ५१२] || २७ फेब्रुवारी २०१६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/966757.html ५१५] || १ मार्च २०१६ || {{cr|SL}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/966761.html ५१७] || ३ मार्च २०१६ || {{cr|UAE}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/966765.html ५२१] || ६ मार्च २०१६ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/951329.html ५३५] || १५ मार्च २०१६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{cr|NZ}} || rowspan=5 | [[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २०१६|२०१६ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/951341.html ५४१] || १९ मार्च २०१६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/951353.html ५४७] || २३ मार्च २०१६ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/951363.html ५५३] || २७ मार्च २०१६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/951371.html ५५६] || ३१ मार्च २०१६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|WIN}} |- | ७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1007655.html ५५८] || १८ जून २०१६ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|ZIM}} || rowspan=21 | |- | ७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1007657.html ५५९] || २० जून २०१६ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | ७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1007659.html ५६०] || २२ जून २०१६ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | ७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1041615.html ५६२] || २७ ऑगस्ट २०१६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|USA}} [[सेंट्रल ब्रॉवर्ड रिजनल पार्क]], [[फ्लोरिडा]] || {{cr|WIN}} |- | ७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1041617.html ५६३] || २८ ऑगस्ट २०१६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|USA}} [[सेंट्रल ब्रॉवर्ड रिजनल पार्क]], [[फ्लोरिडा]] || अनिर्णित |- | ७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1034825.html ५९२] || २६ जानेवारी २०१७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|ENG}} |- | ८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1034827.html ५९३] || २९ जानेवारी २०१७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- | ८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1034829.html ५९४] || १ फेब्रुवारी २०१७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- | ८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1098211.html ६१७] || ९ जुलै २०१७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[जमैका]] || {{cr|WIN}} |- | ८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1109610.html ६१८] || ६ सप्टेंबर २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | ८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119501.html ६२३] || ७ ऑक्टोबर २०१७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || {{cr|IND}} |- | ८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119502.html ६२४] || १० ऑक्टोबर २०१७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[बर्सापारा क्रिकेट मैदान]], [[गुवाहाटी]] || {{cr|AUS}} |- | ८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1120093.html ६३०] || १ नोव्हेंबर २०१७ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | ८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1120094.html ६३१] || ४ नोव्हेंबर २०१७ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|NZ}} |- | ८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1120095.html ६३२] || ७ नोव्हेंबर २०१७ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीनफील्ड आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[तिरुवनंतपुरम]] || {{cr|IND}} |- | ८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122729.html ६३३] || २० डिसेंबर २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|IND}} |- | ९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122730.html ६३४] || २२ डिसेंबर २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[होळकर क्रिकेट मैदान]], [[इंदूर]] || {{cr|IND}} |- | ९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122731.html ६३५] || २४ डिसेंबर २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | ९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122285.html ६५२] || १८ फेब्रुवारी २०१८ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|IND}} |- | ९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122286.html ६५४] || २१ फेब्रुवारी २०१८ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सुपरस्पोर्ट्स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || {{cr|RSA}} |- | ९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122287.html ६५५] || २४ फेब्रुवारी २०१८ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा पार्क न्यूलँड्स|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1133817.html ६५६] || ६ मार्च २०१८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} || rowspan=5 | [[२०१८ निदाहास चषक]] |- style="background:#cfc;" | ९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1133817.html ६५७] || ८ मार्च २०१८ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1133817.html ६५९] || १२ मार्च २०१८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1133817.html ६६०] || १४ मार्च २०१८ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1133817.html ६६२] || १८ मार्च २०१८ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | १०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1140992.html ६७८] || २७ जून २०१८ || {{cr|IRE}} || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || {{cr|IND}} || |- ! सामना क्र. ! आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- | १०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1140993.html ६८०] || २९ जून २०१८ || {{cr|IRE}} || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || {{cr|IND}} || rowspan=45 | |- | १०२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119543.html ६८४] || ३ जुलै २०१८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मँचेस्टर]] || {{cr|IND}} |- | १०३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119544.html ६८८] || ६ जुलै २०१८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|Wales}} [[सोफिया गार्डन्स]], [[कार्डिफ]] || {{cr|ENG}} |- | १०४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119545.html ६९०] || ८ जुलै २०१८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ब्रिस्टल काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[ब्रिस्टल]] || {{cr|IND}} |- | १०५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157759.html ७०७] || ४ नोव्हेंबर २०१८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | १०६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157760.html ७०९] || ६ नोव्हेंबर २०१८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[भारतरत्न श्री अटल बिहारी वाजपेयी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{cr|IND}} |- | १०७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157761.html ७१०] || ११ नोव्हेंबर २०१८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | १०८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144990.html ७१२] || २१ नोव्हेंबर २०१८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|AUS}} |- | १०९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144991.html ७१३] || २३ नोव्हेंबर २०१८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || अनिर्णित |- | ११० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144992.html ७१४] || २५ नोव्हेंबर २०१८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|IND}} |- | १११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153696.html ७३५] || ६ फेब्रुवारी २०१९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[वेस्टपॅक मैदान]], [[वेलिंग्टन]] || {{cr|NZ}} |- | ११२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153697.html ७३७] || ८ फेब्रुवारी २०१९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{cr|IND}} |- | ११३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153698.html ७३८] || १० फेब्रुवारी २०१९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{cr|NZ}} |- | ११४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168247.html ७४८] || २४ फेब्रुवारी २०१९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|AUS}} |- | ११५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168248.html ७४९] || २७ फेब्रुवारी २०१९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|AUS}} |- | ११६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1188621.html ८४२] || ३ ऑगस्ट २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|USA}} [[सेंट्रल ब्रॉवर्ड रिजनल पार्क]], [[फ्लोरिडा]] || {{cr|IND}} |- | ११७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1188622.html ८४३] || ४ ऑगस्ट २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|USA}} [[सेंट्रल ब्रॉवर्ड रिजनल पार्क]], [[फ्लोरिडा]] || {{cr|IND}} |- | ११८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1188623.html ८४६] || ६ ऑगस्ट २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[प्रोव्हिडन्स मैदान]], [[गयाना]] || {{cr|IND}} |- | ११९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187005.html ८८८] || १८ सप्टेंबर २०१९ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- | १२० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187006.html ८९३] || २२ सप्टेंबर २०१९ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|SA}} |- | १२१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187013.html १०००] || ३ नोव्हेंबर २०१९ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|BAN}} |- | १२२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187014.html १००७] || ७ नोव्हेंबर २०१९ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|IND}} |- | १२३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187015.html १०१४] || १० नोव्हेंबर २०१९ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- | १२४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187018.html १०२०] || ६ डिसेंबर २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|IND}} |- | १२५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187019.html १०२२] || ८ डिसेंबर २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीनफील्ड आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[तिरुवनंतपुरम]] || {{cr|WIN}} |- | १२६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187020.html १०२४] || ११ डिसेंबर २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | १२७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202242.html १०२५] || ५ जानेवारी २०२० || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[बर्सापारा क्रिकेट मैदान]], [[गुवाहाटी]] || अनिर्णित |- | १२८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202243.html १०२६] || ७ जानेवारी २०२० || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[होळकर क्रिकेट मैदान]], [[इंदूर]] || {{cr|IND}} |- | १२९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202244.html १०२७] || १० जानेवारी २०२० || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[चिंचवड]] || {{cr|IND}} |- | १३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187677.html १०३१] || २४ जानेवारी २०२० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{cr|IND}} |- | १३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187678.html १०३४] || २६ जानेवारी २०२० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{cr|IND}} |- | १३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187679.html १०३५] || २९ जानेवारी २०२० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || बरोबरीत |- | १३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187680.html १०३६] || ३१ जानेवारी २०२० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[वेस्टपॅक मैदान]], [[वेलिंग्टन]] || बरोबरीत |- | १३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187681.html १०३७] || २ फेब्रुवारी २०२० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || {{cr|IND}} |- | १३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1223952.html १११४] || ४ डिसेंबर २०२० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मानुका ओव्हल]], [[कॅनबेरा]] || {{cr|IND}} |- | १३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1223953.html १११५] || ६ डिसेंबर २०२० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|IND}} |- | १३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1223954.html १११६] || ८ डिसेंबर २०२० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- | १३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243388.html ११३१] || १२ मार्च २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|ENG}} |- | १३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243389.html ११३२] || १४ मार्च २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- | १४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243390.html ११३३] || १६ मार्च २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|ENG}} |- | १४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243391.html ११३५] || १८ मार्च २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- | १४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243392.html ११३८] || २० मार्च २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- | १४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1262758.html १२०४] || २५ जुलै २०२१ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | १४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1262759.html १२०६] || २८ जुलै २०२१ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- | १४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1262760.html १२०७] || २९ जुलै २०२१ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | १४६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1273727.html १३६१] || २४ ऑक्टोबर २०२१ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|PAK}} || rowspan=5 | [[२०२१ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | १४७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1273739.html १३८१] || ३१ ऑक्टोबर २०२१ || {{cr|NZL}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|NZL}} |- style="background:#cfc;" | १४८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1273744.html १३९०] || ३ नोव्हेंबर २०२१ || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|UAE}} [[शेख झायेद क्रिकेट स्टेडियम]], [[अबुधाबी]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १४९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1273748.html १३९६] || ५ नोव्हेंबर २०२१ || {{cr|SCO}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १५० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1273753.html १४१०] || ८ नोव्हेंबर २०२१ || {{cr|NAM}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|IND}} |- | १५१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278671.html १४३४] || १७ नोव्हेंबर २०२१ || {{cr|NZL}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंग मैदान]], [[जयपूर]] || {{cr|IND}} || rowspan=24 | |- | १५२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278672.html १४४०] || १९ नोव्हेंबर २०२१ || {{cr|NZL}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || {{cr|IND}} |- | १५३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278673.html १४४६] || २१ नोव्हेंबर २०२१ || {{cr|NZL}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | १५४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278679.html १४६७] || १६ फेब्रुवारी २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | १५५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278680.html १४७३] || १८ फेब्रुवारी २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | १५६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278681.html १४७९] || २० फेब्रुवारी २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | १५७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278684.html १४९२] || २४ फेब्रुवारी २०२२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[भारतरत्न श्री अटल बिहारी वाजपेयी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|अटल बिहारी इकाना स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{cr|IND}} |- | १५८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278685.html १४९३] || २६ फेब्रुवारी २०२२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[एच.पी.सी.ए. मैदान]], [[धरमशाळा]] || {{cr|IND}} |- | १५९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278686.html १४९४] || २७ फेब्रुवारी २०२२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[एच.पी.सी.ए. मैदान]], [[धरमशाळा]] || {{cr|IND}} |- | १६० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278687.html १५५४] || ९ जून २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|SA}} |- | १६१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278688.html १५६९] || १२ जून २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|SA}} |- | १६२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278689.html १५७१] || १४ जून २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|डॉ. वाय.एस. रेड्डी स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|IND}} |- | १६३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278690.html १५७२] || १७ जून २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[राजकोट]] || {{cr|IND}} |- | १६४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278691.html १५७५] || १९ जून २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || अनिर्णित |- | १६५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1303307.html १५८०] || २६ जून २०२२ || {{cr|IRE}} || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || {{cr|IND}} |- | १६६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1303307.html १५८६] || २८ जून २०२२ || {{cr|IRE}} || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || {{cr|IND}} |- | १६७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1276904.html १६१६] || ७ जुलै २०२२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[रोझ बोल (क्रिकेट मैदान)|रोझ बोल]], [[साउथहँप्टन]] || {{cr|IND}} |- | १६८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1276905.html १६२८] || ९ जुलै २०२२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|IND}} |- | १६९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1276906.html १६३१] || १० जुलै २०२२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{cr|ENG}} |- | १७० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1317903.html १७०२] || २९ जुलै २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || {{cr|IND}} |- | १७१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1317904.html १७१८] || १ ऑगस्ट २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || {{cr|WIN}} |- | १७२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1317905.html १७२०] || २ ऑगस्ट २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || {{cr|IND}} |- | १७३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1317906.html १७२५] || ६ ऑगस्ट २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|USA}} [[सेंट्रल ब्रॉवर्ड रिजनल पार्क]], [[फ्लोरिडा]] || {{cr|IND}} |- | १७४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1317907.html ] || ७ ऑगस्ट २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|USA}} [[सेंट्रल ब्रॉवर्ड रिजनल पार्क]], [[फ्लोरिडा]] || TBD |- style="background:#cfc;" | १७५ ||[ ] || सप्टेंबर २०२२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} TBD || TBD || rowspan=6 | [[२०२२ आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | १७६ ||[ ] || सप्टेंबर २०२२ || TBD || {{flagicon|UAE}} TBD || TBD |- style="background:#cfc;" | १७७ ||[ ] || सप्टेंबर २०२२ || TBD || {{flagicon|UAE}} TBD || TBD |- style="background:#cfc;" | १७८ ||[ ] || सप्टेंबर २०२२ || TBD || {{flagicon|UAE}} TBD || TBD |- style="background:#cfc;" | १७९ ||[ ] || सप्टेंबर २०२२ || TBD || {{flagicon|UAE}} TBD || TBD |- style="background:#cfc;" | १८० ||[ ] || सप्टेंबर २०२२ || TBD || {{flagicon|UAE}} TBD || TBD |- | १८१ ||[ ] || २० सप्टेंबर २०२२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || TBD || rowspan=6 | |- | १८२ ||[ ] || २३ सप्टेंबर २०२२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || TBD |- | १८३ ||[ ] || २५ सप्टेंबर २०२२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[हैदराबाद]] || TBD |- | १८४ ||[ ] || २८ सप्टेंबर २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीनफील्ड आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[तिरुवनंतपूरम]] || TBD |- | १८५ ||[ ] || १ ऑक्टोबर २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[बर्सापारा क्रिकेट मैदान]], [[गुवाहाटी]] || TBD |- | १८६ ||[ ] || ३ ऑक्टोबर २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[होळकर क्रिकेट मैदान]], [[इंदूर]] || TBD |- style="background:#cfc;" | १८७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1298150.html] || २३ ऑक्टोबर २०२२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || TBD || rowspan=5 | [[२०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | १८८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1298157.html] || २७ ऑक्टोबर २०२२ || TBD || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || TBD |- style="background:#cfc;" | १८९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1298164.html ] || ३० ऑक्टोबर २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|AUS}} [[पर्थ स्टेडियम]], [[पर्थ]] || TBD |- style="background:#cfc;" | १९० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1298169.html ] || २ नोव्हेंबर २०२२ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || TBD |- style="background:#cfc;" | १९१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1298176.html ] || ६ नोव्हेंबर २०२२ || TBD || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || TBD |- | १९२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1322275.html] || १८ नोव्हेंबर २०२२ || {{cr|NZL}} || {{flagicon|NZL}} [[वेस्टपॅक मैदान]], [[वेलिंग्टन]] || TBD || rowspan=3 | |- | १९३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1322276.html] || २० नोव्हेंबर २०२२ || {{cr|NZL}} || {{flagicon|NZL}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || TBD |- | १९४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1322277.html] || २२ नोव्हेंबर २०२२ || {{cr|NZL}} || {{flagicon|NZL}} [[मॅकलीन पार्क]], [[नेपियर]] || TBD |} ==हे ही पहा== * [[भारतीय क्रिकेट संघाने खेळलेल्या कसोटी सामन्यांची यादी]] * [[भारतीय क्रिकेट संघाने खेळलेल्या आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामन्यांची यादी]] * [[भारतीय महिला क्रिकेट संघाने खेळलेल्या महिला कसोटी सामन्यांची यादी]] * [[भारतीय महिला क्रिकेट संघाने खेळलेल्या महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामन्यांची यादी]] * [[भारतीय महिला क्रिकेट संघाने खेळलेल्या महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामन्यांची यादी]] * [[भारतीय १९ वर्षाखालील क्रिकेट संघाने खेळलेल्या युवा कसोटी सामन्यांची यादी]] * [[भारतीय १९ वर्षाखालील क्रिकेट संघाने खेळलेल्या युवा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामन्यांची यादी]] [[वर्ग:भारतीय क्रिकेट]] ehrl49h82mhjyh6gux6eef70pt5kfbi 2 255157 2143719 2143220 2022-08-07T06:56:04Z Khirid Harshad 138639 wikitext text/x-wiki <table align="right" cellpadding="2" style="border:1px solid #000000;background-color:#ffffff;"> <tr><td>{{User mr}}</tr></td> <tr><td>{{UsersSpeak|mr|Marathi|'''मराठी'''}}</tr></td> <tr><td>{{द्रुतमाघारकार}}</tr></td> <tr><td>{{१००० संपादने}}</tr></td> <tr><td>{{सदस्य विकिप्रकल्प चित्रपट}}</tr></td> <tr><td>{{सदस्य विकिप्रकल्प भौतिकशास्त्र}}</tr></td> <tr><td>{{सदस्य विकिप्रकल्प भारतातील राजकारण}}</td></tr> <tr><td>{{विकी लव्ह्‌ज वुमन दक्षिण आशिया २०२१}}</td></tr> <tr><td>{{साचा:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२/आयोजक आणि परीक्षक}}</td></tr> <tr><td>{{सदस्य मिशन ६६,६६६}}</tr></td> <tr><td>{{सदस्य महाराष्ट्र}}</tr></td> <tr><td>{{सकोबो|en|इंग्रजी लिहु ,वाचु व|'''इंग्रजी'''}}</tr></td> <tr><td>{{सदस्यचौकट पुणेकर}}</tr></td> <tr><td>{{सदस्यचौकट हॉटकॅट}}</tr></td> </table>नमस्कार मी पुण्यातील संगणक शास्त्राचा विद्यार्थी आहे. मी मराठी विकिपीडियावर माझ्या ज्ञानाचे योगदान देण्यासाठी येथे आहे.मी मराठी विकिपीडियावरील अलीकडील बदलांचे पुनरावलोकनकर्ता आहे. मदतनीस आणि जाणकार लेख तयार करुन मराठी विकिपीडिया अधिक माहितीपूर्ण बनविणे हे माझे उद्दीष्ट आहे. == माझ्या आवडीचे विषय आहेत == * भौतिकशास्त्र * जिवंत लोकांची चरित्रे * तंत्रज्ञान * गणित * विज्ञान * चित्रपटांबद्दल लेख == माझे प्रकल्प == [[विकिपीडिया:विकिप्रकल्प चित्रपट]] [[विकिपीडिया:विकिप्रकल्प भौतिकशास्त्र]] == मी तयार केलेली साचे == [[साचा:सदस्य विकिप्रकल्प चित्रपट|सदस्य विकिप्रकल्प चित्रपट]] [[साचा:सदस्य विकिप्रकल्प भौतिकशास्त्र|सदस्य विकिप्रकल्प भौतिकशास्त्र]] [[साचा:माहितीचौकट फुटबॉल खेळाडू|माहितीचौकट फुटबॉल खेळाडू]] [[साचा:माहितीचौकट कॅमेरा|माहितीचौकट कॅमेरा]] [[साचा:१००० संपादने| १००० संपादने ]] [[साचा:माहितीचौकट यूट्यूब चॅनल|माहितीचौकट यूट्यूब चॅनल]] [[साचा:विकिब्रेक|विकिब्रेक]] [[साचा:परीक्षा|परीक्षा]] [[साचा:विकी लव्ह्‌ज वुमन दक्षिण आशिया २०२१|विकी लव्ह्‌ज वुमन दक्षिण आशिया २०२१]] [[साचा:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२]] == विकिपीडिया आशियाई महिना २०२० लेख == [[हाँग काँग डिझ्नीलँड]] [[दुबई फ्रेम]] [[जॅकी चॅन]] [[दुबई संग्रहालय]] == लेख तयार केले == <div style="height: 300px; overflow:auto; border: 1.5px solid #242424; width: 700px; background: transparent; padding: 4px; text-align: left;"> {{refbegin|3}} [[परिपत्रक गती]] [[आदिती पोहनकर]] [[वस्तुमान केंद्र]] [[अनुज सैनी]] [[मार्कस पॅटरसन]] [[सिद्धार्थ चांदेकर]] [[व्हेंटिलेटर (२०१६ चित्रपट)]] [[दिमित्री होगन]] [[विक्की कौशल]] [[भाग्यश्री शिंदे]] [[माधव देवचके]] [[भारतीय डिजिटल पार्टी]] [[अभिषेक अर्चना श्रीवास्तव]] [[द फॅमिली मॅन (दूरचित्रवाणी मालिका)]] [[लय भारी (चित्रपट)]] [[अलोन्झो वेगा]] [[सिद्धांत चतुर्वेदी]] [[कोटा फॅक्टरी (वेब मालिका)]] [[सॅक्रेड गेम्स (दूरचित्रवाणी मालिका)]] [[बेताल (वेब ​​मालिका)]] [[शिव ठाकरे]] [[एबी आणि सीडी (चित्रपट)]] [[हिरकणी (चित्रपट)]] [[छिछोरे (चित्रपट)]] [[भारतीय माहिती तंत्रज्ञान संस्था, पुणे]] [[फिबोनाची श्रेणी]] [[अवनी बी सोनी]] [[भयभीत (चित्रपट)]] [[आनंदी गोपाळ (चित्रपट)]] [[गुंजन सक्सेना: द कारगिल गर्ल]] [[बाघी ३ (चित्रपट)]] [[मलंग (चित्रपट)]] [[मंदार राव देसाई]] [[इरादा पक्का (चित्रपट)]] [[मुंबई-पुणे-मुंबई ३]] [[सुरेश वरपुडकर]] [[सुरेश देशमुख]] [[फिल हीथ]] [[महदी परसाफर]] [[कच्चा लिंबू (चित्रपट)]] [[कमल किशोर मिश्रा]] [[बाबाजानी दुराणी]] [[मनीष बसीर]] [[डब्बू रत्नानी]] [[मिर्झापूर (दूरचित्रवाणी मालिका)]] [[अभिषेक बॅनर्जी (अभिनेता)]] [[अँपियरचा सर्किट नियम]] [[तारा सुतारिया]] [[शुभम सिंह धंदा]] [[नितीश राणा]] [[लक्ष्मी (चित्रपट)]] [[शरद केळकर]] [[आयफोन १२]] [[मोहित मित्रा]] [[दुबई फ्रेम]] [[हाँग काँग डिझ्नीलँड]] [[जॅकी चॅन]] [[दुबई संग्रहालय]] [[मिस इंडिया (चित्रपट)]] [[अमर पटनायक]] [[लुडो (चित्रपट)]] [[प्रतीक गांधी]] [[जॉब्स (चित्रपट)]] [[वन रूम किचन (चित्रपट)]] [[चिंटू २ (चित्रपट)]] [[दर्शन बुधरानी]] [[सुधाकर बोकडे]] [[योगेश टिळेकर]] [[हॉटेल मुंबई (चित्रपट)]] [[तानी (चित्रपट)]] [[मिसमॅच्ड (मालिका)]] [[शेमलेस (दूरचित्रवाणी मालिका)]] [[बैजनाथ मंदिर]] [[अ‍ॅलिफॅटिक संयुग]] [[अनिल कुमार (खेळाडू)]] [[संत कुमार]] [[अक्रिती काकर]] [[अरुण आलाट]] [[विश्वास गांगुर्डे]] [[मीत पालन]] [[ऑरोर पॅरिएन्टे]] [[एके व्हर्सेस एके (चित्रपट)]] [[कूली नंबर १‎]] [[घराबाहेर]] [[कीथ बॅरिश]] [[डेव्हिड धवन]] [[धुरळा (चित्रपट)]] [[लता भगवान करे (चित्रपट)]] [[बिनधास्त (चित्रपट)]] [[कैरी (चित्रपट)]] [[आई थोर तुझे उपकार]] [[काल (मराठी चित्रपट)]] [[निक मॅककँडलेस]] [[अल्बर्ट बर्गर]] [[निर्मला मच्छिंद्र कांबळे]] [[८३ (चित्रपट)]] [[नेबर्स (चित्रपट)]] [[मिस यू मिस (चित्रपट)]] [[वेगळी वाट (चित्रपट)]] [[चोरीचा मामला]] [[प्रियदर्शन जाधव]] [[द व्हाइट टायगर (चित्रपट)]] [[आदर्श गौरव]] [[अपूर्वा सोनी‎]] [[त्रिभंगा (चित्रपट)]] [[कागज (चित्रपट)]] [[बलिदान (चित्रपट)]] [[कुलदीपक (चित्रपट)]] [[विजय कुमार सिन्हा]] [[राहुल मिश्रा]] [[नक्षराजसिंह सिसोडीया]] [[मुंबई सागा]] [[विक्की वेलिंगकर (चित्रपट)]] [[वन्स मोर (चित्रपट)]] [[अवनी पांचाल]] [[ओजल नलावडी]] [[पुनीत कौर]] [[बारायण]] [[मंत्र (चित्रपट)]] [[शिकारी (चित्रपट)]] [[लग्न मुबारक‎]] [[अस्ताद काळे]] [[रणांगण (चित्रपट)]] [[महासत्ता २०३५ (चित्रपट)]] [[वाघेऱ्या]] [[मॉम]] [[अस्मिता देशमुख]] [[छत्रपती शिवाजी (चित्रपट)]] [[ओ माय घोस्ट]] [[कमिल मिस्झल]] [[सतीश मोटलिंग]] [[रुही]] [[द बिग बुल]] [[अद्वैत दादरकर]] [[राधे (हिंदी चित्रपट)]] [[पीटर (मराठी चित्रपट)]] [[निखिल राऊत]] [[पार्कर एगर्टन]] [[गंगूबाई काठियावाडी (चित्रपट)]] [[फ्री हिट डांका]] [[टिम बार्नेस]] [[कौशल जोशी]] [[सिद्धार्थ शुक्ला]] [[समांतर (दूरचित्रवाणी मालिका)‎]] [[हरीश शंकर]] [[लंडन विद्यापीठ]] [[सिडनहॅम कॉलेज ऑफ कॉमर्स]] [[हिंदू कॉलनी]] [[लिसीप्रिया कांगुजम‎]] [[झीशान खान]] [[अरुण कृष्णमूर्ती‎]] [[तौक्ते चक्रीवादळ]] [[वरुण आदित्य]] [[तपन शेठ]] [[अल्मा मॅटरस‎]] [[एकनाथ गीते]] [[यतींदर सिंग]] [[बाळूमामाच्या नावानं चांगभलं]] [[बोनस ‎(मराठी चित्रपट)]] [[रिक विल्यम]] [[पंकज जहाँ]] [[अंकित सिवाच]] [[सहज सिंह]] [[खेळ आयुष्याचा]] [[ग्रहण (वेब मालिका)]] [[विंडोज ११]] [[श्रबानी देवधर]] [[चांद मोहम्मद]] [[फ्लाइट]] [[द पॉवर]] [[मॅन्युअल दि गेरोनिमो]] [[लुडविग गुट्टमॅन]] [[नितेंद्रसिंग रावत]] [[आशिष रॉय]] [[हस्ले इंडिया]] [[आशिष चौधरी (क्रिकेट खेळाडू)]] [[डायना दीया]] [[बॉनहॅम्स]] [[फिलिप्स‎]] [[अल्तुराश आर्ट]] [[बिग बॉस ओटीटी‎]] [[मिलिंद गाबा]] [[ती परत आलीये]] [[वैदेही - शतजन्माचे आपुले नाते]] [[सायना (चित्रपट)]] [[झोंबिवली]] [[बेफाम (चित्रपट)]] [[शेरशाह (चित्रपट)]] [[बेल बॉटम (हिंदी चित्रपट)]] [[मैदान (हिंदी चित्रपट)]] [[राहुल मित्रा]] [[शिवानी रावत]] [[लैंगिक समानता]] [[पवनदीप राजन]] [[कनका राजन]] [[सावित्री साहनी]] [[सिमरन बहादूर]] [[पूर्णिमा राऊ]] [[शालू निगम]] [[तेजस्विनी अनंत कुमार]] [[पदला भुदेवी]] [[सुचेता दलाल]] [[सुभाष शिंदे]] [[विक्रम गायकवाड]] [[रेश्मा माने]] [[पूजा गेहलोत]] [[एन्जी किवान]] [[अंबिका पिल्लई]] [[सीमा तबस्सुम]] [[काशिका कपूर]] [[बी प्राक]] [[रश्मी शेट्टी]] [[अमर गुप्ता]] [[ईस्ट कोस्ट पार्क]] [[धमाका (२०२१ चित्रपट)]] [[द मीडियम (२०२१ चित्रपट)]] [[क्षमा चंदन]] [[अमृत ​​कौर]] [[विमला देवी शर्मा]] [[यश ब्रह्मभट्ट]] [[अशोक दिलवाली]] [[स्नेहल ब्रह्मभट्ट]] [[शिवानी वर्मा‎]] [[हरपाल सिंग सोखी]] [[नताशा गांधी]] [[नीता मेहता]] [[जेक सितलानी]] [[क्रेड]] [[चंदीगड करे आशिकी]] [[दुती चंद]] [[नुपूर पाटील]] [[शार्क टँक इंडिया]] [[अनुपम मित्तल]] [[मुखपृष्ठ/चाचणी]] [[ऑल ऑफ अस आर डेड]] [[पुलियट्टम]] [[लुथांग]] [[लुक्सॉन्ग बाका]] [[कोळी नृत्य]] [[जागरण गोंधळ]] [[रॉकेट बॉईज]] [[कमल दिगिया]] [[राहुल पांडे]] [[देशराज पटैरिया]] [[अरविंद वेगडा]] [[अनुभा भोंसले]] [[मिहिर बोस]] [[गिरीश प्रभुणे]] [[श्रीकांत त्यागी]] [[जयदीप सिंग]] [[निस्था चक्रवर्ती]] [[फैझल शकशीर]] [[ट्रॉय जोन्स]] [[मिहिका कुशवाह]] [[जर्सी (चित्रपट)]] [[दस्वी (चित्रपट)]] [[के.जी.एफ. २]] [[भूल भुलैया २]] [[रनवे ३४]] [[हिरोपंती २]] [[निमृत अहलुवालिया]] [[इशिता राज शर्मा]] [[प्रिया पारमिता पॉल]] [[नॅली पिमेंटेल]] [[हुआन व्हियोरो]] [[अशोक दवे]] [[प्रणव पंड्या]] [[गोपाल गोस्वामी]] [[जुगजुग जीयो (चित्रपट)]] [[अनुपम नाथ]] [[विक्रम कचेर]] [[अनिरुद्ध काला]] [[इंदिरा शर्मा]] [[इरा दत्ता]] [[तारिक खान]] [[वीर दास]] [[सत्या व्यास]] [[करिश्मा मेहता]] [[महेश तोष्णीवाल]] [[शिव खेरा]] [[सुब्रत दत्ता]] [[राजेंद्र सिंग पहल]] [[गणपत (चित्रपट)]] [[खनक बुधिराजा]] {{refend}} </div> == वगळलेले लेख == [[पुष्करएवा पोलिना]] [[द वायरल फीवर (यूट्यूब चॅनेल)]] [[महेश राऊत]] [[वेरोनिका वाणीज]] [[डेवोन ट्रू]] [[दिव्या जैन]] [[आदित्य कुमार शर्मा]] [[मनमीत सिंग गुप्ता]] [[दिलर खरकिया]] [[तनुज केवलरमणी]] == लेख विस्तृत == [[आयुष्मान खुराणा]] [[त्रिकोणमिती]] [[भुईमूग]] [[नशीबवान (चित्रपट)]] [[विश्वकर्मा विद्यापीठ]] [[बकेट लिस्ट (मराठी चित्रपट)]] [[सोसायटी चहा]] [[सुंदर पिचई]] [[कट्यार काळजात घुसली (चित्रपट)]] [[हरिश्‍चंद्राची फॅक्टरी]] [[जोगवा (चित्रपट)]] [[भारतीय तंत्रज्ञान संस्था चेन्नई]] [[हिंदुस्तान टाइम्स]] [[भुवन बाम]] [[देवमाणूस]] [[अमोल मिटकरी]] [[तुला पाहते रे]] [[अमित त्रिवेदी]] [[मेघा धाडे]] [[फुलपाखरू (मालिका)]] [[रूपाली भोसले]] [[अनिल शिरोळे]] [[राम शिरोमणी वर्मा]] [[गिरीश चंद्र]] [[डॉक्टर डॉक्टर (चित्रपट)]] == प्रलंबित कामे == [[वैतरणा नदी (पौराणिक)]] [[बैजनाथ मंदिर]] [[महेश राऊत]] fzzo8ow73vj9b8t6yudrzv1wau37ftq 0 255483 2143733 1789635 2022-08-07T07:58:46Z Omega45 127466 wikitext text/x-wiki {{उल्लेखनीयता}} आकाश जाधव हे प्राणिमित्र आहेत.{{माहितीचौकट सर्पमित्र|चौकट_रुंदी=|संचालकमंडळ=|निव्वळ_मालमत्ता=|उंची=|वजन=|ख्याती=सर्पमित्र|पदवी_हुद्दा=|कार्यकाळ=|पूर्ववर्ती=|परवर्ती=|राजकीय_पक्ष=|विरोधक=|धर्म=|मूळ_गाव=[[भिंगार]]|जोडीदार=निशा (लग्न १७ जून २०१८)|अपत्ये=|वडील=|आई=|नातेवाईक=|पुरस्कार=|स्वाक्षरी=|स्वाक्षरीशीर्षक_पर्याय=|संकेतस्थळ=https://m.youtube.com/channel/UC0A1ZF6z8cWzWoCEt13b7Kg|तळटिपा=|पगार=|प्रसिद्ध_कामे=सर्प पकडून निसर्गाच्या सान्निध्यात करने|नाव=|कलेवर_सापडलेले_स्थान=|चित्र=|चित्र_आकारमान=|चित्रशीर्षक=|चित्रशीर्षक_पर्याय=|जन्मनाव=९२०९६४०००६|जन्म_दिनांक=|जन्म_स्थान=[[अहमदनगर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]]|मृत्यू_दिनांक=|मृत्यू_स्थान=|मृत्यू_कारण=|चिरविश्रांतिस्थान=|मालक=|चिरविश्रांतिस्थान_अक्षांश_रेखांश=|निवासस्थान=[[अहमदनगर]]|राष्ट्रीयत्व=|टोपणनावे=प्राणी मित्र|वांशिकत्व=|नागरिकत्व={{IND}}|शिक्षण=|प्रशिक्षणसंस्था=वन्य जीव प्रशिक्षण संस्था सातारा|पेशा=|कारकीर्द_काळ=२००६ पासून|संकीर्ण=}} == पकडलेले साप == आकाश जाधव यांनी त्यांच्या आयुष्यात सुमारे ८००० सापांना वाचवले आहे.{{संदर्भ हवा}} == बाह्य दुवे == * [[आनंद चिट्टी]] * == हे ही पहा == <br /> [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] [[वर्ग:सर्पमित्र]] [[वर्ग:प्राणीप्रेमी]] [[वर्ग:अहमदनगर जिल्ह्यातील सर्पमित्र]] pjg9qnjanjuln4lkynt9k3s9x4uyob7 0 255973 2143741 2121713 2022-08-07T08:45:37Z 43.242.226.58 wikitext text/x-wiki {{उल्लेखनीयता}} वनीता जगदेव बोराडे ह्या सोयरे वनचरे मल्टीप्रपोज फाउंडेशन संस्थे च्या संस्थापक अध्यक्ष असून वने,वन्यजीव,निसर्ग व पर्यावरण क्षेत्रात संरक्षण , संवर्धन व संशोधन करणाऱ्या त्या जगातील पहिल्या महिला सर्पमित्र सर्पतज्ञ तथा सर्परक्षक व सरीसृप शास्त्रज्ञ आहेत. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर शांततेच्या नोबेल पुरस्कारासाठी त्यांना सलग तिसऱ्यांदा नामांकन प्राप्त झाले आहे. वन्यजीव समाजसेविका म्हणून त्यांच्या कार्याच्या सन्मानार्थ आंतरराष्ट्रीय अंतराळ संशोधन संस्था नासा ने त्यांना सदस्यत्व देऊन त्यांचा सचित्र कार्य वृत्तांत मिशन 2026 च्या मंगळ-यानामध्ये रेखांकित केले आहे. सोबतच यावर्षी Moon Mission चंद्रयानातही त्यांच्या या कार्याबद्दल सचित्र कार्य वृत्तांत छापण्यात आला असून बोर्डिंग पास व ॲप्रिसिएशन प्रमाणपत्रही ही नासा तर्फे त्यांना प्रदान करण्यात आले आहे. वनिता जगदेव बोराडे ह्या जगातील प्रथम महिला सर्परक्षक, सर्पमित्र व सर्पतज्ञ आहेत. त्यांनी ५१००० पेक्षा जास्त सापांना लोक वस्तीतील संकटग्रस्त भागातून पकडून जंगलात सुरक्षित नैसर्गिक अधिवासात सोडून जीवदान देण्याचा विश्वविक्रम प्रस्थापित केला आहे. यामुळे सापांचा व लोकांचा जीव वाचला आहे. वने,वन्यजीव,निसर्ग व पर्यावरण क्षेत्रात त्या समाजसेविका म्हणून संरक्षण, संवर्धन व संशोधनासोबतच त्या शास्त्रीय वैज्ञानिक प्रबोधन कार्य करीत आहेत. प्रदूषण मुक्त,समृद्ध नैसर्गिक जैवविविधतेचे संतुलन  राखण्यासाठी त्या समर्पित भावनेने त्या कार्य करीत आहेत. शांततेच्या नोबेल पुरस्कारासाठी त्यानां सलग तिसऱ्यांदा नामांकन प्राप्त झाले असून भारत सरकार द्वारे त्यांना महामहिम राष्ट्रपती श्री. रामनाथ कोविंद यांच्या शुभ हस्ते 'नारीशक्ती' - राष्ट्रपती पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले आहे. या आधी भारतीय डाक विभागाने त्यांच्या सेवा कार्याच्या सन्मानार्थ टपाल तिकीट जारी केले आहे. महाराष्ट्राचे राज्यपाल महामहिम श्री.भगतसिंह कोश्यारी यांनी राष्ट्रीय सेवा सन्मान पुरस्कार देऊन त्यांचा गौरव केला आहे. महाराष्ट्र शासना तर्फे छत्रपती शिवाजी महाराज वनश्री पुरस्कार त्यांना प्रदान करण्यात आला आहे. राष्ट्रीय आंतराष्ट्रीय पातळीवर विश्वशांती प्रस्थापित करण्यासाठी जागतिक समुदायाकडे त्या भारतीय संस्कृती व सभ्यतेचे प्रतिनिधित्व करीत असतांना मानवता सर्वांसाठी हा कल्याणकारी मंत्र जगाला दिला आहे.पर्यावरण हेच प्राणसंजीवन हे ब्रीद घेऊन त्यांनी सोयरे वनचरे मल्टिपर्पज फाऊंडेशन या सेवाभावी संस्थेची स्थापना केली असून विविध उपक्रम राबवित आहेत.  जागतिक तापमान वाढ व प्रदूषण नियंत्रणात आणण्यासाठी त्या कृतीशील जनजागरण मोहीम राबवत आहेत. जीव,जमीन,जल व जंगल यांची जैवविविधता साखळी संतुलित राखण्यासाठी त्या भारतात व भारताबाहेरही सोयरे वनचरे मल्टिपर्पज फाउंडेशन संस्थेमार्फत मोठ्या प्रमाणात जनजागरण कार्य करीत आहेत. {{माहितीचौकट सर्पमित्र | चौकट_रुंदी = | नाव = वनिता जगदेव बोराडे | चित्र = Nari Shakti Puraskar to Vanita Jagdeo Borade for wildlife conservation particularly rescuing snakes.jpg | चित्र_आकारमान = | चित्र_शीर्षक = भारत सरकार द्वारा सर्वोच्च भारतीय महिला नागरी सम्मान 'नारी शक्ती-राष्ट्रपती पुरस्कार' प्रदान सोहळा, राष्ट्रपती भवन, नवी दिल्ली. | चित्रशीर्षक_पर्याय = | जन्मनाव = | जन्म_दिनांक ={{जन्म दिनांक आणि वय|1975|5|25}} | जन्म_स्थान = नायगाव देशमुख | निवासस्थान = | राष्ट्रीयत्व = [[भारतीय]] | टोपणनावे = | वांशिकत्व = | नागरिकत्व = [[भारतीय]] | शिक्षण = | प्रशिक्षणसंस्था = | पेशा = सर्पमित्र | कारकीर्द_काळ = | मालक = | प्रसिद्ध_कामे = ५१,००० सापांना जीवदान दिल्याच्या विश्वविक्रमाची नोंद | मूळ_गाव =बोथा | ख्याती =जगातील प्रथम महिला सर्पमित्र, सर्पतज्ञ, सर्परक्षक म्हणून सुप्रसिद्ध. | पदवी_हुद्दा = | कार्यकाळ = | पूर्ववर्ती = | परवर्ती = | राजकीय_पक्ष = | विरोधक = | संचालकमंडळ = | धर्म = [[हिंदू]] | जोडीदार = | अपत्ये = | वडील = | आई = | नातेवाईक = | पुरस्कार = आंतरराष्ट्रीय स्तरावर शांततेच्या नोबेल पुरस्कारासाठी त्यांना सलग तिसऱ्यांदा नामांकन प्राप्त झाले आहे. छत्रपती शिवाजी महाराज वनश्री पुरस्कार प्राप्त. भारत सरकार द्वारा सर्वोच्च भारतीय महिला नागरी सम्मान 'नारी शक्ती-राष्ट्रपती पुरस्कार | स्वाक्षरी = | स्वाक्षरीशीर्षक_पर्याय = | संकेतस्थळ = | तळटिपा = | संकीर्ण = }} == पुरस्कार == * '''आंतरराष्ट्रीय स्तरावर शांततेच्या नोबेल पुरस्कारासाठी त्यांना सलग तिसऱ्यांदा नामांकन प्राप्त झाले आहे''' *भारतातील सर्वोच्च राष्ट्रीय पुरस्कार '''पद्मश्री पुरस्कार 2021''' साठी नामांकन प्राप्त. *'''युनायटेड नेशनन्स विश्वशांती परिषदेच्या सदस्य.''' * '''वर्ल्ड कॉस्टुटिशन अँड पारल्मेंट असोशियन यु.नो'''. अमेरीका यांच्याकडून '''आजीव सदस्यत्व.''' * '''गिनीज वर्ल्ड रेकॉर्ड, आशिया बुक ऑफ रेकॉर्ड, लिमका बुक ऑफ रेकार्ड आणि इंडिया बुक ऑफ रेकॉर्ड कडून ''यांच्याकडून ५१,००० सापांना जीवदान देण्याच्या विश्वविक्रमाची अधिकृत नोंद.'''''<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://indiabookofrecords.in/first-woman-snake-rescuer/|language=en|title=FIRST WOMAN SNAKE RESCUER||access-date=2021-02-02}}</ref> * '''भारतीय डाक विभागाकडून सन्मानार्थ टपाल टिकीट जारी'''. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.saamana.com/snake-rescuer-vanita-borade-on-post-ticket/|title=सर्पमित्र वनिता बोराडे यांच्या सन्मानार्थ डाक विभागाने जारी केले टपाल तिकीट|first=सामना|last=प्रतिनिधी}}</ref> * सामाजिक वनीकरण,वन विभाग महाराष्ट्र राज्य यांच्याकडून प्रतिष्ठेचा '''छत्रपती शिवाजी महाराज वनश्री पुरस्कार''' प्रदान. * '''आजीव सदस्य पिपल फॉर अॅनीमल, नवी दिल्ली.''' * '''जगातील पहिल्या महिला सर्परक्षक, सर्पतज्ञ, सर्ममित्र म्हणून घोषित. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.aajtak.in/education/story/know-about-vanita-a-snake-friend-in-maharashtra-366850-2016-04-12|language=हिंदी|title=51 हजार सांपों से है इस महिला की दोस्ती, करती है इनके साथ सैर|first=ऋचा|last=मित्रा}}</ref>''' * संस्थापक '''अध्यक्ष सोयरे वनचरे मल्टिपर्पज फाऊंडेशन''' बोथा. * आजीव सदस्य महा एन्जीओ फेडेशन पुणे. * आजीव सभासद / महिला राज्य सचिव आखिल भारतीय ग्रामीण पत्रकार संघ महाराष्ट्र राज्य. * जिल्हा अध्यक्ष महाराष्ट्र राज्य पत्रकार संघ. * '''राष्ट्रीय सेवा सम्मान 2021''':- महामहिम ''राज्यपाल श्री.भगतसिंग कोश्यारी (महाराष्ट्र राज्य)'' यांनी जागतिक महीला दिनाच्या अवचित्यावर वने,वन्यजीव,निसर्ग व पर्यावरण क्षेत्रात केलेल्या सेवाभावी कार्याच्या सन्मानार्थ राजभवन मुंबई येथे "राष्ट्रीय सेवा सम्मान पुरस्कार" देऊन महाराष्ट्र शासनाकडुन शासकीय सत्कार केला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.tarunbharat.net/Encyc/2021/3/10/National-Service-Award-to-Sarpamitra-Vanita-Borade.html|title=सर्पमित्र वनिता बोराडे यांना राष्ट्रीय सेवा सम्मान पुरस्कार|access-date=१७ सप्टेंबर २०२१}}</ref> * [[नारी शक्ती पुरस्कार]] <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://hindi.oneindia.com/amphtml/news/india/president-honored-the-country-s-first-woman-rescuer-vanitha-jagdev-borade-with-the-nari-shakti-award-668352.html |title=राष्ट्रपति ने सांप को रेसक्‍यू करने वाली देश की पहली महिला बचावकर्ता वनिता जगदेव को दिया नारी शक्ति सम्‍मान |लेखक= |दिनांक= |प्रकाशक= | संकेतस्थळ=oneindia.com |अ‍ॅक्सेसदिनांक=९ मार्च २०२२ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}}{{Child}}{{नारी शक्ती पुरस्कार}} {{DEFAULTSORT:बोराडे, वनिता}} [[वर्ग:सर्पमित्र]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील सर्पमित्र]] [[वर्ग:नारी शक्ती पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] av5lsm644st1t1u2k6pzbrn65oik632 2143742 2143741 2022-08-07T08:48:38Z संतोष गोरे 135680 [[Special:Contributions/43.242.226.58|43.242.226.58]] ([[User talk:43.242.226.58|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:152.57.82.221|152.57.82.221]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki {{बदल}} वनीता जगदेव बोराडे ह्या सोयरे वनचरे मल्टीप्रपोज फाउंडेशन संस्थे च्या संस्थापक अध्यक्ष असून वने,वन्यजीव,निसर्ग व पर्यावरण क्षेत्रात संरक्षण , संवर्धन व संशोधन करणाऱ्या त्या जगातील पहिल्या महिला सर्पमित्र सर्पतज्ञ तथा सर्परक्षक व सरीसृप शास्त्रज्ञ आहेत. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर शांततेच्या नोबेल पुरस्कारासाठी त्यांना सलग तिसऱ्यांदा नामांकन प्राप्त झाले आहे. वन्यजीव समाजसेविका म्हणून त्यांच्या कार्याच्या सन्मानार्थ आंतरराष्ट्रीय अंतराळ संशोधन संस्था नासा ने त्यांना सदस्यत्व देऊन त्यांचा सचित्र कार्य वृत्तांत मिशन 2026 च्या मंगळ-यानामध्ये रेखांकित केले आहे. सोबतच यावर्षी Moon Mission चंद्रयानातही त्यांच्या या कार्याबद्दल सचित्र कार्य वृत्तांत छापण्यात आला असून बोर्डिंग पास व ॲप्रिसिएशन प्रमाणपत्रही ही नासा तर्फे त्यांना प्रदान करण्यात आले आहे. वनिता जगदेव बोराडे ह्या जगातील प्रथम महिला सर्परक्षक, सर्पमित्र व सर्पतज्ञ आहेत. त्यांनी ५१००० पेक्षा जास्त सापांना लोक वस्तीतील संकटग्रस्त भागातून पकडून जंगलात सुरक्षित नैसर्गिक अधिवासात सोडून जीवदान देण्याचा विश्वविक्रम प्रस्थापित केला आहे. यामुळे सापांचा व लोकांचा जीव वाचला आहे. वने,वन्यजीव,निसर्ग व पर्यावरण क्षेत्रात त्या समाजसेविका म्हणून संरक्षण, संवर्धन व संशोधनासोबतच त्या शास्त्रीय वैज्ञानिक प्रबोधन कार्य करीत आहेत. प्रदूषण मुक्त,समृद्ध नैसर्गिक जैवविविधतेचे संतुलन  राखण्यासाठी त्या समर्पित भावनेने त्या कार्य करीत आहेत. शांततेच्या नोबेल पुरस्कारासाठी त्यानां सलग तिसऱ्यांदा नामांकन प्राप्त झाले असून भारत सरकार द्वारे त्यांना महामहिम राष्ट्रपती श्री. रामनाथ कोविंद यांच्या शुभ हस्ते 'नारीशक्ती' - राष्ट्रपती पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले आहे. या आधी भारतीय डाक विभागाने त्यांच्या सेवा कार्याच्या सन्मानार्थ टपाल तिकीट जारी केले आहे. महाराष्ट्राचे राज्यपाल महामहिम श्री.भगतसिंह कोश्यारी यांनी राष्ट्रीय सेवा सन्मान पुरस्कार देऊन त्यांचा गौरव केला आहे. महाराष्ट्र शासना तर्फे छत्रपती शिवाजी महाराज वनश्री पुरस्कार त्यांना प्रदान करण्यात आला आहे. राष्ट्रीय आंतराष्ट्रीय पातळीवर विश्वशांती प्रस्थापित करण्यासाठी जागतिक समुदायाकडे त्या भारतीय संस्कृती व सभ्यतेचे प्रतिनिधित्व करीत असतांना मानवता सर्वांसाठी हा कल्याणकारी मंत्र जगाला दिला आहे.पर्यावरण हेच प्राणसंजीवन हे ब्रीद घेऊन त्यांनी सोयरे वनचरे मल्टिपर्पज फाऊंडेशन या सेवाभावी संस्थेची स्थापना केली असून विविध उपक्रम राबवित आहेत.  जागतिक तापमान वाढ व प्रदूषण नियंत्रणात आणण्यासाठी त्या कृतीशील जनजागरण मोहीम राबवत आहेत. जीव,जमीन,जल व जंगल यांची जैवविविधता साखळी संतुलित राखण्यासाठी त्या भारतात व भारताबाहेरही सोयरे वनचरे मल्टिपर्पज फाउंडेशन संस्थेमार्फत मोठ्या प्रमाणात जनजागरण कार्य करीत आहेत. {{माहितीचौकट सर्पमित्र | चौकट_रुंदी = | नाव = वनिता जगदेव बोराडे | चित्र = Nari Shakti Puraskar to Vanita Jagdeo Borade for wildlife conservation particularly rescuing snakes.jpg | चित्र_आकारमान = | चित्र_शीर्षक = भारत सरकार द्वारा सर्वोच्च भारतीय महिला नागरी सम्मान 'नारी शक्ती-राष्ट्रपती पुरस्कार' प्रदान सोहळा, राष्ट्रपती भवन, नवी दिल्ली. | चित्रशीर्षक_पर्याय = | जन्मनाव = | जन्म_दिनांक ={{जन्म दिनांक आणि वय|1975|5|25}} | जन्म_स्थान = नायगाव देशमुख | निवासस्थान = | राष्ट्रीयत्व = [[भारतीय]] | टोपणनावे = | वांशिकत्व = | नागरिकत्व = [[भारतीय]] | शिक्षण = | प्रशिक्षणसंस्था = | पेशा = सर्पमित्र | कारकीर्द_काळ = | मालक = | प्रसिद्ध_कामे = ५१,००० सापांना जीवदान दिल्याच्या विश्वविक्रमाची नोंद | मूळ_गाव =बोथा | ख्याती =जगातील प्रथम महिला सर्पमित्र, सर्पतज्ञ, सर्परक्षक म्हणून सुप्रसिद्ध. | पदवी_हुद्दा = | कार्यकाळ = | पूर्ववर्ती = | परवर्ती = | राजकीय_पक्ष = | विरोधक = | संचालकमंडळ = | धर्म = [[हिंदू]] | जोडीदार = | अपत्ये = | वडील = | आई = | नातेवाईक = | पुरस्कार = आंतरराष्ट्रीय स्तरावर शांततेच्या नोबेल पुरस्कारासाठी त्यांना सलग तिसऱ्यांदा नामांकन प्राप्त झाले आहे. छत्रपती शिवाजी महाराज वनश्री पुरस्कार प्राप्त. भारत सरकार द्वारा सर्वोच्च भारतीय महिला नागरी सम्मान 'नारी शक्ती-राष्ट्रपती पुरस्कार | स्वाक्षरी = | स्वाक्षरीशीर्षक_पर्याय = | संकेतस्थळ = | तळटिपा = | संकीर्ण = }} == पुरस्कार == * '''आंतरराष्ट्रीय स्तरावर शांततेच्या नोबेल पुरस्कारासाठी त्यांना सलग तिसऱ्यांदा नामांकन प्राप्त झाले आहे''' *भारतातील सर्वोच्च राष्ट्रीय पुरस्कार '''पद्मश्री पुरस्कार 2021''' साठी नामांकन प्राप्त. *'''युनायटेड नेशनन्स विश्वशांती परिषदेच्या सदस्य.''' * '''वर्ल्ड कॉस्टुटिशन अँड पारल्मेंट असोशियन यु.नो'''. अमेरीका यांच्याकडून '''आजीव सदस्यत्व.''' * '''गिनीज वर्ल्ड रेकॉर्ड, आशिया बुक ऑफ रेकॉर्ड, लिमका बुक ऑफ रेकार्ड आणि इंडिया बुक ऑफ रेकॉर्ड कडून ''यांच्याकडून ५१,००० सापांना जीवदान देण्याच्या विश्वविक्रमाची अधिकृत नोंद.'''''<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://indiabookofrecords.in/first-woman-snake-rescuer/|language=en|title=FIRST WOMAN SNAKE RESCUER||access-date=2021-02-02}}</ref> * '''भारतीय डाक विभागाकडून सन्मानार्थ टपाल टिकीट जारी'''. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.saamana.com/snake-rescuer-vanita-borade-on-post-ticket/|title=सर्पमित्र वनिता बोराडे यांच्या सन्मानार्थ डाक विभागाने जारी केले टपाल तिकीट|first=सामना|last=प्रतिनिधी}}</ref> * सामाजिक वनीकरण,वन विभाग महाराष्ट्र राज्य यांच्याकडून प्रतिष्ठेचा '''छत्रपती शिवाजी महाराज वनश्री पुरस्कार''' प्रदान. * '''आजीव सदस्य पिपल फॉर अॅनीमल, नवी दिल्ली.''' * '''जगातील पहिल्या महिला सर्परक्षक, सर्पतज्ञ, सर्ममित्र म्हणून घोषित. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.aajtak.in/education/story/know-about-vanita-a-snake-friend-in-maharashtra-366850-2016-04-12|language=हिंदी|title=51 हजार सांपों से है इस महिला की दोस्ती, करती है इनके साथ सैर|first=ऋचा|last=मित्रा}}</ref>''' * संस्थापक '''अध्यक्ष सोयरे वनचरे मल्टिपर्पज फाऊंडेशन''' बोथा. * आजीव सदस्य महा एन्जीओ फेडेशन पुणे. * आजीव सभासद / महिला राज्य सचिव आखिल भारतीय ग्रामीण पत्रकार संघ महाराष्ट्र राज्य. * जिल्हा अध्यक्ष महाराष्ट्र राज्य पत्रकार संघ. * '''राष्ट्रीय सेवा सम्मान 2021''':- महामहिम ''राज्यपाल श्री.भगतसिंग कोश्यारी (महाराष्ट्र राज्य)'' यांनी जागतिक महीला दिनाच्या अवचित्यावर वने,वन्यजीव,निसर्ग व पर्यावरण क्षेत्रात केलेल्या सेवाभावी कार्याच्या सन्मानार्थ राजभवन मुंबई येथे "राष्ट्रीय सेवा सम्मान पुरस्कार" देऊन महाराष्ट्र शासनाकडुन शासकीय सत्कार केला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.tarunbharat.net/Encyc/2021/3/10/National-Service-Award-to-Sarpamitra-Vanita-Borade.html|title=सर्पमित्र वनिता बोराडे यांना राष्ट्रीय सेवा सम्मान पुरस्कार|access-date=१७ सप्टेंबर २०२१}}</ref> * [[नारी शक्ती पुरस्कार]] <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://hindi.oneindia.com/amphtml/news/india/president-honored-the-country-s-first-woman-rescuer-vanitha-jagdev-borade-with-the-nari-shakti-award-668352.html |title=राष्ट्रपति ने सांप को रेसक्‍यू करने वाली देश की पहली महिला बचावकर्ता वनिता जगदेव को दिया नारी शक्ति सम्‍मान |लेखक= |दिनांक= |प्रकाशक= | संकेतस्थळ=oneindia.com |अ‍ॅक्सेसदिनांक=९ मार्च २०२२ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}}{{Child}}{{नारी शक्ती पुरस्कार}} {{DEFAULTSORT:बोराडे, वनिता}} [[वर्ग:सर्पमित्र]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील सर्पमित्र]] [[वर्ग:नारी शक्ती पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] 7q9wlpbyowujisyz9xwf2t9fkejnt9n 0 255975 2143732 2092704 2022-08-07T07:58:04Z Omega45 127466 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट सर्पमित्र | चौकट_रुंदी = | नाव = सर्पमित्र अमोल पाटोळे | चित्र = | चित्र_आकारमान = | चित्रशीर्षक = | चित्रशीर्षक_पर्याय = | जन्मनाव = | जन्म_दिनांक = | जन्म_स्थान = [[श्रीगोंदा]] ९६५७१८२००७ | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | मृत्यू_कारण = | कलेवर_सापडलेले_स्थान = | चिरविश्रांतिस्थान = | चिरविश्रांतिस्थान_अक्षांश_रेखांश = | निवासस्थान = [[श्रीगोंदा]], [[महाराष्ट्र]] | राष्ट्रीयत्व = [[भारतीय]] | You tube = | वांशिकत्व = | नागरिकत्व = | शिक्षण = | प्रशिक्षणसंस्था = | पेशा = [[सर्पमित्र]] | कारकीर्द_काळ = [[इ.स. २००-]]-[[अत्तापर्यत]] | मालक = | प्रसिद्ध_कामे = | मूळ_गाव = | पगार = | निव्वळ_मालमत्ता = | उंची = | वजन = | ख्याती = | पदवी_हुद्दा = [[सर्पमित्र]] | कार्यकाळ = | पूर्ववर्ती = | परवर्ती = | राजकीय_पक्ष = | विरोधक = | संचालकमंडळ = | धर्म = | जोडीदार = | अपत्ये = | वडील = | आई = | नातेवाईक = | पुरस्कार = | स्वाक्षरी = | स्वाक्षरीशीर्षक_पर्याय = | संकेतस्थळ =https://youtube.com/channel/UC9rSqoC7tMwexW4Gl3E5PRA | तळटिपा = | संकीर्ण = }}{{उल्लेखनीयता}} '''अमोल पाटोळे''' हे एक सर्पमित्र आहेत. == सुरुवात == त्यानीला साप पकडला सुरू केली. त्यांनी १५००० सापांना पकडून जीवदान दिले. == पुरस्कार == <br /> == त्याचे काही चित्र == * [[वर्ग:सर्पमित्र]] [[वर्ग:अहमदनगर जिल्ह्यातील सर्पमित्र]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील सर्पमित्र]] 2vi8aaorbb8z8nboibbkio5mitilgp2 2143743 2143732 2022-08-07T08:55:47Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki {{उल्लेखनीयता}} {{माहितीचौकट सर्पमित्र | चौकट_रुंदी = | नाव = सर्पमित्र अमोल पाटोळे | चित्र = | चित्र_आकारमान = | चित्रशीर्षक = | चित्रशीर्षक_पर्याय = | जन्मनाव = | जन्म_दिनांक = | जन्म_स्थान = [[श्रीगोंदा]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | मृत्यू_कारण = | कलेवर_सापडलेले_स्थान = | चिरविश्रांतिस्थान = | चिरविश्रांतिस्थान_अक्षांश_रेखांश = | निवासस्थान = [[श्रीगोंदा]], [[महाराष्ट्र]] | राष्ट्रीयत्व = [[भारतीय]] | You tube = | वांशिकत्व = | नागरिकत्व = | शिक्षण = | प्रशिक्षणसंस्था = | पेशा = [[सर्पमित्र]] | कारकीर्द_काळ = | मालक = | प्रसिद्ध_कामे = | मूळ_गाव = | पगार = | निव्वळ_मालमत्ता = | उंची = | वजन = | ख्याती = | पदवी_हुद्दा = | कार्यकाळ = | पूर्ववर्ती = | परवर्ती = | राजकीय_पक्ष = | विरोधक = | संचालकमंडळ = | धर्म = | जोडीदार = | अपत्ये = | वडील = | आई = | नातेवाईक = | पुरस्कार = | स्वाक्षरी = | स्वाक्षरीशीर्षक_पर्याय = | संकेतस्थळ = | तळटिपा = | संकीर्ण = }} '''अमोल पाटोळे''' हे एक सर्पमित्र आहेत. == सुरुवात == त्यानीला साप पकडला सुरू केली. त्यांनी १५००० सापांना पकडून जीवदान दिले. == पुरस्कार == <br /> == त्याचे काही चित्र == * [[वर्ग:सर्पमित्र]] [[वर्ग:अहमदनगर जिल्ह्यातील सर्पमित्र]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील सर्पमित्र]] huhlmuf6xmdnl0mhotonb92yixfic0u 0 261832 2143632 2130410 2022-08-07T02:10:25Z 103.177.175.40 आशय जोडला आहे wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सांगुळवाडी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=वैभववाडी | जिल्हा = [[सिंधुदुर्ग जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा= [[कोंकणी]] [[मालवणी]] | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = ४१६८१० | आरटीओ_कोड = एमएच/०७ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} ''' सांगुळवाडी''' हे भारतातील [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] दक्षिण कोकणातील [[सिंधुदुर्ग जिल्हा|सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील]] [[वैभववाडी तालुका|वैभववाडी तालुक्यातील]] एक गाव आहे.सुंदर रस्ते,नदी,ओढे, लहान लहान धबधबे असलेले निसर्गाच्या कुशीत सह्याद्रीच्या पायथ्याशी हे गाव वसलेले आहे, या गावातून [[शुक नदी]] वाहते जी पुढे विजयदुर्ग खाडीला जाऊन मिळते. या गावातील लोक प्रामुख्याने [[भातशेती]] करतात. येथे भगवती देवीची मंदिरे, श्री दत्त दरबार आहेत तसेच बुद्ध विहार आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== पावसाळ्यात येथे भरपूर प्रमाणात पाऊस पडतो आणि हवामान समशीतोष्ण राहते. हिवाळ्यात येथील हवामान थंड असते व सकाळी धुके पडते. उन्हाळ्यात हवामान उष्ण असते. पावसाळ्यात येथे [[तांदूळ|भातशेती]], [[नागली]]शेती केली जाते. ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==संदर्भ== १.https://villageinfo.in/ २.https://www.census2011.co.in/ ३.http://tourism.gov.in/ ४.https://www.incredibleindia.org/ ५.https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism ६.https://www.mapsofindia.com/ [[वर्ग:वैभववाडी तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील गावे]] 7lgxwo1yhuae4u6tfydu52yno3csb33 0 266497 2143576 2099150 2022-08-06T16:39:33Z Usernamekiran 29153 Usernamekiran ने लेख [[बाबाजानी दुराणी]] वरुन [[बाबाजानी दुर्राणी]] ला हलविला: अचूक नाव wikitext text/x-wiki बाबाजानी दुरानी हे महाराष्ट्रातील पाथरी शहरातील एक राजकारणी आहेत. ते राष्ट्रवादी काँग्रेसचे आहेत<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/Babajani-Durrani-of-Nationalist-Congress-Party-on-Monday-won-the-Parbhani-Hingoli-constituency-seat-in-Maharashtra-state-legislative-council-/articleshow/13605948.cms|title=Babajani Durrani of Nationalist Congress Party on Monday won the Parbhani-Hingoli constituency seat in Maharashtra state legislative council. -- - Times of India|last=May 28|first=Syed Rizwanullah {{!}} TNN {{!}}|last2=2012|website=The Times of India|language=en|access-date=2020-10-16|last3=Ist|first3=18:56}}</ref> == राजकीय कारकीर्द == दुरानी यांनी पाथरी नगरपरिषदेचे सदस्य म्हणून राजकीय कारकीर्द सुरू केली आणि नंतर पाथरी नगरपरिषदेचे अध्यक्ष आणि वक्फ बोर्डाचे सदस्य झाले. २००४ च्या महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुकीत त्यांनी पाथरी (विधानसभा मतदारसंघ) मधील राष्ट्रवादी काँग्रेसचे उमेदवार म्हणून तीन वेळाचे आमदार, शिवसेनेचे हरिभाऊ लहाने यांचा पराभव केला. २०१२ मध्ये परभणी-हिंगोली स्थानिक प्राधिकरण मतदार संघातून ते महाराष्ट्र विधानपरिषदेचे सदस्य म्हणून निवडून आले होते. १० जुलै २०१८ रोजी ते महाराष्ट्र विधानपरिषदेच्या सदस्यपदी बिनविरोध निवडून आले<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.elections.in/maharashtra/assembly-constituencies/pathri.html|title=Live Pathri (Maharastra) Assembly Election Results 2019 Updates, Winner, Runner-up Candidates 2019 Updates, Vidhan Sabha Current MLA and Previous MLAs|website=Elections in India|access-date=2020-10-16}}</ref>. == पदे == * सदस्य, पाथरी नगर परिषद * अध्यक्ष, पाथरी नगर परिषद * सदस्य, महाराष्ट्र राज्य वक्फ बोर्ड * सदस्य, महाराष्ट्र विधानसभा (आमदार) * सदस्य, महाराष्ट्र विधान परिषद * जिल्हाध्यक्ष, राष्ट्रवादी काँग्रेस == संदर्भ == <references /> [[वर्ग:राजकारणी]] egcs26v97v33e7lbqti8q8d95x01bot 0 267069 2143703 2142612 2022-08-07T05:49:48Z Aditya tamhankar 80177 /* यादी */ wikitext text/x-wiki खालील यादी भारतीय महिला क्रिकेट संघाने आतापर्यंत खेळलेल्या सर्व अधिकृत महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामन्यांची आहे. भारताने ५ ऑगस्ट २००६ रोजी इंग्लंडविरुद्ध पहिला महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना खेळला. == सुची == {| class="wikitable plainrowheaders" |- ! scope="col" style="width:75px" | चिन्ह ! scope="col" style="width:350px" | अर्थ |- ! scope="row" |सामना क्र. | भारताने खेळलेल्या महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामन्याचा क्र. |- ! scope="row" |महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० क्र. | आयसीसी सदस्यांचे महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० क्र. |- ! scope="row" | तारीख | सामन्याची तारीख |- ! scope="row" |विरुद्ध संघ | ज्या संघाविरुद्ध महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना खेळला त्या देशाचे ध्वजासहित नाव |- ! scope="row" | स्थळ | कोणत्या मैदानावर सामना झाला |- ! scope="row" | विजेता | सामन्याचा विजेता/अनिर्णित |- | bgcolor=#cfc| || सामना विविध स्पर्धेत खेळवला गेला त्या स्पर्धेच्या दुव्यासहित |} ==भारताने देशानुसार खेळलेल्या प्रथम महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामन्याची तारीख== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! विरुद्ध संघ !! प्रथम महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना |- |align=left|{{crw|ENG}} || ५ ऑगस्ट २००६ |- |align=left|{{crw|AUS}} || २८ ऑक्टोबर २००८ |- |align=left|{{crw|PAK}} || १३ जून २००९ |- |align=left|{{crw|SL}} || १५ जून २००९ |- |align=left|{{crw|NZL}} || १८ जून २००९ |- |align=left|{{crw|WIN}} || २२ जानेवारी २०११ |- |align=left|{{crw|BAN}} || २ एप्रिल २०१३ |- |align=left|{{crw|RSA}} || ३० नोव्हेंबर २०१४ |- |align=left|{{crw|MAS}} || ३ जून २०१८ |- |align=left|{{crw|THA}} || ४ जून २०१८ |- |align=left|{{crw|IRE}} || १५ नोव्हेंबर २०१८ |- |align=left|{{crw|Barbados}} || ३ ऑगस्ट २०२२ |} ==भारताने मैदानानुसार खेळलेल्या महिला ट्वेंटी२० सामन्यांची संख्या== ==यादी== {| class="wikitable ubsortable" style="text-align:left; white-space:nowrap" |- ! सामना क्र. ! म.आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- | १ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/225163.html ३] || ५ ऑगस्ट २००६ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, डर्बी|काउंटी मैदान]], [[डर्बी]] || {{crw|IND}} || rowspan=2 | |- | २ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/369333.html २०] || २८ ऑक्टोबर २००८ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[हर्स्टव्हिल ओव्हल]], [[सिडनी]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/355977.html २९] || ११ जून २००९ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[टाँटन काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || {{crw|ENG}} || rowspan=4 | [[महिला २०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २००९|२००९ महिला ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/355981.html ३३] || १३ जून २००९ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|ENG}} [[टाँटन काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/355985.html ३७] || १५ जून २००९ || {{crw|SL}} || {{flagicon|ENG}} [[टाँटन काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/355988.html ४०] || १८ जून २००९ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{crw|NZ}} |- | ७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/439017.html ५६] || ४ मार्च २०१० || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[बांद्रा-कुर्ला संकुल मैदान]], [[बांद्रा]] || {{crw|ENG}} || rowspan=3 | |- | ८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/439018.html ५७] || ६ मार्च २०१० || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[बांद्रा-कुर्ला संकुल मैदान]], [[बांद्रा]] || {{crw|IND}} |- | ९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/439019.html ५८] || ८ मार्च २०१० || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[बांद्रा-कुर्ला संकुल मैदान]], [[बांद्रा]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | १० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/412707.html ६५] || ६ मे २०१० || {{crw|NZ}} || {{flagicon|WIN}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || {{crw|NZ}} || rowspan=4 | [[२०१० महिला ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/412710.html ६८] || ८ मे २०१० || {{crw|PAK}} || {{flagicon|WIN}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/412715.html ७३] || १० मे २०१० || {{crw|SL}} || {{flagicon|WIN}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/412716.html ७४] || १३ मे २०१० || {{crw|AUS}} || {{flagicon|WIN}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी मैदान]], [[सेंट लुसिया]] || {{crw|AUS}} |- | ११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/488906.html ९८] || २२ जानेवारी २०११ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{crw|IND}} || rowspan=3 | |- | १२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/488907.html ९९] || २३ जानेवारी २०११ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{crw|WIN}} |- | १३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/488908.html १००] || २४ जानेवारी २०११ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/500224.html १०७] || २३ जून २०११ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|ENG}} [[टोबी होव क्रिकेट मैदान]], [[इसेक्स|बिलिएरके]] || {{crw|AUS}} || rowspan=4 | [[२०११ इंग्लंड महिला ट्वेंटी२० चौरंगी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | १५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/500225.html ११०] || २५ जून २०११ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|ENG}} [[ब्रिस्टल काउंटी मैदान|काउंती मैदान]], [[ब्रिस्टल]] || {{crw|NZ}} |- style="background:#cfc;" | १६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/492547.html ११२] || २६ जून २०११ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[टाँटन काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | १७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/500574.html ११३] || २७ जून २०११ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|ENG}} [[ऑफिसर्स क्लब सर्व्हिस मैदान]], [[हँपशायर|अल्डरशॉट]] || {{crw|NZ}} |- | १८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/549390.html १३१] || १८ फेब्रुवारी २०१२ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा|नॉर्थ साउंड]] || {{crw|WIN}} || rowspan=12 | |- | १९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/549391.html १३३] || १९ फेब्रुवारी २०१२ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा|नॉर्थ साउंड]] || {{crw|IND}} |- | २० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/549392.html १३५] || २२ फेब्रुवारी २०१२ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[विंडसर पार्क]], [[डॉमिनिका]] || {{crw|WIN}} |- | २१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/549393.html १३६] || २३ फेब्रुवारी २०१२ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[विंडसर पार्क]], [[डॉमिनिका]] || {{crw|WIN}} |- | २२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/549394.html १३८] || २७ फेब्रुवारी २०१२ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || {{crw|IND}} |- | २३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/552935.html १३९] || १८ मार्च २०१२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|वाय.एस. राजशेखर रेड्डी स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || {{crw|AUS}} |- | २४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/552936.html १४०] || १९ मार्च २०१२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|वाय.एस. राजशेखर रेड्डी स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || {{crw|AUS}} |- | २५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/552937.html १४१] || २१ मार्च २०१२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|वाय.एस. राजशेखर रेड्डी स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || {{crw|AUS}} |- | २६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/552938.html १४२] || २२ मार्च २०१२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|वाय.एस. राजशेखर रेड्डी स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || {{crw|AUS}} |- | २७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/552939.html १४३] || २३ मार्च २०१२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|वाय.एस. राजशेखर रेड्डी स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || {{crw|IND}} |- | २८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/552939.html १५०] || २६ जून २०१२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[सेंट लॉरेन्स मैदान]], [[केंट|कॅंटरबरी]] || {{crw|ENG}} |- | २९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/552939.html १५०] || २६ जून २०१२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी मैदान, चेम्सफोर्ड|काउंटी मैदान]], [[इसेक्स|चेम्सफोर्ड]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/533302.html १६९] || २७ सप्टेंबर २०१२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || {{crw|AUS}} || rowspan=4 | [[२०१२ महिला ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/533306.html १७३] || २९ सप्टेंबर २०१२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/533309.html १७६] || १ ऑक्टोबर २०१२ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || {{crw|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/584772.html १७८] || ३ ऑक्टोबर २०१२ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[नॉनडिस्क्रिप्ट्स क्रिकेट क्लब मैदान]], [[कोलंबो]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/584924.html १८४] || २८ ऑक्टोबर २०१२ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|CHN}} [[गुआंगोंगँग आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[क्वांगचौ]] || {{crw|IND}} || rowspan=2 | [[२०१२ महिला ट्वेंटी२० आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | ३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/584929.html १८६] || ३१ ऑक्टोबर २०१२ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|CHN}} [[गुआंगोंगँग आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[क्वांगचौ]] || {{crw|IND}} |- | ३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/625898.html १९७] || २ एप्रिल २०१३ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[आयपीसीएल क्रीडा संकुल मैदान|रिलायन्स स्टेडियम]], [[बडोदा]] || {{crw|IND}} || rowspan=9 | |- | ३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/625899.html १९८] || ४ एप्रिल २०१३ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[आयपीसीएल क्रीडा संकुल मैदान|रिलायन्स स्टेडियम]], [[बडोदा]] || {{crw|IND}} |- | ३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/625900.html १९९] || ५ एप्रिल २०१३ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[आयपीसीएल क्रीडा संकुल मैदान|रिलायन्स स्टेडियम]], [[बडोदा]] || {{crw|IND}} |- | ३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/707469.html २३१] || २५ जानेवारी २०१४ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. पी.व्ही.जी. राजू क्रीडा संकुल मैदान]], [[विजयनगरम]] || {{crw|SL}} |- | ४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/707471.html २३२] || २६ जानेवारी २०१४ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. पी.व्ही.जी. राजू क्रीडा संकुल मैदान]], [[विजयनगरम]] || {{crw|IND}} |- | ४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/707473.html २३३] || २८ जानेवारी २०१४ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|वाय.एस. राजशेखर रेड्डी स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || {{crw|SL}} |- | ४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/720551.html २४३] || ९ मार्च २०१४ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेख कमल स्टेडियम]], [[बांगलादेश|कॉक्स बाझार]] || {{crw|IND}} |- | ४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/720553.html २४४] || ११ मार्च २०१४ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेख कमल स्टेडियम]], [[बांगलादेश|कॉक्स बाझार]] || {{crw|IND}} |- | ४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/720555.html २४५] || १३ मार्च २०१४ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेख कमल स्टेडियम]], [[बांगलादेश|कॉक्स बाझार]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/682973.html २५०] || २४ मार्च २०१४ || {{crw|SL}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|SL}} || rowspan=5 | [[२०१४ महिला ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/682981.html २५४] || २६ मार्च २०१४ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/682995.html २६१] || ३० मार्च २०१४ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/683005.html २६६] || १ एप्रिल २०१४ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/683009.html २६८] || २ एप्रिल २०१४ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|IND}} |- | ५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/797907.html २९४] || ३० नोव्हेंबर २०१४ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|IND}} || rowspan=10 | |- | ५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/872485.html ३०७] || ११ जुलै २०१५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|NZ}} |- | ५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/872487.html ३०८] || १३ जुलै २०१५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|NZ}} |- | ५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/872489.html ३०९] || १५ जुलै २०१५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|IND}} |- | ५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895787.html ३२५] || २६ जानेवारी २०१६ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{crw|IND}} |- | ५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895789.html ३२६] || २९ जानेवारी २०१६ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{crw|IND}} |- | ५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895791.html ३२७] || ३१ जानेवारी २०१६ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{crw|AUS}} |- | ५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/967869.html ३३१] || २२ फेब्रुवारी २०१६ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || {{crw|IND}} |- | ५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/967871.html ३३२] || २४ फेब्रुवारी २०१६ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || {{crw|IND}} |- | ५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/967873.html ३३३] || २६ फेब्रुवारी २०१६ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/951375.html ३४०] || १५ मार्च २०१६ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|IND}} || rowspan=4 | [[२०१६ महिला ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/951387.html ३४६] || १९ मार्च २०१६ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान|फिरोजशाह कोटला मैदान]], [[दिल्ली]] || {{crw|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/951395.html ३५०] || २२ मार्च २०१६ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एच.पी.सी.ए. मैदान|हिमाचल प्रदेश क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[धरमशाळा]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/951409.html ३५७] || २७ मार्च २०१६ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{crw|WIN}} |- | ५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1063546.html ३७०] || १८ नोव्हेंबर २०१६ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एसीए-केडीसीए क्रिकेट मैदान]], [[विजयवाडा]] || {{crw|WIN}} || rowspan=3 | |- | ५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1063547.html ३७१] || २० नोव्हेंबर २०१६ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एसीए-केडीसीए क्रिकेट मैदान]], [[विजयवाडा]] || {{crw|WIN}} |- | ५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1063548.html ३७३] || २२ नोव्हेंबर २०१६ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एसीए-केडीसीए क्रिकेट मैदान]], [[विजयवाडा]] || {{crw|WIN}} |- style="background:#cfc;" | ५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1065333.html ३७४] || २६ नोव्हेंबर २०१६ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|THA}} [[आशियाई तंत्रज्ञान संस्था मैदान]], [[बँकॉक]] || {{crw|IND}} || rowspan=4 | [[महिला ट्वेंटी२० आशिया चषक, २०१६|२०१६ महिला ट्वेंटी२० आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | ६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1065339.html ३७६] || २९ नोव्हेंबर २०१६ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|THA}} [[आशियाई तंत्रज्ञान संस्था मैदान]], [[बँकॉक]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1065344.html ३७८] || १ डिसेंबर २०१६ || {{crw|SL}} || {{flagicon|THA}} [[आशियाई तंत्रज्ञान संस्था मैदान]], [[बँकॉक]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1065348.html ३८०] || ४ डिसेंबर २०१६ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|THA}} [[आशियाई तंत्रज्ञान संस्था मैदान]], [[बँकॉक]] || {{crw|IND}} |- | ६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1123206.html ३९४] || १३ फेब्रुवारी २०१८ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सेन्वेस पार्क]], [[पॉचेफस्ट्रूम]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | |- | ६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1123207.html ३९५] || १६ फेब्रुवारी २०१८ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[बफेलो पार्क]], [[ईस्ट लंडन]] || {{crw|IND}} |- | ६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1123208.html ३९६] || १८ फेब्रुवारी २०१८ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{crw|RSA}} |- | ६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1123209.html ३९७] || २१ फेब्रुवारी २०१८ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सुपरस्पोर्ट्स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || अनिर्णित |- | ६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1123210.html ३९८] || २४ फेब्रुवारी २०१८ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा पार्क न्यूलँड्स]], [[केपटाउन]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1131235.html ४०२] || २२ मार्च २०१८ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|AUS}} || rowspan=4 | [[२०१७-१८ महिला टी२० तिरंगी मालिका, भारत|२०१८ भारत महिला ट्वेंटी२० तिरंगी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | ६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1131237.html ४०५] || २५ मार्च २०१८ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1131238.html ४०६] || २६ मार्च २०१८ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1131240.html ४०९] || २९ मार्च २०१८ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1148048.html ४१६] || ३ जून २०१८ || {{crw|MAS}} || {{flagicon|MAS}} [[किन्रर अकॅडेमी ओव्हल]], [[क्वालालंपूर]] || {{crw|IND}} || rowspan=6 | [[२०१८ महिला टी२० आशिया चषक|२०१८ महिला ट्वेंटी२० आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | ७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1148052.html ४२०] || ४ जून २०१८ || {{crw|THA}} || {{flagicon|MAS}} [[रॉयल सेलंगोर क्लब]], [[क्वालालंपूर]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1148056.html ४२४] || ६ जून २०१८ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|MAS}} [[किन्रर अकॅडेमी ओव्हल]], [[क्वालालंपूर]] || {{crw|BAN}} |- style="background:#cfc;" | ७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1148059.html ४२८] || ७ जून २०१८ || {{crw|SL}} || {{flagicon|MAS}} [[रॉयल सेलंगोर क्लब]], [[क्वालालंपूर]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1148060.html ४२९] || ९ जून २०१८ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|MAS}} [[किन्रर अकॅडेमी ओव्हल]], [[क्वालालंपूर]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1148063.html ४३२] || १० जून २०१८ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|MAS}} [[किन्रर अकॅडेमी ओव्हल]], [[क्वालालंपूर]] || {{crw|BAN}} |- | ७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157709.html ४९४] || १९ सप्टेंबर २०१८ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[फ्री ट्रेड झोन कॉमप्लेक्स मैदान]], [[पश्चिम प्रांत, श्रीलंका|कटुनायके]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | |- | ७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157710.html ४९५] || २१ सप्टेंबर २०१८ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[कोल्ट्स क्रिकेट क्लब मैदान]], [[कोलंबो]] || अनिर्णित |- | ८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157711.html ४९६] || २२ सप्टेंबर २०१८ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[कोलंबो क्रिकेट क्लब मैदान]], [[कोलंबो]] || {{crw|IND}} |- | ८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157712.html ४९७] || २४ सप्टेंबर २०१८ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[कोलंबो क्रिकेट क्लब मैदान]], [[कोलंबो]] || {{crw|IND}} |- | ८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157713.html ४९९] || २५ सप्टेंबर २०१८ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[फ्री ट्रेड झोन कॉमप्लेक्स मैदान]], [[पश्चिम प्रांत, श्रीलंका|कटुनायके]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1150533.html ५१५] || ९ नोव्हेंबर २०१८ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|WIN}} [[प्रोव्हिडन्स मैदान]], [[गयाना]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | [[आयसीसी महिला टी२० क्रिकेट विश्वचषक, २०१८|२०१८ महिला ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1150537.html ५१८] || ११ नोव्हेंबर २०१८ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|WIN}} [[प्रोव्हिडन्स मैदान]], [[गयाना]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1150545.html ५२६] || १५ नोव्हेंबर २०१८ || {{crw|IRE}} || {{flagicon|WIN}} [[प्रोव्हिडन्स मैदान]], [[गयाना]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1150549.html ५३०] || १७ नोव्हेंबर २०१८ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|WIN}} [[प्रोव्हिडन्स मैदान]], [[गयाना]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1150554.html ५३५] || २२ नोव्हेंबर २०१८ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|WIN}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा|नॉर्थ साउंड]] || {{crw|ENG}} |- | ८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153858.html ५७४] || ६ फेब्रुवारी २०१९ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[वेस्टपॅक मैदान]], [[वेलिंग्टन]] || {{crw|NZ}} || rowspan=13 | |- | ८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153859.html ५७६] || ८ फेब्रुवारी २०१९ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[इडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{crw|NZ}} |- | ९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153860.html ५७७] || १० फेब्रुवारी २०१९ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{crw|NZ}} |- | ९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1172163.html ५९९] || ४ मार्च २०१९ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[बर्सापारा क्रिकेट मैदान]], [[गुवाहाटी]] || {{crw|ENG}} |- | ९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1172164.html ६००] || ७ मार्च २०१९ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[बर्सापारा क्रिकेट मैदान]], [[गुवाहाटी]] || {{crw|ENG}} |- | ९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1172165.html ६०१] || ९ मार्च २०१९ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[बर्सापारा क्रिकेट मैदान]], [[गुवाहाटी]] || {{crw|ENG}} |- | ९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1198478.html ७६९] || २४ सप्टेंबर २०१९ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[लालाभाई कॉनट्रॅक्टर मैदान]], [[सुरत]] || {{crw|IND}} |- | ९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1198481.html ७७२] || १ ऑक्टोबर २०१९ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[लालाभाई कॉनट्रॅक्टर मैदान]], [[सुरत]] || {{crw|IND}} |- | ९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202366.html ७७५] || ३ ऑक्टोबर २०१९ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[लालाभाई कॉनट्रॅक्टर मैदान]], [[सुरत]] || {{crw|IND}} |- | ९७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1198482.html ७७९] || ४ ऑक्टोबर २०१९ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[लालाभाई कॉनट्रॅक्टर मैदान]], [[सुरत]] || {{crw|RSA}} |- | ९८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202252.html ७९६] || ९ नोव्हेंबर २०१९ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] || {{crw|IND}} |- | ९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202253.html ७९८] || १० नोव्हेंबर २०१९ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] || {{crw|IND}} |- | १०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202254.html ७९९] || १४ नोव्हेंबर २०१९ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[प्रोव्हिडन्स मैदान]], [[गयाना]] || {{crw|IND}} |- ! सामना क्र. ! म.आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- | १०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202255.html ८००] || १७ नोव्हेंबर २०१९ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[प्रोव्हिडन्स मैदान]], [[गयाना]] || {{crw|IND}} || rowspan=2 | |- | १०२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202256.html ८०१] || २० नोव्हेंबर २०१९ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[प्रोव्हिडन्स मैदान]], [[गयाना]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1183543.html ८३१] || ३१ जानेवारी २०२० || {{crw|ENG}} || {{flagicon|AUS}} [[मानुका ओव्हल]], [[कॅनबेरा]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | [[२०१९-२० ऑस्ट्रेलिया महिला तिरंगी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | १०४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1183545.html ८३३] || २ फेब्रुवारी २०२० || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मानुका ओव्हल]], [[कॅनबेरा]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | १०५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1183546.html ८३८] || ७ फेब्रुवारी २०२० || {{crw|ENG}} || {{flagicon|AUS}} [[जंक्शन ओव्हल]], [[मेलबर्न]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | १०६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1183547.html ८४०] || ८ फेब्रुवारी २०२० || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[जंक्शन ओव्हल]], [[मेलबर्न]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1183549.html ८४५] || १२ फेब्रुवारी २०२० || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[जंक्शन ओव्हल]], [[मेलबर्न]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | १०८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1173048.html ८४६] || २१ फेब्रुवारी २०२० || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी शोग्राउंड मैदान]], [[सिडनी]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | [[२०२० महिला ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | १०९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1173053.html ८५१] || २४ फेब्रुवारी २०२० || {{crw|BAN}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ११० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1173056.html ८५४] || २७ फेब्रुवारी २०२० || {{crw|NZ}} || {{flagicon|AUS}} [[जंक्शन ओव्हल]], [[मेलबर्न]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1173061.html ८५९] || २९ फेब्रुवारी २०२० || {{crw|SL}} || {{flagicon|AUS}} [[जंक्शन ओव्हल]], [[मेलबर्न]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ११२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1173070.html ८६६] || ८ मार्च २०२० || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{crw|AUS}} |- | ११३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1253272.html ८८६] || २० मार्च २०२१ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[भारतरत्न श्री अटल बिहारी वाजपेयी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|अटल बिहारी स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{crw|RSA}} || rowspan=13 | |- | ११४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1253273.html ८८७] || २१ मार्च २०२१ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[भारतरत्न श्री अटल बिहारी वाजपेयी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|अटल बिहारी स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{crw|RSA}} |- | ११५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1253274.html ८८८] || २३ मार्च २०२१ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[भारतरत्न श्री अटल बिहारी वाजपेयी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|अटल बिहारी स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{crw|IND}} |- | ११६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1260097.html ९१६] || ९ जुलै २०२१ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, नॉर्थम्पटन|काउंटी मैदान]], [[नॉर्थम्पटनशायर|नॉर्थम्पटन]] || {{crw|ENG}} |- | ११७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1260098.html ९१९] || ११ जुलै २०२१ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी मैदान, होव|काउंटी मैदान]], [[ससेक्स काउंटी क्रिकेट क्लब|होव]] || {{crw|IND}} |- | ११८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1260099.html ९२०] || १४ जुलै २०२१ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी मैदान, चेम्सफोर्ड|काउंटी मैदान]], [[इसेक्स|चेम्सफोर्ड]] || {{crw|ENG}} |- | ११९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1263621.html ९८१] || ७ ऑक्टोबर २०२१ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[कॅरारा स्टेडियम]], [[गोल्ड कोस्ट, ऑस्ट्रेलिया|गोल्ड कोस्ट]] || अनिर्णित |- | १२० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1263622.html ९८२] || ९ ऑक्टोबर २०२१ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[कॅरारा स्टेडियम]], [[गोल्ड कोस्ट, ऑस्ट्रेलिया|गोल्ड कोस्ट]] || {{crw|AUS}} |- | १२१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1263623.html ९८३] || १० ऑक्टोबर २०२१ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[कॅरारा स्टेडियम]], [[गोल्ड कोस्ट, ऑस्ट्रेलिया|गोल्ड कोस्ट]] || {{crw|AUS}} |- | १२२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289031.html १०२६] || ९ फेब्रुवारी २०२२ || {{crw|NZL}} || {{flagicon|NZL}} [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|जॉन डेव्हिस ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|क्वीन्सटाउन]] || {{crw|NZL}} |- | १२३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1319709.html ११४५] || २३ जून २०२२ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणगिरी दाम्बुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{crw|IND}} |- | १२४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1319710.html ११४९] || २५ जून २०२२ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणगिरी दाम्बुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{crw|IND}} |- | १२५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1319711.html ११५२] || २७ जून २०२२ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणगिरी दाम्बुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{crw|SL}} |- style="background:#cfc;" | १२६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289259.html ११७३] || २९ जुलै २०२२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{crw|AUS}} || rowspan=5 | [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील क्रिकेट|२०२२ राष्ट्रकुल खेळ]] |- style="background:#cfc;" | १२७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289263.html ११८१] || ३१ जुलै २०२२ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १२८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289268.html ११८७] || ३ ऑगस्ट २०२२ || {{crw|Barbados}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १२९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289271.html ११९०] || ६ ऑगस्ट २०२२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १३० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289274.html ११९३] || ७ ऑगस्ट २०२२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || |} [[वर्ग:भारतीय क्रिकेट]] [[वर्ग:महिला क्रिकेट]] b02pu0tf7n1tjfe6gn13wj90dnwpl8u 0 270746 2143679 1857639 2022-08-07T05:05:27Z अभय नातू 206 माहिती wikitext text/x-wiki '''इलेनॉर लँबर्ट''' (जन्म दिनांक, स्थळ अज्ञात - [[इ.स. १९९४|१९९४]]) ही {{crw|RSA|1928}}च्या महिला क्रिकेट संघाकडून १९६० मध्ये २ महिला कसोटी सामने खेळलेली [[क्रिकेट]] खेळाडू होती. ही यष्टिरक्षक होती. {{DEFAULTSORT:लँबर्ट, एलिनॉर}} [[वर्ग:दक्षिण आफ्रिकेच्या महिला क्रिकेट खेळाडू]] [[वर्ग:इ.स. १९९४ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:स्त्री चरित्रलेख]] lwke8fw8y1jvht9ckoljd74a3z3pti6 0 275569 2143508 2136354 2022-08-06T12:51:31Z 2402:3A80:18DC:1F94:47F:3A1A:6770:C2D3 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''कोन्हेरी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर= मोहोळ | जिल्हा = [[सोलापूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव =गणेश पांढरे |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = 413248 | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''कोन्हेरी''' हे भारतातील [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[सोलापूर जिल्हा|सोलापूर जिल्ह्यातील]] [[मोहोळ|मोहोळ तालुक्यातील]] एक गाव आहे. == भौगोलिक स्थान== कोन्हेरी गाव सोलापूर जिल्ह्यात मोहोळ तालुक्यात आहे. मोहोळ पासून 20km अंतरावर पश्चिम दिशेस आहे. येथील भूभाग सपाट आहे. तसेच या ठिकाणी आष्टी उपसा सिंचन योजना अंतर्गत कॅनॉल गावच्या चारही बाजूने आहे. या ठिकाणी ज्वारी मका हरभरा तूर उडीद मूग गहू यासारखी पिके घेतली जातात तसेच द्राक्षे डाळिंब केळी ऊस अशी नगदी पिके घेतली जातात. येथील ग्रामपंचायत 1956 ला स्थापन झाली आहे. ==हवामान== येथे मध्यम आणि चांगले हवामान असते.हे कोरडे हवामानाच्या श्रेणीत येते. उन्हाळा, पावसाळा आणि हिवाळा हे ऋतू असतात. मार्च ते मे हे महिने उन्हाळ्याच्या काळात येतात आणि या काळात कमाल तापमान ३० ते ४० डिग्री सेल्सिअस पर्यंत असते. एप्रिल आणि मे महिन्याचा कालावधी सर्वात उष्ण असतो. येथे पाऊस अल्प आणि अनिश्चित प्रमाणात पडतो. जूनच्या दुसऱ्या पंधरवड्यापासून ते सप्टेंबर अखेरपर्यंत मान्सूनचा कालावधी असतो. सरासरी ५४५ मि.मी. पाऊस पडतो.येथे हिवाळा नोव्हेंबरमध्ये सुरू होतो आणि फेब्रुवारी महिन्यात तापमान कधीकधी १० अंश सेल्सिअसपेक्षा कमी होते. हिवाळ्याच्या हंगामातील किमान तापमान जानेवारीत सुमारे ९ अंश सेल्सिअस असते. ==लोकजीवन येथील लोकजीवन साधारण स्वरूपाचे आहे... सर्वजण एकमेकांना मदत करतात.या ठिकाणी बागायत क्षेत्र वाढत आहे. या गावाचे 1 ले सरपंच श्रीमंत शेळके.2 रे सरपंच दत्तात्रय आप्पा शेळके ते जिल्हा local board चे सदस्य होते आणि z p member होते. पंचायत समिती सदस्य भीमा शुगर चे संचालक होते.3 रे सरपंच जनार्दन माळी ते z p member होते.== ==प्रेक्षणीय स्थळे == येथील हिंदू मुस्लिम ऐक्याचे प्रतिक असलेले सात सय्यद पिरसाहेब बाबा चे दर्गा आहे, तसेच श्री हनुमान मंदिर आहे, श्री शंभुमहादेवाचे अतिप्राचीन मंदिर आहे, तुळजाभवानी मंदिर आहे. ==नागरी सुविधा== == जवळपासची गावे == कोन्हेरी गावच्या पूर्वेस 5 km अंतरावर सारोले , पश्चिम दिशेस पाप री दक्षिणेस पेनुर,उत्तरेस 5 km वडाचीवडी, हिवरे,चिखली, गाव आहे. ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:मोहोळ तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:सोलापूर जिल्ह्यातील गावे]] b669i7xw0r0ln75z0u46ncwa3xk90sf 0 279016 2143560 1948043 2022-08-06T15:45:01Z 2402:3A80:1384:6508:0:49:567D:4401 /* लोकजीवन */शेती हा मुख्य व्यवसाय आहे wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''शिवणी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर= शिराळा | जिल्हा = [[सांगली जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''शिवणी''' हे [[भारत|भारतातील]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[सांगली जिल्हा|सांगली जिल्ह्यातील]] [[शिराळा तालुका|शिराळा तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== येथील हवामान उष्ण व कोरडे आहे. येथे नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी मध्य हा हिवाळा हंगाम असतो. हिवाळ्यात दिवसा तापमान २९ सेल्सियस पर्यंत वाढते आणि रात्री तापमान १७ डिग्री सेल्सियस पर्यंत खाली जाते. जून मध्य ते ऑक्टोबर हा पावसाळा हंगाम असतो. पावसाळ्यात दिवसा तापमान २८ डिग्री सेल्सियस पर्यंत वाढते आणि रात्री तापमान २२ डिग्री सेल्सियस पर्यंत खाली जाते. पावसाळ्यात मध्यम प्रमाणात पाऊस पडतो. वार्षिक पर्जन्यमान ७०० मिमी पर्यंत असते. फेब्रुवारी मध्य ते जून हा उन्हाळा मोसम असतो. उन्हाळ्यात दिवसा तापमान ३८ डिग्री सेल्सियस पर्यंत वाढते आणि रात्री तापमान २३ डिग्री सेल्सियस पर्यंत खाली जाते. ==लोकजीवन== शेतकरी ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:शिराळा तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:सांगली जिल्ह्यातील गावे]] ka59lmgiwo1lla7y49ktiim7qlsninw 2143561 2143560 2022-08-06T15:46:16Z 2402:3A80:1384:6508:0:49:567D:4401 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''शिवणी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर= शिराळा | जिल्हा = [[सांगली जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''शिवणी''' हे [[भारत|भारतातील]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[सांगली जिल्हा|सांगली जिल्ह्यातील]] [[शिराळा तालुका|शिराळा तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== येथील हवामान उष्ण व कोरडे आहे. येथे नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी मध्य हा हिवाळा हंगाम असतो. हिवाळ्यात दिवसा तापमान २९ सेल्सियस पर्यंत वाढते आणि रात्री तापमान १७ डिग्री सेल्सियस पर्यंत खाली जाते. जून मध्य ते ऑक्टोबर हा पावसाळा हंगाम असतो. पावसाळ्यात दिवसा तापमान २८ डिग्री सेल्सियस पर्यंत वाढते आणि रात्री तापमान २२ डिग्री सेल्सियस पर्यंत खाली जाते. पावसाळ्यात मध्यम प्रमाणात पाऊस पडतो. वार्षिक पर्जन्यमान ७०० मिमी पर्यंत असते. फेब्रुवारी मध्य ते जून हा उन्हाळा मोसम असतो. उन्हाळ्यात दिवसा तापमान ३८ डिग्री सेल्सियस पर्यंत वाढते आणि रात्री तापमान २३ डिग्री सेल्सियस पर्यंत खाली जाते. ==लोकजीवन== शेतकरी ==प्रेक्षणीय स्थळे ईश्वर लीला बंगला== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:शिराळा तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:सांगली जिल्ह्यातील गावे]] 2pjzsyhfewqvzogvjpjigqs1h3dyhtb 0 280502 2143680 2132059 2022-08-07T05:06:28Z अभय नातू 206 माहिती wikitext text/x-wiki '''नील ॲलन फॉस्टर''' ([[६ मे]], [[इ.स. १९६२|१९६२]]:[[इंग्लंड]] - हयात) हा {{cr|ENG}}कडून १९८३ ते १९९३ दरम्यान २९ कसोटी आणि ४८ आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामने खेळलेला [[क्रिकेट]] खेळाडू आहे. हा उजव्या हाताने फलंदाजी आणि जलद-मध्यमगती गोलंदाजी करीत असे. {{DEFAULTSORT:फॉस्टर, नील}} [[वर्ग:इंग्लिश क्रिकेट खेळाडू]] [[वर्ग:इ.स. १९६२ मधील जन्म]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] dh17h1zjfkuavyzo1v79qp00pe5hotg 0 281294 2143716 1955604 2022-08-07T06:32:47Z 49.32.240.253 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट अभिनेता | नाव = भूषण प्रधान | चित्र = ActorBhushanPradhan 01.jpg | चित्र_रुंदी = 250px }} भूषण प्रधान हा एक भारतीय चित्रपट, वेब मालिका आणि मराठीतील नाट्य अभिनेता आहे. त्याने आम्ही दोघी, [[कॉफी आणि बरंच काही]], सतरंगी रे, मिस मॅच, टाइमपास, टाइमपास २ आणि अनेक चित्रपटांमध्ये अभिनय केला आहे. भूषणने झी फाईव्ह ओरिजिनल्स वेब सिरीज गोंद्या आला रे मधील दामोदर हरी चापेकरच्या भूमिकेसाठी प्रशंसा प्राप्त केली. २०१८ मध्ये, प्रतिमा जोशी दिग्दर्शित पदार्पण आम्ही दोघी मधील राम या भूमिकेसाठी आणि चंद्रकांत कुलकर्णी दिग्दर्शित विल्यम शेक्सपियर नाटक हॅम्लेट मधील लर्टेसच्या भूमिकेसाठी त्याचे कौतुक झाले. == चित्रपट == * [[कॉफी आणि बरंच काही]] * शिव्या == मालिका == * [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] * [[पिंजरा (मालिका)|पिंजरा]] * जय भवानी जय शिवाजी == चित्रदालन == {{Multiple image | image1 = Bhushan Pradhan.jpg | image2 = ActorBhushanPradhan 02.jpg | image3 = BhushanPradhan.jpg }} {{कॉमन्स वर्ग|Bhushan Pradhan|भूषण प्रधान}} {{DEFAULTSORT:प्रधान, भूषण}} {{विस्तार}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी अभिनेते]] [[वर्ग:मराठी चित्रपट अभिनेते]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] dcjvzr27i6gocjaqqzqbc9j0viq60sz 2143747 2143716 2022-08-07T09:04:45Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki {{संदर्भहीन लेख}} {{माहितीचौकट अभिनेता | नाव = भूषण प्रधान | चित्र = ActorBhushanPradhan 01.jpg | चित्र_रुंदी = 250px }} '''भूषण प्रधान''' हा एक भारतीय चित्रपट, वेब मालिका आणि मराठीतील नाट्य अभिनेता आहे. त्याने आम्ही दोघी, ''[[कॉफी आणि बरंच काही]]'', ''सतरंगी रे'', ''मिस मॅच'', ''टाइमपास'', ''टाइमपास २'' आणि अनेक चित्रपटांमध्ये अभिनय केला आहे. भूषणने [[झी फाईव्ह]] ओरिजिनल्स वेब सिरीज ''गोंद्या आला रे'' मधील दामोदर हरी चापेकरच्या भूमिकेसाठी प्रशंसा प्राप्त केली. २०१८ मध्ये, प्रतिमा जोशी दिग्दर्शित पदार्पण आम्ही दोघी मधील राम या भूमिकेसाठी आणि चंद्रकांत कुलकर्णी दिग्दर्शित विल्यम शेक्सपियर नाटक हॅम्लेट मधील लर्टेसच्या भूमिकेसाठी त्याचे कौतुक झाले. == चित्रपट == * [[कॉफी आणि बरंच काही]] * शिव्या == मालिका == * [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] * [[पिंजरा (मालिका)|पिंजरा]] * जय भवानी जय शिवाजी == चित्रदालन == {{Multiple image | image1 = Bhushan Pradhan.jpg | image2 = ActorBhushanPradhan 02.jpg | image3 = BhushanPradhan.jpg }} {{कॉमन्स वर्ग|Bhushan Pradhan|भूषण प्रधान}} {{DEFAULTSORT:प्रधान, भूषण}} {{विस्तार}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी अभिनेते]] [[वर्ग:मराठी चित्रपट अभिनेते]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] 8vxhg9p90843h5mpbs8adz9k4j2h6s6 4 283874 2143724 1963367 2022-08-07T07:00:51Z 2409:4042:2D09:B375:0:0:4C09:D402 wikitext text/x-wiki १) सर्पमित्र सिद्धांत वाघचौरे मो.न.9260040958 9307607448 २) सर्पमित्र आकाश जाधव मो.नं.9209640006 ३) सर्पमित्र अतिष सुंकी मो.नं.9975385729 ४) सर्पमित्र शुभम कांबळे अहमदनगर मो.नं.7028383791 ५) सर्पमित्र तुषार मिसाळ मो.नं.8888108102 ६) सर्पमित्र स्वप्नील जोशी शिर्डी मो.नं.8411811011 m7o6tm97mre45dmvk6z5ddi39lq69pr 2143729 2143724 2022-08-07T07:09:13Z 43.242.226.58 [[वर्ग:अहमदनगर जिल्ह्यातील सर्पमित्र]] कडे पुनर्निर्देशित wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[:वर्ग:अहमदनगर जिल्ह्यातील सर्पमित्र]] 7hsgrdf4ed8h1jg0rdkyuwu5s37n935 0 289553 2143637 2143361 2022-08-07T03:06:13Z 2409:4040:D93:7039:0:0:2988:7A05 /* कलाकार */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = माझी तुझी रेशीमगाठ | चित्र = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = | निर्मिती संस्था = | दिग्दर्शक = | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | दिग्दर्शक = अजय मयेकर | कलाकार = [[प्रार्थना बेहेरे]], [[श्रेयस तळपदे]], मायरा वैकुळ | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = सोमवार ते शनिवार रात्री ८.३० वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | प्रथम प्रसारण = २३ ऑगस्ट २०२१ | शेवटचे प्रसारण = चालू | आधी = [[तू तेव्हा तशी]] | नंतर = [[तुझ्या माझ्या संसाराला आणि काय हवं!]] | सारखे = }} {{झी मराठी रात्री ८.३०च्या मालिका}} == कलाकार == * [[श्रेयस तळपदे]] - यशवर्धन इंद्रजीत चौधरी ऊर्फ यश * [[प्रार्थना बेहेरे]] - नेहा कामत / नेेेहा यशवर्धन चौधरी * [[मायरा वायकुळ]] - परी कामत / परी यशवर्धन चौधरी * [[संकर्षण कऱ्हाडे]] - समीर देशपांडे * [[मोहन जोशी]] / [[प्रदीप वेलणकर]] - जगन्नाथ चौधरी ऊर्फ आजोबा * [[निखिल राजेशिर्के]] - ड्रायव्हर अविनाश नाईक * [[शीतल क्षीरसागर]] - सीमा सत्यजित चौधरी * [[अतुल महाजन]] - सत्यजित जगन्नाथ चौधरी * [[स्वाती पानसरे]] - मिथीला विश्वजीत चौधरी * [[आनंद काळे]] - विश्वजीत जगन्नाथ चौधरी * [[वेद आंब्रे]] - पुष्कराज सत्यजित चौधरी * [[काजल काटे]] - शेफाली कुलकर्णी * [[अजित केळकर]] - बंडोपंत नाईक ऊर्फ बंडू काका * [[मानसी मागीकर]] - अरुणा बंडोपंत नाईक ऊर्फ बंडू काकु * [[स्वाती देवल]] - मीनाक्षी कामत ऊर्फ वहिनी * [[चैतन्य चंद्रात्रे]] - ॲडवोकेट राजन दामोदर परांजपे * [[दिनेश कानडे]] - घारतोंडे * [[जेन कटारिया]] - जेसिका * [[गौरी केंद्रे]] - मोहिनी कुलकर्णी * [[सारीका बनारसवाले-जोशी]] - चारूलता == विशेष भाग == # धागा धागा विणतो आता, माझी तुझी रेशीमगाठ. <u>(२३ ऑगस्ट २०२१)</u> # परीच्या वाढदिवशी नेहाची होणार फ्रेंडशी भेट. <u>(२४ ऑगस्ट २०२१)</u> # ती तशी असूच शकत नाही! नकळत यश व्यक्त करतो नेहाच्या प्रामाणिकपणाबद्दल विश्वास. <u>(२५ ऑगस्ट २०२१)</u> # असं म्हणतात हक्काच्या माणसांवरच राग निघतो! यशने नकळत नेहावर काढलेल्या रागाचं परी ठरणार औषध. <u>(२६ ऑगस्ट २०२१)</u> # नेहा आणि परीच्या लाईफमध्ये यश घेऊन येणार स्माईलवाली मॅजिक. <u>(२७ ऑगस्ट २०२१)</u> # आपली काळजी घ्यायला हक्काचं माणूस लागतंच! नेहाच्या आपुलकीने यश भारावून जातो. <u>(२८ ऑगस्ट २०२१)</u> # परी आणि यशच्या वाढत्या मैत्रीने नेहा झाली खट्टू. (३० ऑगस्ट २०२१) # नेहाच्या भाबडेपणामुळे आजोबांच्या कचाट्यात सापडणार बिचारा यश. (०१ सप्टेंबर २०२१) # दारावर घराच्या जप्तीची नोटीस असताना परी पाहतेय पॅलेसचं स्वप्न. <u>(०३ सप्टेंबर २०२१)</u> # अडचणीत आलेल्या नेहाला यश देऊ शकेल का साथ? (०६ सप्टेंबर २०२१) # कठीण प्रसंगात यश कशी करणार नेहाची सोबत? (०८ सप्टेंबर २०२१) # नेहासमोर येईल का यशची खरी ओळख? (१० सप्टेंबर २०२१) # नेहा आणि परीसोबत यश अनुभवणार रविवारच्या सुट्टीची धमाल. (१३ सप्टेंबर २०२१) # आई आणि परीसाठी हवंय एक छोटंसं घर! नेहाची घरासाठीची धडपड पाहून यश होणार भावूक. (१५ सप्टेंबर २०२१) # आईच्या कष्टांना परी लावतेय हातभार, फ्रेंड देणार परीची साथ. (१७ सप्टेंबर २०२१) # विसर्जनाच्या कार्यक्रमात होणार परीचा डान्स परफॉर्मन्स, सोबतीला रंगणार बंडूकाकांचा धमाल नाट्यप्रवेश. (२० सप्टेंबर २०२१) # नेहामुळे आजोबा-समीरच्या तावडीत सापडणार बिचारा यश. (२२ सप्टेंबर २०२१) # यशचं जुळवण्यासाठी नेहा करणार पावभाजीचा बेत, काय होणार बिचाऱ्या यशचं? (२४ सप्टेंबर २०२१) # ॲडव्हान्स सॅलरीची रक्कम पाहून नेहाला सिम्मी सुनावणार, यश कशी करणार नेहाची मदत? (२७ सप्टेंबर २०२१) # दुखावलेल्या परी आणि नेहामध्ये यश सारं आलबेल करणार. (२९ सप्टेंबर २०२१) # नेहाच्या मदतीसाठी धावून येणार तिचा हक्काचा मित्र यशवर्धन. (०१ ऑक्टोबर २०२१) # नेहाच्या आजारपणात यश आणि परी घेणार तिची काळजी. (०४ ऑक्टोबर २०२१) # नेहावर परीला पाळणाघरात ठेवायची वेळ येणार. (०६ ऑक्टोबर २०२१) # परीसाठी तळमळणाऱ्या नेहाची घालमेल पाहून यश होणार अस्वस्थ. (०८ ऑक्टोबर २०२१) # यश परत मिळवून देणार बंडू काका-काकूंचं घर. (१८ ऑक्टोबर २०२१) # हरवलेल्या परीला शोधून परांजपे नेहाच्या मनात जागा मिळवणार का? (२० ऑक्टोबर २०२१) # विसरले शब्द हरपले भान, नेहाचा बदललेला अंदाज पाहून यश हरवून जातो. (२२ ऑक्टोबर २०२१) # यशने फाईलमध्ये लपवलेली चिठ्ठी नेहापर्यंत पोहोचणार का? (२५ ऑक्टोबर २०२१) # यशला उमगणार परफेक्ट लाईफ पार्टनरचा अर्थ. (२७ ऑक्टोबर २०२१) # नेहामुळे पुन्हा जुळणार यश-समीरची गट्टी. <u>(३१ ऑक्टोबर २०२१)</u> # यशने ऑफिसमध्ये ओळख लपवल्याचं गुपित सिम्मीला कळणार. (०१ नोव्हेंबर २०२१) # चौधरींच्या घरच्या भावी लक्ष्मीची पाऊलं घरात पडणार, नेहाच्या हातून यशच्या घरचं लक्ष्मीपूजन पूर्ण होणार. (०३ नोव्हेंबर २०२१) # यश नेहासाठी पाठवणार खास भेट. (०५ नोव्हेंबर २०२१) # नेहाच्या आयुष्यात यश आणणार आनंदाचे क्षण. (०८ नोव्हेंबर २०२१) # नेहा-परांजपेच्या भेटीने वाढणार यशची अस्वस्थता. (१० नोव्हेंबर २०२१) # नेहाच्या खोटं बोलण्याने यश दुखावणार. (१२ नोव्हेंबर २०२१) # यशच्या खरेपणावर नेहाचा विश्वास पाहून यश अस्वस्थ होणार. (१५ नोव्हेंबर २०२१) # यशवर दिली जाणार नवी जबाबदारी, परांजपेसोबत लग्नासाठी मिळवणार का नेहाचा होकार? (१७ नोव्हेंबर २०२१) # यश नेहाला परांजपेसोबत लग्न करायला सांगू शकेल का? (१९ नोव्हेंबर २०२१) # परीचा होकार मिळाला तर परांजपेसोबत लग्न करेल का नेहा? <u>(२४ नोव्हेंबर २०२१)</u> # आईच्या भल्यासाठी डायबेटिस असूनही परीचा निर्जळी उपवास, परीच्या या चिमुकल्या प्रयत्नाचे काय होतील परिणाम? (२७ नोव्हेंबर २०२१) # परी घेणार परांजपेचा इंटरव्ह्यू. (३० नोव्हेंबर २०२१) # यश नेहाशी जोडू पाहतोय घरमालक-भाडेकरूचं प्रेमळ नातं. <u>(२१ डिसेंबर २०२१)</u> # नेहासोबत सुंदर भविष्याच्या स्वप्नात हरवणार यश. <u>(२५ डिसेंबर २०२१)</u> # यशच्या काळजीने होणार नेहाची तळमळ, हे प्रेम नाही तर काय? <u>(०१ जानेवारी २०२२)</u> # यशने घेतलेल्या निर्णयाने नेहाला बसला धक्का. <u>(०१ फेब्रुवारी २०२२)</u> # नेहा आणि यशच्या प्रेमाची स्वप्नपूर्ती. <u>(०६ फेब्रुवारी २०२२)</u> # परीचा पॅलेसचा हट्ट यश करेल का पूर्ण? <u>(१६ फेब्रुवारी २०२२)</u> # यश आणि नेहाची प्रेमकहाणी घेणार सुंदर वळण. <u>(२६ फेब्रुवारी २०२२)</u> # नेहाला मनवण्यासाठी चौधरी बॉईजची गँग तयार. <u>(२० मार्च २०२२)</u> # नेहाच्या गैरहजेरीत यश निभावतोय परीच्या आई-बाबांची दुहेरी भूमिका. (०२ जून २०२२) # नेहा-परीचं सत्य आजोबांसमोर आणण्यासाठी सिम्मीचा नवा डाव. (०६ जून २०२२) # नेहा-यशच्या साखरपुड्यात परीच्या हातून घडली जादू. (०९ जून २०२२) # माझ्या आईच्या लग्नाला यायचं हं. <u>(१२ जून २०२२)</u> # यश आणि नेहा मिळून बांधत आहेत आयुष्याची रेशीमगाठ. (१४ जून २०२२) # नेहा ओळखू शकेल का अविनाशला, तिच्या भूतकाळाला? (१६ जून २०२२) # नेहा आणि यशची रेशीमगाठ आणखी घट्ट होणार. (१८ जून २०२२) # नेहा करु शकेल का ती निष्पाप असल्याचं सिद्ध? (२२ जून २०२२) # नेहा आणि यशच्या नात्यात कटुता आणण्यासाठी सिम्मीचा नवा खेळ. (२५ जून २०२२) # नेहा-यशच्या नात्यामध्ये दुरावा आणेल का अविनाश? (२८ जून २०२२) # नेहा ओळखू शकेल का अविनाशचा आवाज? (३० जून २०२२) # नेहासमोर सिम्मीचं सत्य उघड. <u>(२४ जुलै २०२२)</u> [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] qb2w71vdhzm48jtybinb38xayuwt2u0 2143647 2143637 2022-08-07T04:08:33Z 43.242.226.58 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = माझी तुझी रेशीमगाठ | चित्र = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = | निर्मिती संस्था = | दिग्दर्शक = | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | दिग्दर्शक = अजय मयेकर | कलाकार = [[प्रार्थना बेहेरे]], [[श्रेयस तळपदे]], मायरा वैकुळ | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = सोमवार ते शनिवार रात्री ८.३० वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | प्रथम प्रसारण = २३ ऑगस्ट २०२१ | शेवटचे प्रसारण = चालू | आधी = [[तू तेव्हा तशी]] | नंतर = [[तुझ्या माझ्या संसाराला आणि काय हवं!]] | सारखे = }} {{झी मराठी रात्री ८.३०च्या मालिका}} == कलाकार == * [[श्रेयस तळपदे]] - यशवर्धन चौधरी (यश) * [[प्रार्थना बेहेरे]] - नेहा कामत / नेेेहा यशवर्धन चौधरी * मायरा वायकुळ - परी कामत * [[संकर्षण कऱ्हाडे]] - समीर * [[मोहन जोशी]] - जगन्नाथ चौधरी (जग्गू) ** [[प्रदीप वेलणकर]] - जगन्नाथ चौधरी * निखिल राजेशिर्के - अविनाश * शीतल क्षीरसागर - सीमा सत्यजित चौधरी (सिम्मी) * स्वाती पानसरे - मिथिला विश्वजीत चौधरी * चैतन्य चंद्रात्रे - राजन परांजपे * स्वाती देवल - मीनाक्षी कामत * आनंद काळे - विश्वजीत जगन्नाथ चौधरी * वेद आंब्रे - पुष्कराज सत्यजित चौधरी (पिकुचू) * अतुल महाजन - सत्यजित जगन्नाथ चौधरी * मानसी मागीकर - अरुणा बंडोपंत नाईक * अजित केळकर - बंडोपंत नाईक (बंडू) * काजल काटे - शेफाली * दिनेश कानडे - घारतोंडे * वर्षा घाटपांडे - अनुराधा कर्णिक * प्रणाली ओव्हाळ - गुड्डी * चारुता सुपेकर - प्रीती * सानिका बनारसवाले-जोशी - चारूलता * जेन कटारिया - जेसिका * गौरी केंद्रे - मोहिनी == विशेष भाग == # धागा धागा विणतो आता, माझी तुझी रेशीमगाठ. <u>(२३ ऑगस्ट २०२१)</u> # परीच्या वाढदिवशी नेहाची होणार फ्रेंडशी भेट. <u>(२४ ऑगस्ट २०२१)</u> # ती तशी असूच शकत नाही! नकळत यश व्यक्त करतो नेहाच्या प्रामाणिकपणाबद्दल विश्वास. <u>(२५ ऑगस्ट २०२१)</u> # असं म्हणतात हक्काच्या माणसांवरच राग निघतो! यशने नकळत नेहावर काढलेल्या रागाचं परी ठरणार औषध. <u>(२६ ऑगस्ट २०२१)</u> # नेहा आणि परीच्या लाईफमध्ये यश घेऊन येणार स्माईलवाली मॅजिक. <u>(२७ ऑगस्ट २०२१)</u> # आपली काळजी घ्यायला हक्काचं माणूस लागतंच! नेहाच्या आपुलकीने यश भारावून जातो. <u>(२८ ऑगस्ट २०२१)</u> # परी आणि यशच्या वाढत्या मैत्रीने नेहा झाली खट्टू. (३० ऑगस्ट २०२१) # नेहाच्या भाबडेपणामुळे आजोबांच्या कचाट्यात सापडणार बिचारा यश. (०१ सप्टेंबर २०२१) # दारावर घराच्या जप्तीची नोटीस असताना परी पाहतेय पॅलेसचं स्वप्न. <u>(०३ सप्टेंबर २०२१)</u> # अडचणीत आलेल्या नेहाला यश देऊ शकेल का साथ? (०६ सप्टेंबर २०२१) # कठीण प्रसंगात यश कशी करणार नेहाची सोबत? (०८ सप्टेंबर २०२१) # नेहासमोर येईल का यशची खरी ओळख? (१० सप्टेंबर २०२१) # नेहा आणि परीसोबत यश अनुभवणार रविवारच्या सुट्टीची धमाल. (१३ सप्टेंबर २०२१) # आई आणि परीसाठी हवंय एक छोटंसं घर! नेहाची घरासाठीची धडपड पाहून यश होणार भावूक. (१५ सप्टेंबर २०२१) # आईच्या कष्टांना परी लावतेय हातभार, फ्रेंड देणार परीची साथ. (१७ सप्टेंबर २०२१) # विसर्जनाच्या कार्यक्रमात होणार परीचा डान्स परफॉर्मन्स, सोबतीला रंगणार बंडूकाकांचा धमाल नाट्यप्रवेश. (२० सप्टेंबर २०२१) # नेहामुळे आजोबा-समीरच्या तावडीत सापडणार बिचारा यश. (२२ सप्टेंबर २०२१) # यशचं जुळवण्यासाठी नेहा करणार पावभाजीचा बेत, काय होणार बिचाऱ्या यशचं? (२४ सप्टेंबर २०२१) # ॲडव्हान्स सॅलरीची रक्कम पाहून नेहाला सिम्मी सुनावणार, यश कशी करणार नेहाची मदत? (२७ सप्टेंबर २०२१) # दुखावलेल्या परी आणि नेहामध्ये यश सारं आलबेल करणार. (२९ सप्टेंबर २०२१) # नेहाच्या मदतीसाठी धावून येणार तिचा हक्काचा मित्र यशवर्धन. (०१ ऑक्टोबर २०२१) # नेहाच्या आजारपणात यश आणि परी घेणार तिची काळजी. (०४ ऑक्टोबर २०२१) # नेहावर परीला पाळणाघरात ठेवायची वेळ येणार. (०६ ऑक्टोबर २०२१) # परीसाठी तळमळणाऱ्या नेहाची घालमेल पाहून यश होणार अस्वस्थ. (०८ ऑक्टोबर २०२१) # यश परत मिळवून देणार बंडू काका-काकूंचं घर. (१८ ऑक्टोबर २०२१) # हरवलेल्या परीला शोधून परांजपे नेहाच्या मनात जागा मिळवणार का? (२० ऑक्टोबर २०२१) # विसरले शब्द हरपले भान, नेहाचा बदललेला अंदाज पाहून यश हरवून जातो. (२२ ऑक्टोबर २०२१) # यशने फाईलमध्ये लपवलेली चिठ्ठी नेहापर्यंत पोहोचणार का? (२५ ऑक्टोबर २०२१) # यशला उमगणार परफेक्ट लाईफ पार्टनरचा अर्थ. (२७ ऑक्टोबर २०२१) # नेहामुळे पुन्हा जुळणार यश-समीरची गट्टी. <u>(३१ ऑक्टोबर २०२१)</u> # यशने ऑफिसमध्ये ओळख लपवल्याचं गुपित सिम्मीला कळणार. (०१ नोव्हेंबर २०२१) # चौधरींच्या घरच्या भावी लक्ष्मीची पाऊलं घरात पडणार, नेहाच्या हातून यशच्या घरचं लक्ष्मीपूजन पूर्ण होणार. (०३ नोव्हेंबर २०२१) # यश नेहासाठी पाठवणार खास भेट. (०५ नोव्हेंबर २०२१) # नेहाच्या आयुष्यात यश आणणार आनंदाचे क्षण. (०८ नोव्हेंबर २०२१) # नेहा-परांजपेच्या भेटीने वाढणार यशची अस्वस्थता. (१० नोव्हेंबर २०२१) # नेहाच्या खोटं बोलण्याने यश दुखावणार. (१२ नोव्हेंबर २०२१) # यशच्या खरेपणावर नेहाचा विश्वास पाहून यश अस्वस्थ होणार. (१५ नोव्हेंबर २०२१) # यशवर दिली जाणार नवी जबाबदारी, परांजपेसोबत लग्नासाठी मिळवणार का नेहाचा होकार? (१७ नोव्हेंबर २०२१) # यश नेहाला परांजपेसोबत लग्न करायला सांगू शकेल का? (१९ नोव्हेंबर २०२१) # परीचा होकार मिळाला तर परांजपेसोबत लग्न करेल का नेहा? <u>(२४ नोव्हेंबर २०२१)</u> # आईच्या भल्यासाठी डायबेटिस असूनही परीचा निर्जळी उपवास, परीच्या या चिमुकल्या प्रयत्नाचे काय होतील परिणाम? (२७ नोव्हेंबर २०२१) # परी घेणार परांजपेचा इंटरव्ह्यू. (३० नोव्हेंबर २०२१) # यश नेहाशी जोडू पाहतोय घरमालक-भाडेकरूचं प्रेमळ नातं. <u>(२१ डिसेंबर २०२१)</u> # नेहासोबत सुंदर भविष्याच्या स्वप्नात हरवणार यश. <u>(२५ डिसेंबर २०२१)</u> # यशच्या काळजीने होणार नेहाची तळमळ, हे प्रेम नाही तर काय? <u>(०१ जानेवारी २०२२)</u> # यशने घेतलेल्या निर्णयाने नेहाला बसला धक्का. <u>(०१ फेब्रुवारी २०२२)</u> # नेहा आणि यशच्या प्रेमाची स्वप्नपूर्ती. <u>(०६ फेब्रुवारी २०२२)</u> # परीचा पॅलेसचा हट्ट यश करेल का पूर्ण? <u>(१६ फेब्रुवारी २०२२)</u> # यश आणि नेहाची प्रेमकहाणी घेणार सुंदर वळण. <u>(२६ फेब्रुवारी २०२२)</u> # नेहाला मनवण्यासाठी चौधरी बॉईजची गँग तयार. <u>(२० मार्च २०२२)</u> # नेहाच्या गैरहजेरीत यश निभावतोय परीच्या आई-बाबांची दुहेरी भूमिका. (०२ जून २०२२) # नेहा-परीचं सत्य आजोबांसमोर आणण्यासाठी सिम्मीचा नवा डाव. (०६ जून २०२२) # नेहा-यशच्या साखरपुड्यात परीच्या हातून घडली जादू. (०९ जून २०२२) # माझ्या आईच्या लग्नाला यायचं हं. <u>(१२ जून २०२२)</u> # यश आणि नेहा मिळून बांधत आहेत आयुष्याची रेशीमगाठ. (१४ जून २०२२) # नेहा ओळखू शकेल का अविनाशला, तिच्या भूतकाळाला? (१६ जून २०२२) # नेहा आणि यशची रेशीमगाठ आणखी घट्ट होणार. (१८ जून २०२२) # नेहा करु शकेल का ती निष्पाप असल्याचं सिद्ध? (२२ जून २०२२) # नेहा आणि यशच्या नात्यात कटुता आणण्यासाठी सिम्मीचा नवा खेळ. (२५ जून २०२२) # नेहा-यशच्या नात्यामध्ये दुरावा आणेल का अविनाश? (२८ जून २०२२) # नेहा ओळखू शकेल का अविनाशचा आवाज? (३० जून २०२२) # नेहासमोर सिम्मीचं सत्य उघड. <u>(२४ जुलै २०२२)</u> [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] bxrg9v4oplm4tlzldbf1tn91zwd3qjo 3 290987 2143591 1956271 2022-08-06T17:57:40Z Pathoschild 1623 add talk page header ([[m:Synchbot|requested by MdsShakil]]) [presumed mr-0] wikitext text/x-wiki {{User talk:MdsShakil/header}} == विकी लव्हज् वुमन २०२१ == [[File:Wiki Loves Women South Asia-mr.png|right|frameless]] प्रिय विकिसदस्य, '''[[विकिपीडिया:विकी लव्ह्‌ज वुमन दक्षिण आशिया २०२१|विकी लव्हज् वुमन दक्षिण आशिया]]''' ही विकीमेडियन्स द्वारा स्थापन केलेली एक वार्षिक स्पर्धा आहे. हा आंतरराष्ट्रीय विकी लव्हज् वुमन स्पर्धेचा एक भाग आहे. हे मुख्यत्वे महिला आणि महिला संबंधित विषयांवरील लेखांवर लक्ष केंद्रित करते. अनेक आशियाई व भारतीय विकिपीडिया समुदायांनी यात भाग घेतला आहे. आणि आमची अशी इच्छा आहे की आपण मराठी विकिपीडियावर आपले योगदान द्यावे. प्रकल्प पृष्ठ [[विकिपीडिया:विकी लव्ह्‌ज वुमन दक्षिण आशिया २०२१|येथे]] उपलब्ध आहे. आपण ही स्पर्धा जिंकल्यास आपण '''पोस्टकार्ड, बार्नस्टार, तसेच $१२ USD ते $२५० USD पर्यंतचे बक्षीस''' आमच्याकडून जिंकू शकता. अधिक माहितीसाठी प्रकल्प पृष्ठ तपासा. [[विकिपीडिया:विकी लव्ह्‌ज वुमन दक्षिण आशिया २०२१/ नोंदणी|येथे]] आपली नोंदणी करा. आणि [https://fountain.toolforge.org/editathons/wlwsa2021-mr हा दुवा] वापरून आपला लेख सादर करा. जर तुम्हाला कोणत्या मदतीची आवश्यकता असेल तर स्थानिक आयोजक [[सदस्य:Sandesh9822|संदेश हिवाळे]] किंवा [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] यांना संपर्क करावा. धन्यवाद. --[[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य चर्चा:MediaWiki message delivery|चर्चा]]) ११:००, १६ सप्टेंबर २०२१ (IST) <!-- सदस्य:Tiven2240@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlw&oldid=22025036 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> a69jb3wckvbggx5gpif43ypjm06dp3z 0 295324 2143654 1974246 2022-08-07T04:20:25Z अभय नातू 206 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट शहर | नाव = त्वेर | स्थानिक = Тверь | चित्र = Площадь_Михаила_Тверского.jpg | चित्र_वर्णन = | ध्वज = Flag_of_Tver.svg | चिन्ह = Coat_of_arms_of_Tver.svg | नकाशा१ = रशिया | नकाशा = | pushpin_label_position = | देश = रशिया | राज्य = [[त्वेर ओब्लास्त]] | स्थापना = [[इ.स. ११३५]] | महापौर = | क्षेत्रफळ = १५२.२ | उंची = ४४३ | लोकसंख्या_वर्ष = २०२१ | लोकसंख्या = ४,२४,९६९ | घनता = | महानगर_लोकसंख्या = | वेळ = [[यूटीसी+०३:००]] ([[मॉस्को प्रमाणवेळ]]) | वेब = [https://www.tver.ru/ अधिकृत संकेतस्थळ] |latd = 56 |latm = 51 |lats = 28 |latNS = N |longd = 35 |longm = 55 |longs = 18 |longEW = E }} '''त्वेर''' ({{lang-ru|Тверь}}) हे [[रशिया]] देशाच्या [[त्वेर ओब्लास्त]]ाचे मुख्यालय आहे. आहे. त्वेर शहर रशियाच्या [[युरोप|युरोपीय]] भागात [[मॉस्को]]च्या १८० किमी वायव्येस [[वोल्गा नदी]]च्या काठावर वसले आहे. २०२१ साली त्वेरची लोकसंख्या सुमारे ४.२५ लाख इतकी होती. इ.स. ११३५ मध्ये स्थापन झालेले त्वेर हे रशियातील सर्वात जुन्या शहरांपैकी एक आहे. परंतु [[दुसरे महायुद्ध|दुसऱ्या महायुद्धामध्ये]] जर्मनीने त्वेरवर अधिपत्य मिळाल्यानंतर हे शहर उध्वस्त केले होते. [[मॉस्को]] ते [[सेंट पीटर्सबर्ग]] दरम्यान धावणाऱ्या [[मॉस्को—सेंट पीटर्सबर्ग रेल्वे]]वरील त्वेर हे एक महत्त्वाचे [[रेल्वे स्थानक|स्थानक]] आहे. == बाह्य दुवे == * [https://www.tver.ru/ अधिकृत संकेतस्थळ] *{{wikivoyage|Tver|त्वेर}} {{कॉमन्स वर्ग|Tver|त्वेर}} [[वर्ग:रशियामधील शहरे]] [[वर्ग:त्वेर ओब्लास्त]] 8f61ex0l8lp5oazcs3i1yalitdxib5n 0 297186 2143705 2140483 2022-08-07T05:53:34Z Aditya tamhankar 80177 /* कसोटी */ wikitext text/x-wiki सन २०२२ मध्ये कसोटी, एकदिवसीय व ट्वेंटी२० सामन्यांमध्ये खेळाडूंनी केलेली शतके आहेत. [[इ.स. २०२१ मध्ये आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट सामन्यांत खेळाडूंनी केलेल्या शतकांची यादी|२०२१]] ← आधी नंतर ‌→ [[इ.स. २०२३ मध्ये आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट सामन्यांत खेळाडूंनी केलेल्या शतकांची यादी|२०२३]] == सुची == {| class="wikitable plainrowheaders" |- ! scope="col" style="width:75px" | चिन्ह ! scope="col" style="width:350px" | अर्थ |- ! scope="row" | {{asterisk}} | नाबाद |- ! scope="row" | {{dagger}} | सामनावीर |- ! scope="row" | {{double-dagger}} | संघाचा कर्णधार |- ! scope="row" |मा/प/त | स्थळ: मायदेशी, परदेशी किंवा तटस्थ देश |- ! scope="row" |तारीख | सामन्याचा पहिला दिवस |- ! scope="row" | विजयी | ज्या खेळाडूनी शतक केले त्याच्या संघाने सामना जिंकला |- ! scope="row" |पराभूत | ज्या खेळाडूनी शतक केले त्याच्या संघाने सामना गमावला |- ! scope="row" | अनिर्णित | सामना अनिर्णित राहिला |- | bgcolor=#cfc| || शतक ५० षटके (पुरूष, १९ वर्षांखालील पुरूष, महिला), २० षटके (पुरूष आणि महिला) आणि कसोटी विश्वचषकात (पुरूष) झळकावलेले आहे |- | bgcolor=#ffc| || शतक तिरंगी मालिकेत झळकावलेले आहे. |- | bgcolor=#9ff| ||शतक अन्य आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेत झळकावलेले आहे (उदा. [[आशिया चषक]]). |} ==देशानुसार शतके== ===पुरुष=== {{col-begin|width=}} {{col-3}} ====कसोटी==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr|ENG}} || १४ |- |align=left|{{cr|NZ}} || ९ |- |align=left|{{cr|PAK}} || ८ |- |align=left|{{cr|AUS}} || ७ |- |align=left|{{cr|BAN}} || ६ |- |align=left|{{cr|SL}} || rowspan=2 | ५ |- |align=left|{{cr|WIN}} |- |align=left|{{cr|IND}} || ४ |- |align=left|{{cr|SA}} || २ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''६०''' |} {{col-3}} ====एकदिवसीय==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr|NZ}} || ६ |- |align=left|{{cr|PAK}} || rowspan=3| ५ |- |align=left|{{cr|OMA}} |- |align=left|{{cr|WIN}} |- |align=left|{{cr|UAE}} || rowspan=3| ४ |- |align=left|{{cr|ENG}} |- |align=left|{{cr|SA}} |- |align=left|{{cr|SCO}} || rowspan=5| ३ |- |align=left|{{cr|AFG|२०१३}} |- |align=left|{{cr|USA}} |- |align=left|{{cr|SL}} |- |align=left|{{cr|IRE}} |- |align=left|{{cr|AUS}} || rowspan=2| २ |- |align=left|{{cr|NEP}} |- |align=left|{{cr|ZIM}} || rowspan=4| १ |- |align=left|{{cr|BAN}} |- |align=left|{{cr|NAM}} |- |align=left|{{cr|IND}} |- |align=centre|'''एकूण''' || '''५६''' |} {{col-3}} ====ट्वेंटी२०==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr|CZE}} || ३ |- |align=left|{{cr|NEP}} || rowspan=2 | २ |- |align=left|{{cr|IND}} |- |align=left|{{cr|WIN}} || rowspan=11 | १ |- |align=left|{{cr|CAN}} |- |align=left|{{cr|UAE}} |- |align=left|{{cr|NAM}} |- |align=left|{{cr|ROM}} |- |align=left|{{cr|BUL}} |- |align=left|{{cr|HUN}} |- |align=left|{{cr|SER}} |- |align=left|{{cr|SIN}} |- |align=left|{{cr|USA}} |- |align=left|{{cr|FRA}} |- |align=centre|'''एकूण''' || '''१८''' |} {{col-end}} ===महिला=== {{col-begin|width=}} {{col-3}} ====महिला कसोटी==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{crw|ENG}} || ३ |- |align=left|{{crw|SA}} || १ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''४''' |} {{col-3}} ====महिला एकदिवसीय==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{crw|ENG}} || ६ |- |align=left|{{crw|NZ}} || rowspan=2 | ४ |- |align=left|{{crw|AUS}} |- |align=left|{{crw|IND}} || rowspan=3 | २ |- |align=left|{{crw|WIN}} |- |align=left|{{crw|PAK}} |- |align=left|{{crw|SL}} || १ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''२१''' |} {{col-3}} ====महिला ट्वेंटी२०==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{crw|QAT}} || rowspan=2| २ |- |align=left|{{crw|UAE}} |- |align=left|{{crw|BHR}} || १ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''५''' |} {{col-end}} ===१९ वर्षाखालील=== {{col-begin|width=}} {{col-2}} ====१९ वर्षाखालील कसोटी==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=centre|'''एकूण''' || |} {{col-2}} ====१९ वर्षाखालील एकदिवसीय==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr19|IND}} || rowspan=3 | ३ |- |align=left|{{cr19|PAK}} |- |align=left|{{cr19|SA}} |- |align=left|{{cr19|WIN}} || rowspan=2 | २ |- |align=left|{{cr19|BAN}} |- |align=left|{{cr19|IRE}} || rowspan=6 | १ |- |align=left|{{cr19|ZIM}} |- |align=left|{{cr19|ENG}} |- |align=left|{{cr19|AUS}} |- |align=left|{{cr19|AFG|२०१३}} |- |align=left|{{cr19|SL}} |- |align=centre|'''एकूण''' || '''१९''' |} {{col-end}} ==पुरुष== === कसोटी === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ खेळाडूंची कसोटी शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- style="background:#cfc;" |१|| १२२ || [[डेव्हन कॉन्वे]] || {{cr|NZ}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || १-५ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा न्यू झीलॅंड दौरा, १ली कसोटी, माऊंट माउंगानुई, १-५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288979.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२|| १३७ || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || ५-९ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2446">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ ॲशेस मालिका, ४थी कसोटी, सिडनी, ५-९ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1263465.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३|| ११३ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || ५-९ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2446"/> |- style="background:#cfc;" |४|| १०१[[नाबाद|*]] || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|ENG}} || ३ || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || ५-९ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2446"/> |- style="background:#cfc;" |५|| २५२[[नाबाद|*]] || [[टॉम लॅथम]] || {{cr|NZ}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ९-१३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2447">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा न्यू झीलॅंड दौरा, २री कसोटी, क्राइस्टचर्च, ९-१३ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288980.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |६|| १०९ || [[डेव्हन कॉन्वे]] || {{cr|NZ}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ९-१३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2447"/> |- style="background:#cfc;" |७|| १०२ || [[लिटन दास]] || {{cr|BAN}} || {{cr|NZ}} || ३ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ९-१३ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2447"/> |- style="background:#cfc;" |८|| १००[[नाबाद|*]] || [[ऋषभ पंत]] || {{cr|IND}} || {{cr|RSA}} || ३ || {{flagicon|RSA}} [[न्यूलँड क्रिकेट मैदान|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || ११-१५ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, ३री कसोटी, केपटाउन, ११-१५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277081.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |९|| १०१ || [[ट्रॅव्हिस हेड]] || {{cr|AUS}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|AUS}} [[बेलेराइव्ह ओव्हल]], [[होबार्ट]] || १४-१८ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ ॲशेस मालिका, ५वी कसोटी, होबार्ट, १४-१८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1263466.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१०|| १०५ || [[हेन्री निकोल्स]] || {{cr|NZ}} || {{cr|RSA}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || १७-२१ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिकेचा न्यू झीलंड दौरा, १ली कसोटी, क्राइस्टचर्च, १७-२१ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288981.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |११|| १०८ || [[सारेल अर्वी]] || {{cr|RSA}} || {{cr|NZ}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2451">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिकेचा न्यू झीलंड दौरा, २री कसोटी, क्राइस्टचर्च, २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288982.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१२|| १२०[[नाबाद|*]] || [[कॉलिन दि ग्रँडहॉम]] || {{cr|NZ}} || {{cr|RSA}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2451"/> |- style="background:#cfc;" |१३|| १३६[[नाबाद|*]] || [[काईल व्हेरेइन]] || {{cr|RSA}} || {{cr|NZ}} || ३ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2451"/> |- style="background:#cfc;" |१४|| १७५[[नाबाद|*]] || [[रविंद्र जडेजा]] || {{cr|IND}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || ४-८ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा भारत दौरा, १ली कसोटी, मोहाली, ४-८ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1278682.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१५|| १८५ || [[अझहर अली]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, १ली कसोटी, रावळपिंडी, ४-८ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288310.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=८ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१६|| १५७ || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453"/> |- style="background:#cfc;" |१७|| १३६[[नाबाद|*]] || [[अब्दुल्ला शफिक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ३ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453"/> |- style="background:#cfc;" |१८|| १११[[नाबाद|*]] || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ३ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453"/> |- style="background:#cfc;" |१९|| १४० || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, १ली कसोटी, अँटिगा, ८-१२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256726.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२०|| १२३ || [[न्क्रुमा बॉनर]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454"/> |- style="background:#cfc;" |२१|| १२१ || [[झॅक क्रॉली]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || ३ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454"/> |- style="background:#cfc;" |२२|| १०९ || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || ३ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454"/> |- style="background:#cfc;" |२३|| १६० || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || १२-१६ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2455">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, २री कसोटी, कराची, १२-१६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288311.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२४|| १९६ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ४ || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || १२-१६ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2455"/> |- style="background:#cfc;" |२५|| १०४[[नाबाद|*]] || [[मोहम्मद रिझवान (क्रिकेटपटू, जन्म १९९२)|मोहम्मद रिझवान]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ४ || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || १२-१६ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2455"/> |- style="background:#cfc;" |२६|| १०७ || [[दिमुथ करुणारत्ने]] || {{cr|SL}} || {{cr|IND}} || ४ || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || १२-१६ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा भारत दौरा, २री कसोटी, बंगलूरू, १२-१६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1278683.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२७|| १५३ || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || १ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, २री कसोटी, ब्रिजटाउन, १६-२० मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256727.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२१ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२८|| १२० || [[बेन स्टोक्स]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || १ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457"/> |- style="background:#cfc;" |२९|| १६० || [[क्रेग ब्रेथवेट]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457"/> |- style="background:#cfc;" |३०|| १०२ || [[जर्मेन ब्लॅकवूड]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457"/> |- style="background:#cfc;" |३१|| १०४[[नाबाद|*]] || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || ३ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २१-२५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, ३री कसोटी, लाहोर, २१-२५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288312.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३२|| १००[[नाबाद|*]] || [[जोशुआ डि सिल्वा]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Grenada}} [[राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[ग्रेनेडा]] || २४-२८ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, ३री कसोटी, ग्रेनेडा, २४-२८ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256728.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२८ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३३|| १३७ || [[महमुदुल हसन जॉय]] || {{cr|BAN}} || {{cr|RSA}} || २ || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमीड]], [[डर्बन]] || ३१ मार्च - ४ एप्रिल २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, १ली कसोटी, डर्बन, ३१ मार्च - ४ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277100.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ एप्रिल २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३४|| १९९ || [[अँजेलो डेव्हिस मॅथ्यूस|अँजेलो मॅथ्यूस]] || {{cr|SL}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || १५-१९ मे २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2462">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा बांगलादेश दौरा, १ली कसोटी, चितगाव, १५-१९ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308488.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० मे २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३५|| १३३ || [[तमिम इक्बाल]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || १५-१९ मे २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2462"/> |- style="background:#cfc;" |३६|| १०५ || [[मुशफिकुर रहिम]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || १५-१९ मे २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2462"/> |- style="background:#cfc;" |३७|| १७५[[नाबाद|*]] || [[मुशफिकुर रहिम]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2463">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा बांगलादेश दौरा, २री कसोटी, ढाका, २३-२७ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308489.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ मे २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३८|| १४१ || [[लिटन दास]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2463"/> |- style="background:#cfc;" |३९|| १४५[[नाबाद|*]] || [[अँजेलो डेव्हिस मॅथ्यूस|अँजेलो मॅथ्यूस]] || {{cr|SL}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2463"/> |- style="background:#cfc;" |४०|| १२४ || [[दिनेश चंदिमल]] || {{cr|SL}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2463"/> |- style="background:#cfc;" |४१|| १०८ || [[डॅरियेल मिचेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || ३ || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || २-६ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2464">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा इंग्लंड दौरा, १ली कसोटी, लॉर्ड्स, २-६ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276901.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४२|| ११५[[नाबाद|*]] || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || ४ || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || २-६ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2464"/> |- style="background:#cfc;" |४३|| १९० || [[डॅरियेल मिचेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2465">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा इंग्लंड दौरा, २री कसोटी, नॉटिंगहॅम, १०-१४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276902.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४४|| १०६ || [[टॉम ब्लंडेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४५|| १७६ || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४६|| १४५ || [[ओलिए पोप]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४७|| १३६ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४८|| १०९ || [[डॅरियेल मिचेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले]], [[लीड्स]] || २३-२७ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2467">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा इंग्लंड दौरा, ३री कसोटी, लीड्स, २३-२७ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276903.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४९|| १६२ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले]], [[लीड्स]] || २३-२७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2467"/> |- style="background:#cfc;" |५०|| १४६ || [[काईल मेयर्स]] || {{cr|WIN}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|Saint Lucia}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया|ग्रॉस इसलेट]] || २४-२८ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा वेस्ट इंडीज दौरा, २री कसोटी, ग्रॉस इसलेट, २४-२८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317148.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५१|| १४६ || [[ऋषभ पंत]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2470">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा इंग्लंड दौरा, ५वी कसोटी, बर्मिंगहॅम, १-५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320741.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५२|| १०४ || [[रविंद्र जडेजा]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५३|| १०६ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|IND}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५४|| १४२[[नाबाद|*]] || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|IND}} || ४ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५५|| ११४[[नाबाद|*]] || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|IND}} || ४ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५६|| १४५[[नाबाद|*]] || [[स्टीव्ह स्मिथ]] || {{cr|AUS}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || ८-१२ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2471">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा श्रीलंका दौरा, २री कसोटी, गाली, ८-१२ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307302.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५७|| १०४ || [[मार्नस लेबसचग्ने]] || {{cr|AUS}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || ८-१२ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2471"/> |- style="background:#cfc;" |५८|| २०६[[नाबाद|*]] || [[दिनेश चंदिमल]] || {{cr|SL}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || ८-१२ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2471"/> |- style="background:#cfc;" |५९|| ११९ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|SL}} || २ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || १६-२० जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2472">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पाकिस्तानचा श्रीलंका दौरा, १ली कसोटी, गाली, १६-२० जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320953.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |६०|| १६०[[नाबाद|*]] || [[अब्दुल्ला शफिक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|SL}} || ४ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || १६-२० जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2472"/> |- style="background:#cfc;" |६१|| १०९ || [[धनंजय डी सिल्वा]] || {{cr|SL}} || {{cr|PAK}} || ३ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || २४-२८ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पाकिस्तानचा श्रीलंका दौरा, २री कसोटी, गाली, २४-२८ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320954.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |} === एकदिवसीय सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १०० || [[शॉन विल्यम्स]] || {{cr|ZIM}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || १६ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= झिम्बाब्वेचा श्रीलंका दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कँडी, १६ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1294969.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१८ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |२|| १०२ || [[दासून शनाका]] || {{cr|SL}} || {{cr|ZIM}} || २ || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || १८ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= झिम्बाब्वेचा श्रीलंका दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कँडी, १८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1294970.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |३|| १२९[[नाबाद|*]] || [[रेसी व्हान देर दुस्सेन]] || {{cr|RSA}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|RSA}} [[बोलंड बँक पार्क]], [[दक्षिण आफ्रिका|पार्ल]] || १९ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4344">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, पार्ल, १९ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277082.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जानेवारी २०२२}}</ref> |- |४|| ११० || [[टेंबा बवुमा]] || {{cr|RSA}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|RSA}} [[बोलंड बँक पार्क]], [[दक्षिण आफ्रिका|पार्ल]] || १९ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4344"/> |- |५|| १०३ || [[रहमानुल्लाह गुरबाझ]] || {{cr|AFG|२०१३}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|QAT}} [[वेस्ट एंड पार्क आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[दोहा]] || २३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तान विरुद्ध नेदरलँड्स कतारमध्ये, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, दोहा, २३ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1295181.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |६|| १२४ || [[क्विंटन डी कॉक]] || {{cr|RSA}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|RSA}} [[न्यूलँड क्रिकेट मैदान|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || २३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, केपटाउन, २३ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277084.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |७|| १०६ || [[जतिंदर सिंग]] || {{cr|OMA}} || {{cr|UAE}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || ५ फेब्रुवारी २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4351">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= संयुक्त अरब अमिरातीचा ओमान दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, मस्कत, ५ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299586.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- |८|| ११५ || [[चिराग सुरी]] || {{cr|UAE}} || {{cr|OMA}} || २ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || ५ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4351"/> |- |९|| १३६ || [[लिटन दास]] || {{cr|BAN}} || {{cr|AFG|२०१३}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || २५ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तानचा बांगलादेश दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, चितगाव, २५ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299830.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२ मार्च २०२२}}</ref> |- |१०|| १०६[[नाबाद|*]] || [[रहमानुल्लाह गुरबाझ]] || {{cr|AFG|२०१३}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || २८ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तानचा बांगलादेश दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, चितगाव, २८ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299831.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२ मार्च २०२२}}</ref> |- |११|| १२१[[नाबाद|*]] || [[गेरहार्ड इरास्मुस]] || {{cr|NAM}} || {{cr|OMA}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[आयसीसी अकादमी]], [[दुबई]] || ६ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ६१वा सामना, ओमान वि नामिबिया, दुबई, ६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302617.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=७ मार्च २०२२}}</ref> |- |१२|| १०५[[नाबाद|*]] || [[शोएब खान]] || {{cr|OMA}} || {{cr|NAM}} || २ || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || ११ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ६४वा सामना, ओमान वि नामिबिया, शारजाह, ११ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302620.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ मार्च २०२२}}</ref> |- |१३|| ११५[[नाबाद|*]] || [[व्रित्य अरविंद]] || {{cr|UAE}} || {{cr|NAM}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4365">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ६५वा सामना, संयुक्त अरब अमिराती वि नामिबिया, शारजाह, १२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302621.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०२२}}</ref> |- |१४|| १०३ || [[चिराग सुरी]] || {{cr|UAE}} || {{cr|NAM}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4365"/> |- |१५|| १२६ || [[रोहित कुमार]] || {{cr|NEP}} || {{cr|PNG}} || २ || {{flagicon|NEP}} [[त्रिभुवन विश्वविद्यालय आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|त्रिभुवन विश्वविद्यालय मैदान]], [[काठमांडू|किर्तीपूर]] || २५ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पापुआ न्यू गिनीचा नेपाळ दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, किर्तीपूर, २५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1305496.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२८ मार्च २०२२}}</ref> |- |१६|| १०५ || [[दिपेंद्र सिंग ऐरी]] || {{cr|NEP}} || {{cr|PNG}} || १ || {{flagicon|NEP}} [[त्रिभुवन विश्वविद्यालय आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|त्रिभुवन विश्वविद्यालय मैदान]], [[काठमांडू|किर्तीपूर]] || २६ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पापुआ न्यू गिनीचा नेपाळ दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, किर्तीपूर, २६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1305497.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२८ मार्च २०२२}}</ref> |- |१७|| १०३[[नाबाद|*]] || [[विल यंग]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || २९ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= नेदरलँड्सचा न्यू झीलंड दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, माऊंट माउंगानुई, २९ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288987.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३० मार्च २०२२}}</ref> |- |१८|| १०१ || [[ट्रॅव्हिस हेड]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २९ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4379">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लाहोर, २९ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288313.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३० मार्च २०२२}}</ref> |- |१९|| १०३ || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २९ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4379"/> |- |२०|| १०४ || [[बेन मॅकडरमॉट]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || ३१ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4380">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लाहोर, ३१ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288314.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२१|| ११४ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || ३१ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4380"/> |- |२२|| १०६ || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || ३१ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4380"/> |- |२३|| १४०[[नाबाद|*]] || [[टॉम लॅथम]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || २ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= नेदरलँड्सचा न्यू झीलंड दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हॅमिल्टन, २ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288988.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२४|| १०५[[नाबाद|*]] || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लाहोर, २ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288315.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२५|| १२० || [[विल यंग]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ४ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4383">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= नेदरलँड्सचा न्यू झीलंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हॅमिल्टन, ४ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288989.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२६|| १०६ || [[मार्टिन गुप्टिल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ४ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4383"/> |- |२७|| ११४[[नाबाद|*]] || [[रिची बेरिंग्टन]] || {{cr|SCO}} || {{cr|PNG}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || ९ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ७३वा सामना, पापुआ न्यू गिनी वि. स्कॉटलंड, दुबई, ९ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308244.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२८|| ११८[[नाबाद|*]] || [[जतिंदर सिंग]] || {{cr|OMA}} || {{cr|PNG}} || २ || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || १२ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ७५वा सामना, ओमान वि. पापुआ न्यू गिनी, दुबई, १२ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308246.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२९|| १०७[[नाबाद|*]] || [[रिची बेरिंग्टन]] || {{cr|SCO}} || {{cr|USA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || २९ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८०वा सामना, अमेरिका वि. स्कॉटलंड, पियरलँड, २९ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312799.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ मे २०२२}}</ref> |- |३०|| ११९[[नाबाद|*]] || [[शई होप]] || {{cr|WIN}} || {{cr|NED}} || २ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || ३१ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीजचा नेदरलँड्स दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, ३१ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302349.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ जून २०२२}}</ref> |- |३१|| १०८[[नाबाद|*]] || [[काईल कोएट्झर]] || {{cr|SCO}} || {{cr|UAE}} || २ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ३१ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८१वा सामना, स्कॉटलंड वि. संयुक्त अरब अमिराती, पियरलँड, ३१ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312800.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ जून २०२२}}</ref> |- |३२|| १२० || [[काईल मेयर्स]] || {{cr|WIN}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4398">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीजचा नेदरलँड्स दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, ४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302351.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ जून २०२२}}</ref> |- |३३|| १०१[[नाबाद|*]] || [[शामार ब्रुक्स]] || {{cr|WIN}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4398"/> |- |३४|| १०२[[नाबाद|*]] || [[व्रित्य अरविंद]] || {{cr|UAE}} || {{cr|USA}} || २ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८४वा सामना, अमेरिका वि. संयुक्त अरब अमिराती, पियरलँड, ४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312803.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ जून २०२२}}</ref> |- |३५|| १२०[[नाबाद|*]] || [[इब्राहिम झद्रान]] || {{cr|AFG|२०१३}} || {{cr|ZIM}} || २ || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || ६ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तानचा झिम्बाब्वे, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हरारे, ६ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310944.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- |३६|| १२७ || [[शई होप]] || {{cr|WIN}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[मुलतान क्रिकेट स्टेडियम]], [[मुलतान]] || ८ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4401">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीजचा पाकिस्तान दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, मुलतान, ८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1315038.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जून २०२२}}</ref> |- |३७|| १०३ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|WIN}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[मुलतान क्रिकेट स्टेडियम]], [[मुलतान]] || ८ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4401"/> |- |३८|| १३० || [[मोनांक पटेल]] || {{cr|USA}} || {{cr|OMA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ८ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4402">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८५वा सामना, अमेरिका वि. ओमान, पियरलँड, ८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312804.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जून २०२२}}</ref> |- |३९|| १११ || [[सुशांत मोदानी]] || {{cr|USA}} || {{cr|OMA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ८ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4402"/> |- |४०|| १०४[[नाबाद|*]] || [[झीशान मकसूद]] || {{cr|OMA}} || {{cr|NEP}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ९ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८६वा सामना, नेपाळ वि. ओमान, पियरलँड, ९ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312805.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जून २०२२}}</ref> |- |४१|| ११४ || [[स्टीव्हन टेलर]] || {{cr|USA}} || {{cr|NEP}} || २ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ११ जून २०२२ || टाय || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८७वा सामना, अमेरिका वि. नेपाळ, पियरलँड, ११ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312806.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जून २०२२}}</ref> |- |४२|| १०३ || [[कश्यप प्रजापती]] || {{cr|OMA}} || {{cr|USA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || १२ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८८वा सामना, अमेरिका वि. ओमान, पियरलँड, १२ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312807.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ जून २०२२}}</ref> |- |४३|| १६२[[नाबाद|*]] || [[जोस बटलर]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || १७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4413">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा नेदरलँड्स दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, १७ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1281444.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जून २०२२}}</ref> |- |४४|| १२५ || [[डेव्हिड मलान]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || १७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4413"/> |- |४५|| १२२ || [[फिल सॉल्ट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || १७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4413"/> |- |४६|| १३७ || [[पथुम निसंका]] || {{cr|SL}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || १९ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा श्रीलंका दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कोलंबो, १९ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307298.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जून २०२२}}</ref> |- |४७|| ११० || [[चरिथ असलंका]] || {{cr|SL}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || २१ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा श्रीलंका दौरा, ४था आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कोलंबो, २१ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307299.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जून २०२२}}</ref> |- |४८|| १०१[[नाबाद|*]] || [[जेसन रॉय]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || २ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || २२ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा नेदरलँड्स दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, २२ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1281446.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जून २०२२}}</ref> |- |४९|| ११३ || [[हॅरी टेक्टर]] || {{cr|IRE}} || {{cr|NZ}} || १ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १० जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4419">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा आयर्लंड दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, डब्लिन, १० जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1303309.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ जुलै २०२२}}</ref> |- |५०|| १२७[[नाबाद|*]] || [[मायकेल ब्रेसवेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|IRE}} || २ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १० जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4419"/> |- |५१|| ११५ || [[मार्टिन गुप्टिल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|IRE}} || १ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4429">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा आयर्लंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, डब्लिन, १५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1303311.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जुलै २०२२}}</ref> |- |५२|| १२० || [[पॉल स्टर्लिंग]] || {{cr|IRE}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4429"/> |- |५३|| १०८ || [[हॅरी टेक्टर]] || {{cr|IRE}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4429"/> |- |५४|| १२५[[नाबाद|*]] || [[ऋषभ पंत]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड]], [[मॅंचेस्टर]] || १७ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा इंग्लंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, मॅंचेस्टर, १७ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276909.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जुलै २०२२}}</ref> |- |५५|| १३४ || [[रेसी व्हान देर दुस्सेन]] || {{cr|SA}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[रिव्हरसाईड मैदान]], [[चेस्टर-ली-स्ट्रीट]] || १९ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिकेचा इंग्लंड दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, चेस्टर-ली-स्ट्रीट, १९ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276910.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जुलै २०२२}}</ref> |- |५६|| ११५ || [[शई होप]] || {{cr|WIN}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || २४ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा वेस्ट इंडीज आणि अमेरिका दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, पोर्ट ऑफ स्पेन, २४ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317901.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |} === ट्वेंटी२० सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १०७ || [[रोव्हमन पॉवेल]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || २६ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, ब्रिजटाउन, २६ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256722.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |२|| १०८[[नाबाद|*]] || [[मॅथ्यू स्पूर्स]] || {{cr|CAN}} || {{cr|PHI}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || १८ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट अ, गट दुसरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, कॅनडा वि फिलिपाईन्स, मस्कत, १८ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299566.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |३|| १०४[[नाबाद|*]] || [[कुशल भुर्टेल]] || {{cr|NEP}} || {{cr|PHI}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.२]], [[मस्कत]] || १९ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट अ, गट दुसरा, ६वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, नेपाळ वि फिलिपाईन्स, मस्कत, १९ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299571.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |४|| ११२ || [[वसीम मुहम्मद]] || {{cr|UAE}} || {{cr|IRE}} || २ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || २४ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट अ, अंतिम सामना, आयर्लंड वि संयुक्त अरब अमिराती, मस्कत, २४ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299585.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२५ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#ffc;" |५|| ११०[[नाबाद|*]] || [[दिपेंद्र सिंग ऐरी]] || {{cr|NEP}} || {{cr|MAS}} || १ || {{flagicon|NEP}} [[त्रिभुवन विश्वविद्यालय आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|त्रिभुवन विश्वविद्यालय स्टेडियम]], [[काठमांडू|किर्तीपूर]] || २ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ नेपाळ तिरंगी मालिका, ६वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, नेपाळ वि मलेशिया, किर्तीपूर, २ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1305503.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |६|| १००[[नाबाद|*]] || [[गेरहार्ड इरास्मुस]] || {{cr|NAM}} || {{cr|UGA}} || १ || {{flagicon|NAM}} [[युनायटेड क्रिकेट मैदान]], [[विन्डहोक]] || ९ एप्रिल २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= युगांडाचा नामिबिया दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, विन्डहोक, ९ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1309702.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ एप्रिल २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |७|| ११५[[नाबाद|*]] || साबावून दावीझी || {{cr|CZE}} || {{cr|BUL}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १२ मे २०२२ || विजयी || <ref name="T20I1529">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ व्हॅलेटा चषक, ८वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, बल्गेरिया वि चेक प्रजासत्ताक, मार्सा, १२ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310177.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मे २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |८|| १०६ || डायलन स्टेन || {{cr|CZE}} || {{cr|BUL}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १२ मे २०२२ || विजयी || <ref name="T20I1529"/> |- style="background:#9ff;" |९|| ११० || तरणजीत सिंग || {{cr|ROM}} || {{cr|CZE}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १३ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ व्हॅलेटा चषक, ११वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, चेक प्रजासत्ताक वि रोमेनिया, मार्सा, १३ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310180.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मे २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |१०|| १०८[[नाबाद|*]] || सैम हुसैन || {{cr|BUL}} || {{cr|MLT}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १४ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ व्हॅलेटा चषक, १५वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, माल्टा वि बल्गेरिया, मार्सा, १३ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310184.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मे २०२२}}</ref> |- |११|| १३७ || झीशान कुकीखेल || {{cr|HUN}} || {{cr|AUT}} || २ || {{flagicon|AUT}} [[सीबार्न क्रिकेट मैदान]], [[ऑस्ट्रिया|लोवर ऑस्ट्रिया]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= हंगेरीचा ऑस्ट्रिया दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, लोवर ऑस्ट्रिया, ४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317142.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- |१२|| ११७ || लेस्ली डनबार || {{cr|SER}} || {{cr|BUL}} || १ || {{flagicon|BUL}} [[राष्ट्रीय क्रिकेट अकादमी, सोफिया|राष्ट्रीय क्रिकेट अकादमी]], [[सोफिया]] || २६ जून २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= सर्बियाचा बल्गेरिया दौरा, ४था आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, सोफिया, २६ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317139.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ जून २०२२}}</ref> |- |१३|| १०४ || [[दीपक हूडा]] || {{cr|IND}} || {{cr|IRE}} || १ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || २८ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा आयर्लंड दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, डब्लिन, २८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1303308.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जून २०२२}}</ref> |- |१४|| १०० || [[सुरेंद्र चंद्रमोहन]] || {{cr|SIN}} || {{cr|PNG}} || १ || {{flagicon|SIN}} [[इंडियन असोसिएशन मैदान]], [[सिंगापूर]] || ३ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पापुआ न्यू गिनीचा सिंगापूर दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, सिंगापूर, ३ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1322012.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#ffc;" |१५|| १११[[नाबाद|*]] || साबावून दावीझी || {{cr|CZE}} || {{cr|AUT}} || १ || {{flagicon|CZE}} [[विनॉर क्रिकेट स्टेडियम (स्कॉट पेज खेळपट्टी)|विनॉर क्रिकेट स्टेडियम]], [[प्राग]] || ९ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ मध्य युरोप चषक, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, चेक प्रजासत्ताक वि ऑस्ट्रिया, प्राग, ९ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321307.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जुलै २०२२}}</ref> |- |१६|| ११७ || [[सूर्यकुमार यादव]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १० जुलै २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा इंग्लंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, नॉटिंगहॅम, १० जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276906.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |१७|| १०१[[नाबाद|*]] || [[स्टीव्हन टेलर]] || {{cr|USA}} || {{cr|JER}} || २ || {{flagicon|ZIM}} [[बुलावायो ॲथलेटिक क्लब]], [[बुलावायो]] || ११ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट ब, गट पहिला, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, जर्सी वि अमेरिका, बुलावायो, ११ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321466.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |१८|| १०९ || गुस्ताव मॅककोईन || {{cr|FRA}} || {{cr|SUI}} || १ || {{flagicon|FIN}} [[टिकुरिला क्रिकेट मैदान]], [[व्हंटा]] || २५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२-२३ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक युरोप पात्रता गट ब, गट दुसरा, ७वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, फ्रान्स वि स्वित्झर्लंड, व्हंटा, २५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321287.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |} ==महिला== === कसोटी सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ महिला खेळाडूंची कसोटी शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १६८[[नाबाद|*]] || [[हेदर नाइट]] || {{crw|ENG}} || {{crw|AUS}} || २ || {{flagicon|AUS}} [[मानुका ओव्हल]], [[कॅनबेरा]] || २७-३० जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ महिला ॲशेस, एकमेव महिला कसोटी, कॅनबेरा, २७-३० जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1263571.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |२|| १५० || [[मेरिझॅन कॅप]] || {{crw|SA}} || {{crw|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, टाँटन|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || २७-३० जून २०२२ || अनिर्णित || <ref name="WT144">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड, एकमेव महिला कसोटी, टाँटन, २७-३० जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301327.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ जुलै २०२२}}</ref> |- |३|| १६९[[नाबाद|*]] || [[नॅटली सायव्हर]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, टाँटन|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || २७-३० जून २०२२ || अनिर्णित || <ref name="WT144"/> |- |४|| १०७ || [[ॲलिस डेव्हिडसन-रिचर्ड्स]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, टाँटन|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || २७-३० जून २०२२ || अनिर्णित || <ref name="WT144"/> |} === एकदिवसीय सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ महिला खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १५०[[नाबाद|*]] || [[डिआंड्रा डॉटिन]] || {{crw|WIN}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|SA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || २८ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीज महिलांचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, जोहान्सबर्ग, २८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277093.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |२|| १०६ || [[सुझी बेट्स]] || {{crw|NZ}} || {{crw|IND}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|जॉन डेव्हिस ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|क्वीन्सटाउन]] || १२ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारतीय महिलांचा न्यू झीलंड दौरा, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, क्वीन्सटाउन, १२ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289032.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- |३|| ११९[[नाबाद|*]] || [[आमेलिया केर]] || {{crw|NZ}} || {{crw|IND}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|जॉन डेव्हिस ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|क्वीन्सटाउन]] || १५ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारतीय महिलांचा न्यू झीलंड दौरा, २रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, क्वीन्सटाउन, १५ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289033.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४|| ११९ || [[हेली मॅथ्यूस]] || {{crw|WIN}} || {{crw|NZ}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || ४ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1244">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, न्यू झीलंड महिला वि वेस्ट इंडीज महिला, माऊंट माउंगानुई, ४ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243908.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५|| १०८ || [[सोफी डिव्हाइन]] || {{crw|NZ}} || {{crw|WIN}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || ४ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="WODI1244"/> |- style="background:#cfc;" |६|| १३० || [[राचेल हेन्स]] || {{crw|AUS}} || {{crw|ENG}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1246">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, ३रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि इंग्लंड महिला, हॅमिल्टन, ५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243910.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |७|| १०९[[नाबाद|*]] || [[नॅटली सायव्हर]] || {{crw|ENG}} || {{crw|AUS}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ५ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="WODI1246"/> |- style="background:#cfc;" |८|| १२३ || [[स्म्रिती मंधाना]] || {{crw|IND}} || {{crw|WIN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1253">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १०वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, भारत महिला वि वेस्ट इंडीज महिला, हॅमिल्टन, १२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243917.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |९|| १०९ || [[हरमनप्रीत कौर]] || {{crw|IND}} || {{crw|WIN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1253"/> |- style="background:#cfc;" |१०|| १०४ || [[सिद्रा अमीन]] || {{crw|PAK}} || {{crw|BAN}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || १४ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १२वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, बांगलादेश महिला वि पाकिस्तान महिला, हॅमिल्टन, १४ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243920.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |११|| १३५[[नाबाद|*]] || [[मेग लॅनिंग]] || {{crw|AUS}} || {{crw|RSA}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || २२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, २१वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि दक्षिण आफ्रिका महिला, वेलिंग्टन, २२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243928.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२२ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१२|| १२६ || [[सुझी बेट्स]] || {{crw|NZL}} || {{crw|PAK}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २६ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, २६वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, न्यू झीलंड महिला वि पाकिस्तान महिला, क्राइस्टचर्च, २६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243933.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१३|| १२९ || [[अलिसा हीली]] || {{crw|AUS}} || {{crw|WIN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || ३० मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १ला उपांत्य सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि वेस्ट इंडीज महिला, वेलिंग्टन, ३० मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243936.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३० मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१४|| १२९ || [[डॅनियेल वायट]] || {{crw|ENG}} || {{crw|RSA}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ३१ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, २रा उपांत्य सामना, इंग्लंड महिला वि दक्षिण आफ्रिका महिला, क्राइस्टचर्च, ३१ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243937.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१५|| १७० || [[अलिसा हीली]] || {{crw|AUS}} || {{crw|ENG}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ३ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1274">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, अंतिम सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि इंग्लंड महिला, क्राइस्टचर्च, ३ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243938.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=७ एप्रिल २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१६|| १४८[[नाबाद|*]] || [[नॅटली सायव्हर]] || {{crw|ENG}} || {{crw|AUS}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ३ एप्रिल २०२२ || पराभूत || <ref name="WODI1274"/> |- |१७|| १२३ || [[सिद्रा अमीन]] || {{crw|PAK}} || {{crw|SL}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[साऊथएण्ड क्लब क्रिकेट स्टेडियम]], [[कराची]] || ३ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंका महिलांचा पाकिस्तान दौरा, २रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कराची, ३ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310985.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ जून २०२२}}</ref> |- |१८|| १०१ || [[चामरी अटापट्टू]] || {{crw|SL}} || {{crw|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[साऊथएण्ड क्लब क्रिकेट स्टेडियम]], [[कराची]] || ५ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंका महिलांचा पाकिस्तान दौरा, ३रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कराची, ५ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310986.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- |१९|| १०२ || [[एमा लॅम्ब]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, नॉर्थम्पटन|काउंटी मैदान]], [[नॉर्थम्पटनशायर|नॉर्थम्पटन]] || ११ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड दौरा, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, नॉर्थम्पटन, ११ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301328.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जुलै २०२२}}</ref> |- |२०|| १०७ || [[सोफिया डंकली]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ब्रिस्टल काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[ब्रिस्टल]] || १५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड दौरा, २रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ब्रिस्टल, १५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301329.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |- |२१|| ११९ || [[टॅमी बोमाँट]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ग्रेस रोड]], [[लेस्टर]] || १८ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड दौरा, ३रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लेस्टर, १८ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301330.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |} === ट्वेंटी२० सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ महिला खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- style="background:#9ff;" |१|| १६१[[नाबाद|*]] || [[दीपिका रसंगिका]] || {{crw|BHR}} || {{crw|SAU}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.२]], [[मस्कत]] || २२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ आखाती सहकार परिषद महिला ट्वेंटी२० चषक, ७वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, बहरैन महिला वि सौदी अरेबिया महिला, मस्कत, २२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1306389.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२२ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |२|| ११३[[नाबाद|*]] || आयशा || {{crw|QAT}} || {{crw|SAU}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || २५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WT20I1038">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ आखाती सहकार परिषद महिला ट्वेंटी२० चषक, १२वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, कतार महिला वि सौदी अरेबिया महिला, मस्कत, २५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1306394.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |३|| १०४[[नाबाद|*]] || शहरीन बहादूर || {{crw|QAT}} || {{crw|SAU}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || २५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WT20I1038"/> |- style="background:#9ff;" |४|| १५८[[नाबाद|*]] || [[ईशा ओझा]] || {{crw|UAE}} || {{crw|BHR}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.२]], [[मस्कत]] || २६ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ आखाती सहकार परिषद महिला ट्वेंटी२० चषक, १५वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, बहरैन महिला वि संयुक्त अरब अमिराती महिला, मस्कत, २६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1306397.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |५|| ११५ || [[ईशा ओझा]] || {{crw|UAE}} || {{crw|QAT}} || १ || {{flagicon|MAS}} [[किन्रर अकॅडेमी ओव्हल]], [[क्वालालंपूर]] || २२ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ एसीसी महिला ट्वेंटी२० अजिंक्यपद स्पर्धा, १९वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, संयुक्त अरब अमिराती महिला वि कतार महिला, क्वालालंपूर, २२ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320208.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जून २०२२}}</ref> |} ==१९ वर्षांखालील पुरुष== ===कसोटी=== {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ १९ वर्षांखालील पुरुष खेळाडूंची कसोटी शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |} ===एकदिवसीय=== {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ १९ वर्षांखालील पुरुष खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- style="background:#cfc;" |१|| १११[[नाबाद|*]] || जोशुआ कॉक्स || {{cr19|IRE}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Guyana}} [[गयाना|एव्हरेस्ट क्रिकेट क्लब मैदान]], [[गयाना]] || १५ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ५वा सामना, आयर्लंड वि युगांडा, गयाना, १५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289797.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२|| १०० || एमान्युएल ब्वावा || {{cr19|ZIM}} || {{cr19|PNG}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || १५ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट क, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ६वा सामना, झिम्बाब्वे वि पापुआ न्यू गिनी, पोर्ट ऑफ स्पेन, १५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289811.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३|| १३५ || हसीबुल्लाह खान || {{cr19|PAK}} || {{cr19|ZIM}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || १७ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट क, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १०वा सामना, पाकिस्तान वि झिम्बाब्वे, त्रिनिदाद, १७ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289816.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१७ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४|| १०४ || डेव्हाल्ड ब्रेव्हिस || {{cr19|RSA}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || १८ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १२वा सामना, दक्षिण आफ्रिका वि युगांडा, पोर्ट ऑफ स्पेन, १८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289804.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१८ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५|| १०१[[नाबाद|*]] || टियेग विली || {{cr19|AUS}} || {{cr19|SCO}} || २ || {{flagicon|Saint Kitts and Nevis}} [[सेंट किट्स आणि नेव्हिस|कोनारी क्रिकेट क्लब मैदान]], [[सेंट किट्स]] || १९ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ड, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १४वा सामना, ऑस्ट्रेलिया वि स्कॉटलंड, सेंट किट्स, १९ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289806.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |६|| १५४[[नाबाद|*]] || टॉम प्रेस्ट || {{cr19|ENG}} || {{cr19|UAE}} || २ || {{flagicon|Saint Kitts and Nevis}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || २० जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट अ, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १६वा सामना, इंग्लंड वि संयुक्त अरब अमिराती, बासेतेर, २० जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289808.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |७|| १११ || जॉर्ज व्हान हिर्डन || {{cr19|RSA}} || {{cr19|IRE}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || २१ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २०वा सामना, दक्षिण आफ्रिका वि आयर्लंड, त्रिनिदाद, २१ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289813.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |८|| १६२[[नाबाद|*]] || राज बावा || {{cr19|IND}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || २२ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1403">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २२वा सामना, भारत वि युगांडा, त्रिनिदाद, २२ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289815.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |९|| १४४ || अंगक्रिश रघुवंशी || {{cr19|IND}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || २२ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1403"/> |- style="background:#cfc;" |१०|| १११ || सुलीमान सफी || {{cr19|AFG|२०१३}} || {{cr19|ZIM}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || २२ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट क, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २४वा सामना, अफगाणिस्तान वि झिम्बाब्वे, त्रिनिदाद, २२ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289800.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |११|| १२८ || मॅथ्यू नंदू || {{cr19|WIN}} || {{cr19|PNG}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || २६ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, चौथा प्लेट उपांत्य-पूर्व सामना, पापुआ न्यू गिनी वि वेस्ट इंडीज, त्रिनिदाद, २६ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289821.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१२|| ११३ || दुनिथ वेल्लालागे || {{cr19|SL}} || {{cr19|RSA}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ३० जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, पहिला सुपर लीग प्ले-ऑफ उपांत्य सामना, श्रीलंका वि दक्षिण आफ्रिका, अँटिगा, ३० जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289829.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१३|| १०० || आरिफुल इस्लाम || {{cr19|BAN}} || {{cr19|PAK}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || ३१ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, दुसरा सुपर लीग प्ले-ऑफ उपांत्य सामना, बांगलादेश वि पाकिस्तान, अँटिगा, ३१ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289832.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१४|| ११२[[नाबाद|*]] || टेडी बिशप || {{cr19|WIN}} || {{cr19|ZIM}} || २ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || ३१ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ११व्या स्थानाचा प्ले-ऑफ सामना, वेस्ट इंडीज वि झिम्बाब्वे, त्रिनिदाद, ३१ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289833.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१५|| ११० || यश ढूल || {{cr19|IND}} || {{cr19|AUS}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || २ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २रा उपांत्य सामना, ऑस्ट्रेलिया वि भारत, अँटिगा, २ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289836.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१६|| १३६ || हसीबुल्लाह खान || {{cr19|PAK}} || {{cr19|SL}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1424">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ५व्या स्थानाचा प्ले-ऑफ सामना, पाकिस्तान वि श्रीलंका, अँटिगा, ३ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289837.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१७|| १३५[[नाबाद|*]] || कासिम अक्रम || {{cr19|PAK}} || {{cr19|SL}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1424"/> |- style="background:#cfc;" |१८|| १०२ || आरिफुल इस्लाम || {{cr19|BAN}} || {{cr19|SA}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || पराभूत || <ref name="YODI1425">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ७व्या स्थानाचा प्ले-ऑफ सामना, बांगलादेश वि दक्षिण आफ्रिका, अँटिगा, ३ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289838.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१९|| १३८ || डेव्हाल्ड ब्रेव्हिस || {{cr19|SA}} || {{cr19|BAN}} || २ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1425"/> |} ==संदर्भ== {{संदर्भसूची}} [[वर्ग:इ.स. २०२२ मधील क्रिकेट]] n2oxrow929d7i6tgn6b3f4z1q2okool 2143706 2143705 2022-08-07T05:54:18Z Aditya tamhankar 80177 /* कसोटी */ wikitext text/x-wiki सन २०२२ मध्ये कसोटी, एकदिवसीय व ट्वेंटी२० सामन्यांमध्ये खेळाडूंनी केलेली शतके आहेत. [[इ.स. २०२१ मध्ये आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट सामन्यांत खेळाडूंनी केलेल्या शतकांची यादी|२०२१]] ← आधी नंतर ‌→ [[इ.स. २०२३ मध्ये आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट सामन्यांत खेळाडूंनी केलेल्या शतकांची यादी|२०२३]] == सुची == {| class="wikitable plainrowheaders" |- ! scope="col" style="width:75px" | चिन्ह ! scope="col" style="width:350px" | अर्थ |- ! scope="row" | {{asterisk}} | नाबाद |- ! scope="row" | {{dagger}} | सामनावीर |- ! scope="row" | {{double-dagger}} | संघाचा कर्णधार |- ! scope="row" |मा/प/त | स्थळ: मायदेशी, परदेशी किंवा तटस्थ देश |- ! scope="row" |तारीख | सामन्याचा पहिला दिवस |- ! scope="row" | विजयी | ज्या खेळाडूनी शतक केले त्याच्या संघाने सामना जिंकला |- ! scope="row" |पराभूत | ज्या खेळाडूनी शतक केले त्याच्या संघाने सामना गमावला |- ! scope="row" | अनिर्णित | सामना अनिर्णित राहिला |- | bgcolor=#cfc| || शतक ५० षटके (पुरूष, १९ वर्षांखालील पुरूष, महिला), २० षटके (पुरूष आणि महिला) आणि कसोटी विश्वचषकात (पुरूष) झळकावलेले आहे |- | bgcolor=#ffc| || शतक तिरंगी मालिकेत झळकावलेले आहे. |- | bgcolor=#9ff| ||शतक अन्य आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेत झळकावलेले आहे (उदा. [[आशिया चषक]]). |} ==देशानुसार शतके== ===पुरुष=== {{col-begin|width=}} {{col-3}} ====कसोटी==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr|ENG}} || १४ |- |align=left|{{cr|NZ}} || ९ |- |align=left|{{cr|PAK}} || ८ |- |align=left|{{cr|AUS}} || ७ |- |align=left|{{cr|BAN}} || rowspan=2 | ६ |- |align=left|{{cr|SL}} |- |align=left|{{cr|WIN}} || ५ |- |align=left|{{cr|IND}} || ४ |- |align=left|{{cr|SA}} || २ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''६१''' |} {{col-3}} ====एकदिवसीय==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr|NZ}} || ६ |- |align=left|{{cr|PAK}} || rowspan=3| ५ |- |align=left|{{cr|OMA}} |- |align=left|{{cr|WIN}} |- |align=left|{{cr|UAE}} || rowspan=3| ४ |- |align=left|{{cr|ENG}} |- |align=left|{{cr|SA}} |- |align=left|{{cr|SCO}} || rowspan=5| ३ |- |align=left|{{cr|AFG|२०१३}} |- |align=left|{{cr|USA}} |- |align=left|{{cr|SL}} |- |align=left|{{cr|IRE}} |- |align=left|{{cr|AUS}} || rowspan=2| २ |- |align=left|{{cr|NEP}} |- |align=left|{{cr|ZIM}} || rowspan=4| १ |- |align=left|{{cr|BAN}} |- |align=left|{{cr|NAM}} |- |align=left|{{cr|IND}} |- |align=centre|'''एकूण''' || '''५६''' |} {{col-3}} ====ट्वेंटी२०==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr|CZE}} || ३ |- |align=left|{{cr|NEP}} || rowspan=2 | २ |- |align=left|{{cr|IND}} |- |align=left|{{cr|WIN}} || rowspan=11 | १ |- |align=left|{{cr|CAN}} |- |align=left|{{cr|UAE}} |- |align=left|{{cr|NAM}} |- |align=left|{{cr|ROM}} |- |align=left|{{cr|BUL}} |- |align=left|{{cr|HUN}} |- |align=left|{{cr|SER}} |- |align=left|{{cr|SIN}} |- |align=left|{{cr|USA}} |- |align=left|{{cr|FRA}} |- |align=centre|'''एकूण''' || '''१८''' |} {{col-end}} ===महिला=== {{col-begin|width=}} {{col-3}} ====महिला कसोटी==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{crw|ENG}} || ३ |- |align=left|{{crw|SA}} || १ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''४''' |} {{col-3}} ====महिला एकदिवसीय==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{crw|ENG}} || ६ |- |align=left|{{crw|NZ}} || rowspan=2 | ४ |- |align=left|{{crw|AUS}} |- |align=left|{{crw|IND}} || rowspan=3 | २ |- |align=left|{{crw|WIN}} |- |align=left|{{crw|PAK}} |- |align=left|{{crw|SL}} || १ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''२१''' |} {{col-3}} ====महिला ट्वेंटी२०==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{crw|QAT}} || rowspan=2| २ |- |align=left|{{crw|UAE}} |- |align=left|{{crw|BHR}} || १ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''५''' |} {{col-end}} ===१९ वर्षाखालील=== {{col-begin|width=}} {{col-2}} ====१९ वर्षाखालील कसोटी==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=centre|'''एकूण''' || |} {{col-2}} ====१९ वर्षाखालील एकदिवसीय==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr19|IND}} || rowspan=3 | ३ |- |align=left|{{cr19|PAK}} |- |align=left|{{cr19|SA}} |- |align=left|{{cr19|WIN}} || rowspan=2 | २ |- |align=left|{{cr19|BAN}} |- |align=left|{{cr19|IRE}} || rowspan=6 | १ |- |align=left|{{cr19|ZIM}} |- |align=left|{{cr19|ENG}} |- |align=left|{{cr19|AUS}} |- |align=left|{{cr19|AFG|२०१३}} |- |align=left|{{cr19|SL}} |- |align=centre|'''एकूण''' || '''१९''' |} {{col-end}} ==पुरुष== === कसोटी === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ खेळाडूंची कसोटी शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- style="background:#cfc;" |१|| १२२ || [[डेव्हन कॉन्वे]] || {{cr|NZ}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || १-५ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा न्यू झीलॅंड दौरा, १ली कसोटी, माऊंट माउंगानुई, १-५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288979.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२|| १३७ || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || ५-९ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2446">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ ॲशेस मालिका, ४थी कसोटी, सिडनी, ५-९ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1263465.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३|| ११३ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || ५-९ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2446"/> |- style="background:#cfc;" |४|| १०१[[नाबाद|*]] || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|ENG}} || ३ || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || ५-९ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2446"/> |- style="background:#cfc;" |५|| २५२[[नाबाद|*]] || [[टॉम लॅथम]] || {{cr|NZ}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ९-१३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2447">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा न्यू झीलॅंड दौरा, २री कसोटी, क्राइस्टचर्च, ९-१३ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288980.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |६|| १०९ || [[डेव्हन कॉन्वे]] || {{cr|NZ}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ९-१३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2447"/> |- style="background:#cfc;" |७|| १०२ || [[लिटन दास]] || {{cr|BAN}} || {{cr|NZ}} || ३ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ९-१३ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2447"/> |- style="background:#cfc;" |८|| १००[[नाबाद|*]] || [[ऋषभ पंत]] || {{cr|IND}} || {{cr|RSA}} || ३ || {{flagicon|RSA}} [[न्यूलँड क्रिकेट मैदान|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || ११-१५ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, ३री कसोटी, केपटाउन, ११-१५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277081.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |९|| १०१ || [[ट्रॅव्हिस हेड]] || {{cr|AUS}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|AUS}} [[बेलेराइव्ह ओव्हल]], [[होबार्ट]] || १४-१८ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ ॲशेस मालिका, ५वी कसोटी, होबार्ट, १४-१८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1263466.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१०|| १०५ || [[हेन्री निकोल्स]] || {{cr|NZ}} || {{cr|RSA}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || १७-२१ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिकेचा न्यू झीलंड दौरा, १ली कसोटी, क्राइस्टचर्च, १७-२१ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288981.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |११|| १०८ || [[सारेल अर्वी]] || {{cr|RSA}} || {{cr|NZ}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2451">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिकेचा न्यू झीलंड दौरा, २री कसोटी, क्राइस्टचर्च, २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288982.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१२|| १२०[[नाबाद|*]] || [[कॉलिन दि ग्रँडहॉम]] || {{cr|NZ}} || {{cr|RSA}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2451"/> |- style="background:#cfc;" |१३|| १३६[[नाबाद|*]] || [[काईल व्हेरेइन]] || {{cr|RSA}} || {{cr|NZ}} || ३ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2451"/> |- style="background:#cfc;" |१४|| १७५[[नाबाद|*]] || [[रविंद्र जडेजा]] || {{cr|IND}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || ४-८ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा भारत दौरा, १ली कसोटी, मोहाली, ४-८ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1278682.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१५|| १८५ || [[अझहर अली]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, १ली कसोटी, रावळपिंडी, ४-८ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288310.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=८ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१६|| १५७ || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453"/> |- style="background:#cfc;" |१७|| १३६[[नाबाद|*]] || [[अब्दुल्ला शफिक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ३ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453"/> |- style="background:#cfc;" |१८|| १११[[नाबाद|*]] || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ३ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453"/> |- style="background:#cfc;" |१९|| १४० || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, १ली कसोटी, अँटिगा, ८-१२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256726.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२०|| १२३ || [[न्क्रुमा बॉनर]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454"/> |- style="background:#cfc;" |२१|| १२१ || [[झॅक क्रॉली]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || ३ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454"/> |- style="background:#cfc;" |२२|| १०९ || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || ३ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454"/> |- style="background:#cfc;" |२३|| १६० || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || १२-१६ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2455">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, २री कसोटी, कराची, १२-१६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288311.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२४|| १९६ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ४ || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || १२-१६ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2455"/> |- style="background:#cfc;" |२५|| १०४[[नाबाद|*]] || [[मोहम्मद रिझवान (क्रिकेटपटू, जन्म १९९२)|मोहम्मद रिझवान]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ४ || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || १२-१६ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2455"/> |- style="background:#cfc;" |२६|| १०७ || [[दिमुथ करुणारत्ने]] || {{cr|SL}} || {{cr|IND}} || ४ || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || १२-१६ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा भारत दौरा, २री कसोटी, बंगलूरू, १२-१६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1278683.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२७|| १५३ || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || १ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, २री कसोटी, ब्रिजटाउन, १६-२० मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256727.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२१ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२८|| १२० || [[बेन स्टोक्स]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || १ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457"/> |- style="background:#cfc;" |२९|| १६० || [[क्रेग ब्रेथवेट]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457"/> |- style="background:#cfc;" |३०|| १०२ || [[जर्मेन ब्लॅकवूड]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457"/> |- style="background:#cfc;" |३१|| १०४[[नाबाद|*]] || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || ३ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २१-२५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, ३री कसोटी, लाहोर, २१-२५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288312.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३२|| १००[[नाबाद|*]] || [[जोशुआ डि सिल्वा]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Grenada}} [[राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[ग्रेनेडा]] || २४-२८ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, ३री कसोटी, ग्रेनेडा, २४-२८ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256728.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२८ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३३|| १३७ || [[महमुदुल हसन जॉय]] || {{cr|BAN}} || {{cr|RSA}} || २ || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमीड]], [[डर्बन]] || ३१ मार्च - ४ एप्रिल २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, १ली कसोटी, डर्बन, ३१ मार्च - ४ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277100.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ एप्रिल २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३४|| १९९ || [[अँजेलो डेव्हिस मॅथ्यूस|अँजेलो मॅथ्यूस]] || {{cr|SL}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || १५-१९ मे २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2462">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा बांगलादेश दौरा, १ली कसोटी, चितगाव, १५-१९ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308488.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० मे २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३५|| १३३ || [[तमिम इक्बाल]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || १५-१९ मे २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2462"/> |- style="background:#cfc;" |३६|| १०५ || [[मुशफिकुर रहिम]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || १५-१९ मे २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2462"/> |- style="background:#cfc;" |३७|| १७५[[नाबाद|*]] || [[मुशफिकुर रहिम]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2463">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा बांगलादेश दौरा, २री कसोटी, ढाका, २३-२७ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308489.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ मे २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३८|| १४१ || [[लिटन दास]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2463"/> |- style="background:#cfc;" |३९|| १४५[[नाबाद|*]] || [[अँजेलो डेव्हिस मॅथ्यूस|अँजेलो मॅथ्यूस]] || {{cr|SL}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2463"/> |- style="background:#cfc;" |४०|| १२४ || [[दिनेश चंदिमल]] || {{cr|SL}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2463"/> |- style="background:#cfc;" |४१|| १०८ || [[डॅरियेल मिचेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || ३ || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || २-६ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2464">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा इंग्लंड दौरा, १ली कसोटी, लॉर्ड्स, २-६ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276901.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४२|| ११५[[नाबाद|*]] || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || ४ || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || २-६ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2464"/> |- style="background:#cfc;" |४३|| १९० || [[डॅरियेल मिचेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2465">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा इंग्लंड दौरा, २री कसोटी, नॉटिंगहॅम, १०-१४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276902.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४४|| १०६ || [[टॉम ब्लंडेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४५|| १७६ || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४६|| १४५ || [[ओलिए पोप]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४७|| १३६ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४८|| १०९ || [[डॅरियेल मिचेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले]], [[लीड्स]] || २३-२७ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2467">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा इंग्लंड दौरा, ३री कसोटी, लीड्स, २३-२७ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276903.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४९|| १६२ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले]], [[लीड्स]] || २३-२७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2467"/> |- style="background:#cfc;" |५०|| १४६ || [[काईल मेयर्स]] || {{cr|WIN}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|Saint Lucia}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया|ग्रॉस इसलेट]] || २४-२८ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा वेस्ट इंडीज दौरा, २री कसोटी, ग्रॉस इसलेट, २४-२८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317148.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५१|| १४६ || [[ऋषभ पंत]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2470">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा इंग्लंड दौरा, ५वी कसोटी, बर्मिंगहॅम, १-५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320741.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५२|| १०४ || [[रविंद्र जडेजा]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५३|| १०६ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|IND}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५४|| १४२[[नाबाद|*]] || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|IND}} || ४ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५५|| ११४[[नाबाद|*]] || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|IND}} || ४ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५६|| १४५[[नाबाद|*]] || [[स्टीव्ह स्मिथ]] || {{cr|AUS}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || ८-१२ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2471">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा श्रीलंका दौरा, २री कसोटी, गाली, ८-१२ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307302.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५७|| १०४ || [[मार्नस लेबसचग्ने]] || {{cr|AUS}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || ८-१२ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2471"/> |- style="background:#cfc;" |५८|| २०६[[नाबाद|*]] || [[दिनेश चंदिमल]] || {{cr|SL}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || ८-१२ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2471"/> |- style="background:#cfc;" |५९|| ११९ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|SL}} || २ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || १६-२० जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2472">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पाकिस्तानचा श्रीलंका दौरा, १ली कसोटी, गाली, १६-२० जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320953.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |६०|| १६०[[नाबाद|*]] || [[अब्दुल्ला शफिक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|SL}} || ४ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || १६-२० जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2472"/> |- style="background:#cfc;" |६१|| १०९ || [[धनंजय डी सिल्वा]] || {{cr|SL}} || {{cr|PAK}} || ३ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || २४-२८ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पाकिस्तानचा श्रीलंका दौरा, २री कसोटी, गाली, २४-२८ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320954.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |} === एकदिवसीय सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १०० || [[शॉन विल्यम्स]] || {{cr|ZIM}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || १६ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= झिम्बाब्वेचा श्रीलंका दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कँडी, १६ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1294969.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१८ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |२|| १०२ || [[दासून शनाका]] || {{cr|SL}} || {{cr|ZIM}} || २ || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || १८ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= झिम्बाब्वेचा श्रीलंका दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कँडी, १८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1294970.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |३|| १२९[[नाबाद|*]] || [[रेसी व्हान देर दुस्सेन]] || {{cr|RSA}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|RSA}} [[बोलंड बँक पार्क]], [[दक्षिण आफ्रिका|पार्ल]] || १९ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4344">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, पार्ल, १९ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277082.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जानेवारी २०२२}}</ref> |- |४|| ११० || [[टेंबा बवुमा]] || {{cr|RSA}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|RSA}} [[बोलंड बँक पार्क]], [[दक्षिण आफ्रिका|पार्ल]] || १९ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4344"/> |- |५|| १०३ || [[रहमानुल्लाह गुरबाझ]] || {{cr|AFG|२०१३}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|QAT}} [[वेस्ट एंड पार्क आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[दोहा]] || २३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तान विरुद्ध नेदरलँड्स कतारमध्ये, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, दोहा, २३ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1295181.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |६|| १२४ || [[क्विंटन डी कॉक]] || {{cr|RSA}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|RSA}} [[न्यूलँड क्रिकेट मैदान|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || २३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, केपटाउन, २३ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277084.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |७|| १०६ || [[जतिंदर सिंग]] || {{cr|OMA}} || {{cr|UAE}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || ५ फेब्रुवारी २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4351">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= संयुक्त अरब अमिरातीचा ओमान दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, मस्कत, ५ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299586.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- |८|| ११५ || [[चिराग सुरी]] || {{cr|UAE}} || {{cr|OMA}} || २ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || ५ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4351"/> |- |९|| १३६ || [[लिटन दास]] || {{cr|BAN}} || {{cr|AFG|२०१३}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || २५ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तानचा बांगलादेश दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, चितगाव, २५ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299830.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२ मार्च २०२२}}</ref> |- |१०|| १०६[[नाबाद|*]] || [[रहमानुल्लाह गुरबाझ]] || {{cr|AFG|२०१३}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || २८ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तानचा बांगलादेश दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, चितगाव, २८ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299831.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२ मार्च २०२२}}</ref> |- |११|| १२१[[नाबाद|*]] || [[गेरहार्ड इरास्मुस]] || {{cr|NAM}} || {{cr|OMA}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[आयसीसी अकादमी]], [[दुबई]] || ६ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ६१वा सामना, ओमान वि नामिबिया, दुबई, ६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302617.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=७ मार्च २०२२}}</ref> |- |१२|| १०५[[नाबाद|*]] || [[शोएब खान]] || {{cr|OMA}} || {{cr|NAM}} || २ || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || ११ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ६४वा सामना, ओमान वि नामिबिया, शारजाह, ११ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302620.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ मार्च २०२२}}</ref> |- |१३|| ११५[[नाबाद|*]] || [[व्रित्य अरविंद]] || {{cr|UAE}} || {{cr|NAM}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4365">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ६५वा सामना, संयुक्त अरब अमिराती वि नामिबिया, शारजाह, १२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302621.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०२२}}</ref> |- |१४|| १०३ || [[चिराग सुरी]] || {{cr|UAE}} || {{cr|NAM}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4365"/> |- |१५|| १२६ || [[रोहित कुमार]] || {{cr|NEP}} || {{cr|PNG}} || २ || {{flagicon|NEP}} [[त्रिभुवन विश्वविद्यालय आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|त्रिभुवन विश्वविद्यालय मैदान]], [[काठमांडू|किर्तीपूर]] || २५ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पापुआ न्यू गिनीचा नेपाळ दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, किर्तीपूर, २५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1305496.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२८ मार्च २०२२}}</ref> |- |१६|| १०५ || [[दिपेंद्र सिंग ऐरी]] || {{cr|NEP}} || {{cr|PNG}} || १ || {{flagicon|NEP}} [[त्रिभुवन विश्वविद्यालय आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|त्रिभुवन विश्वविद्यालय मैदान]], [[काठमांडू|किर्तीपूर]] || २६ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पापुआ न्यू गिनीचा नेपाळ दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, किर्तीपूर, २६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1305497.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२८ मार्च २०२२}}</ref> |- |१७|| १०३[[नाबाद|*]] || [[विल यंग]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || २९ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= नेदरलँड्सचा न्यू झीलंड दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, माऊंट माउंगानुई, २९ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288987.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३० मार्च २०२२}}</ref> |- |१८|| १०१ || [[ट्रॅव्हिस हेड]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २९ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4379">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लाहोर, २९ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288313.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३० मार्च २०२२}}</ref> |- |१९|| १०३ || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २९ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4379"/> |- |२०|| १०४ || [[बेन मॅकडरमॉट]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || ३१ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4380">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लाहोर, ३१ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288314.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२१|| ११४ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || ३१ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4380"/> |- |२२|| १०६ || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || ३१ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4380"/> |- |२३|| १४०[[नाबाद|*]] || [[टॉम लॅथम]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || २ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= नेदरलँड्सचा न्यू झीलंड दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हॅमिल्टन, २ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288988.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२४|| १०५[[नाबाद|*]] || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लाहोर, २ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288315.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२५|| १२० || [[विल यंग]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ४ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4383">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= नेदरलँड्सचा न्यू झीलंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हॅमिल्टन, ४ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288989.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२६|| १०६ || [[मार्टिन गुप्टिल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ४ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4383"/> |- |२७|| ११४[[नाबाद|*]] || [[रिची बेरिंग्टन]] || {{cr|SCO}} || {{cr|PNG}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || ९ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ७३वा सामना, पापुआ न्यू गिनी वि. स्कॉटलंड, दुबई, ९ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308244.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२८|| ११८[[नाबाद|*]] || [[जतिंदर सिंग]] || {{cr|OMA}} || {{cr|PNG}} || २ || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || १२ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ७५वा सामना, ओमान वि. पापुआ न्यू गिनी, दुबई, १२ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308246.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२९|| १०७[[नाबाद|*]] || [[रिची बेरिंग्टन]] || {{cr|SCO}} || {{cr|USA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || २९ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८०वा सामना, अमेरिका वि. स्कॉटलंड, पियरलँड, २९ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312799.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ मे २०२२}}</ref> |- |३०|| ११९[[नाबाद|*]] || [[शई होप]] || {{cr|WIN}} || {{cr|NED}} || २ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || ३१ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीजचा नेदरलँड्स दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, ३१ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302349.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ जून २०२२}}</ref> |- |३१|| १०८[[नाबाद|*]] || [[काईल कोएट्झर]] || {{cr|SCO}} || {{cr|UAE}} || २ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ३१ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८१वा सामना, स्कॉटलंड वि. संयुक्त अरब अमिराती, पियरलँड, ३१ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312800.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ जून २०२२}}</ref> |- |३२|| १२० || [[काईल मेयर्स]] || {{cr|WIN}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4398">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीजचा नेदरलँड्स दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, ४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302351.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ जून २०२२}}</ref> |- |३३|| १०१[[नाबाद|*]] || [[शामार ब्रुक्स]] || {{cr|WIN}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4398"/> |- |३४|| १०२[[नाबाद|*]] || [[व्रित्य अरविंद]] || {{cr|UAE}} || {{cr|USA}} || २ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८४वा सामना, अमेरिका वि. संयुक्त अरब अमिराती, पियरलँड, ४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312803.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ जून २०२२}}</ref> |- |३५|| १२०[[नाबाद|*]] || [[इब्राहिम झद्रान]] || {{cr|AFG|२०१३}} || {{cr|ZIM}} || २ || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || ६ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तानचा झिम्बाब्वे, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हरारे, ६ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310944.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- |३६|| १२७ || [[शई होप]] || {{cr|WIN}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[मुलतान क्रिकेट स्टेडियम]], [[मुलतान]] || ८ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4401">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीजचा पाकिस्तान दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, मुलतान, ८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1315038.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जून २०२२}}</ref> |- |३७|| १०३ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|WIN}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[मुलतान क्रिकेट स्टेडियम]], [[मुलतान]] || ८ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4401"/> |- |३८|| १३० || [[मोनांक पटेल]] || {{cr|USA}} || {{cr|OMA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ८ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4402">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८५वा सामना, अमेरिका वि. ओमान, पियरलँड, ८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312804.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जून २०२२}}</ref> |- |३९|| १११ || [[सुशांत मोदानी]] || {{cr|USA}} || {{cr|OMA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ८ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4402"/> |- |४०|| १०४[[नाबाद|*]] || [[झीशान मकसूद]] || {{cr|OMA}} || {{cr|NEP}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ९ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८६वा सामना, नेपाळ वि. ओमान, पियरलँड, ९ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312805.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जून २०२२}}</ref> |- |४१|| ११४ || [[स्टीव्हन टेलर]] || {{cr|USA}} || {{cr|NEP}} || २ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ११ जून २०२२ || टाय || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८७वा सामना, अमेरिका वि. नेपाळ, पियरलँड, ११ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312806.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जून २०२२}}</ref> |- |४२|| १०३ || [[कश्यप प्रजापती]] || {{cr|OMA}} || {{cr|USA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || १२ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८८वा सामना, अमेरिका वि. ओमान, पियरलँड, १२ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312807.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ जून २०२२}}</ref> |- |४३|| १६२[[नाबाद|*]] || [[जोस बटलर]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || १७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4413">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा नेदरलँड्स दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, १७ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1281444.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जून २०२२}}</ref> |- |४४|| १२५ || [[डेव्हिड मलान]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || १७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4413"/> |- |४५|| १२२ || [[फिल सॉल्ट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || १७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4413"/> |- |४६|| १३७ || [[पथुम निसंका]] || {{cr|SL}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || १९ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा श्रीलंका दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कोलंबो, १९ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307298.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जून २०२२}}</ref> |- |४७|| ११० || [[चरिथ असलंका]] || {{cr|SL}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || २१ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा श्रीलंका दौरा, ४था आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कोलंबो, २१ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307299.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जून २०२२}}</ref> |- |४८|| १०१[[नाबाद|*]] || [[जेसन रॉय]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || २ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || २२ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा नेदरलँड्स दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, २२ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1281446.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जून २०२२}}</ref> |- |४९|| ११३ || [[हॅरी टेक्टर]] || {{cr|IRE}} || {{cr|NZ}} || १ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १० जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4419">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा आयर्लंड दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, डब्लिन, १० जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1303309.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ जुलै २०२२}}</ref> |- |५०|| १२७[[नाबाद|*]] || [[मायकेल ब्रेसवेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|IRE}} || २ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १० जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4419"/> |- |५१|| ११५ || [[मार्टिन गुप्टिल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|IRE}} || १ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4429">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा आयर्लंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, डब्लिन, १५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1303311.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जुलै २०२२}}</ref> |- |५२|| १२० || [[पॉल स्टर्लिंग]] || {{cr|IRE}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4429"/> |- |५३|| १०८ || [[हॅरी टेक्टर]] || {{cr|IRE}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4429"/> |- |५४|| १२५[[नाबाद|*]] || [[ऋषभ पंत]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड]], [[मॅंचेस्टर]] || १७ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा इंग्लंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, मॅंचेस्टर, १७ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276909.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जुलै २०२२}}</ref> |- |५५|| १३४ || [[रेसी व्हान देर दुस्सेन]] || {{cr|SA}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[रिव्हरसाईड मैदान]], [[चेस्टर-ली-स्ट्रीट]] || १९ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिकेचा इंग्लंड दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, चेस्टर-ली-स्ट्रीट, १९ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276910.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जुलै २०२२}}</ref> |- |५६|| ११५ || [[शई होप]] || {{cr|WIN}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || २४ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा वेस्ट इंडीज आणि अमेरिका दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, पोर्ट ऑफ स्पेन, २४ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317901.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |} === ट्वेंटी२० सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १०७ || [[रोव्हमन पॉवेल]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || २६ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, ब्रिजटाउन, २६ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256722.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |२|| १०८[[नाबाद|*]] || [[मॅथ्यू स्पूर्स]] || {{cr|CAN}} || {{cr|PHI}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || १८ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट अ, गट दुसरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, कॅनडा वि फिलिपाईन्स, मस्कत, १८ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299566.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |३|| १०४[[नाबाद|*]] || [[कुशल भुर्टेल]] || {{cr|NEP}} || {{cr|PHI}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.२]], [[मस्कत]] || १९ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट अ, गट दुसरा, ६वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, नेपाळ वि फिलिपाईन्स, मस्कत, १९ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299571.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |४|| ११२ || [[वसीम मुहम्मद]] || {{cr|UAE}} || {{cr|IRE}} || २ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || २४ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट अ, अंतिम सामना, आयर्लंड वि संयुक्त अरब अमिराती, मस्कत, २४ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299585.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२५ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#ffc;" |५|| ११०[[नाबाद|*]] || [[दिपेंद्र सिंग ऐरी]] || {{cr|NEP}} || {{cr|MAS}} || १ || {{flagicon|NEP}} [[त्रिभुवन विश्वविद्यालय आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|त्रिभुवन विश्वविद्यालय स्टेडियम]], [[काठमांडू|किर्तीपूर]] || २ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ नेपाळ तिरंगी मालिका, ६वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, नेपाळ वि मलेशिया, किर्तीपूर, २ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1305503.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |६|| १००[[नाबाद|*]] || [[गेरहार्ड इरास्मुस]] || {{cr|NAM}} || {{cr|UGA}} || १ || {{flagicon|NAM}} [[युनायटेड क्रिकेट मैदान]], [[विन्डहोक]] || ९ एप्रिल २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= युगांडाचा नामिबिया दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, विन्डहोक, ९ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1309702.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ एप्रिल २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |७|| ११५[[नाबाद|*]] || साबावून दावीझी || {{cr|CZE}} || {{cr|BUL}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १२ मे २०२२ || विजयी || <ref name="T20I1529">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ व्हॅलेटा चषक, ८वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, बल्गेरिया वि चेक प्रजासत्ताक, मार्सा, १२ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310177.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मे २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |८|| १०६ || डायलन स्टेन || {{cr|CZE}} || {{cr|BUL}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १२ मे २०२२ || विजयी || <ref name="T20I1529"/> |- style="background:#9ff;" |९|| ११० || तरणजीत सिंग || {{cr|ROM}} || {{cr|CZE}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १३ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ व्हॅलेटा चषक, ११वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, चेक प्रजासत्ताक वि रोमेनिया, मार्सा, १३ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310180.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मे २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |१०|| १०८[[नाबाद|*]] || सैम हुसैन || {{cr|BUL}} || {{cr|MLT}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १४ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ व्हॅलेटा चषक, १५वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, माल्टा वि बल्गेरिया, मार्सा, १३ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310184.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मे २०२२}}</ref> |- |११|| १३७ || झीशान कुकीखेल || {{cr|HUN}} || {{cr|AUT}} || २ || {{flagicon|AUT}} [[सीबार्न क्रिकेट मैदान]], [[ऑस्ट्रिया|लोवर ऑस्ट्रिया]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= हंगेरीचा ऑस्ट्रिया दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, लोवर ऑस्ट्रिया, ४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317142.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- |१२|| ११७ || लेस्ली डनबार || {{cr|SER}} || {{cr|BUL}} || १ || {{flagicon|BUL}} [[राष्ट्रीय क्रिकेट अकादमी, सोफिया|राष्ट्रीय क्रिकेट अकादमी]], [[सोफिया]] || २६ जून २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= सर्बियाचा बल्गेरिया दौरा, ४था आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, सोफिया, २६ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317139.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ जून २०२२}}</ref> |- |१३|| १०४ || [[दीपक हूडा]] || {{cr|IND}} || {{cr|IRE}} || १ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || २८ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा आयर्लंड दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, डब्लिन, २८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1303308.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जून २०२२}}</ref> |- |१४|| १०० || [[सुरेंद्र चंद्रमोहन]] || {{cr|SIN}} || {{cr|PNG}} || १ || {{flagicon|SIN}} [[इंडियन असोसिएशन मैदान]], [[सिंगापूर]] || ३ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पापुआ न्यू गिनीचा सिंगापूर दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, सिंगापूर, ३ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1322012.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#ffc;" |१५|| १११[[नाबाद|*]] || साबावून दावीझी || {{cr|CZE}} || {{cr|AUT}} || १ || {{flagicon|CZE}} [[विनॉर क्रिकेट स्टेडियम (स्कॉट पेज खेळपट्टी)|विनॉर क्रिकेट स्टेडियम]], [[प्राग]] || ९ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ मध्य युरोप चषक, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, चेक प्रजासत्ताक वि ऑस्ट्रिया, प्राग, ९ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321307.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जुलै २०२२}}</ref> |- |१६|| ११७ || [[सूर्यकुमार यादव]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १० जुलै २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा इंग्लंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, नॉटिंगहॅम, १० जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276906.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |१७|| १०१[[नाबाद|*]] || [[स्टीव्हन टेलर]] || {{cr|USA}} || {{cr|JER}} || २ || {{flagicon|ZIM}} [[बुलावायो ॲथलेटिक क्लब]], [[बुलावायो]] || ११ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट ब, गट पहिला, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, जर्सी वि अमेरिका, बुलावायो, ११ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321466.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |१८|| १०९ || गुस्ताव मॅककोईन || {{cr|FRA}} || {{cr|SUI}} || १ || {{flagicon|FIN}} [[टिकुरिला क्रिकेट मैदान]], [[व्हंटा]] || २५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२-२३ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक युरोप पात्रता गट ब, गट दुसरा, ७वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, फ्रान्स वि स्वित्झर्लंड, व्हंटा, २५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321287.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |} ==महिला== === कसोटी सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ महिला खेळाडूंची कसोटी शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १६८[[नाबाद|*]] || [[हेदर नाइट]] || {{crw|ENG}} || {{crw|AUS}} || २ || {{flagicon|AUS}} [[मानुका ओव्हल]], [[कॅनबेरा]] || २७-३० जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ महिला ॲशेस, एकमेव महिला कसोटी, कॅनबेरा, २७-३० जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1263571.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |२|| १५० || [[मेरिझॅन कॅप]] || {{crw|SA}} || {{crw|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, टाँटन|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || २७-३० जून २०२२ || अनिर्णित || <ref name="WT144">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड, एकमेव महिला कसोटी, टाँटन, २७-३० जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301327.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ जुलै २०२२}}</ref> |- |३|| १६९[[नाबाद|*]] || [[नॅटली सायव्हर]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, टाँटन|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || २७-३० जून २०२२ || अनिर्णित || <ref name="WT144"/> |- |४|| १०७ || [[ॲलिस डेव्हिडसन-रिचर्ड्स]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, टाँटन|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || २७-३० जून २०२२ || अनिर्णित || <ref name="WT144"/> |} === एकदिवसीय सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ महिला खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १५०[[नाबाद|*]] || [[डिआंड्रा डॉटिन]] || {{crw|WIN}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|SA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || २८ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीज महिलांचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, जोहान्सबर्ग, २८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277093.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |२|| १०६ || [[सुझी बेट्स]] || {{crw|NZ}} || {{crw|IND}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|जॉन डेव्हिस ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|क्वीन्सटाउन]] || १२ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारतीय महिलांचा न्यू झीलंड दौरा, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, क्वीन्सटाउन, १२ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289032.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- |३|| ११९[[नाबाद|*]] || [[आमेलिया केर]] || {{crw|NZ}} || {{crw|IND}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|जॉन डेव्हिस ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|क्वीन्सटाउन]] || १५ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारतीय महिलांचा न्यू झीलंड दौरा, २रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, क्वीन्सटाउन, १५ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289033.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४|| ११९ || [[हेली मॅथ्यूस]] || {{crw|WIN}} || {{crw|NZ}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || ४ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1244">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, न्यू झीलंड महिला वि वेस्ट इंडीज महिला, माऊंट माउंगानुई, ४ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243908.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५|| १०८ || [[सोफी डिव्हाइन]] || {{crw|NZ}} || {{crw|WIN}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || ४ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="WODI1244"/> |- style="background:#cfc;" |६|| १३० || [[राचेल हेन्स]] || {{crw|AUS}} || {{crw|ENG}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1246">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, ३रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि इंग्लंड महिला, हॅमिल्टन, ५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243910.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |७|| १०९[[नाबाद|*]] || [[नॅटली सायव्हर]] || {{crw|ENG}} || {{crw|AUS}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ५ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="WODI1246"/> |- style="background:#cfc;" |८|| १२३ || [[स्म्रिती मंधाना]] || {{crw|IND}} || {{crw|WIN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1253">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १०वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, भारत महिला वि वेस्ट इंडीज महिला, हॅमिल्टन, १२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243917.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |९|| १०९ || [[हरमनप्रीत कौर]] || {{crw|IND}} || {{crw|WIN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1253"/> |- style="background:#cfc;" |१०|| १०४ || [[सिद्रा अमीन]] || {{crw|PAK}} || {{crw|BAN}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || १४ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १२वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, बांगलादेश महिला वि पाकिस्तान महिला, हॅमिल्टन, १४ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243920.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |११|| १३५[[नाबाद|*]] || [[मेग लॅनिंग]] || {{crw|AUS}} || {{crw|RSA}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || २२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, २१वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि दक्षिण आफ्रिका महिला, वेलिंग्टन, २२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243928.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२२ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१२|| १२६ || [[सुझी बेट्स]] || {{crw|NZL}} || {{crw|PAK}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २६ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, २६वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, न्यू झीलंड महिला वि पाकिस्तान महिला, क्राइस्टचर्च, २६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243933.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१३|| १२९ || [[अलिसा हीली]] || {{crw|AUS}} || {{crw|WIN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || ३० मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १ला उपांत्य सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि वेस्ट इंडीज महिला, वेलिंग्टन, ३० मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243936.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३० मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१४|| १२९ || [[डॅनियेल वायट]] || {{crw|ENG}} || {{crw|RSA}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ३१ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, २रा उपांत्य सामना, इंग्लंड महिला वि दक्षिण आफ्रिका महिला, क्राइस्टचर्च, ३१ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243937.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१५|| १७० || [[अलिसा हीली]] || {{crw|AUS}} || {{crw|ENG}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ३ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1274">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, अंतिम सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि इंग्लंड महिला, क्राइस्टचर्च, ३ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243938.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=७ एप्रिल २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१६|| १४८[[नाबाद|*]] || [[नॅटली सायव्हर]] || {{crw|ENG}} || {{crw|AUS}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ३ एप्रिल २०२२ || पराभूत || <ref name="WODI1274"/> |- |१७|| १२३ || [[सिद्रा अमीन]] || {{crw|PAK}} || {{crw|SL}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[साऊथएण्ड क्लब क्रिकेट स्टेडियम]], [[कराची]] || ३ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंका महिलांचा पाकिस्तान दौरा, २रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कराची, ३ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310985.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ जून २०२२}}</ref> |- |१८|| १०१ || [[चामरी अटापट्टू]] || {{crw|SL}} || {{crw|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[साऊथएण्ड क्लब क्रिकेट स्टेडियम]], [[कराची]] || ५ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंका महिलांचा पाकिस्तान दौरा, ३रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कराची, ५ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310986.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- |१९|| १०२ || [[एमा लॅम्ब]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, नॉर्थम्पटन|काउंटी मैदान]], [[नॉर्थम्पटनशायर|नॉर्थम्पटन]] || ११ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड दौरा, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, नॉर्थम्पटन, ११ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301328.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जुलै २०२२}}</ref> |- |२०|| १०७ || [[सोफिया डंकली]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ब्रिस्टल काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[ब्रिस्टल]] || १५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड दौरा, २रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ब्रिस्टल, १५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301329.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |- |२१|| ११९ || [[टॅमी बोमाँट]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ग्रेस रोड]], [[लेस्टर]] || १८ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड दौरा, ३रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लेस्टर, १८ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301330.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |} === ट्वेंटी२० सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ महिला खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- style="background:#9ff;" |१|| १६१[[नाबाद|*]] || [[दीपिका रसंगिका]] || {{crw|BHR}} || {{crw|SAU}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.२]], [[मस्कत]] || २२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ आखाती सहकार परिषद महिला ट्वेंटी२० चषक, ७वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, बहरैन महिला वि सौदी अरेबिया महिला, मस्कत, २२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1306389.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२२ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |२|| ११३[[नाबाद|*]] || आयशा || {{crw|QAT}} || {{crw|SAU}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || २५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WT20I1038">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ आखाती सहकार परिषद महिला ट्वेंटी२० चषक, १२वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, कतार महिला वि सौदी अरेबिया महिला, मस्कत, २५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1306394.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |३|| १०४[[नाबाद|*]] || शहरीन बहादूर || {{crw|QAT}} || {{crw|SAU}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || २५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WT20I1038"/> |- style="background:#9ff;" |४|| १५८[[नाबाद|*]] || [[ईशा ओझा]] || {{crw|UAE}} || {{crw|BHR}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.२]], [[मस्कत]] || २६ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ आखाती सहकार परिषद महिला ट्वेंटी२० चषक, १५वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, बहरैन महिला वि संयुक्त अरब अमिराती महिला, मस्कत, २६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1306397.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |५|| ११५ || [[ईशा ओझा]] || {{crw|UAE}} || {{crw|QAT}} || १ || {{flagicon|MAS}} [[किन्रर अकॅडेमी ओव्हल]], [[क्वालालंपूर]] || २२ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ एसीसी महिला ट्वेंटी२० अजिंक्यपद स्पर्धा, १९वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, संयुक्त अरब अमिराती महिला वि कतार महिला, क्वालालंपूर, २२ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320208.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जून २०२२}}</ref> |} ==१९ वर्षांखालील पुरुष== ===कसोटी=== {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ १९ वर्षांखालील पुरुष खेळाडूंची कसोटी शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |} ===एकदिवसीय=== {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ १९ वर्षांखालील पुरुष खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- style="background:#cfc;" |१|| १११[[नाबाद|*]] || जोशुआ कॉक्स || {{cr19|IRE}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Guyana}} [[गयाना|एव्हरेस्ट क्रिकेट क्लब मैदान]], [[गयाना]] || १५ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ५वा सामना, आयर्लंड वि युगांडा, गयाना, १५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289797.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२|| १०० || एमान्युएल ब्वावा || {{cr19|ZIM}} || {{cr19|PNG}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || १५ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट क, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ६वा सामना, झिम्बाब्वे वि पापुआ न्यू गिनी, पोर्ट ऑफ स्पेन, १५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289811.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३|| १३५ || हसीबुल्लाह खान || {{cr19|PAK}} || {{cr19|ZIM}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || १७ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट क, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १०वा सामना, पाकिस्तान वि झिम्बाब्वे, त्रिनिदाद, १७ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289816.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१७ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४|| १०४ || डेव्हाल्ड ब्रेव्हिस || {{cr19|RSA}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || १८ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १२वा सामना, दक्षिण आफ्रिका वि युगांडा, पोर्ट ऑफ स्पेन, १८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289804.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१८ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५|| १०१[[नाबाद|*]] || टियेग विली || {{cr19|AUS}} || {{cr19|SCO}} || २ || {{flagicon|Saint Kitts and Nevis}} [[सेंट किट्स आणि नेव्हिस|कोनारी क्रिकेट क्लब मैदान]], [[सेंट किट्स]] || १९ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ड, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १४वा सामना, ऑस्ट्रेलिया वि स्कॉटलंड, सेंट किट्स, १९ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289806.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |६|| १५४[[नाबाद|*]] || टॉम प्रेस्ट || {{cr19|ENG}} || {{cr19|UAE}} || २ || {{flagicon|Saint Kitts and Nevis}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || २० जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट अ, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १६वा सामना, इंग्लंड वि संयुक्त अरब अमिराती, बासेतेर, २० जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289808.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |७|| १११ || जॉर्ज व्हान हिर्डन || {{cr19|RSA}} || {{cr19|IRE}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || २१ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २०वा सामना, दक्षिण आफ्रिका वि आयर्लंड, त्रिनिदाद, २१ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289813.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |८|| १६२[[नाबाद|*]] || राज बावा || {{cr19|IND}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || २२ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1403">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २२वा सामना, भारत वि युगांडा, त्रिनिदाद, २२ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289815.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |९|| १४४ || अंगक्रिश रघुवंशी || {{cr19|IND}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || २२ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1403"/> |- style="background:#cfc;" |१०|| १११ || सुलीमान सफी || {{cr19|AFG|२०१३}} || {{cr19|ZIM}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || २२ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट क, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २४वा सामना, अफगाणिस्तान वि झिम्बाब्वे, त्रिनिदाद, २२ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289800.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |११|| १२८ || मॅथ्यू नंदू || {{cr19|WIN}} || {{cr19|PNG}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || २६ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, चौथा प्लेट उपांत्य-पूर्व सामना, पापुआ न्यू गिनी वि वेस्ट इंडीज, त्रिनिदाद, २६ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289821.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१२|| ११३ || दुनिथ वेल्लालागे || {{cr19|SL}} || {{cr19|RSA}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ३० जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, पहिला सुपर लीग प्ले-ऑफ उपांत्य सामना, श्रीलंका वि दक्षिण आफ्रिका, अँटिगा, ३० जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289829.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१३|| १०० || आरिफुल इस्लाम || {{cr19|BAN}} || {{cr19|PAK}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || ३१ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, दुसरा सुपर लीग प्ले-ऑफ उपांत्य सामना, बांगलादेश वि पाकिस्तान, अँटिगा, ३१ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289832.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१४|| ११२[[नाबाद|*]] || टेडी बिशप || {{cr19|WIN}} || {{cr19|ZIM}} || २ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || ३१ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ११व्या स्थानाचा प्ले-ऑफ सामना, वेस्ट इंडीज वि झिम्बाब्वे, त्रिनिदाद, ३१ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289833.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१५|| ११० || यश ढूल || {{cr19|IND}} || {{cr19|AUS}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || २ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २रा उपांत्य सामना, ऑस्ट्रेलिया वि भारत, अँटिगा, २ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289836.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१६|| १३६ || हसीबुल्लाह खान || {{cr19|PAK}} || {{cr19|SL}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1424">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ५व्या स्थानाचा प्ले-ऑफ सामना, पाकिस्तान वि श्रीलंका, अँटिगा, ३ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289837.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१७|| १३५[[नाबाद|*]] || कासिम अक्रम || {{cr19|PAK}} || {{cr19|SL}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1424"/> |- style="background:#cfc;" |१८|| १०२ || आरिफुल इस्लाम || {{cr19|BAN}} || {{cr19|SA}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || पराभूत || <ref name="YODI1425">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ७व्या स्थानाचा प्ले-ऑफ सामना, बांगलादेश वि दक्षिण आफ्रिका, अँटिगा, ३ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289838.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१९|| १३८ || डेव्हाल्ड ब्रेव्हिस || {{cr19|SA}} || {{cr19|BAN}} || २ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1425"/> |} ==संदर्भ== {{संदर्भसूची}} [[वर्ग:इ.स. २०२२ मधील क्रिकेट]] 9nc53bzdeor3gi9mwhbcb6kcm6cp3k2 2143707 2143706 2022-08-07T06:02:04Z Aditya tamhankar 80177 /* एकदिवसीय सामने */ wikitext text/x-wiki सन २०२२ मध्ये कसोटी, एकदिवसीय व ट्वेंटी२० सामन्यांमध्ये खेळाडूंनी केलेली शतके आहेत. [[इ.स. २०२१ मध्ये आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट सामन्यांत खेळाडूंनी केलेल्या शतकांची यादी|२०२१]] ← आधी नंतर ‌→ [[इ.स. २०२३ मध्ये आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट सामन्यांत खेळाडूंनी केलेल्या शतकांची यादी|२०२३]] == सुची == {| class="wikitable plainrowheaders" |- ! scope="col" style="width:75px" | चिन्ह ! scope="col" style="width:350px" | अर्थ |- ! scope="row" | {{asterisk}} | नाबाद |- ! scope="row" | {{dagger}} | सामनावीर |- ! scope="row" | {{double-dagger}} | संघाचा कर्णधार |- ! scope="row" |मा/प/त | स्थळ: मायदेशी, परदेशी किंवा तटस्थ देश |- ! scope="row" |तारीख | सामन्याचा पहिला दिवस |- ! scope="row" | विजयी | ज्या खेळाडूनी शतक केले त्याच्या संघाने सामना जिंकला |- ! scope="row" |पराभूत | ज्या खेळाडूनी शतक केले त्याच्या संघाने सामना गमावला |- ! scope="row" | अनिर्णित | सामना अनिर्णित राहिला |- | bgcolor=#cfc| || शतक ५० षटके (पुरूष, १९ वर्षांखालील पुरूष, महिला), २० षटके (पुरूष आणि महिला) आणि कसोटी विश्वचषकात (पुरूष) झळकावलेले आहे |- | bgcolor=#ffc| || शतक तिरंगी मालिकेत झळकावलेले आहे. |- | bgcolor=#9ff| ||शतक अन्य आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेत झळकावलेले आहे (उदा. [[आशिया चषक]]). |} ==देशानुसार शतके== ===पुरुष=== {{col-begin|width=}} {{col-3}} ====कसोटी==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr|ENG}} || १४ |- |align=left|{{cr|NZ}} || ९ |- |align=left|{{cr|PAK}} || ८ |- |align=left|{{cr|AUS}} || ७ |- |align=left|{{cr|BAN}} || rowspan=2 | ६ |- |align=left|{{cr|SL}} |- |align=left|{{cr|WIN}} || ५ |- |align=left|{{cr|IND}} || ४ |- |align=left|{{cr|SA}} || २ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''६१''' |} {{col-3}} ====एकदिवसीय==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr|NZ}} || ६ |- |align=left|{{cr|PAK}} || rowspan=3| ५ |- |align=left|{{cr|OMA}} |- |align=left|{{cr|WIN}} |- |align=left|{{cr|UAE}} || rowspan=3| ४ |- |align=left|{{cr|ENG}} |- |align=left|{{cr|SA}} |- |align=left|{{cr|SCO}} || rowspan=5| ३ |- |align=left|{{cr|AFG|२०१३}} |- |align=left|{{cr|USA}} |- |align=left|{{cr|SL}} |- |align=left|{{cr|IRE}} |- |align=left|{{cr|AUS}} || rowspan=2| २ |- |align=left|{{cr|NEP}} |- |align=left|{{cr|ZIM}} || rowspan=4| १ |- |align=left|{{cr|BAN}} |- |align=left|{{cr|NAM}} |- |align=left|{{cr|IND}} |- |align=centre|'''एकूण''' || '''५६''' |} {{col-3}} ====ट्वेंटी२०==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr|CZE}} || ३ |- |align=left|{{cr|NEP}} || rowspan=2 | २ |- |align=left|{{cr|IND}} |- |align=left|{{cr|WIN}} || rowspan=11 | १ |- |align=left|{{cr|CAN}} |- |align=left|{{cr|UAE}} |- |align=left|{{cr|NAM}} |- |align=left|{{cr|ROM}} |- |align=left|{{cr|BUL}} |- |align=left|{{cr|HUN}} |- |align=left|{{cr|SER}} |- |align=left|{{cr|SIN}} |- |align=left|{{cr|USA}} |- |align=left|{{cr|FRA}} |- |align=centre|'''एकूण''' || '''१८''' |} {{col-end}} ===महिला=== {{col-begin|width=}} {{col-3}} ====महिला कसोटी==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{crw|ENG}} || ३ |- |align=left|{{crw|SA}} || १ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''४''' |} {{col-3}} ====महिला एकदिवसीय==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{crw|ENG}} || ६ |- |align=left|{{crw|NZ}} || rowspan=2 | ४ |- |align=left|{{crw|AUS}} |- |align=left|{{crw|IND}} || rowspan=3 | २ |- |align=left|{{crw|WIN}} |- |align=left|{{crw|PAK}} |- |align=left|{{crw|SL}} || १ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''२१''' |} {{col-3}} ====महिला ट्वेंटी२०==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{crw|QAT}} || rowspan=2| २ |- |align=left|{{crw|UAE}} |- |align=left|{{crw|BHR}} || १ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''५''' |} {{col-end}} ===१९ वर्षाखालील=== {{col-begin|width=}} {{col-2}} ====१९ वर्षाखालील कसोटी==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=centre|'''एकूण''' || |} {{col-2}} ====१९ वर्षाखालील एकदिवसीय==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr19|IND}} || rowspan=3 | ३ |- |align=left|{{cr19|PAK}} |- |align=left|{{cr19|SA}} |- |align=left|{{cr19|WIN}} || rowspan=2 | २ |- |align=left|{{cr19|BAN}} |- |align=left|{{cr19|IRE}} || rowspan=6 | १ |- |align=left|{{cr19|ZIM}} |- |align=left|{{cr19|ENG}} |- |align=left|{{cr19|AUS}} |- |align=left|{{cr19|AFG|२०१३}} |- |align=left|{{cr19|SL}} |- |align=centre|'''एकूण''' || '''१९''' |} {{col-end}} ==पुरुष== === कसोटी === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ खेळाडूंची कसोटी शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- style="background:#cfc;" |१|| १२२ || [[डेव्हन कॉन्वे]] || {{cr|NZ}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || १-५ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा न्यू झीलॅंड दौरा, १ली कसोटी, माऊंट माउंगानुई, १-५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288979.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२|| १३७ || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || ५-९ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2446">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ ॲशेस मालिका, ४थी कसोटी, सिडनी, ५-९ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1263465.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३|| ११३ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || ५-९ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2446"/> |- style="background:#cfc;" |४|| १०१[[नाबाद|*]] || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|ENG}} || ३ || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || ५-९ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2446"/> |- style="background:#cfc;" |५|| २५२[[नाबाद|*]] || [[टॉम लॅथम]] || {{cr|NZ}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ९-१३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2447">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा न्यू झीलॅंड दौरा, २री कसोटी, क्राइस्टचर्च, ९-१३ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288980.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |६|| १०९ || [[डेव्हन कॉन्वे]] || {{cr|NZ}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ९-१३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2447"/> |- style="background:#cfc;" |७|| १०२ || [[लिटन दास]] || {{cr|BAN}} || {{cr|NZ}} || ३ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ९-१३ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2447"/> |- style="background:#cfc;" |८|| १००[[नाबाद|*]] || [[ऋषभ पंत]] || {{cr|IND}} || {{cr|RSA}} || ३ || {{flagicon|RSA}} [[न्यूलँड क्रिकेट मैदान|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || ११-१५ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, ३री कसोटी, केपटाउन, ११-१५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277081.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |९|| १०१ || [[ट्रॅव्हिस हेड]] || {{cr|AUS}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|AUS}} [[बेलेराइव्ह ओव्हल]], [[होबार्ट]] || १४-१८ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ ॲशेस मालिका, ५वी कसोटी, होबार्ट, १४-१८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1263466.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१०|| १०५ || [[हेन्री निकोल्स]] || {{cr|NZ}} || {{cr|RSA}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || १७-२१ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिकेचा न्यू झीलंड दौरा, १ली कसोटी, क्राइस्टचर्च, १७-२१ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288981.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |११|| १०८ || [[सारेल अर्वी]] || {{cr|RSA}} || {{cr|NZ}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2451">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिकेचा न्यू झीलंड दौरा, २री कसोटी, क्राइस्टचर्च, २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288982.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१२|| १२०[[नाबाद|*]] || [[कॉलिन दि ग्रँडहॉम]] || {{cr|NZ}} || {{cr|RSA}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2451"/> |- style="background:#cfc;" |१३|| १३६[[नाबाद|*]] || [[काईल व्हेरेइन]] || {{cr|RSA}} || {{cr|NZ}} || ३ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2451"/> |- style="background:#cfc;" |१४|| १७५[[नाबाद|*]] || [[रविंद्र जडेजा]] || {{cr|IND}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || ४-८ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा भारत दौरा, १ली कसोटी, मोहाली, ४-८ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1278682.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१५|| १८५ || [[अझहर अली]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, १ली कसोटी, रावळपिंडी, ४-८ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288310.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=८ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१६|| १५७ || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453"/> |- style="background:#cfc;" |१७|| १३६[[नाबाद|*]] || [[अब्दुल्ला शफिक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ३ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453"/> |- style="background:#cfc;" |१८|| १११[[नाबाद|*]] || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ३ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453"/> |- style="background:#cfc;" |१९|| १४० || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, १ली कसोटी, अँटिगा, ८-१२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256726.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२०|| १२३ || [[न्क्रुमा बॉनर]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454"/> |- style="background:#cfc;" |२१|| १२१ || [[झॅक क्रॉली]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || ३ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454"/> |- style="background:#cfc;" |२२|| १०९ || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || ३ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454"/> |- style="background:#cfc;" |२३|| १६० || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || १२-१६ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2455">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, २री कसोटी, कराची, १२-१६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288311.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२४|| १९६ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ४ || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || १२-१६ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2455"/> |- style="background:#cfc;" |२५|| १०४[[नाबाद|*]] || [[मोहम्मद रिझवान (क्रिकेटपटू, जन्म १९९२)|मोहम्मद रिझवान]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ४ || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || १२-१६ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2455"/> |- style="background:#cfc;" |२६|| १०७ || [[दिमुथ करुणारत्ने]] || {{cr|SL}} || {{cr|IND}} || ४ || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || १२-१६ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा भारत दौरा, २री कसोटी, बंगलूरू, १२-१६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1278683.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२७|| १५३ || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || १ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, २री कसोटी, ब्रिजटाउन, १६-२० मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256727.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२१ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२८|| १२० || [[बेन स्टोक्स]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || १ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457"/> |- style="background:#cfc;" |२९|| १६० || [[क्रेग ब्रेथवेट]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457"/> |- style="background:#cfc;" |३०|| १०२ || [[जर्मेन ब्लॅकवूड]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457"/> |- style="background:#cfc;" |३१|| १०४[[नाबाद|*]] || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || ३ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २१-२५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, ३री कसोटी, लाहोर, २१-२५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288312.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३२|| १००[[नाबाद|*]] || [[जोशुआ डि सिल्वा]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Grenada}} [[राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[ग्रेनेडा]] || २४-२८ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, ३री कसोटी, ग्रेनेडा, २४-२८ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256728.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२८ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३३|| १३७ || [[महमुदुल हसन जॉय]] || {{cr|BAN}} || {{cr|RSA}} || २ || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमीड]], [[डर्बन]] || ३१ मार्च - ४ एप्रिल २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, १ली कसोटी, डर्बन, ३१ मार्च - ४ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277100.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ एप्रिल २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३४|| १९९ || [[अँजेलो डेव्हिस मॅथ्यूस|अँजेलो मॅथ्यूस]] || {{cr|SL}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || १५-१९ मे २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2462">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा बांगलादेश दौरा, १ली कसोटी, चितगाव, १५-१९ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308488.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० मे २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३५|| १३३ || [[तमिम इक्बाल]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || १५-१९ मे २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2462"/> |- style="background:#cfc;" |३६|| १०५ || [[मुशफिकुर रहिम]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || १५-१९ मे २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2462"/> |- style="background:#cfc;" |३७|| १७५[[नाबाद|*]] || [[मुशफिकुर रहिम]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2463">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा बांगलादेश दौरा, २री कसोटी, ढाका, २३-२७ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308489.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ मे २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३८|| १४१ || [[लिटन दास]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2463"/> |- style="background:#cfc;" |३९|| १४५[[नाबाद|*]] || [[अँजेलो डेव्हिस मॅथ्यूस|अँजेलो मॅथ्यूस]] || {{cr|SL}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2463"/> |- style="background:#cfc;" |४०|| १२४ || [[दिनेश चंदिमल]] || {{cr|SL}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2463"/> |- style="background:#cfc;" |४१|| १०८ || [[डॅरियेल मिचेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || ३ || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || २-६ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2464">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा इंग्लंड दौरा, १ली कसोटी, लॉर्ड्स, २-६ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276901.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४२|| ११५[[नाबाद|*]] || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || ४ || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || २-६ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2464"/> |- style="background:#cfc;" |४३|| १९० || [[डॅरियेल मिचेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2465">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा इंग्लंड दौरा, २री कसोटी, नॉटिंगहॅम, १०-१४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276902.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४४|| १०६ || [[टॉम ब्लंडेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४५|| १७६ || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४६|| १४५ || [[ओलिए पोप]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४७|| १३६ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४८|| १०९ || [[डॅरियेल मिचेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले]], [[लीड्स]] || २३-२७ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2467">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा इंग्लंड दौरा, ३री कसोटी, लीड्स, २३-२७ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276903.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४९|| १६२ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले]], [[लीड्स]] || २३-२७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2467"/> |- style="background:#cfc;" |५०|| १४६ || [[काईल मेयर्स]] || {{cr|WIN}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|Saint Lucia}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया|ग्रॉस इसलेट]] || २४-२८ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा वेस्ट इंडीज दौरा, २री कसोटी, ग्रॉस इसलेट, २४-२८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317148.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५१|| १४६ || [[ऋषभ पंत]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2470">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा इंग्लंड दौरा, ५वी कसोटी, बर्मिंगहॅम, १-५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320741.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५२|| १०४ || [[रविंद्र जडेजा]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५३|| १०६ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|IND}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५४|| १४२[[नाबाद|*]] || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|IND}} || ४ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५५|| ११४[[नाबाद|*]] || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|IND}} || ४ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५६|| १४५[[नाबाद|*]] || [[स्टीव्ह स्मिथ]] || {{cr|AUS}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || ८-१२ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2471">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा श्रीलंका दौरा, २री कसोटी, गाली, ८-१२ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307302.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५७|| १०४ || [[मार्नस लेबसचग्ने]] || {{cr|AUS}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || ८-१२ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2471"/> |- style="background:#cfc;" |५८|| २०६[[नाबाद|*]] || [[दिनेश चंदिमल]] || {{cr|SL}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || ८-१२ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2471"/> |- style="background:#cfc;" |५९|| ११९ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|SL}} || २ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || १६-२० जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2472">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पाकिस्तानचा श्रीलंका दौरा, १ली कसोटी, गाली, १६-२० जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320953.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |६०|| १६०[[नाबाद|*]] || [[अब्दुल्ला शफिक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|SL}} || ४ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || १६-२० जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2472"/> |- style="background:#cfc;" |६१|| १०९ || [[धनंजय डी सिल्वा]] || {{cr|SL}} || {{cr|PAK}} || ३ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || २४-२८ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पाकिस्तानचा श्रीलंका दौरा, २री कसोटी, गाली, २४-२८ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320954.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |} === एकदिवसीय सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १०० || [[शॉन विल्यम्स]] || {{cr|ZIM}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || १६ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= झिम्बाब्वेचा श्रीलंका दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कँडी, १६ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1294969.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१८ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |२|| १०२ || [[दासून शनाका]] || {{cr|SL}} || {{cr|ZIM}} || २ || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || १८ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= झिम्बाब्वेचा श्रीलंका दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कँडी, १८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1294970.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |३|| १२९[[नाबाद|*]] || [[रेसी व्हान देर दुस्सेन]] || {{cr|RSA}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|RSA}} [[बोलंड बँक पार्क]], [[दक्षिण आफ्रिका|पार्ल]] || १९ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4344">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, पार्ल, १९ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277082.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जानेवारी २०२२}}</ref> |- |४|| ११० || [[टेंबा बवुमा]] || {{cr|RSA}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|RSA}} [[बोलंड बँक पार्क]], [[दक्षिण आफ्रिका|पार्ल]] || १९ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4344"/> |- |५|| १०३ || [[रहमानुल्लाह गुरबाझ]] || {{cr|AFG|२०१३}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|QAT}} [[वेस्ट एंड पार्क आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[दोहा]] || २३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तान विरुद्ध नेदरलँड्स कतारमध्ये, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, दोहा, २३ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1295181.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |६|| १२४ || [[क्विंटन डी कॉक]] || {{cr|RSA}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|RSA}} [[न्यूलँड क्रिकेट मैदान|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || २३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, केपटाउन, २३ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277084.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |७|| १०६ || [[जतिंदर सिंग]] || {{cr|OMA}} || {{cr|UAE}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || ५ फेब्रुवारी २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4351">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= संयुक्त अरब अमिरातीचा ओमान दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, मस्कत, ५ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299586.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- |८|| ११५ || [[चिराग सुरी]] || {{cr|UAE}} || {{cr|OMA}} || २ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || ५ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4351"/> |- |९|| १३६ || [[लिटन दास]] || {{cr|BAN}} || {{cr|AFG|२०१३}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || २५ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तानचा बांगलादेश दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, चितगाव, २५ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299830.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२ मार्च २०२२}}</ref> |- |१०|| १०६[[नाबाद|*]] || [[रहमानुल्लाह गुरबाझ]] || {{cr|AFG|२०१३}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || २८ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तानचा बांगलादेश दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, चितगाव, २८ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299831.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२ मार्च २०२२}}</ref> |- |११|| १२१[[नाबाद|*]] || [[गेरहार्ड इरास्मुस]] || {{cr|NAM}} || {{cr|OMA}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[आयसीसी अकादमी]], [[दुबई]] || ६ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ६१वा सामना, ओमान वि नामिबिया, दुबई, ६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302617.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=७ मार्च २०२२}}</ref> |- |१२|| १०५[[नाबाद|*]] || [[शोएब खान]] || {{cr|OMA}} || {{cr|NAM}} || २ || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || ११ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ६४वा सामना, ओमान वि नामिबिया, शारजाह, ११ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302620.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ मार्च २०२२}}</ref> |- |१३|| ११५[[नाबाद|*]] || [[व्रित्य अरविंद]] || {{cr|UAE}} || {{cr|NAM}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4365">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ६५वा सामना, संयुक्त अरब अमिराती वि नामिबिया, शारजाह, १२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302621.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०२२}}</ref> |- |१४|| १०३ || [[चिराग सुरी]] || {{cr|UAE}} || {{cr|NAM}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4365"/> |- |१५|| १२६ || [[रोहित कुमार]] || {{cr|NEP}} || {{cr|PNG}} || २ || {{flagicon|NEP}} [[त्रिभुवन विश्वविद्यालय आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|त्रिभुवन विश्वविद्यालय मैदान]], [[काठमांडू|किर्तीपूर]] || २५ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पापुआ न्यू गिनीचा नेपाळ दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, किर्तीपूर, २५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1305496.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२८ मार्च २०२२}}</ref> |- |१६|| १०५ || [[दिपेंद्र सिंग ऐरी]] || {{cr|NEP}} || {{cr|PNG}} || १ || {{flagicon|NEP}} [[त्रिभुवन विश्वविद्यालय आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|त्रिभुवन विश्वविद्यालय मैदान]], [[काठमांडू|किर्तीपूर]] || २६ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पापुआ न्यू गिनीचा नेपाळ दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, किर्तीपूर, २६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1305497.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२८ मार्च २०२२}}</ref> |- |१७|| १०३[[नाबाद|*]] || [[विल यंग]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || २९ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= नेदरलँड्सचा न्यू झीलंड दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, माऊंट माउंगानुई, २९ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288987.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३० मार्च २०२२}}</ref> |- |१८|| १०१ || [[ट्रॅव्हिस हेड]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २९ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4379">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लाहोर, २९ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288313.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३० मार्च २०२२}}</ref> |- |१९|| १०३ || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २९ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4379"/> |- |२०|| १०४ || [[बेन मॅकडरमॉट]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || ३१ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4380">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लाहोर, ३१ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288314.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२१|| ११४ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || ३१ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4380"/> |- |२२|| १०६ || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || ३१ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4380"/> |- |२३|| १४०[[नाबाद|*]] || [[टॉम लॅथम]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || २ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= नेदरलँड्सचा न्यू झीलंड दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हॅमिल्टन, २ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288988.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२४|| १०५[[नाबाद|*]] || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लाहोर, २ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288315.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२५|| १२० || [[विल यंग]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ४ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4383">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= नेदरलँड्सचा न्यू झीलंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हॅमिल्टन, ४ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288989.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२६|| १०६ || [[मार्टिन गुप्टिल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ४ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4383"/> |- |२७|| ११४[[नाबाद|*]] || [[रिची बेरिंग्टन]] || {{cr|SCO}} || {{cr|PNG}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || ९ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ७३वा सामना, पापुआ न्यू गिनी वि. स्कॉटलंड, दुबई, ९ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308244.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२८|| ११८[[नाबाद|*]] || [[जतिंदर सिंग]] || {{cr|OMA}} || {{cr|PNG}} || २ || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || १२ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ७५वा सामना, ओमान वि. पापुआ न्यू गिनी, दुबई, १२ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308246.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२९|| १०७[[नाबाद|*]] || [[रिची बेरिंग्टन]] || {{cr|SCO}} || {{cr|USA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || २९ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८०वा सामना, अमेरिका वि. स्कॉटलंड, पियरलँड, २९ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312799.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ मे २०२२}}</ref> |- |३०|| ११९[[नाबाद|*]] || [[शई होप]] || {{cr|WIN}} || {{cr|NED}} || २ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || ३१ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीजचा नेदरलँड्स दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, ३१ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302349.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ जून २०२२}}</ref> |- |३१|| १०८[[नाबाद|*]] || [[काईल कोएट्झर]] || {{cr|SCO}} || {{cr|UAE}} || २ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ३१ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८१वा सामना, स्कॉटलंड वि. संयुक्त अरब अमिराती, पियरलँड, ३१ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312800.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ जून २०२२}}</ref> |- |३२|| १२० || [[काईल मेयर्स]] || {{cr|WIN}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4398">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीजचा नेदरलँड्स दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, ४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302351.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ जून २०२२}}</ref> |- |३३|| १०१[[नाबाद|*]] || [[शामार ब्रुक्स]] || {{cr|WIN}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4398"/> |- |३४|| १०२[[नाबाद|*]] || [[व्रित्य अरविंद]] || {{cr|UAE}} || {{cr|USA}} || २ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८४वा सामना, अमेरिका वि. संयुक्त अरब अमिराती, पियरलँड, ४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312803.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ जून २०२२}}</ref> |- |३५|| १२०[[नाबाद|*]] || [[इब्राहिम झद्रान]] || {{cr|AFG|२०१३}} || {{cr|ZIM}} || २ || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || ६ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तानचा झिम्बाब्वे, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हरारे, ६ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310944.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- |३६|| १२७ || [[शई होप]] || {{cr|WIN}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[मुलतान क्रिकेट स्टेडियम]], [[मुलतान]] || ८ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4401">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीजचा पाकिस्तान दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, मुलतान, ८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1315038.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जून २०२२}}</ref> |- |३७|| १०३ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|WIN}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[मुलतान क्रिकेट स्टेडियम]], [[मुलतान]] || ८ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4401"/> |- |३८|| १३० || [[मोनांक पटेल]] || {{cr|USA}} || {{cr|OMA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ८ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4402">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८५वा सामना, अमेरिका वि. ओमान, पियरलँड, ८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312804.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जून २०२२}}</ref> |- |३९|| १११ || [[सुशांत मोदानी]] || {{cr|USA}} || {{cr|OMA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ८ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4402"/> |- |४०|| १०४[[नाबाद|*]] || [[झीशान मकसूद]] || {{cr|OMA}} || {{cr|NEP}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ९ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८६वा सामना, नेपाळ वि. ओमान, पियरलँड, ९ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312805.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जून २०२२}}</ref> |- |४१|| ११४ || [[स्टीव्हन टेलर]] || {{cr|USA}} || {{cr|NEP}} || २ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ११ जून २०२२ || टाय || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८७वा सामना, अमेरिका वि. नेपाळ, पियरलँड, ११ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312806.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जून २०२२}}</ref> |- |४२|| १०३ || [[कश्यप प्रजापती]] || {{cr|OMA}} || {{cr|USA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || १२ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८८वा सामना, अमेरिका वि. ओमान, पियरलँड, १२ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312807.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ जून २०२२}}</ref> |- |४३|| १६२[[नाबाद|*]] || [[जोस बटलर]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || १७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4413">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा नेदरलँड्स दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, १७ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1281444.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जून २०२२}}</ref> |- |४४|| १२५ || [[डेव्हिड मलान]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || १७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4413"/> |- |४५|| १२२ || [[फिल सॉल्ट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || १७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4413"/> |- |४६|| १३७ || [[पथुम निसंका]] || {{cr|SL}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || १९ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा श्रीलंका दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कोलंबो, १९ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307298.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जून २०२२}}</ref> |- |४७|| ११० || [[चरिथ असलंका]] || {{cr|SL}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || २१ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा श्रीलंका दौरा, ४था आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कोलंबो, २१ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307299.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जून २०२२}}</ref> |- |४८|| १०१[[नाबाद|*]] || [[जेसन रॉय]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || २ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || २२ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा नेदरलँड्स दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, २२ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1281446.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जून २०२२}}</ref> |- |४९|| ११३ || [[हॅरी टेक्टर]] || {{cr|IRE}} || {{cr|NZ}} || १ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १० जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4419">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा आयर्लंड दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, डब्लिन, १० जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1303309.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ जुलै २०२२}}</ref> |- |५०|| १२७[[नाबाद|*]] || [[मायकेल ब्रेसवेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|IRE}} || २ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १० जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4419"/> |- |५१|| ११५ || [[मार्टिन गुप्टिल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|IRE}} || १ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4429">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा आयर्लंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, डब्लिन, १५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1303311.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जुलै २०२२}}</ref> |- |५२|| १२० || [[पॉल स्टर्लिंग]] || {{cr|IRE}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4429"/> |- |५३|| १०८ || [[हॅरी टेक्टर]] || {{cr|IRE}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4429"/> |- |५४|| १२५[[नाबाद|*]] || [[ऋषभ पंत]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड]], [[मॅंचेस्टर]] || १७ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा इंग्लंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, मॅंचेस्टर, १७ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276909.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जुलै २०२२}}</ref> |- |५५|| १३४ || [[रेसी व्हान देर दुस्सेन]] || {{cr|SA}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[रिव्हरसाईड मैदान]], [[चेस्टर-ली-स्ट्रीट]] || १९ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिकेचा इंग्लंड दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, चेस्टर-ली-स्ट्रीट, १९ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276910.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जुलै २०२२}}</ref> |- |५६|| ११५ || [[शई होप]] || {{cr|WIN}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || २४ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा वेस्ट इंडीज आणि अमेरिका दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, पोर्ट ऑफ स्पेन, २४ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317901.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |- |५७|| १०१[[नाबाद|*]] || [[मार्क चॅपमॅन]] || {{cr|NZ}} || {{cr|SCO}} || २ || {{flagicon|SCO}} [[दि ग्रँज क्लब आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[एडिनबरा]] || ३१ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा स्कॉटलंड दौरा, एकमेव आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, एडिनबरा, ३१ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307479.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |- |५८|| १३५[[नाबाद|*]] || [[सिकंदर रझा]] || {{cr|ZIM}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || ५ ऑगस्ट २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4441">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा झिम्बाब्वे दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हरारे, ५ ऑगस्ट २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1323292.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |- |५९|| ११० || [[इनोसंट कैया]] || {{cr|ZIM}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || ५ ऑगस्ट २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4441"/> |} === ट्वेंटी२० सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १०७ || [[रोव्हमन पॉवेल]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || २६ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, ब्रिजटाउन, २६ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256722.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |२|| १०८[[नाबाद|*]] || [[मॅथ्यू स्पूर्स]] || {{cr|CAN}} || {{cr|PHI}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || १८ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट अ, गट दुसरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, कॅनडा वि फिलिपाईन्स, मस्कत, १८ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299566.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |३|| १०४[[नाबाद|*]] || [[कुशल भुर्टेल]] || {{cr|NEP}} || {{cr|PHI}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.२]], [[मस्कत]] || १९ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट अ, गट दुसरा, ६वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, नेपाळ वि फिलिपाईन्स, मस्कत, १९ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299571.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |४|| ११२ || [[वसीम मुहम्मद]] || {{cr|UAE}} || {{cr|IRE}} || २ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || २४ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट अ, अंतिम सामना, आयर्लंड वि संयुक्त अरब अमिराती, मस्कत, २४ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299585.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२५ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#ffc;" |५|| ११०[[नाबाद|*]] || [[दिपेंद्र सिंग ऐरी]] || {{cr|NEP}} || {{cr|MAS}} || १ || {{flagicon|NEP}} [[त्रिभुवन विश्वविद्यालय आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|त्रिभुवन विश्वविद्यालय स्टेडियम]], [[काठमांडू|किर्तीपूर]] || २ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ नेपाळ तिरंगी मालिका, ६वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, नेपाळ वि मलेशिया, किर्तीपूर, २ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1305503.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |६|| १००[[नाबाद|*]] || [[गेरहार्ड इरास्मुस]] || {{cr|NAM}} || {{cr|UGA}} || १ || {{flagicon|NAM}} [[युनायटेड क्रिकेट मैदान]], [[विन्डहोक]] || ९ एप्रिल २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= युगांडाचा नामिबिया दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, विन्डहोक, ९ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1309702.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ एप्रिल २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |७|| ११५[[नाबाद|*]] || साबावून दावीझी || {{cr|CZE}} || {{cr|BUL}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १२ मे २०२२ || विजयी || <ref name="T20I1529">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ व्हॅलेटा चषक, ८वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, बल्गेरिया वि चेक प्रजासत्ताक, मार्सा, १२ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310177.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मे २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |८|| १०६ || डायलन स्टेन || {{cr|CZE}} || {{cr|BUL}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १२ मे २०२२ || विजयी || <ref name="T20I1529"/> |- style="background:#9ff;" |९|| ११० || तरणजीत सिंग || {{cr|ROM}} || {{cr|CZE}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १३ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ व्हॅलेटा चषक, ११वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, चेक प्रजासत्ताक वि रोमेनिया, मार्सा, १३ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310180.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मे २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |१०|| १०८[[नाबाद|*]] || सैम हुसैन || {{cr|BUL}} || {{cr|MLT}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १४ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ व्हॅलेटा चषक, १५वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, माल्टा वि बल्गेरिया, मार्सा, १३ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310184.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मे २०२२}}</ref> |- |११|| १३७ || झीशान कुकीखेल || {{cr|HUN}} || {{cr|AUT}} || २ || {{flagicon|AUT}} [[सीबार्न क्रिकेट मैदान]], [[ऑस्ट्रिया|लोवर ऑस्ट्रिया]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= हंगेरीचा ऑस्ट्रिया दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, लोवर ऑस्ट्रिया, ४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317142.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- |१२|| ११७ || लेस्ली डनबार || {{cr|SER}} || {{cr|BUL}} || १ || {{flagicon|BUL}} [[राष्ट्रीय क्रिकेट अकादमी, सोफिया|राष्ट्रीय क्रिकेट अकादमी]], [[सोफिया]] || २६ जून २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= सर्बियाचा बल्गेरिया दौरा, ४था आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, सोफिया, २६ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317139.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ जून २०२२}}</ref> |- |१३|| १०४ || [[दीपक हूडा]] || {{cr|IND}} || {{cr|IRE}} || १ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || २८ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा आयर्लंड दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, डब्लिन, २८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1303308.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जून २०२२}}</ref> |- |१४|| १०० || [[सुरेंद्र चंद्रमोहन]] || {{cr|SIN}} || {{cr|PNG}} || १ || {{flagicon|SIN}} [[इंडियन असोसिएशन मैदान]], [[सिंगापूर]] || ३ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पापुआ न्यू गिनीचा सिंगापूर दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, सिंगापूर, ३ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1322012.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#ffc;" |१५|| १११[[नाबाद|*]] || साबावून दावीझी || {{cr|CZE}} || {{cr|AUT}} || १ || {{flagicon|CZE}} [[विनॉर क्रिकेट स्टेडियम (स्कॉट पेज खेळपट्टी)|विनॉर क्रिकेट स्टेडियम]], [[प्राग]] || ९ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ मध्य युरोप चषक, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, चेक प्रजासत्ताक वि ऑस्ट्रिया, प्राग, ९ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321307.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जुलै २०२२}}</ref> |- |१६|| ११७ || [[सूर्यकुमार यादव]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १० जुलै २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा इंग्लंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, नॉटिंगहॅम, १० जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276906.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |१७|| १०१[[नाबाद|*]] || [[स्टीव्हन टेलर]] || {{cr|USA}} || {{cr|JER}} || २ || {{flagicon|ZIM}} [[बुलावायो ॲथलेटिक क्लब]], [[बुलावायो]] || ११ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट ब, गट पहिला, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, जर्सी वि अमेरिका, बुलावायो, ११ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321466.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |१८|| १०९ || गुस्ताव मॅककोईन || {{cr|FRA}} || {{cr|SUI}} || १ || {{flagicon|FIN}} [[टिकुरिला क्रिकेट मैदान]], [[व्हंटा]] || २५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२-२३ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक युरोप पात्रता गट ब, गट दुसरा, ७वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, फ्रान्स वि स्वित्झर्लंड, व्हंटा, २५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321287.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |} ==महिला== === कसोटी सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ महिला खेळाडूंची कसोटी शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १६८[[नाबाद|*]] || [[हेदर नाइट]] || {{crw|ENG}} || {{crw|AUS}} || २ || {{flagicon|AUS}} [[मानुका ओव्हल]], [[कॅनबेरा]] || २७-३० जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ महिला ॲशेस, एकमेव महिला कसोटी, कॅनबेरा, २७-३० जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1263571.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |२|| १५० || [[मेरिझॅन कॅप]] || {{crw|SA}} || {{crw|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, टाँटन|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || २७-३० जून २०२२ || अनिर्णित || <ref name="WT144">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड, एकमेव महिला कसोटी, टाँटन, २७-३० जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301327.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ जुलै २०२२}}</ref> |- |३|| १६९[[नाबाद|*]] || [[नॅटली सायव्हर]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, टाँटन|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || २७-३० जून २०२२ || अनिर्णित || <ref name="WT144"/> |- |४|| १०७ || [[ॲलिस डेव्हिडसन-रिचर्ड्स]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, टाँटन|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || २७-३० जून २०२२ || अनिर्णित || <ref name="WT144"/> |} === एकदिवसीय सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ महिला खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १५०[[नाबाद|*]] || [[डिआंड्रा डॉटिन]] || {{crw|WIN}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|SA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || २८ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीज महिलांचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, जोहान्सबर्ग, २८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277093.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |२|| १०६ || [[सुझी बेट्स]] || {{crw|NZ}} || {{crw|IND}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|जॉन डेव्हिस ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|क्वीन्सटाउन]] || १२ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारतीय महिलांचा न्यू झीलंड दौरा, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, क्वीन्सटाउन, १२ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289032.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- |३|| ११९[[नाबाद|*]] || [[आमेलिया केर]] || {{crw|NZ}} || {{crw|IND}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|जॉन डेव्हिस ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|क्वीन्सटाउन]] || १५ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारतीय महिलांचा न्यू झीलंड दौरा, २रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, क्वीन्सटाउन, १५ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289033.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४|| ११९ || [[हेली मॅथ्यूस]] || {{crw|WIN}} || {{crw|NZ}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || ४ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1244">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, न्यू झीलंड महिला वि वेस्ट इंडीज महिला, माऊंट माउंगानुई, ४ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243908.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५|| १०८ || [[सोफी डिव्हाइन]] || {{crw|NZ}} || {{crw|WIN}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || ४ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="WODI1244"/> |- style="background:#cfc;" |६|| १३० || [[राचेल हेन्स]] || {{crw|AUS}} || {{crw|ENG}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1246">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, ३रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि इंग्लंड महिला, हॅमिल्टन, ५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243910.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |७|| १०९[[नाबाद|*]] || [[नॅटली सायव्हर]] || {{crw|ENG}} || {{crw|AUS}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ५ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="WODI1246"/> |- style="background:#cfc;" |८|| १२३ || [[स्म्रिती मंधाना]] || {{crw|IND}} || {{crw|WIN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1253">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १०वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, भारत महिला वि वेस्ट इंडीज महिला, हॅमिल्टन, १२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243917.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |९|| १०९ || [[हरमनप्रीत कौर]] || {{crw|IND}} || {{crw|WIN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1253"/> |- style="background:#cfc;" |१०|| १०४ || [[सिद्रा अमीन]] || {{crw|PAK}} || {{crw|BAN}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || १४ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १२वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, बांगलादेश महिला वि पाकिस्तान महिला, हॅमिल्टन, १४ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243920.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |११|| १३५[[नाबाद|*]] || [[मेग लॅनिंग]] || {{crw|AUS}} || {{crw|RSA}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || २२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, २१वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि दक्षिण आफ्रिका महिला, वेलिंग्टन, २२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243928.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२२ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१२|| १२६ || [[सुझी बेट्स]] || {{crw|NZL}} || {{crw|PAK}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २६ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, २६वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, न्यू झीलंड महिला वि पाकिस्तान महिला, क्राइस्टचर्च, २६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243933.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१३|| १२९ || [[अलिसा हीली]] || {{crw|AUS}} || {{crw|WIN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || ३० मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १ला उपांत्य सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि वेस्ट इंडीज महिला, वेलिंग्टन, ३० मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243936.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३० मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१४|| १२९ || [[डॅनियेल वायट]] || {{crw|ENG}} || {{crw|RSA}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ३१ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, २रा उपांत्य सामना, इंग्लंड महिला वि दक्षिण आफ्रिका महिला, क्राइस्टचर्च, ३१ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243937.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१५|| १७० || [[अलिसा हीली]] || {{crw|AUS}} || {{crw|ENG}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ३ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1274">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, अंतिम सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि इंग्लंड महिला, क्राइस्टचर्च, ३ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243938.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=७ एप्रिल २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१६|| १४८[[नाबाद|*]] || [[नॅटली सायव्हर]] || {{crw|ENG}} || {{crw|AUS}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ३ एप्रिल २०२२ || पराभूत || <ref name="WODI1274"/> |- |१७|| १२३ || [[सिद्रा अमीन]] || {{crw|PAK}} || {{crw|SL}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[साऊथएण्ड क्लब क्रिकेट स्टेडियम]], [[कराची]] || ३ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंका महिलांचा पाकिस्तान दौरा, २रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कराची, ३ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310985.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ जून २०२२}}</ref> |- |१८|| १०१ || [[चामरी अटापट्टू]] || {{crw|SL}} || {{crw|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[साऊथएण्ड क्लब क्रिकेट स्टेडियम]], [[कराची]] || ५ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंका महिलांचा पाकिस्तान दौरा, ३रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कराची, ५ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310986.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- |१९|| १०२ || [[एमा लॅम्ब]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, नॉर्थम्पटन|काउंटी मैदान]], [[नॉर्थम्पटनशायर|नॉर्थम्पटन]] || ११ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड दौरा, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, नॉर्थम्पटन, ११ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301328.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जुलै २०२२}}</ref> |- |२०|| १०७ || [[सोफिया डंकली]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ब्रिस्टल काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[ब्रिस्टल]] || १५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड दौरा, २रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ब्रिस्टल, १५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301329.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |- |२१|| ११९ || [[टॅमी बोमाँट]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ग्रेस रोड]], [[लेस्टर]] || १८ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड दौरा, ३रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लेस्टर, १८ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301330.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |} === ट्वेंटी२० सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ महिला खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- style="background:#9ff;" |१|| १६१[[नाबाद|*]] || [[दीपिका रसंगिका]] || {{crw|BHR}} || {{crw|SAU}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.२]], [[मस्कत]] || २२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ आखाती सहकार परिषद महिला ट्वेंटी२० चषक, ७वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, बहरैन महिला वि सौदी अरेबिया महिला, मस्कत, २२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1306389.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२२ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |२|| ११३[[नाबाद|*]] || आयशा || {{crw|QAT}} || {{crw|SAU}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || २५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WT20I1038">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ आखाती सहकार परिषद महिला ट्वेंटी२० चषक, १२वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, कतार महिला वि सौदी अरेबिया महिला, मस्कत, २५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1306394.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |३|| १०४[[नाबाद|*]] || शहरीन बहादूर || {{crw|QAT}} || {{crw|SAU}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || २५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WT20I1038"/> |- style="background:#9ff;" |४|| १५८[[नाबाद|*]] || [[ईशा ओझा]] || {{crw|UAE}} || {{crw|BHR}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.२]], [[मस्कत]] || २६ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ आखाती सहकार परिषद महिला ट्वेंटी२० चषक, १५वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, बहरैन महिला वि संयुक्त अरब अमिराती महिला, मस्कत, २६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1306397.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |५|| ११५ || [[ईशा ओझा]] || {{crw|UAE}} || {{crw|QAT}} || १ || {{flagicon|MAS}} [[किन्रर अकॅडेमी ओव्हल]], [[क्वालालंपूर]] || २२ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ एसीसी महिला ट्वेंटी२० अजिंक्यपद स्पर्धा, १९वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, संयुक्त अरब अमिराती महिला वि कतार महिला, क्वालालंपूर, २२ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320208.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जून २०२२}}</ref> |} ==१९ वर्षांखालील पुरुष== ===कसोटी=== {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ १९ वर्षांखालील पुरुष खेळाडूंची कसोटी शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |} ===एकदिवसीय=== {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ १९ वर्षांखालील पुरुष खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- style="background:#cfc;" |१|| १११[[नाबाद|*]] || जोशुआ कॉक्स || {{cr19|IRE}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Guyana}} [[गयाना|एव्हरेस्ट क्रिकेट क्लब मैदान]], [[गयाना]] || १५ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ५वा सामना, आयर्लंड वि युगांडा, गयाना, १५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289797.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२|| १०० || एमान्युएल ब्वावा || {{cr19|ZIM}} || {{cr19|PNG}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || १५ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट क, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ६वा सामना, झिम्बाब्वे वि पापुआ न्यू गिनी, पोर्ट ऑफ स्पेन, १५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289811.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३|| १३५ || हसीबुल्लाह खान || {{cr19|PAK}} || {{cr19|ZIM}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || १७ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट क, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १०वा सामना, पाकिस्तान वि झिम्बाब्वे, त्रिनिदाद, १७ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289816.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१७ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४|| १०४ || डेव्हाल्ड ब्रेव्हिस || {{cr19|RSA}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || १८ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १२वा सामना, दक्षिण आफ्रिका वि युगांडा, पोर्ट ऑफ स्पेन, १८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289804.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१८ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५|| १०१[[नाबाद|*]] || टियेग विली || {{cr19|AUS}} || {{cr19|SCO}} || २ || {{flagicon|Saint Kitts and Nevis}} [[सेंट किट्स आणि नेव्हिस|कोनारी क्रिकेट क्लब मैदान]], [[सेंट किट्स]] || १९ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ड, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १४वा सामना, ऑस्ट्रेलिया वि स्कॉटलंड, सेंट किट्स, १९ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289806.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |६|| १५४[[नाबाद|*]] || टॉम प्रेस्ट || {{cr19|ENG}} || {{cr19|UAE}} || २ || {{flagicon|Saint Kitts and Nevis}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || २० जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट अ, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १६वा सामना, इंग्लंड वि संयुक्त अरब अमिराती, बासेतेर, २० जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289808.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |७|| १११ || जॉर्ज व्हान हिर्डन || {{cr19|RSA}} || {{cr19|IRE}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || २१ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २०वा सामना, दक्षिण आफ्रिका वि आयर्लंड, त्रिनिदाद, २१ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289813.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |८|| १६२[[नाबाद|*]] || राज बावा || {{cr19|IND}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || २२ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1403">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २२वा सामना, भारत वि युगांडा, त्रिनिदाद, २२ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289815.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |९|| १४४ || अंगक्रिश रघुवंशी || {{cr19|IND}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || २२ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1403"/> |- style="background:#cfc;" |१०|| १११ || सुलीमान सफी || {{cr19|AFG|२०१३}} || {{cr19|ZIM}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || २२ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट क, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २४वा सामना, अफगाणिस्तान वि झिम्बाब्वे, त्रिनिदाद, २२ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289800.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |११|| १२८ || मॅथ्यू नंदू || {{cr19|WIN}} || {{cr19|PNG}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || २६ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, चौथा प्लेट उपांत्य-पूर्व सामना, पापुआ न्यू गिनी वि वेस्ट इंडीज, त्रिनिदाद, २६ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289821.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१२|| ११३ || दुनिथ वेल्लालागे || {{cr19|SL}} || {{cr19|RSA}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ३० जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, पहिला सुपर लीग प्ले-ऑफ उपांत्य सामना, श्रीलंका वि दक्षिण आफ्रिका, अँटिगा, ३० जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289829.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१३|| १०० || आरिफुल इस्लाम || {{cr19|BAN}} || {{cr19|PAK}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || ३१ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, दुसरा सुपर लीग प्ले-ऑफ उपांत्य सामना, बांगलादेश वि पाकिस्तान, अँटिगा, ३१ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289832.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१४|| ११२[[नाबाद|*]] || टेडी बिशप || {{cr19|WIN}} || {{cr19|ZIM}} || २ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || ३१ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ११व्या स्थानाचा प्ले-ऑफ सामना, वेस्ट इंडीज वि झिम्बाब्वे, त्रिनिदाद, ३१ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289833.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१५|| ११० || यश ढूल || {{cr19|IND}} || {{cr19|AUS}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || २ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २रा उपांत्य सामना, ऑस्ट्रेलिया वि भारत, अँटिगा, २ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289836.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१६|| १३६ || हसीबुल्लाह खान || {{cr19|PAK}} || {{cr19|SL}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1424">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ५व्या स्थानाचा प्ले-ऑफ सामना, पाकिस्तान वि श्रीलंका, अँटिगा, ३ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289837.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१७|| १३५[[नाबाद|*]] || कासिम अक्रम || {{cr19|PAK}} || {{cr19|SL}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1424"/> |- style="background:#cfc;" |१८|| १०२ || आरिफुल इस्लाम || {{cr19|BAN}} || {{cr19|SA}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || पराभूत || <ref name="YODI1425">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ७व्या स्थानाचा प्ले-ऑफ सामना, बांगलादेश वि दक्षिण आफ्रिका, अँटिगा, ३ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289838.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१९|| १३८ || डेव्हाल्ड ब्रेव्हिस || {{cr19|SA}} || {{cr19|BAN}} || २ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1425"/> |} ==संदर्भ== {{संदर्भसूची}} [[वर्ग:इ.स. २०२२ मधील क्रिकेट]] mnb82um71errlu26rgvl2emu4szbdj5 2143708 2143707 2022-08-07T06:09:00Z Aditya tamhankar 80177 /* एकदिवसीय */ wikitext text/x-wiki सन २०२२ मध्ये कसोटी, एकदिवसीय व ट्वेंटी२० सामन्यांमध्ये खेळाडूंनी केलेली शतके आहेत. [[इ.स. २०२१ मध्ये आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट सामन्यांत खेळाडूंनी केलेल्या शतकांची यादी|२०२१]] ← आधी नंतर ‌→ [[इ.स. २०२३ मध्ये आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट सामन्यांत खेळाडूंनी केलेल्या शतकांची यादी|२०२३]] == सुची == {| class="wikitable plainrowheaders" |- ! scope="col" style="width:75px" | चिन्ह ! scope="col" style="width:350px" | अर्थ |- ! scope="row" | {{asterisk}} | नाबाद |- ! scope="row" | {{dagger}} | सामनावीर |- ! scope="row" | {{double-dagger}} | संघाचा कर्णधार |- ! scope="row" |मा/प/त | स्थळ: मायदेशी, परदेशी किंवा तटस्थ देश |- ! scope="row" |तारीख | सामन्याचा पहिला दिवस |- ! scope="row" | विजयी | ज्या खेळाडूनी शतक केले त्याच्या संघाने सामना जिंकला |- ! scope="row" |पराभूत | ज्या खेळाडूनी शतक केले त्याच्या संघाने सामना गमावला |- ! scope="row" | अनिर्णित | सामना अनिर्णित राहिला |- | bgcolor=#cfc| || शतक ५० षटके (पुरूष, १९ वर्षांखालील पुरूष, महिला), २० षटके (पुरूष आणि महिला) आणि कसोटी विश्वचषकात (पुरूष) झळकावलेले आहे |- | bgcolor=#ffc| || शतक तिरंगी मालिकेत झळकावलेले आहे. |- | bgcolor=#9ff| ||शतक अन्य आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेत झळकावलेले आहे (उदा. [[आशिया चषक]]). |} ==देशानुसार शतके== ===पुरुष=== {{col-begin|width=}} {{col-3}} ====कसोटी==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr|ENG}} || १४ |- |align=left|{{cr|NZ}} || ९ |- |align=left|{{cr|PAK}} || ८ |- |align=left|{{cr|AUS}} || ७ |- |align=left|{{cr|BAN}} || rowspan=2 | ६ |- |align=left|{{cr|SL}} |- |align=left|{{cr|WIN}} || ५ |- |align=left|{{cr|IND}} || ४ |- |align=left|{{cr|SA}} || २ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''६१''' |} {{col-3}} ====एकदिवसीय==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr|NZ}} || ७ |- |align=left|{{cr|PAK}} || rowspan=3| ५ |- |align=left|{{cr|OMA}} |- |align=left|{{cr|WIN}} |- |align=left|{{cr|UAE}} || rowspan=3| ४ |- |align=left|{{cr|ENG}} |- |align=left|{{cr|SA}} |- |align=left|{{cr|SCO}} || rowspan=6| ३ |- |align=left|{{cr|AFG|२०१३}} |- |align=left|{{cr|USA}} |- |align=left|{{cr|SL}} |- |align=left|{{cr|IRE}} |- |align=left|{{cr|ZIM}} |- |align=left|{{cr|AUS}} || rowspan=2| २ |- |align=left|{{cr|NEP}} |- |align=left|{{cr|BAN}} || rowspan=3| १ |- |align=left|{{cr|NAM}} |- |align=left|{{cr|IND}} |- |align=centre|'''एकूण''' || '''५९''' |} {{col-3}} ====ट्वेंटी२०==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr|CZE}} || ३ |- |align=left|{{cr|NEP}} || rowspan=2 | २ |- |align=left|{{cr|IND}} |- |align=left|{{cr|WIN}} || rowspan=11 | १ |- |align=left|{{cr|CAN}} |- |align=left|{{cr|UAE}} |- |align=left|{{cr|NAM}} |- |align=left|{{cr|ROM}} |- |align=left|{{cr|BUL}} |- |align=left|{{cr|HUN}} |- |align=left|{{cr|SER}} |- |align=left|{{cr|SIN}} |- |align=left|{{cr|USA}} |- |align=left|{{cr|FRA}} |- |align=centre|'''एकूण''' || '''१८''' |} {{col-end}} ===महिला=== {{col-begin|width=}} {{col-3}} ====महिला कसोटी==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{crw|ENG}} || ३ |- |align=left|{{crw|SA}} || १ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''४''' |} {{col-3}} ====महिला एकदिवसीय==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{crw|ENG}} || ६ |- |align=left|{{crw|NZ}} || rowspan=2 | ४ |- |align=left|{{crw|AUS}} |- |align=left|{{crw|IND}} || rowspan=3 | २ |- |align=left|{{crw|WIN}} |- |align=left|{{crw|PAK}} |- |align=left|{{crw|SL}} || १ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''२१''' |} {{col-3}} ====महिला ट्वेंटी२०==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{crw|QAT}} || rowspan=2| २ |- |align=left|{{crw|UAE}} |- |align=left|{{crw|BHR}} || १ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''५''' |} {{col-end}} ===१९ वर्षाखालील=== {{col-begin|width=}} {{col-2}} ====१९ वर्षाखालील कसोटी==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=centre|'''एकूण''' || |} {{col-2}} ====१९ वर्षाखालील एकदिवसीय==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr19|IND}} || rowspan=3 | ३ |- |align=left|{{cr19|PAK}} |- |align=left|{{cr19|SA}} |- |align=left|{{cr19|WIN}} || rowspan=2 | २ |- |align=left|{{cr19|BAN}} |- |align=left|{{cr19|IRE}} || rowspan=6 | १ |- |align=left|{{cr19|ZIM}} |- |align=left|{{cr19|ENG}} |- |align=left|{{cr19|AUS}} |- |align=left|{{cr19|AFG|२०१३}} |- |align=left|{{cr19|SL}} |- |align=centre|'''एकूण''' || '''१९''' |} {{col-end}} ==पुरुष== === कसोटी === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ खेळाडूंची कसोटी शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- style="background:#cfc;" |१|| १२२ || [[डेव्हन कॉन्वे]] || {{cr|NZ}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || १-५ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा न्यू झीलॅंड दौरा, १ली कसोटी, माऊंट माउंगानुई, १-५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288979.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२|| १३७ || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || ५-९ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2446">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ ॲशेस मालिका, ४थी कसोटी, सिडनी, ५-९ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1263465.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३|| ११३ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || ५-९ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2446"/> |- style="background:#cfc;" |४|| १०१[[नाबाद|*]] || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|ENG}} || ३ || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || ५-९ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2446"/> |- style="background:#cfc;" |५|| २५२[[नाबाद|*]] || [[टॉम लॅथम]] || {{cr|NZ}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ९-१३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2447">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा न्यू झीलॅंड दौरा, २री कसोटी, क्राइस्टचर्च, ९-१३ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288980.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |६|| १०९ || [[डेव्हन कॉन्वे]] || {{cr|NZ}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ९-१३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2447"/> |- style="background:#cfc;" |७|| १०२ || [[लिटन दास]] || {{cr|BAN}} || {{cr|NZ}} || ३ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ९-१३ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2447"/> |- style="background:#cfc;" |८|| १००[[नाबाद|*]] || [[ऋषभ पंत]] || {{cr|IND}} || {{cr|RSA}} || ३ || {{flagicon|RSA}} [[न्यूलँड क्रिकेट मैदान|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || ११-१५ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, ३री कसोटी, केपटाउन, ११-१५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277081.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |९|| १०१ || [[ट्रॅव्हिस हेड]] || {{cr|AUS}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|AUS}} [[बेलेराइव्ह ओव्हल]], [[होबार्ट]] || १४-१८ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ ॲशेस मालिका, ५वी कसोटी, होबार्ट, १४-१८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1263466.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१०|| १०५ || [[हेन्री निकोल्स]] || {{cr|NZ}} || {{cr|RSA}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || १७-२१ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिकेचा न्यू झीलंड दौरा, १ली कसोटी, क्राइस्टचर्च, १७-२१ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288981.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |११|| १०८ || [[सारेल अर्वी]] || {{cr|RSA}} || {{cr|NZ}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2451">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिकेचा न्यू झीलंड दौरा, २री कसोटी, क्राइस्टचर्च, २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288982.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१२|| १२०[[नाबाद|*]] || [[कॉलिन दि ग्रँडहॉम]] || {{cr|NZ}} || {{cr|RSA}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2451"/> |- style="background:#cfc;" |१३|| १३६[[नाबाद|*]] || [[काईल व्हेरेइन]] || {{cr|RSA}} || {{cr|NZ}} || ३ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2451"/> |- style="background:#cfc;" |१४|| १७५[[नाबाद|*]] || [[रविंद्र जडेजा]] || {{cr|IND}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || ४-८ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा भारत दौरा, १ली कसोटी, मोहाली, ४-८ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1278682.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१५|| १८५ || [[अझहर अली]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, १ली कसोटी, रावळपिंडी, ४-८ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288310.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=८ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१६|| १५७ || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453"/> |- style="background:#cfc;" |१७|| १३६[[नाबाद|*]] || [[अब्दुल्ला शफिक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ३ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453"/> |- style="background:#cfc;" |१८|| १११[[नाबाद|*]] || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ३ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453"/> |- style="background:#cfc;" |१९|| १४० || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, १ली कसोटी, अँटिगा, ८-१२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256726.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२०|| १२३ || [[न्क्रुमा बॉनर]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454"/> |- style="background:#cfc;" |२१|| १२१ || [[झॅक क्रॉली]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || ३ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454"/> |- style="background:#cfc;" |२२|| १०९ || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || ३ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454"/> |- style="background:#cfc;" |२३|| १६० || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || १२-१६ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2455">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, २री कसोटी, कराची, १२-१६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288311.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२४|| १९६ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ४ || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || १२-१६ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2455"/> |- style="background:#cfc;" |२५|| १०४[[नाबाद|*]] || [[मोहम्मद रिझवान (क्रिकेटपटू, जन्म १९९२)|मोहम्मद रिझवान]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ४ || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || १२-१६ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2455"/> |- style="background:#cfc;" |२६|| १०७ || [[दिमुथ करुणारत्ने]] || {{cr|SL}} || {{cr|IND}} || ४ || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || १२-१६ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा भारत दौरा, २री कसोटी, बंगलूरू, १२-१६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1278683.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२७|| १५३ || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || १ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, २री कसोटी, ब्रिजटाउन, १६-२० मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256727.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२१ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२८|| १२० || [[बेन स्टोक्स]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || १ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457"/> |- style="background:#cfc;" |२९|| १६० || [[क्रेग ब्रेथवेट]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457"/> |- style="background:#cfc;" |३०|| १०२ || [[जर्मेन ब्लॅकवूड]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457"/> |- style="background:#cfc;" |३१|| १०४[[नाबाद|*]] || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || ३ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २१-२५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, ३री कसोटी, लाहोर, २१-२५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288312.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३२|| १००[[नाबाद|*]] || [[जोशुआ डि सिल्वा]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Grenada}} [[राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[ग्रेनेडा]] || २४-२८ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, ३री कसोटी, ग्रेनेडा, २४-२८ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256728.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२८ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३३|| १३७ || [[महमुदुल हसन जॉय]] || {{cr|BAN}} || {{cr|RSA}} || २ || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमीड]], [[डर्बन]] || ३१ मार्च - ४ एप्रिल २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, १ली कसोटी, डर्बन, ३१ मार्च - ४ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277100.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ एप्रिल २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३४|| १९९ || [[अँजेलो डेव्हिस मॅथ्यूस|अँजेलो मॅथ्यूस]] || {{cr|SL}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || १५-१९ मे २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2462">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा बांगलादेश दौरा, १ली कसोटी, चितगाव, १५-१९ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308488.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० मे २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३५|| १३३ || [[तमिम इक्बाल]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || १५-१९ मे २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2462"/> |- style="background:#cfc;" |३६|| १०५ || [[मुशफिकुर रहिम]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || १५-१९ मे २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2462"/> |- style="background:#cfc;" |३७|| १७५[[नाबाद|*]] || [[मुशफिकुर रहिम]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2463">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा बांगलादेश दौरा, २री कसोटी, ढाका, २३-२७ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308489.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ मे २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३८|| १४१ || [[लिटन दास]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2463"/> |- style="background:#cfc;" |३९|| १४५[[नाबाद|*]] || [[अँजेलो डेव्हिस मॅथ्यूस|अँजेलो मॅथ्यूस]] || {{cr|SL}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2463"/> |- style="background:#cfc;" |४०|| १२४ || [[दिनेश चंदिमल]] || {{cr|SL}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2463"/> |- style="background:#cfc;" |४१|| १०८ || [[डॅरियेल मिचेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || ३ || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || २-६ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2464">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा इंग्लंड दौरा, १ली कसोटी, लॉर्ड्स, २-६ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276901.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४२|| ११५[[नाबाद|*]] || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || ४ || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || २-६ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2464"/> |- style="background:#cfc;" |४३|| १९० || [[डॅरियेल मिचेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2465">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा इंग्लंड दौरा, २री कसोटी, नॉटिंगहॅम, १०-१४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276902.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४४|| १०६ || [[टॉम ब्लंडेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४५|| १७६ || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४६|| १४५ || [[ओलिए पोप]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४७|| १३६ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४८|| १०९ || [[डॅरियेल मिचेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले]], [[लीड्स]] || २३-२७ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2467">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा इंग्लंड दौरा, ३री कसोटी, लीड्स, २३-२७ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276903.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४९|| १६२ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले]], [[लीड्स]] || २३-२७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2467"/> |- style="background:#cfc;" |५०|| १४६ || [[काईल मेयर्स]] || {{cr|WIN}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|Saint Lucia}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया|ग्रॉस इसलेट]] || २४-२८ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा वेस्ट इंडीज दौरा, २री कसोटी, ग्रॉस इसलेट, २४-२८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317148.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५१|| १४६ || [[ऋषभ पंत]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2470">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा इंग्लंड दौरा, ५वी कसोटी, बर्मिंगहॅम, १-५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320741.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५२|| १०४ || [[रविंद्र जडेजा]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५३|| १०६ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|IND}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५४|| १४२[[नाबाद|*]] || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|IND}} || ४ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५५|| ११४[[नाबाद|*]] || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|IND}} || ४ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५६|| १४५[[नाबाद|*]] || [[स्टीव्ह स्मिथ]] || {{cr|AUS}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || ८-१२ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2471">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा श्रीलंका दौरा, २री कसोटी, गाली, ८-१२ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307302.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५७|| १०४ || [[मार्नस लेबसचग्ने]] || {{cr|AUS}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || ८-१२ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2471"/> |- style="background:#cfc;" |५८|| २०६[[नाबाद|*]] || [[दिनेश चंदिमल]] || {{cr|SL}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || ८-१२ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2471"/> |- style="background:#cfc;" |५९|| ११९ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|SL}} || २ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || १६-२० जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2472">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पाकिस्तानचा श्रीलंका दौरा, १ली कसोटी, गाली, १६-२० जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320953.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |६०|| १६०[[नाबाद|*]] || [[अब्दुल्ला शफिक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|SL}} || ४ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || १६-२० जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2472"/> |- style="background:#cfc;" |६१|| १०९ || [[धनंजय डी सिल्वा]] || {{cr|SL}} || {{cr|PAK}} || ३ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || २४-२८ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पाकिस्तानचा श्रीलंका दौरा, २री कसोटी, गाली, २४-२८ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320954.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |} === एकदिवसीय सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १०० || [[शॉन विल्यम्स]] || {{cr|ZIM}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || १६ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= झिम्बाब्वेचा श्रीलंका दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कँडी, १६ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1294969.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१८ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |२|| १०२ || [[दासून शनाका]] || {{cr|SL}} || {{cr|ZIM}} || २ || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || १८ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= झिम्बाब्वेचा श्रीलंका दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कँडी, १८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1294970.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |३|| १२९[[नाबाद|*]] || [[रेसी व्हान देर दुस्सेन]] || {{cr|RSA}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|RSA}} [[बोलंड बँक पार्क]], [[दक्षिण आफ्रिका|पार्ल]] || १९ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4344">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, पार्ल, १९ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277082.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जानेवारी २०२२}}</ref> |- |४|| ११० || [[टेंबा बवुमा]] || {{cr|RSA}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|RSA}} [[बोलंड बँक पार्क]], [[दक्षिण आफ्रिका|पार्ल]] || १९ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4344"/> |- |५|| १०३ || [[रहमानुल्लाह गुरबाझ]] || {{cr|AFG|२०१३}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|QAT}} [[वेस्ट एंड पार्क आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[दोहा]] || २३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तान विरुद्ध नेदरलँड्स कतारमध्ये, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, दोहा, २३ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1295181.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |६|| १२४ || [[क्विंटन डी कॉक]] || {{cr|RSA}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|RSA}} [[न्यूलँड क्रिकेट मैदान|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || २३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, केपटाउन, २३ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277084.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |७|| १०६ || [[जतिंदर सिंग]] || {{cr|OMA}} || {{cr|UAE}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || ५ फेब्रुवारी २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4351">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= संयुक्त अरब अमिरातीचा ओमान दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, मस्कत, ५ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299586.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- |८|| ११५ || [[चिराग सुरी]] || {{cr|UAE}} || {{cr|OMA}} || २ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || ५ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4351"/> |- |९|| १३६ || [[लिटन दास]] || {{cr|BAN}} || {{cr|AFG|२०१३}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || २५ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तानचा बांगलादेश दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, चितगाव, २५ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299830.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२ मार्च २०२२}}</ref> |- |१०|| १०६[[नाबाद|*]] || [[रहमानुल्लाह गुरबाझ]] || {{cr|AFG|२०१३}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || २८ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तानचा बांगलादेश दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, चितगाव, २८ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299831.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२ मार्च २०२२}}</ref> |- |११|| १२१[[नाबाद|*]] || [[गेरहार्ड इरास्मुस]] || {{cr|NAM}} || {{cr|OMA}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[आयसीसी अकादमी]], [[दुबई]] || ६ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ६१वा सामना, ओमान वि नामिबिया, दुबई, ६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302617.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=७ मार्च २०२२}}</ref> |- |१२|| १०५[[नाबाद|*]] || [[शोएब खान]] || {{cr|OMA}} || {{cr|NAM}} || २ || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || ११ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ६४वा सामना, ओमान वि नामिबिया, शारजाह, ११ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302620.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ मार्च २०२२}}</ref> |- |१३|| ११५[[नाबाद|*]] || [[व्रित्य अरविंद]] || {{cr|UAE}} || {{cr|NAM}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4365">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ६५वा सामना, संयुक्त अरब अमिराती वि नामिबिया, शारजाह, १२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302621.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०२२}}</ref> |- |१४|| १०३ || [[चिराग सुरी]] || {{cr|UAE}} || {{cr|NAM}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4365"/> |- |१५|| १२६ || [[रोहित कुमार]] || {{cr|NEP}} || {{cr|PNG}} || २ || {{flagicon|NEP}} [[त्रिभुवन विश्वविद्यालय आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|त्रिभुवन विश्वविद्यालय मैदान]], [[काठमांडू|किर्तीपूर]] || २५ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पापुआ न्यू गिनीचा नेपाळ दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, किर्तीपूर, २५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1305496.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२८ मार्च २०२२}}</ref> |- |१६|| १०५ || [[दिपेंद्र सिंग ऐरी]] || {{cr|NEP}} || {{cr|PNG}} || १ || {{flagicon|NEP}} [[त्रिभुवन विश्वविद्यालय आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|त्रिभुवन विश्वविद्यालय मैदान]], [[काठमांडू|किर्तीपूर]] || २६ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पापुआ न्यू गिनीचा नेपाळ दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, किर्तीपूर, २६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1305497.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२८ मार्च २०२२}}</ref> |- |१७|| १०३[[नाबाद|*]] || [[विल यंग]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || २९ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= नेदरलँड्सचा न्यू झीलंड दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, माऊंट माउंगानुई, २९ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288987.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३० मार्च २०२२}}</ref> |- |१८|| १०१ || [[ट्रॅव्हिस हेड]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २९ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4379">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लाहोर, २९ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288313.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३० मार्च २०२२}}</ref> |- |१९|| १०३ || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २९ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4379"/> |- |२०|| १०४ || [[बेन मॅकडरमॉट]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || ३१ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4380">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लाहोर, ३१ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288314.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२१|| ११४ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || ३१ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4380"/> |- |२२|| १०६ || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || ३१ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4380"/> |- |२३|| १४०[[नाबाद|*]] || [[टॉम लॅथम]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || २ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= नेदरलँड्सचा न्यू झीलंड दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हॅमिल्टन, २ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288988.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२४|| १०५[[नाबाद|*]] || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लाहोर, २ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288315.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२५|| १२० || [[विल यंग]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ४ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4383">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= नेदरलँड्सचा न्यू झीलंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हॅमिल्टन, ४ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288989.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२६|| १०६ || [[मार्टिन गुप्टिल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ४ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4383"/> |- |२७|| ११४[[नाबाद|*]] || [[रिची बेरिंग्टन]] || {{cr|SCO}} || {{cr|PNG}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || ९ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ७३वा सामना, पापुआ न्यू गिनी वि. स्कॉटलंड, दुबई, ९ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308244.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२८|| ११८[[नाबाद|*]] || [[जतिंदर सिंग]] || {{cr|OMA}} || {{cr|PNG}} || २ || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || १२ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ७५वा सामना, ओमान वि. पापुआ न्यू गिनी, दुबई, १२ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308246.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२९|| १०७[[नाबाद|*]] || [[रिची बेरिंग्टन]] || {{cr|SCO}} || {{cr|USA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || २९ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८०वा सामना, अमेरिका वि. स्कॉटलंड, पियरलँड, २९ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312799.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ मे २०२२}}</ref> |- |३०|| ११९[[नाबाद|*]] || [[शई होप]] || {{cr|WIN}} || {{cr|NED}} || २ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || ३१ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीजचा नेदरलँड्स दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, ३१ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302349.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ जून २०२२}}</ref> |- |३१|| १०८[[नाबाद|*]] || [[काईल कोएट्झर]] || {{cr|SCO}} || {{cr|UAE}} || २ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ३१ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८१वा सामना, स्कॉटलंड वि. संयुक्त अरब अमिराती, पियरलँड, ३१ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312800.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ जून २०२२}}</ref> |- |३२|| १२० || [[काईल मेयर्स]] || {{cr|WIN}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4398">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीजचा नेदरलँड्स दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, ४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302351.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ जून २०२२}}</ref> |- |३३|| १०१[[नाबाद|*]] || [[शामार ब्रुक्स]] || {{cr|WIN}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4398"/> |- |३४|| १०२[[नाबाद|*]] || [[व्रित्य अरविंद]] || {{cr|UAE}} || {{cr|USA}} || २ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८४वा सामना, अमेरिका वि. संयुक्त अरब अमिराती, पियरलँड, ४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312803.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ जून २०२२}}</ref> |- |३५|| १२०[[नाबाद|*]] || [[इब्राहिम झद्रान]] || {{cr|AFG|२०१३}} || {{cr|ZIM}} || २ || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || ६ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तानचा झिम्बाब्वे, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हरारे, ६ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310944.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- |३६|| १२७ || [[शई होप]] || {{cr|WIN}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[मुलतान क्रिकेट स्टेडियम]], [[मुलतान]] || ८ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4401">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीजचा पाकिस्तान दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, मुलतान, ८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1315038.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जून २०२२}}</ref> |- |३७|| १०३ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|WIN}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[मुलतान क्रिकेट स्टेडियम]], [[मुलतान]] || ८ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4401"/> |- |३८|| १३० || [[मोनांक पटेल]] || {{cr|USA}} || {{cr|OMA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ८ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4402">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८५वा सामना, अमेरिका वि. ओमान, पियरलँड, ८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312804.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जून २०२२}}</ref> |- |३९|| १११ || [[सुशांत मोदानी]] || {{cr|USA}} || {{cr|OMA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ८ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4402"/> |- |४०|| १०४[[नाबाद|*]] || [[झीशान मकसूद]] || {{cr|OMA}} || {{cr|NEP}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ९ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८६वा सामना, नेपाळ वि. ओमान, पियरलँड, ९ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312805.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जून २०२२}}</ref> |- |४१|| ११४ || [[स्टीव्हन टेलर]] || {{cr|USA}} || {{cr|NEP}} || २ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ११ जून २०२२ || टाय || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८७वा सामना, अमेरिका वि. नेपाळ, पियरलँड, ११ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312806.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जून २०२२}}</ref> |- |४२|| १०३ || [[कश्यप प्रजापती]] || {{cr|OMA}} || {{cr|USA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || १२ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८८वा सामना, अमेरिका वि. ओमान, पियरलँड, १२ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312807.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ जून २०२२}}</ref> |- |४३|| १६२[[नाबाद|*]] || [[जोस बटलर]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || १७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4413">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा नेदरलँड्स दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, १७ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1281444.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जून २०२२}}</ref> |- |४४|| १२५ || [[डेव्हिड मलान]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || १७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4413"/> |- |४५|| १२२ || [[फिल सॉल्ट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || १७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4413"/> |- |४६|| १३७ || [[पथुम निसंका]] || {{cr|SL}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || १९ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा श्रीलंका दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कोलंबो, १९ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307298.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जून २०२२}}</ref> |- |४७|| ११० || [[चरिथ असलंका]] || {{cr|SL}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || २१ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा श्रीलंका दौरा, ४था आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कोलंबो, २१ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307299.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जून २०२२}}</ref> |- |४८|| १०१[[नाबाद|*]] || [[जेसन रॉय]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || २ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || २२ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा नेदरलँड्स दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, २२ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1281446.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जून २०२२}}</ref> |- |४९|| ११३ || [[हॅरी टेक्टर]] || {{cr|IRE}} || {{cr|NZ}} || १ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १० जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4419">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा आयर्लंड दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, डब्लिन, १० जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1303309.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ जुलै २०२२}}</ref> |- |५०|| १२७[[नाबाद|*]] || [[मायकेल ब्रेसवेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|IRE}} || २ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १० जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4419"/> |- |५१|| ११५ || [[मार्टिन गुप्टिल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|IRE}} || १ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4429">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा आयर्लंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, डब्लिन, १५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1303311.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जुलै २०२२}}</ref> |- |५२|| १२० || [[पॉल स्टर्लिंग]] || {{cr|IRE}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4429"/> |- |५३|| १०८ || [[हॅरी टेक्टर]] || {{cr|IRE}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4429"/> |- |५४|| १२५[[नाबाद|*]] || [[ऋषभ पंत]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड]], [[मॅंचेस्टर]] || १७ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा इंग्लंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, मॅंचेस्टर, १७ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276909.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जुलै २०२२}}</ref> |- |५५|| १३४ || [[रेसी व्हान देर दुस्सेन]] || {{cr|SA}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[रिव्हरसाईड मैदान]], [[चेस्टर-ली-स्ट्रीट]] || १९ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिकेचा इंग्लंड दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, चेस्टर-ली-स्ट्रीट, १९ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276910.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जुलै २०२२}}</ref> |- |५६|| ११५ || [[शई होप]] || {{cr|WIN}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || २४ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा वेस्ट इंडीज आणि अमेरिका दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, पोर्ट ऑफ स्पेन, २४ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317901.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |- |५७|| १०१[[नाबाद|*]] || [[मार्क चॅपमॅन]] || {{cr|NZ}} || {{cr|SCO}} || २ || {{flagicon|SCO}} [[दि ग्रँज क्लब आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[एडिनबरा]] || ३१ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा स्कॉटलंड दौरा, एकमेव आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, एडिनबरा, ३१ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307479.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |- |५८|| १३५[[नाबाद|*]] || [[सिकंदर रझा]] || {{cr|ZIM}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || ५ ऑगस्ट २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4441">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा झिम्बाब्वे दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हरारे, ५ ऑगस्ट २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1323292.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |- |५९|| ११० || [[इनोसंट कैया]] || {{cr|ZIM}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || ५ ऑगस्ट २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4441"/> |} === ट्वेंटी२० सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १०७ || [[रोव्हमन पॉवेल]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || २६ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, ब्रिजटाउन, २६ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256722.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |२|| १०८[[नाबाद|*]] || [[मॅथ्यू स्पूर्स]] || {{cr|CAN}} || {{cr|PHI}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || १८ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट अ, गट दुसरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, कॅनडा वि फिलिपाईन्स, मस्कत, १८ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299566.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |३|| १०४[[नाबाद|*]] || [[कुशल भुर्टेल]] || {{cr|NEP}} || {{cr|PHI}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.२]], [[मस्कत]] || १९ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट अ, गट दुसरा, ६वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, नेपाळ वि फिलिपाईन्स, मस्कत, १९ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299571.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |४|| ११२ || [[वसीम मुहम्मद]] || {{cr|UAE}} || {{cr|IRE}} || २ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || २४ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट अ, अंतिम सामना, आयर्लंड वि संयुक्त अरब अमिराती, मस्कत, २४ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299585.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२५ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#ffc;" |५|| ११०[[नाबाद|*]] || [[दिपेंद्र सिंग ऐरी]] || {{cr|NEP}} || {{cr|MAS}} || १ || {{flagicon|NEP}} [[त्रिभुवन विश्वविद्यालय आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|त्रिभुवन विश्वविद्यालय स्टेडियम]], [[काठमांडू|किर्तीपूर]] || २ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ नेपाळ तिरंगी मालिका, ६वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, नेपाळ वि मलेशिया, किर्तीपूर, २ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1305503.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |६|| १००[[नाबाद|*]] || [[गेरहार्ड इरास्मुस]] || {{cr|NAM}} || {{cr|UGA}} || १ || {{flagicon|NAM}} [[युनायटेड क्रिकेट मैदान]], [[विन्डहोक]] || ९ एप्रिल २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= युगांडाचा नामिबिया दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, विन्डहोक, ९ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1309702.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ एप्रिल २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |७|| ११५[[नाबाद|*]] || साबावून दावीझी || {{cr|CZE}} || {{cr|BUL}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १२ मे २०२२ || विजयी || <ref name="T20I1529">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ व्हॅलेटा चषक, ८वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, बल्गेरिया वि चेक प्रजासत्ताक, मार्सा, १२ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310177.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मे २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |८|| १०६ || डायलन स्टेन || {{cr|CZE}} || {{cr|BUL}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १२ मे २०२२ || विजयी || <ref name="T20I1529"/> |- style="background:#9ff;" |९|| ११० || तरणजीत सिंग || {{cr|ROM}} || {{cr|CZE}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १३ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ व्हॅलेटा चषक, ११वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, चेक प्रजासत्ताक वि रोमेनिया, मार्सा, १३ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310180.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मे २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |१०|| १०८[[नाबाद|*]] || सैम हुसैन || {{cr|BUL}} || {{cr|MLT}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १४ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ व्हॅलेटा चषक, १५वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, माल्टा वि बल्गेरिया, मार्सा, १३ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310184.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मे २०२२}}</ref> |- |११|| १३७ || झीशान कुकीखेल || {{cr|HUN}} || {{cr|AUT}} || २ || {{flagicon|AUT}} [[सीबार्न क्रिकेट मैदान]], [[ऑस्ट्रिया|लोवर ऑस्ट्रिया]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= हंगेरीचा ऑस्ट्रिया दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, लोवर ऑस्ट्रिया, ४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317142.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- |१२|| ११७ || लेस्ली डनबार || {{cr|SER}} || {{cr|BUL}} || १ || {{flagicon|BUL}} [[राष्ट्रीय क्रिकेट अकादमी, सोफिया|राष्ट्रीय क्रिकेट अकादमी]], [[सोफिया]] || २६ जून २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= सर्बियाचा बल्गेरिया दौरा, ४था आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, सोफिया, २६ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317139.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ जून २०२२}}</ref> |- |१३|| १०४ || [[दीपक हूडा]] || {{cr|IND}} || {{cr|IRE}} || १ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || २८ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा आयर्लंड दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, डब्लिन, २८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1303308.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जून २०२२}}</ref> |- |१४|| १०० || [[सुरेंद्र चंद्रमोहन]] || {{cr|SIN}} || {{cr|PNG}} || १ || {{flagicon|SIN}} [[इंडियन असोसिएशन मैदान]], [[सिंगापूर]] || ३ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पापुआ न्यू गिनीचा सिंगापूर दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, सिंगापूर, ३ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1322012.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#ffc;" |१५|| १११[[नाबाद|*]] || साबावून दावीझी || {{cr|CZE}} || {{cr|AUT}} || १ || {{flagicon|CZE}} [[विनॉर क्रिकेट स्टेडियम (स्कॉट पेज खेळपट्टी)|विनॉर क्रिकेट स्टेडियम]], [[प्राग]] || ९ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ मध्य युरोप चषक, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, चेक प्रजासत्ताक वि ऑस्ट्रिया, प्राग, ९ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321307.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जुलै २०२२}}</ref> |- |१६|| ११७ || [[सूर्यकुमार यादव]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १० जुलै २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा इंग्लंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, नॉटिंगहॅम, १० जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276906.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |१७|| १०१[[नाबाद|*]] || [[स्टीव्हन टेलर]] || {{cr|USA}} || {{cr|JER}} || २ || {{flagicon|ZIM}} [[बुलावायो ॲथलेटिक क्लब]], [[बुलावायो]] || ११ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट ब, गट पहिला, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, जर्सी वि अमेरिका, बुलावायो, ११ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321466.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |१८|| १०९ || गुस्ताव मॅककोईन || {{cr|FRA}} || {{cr|SUI}} || १ || {{flagicon|FIN}} [[टिकुरिला क्रिकेट मैदान]], [[व्हंटा]] || २५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२-२३ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक युरोप पात्रता गट ब, गट दुसरा, ७वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, फ्रान्स वि स्वित्झर्लंड, व्हंटा, २५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321287.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |} ==महिला== === कसोटी सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ महिला खेळाडूंची कसोटी शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १६८[[नाबाद|*]] || [[हेदर नाइट]] || {{crw|ENG}} || {{crw|AUS}} || २ || {{flagicon|AUS}} [[मानुका ओव्हल]], [[कॅनबेरा]] || २७-३० जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ महिला ॲशेस, एकमेव महिला कसोटी, कॅनबेरा, २७-३० जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1263571.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |२|| १५० || [[मेरिझॅन कॅप]] || {{crw|SA}} || {{crw|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, टाँटन|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || २७-३० जून २०२२ || अनिर्णित || <ref name="WT144">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड, एकमेव महिला कसोटी, टाँटन, २७-३० जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301327.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ जुलै २०२२}}</ref> |- |३|| १६९[[नाबाद|*]] || [[नॅटली सायव्हर]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, टाँटन|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || २७-३० जून २०२२ || अनिर्णित || <ref name="WT144"/> |- |४|| १०७ || [[ॲलिस डेव्हिडसन-रिचर्ड्स]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, टाँटन|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || २७-३० जून २०२२ || अनिर्णित || <ref name="WT144"/> |} === एकदिवसीय सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ महिला खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १५०[[नाबाद|*]] || [[डिआंड्रा डॉटिन]] || {{crw|WIN}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|SA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || २८ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीज महिलांचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, जोहान्सबर्ग, २८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277093.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |२|| १०६ || [[सुझी बेट्स]] || {{crw|NZ}} || {{crw|IND}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|जॉन डेव्हिस ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|क्वीन्सटाउन]] || १२ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारतीय महिलांचा न्यू झीलंड दौरा, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, क्वीन्सटाउन, १२ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289032.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- |३|| ११९[[नाबाद|*]] || [[आमेलिया केर]] || {{crw|NZ}} || {{crw|IND}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|जॉन डेव्हिस ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|क्वीन्सटाउन]] || १५ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारतीय महिलांचा न्यू झीलंड दौरा, २रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, क्वीन्सटाउन, १५ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289033.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४|| ११९ || [[हेली मॅथ्यूस]] || {{crw|WIN}} || {{crw|NZ}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || ४ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1244">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, न्यू झीलंड महिला वि वेस्ट इंडीज महिला, माऊंट माउंगानुई, ४ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243908.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५|| १०८ || [[सोफी डिव्हाइन]] || {{crw|NZ}} || {{crw|WIN}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || ४ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="WODI1244"/> |- style="background:#cfc;" |६|| १३० || [[राचेल हेन्स]] || {{crw|AUS}} || {{crw|ENG}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1246">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, ३रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि इंग्लंड महिला, हॅमिल्टन, ५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243910.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |७|| १०९[[नाबाद|*]] || [[नॅटली सायव्हर]] || {{crw|ENG}} || {{crw|AUS}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ५ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="WODI1246"/> |- style="background:#cfc;" |८|| १२३ || [[स्म्रिती मंधाना]] || {{crw|IND}} || {{crw|WIN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1253">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १०वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, भारत महिला वि वेस्ट इंडीज महिला, हॅमिल्टन, १२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243917.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |९|| १०९ || [[हरमनप्रीत कौर]] || {{crw|IND}} || {{crw|WIN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1253"/> |- style="background:#cfc;" |१०|| १०४ || [[सिद्रा अमीन]] || {{crw|PAK}} || {{crw|BAN}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || १४ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १२वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, बांगलादेश महिला वि पाकिस्तान महिला, हॅमिल्टन, १४ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243920.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |११|| १३५[[नाबाद|*]] || [[मेग लॅनिंग]] || {{crw|AUS}} || {{crw|RSA}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || २२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, २१वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि दक्षिण आफ्रिका महिला, वेलिंग्टन, २२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243928.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२२ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१२|| १२६ || [[सुझी बेट्स]] || {{crw|NZL}} || {{crw|PAK}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २६ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, २६वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, न्यू झीलंड महिला वि पाकिस्तान महिला, क्राइस्टचर्च, २६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243933.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१३|| १२९ || [[अलिसा हीली]] || {{crw|AUS}} || {{crw|WIN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || ३० मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १ला उपांत्य सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि वेस्ट इंडीज महिला, वेलिंग्टन, ३० मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243936.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३० मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१४|| १२९ || [[डॅनियेल वायट]] || {{crw|ENG}} || {{crw|RSA}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ३१ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, २रा उपांत्य सामना, इंग्लंड महिला वि दक्षिण आफ्रिका महिला, क्राइस्टचर्च, ३१ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243937.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१५|| १७० || [[अलिसा हीली]] || {{crw|AUS}} || {{crw|ENG}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ३ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1274">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, अंतिम सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि इंग्लंड महिला, क्राइस्टचर्च, ३ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243938.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=७ एप्रिल २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१६|| १४८[[नाबाद|*]] || [[नॅटली सायव्हर]] || {{crw|ENG}} || {{crw|AUS}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ३ एप्रिल २०२२ || पराभूत || <ref name="WODI1274"/> |- |१७|| १२३ || [[सिद्रा अमीन]] || {{crw|PAK}} || {{crw|SL}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[साऊथएण्ड क्लब क्रिकेट स्टेडियम]], [[कराची]] || ३ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंका महिलांचा पाकिस्तान दौरा, २रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कराची, ३ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310985.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ जून २०२२}}</ref> |- |१८|| १०१ || [[चामरी अटापट्टू]] || {{crw|SL}} || {{crw|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[साऊथएण्ड क्लब क्रिकेट स्टेडियम]], [[कराची]] || ५ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंका महिलांचा पाकिस्तान दौरा, ३रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कराची, ५ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310986.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- |१९|| १०२ || [[एमा लॅम्ब]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, नॉर्थम्पटन|काउंटी मैदान]], [[नॉर्थम्पटनशायर|नॉर्थम्पटन]] || ११ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड दौरा, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, नॉर्थम्पटन, ११ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301328.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जुलै २०२२}}</ref> |- |२०|| १०७ || [[सोफिया डंकली]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ब्रिस्टल काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[ब्रिस्टल]] || १५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड दौरा, २रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ब्रिस्टल, १५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301329.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |- |२१|| ११९ || [[टॅमी बोमाँट]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ग्रेस रोड]], [[लेस्टर]] || १८ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड दौरा, ३रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लेस्टर, १८ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301330.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |} === ट्वेंटी२० सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ महिला खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- style="background:#9ff;" |१|| १६१[[नाबाद|*]] || [[दीपिका रसंगिका]] || {{crw|BHR}} || {{crw|SAU}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.२]], [[मस्कत]] || २२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ आखाती सहकार परिषद महिला ट्वेंटी२० चषक, ७वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, बहरैन महिला वि सौदी अरेबिया महिला, मस्कत, २२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1306389.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२२ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |२|| ११३[[नाबाद|*]] || आयशा || {{crw|QAT}} || {{crw|SAU}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || २५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WT20I1038">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ आखाती सहकार परिषद महिला ट्वेंटी२० चषक, १२वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, कतार महिला वि सौदी अरेबिया महिला, मस्कत, २५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1306394.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |३|| १०४[[नाबाद|*]] || शहरीन बहादूर || {{crw|QAT}} || {{crw|SAU}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || २५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WT20I1038"/> |- style="background:#9ff;" |४|| १५८[[नाबाद|*]] || [[ईशा ओझा]] || {{crw|UAE}} || {{crw|BHR}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.२]], [[मस्कत]] || २६ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ आखाती सहकार परिषद महिला ट्वेंटी२० चषक, १५वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, बहरैन महिला वि संयुक्त अरब अमिराती महिला, मस्कत, २६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1306397.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |५|| ११५ || [[ईशा ओझा]] || {{crw|UAE}} || {{crw|QAT}} || १ || {{flagicon|MAS}} [[किन्रर अकॅडेमी ओव्हल]], [[क्वालालंपूर]] || २२ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ एसीसी महिला ट्वेंटी२० अजिंक्यपद स्पर्धा, १९वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, संयुक्त अरब अमिराती महिला वि कतार महिला, क्वालालंपूर, २२ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320208.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जून २०२२}}</ref> |} ==१९ वर्षांखालील पुरुष== ===कसोटी=== {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ १९ वर्षांखालील पुरुष खेळाडूंची कसोटी शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |} ===एकदिवसीय=== {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ १९ वर्षांखालील पुरुष खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- style="background:#cfc;" |१|| १११[[नाबाद|*]] || जोशुआ कॉक्स || {{cr19|IRE}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Guyana}} [[गयाना|एव्हरेस्ट क्रिकेट क्लब मैदान]], [[गयाना]] || १५ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ५वा सामना, आयर्लंड वि युगांडा, गयाना, १५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289797.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२|| १०० || एमान्युएल ब्वावा || {{cr19|ZIM}} || {{cr19|PNG}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || १५ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट क, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ६वा सामना, झिम्बाब्वे वि पापुआ न्यू गिनी, पोर्ट ऑफ स्पेन, १५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289811.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३|| १३५ || हसीबुल्लाह खान || {{cr19|PAK}} || {{cr19|ZIM}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || १७ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट क, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १०वा सामना, पाकिस्तान वि झिम्बाब्वे, त्रिनिदाद, १७ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289816.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१७ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४|| १०४ || डेव्हाल्ड ब्रेव्हिस || {{cr19|RSA}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || १८ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १२वा सामना, दक्षिण आफ्रिका वि युगांडा, पोर्ट ऑफ स्पेन, १८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289804.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१८ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५|| १०१[[नाबाद|*]] || टियेग विली || {{cr19|AUS}} || {{cr19|SCO}} || २ || {{flagicon|Saint Kitts and Nevis}} [[सेंट किट्स आणि नेव्हिस|कोनारी क्रिकेट क्लब मैदान]], [[सेंट किट्स]] || १९ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ड, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १४वा सामना, ऑस्ट्रेलिया वि स्कॉटलंड, सेंट किट्स, १९ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289806.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |६|| १५४[[नाबाद|*]] || टॉम प्रेस्ट || {{cr19|ENG}} || {{cr19|UAE}} || २ || {{flagicon|Saint Kitts and Nevis}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || २० जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट अ, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १६वा सामना, इंग्लंड वि संयुक्त अरब अमिराती, बासेतेर, २० जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289808.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |७|| १११ || जॉर्ज व्हान हिर्डन || {{cr19|RSA}} || {{cr19|IRE}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || २१ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २०वा सामना, दक्षिण आफ्रिका वि आयर्लंड, त्रिनिदाद, २१ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289813.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |८|| १६२[[नाबाद|*]] || राज बावा || {{cr19|IND}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || २२ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1403">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २२वा सामना, भारत वि युगांडा, त्रिनिदाद, २२ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289815.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |९|| १४४ || अंगक्रिश रघुवंशी || {{cr19|IND}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || २२ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1403"/> |- style="background:#cfc;" |१०|| १११ || सुलीमान सफी || {{cr19|AFG|२०१३}} || {{cr19|ZIM}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || २२ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट क, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २४वा सामना, अफगाणिस्तान वि झिम्बाब्वे, त्रिनिदाद, २२ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289800.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |११|| १२८ || मॅथ्यू नंदू || {{cr19|WIN}} || {{cr19|PNG}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || २६ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, चौथा प्लेट उपांत्य-पूर्व सामना, पापुआ न्यू गिनी वि वेस्ट इंडीज, त्रिनिदाद, २६ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289821.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१२|| ११३ || दुनिथ वेल्लालागे || {{cr19|SL}} || {{cr19|RSA}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ३० जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, पहिला सुपर लीग प्ले-ऑफ उपांत्य सामना, श्रीलंका वि दक्षिण आफ्रिका, अँटिगा, ३० जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289829.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१३|| १०० || आरिफुल इस्लाम || {{cr19|BAN}} || {{cr19|PAK}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || ३१ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, दुसरा सुपर लीग प्ले-ऑफ उपांत्य सामना, बांगलादेश वि पाकिस्तान, अँटिगा, ३१ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289832.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१४|| ११२[[नाबाद|*]] || टेडी बिशप || {{cr19|WIN}} || {{cr19|ZIM}} || २ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || ३१ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ११व्या स्थानाचा प्ले-ऑफ सामना, वेस्ट इंडीज वि झिम्बाब्वे, त्रिनिदाद, ३१ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289833.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१५|| ११० || यश ढूल || {{cr19|IND}} || {{cr19|AUS}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || २ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २रा उपांत्य सामना, ऑस्ट्रेलिया वि भारत, अँटिगा, २ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289836.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१६|| १३६ || हसीबुल्लाह खान || {{cr19|PAK}} || {{cr19|SL}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1424">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ५व्या स्थानाचा प्ले-ऑफ सामना, पाकिस्तान वि श्रीलंका, अँटिगा, ३ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289837.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१७|| १३५[[नाबाद|*]] || कासिम अक्रम || {{cr19|PAK}} || {{cr19|SL}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1424"/> |- style="background:#cfc;" |१८|| १०२ || आरिफुल इस्लाम || {{cr19|BAN}} || {{cr19|SA}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || पराभूत || <ref name="YODI1425">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ७व्या स्थानाचा प्ले-ऑफ सामना, बांगलादेश वि दक्षिण आफ्रिका, अँटिगा, ३ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289838.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१९|| १३८ || डेव्हाल्ड ब्रेव्हिस || {{cr19|SA}} || {{cr19|BAN}} || २ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1425"/> |} ==संदर्भ== {{संदर्भसूची}} [[वर्ग:इ.स. २०२२ मधील क्रिकेट]] fusf66nhymogu1ravqz8ggdbvf8tadg 2143712 2143708 2022-08-07T06:26:08Z Aditya tamhankar 80177 /* ट्वेंटी२० सामने */ wikitext text/x-wiki सन २०२२ मध्ये कसोटी, एकदिवसीय व ट्वेंटी२० सामन्यांमध्ये खेळाडूंनी केलेली शतके आहेत. [[इ.स. २०२१ मध्ये आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट सामन्यांत खेळाडूंनी केलेल्या शतकांची यादी|२०२१]] ← आधी नंतर ‌→ [[इ.स. २०२३ मध्ये आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट सामन्यांत खेळाडूंनी केलेल्या शतकांची यादी|२०२३]] == सुची == {| class="wikitable plainrowheaders" |- ! scope="col" style="width:75px" | चिन्ह ! scope="col" style="width:350px" | अर्थ |- ! scope="row" | {{asterisk}} | नाबाद |- ! scope="row" | {{dagger}} | सामनावीर |- ! scope="row" | {{double-dagger}} | संघाचा कर्णधार |- ! scope="row" |मा/प/त | स्थळ: मायदेशी, परदेशी किंवा तटस्थ देश |- ! scope="row" |तारीख | सामन्याचा पहिला दिवस |- ! scope="row" | विजयी | ज्या खेळाडूनी शतक केले त्याच्या संघाने सामना जिंकला |- ! scope="row" |पराभूत | ज्या खेळाडूनी शतक केले त्याच्या संघाने सामना गमावला |- ! scope="row" | अनिर्णित | सामना अनिर्णित राहिला |- | bgcolor=#cfc| || शतक ५० षटके (पुरूष, १९ वर्षांखालील पुरूष, महिला), २० षटके (पुरूष आणि महिला) आणि कसोटी विश्वचषकात (पुरूष) झळकावलेले आहे |- | bgcolor=#ffc| || शतक तिरंगी मालिकेत झळकावलेले आहे. |- | bgcolor=#9ff| ||शतक अन्य आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेत झळकावलेले आहे (उदा. [[आशिया चषक]]). |} ==देशानुसार शतके== ===पुरुष=== {{col-begin|width=}} {{col-3}} ====कसोटी==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr|ENG}} || १४ |- |align=left|{{cr|NZ}} || ९ |- |align=left|{{cr|PAK}} || ८ |- |align=left|{{cr|AUS}} || ७ |- |align=left|{{cr|BAN}} || rowspan=2 | ६ |- |align=left|{{cr|SL}} |- |align=left|{{cr|WIN}} || ५ |- |align=left|{{cr|IND}} || ४ |- |align=left|{{cr|SA}} || २ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''६१''' |} {{col-3}} ====एकदिवसीय==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr|NZ}} || ७ |- |align=left|{{cr|PAK}} || rowspan=3| ५ |- |align=left|{{cr|OMA}} |- |align=left|{{cr|WIN}} |- |align=left|{{cr|UAE}} || rowspan=3| ४ |- |align=left|{{cr|ENG}} |- |align=left|{{cr|SA}} |- |align=left|{{cr|SCO}} || rowspan=6| ३ |- |align=left|{{cr|AFG|२०१३}} |- |align=left|{{cr|USA}} |- |align=left|{{cr|SL}} |- |align=left|{{cr|IRE}} |- |align=left|{{cr|ZIM}} |- |align=left|{{cr|AUS}} || rowspan=2| २ |- |align=left|{{cr|NEP}} |- |align=left|{{cr|BAN}} || rowspan=3| १ |- |align=left|{{cr|NAM}} |- |align=left|{{cr|IND}} |- |align=centre|'''एकूण''' || '''५९''' |} {{col-3}} ====ट्वेंटी२०==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr|CZE}} || ३ |- |align=left|{{cr|NEP}} || rowspan=2 | २ |- |align=left|{{cr|IND}} |- |align=left|{{cr|WIN}} || rowspan=11 | १ |- |align=left|{{cr|CAN}} |- |align=left|{{cr|UAE}} |- |align=left|{{cr|NAM}} |- |align=left|{{cr|ROM}} |- |align=left|{{cr|BUL}} |- |align=left|{{cr|HUN}} |- |align=left|{{cr|SER}} |- |align=left|{{cr|SIN}} |- |align=left|{{cr|USA}} |- |align=left|{{cr|FRA}} |- |align=centre|'''एकूण''' || '''१८''' |} {{col-end}} ===महिला=== {{col-begin|width=}} {{col-3}} ====महिला कसोटी==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{crw|ENG}} || ३ |- |align=left|{{crw|SA}} || १ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''४''' |} {{col-3}} ====महिला एकदिवसीय==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{crw|ENG}} || ६ |- |align=left|{{crw|NZ}} || rowspan=2 | ४ |- |align=left|{{crw|AUS}} |- |align=left|{{crw|IND}} || rowspan=3 | २ |- |align=left|{{crw|WIN}} |- |align=left|{{crw|PAK}} |- |align=left|{{crw|SL}} || १ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''२१''' |} {{col-3}} ====महिला ट्वेंटी२०==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{crw|QAT}} || rowspan=2| २ |- |align=left|{{crw|UAE}} |- |align=left|{{crw|BHR}} || १ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''५''' |} {{col-end}} ===१९ वर्षाखालील=== {{col-begin|width=}} {{col-2}} ====१९ वर्षाखालील कसोटी==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=centre|'''एकूण''' || |} {{col-2}} ====१९ वर्षाखालील एकदिवसीय==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr19|IND}} || rowspan=3 | ३ |- |align=left|{{cr19|PAK}} |- |align=left|{{cr19|SA}} |- |align=left|{{cr19|WIN}} || rowspan=2 | २ |- |align=left|{{cr19|BAN}} |- |align=left|{{cr19|IRE}} || rowspan=6 | १ |- |align=left|{{cr19|ZIM}} |- |align=left|{{cr19|ENG}} |- |align=left|{{cr19|AUS}} |- |align=left|{{cr19|AFG|२०१३}} |- |align=left|{{cr19|SL}} |- |align=centre|'''एकूण''' || '''१९''' |} {{col-end}} ==पुरुष== === कसोटी === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ खेळाडूंची कसोटी शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- style="background:#cfc;" |१|| १२२ || [[डेव्हन कॉन्वे]] || {{cr|NZ}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || १-५ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा न्यू झीलॅंड दौरा, १ली कसोटी, माऊंट माउंगानुई, १-५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288979.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२|| १३७ || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || ५-९ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2446">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ ॲशेस मालिका, ४थी कसोटी, सिडनी, ५-९ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1263465.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३|| ११३ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || ५-९ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2446"/> |- style="background:#cfc;" |४|| १०१[[नाबाद|*]] || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|ENG}} || ३ || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || ५-९ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2446"/> |- style="background:#cfc;" |५|| २५२[[नाबाद|*]] || [[टॉम लॅथम]] || {{cr|NZ}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ९-१३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2447">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा न्यू झीलॅंड दौरा, २री कसोटी, क्राइस्टचर्च, ९-१३ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288980.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |६|| १०९ || [[डेव्हन कॉन्वे]] || {{cr|NZ}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ९-१३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2447"/> |- style="background:#cfc;" |७|| १०२ || [[लिटन दास]] || {{cr|BAN}} || {{cr|NZ}} || ३ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ९-१३ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2447"/> |- style="background:#cfc;" |८|| १००[[नाबाद|*]] || [[ऋषभ पंत]] || {{cr|IND}} || {{cr|RSA}} || ३ || {{flagicon|RSA}} [[न्यूलँड क्रिकेट मैदान|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || ११-१५ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, ३री कसोटी, केपटाउन, ११-१५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277081.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |९|| १०१ || [[ट्रॅव्हिस हेड]] || {{cr|AUS}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|AUS}} [[बेलेराइव्ह ओव्हल]], [[होबार्ट]] || १४-१८ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ ॲशेस मालिका, ५वी कसोटी, होबार्ट, १४-१८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1263466.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१०|| १०५ || [[हेन्री निकोल्स]] || {{cr|NZ}} || {{cr|RSA}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || १७-२१ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिकेचा न्यू झीलंड दौरा, १ली कसोटी, क्राइस्टचर्च, १७-२१ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288981.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |११|| १०८ || [[सारेल अर्वी]] || {{cr|RSA}} || {{cr|NZ}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2451">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिकेचा न्यू झीलंड दौरा, २री कसोटी, क्राइस्टचर्च, २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288982.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१२|| १२०[[नाबाद|*]] || [[कॉलिन दि ग्रँडहॉम]] || {{cr|NZ}} || {{cr|RSA}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2451"/> |- style="background:#cfc;" |१३|| १३६[[नाबाद|*]] || [[काईल व्हेरेइन]] || {{cr|RSA}} || {{cr|NZ}} || ३ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2451"/> |- style="background:#cfc;" |१४|| १७५[[नाबाद|*]] || [[रविंद्र जडेजा]] || {{cr|IND}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || ४-८ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा भारत दौरा, १ली कसोटी, मोहाली, ४-८ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1278682.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१५|| १८५ || [[अझहर अली]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, १ली कसोटी, रावळपिंडी, ४-८ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288310.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=८ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१६|| १५७ || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453"/> |- style="background:#cfc;" |१७|| १३६[[नाबाद|*]] || [[अब्दुल्ला शफिक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ३ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453"/> |- style="background:#cfc;" |१८|| १११[[नाबाद|*]] || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ३ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453"/> |- style="background:#cfc;" |१९|| १४० || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, १ली कसोटी, अँटिगा, ८-१२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256726.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२०|| १२३ || [[न्क्रुमा बॉनर]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454"/> |- style="background:#cfc;" |२१|| १२१ || [[झॅक क्रॉली]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || ३ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454"/> |- style="background:#cfc;" |२२|| १०९ || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || ३ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454"/> |- style="background:#cfc;" |२३|| १६० || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || १२-१६ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2455">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, २री कसोटी, कराची, १२-१६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288311.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२४|| १९६ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ४ || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || १२-१६ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2455"/> |- style="background:#cfc;" |२५|| १०४[[नाबाद|*]] || [[मोहम्मद रिझवान (क्रिकेटपटू, जन्म १९९२)|मोहम्मद रिझवान]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ४ || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || १२-१६ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2455"/> |- style="background:#cfc;" |२६|| १०७ || [[दिमुथ करुणारत्ने]] || {{cr|SL}} || {{cr|IND}} || ४ || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || १२-१६ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा भारत दौरा, २री कसोटी, बंगलूरू, १२-१६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1278683.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२७|| १५३ || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || १ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, २री कसोटी, ब्रिजटाउन, १६-२० मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256727.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२१ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२८|| १२० || [[बेन स्टोक्स]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || १ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457"/> |- style="background:#cfc;" |२९|| १६० || [[क्रेग ब्रेथवेट]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457"/> |- style="background:#cfc;" |३०|| १०२ || [[जर्मेन ब्लॅकवूड]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457"/> |- style="background:#cfc;" |३१|| १०४[[नाबाद|*]] || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || ३ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २१-२५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, ३री कसोटी, लाहोर, २१-२५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288312.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३२|| १००[[नाबाद|*]] || [[जोशुआ डि सिल्वा]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Grenada}} [[राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[ग्रेनेडा]] || २४-२८ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, ३री कसोटी, ग्रेनेडा, २४-२८ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256728.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२८ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३३|| १३७ || [[महमुदुल हसन जॉय]] || {{cr|BAN}} || {{cr|RSA}} || २ || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमीड]], [[डर्बन]] || ३१ मार्च - ४ एप्रिल २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, १ली कसोटी, डर्बन, ३१ मार्च - ४ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277100.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ एप्रिल २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३४|| १९९ || [[अँजेलो डेव्हिस मॅथ्यूस|अँजेलो मॅथ्यूस]] || {{cr|SL}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || १५-१९ मे २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2462">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा बांगलादेश दौरा, १ली कसोटी, चितगाव, १५-१९ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308488.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० मे २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३५|| १३३ || [[तमिम इक्बाल]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || १५-१९ मे २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2462"/> |- style="background:#cfc;" |३६|| १०५ || [[मुशफिकुर रहिम]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || १५-१९ मे २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2462"/> |- style="background:#cfc;" |३७|| १७५[[नाबाद|*]] || [[मुशफिकुर रहिम]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2463">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा बांगलादेश दौरा, २री कसोटी, ढाका, २३-२७ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308489.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ मे २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३८|| १४१ || [[लिटन दास]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2463"/> |- style="background:#cfc;" |३९|| १४५[[नाबाद|*]] || [[अँजेलो डेव्हिस मॅथ्यूस|अँजेलो मॅथ्यूस]] || {{cr|SL}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2463"/> |- style="background:#cfc;" |४०|| १२४ || [[दिनेश चंदिमल]] || {{cr|SL}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2463"/> |- style="background:#cfc;" |४१|| १०८ || [[डॅरियेल मिचेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || ३ || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || २-६ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2464">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा इंग्लंड दौरा, १ली कसोटी, लॉर्ड्स, २-६ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276901.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४२|| ११५[[नाबाद|*]] || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || ४ || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || २-६ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2464"/> |- style="background:#cfc;" |४३|| १९० || [[डॅरियेल मिचेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2465">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा इंग्लंड दौरा, २री कसोटी, नॉटिंगहॅम, १०-१४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276902.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४४|| १०६ || [[टॉम ब्लंडेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४५|| १७६ || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४६|| १४५ || [[ओलिए पोप]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४७|| १३६ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४८|| १०९ || [[डॅरियेल मिचेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले]], [[लीड्स]] || २३-२७ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2467">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा इंग्लंड दौरा, ३री कसोटी, लीड्स, २३-२७ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276903.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४९|| १६२ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले]], [[लीड्स]] || २३-२७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2467"/> |- style="background:#cfc;" |५०|| १४६ || [[काईल मेयर्स]] || {{cr|WIN}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|Saint Lucia}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया|ग्रॉस इसलेट]] || २४-२८ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा वेस्ट इंडीज दौरा, २री कसोटी, ग्रॉस इसलेट, २४-२८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317148.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५१|| १४६ || [[ऋषभ पंत]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2470">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा इंग्लंड दौरा, ५वी कसोटी, बर्मिंगहॅम, १-५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320741.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५२|| १०४ || [[रविंद्र जडेजा]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५३|| १०६ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|IND}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५४|| १४२[[नाबाद|*]] || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|IND}} || ४ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५५|| ११४[[नाबाद|*]] || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|IND}} || ४ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५६|| १४५[[नाबाद|*]] || [[स्टीव्ह स्मिथ]] || {{cr|AUS}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || ८-१२ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2471">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा श्रीलंका दौरा, २री कसोटी, गाली, ८-१२ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307302.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५७|| १०४ || [[मार्नस लेबसचग्ने]] || {{cr|AUS}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || ८-१२ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2471"/> |- style="background:#cfc;" |५८|| २०६[[नाबाद|*]] || [[दिनेश चंदिमल]] || {{cr|SL}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || ८-१२ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2471"/> |- style="background:#cfc;" |५९|| ११९ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|SL}} || २ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || १६-२० जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2472">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पाकिस्तानचा श्रीलंका दौरा, १ली कसोटी, गाली, १६-२० जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320953.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |६०|| १६०[[नाबाद|*]] || [[अब्दुल्ला शफिक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|SL}} || ४ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || १६-२० जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2472"/> |- style="background:#cfc;" |६१|| १०९ || [[धनंजय डी सिल्वा]] || {{cr|SL}} || {{cr|PAK}} || ३ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || २४-२८ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पाकिस्तानचा श्रीलंका दौरा, २री कसोटी, गाली, २४-२८ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320954.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |} === एकदिवसीय सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १०० || [[शॉन विल्यम्स]] || {{cr|ZIM}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || १६ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= झिम्बाब्वेचा श्रीलंका दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कँडी, १६ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1294969.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१८ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |२|| १०२ || [[दासून शनाका]] || {{cr|SL}} || {{cr|ZIM}} || २ || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || १८ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= झिम्बाब्वेचा श्रीलंका दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कँडी, १८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1294970.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |३|| १२९[[नाबाद|*]] || [[रेसी व्हान देर दुस्सेन]] || {{cr|RSA}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|RSA}} [[बोलंड बँक पार्क]], [[दक्षिण आफ्रिका|पार्ल]] || १९ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4344">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, पार्ल, १९ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277082.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जानेवारी २०२२}}</ref> |- |४|| ११० || [[टेंबा बवुमा]] || {{cr|RSA}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|RSA}} [[बोलंड बँक पार्क]], [[दक्षिण आफ्रिका|पार्ल]] || १९ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4344"/> |- |५|| १०३ || [[रहमानुल्लाह गुरबाझ]] || {{cr|AFG|२०१३}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|QAT}} [[वेस्ट एंड पार्क आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[दोहा]] || २३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तान विरुद्ध नेदरलँड्स कतारमध्ये, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, दोहा, २३ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1295181.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |६|| १२४ || [[क्विंटन डी कॉक]] || {{cr|RSA}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|RSA}} [[न्यूलँड क्रिकेट मैदान|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || २३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, केपटाउन, २३ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277084.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |७|| १०६ || [[जतिंदर सिंग]] || {{cr|OMA}} || {{cr|UAE}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || ५ फेब्रुवारी २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4351">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= संयुक्त अरब अमिरातीचा ओमान दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, मस्कत, ५ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299586.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- |८|| ११५ || [[चिराग सुरी]] || {{cr|UAE}} || {{cr|OMA}} || २ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || ५ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4351"/> |- |९|| १३६ || [[लिटन दास]] || {{cr|BAN}} || {{cr|AFG|२०१३}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || २५ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तानचा बांगलादेश दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, चितगाव, २५ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299830.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२ मार्च २०२२}}</ref> |- |१०|| १०६[[नाबाद|*]] || [[रहमानुल्लाह गुरबाझ]] || {{cr|AFG|२०१३}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || २८ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तानचा बांगलादेश दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, चितगाव, २८ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299831.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२ मार्च २०२२}}</ref> |- |११|| १२१[[नाबाद|*]] || [[गेरहार्ड इरास्मुस]] || {{cr|NAM}} || {{cr|OMA}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[आयसीसी अकादमी]], [[दुबई]] || ६ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ६१वा सामना, ओमान वि नामिबिया, दुबई, ६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302617.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=७ मार्च २०२२}}</ref> |- |१२|| १०५[[नाबाद|*]] || [[शोएब खान]] || {{cr|OMA}} || {{cr|NAM}} || २ || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || ११ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ६४वा सामना, ओमान वि नामिबिया, शारजाह, ११ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302620.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ मार्च २०२२}}</ref> |- |१३|| ११५[[नाबाद|*]] || [[व्रित्य अरविंद]] || {{cr|UAE}} || {{cr|NAM}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4365">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ६५वा सामना, संयुक्त अरब अमिराती वि नामिबिया, शारजाह, १२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302621.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०२२}}</ref> |- |१४|| १०३ || [[चिराग सुरी]] || {{cr|UAE}} || {{cr|NAM}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4365"/> |- |१५|| १२६ || [[रोहित कुमार]] || {{cr|NEP}} || {{cr|PNG}} || २ || {{flagicon|NEP}} [[त्रिभुवन विश्वविद्यालय आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|त्रिभुवन विश्वविद्यालय मैदान]], [[काठमांडू|किर्तीपूर]] || २५ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पापुआ न्यू गिनीचा नेपाळ दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, किर्तीपूर, २५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1305496.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२८ मार्च २०२२}}</ref> |- |१६|| १०५ || [[दिपेंद्र सिंग ऐरी]] || {{cr|NEP}} || {{cr|PNG}} || १ || {{flagicon|NEP}} [[त्रिभुवन विश्वविद्यालय आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|त्रिभुवन विश्वविद्यालय मैदान]], [[काठमांडू|किर्तीपूर]] || २६ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पापुआ न्यू गिनीचा नेपाळ दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, किर्तीपूर, २६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1305497.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२८ मार्च २०२२}}</ref> |- |१७|| १०३[[नाबाद|*]] || [[विल यंग]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || २९ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= नेदरलँड्सचा न्यू झीलंड दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, माऊंट माउंगानुई, २९ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288987.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३० मार्च २०२२}}</ref> |- |१८|| १०१ || [[ट्रॅव्हिस हेड]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २९ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4379">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लाहोर, २९ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288313.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३० मार्च २०२२}}</ref> |- |१९|| १०३ || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २९ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4379"/> |- |२०|| १०४ || [[बेन मॅकडरमॉट]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || ३१ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4380">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लाहोर, ३१ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288314.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२१|| ११४ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || ३१ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4380"/> |- |२२|| १०६ || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || ३१ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4380"/> |- |२३|| १४०[[नाबाद|*]] || [[टॉम लॅथम]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || २ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= नेदरलँड्सचा न्यू झीलंड दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हॅमिल्टन, २ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288988.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२४|| १०५[[नाबाद|*]] || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लाहोर, २ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288315.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२५|| १२० || [[विल यंग]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ४ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4383">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= नेदरलँड्सचा न्यू झीलंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हॅमिल्टन, ४ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288989.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२६|| १०६ || [[मार्टिन गुप्टिल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ४ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4383"/> |- |२७|| ११४[[नाबाद|*]] || [[रिची बेरिंग्टन]] || {{cr|SCO}} || {{cr|PNG}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || ९ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ७३वा सामना, पापुआ न्यू गिनी वि. स्कॉटलंड, दुबई, ९ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308244.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२८|| ११८[[नाबाद|*]] || [[जतिंदर सिंग]] || {{cr|OMA}} || {{cr|PNG}} || २ || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || १२ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ७५वा सामना, ओमान वि. पापुआ न्यू गिनी, दुबई, १२ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308246.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२९|| १०७[[नाबाद|*]] || [[रिची बेरिंग्टन]] || {{cr|SCO}} || {{cr|USA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || २९ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८०वा सामना, अमेरिका वि. स्कॉटलंड, पियरलँड, २९ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312799.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ मे २०२२}}</ref> |- |३०|| ११९[[नाबाद|*]] || [[शई होप]] || {{cr|WIN}} || {{cr|NED}} || २ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || ३१ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीजचा नेदरलँड्स दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, ३१ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302349.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ जून २०२२}}</ref> |- |३१|| १०८[[नाबाद|*]] || [[काईल कोएट्झर]] || {{cr|SCO}} || {{cr|UAE}} || २ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ३१ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८१वा सामना, स्कॉटलंड वि. संयुक्त अरब अमिराती, पियरलँड, ३१ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312800.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ जून २०२२}}</ref> |- |३२|| १२० || [[काईल मेयर्स]] || {{cr|WIN}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4398">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीजचा नेदरलँड्स दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, ४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302351.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ जून २०२२}}</ref> |- |३३|| १०१[[नाबाद|*]] || [[शामार ब्रुक्स]] || {{cr|WIN}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4398"/> |- |३४|| १०२[[नाबाद|*]] || [[व्रित्य अरविंद]] || {{cr|UAE}} || {{cr|USA}} || २ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८४वा सामना, अमेरिका वि. संयुक्त अरब अमिराती, पियरलँड, ४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312803.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ जून २०२२}}</ref> |- |३५|| १२०[[नाबाद|*]] || [[इब्राहिम झद्रान]] || {{cr|AFG|२०१३}} || {{cr|ZIM}} || २ || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || ६ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तानचा झिम्बाब्वे, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हरारे, ६ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310944.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- |३६|| १२७ || [[शई होप]] || {{cr|WIN}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[मुलतान क्रिकेट स्टेडियम]], [[मुलतान]] || ८ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4401">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीजचा पाकिस्तान दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, मुलतान, ८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1315038.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जून २०२२}}</ref> |- |३७|| १०३ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|WIN}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[मुलतान क्रिकेट स्टेडियम]], [[मुलतान]] || ८ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4401"/> |- |३८|| १३० || [[मोनांक पटेल]] || {{cr|USA}} || {{cr|OMA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ८ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4402">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८५वा सामना, अमेरिका वि. ओमान, पियरलँड, ८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312804.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जून २०२२}}</ref> |- |३९|| १११ || [[सुशांत मोदानी]] || {{cr|USA}} || {{cr|OMA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ८ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4402"/> |- |४०|| १०४[[नाबाद|*]] || [[झीशान मकसूद]] || {{cr|OMA}} || {{cr|NEP}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ९ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८६वा सामना, नेपाळ वि. ओमान, पियरलँड, ९ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312805.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जून २०२२}}</ref> |- |४१|| ११४ || [[स्टीव्हन टेलर]] || {{cr|USA}} || {{cr|NEP}} || २ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ११ जून २०२२ || टाय || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८७वा सामना, अमेरिका वि. नेपाळ, पियरलँड, ११ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312806.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जून २०२२}}</ref> |- |४२|| १०३ || [[कश्यप प्रजापती]] || {{cr|OMA}} || {{cr|USA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || १२ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८८वा सामना, अमेरिका वि. ओमान, पियरलँड, १२ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312807.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ जून २०२२}}</ref> |- |४३|| १६२[[नाबाद|*]] || [[जोस बटलर]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || १७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4413">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा नेदरलँड्स दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, १७ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1281444.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जून २०२२}}</ref> |- |४४|| १२५ || [[डेव्हिड मलान]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || १७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4413"/> |- |४५|| १२२ || [[फिल सॉल्ट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || १७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4413"/> |- |४६|| १३७ || [[पथुम निसंका]] || {{cr|SL}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || १९ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा श्रीलंका दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कोलंबो, १९ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307298.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जून २०२२}}</ref> |- |४७|| ११० || [[चरिथ असलंका]] || {{cr|SL}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || २१ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा श्रीलंका दौरा, ४था आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कोलंबो, २१ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307299.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जून २०२२}}</ref> |- |४८|| १०१[[नाबाद|*]] || [[जेसन रॉय]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || २ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || २२ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा नेदरलँड्स दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, २२ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1281446.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जून २०२२}}</ref> |- |४९|| ११३ || [[हॅरी टेक्टर]] || {{cr|IRE}} || {{cr|NZ}} || १ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १० जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4419">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा आयर्लंड दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, डब्लिन, १० जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1303309.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ जुलै २०२२}}</ref> |- |५०|| १२७[[नाबाद|*]] || [[मायकेल ब्रेसवेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|IRE}} || २ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १० जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4419"/> |- |५१|| ११५ || [[मार्टिन गुप्टिल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|IRE}} || १ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4429">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा आयर्लंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, डब्लिन, १५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1303311.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जुलै २०२२}}</ref> |- |५२|| १२० || [[पॉल स्टर्लिंग]] || {{cr|IRE}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4429"/> |- |५३|| १०८ || [[हॅरी टेक्टर]] || {{cr|IRE}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4429"/> |- |५४|| १२५[[नाबाद|*]] || [[ऋषभ पंत]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड]], [[मॅंचेस्टर]] || १७ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा इंग्लंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, मॅंचेस्टर, १७ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276909.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जुलै २०२२}}</ref> |- |५५|| १३४ || [[रेसी व्हान देर दुस्सेन]] || {{cr|SA}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[रिव्हरसाईड मैदान]], [[चेस्टर-ली-स्ट्रीट]] || १९ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिकेचा इंग्लंड दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, चेस्टर-ली-स्ट्रीट, १९ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276910.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जुलै २०२२}}</ref> |- |५६|| ११५ || [[शई होप]] || {{cr|WIN}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || २४ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा वेस्ट इंडीज आणि अमेरिका दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, पोर्ट ऑफ स्पेन, २४ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317901.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |- |५७|| १०१[[नाबाद|*]] || [[मार्क चॅपमॅन]] || {{cr|NZ}} || {{cr|SCO}} || २ || {{flagicon|SCO}} [[दि ग्रँज क्लब आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[एडिनबरा]] || ३१ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा स्कॉटलंड दौरा, एकमेव आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, एडिनबरा, ३१ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307479.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |- |५८|| १३५[[नाबाद|*]] || [[सिकंदर रझा]] || {{cr|ZIM}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || ५ ऑगस्ट २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4441">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा झिम्बाब्वे दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हरारे, ५ ऑगस्ट २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1323292.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |- |५९|| ११० || [[इनोसंट कैया]] || {{cr|ZIM}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || ५ ऑगस्ट २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4441"/> |} === ट्वेंटी२० सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १०७ || [[रोव्हमन पॉवेल]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || २६ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, ब्रिजटाउन, २६ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256722.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |२|| १०८[[नाबाद|*]] || [[मॅथ्यू स्पूर्स]] || {{cr|CAN}} || {{cr|PHI}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || १८ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट अ, गट दुसरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, कॅनडा वि फिलिपाईन्स, मस्कत, १८ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299566.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |३|| १०४[[नाबाद|*]] || [[कुशल भुर्टेल]] || {{cr|NEP}} || {{cr|PHI}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.२]], [[मस्कत]] || १९ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट अ, गट दुसरा, ६वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, नेपाळ वि फिलिपाईन्स, मस्कत, १९ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299571.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |४|| ११२ || [[वसीम मुहम्मद]] || {{cr|UAE}} || {{cr|IRE}} || २ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || २४ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट अ, अंतिम सामना, आयर्लंड वि संयुक्त अरब अमिराती, मस्कत, २४ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299585.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२५ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#ffc;" |५|| ११०[[नाबाद|*]] || [[दिपेंद्र सिंग ऐरी]] || {{cr|NEP}} || {{cr|MAS}} || १ || {{flagicon|NEP}} [[त्रिभुवन विश्वविद्यालय आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|त्रिभुवन विश्वविद्यालय स्टेडियम]], [[काठमांडू|किर्तीपूर]] || २ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ नेपाळ तिरंगी मालिका, ६वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, नेपाळ वि मलेशिया, किर्तीपूर, २ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1305503.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |६|| १००[[नाबाद|*]] || [[गेरहार्ड इरास्मुस]] || {{cr|NAM}} || {{cr|UGA}} || १ || {{flagicon|NAM}} [[युनायटेड क्रिकेट मैदान]], [[विन्डहोक]] || ९ एप्रिल २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= युगांडाचा नामिबिया दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, विन्डहोक, ९ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1309702.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ एप्रिल २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |७|| ११५[[नाबाद|*]] || साबावून दावीझी || {{cr|CZE}} || {{cr|BUL}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १२ मे २०२२ || विजयी || <ref name="T20I1529">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ व्हॅलेटा चषक, ८वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, बल्गेरिया वि चेक प्रजासत्ताक, मार्सा, १२ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310177.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मे २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |८|| १०६ || डायलन स्टेन || {{cr|CZE}} || {{cr|BUL}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १२ मे २०२२ || विजयी || <ref name="T20I1529"/> |- style="background:#9ff;" |९|| ११० || तरणजीत सिंग || {{cr|ROM}} || {{cr|CZE}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १३ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ व्हॅलेटा चषक, ११वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, चेक प्रजासत्ताक वि रोमेनिया, मार्सा, १३ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310180.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मे २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |१०|| १०८[[नाबाद|*]] || सैम हुसैन || {{cr|BUL}} || {{cr|MLT}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १४ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ व्हॅलेटा चषक, १५वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, माल्टा वि बल्गेरिया, मार्सा, १३ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310184.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मे २०२२}}</ref> |- |११|| १३७ || झीशान कुकीखेल || {{cr|HUN}} || {{cr|AUT}} || २ || {{flagicon|AUT}} [[सीबार्न क्रिकेट मैदान]], [[ऑस्ट्रिया|लोवर ऑस्ट्रिया]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= हंगेरीचा ऑस्ट्रिया दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, लोवर ऑस्ट्रिया, ४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317142.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- |१२|| ११७ || लेस्ली डनबार || {{cr|SER}} || {{cr|BUL}} || १ || {{flagicon|BUL}} [[राष्ट्रीय क्रिकेट अकादमी, सोफिया|राष्ट्रीय क्रिकेट अकादमी]], [[सोफिया]] || २६ जून २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= सर्बियाचा बल्गेरिया दौरा, ४था आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, सोफिया, २६ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317139.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ जून २०२२}}</ref> |- |१३|| १०४ || [[दीपक हूडा]] || {{cr|IND}} || {{cr|IRE}} || १ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || २८ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा आयर्लंड दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, डब्लिन, २८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1303308.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जून २०२२}}</ref> |- |१४|| १०० || [[सुरेंद्र चंद्रमोहन]] || {{cr|SIN}} || {{cr|PNG}} || १ || {{flagicon|SIN}} [[इंडियन असोसिएशन मैदान]], [[सिंगापूर]] || ३ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पापुआ न्यू गिनीचा सिंगापूर दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, सिंगापूर, ३ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1322012.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#ffc;" |१५|| १११[[नाबाद|*]] || साबावून दावीझी || {{cr|CZE}} || {{cr|AUT}} || १ || {{flagicon|CZE}} [[विनॉर क्रिकेट स्टेडियम (स्कॉट पेज खेळपट्टी)|विनॉर क्रिकेट स्टेडियम]], [[प्राग]] || ९ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ मध्य युरोप चषक, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, चेक प्रजासत्ताक वि ऑस्ट्रिया, प्राग, ९ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321307.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जुलै २०२२}}</ref> |- |१६|| ११७ || [[सूर्यकुमार यादव]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १० जुलै २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा इंग्लंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, नॉटिंगहॅम, १० जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276906.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |१७|| १०१[[नाबाद|*]] || [[स्टीव्हन टेलर]] || {{cr|USA}} || {{cr|JER}} || २ || {{flagicon|ZIM}} [[बुलावायो ॲथलेटिक क्लब]], [[बुलावायो]] || ११ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट ब, गट पहिला, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, जर्सी वि अमेरिका, बुलावायो, ११ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321466.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |१८|| १०९ || गुस्ताव मॅककोईन || {{cr|FRA}} || {{cr|SUI}} || १ || {{flagicon|FIN}} [[टिकुरिला क्रिकेट मैदान]], [[व्हंटा]] || २५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२-२३ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक युरोप पात्रता गट ब, गट दुसरा, ७वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, फ्रान्स वि स्वित्झर्लंड, व्हंटा, २५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321287.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |१९|| १०७[[नाबाद|*]] || फहीम नझीर || {{cr|SUI}} || {{cr|EST}} || १ || {{flagicon|FIN}} [[केरावा राष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[फिनलंड|केरावा]] || २७ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२-२३ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक युरोप पात्रता गट ब, गट दुसरा, १०वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, एस्टोनिया वि स्वित्झर्लंड, केरावा, २७ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321290.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |२०|| १०१ || गुस्ताव मॅककोईन || {{cr|FRA}} || {{cr|NOR}} || १ || {{flagicon|FIN}} [[केरावा राष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[फिनलंड|केरावा]] || २७ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२-२३ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक युरोप पात्रता गट ब, गट दुसरा, १२वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, फ्रान्स वि नॉर्वे, केरावा, २७ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321292.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |- |२१|| १०१ || [[फिन ॲलेन]] || {{cr|NZ}} || {{cr|SCO}} || १ || {{flagicon|SCO}} [[दि ग्रँज क्लब आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[एडिनबरा]] || २७ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा स्कॉटलंड दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, एडिनबरा, २७ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307477.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |२२|| ११३ || फहीम नझीर || {{cr|SUI}} || {{cr|CZE}} || १ || {{flagicon|FIN}} [[केरावा राष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[फिनलंड|केरावा]] || ३० जुलै २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२-२३ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक युरोप पात्रता गट ब, गट दुसरा, १८वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, चेक प्रजासत्ताक वि स्वित्झर्लंड, केरावा, ३० जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321298.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |} ==महिला== === कसोटी सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ महिला खेळाडूंची कसोटी शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १६८[[नाबाद|*]] || [[हेदर नाइट]] || {{crw|ENG}} || {{crw|AUS}} || २ || {{flagicon|AUS}} [[मानुका ओव्हल]], [[कॅनबेरा]] || २७-३० जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ महिला ॲशेस, एकमेव महिला कसोटी, कॅनबेरा, २७-३० जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1263571.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |२|| १५० || [[मेरिझॅन कॅप]] || {{crw|SA}} || {{crw|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, टाँटन|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || २७-३० जून २०२२ || अनिर्णित || <ref name="WT144">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड, एकमेव महिला कसोटी, टाँटन, २७-३० जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301327.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ जुलै २०२२}}</ref> |- |३|| १६९[[नाबाद|*]] || [[नॅटली सायव्हर]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, टाँटन|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || २७-३० जून २०२२ || अनिर्णित || <ref name="WT144"/> |- |४|| १०७ || [[ॲलिस डेव्हिडसन-रिचर्ड्स]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, टाँटन|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || २७-३० जून २०२२ || अनिर्णित || <ref name="WT144"/> |} === एकदिवसीय सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ महिला खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १५०[[नाबाद|*]] || [[डिआंड्रा डॉटिन]] || {{crw|WIN}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|SA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || २८ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीज महिलांचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, जोहान्सबर्ग, २८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277093.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |२|| १०६ || [[सुझी बेट्स]] || {{crw|NZ}} || {{crw|IND}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|जॉन डेव्हिस ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|क्वीन्सटाउन]] || १२ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारतीय महिलांचा न्यू झीलंड दौरा, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, क्वीन्सटाउन, १२ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289032.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- |३|| ११९[[नाबाद|*]] || [[आमेलिया केर]] || {{crw|NZ}} || {{crw|IND}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|जॉन डेव्हिस ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|क्वीन्सटाउन]] || १५ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारतीय महिलांचा न्यू झीलंड दौरा, २रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, क्वीन्सटाउन, १५ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289033.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४|| ११९ || [[हेली मॅथ्यूस]] || {{crw|WIN}} || {{crw|NZ}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || ४ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1244">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, न्यू झीलंड महिला वि वेस्ट इंडीज महिला, माऊंट माउंगानुई, ४ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243908.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५|| १०८ || [[सोफी डिव्हाइन]] || {{crw|NZ}} || {{crw|WIN}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || ४ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="WODI1244"/> |- style="background:#cfc;" |६|| १३० || [[राचेल हेन्स]] || {{crw|AUS}} || {{crw|ENG}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1246">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, ३रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि इंग्लंड महिला, हॅमिल्टन, ५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243910.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |७|| १०९[[नाबाद|*]] || [[नॅटली सायव्हर]] || {{crw|ENG}} || {{crw|AUS}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ५ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="WODI1246"/> |- style="background:#cfc;" |८|| १२३ || [[स्म्रिती मंधाना]] || {{crw|IND}} || {{crw|WIN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1253">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १०वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, भारत महिला वि वेस्ट इंडीज महिला, हॅमिल्टन, १२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243917.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |९|| १०९ || [[हरमनप्रीत कौर]] || {{crw|IND}} || {{crw|WIN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1253"/> |- style="background:#cfc;" |१०|| १०४ || [[सिद्रा अमीन]] || {{crw|PAK}} || {{crw|BAN}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || १४ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १२वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, बांगलादेश महिला वि पाकिस्तान महिला, हॅमिल्टन, १४ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243920.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |११|| १३५[[नाबाद|*]] || [[मेग लॅनिंग]] || {{crw|AUS}} || {{crw|RSA}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || २२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, २१वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि दक्षिण आफ्रिका महिला, वेलिंग्टन, २२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243928.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२२ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१२|| १२६ || [[सुझी बेट्स]] || {{crw|NZL}} || {{crw|PAK}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २६ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, २६वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, न्यू झीलंड महिला वि पाकिस्तान महिला, क्राइस्टचर्च, २६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243933.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१३|| १२९ || [[अलिसा हीली]] || {{crw|AUS}} || {{crw|WIN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || ३० मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १ला उपांत्य सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि वेस्ट इंडीज महिला, वेलिंग्टन, ३० मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243936.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३० मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१४|| १२९ || [[डॅनियेल वायट]] || {{crw|ENG}} || {{crw|RSA}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ३१ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, २रा उपांत्य सामना, इंग्लंड महिला वि दक्षिण आफ्रिका महिला, क्राइस्टचर्च, ३१ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243937.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१५|| १७० || [[अलिसा हीली]] || {{crw|AUS}} || {{crw|ENG}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ३ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1274">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, अंतिम सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि इंग्लंड महिला, क्राइस्टचर्च, ३ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243938.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=७ एप्रिल २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१६|| १४८[[नाबाद|*]] || [[नॅटली सायव्हर]] || {{crw|ENG}} || {{crw|AUS}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ३ एप्रिल २०२२ || पराभूत || <ref name="WODI1274"/> |- |१७|| १२३ || [[सिद्रा अमीन]] || {{crw|PAK}} || {{crw|SL}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[साऊथएण्ड क्लब क्रिकेट स्टेडियम]], [[कराची]] || ३ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंका महिलांचा पाकिस्तान दौरा, २रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कराची, ३ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310985.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ जून २०२२}}</ref> |- |१८|| १०१ || [[चामरी अटापट्टू]] || {{crw|SL}} || {{crw|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[साऊथएण्ड क्लब क्रिकेट स्टेडियम]], [[कराची]] || ५ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंका महिलांचा पाकिस्तान दौरा, ३रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कराची, ५ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310986.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- |१९|| १०२ || [[एमा लॅम्ब]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, नॉर्थम्पटन|काउंटी मैदान]], [[नॉर्थम्पटनशायर|नॉर्थम्पटन]] || ११ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड दौरा, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, नॉर्थम्पटन, ११ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301328.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जुलै २०२२}}</ref> |- |२०|| १०७ || [[सोफिया डंकली]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ब्रिस्टल काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[ब्रिस्टल]] || १५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड दौरा, २रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ब्रिस्टल, १५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301329.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |- |२१|| ११९ || [[टॅमी बोमाँट]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ग्रेस रोड]], [[लेस्टर]] || १८ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड दौरा, ३रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लेस्टर, १८ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301330.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |} === ट्वेंटी२० सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ महिला खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- style="background:#9ff;" |१|| १६१[[नाबाद|*]] || [[दीपिका रसंगिका]] || {{crw|BHR}} || {{crw|SAU}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.२]], [[मस्कत]] || २२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ आखाती सहकार परिषद महिला ट्वेंटी२० चषक, ७वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, बहरैन महिला वि सौदी अरेबिया महिला, मस्कत, २२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1306389.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२२ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |२|| ११३[[नाबाद|*]] || आयशा || {{crw|QAT}} || {{crw|SAU}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || २५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WT20I1038">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ आखाती सहकार परिषद महिला ट्वेंटी२० चषक, १२वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, कतार महिला वि सौदी अरेबिया महिला, मस्कत, २५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1306394.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |३|| १०४[[नाबाद|*]] || शहरीन बहादूर || {{crw|QAT}} || {{crw|SAU}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || २५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WT20I1038"/> |- style="background:#9ff;" |४|| १५८[[नाबाद|*]] || [[ईशा ओझा]] || {{crw|UAE}} || {{crw|BHR}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.२]], [[मस्कत]] || २६ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ आखाती सहकार परिषद महिला ट्वेंटी२० चषक, १५वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, बहरैन महिला वि संयुक्त अरब अमिराती महिला, मस्कत, २६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1306397.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |५|| ११५ || [[ईशा ओझा]] || {{crw|UAE}} || {{crw|QAT}} || १ || {{flagicon|MAS}} [[किन्रर अकॅडेमी ओव्हल]], [[क्वालालंपूर]] || २२ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ एसीसी महिला ट्वेंटी२० अजिंक्यपद स्पर्धा, १९वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, संयुक्त अरब अमिराती महिला वि कतार महिला, क्वालालंपूर, २२ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320208.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जून २०२२}}</ref> |} ==१९ वर्षांखालील पुरुष== ===कसोटी=== {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ १९ वर्षांखालील पुरुष खेळाडूंची कसोटी शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |} ===एकदिवसीय=== {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ १९ वर्षांखालील पुरुष खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- style="background:#cfc;" |१|| १११[[नाबाद|*]] || जोशुआ कॉक्स || {{cr19|IRE}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Guyana}} [[गयाना|एव्हरेस्ट क्रिकेट क्लब मैदान]], [[गयाना]] || १५ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ५वा सामना, आयर्लंड वि युगांडा, गयाना, १५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289797.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२|| १०० || एमान्युएल ब्वावा || {{cr19|ZIM}} || {{cr19|PNG}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || १५ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट क, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ६वा सामना, झिम्बाब्वे वि पापुआ न्यू गिनी, पोर्ट ऑफ स्पेन, १५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289811.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३|| १३५ || हसीबुल्लाह खान || {{cr19|PAK}} || {{cr19|ZIM}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || १७ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट क, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १०वा सामना, पाकिस्तान वि झिम्बाब्वे, त्रिनिदाद, १७ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289816.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१७ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४|| १०४ || डेव्हाल्ड ब्रेव्हिस || {{cr19|RSA}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || १८ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १२वा सामना, दक्षिण आफ्रिका वि युगांडा, पोर्ट ऑफ स्पेन, १८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289804.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१८ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५|| १०१[[नाबाद|*]] || टियेग विली || {{cr19|AUS}} || {{cr19|SCO}} || २ || {{flagicon|Saint Kitts and Nevis}} [[सेंट किट्स आणि नेव्हिस|कोनारी क्रिकेट क्लब मैदान]], [[सेंट किट्स]] || १९ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ड, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १४वा सामना, ऑस्ट्रेलिया वि स्कॉटलंड, सेंट किट्स, १९ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289806.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |६|| १५४[[नाबाद|*]] || टॉम प्रेस्ट || {{cr19|ENG}} || {{cr19|UAE}} || २ || {{flagicon|Saint Kitts and Nevis}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || २० जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट अ, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १६वा सामना, इंग्लंड वि संयुक्त अरब अमिराती, बासेतेर, २० जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289808.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |७|| १११ || जॉर्ज व्हान हिर्डन || {{cr19|RSA}} || {{cr19|IRE}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || २१ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २०वा सामना, दक्षिण आफ्रिका वि आयर्लंड, त्रिनिदाद, २१ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289813.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |८|| १६२[[नाबाद|*]] || राज बावा || {{cr19|IND}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || २२ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1403">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २२वा सामना, भारत वि युगांडा, त्रिनिदाद, २२ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289815.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |९|| १४४ || अंगक्रिश रघुवंशी || {{cr19|IND}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || २२ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1403"/> |- style="background:#cfc;" |१०|| १११ || सुलीमान सफी || {{cr19|AFG|२०१३}} || {{cr19|ZIM}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || २२ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट क, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २४वा सामना, अफगाणिस्तान वि झिम्बाब्वे, त्रिनिदाद, २२ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289800.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |११|| १२८ || मॅथ्यू नंदू || {{cr19|WIN}} || {{cr19|PNG}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || २६ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, चौथा प्लेट उपांत्य-पूर्व सामना, पापुआ न्यू गिनी वि वेस्ट इंडीज, त्रिनिदाद, २६ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289821.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१२|| ११३ || दुनिथ वेल्लालागे || {{cr19|SL}} || {{cr19|RSA}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ३० जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, पहिला सुपर लीग प्ले-ऑफ उपांत्य सामना, श्रीलंका वि दक्षिण आफ्रिका, अँटिगा, ३० जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289829.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१३|| १०० || आरिफुल इस्लाम || {{cr19|BAN}} || {{cr19|PAK}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || ३१ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, दुसरा सुपर लीग प्ले-ऑफ उपांत्य सामना, बांगलादेश वि पाकिस्तान, अँटिगा, ३१ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289832.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१४|| ११२[[नाबाद|*]] || टेडी बिशप || {{cr19|WIN}} || {{cr19|ZIM}} || २ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || ३१ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ११व्या स्थानाचा प्ले-ऑफ सामना, वेस्ट इंडीज वि झिम्बाब्वे, त्रिनिदाद, ३१ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289833.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१५|| ११० || यश ढूल || {{cr19|IND}} || {{cr19|AUS}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || २ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २रा उपांत्य सामना, ऑस्ट्रेलिया वि भारत, अँटिगा, २ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289836.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१६|| १३६ || हसीबुल्लाह खान || {{cr19|PAK}} || {{cr19|SL}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1424">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ५व्या स्थानाचा प्ले-ऑफ सामना, पाकिस्तान वि श्रीलंका, अँटिगा, ३ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289837.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१७|| १३५[[नाबाद|*]] || कासिम अक्रम || {{cr19|PAK}} || {{cr19|SL}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1424"/> |- style="background:#cfc;" |१८|| १०२ || आरिफुल इस्लाम || {{cr19|BAN}} || {{cr19|SA}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || पराभूत || <ref name="YODI1425">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ७व्या स्थानाचा प्ले-ऑफ सामना, बांगलादेश वि दक्षिण आफ्रिका, अँटिगा, ३ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289838.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१९|| १३८ || डेव्हाल्ड ब्रेव्हिस || {{cr19|SA}} || {{cr19|BAN}} || २ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1425"/> |} ==संदर्भ== {{संदर्भसूची}} [[वर्ग:इ.स. २०२२ मधील क्रिकेट]] drovioyku3phgr9bmdxrlslkluvz1y1 2143713 2143712 2022-08-07T06:27:28Z Aditya tamhankar 80177 /* ट्वेंटी२० */ wikitext text/x-wiki सन २०२२ मध्ये कसोटी, एकदिवसीय व ट्वेंटी२० सामन्यांमध्ये खेळाडूंनी केलेली शतके आहेत. [[इ.स. २०२१ मध्ये आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट सामन्यांत खेळाडूंनी केलेल्या शतकांची यादी|२०२१]] ← आधी नंतर ‌→ [[इ.स. २०२३ मध्ये आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट सामन्यांत खेळाडूंनी केलेल्या शतकांची यादी|२०२३]] == सुची == {| class="wikitable plainrowheaders" |- ! scope="col" style="width:75px" | चिन्ह ! scope="col" style="width:350px" | अर्थ |- ! scope="row" | {{asterisk}} | नाबाद |- ! scope="row" | {{dagger}} | सामनावीर |- ! scope="row" | {{double-dagger}} | संघाचा कर्णधार |- ! scope="row" |मा/प/त | स्थळ: मायदेशी, परदेशी किंवा तटस्थ देश |- ! scope="row" |तारीख | सामन्याचा पहिला दिवस |- ! scope="row" | विजयी | ज्या खेळाडूनी शतक केले त्याच्या संघाने सामना जिंकला |- ! scope="row" |पराभूत | ज्या खेळाडूनी शतक केले त्याच्या संघाने सामना गमावला |- ! scope="row" | अनिर्णित | सामना अनिर्णित राहिला |- | bgcolor=#cfc| || शतक ५० षटके (पुरूष, १९ वर्षांखालील पुरूष, महिला), २० षटके (पुरूष आणि महिला) आणि कसोटी विश्वचषकात (पुरूष) झळकावलेले आहे |- | bgcolor=#ffc| || शतक तिरंगी मालिकेत झळकावलेले आहे. |- | bgcolor=#9ff| ||शतक अन्य आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेत झळकावलेले आहे (उदा. [[आशिया चषक]]). |} ==देशानुसार शतके== ===पुरुष=== {{col-begin|width=}} {{col-3}} ====कसोटी==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr|ENG}} || १४ |- |align=left|{{cr|NZ}} || ९ |- |align=left|{{cr|PAK}} || ८ |- |align=left|{{cr|AUS}} || ७ |- |align=left|{{cr|BAN}} || rowspan=2 | ६ |- |align=left|{{cr|SL}} |- |align=left|{{cr|WIN}} || ५ |- |align=left|{{cr|IND}} || ४ |- |align=left|{{cr|SA}} || २ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''६१''' |} {{col-3}} ====एकदिवसीय==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr|NZ}} || ७ |- |align=left|{{cr|PAK}} || rowspan=3| ५ |- |align=left|{{cr|OMA}} |- |align=left|{{cr|WIN}} |- |align=left|{{cr|UAE}} || rowspan=3| ४ |- |align=left|{{cr|ENG}} |- |align=left|{{cr|SA}} |- |align=left|{{cr|SCO}} || rowspan=6| ३ |- |align=left|{{cr|AFG|२०१३}} |- |align=left|{{cr|USA}} |- |align=left|{{cr|SL}} |- |align=left|{{cr|IRE}} |- |align=left|{{cr|ZIM}} |- |align=left|{{cr|AUS}} || rowspan=2| २ |- |align=left|{{cr|NEP}} |- |align=left|{{cr|BAN}} || rowspan=3| १ |- |align=left|{{cr|NAM}} |- |align=left|{{cr|IND}} |- |align=centre|'''एकूण''' || '''५९''' |} {{col-3}} ====ट्वेंटी२०==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr|CZE}} || ३ |- |align=left|{{cr|NEP}} || rowspan=4 | २ |- |align=left|{{cr|IND}} |- |align=left|{{cr|FRA}} |- |align=left|{{cr|SUI}} |- |align=left|{{cr|WIN}} || rowspan=11 | १ |- |align=left|{{cr|CAN}} |- |align=left|{{cr|UAE}} |- |align=left|{{cr|NAM}} |- |align=left|{{cr|ROM}} |- |align=left|{{cr|BUL}} |- |align=left|{{cr|HUN}} |- |align=left|{{cr|SER}} |- |align=left|{{cr|SIN}} |- |align=left|{{cr|USA}} |- |align=left|{{cr|NZ}} |- |align=centre|'''एकूण''' || '''२२''' |} {{col-end}} ===महिला=== {{col-begin|width=}} {{col-3}} ====महिला कसोटी==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{crw|ENG}} || ३ |- |align=left|{{crw|SA}} || १ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''४''' |} {{col-3}} ====महिला एकदिवसीय==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{crw|ENG}} || ६ |- |align=left|{{crw|NZ}} || rowspan=2 | ४ |- |align=left|{{crw|AUS}} |- |align=left|{{crw|IND}} || rowspan=3 | २ |- |align=left|{{crw|WIN}} |- |align=left|{{crw|PAK}} |- |align=left|{{crw|SL}} || १ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''२१''' |} {{col-3}} ====महिला ट्वेंटी२०==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{crw|QAT}} || rowspan=2| २ |- |align=left|{{crw|UAE}} |- |align=left|{{crw|BHR}} || १ |- |align=centre|'''एकूण''' || '''५''' |} {{col-end}} ===१९ वर्षाखालील=== {{col-begin|width=}} {{col-2}} ====१९ वर्षाखालील कसोटी==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=centre|'''एकूण''' || |} {{col-2}} ====१९ वर्षाखालील एकदिवसीय==== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! एकूण शतके |- |align=left|{{cr19|IND}} || rowspan=3 | ३ |- |align=left|{{cr19|PAK}} |- |align=left|{{cr19|SA}} |- |align=left|{{cr19|WIN}} || rowspan=2 | २ |- |align=left|{{cr19|BAN}} |- |align=left|{{cr19|IRE}} || rowspan=6 | १ |- |align=left|{{cr19|ZIM}} |- |align=left|{{cr19|ENG}} |- |align=left|{{cr19|AUS}} |- |align=left|{{cr19|AFG|२०१३}} |- |align=left|{{cr19|SL}} |- |align=centre|'''एकूण''' || '''१९''' |} {{col-end}} ==पुरुष== === कसोटी === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ खेळाडूंची कसोटी शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- style="background:#cfc;" |१|| १२२ || [[डेव्हन कॉन्वे]] || {{cr|NZ}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || १-५ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा न्यू झीलॅंड दौरा, १ली कसोटी, माऊंट माउंगानुई, १-५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288979.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२|| १३७ || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || ५-९ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2446">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ ॲशेस मालिका, ४थी कसोटी, सिडनी, ५-९ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1263465.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३|| ११३ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || ५-९ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2446"/> |- style="background:#cfc;" |४|| १०१[[नाबाद|*]] || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|ENG}} || ३ || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || ५-९ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2446"/> |- style="background:#cfc;" |५|| २५२[[नाबाद|*]] || [[टॉम लॅथम]] || {{cr|NZ}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ९-१३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2447">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा न्यू झीलॅंड दौरा, २री कसोटी, क्राइस्टचर्च, ९-१३ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288980.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |६|| १०९ || [[डेव्हन कॉन्वे]] || {{cr|NZ}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ९-१३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2447"/> |- style="background:#cfc;" |७|| १०२ || [[लिटन दास]] || {{cr|BAN}} || {{cr|NZ}} || ३ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ९-१३ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2447"/> |- style="background:#cfc;" |८|| १००[[नाबाद|*]] || [[ऋषभ पंत]] || {{cr|IND}} || {{cr|RSA}} || ३ || {{flagicon|RSA}} [[न्यूलँड क्रिकेट मैदान|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || ११-१५ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, ३री कसोटी, केपटाउन, ११-१५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277081.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |९|| १०१ || [[ट्रॅव्हिस हेड]] || {{cr|AUS}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|AUS}} [[बेलेराइव्ह ओव्हल]], [[होबार्ट]] || १४-१८ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ ॲशेस मालिका, ५वी कसोटी, होबार्ट, १४-१८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1263466.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१०|| १०५ || [[हेन्री निकोल्स]] || {{cr|NZ}} || {{cr|RSA}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || १७-२१ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिकेचा न्यू झीलंड दौरा, १ली कसोटी, क्राइस्टचर्च, १७-२१ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288981.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |११|| १०८ || [[सारेल अर्वी]] || {{cr|RSA}} || {{cr|NZ}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2451">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिकेचा न्यू झीलंड दौरा, २री कसोटी, क्राइस्टचर्च, २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288982.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१२|| १२०[[नाबाद|*]] || [[कॉलिन दि ग्रँडहॉम]] || {{cr|NZ}} || {{cr|RSA}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2451"/> |- style="background:#cfc;" |१३|| १३६[[नाबाद|*]] || [[काईल व्हेरेइन]] || {{cr|RSA}} || {{cr|NZ}} || ३ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २५ फेब्रुवारी - १ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2451"/> |- style="background:#cfc;" |१४|| १७५[[नाबाद|*]] || [[रविंद्र जडेजा]] || {{cr|IND}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || ४-८ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा भारत दौरा, १ली कसोटी, मोहाली, ४-८ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1278682.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१५|| १८५ || [[अझहर अली]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, १ली कसोटी, रावळपिंडी, ४-८ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288310.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=८ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१६|| १५७ || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453"/> |- style="background:#cfc;" |१७|| १३६[[नाबाद|*]] || [[अब्दुल्ला शफिक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ३ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453"/> |- style="background:#cfc;" |१८|| १११[[नाबाद|*]] || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ३ || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || ४-८ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2453"/> |- style="background:#cfc;" |१९|| १४० || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, १ली कसोटी, अँटिगा, ८-१२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256726.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२०|| १२३ || [[न्क्रुमा बॉनर]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454"/> |- style="background:#cfc;" |२१|| १२१ || [[झॅक क्रॉली]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || ३ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454"/> |- style="background:#cfc;" |२२|| १०९ || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || ३ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ८-१२ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2454"/> |- style="background:#cfc;" |२३|| १६० || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || १२-१६ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2455">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, २री कसोटी, कराची, १२-१६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288311.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२४|| १९६ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ४ || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || १२-१६ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2455"/> |- style="background:#cfc;" |२५|| १०४[[नाबाद|*]] || [[मोहम्मद रिझवान (क्रिकेटपटू, जन्म १९९२)|मोहम्मद रिझवान]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || ४ || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || १२-१६ मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2455"/> |- style="background:#cfc;" |२६|| १०७ || [[दिमुथ करुणारत्ने]] || {{cr|SL}} || {{cr|IND}} || ४ || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || १२-१६ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा भारत दौरा, २री कसोटी, बंगलूरू, १२-१६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1278683.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२७|| १५३ || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || १ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, २री कसोटी, ब्रिजटाउन, १६-२० मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256727.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२१ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२८|| १२० || [[बेन स्टोक्स]] || {{cr|ENG}} || {{cr|WIN}} || १ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457"/> |- style="background:#cfc;" |२९|| १६० || [[क्रेग ब्रेथवेट]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457"/> |- style="background:#cfc;" |३०|| १०२ || [[जर्मेन ब्लॅकवूड]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || १६-२० मार्च २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2457"/> |- style="background:#cfc;" |३१|| १०४[[नाबाद|*]] || [[उस्मान ख्वाजा]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || ३ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २१-२५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, ३री कसोटी, लाहोर, २१-२५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288312.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३२|| १००[[नाबाद|*]] || [[जोशुआ डि सिल्वा]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|Grenada}} [[राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[ग्रेनेडा]] || २४-२८ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, ३री कसोटी, ग्रेनेडा, २४-२८ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256728.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२८ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३३|| १३७ || [[महमुदुल हसन जॉय]] || {{cr|BAN}} || {{cr|RSA}} || २ || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमीड]], [[डर्बन]] || ३१ मार्च - ४ एप्रिल २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, १ली कसोटी, डर्बन, ३१ मार्च - ४ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277100.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ एप्रिल २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३४|| १९९ || [[अँजेलो डेव्हिस मॅथ्यूस|अँजेलो मॅथ्यूस]] || {{cr|SL}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || १५-१९ मे २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2462">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा बांगलादेश दौरा, १ली कसोटी, चितगाव, १५-१९ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308488.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० मे २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३५|| १३३ || [[तमिम इक्बाल]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || १५-१९ मे २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2462"/> |- style="background:#cfc;" |३६|| १०५ || [[मुशफिकुर रहिम]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || १५-१९ मे २०२२ || अनिर्णित || <ref name="TEST2462"/> |- style="background:#cfc;" |३७|| १७५[[नाबाद|*]] || [[मुशफिकुर रहिम]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2463">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंकेचा बांगलादेश दौरा, २री कसोटी, ढाका, २३-२७ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308489.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ मे २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३८|| १४१ || [[लिटन दास]] || {{cr|BAN}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2463"/> |- style="background:#cfc;" |३९|| १४५[[नाबाद|*]] || [[अँजेलो डेव्हिस मॅथ्यूस|अँजेलो मॅथ्यूस]] || {{cr|SL}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2463"/> |- style="background:#cfc;" |४०|| १२४ || [[दिनेश चंदिमल]] || {{cr|SL}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २३-२७ मे २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2463"/> |- style="background:#cfc;" |४१|| १०८ || [[डॅरियेल मिचेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || ३ || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || २-६ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2464">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा इंग्लंड दौरा, १ली कसोटी, लॉर्ड्स, २-६ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276901.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४२|| ११५[[नाबाद|*]] || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || ४ || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || २-६ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2464"/> |- style="background:#cfc;" |४३|| १९० || [[डॅरियेल मिचेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2465">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा इंग्लंड दौरा, २री कसोटी, नॉटिंगहॅम, १०-१४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276902.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४४|| १०६ || [[टॉम ब्लंडेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४५|| १७६ || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४६|| १४५ || [[ओलिए पोप]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४७|| १३६ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १०-१४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2465"/> |- style="background:#cfc;" |४८|| १०९ || [[डॅरियेल मिचेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले]], [[लीड्स]] || २३-२७ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2467">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा इंग्लंड दौरा, ३री कसोटी, लीड्स, २३-२७ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276903.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४९|| १६२ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले]], [[लीड्स]] || २३-२७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2467"/> |- style="background:#cfc;" |५०|| १४६ || [[काईल मेयर्स]] || {{cr|WIN}} || {{cr|BAN}} || १ || {{flagicon|Saint Lucia}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया|ग्रॉस इसलेट]] || २४-२८ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा वेस्ट इंडीज दौरा, २री कसोटी, ग्रॉस इसलेट, २४-२८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317148.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जून २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५१|| १४६ || [[ऋषभ पंत]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2470">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा इंग्लंड दौरा, ५वी कसोटी, बर्मिंगहॅम, १-५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320741.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५२|| १०४ || [[रविंद्र जडेजा]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५३|| १०६ || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|IND}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५४|| १४२[[नाबाद|*]] || [[ज्यो रूट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|IND}} || ४ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५५|| ११४[[नाबाद|*]] || [[जॉनी बेअरस्टो]] || {{cr|ENG}} || {{cr|IND}} || ४ || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १-५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2470"/> |- style="background:#cfc;" |५६|| १४५[[नाबाद|*]] || [[स्टीव्ह स्मिथ]] || {{cr|AUS}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || ८-१२ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2471">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा श्रीलंका दौरा, २री कसोटी, गाली, ८-१२ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307302.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५७|| १०४ || [[मार्नस लेबसचग्ने]] || {{cr|AUS}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || ८-१२ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="TEST2471"/> |- style="background:#cfc;" |५८|| २०६[[नाबाद|*]] || [[दिनेश चंदिमल]] || {{cr|SL}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || ८-१२ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2471"/> |- style="background:#cfc;" |५९|| ११९ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|SL}} || २ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || १६-२० जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2472">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पाकिस्तानचा श्रीलंका दौरा, १ली कसोटी, गाली, १६-२० जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320953.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |६०|| १६०[[नाबाद|*]] || [[अब्दुल्ला शफिक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|SL}} || ४ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || १६-२० जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="TEST2472"/> |- style="background:#cfc;" |६१|| १०९ || [[धनंजय डी सिल्वा]] || {{cr|SL}} || {{cr|PAK}} || ३ || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || २४-२८ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पाकिस्तानचा श्रीलंका दौरा, २री कसोटी, गाली, २४-२८ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320954.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |} === एकदिवसीय सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १०० || [[शॉन विल्यम्स]] || {{cr|ZIM}} || {{cr|SL}} || १ || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || १६ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= झिम्बाब्वेचा श्रीलंका दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कँडी, १६ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1294969.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१८ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |२|| १०२ || [[दासून शनाका]] || {{cr|SL}} || {{cr|ZIM}} || २ || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || १८ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= झिम्बाब्वेचा श्रीलंका दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कँडी, १८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1294970.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |३|| १२९[[नाबाद|*]] || [[रेसी व्हान देर दुस्सेन]] || {{cr|RSA}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|RSA}} [[बोलंड बँक पार्क]], [[दक्षिण आफ्रिका|पार्ल]] || १९ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4344">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, पार्ल, १९ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277082.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जानेवारी २०२२}}</ref> |- |४|| ११० || [[टेंबा बवुमा]] || {{cr|RSA}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|RSA}} [[बोलंड बँक पार्क]], [[दक्षिण आफ्रिका|पार्ल]] || १९ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4344"/> |- |५|| १०३ || [[रहमानुल्लाह गुरबाझ]] || {{cr|AFG|२०१३}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|QAT}} [[वेस्ट एंड पार्क आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[दोहा]] || २३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तान विरुद्ध नेदरलँड्स कतारमध्ये, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, दोहा, २३ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1295181.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |६|| १२४ || [[क्विंटन डी कॉक]] || {{cr|RSA}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|RSA}} [[न्यूलँड क्रिकेट मैदान|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || २३ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, केपटाउन, २३ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277084.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |७|| १०६ || [[जतिंदर सिंग]] || {{cr|OMA}} || {{cr|UAE}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || ५ फेब्रुवारी २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4351">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= संयुक्त अरब अमिरातीचा ओमान दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, मस्कत, ५ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299586.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- |८|| ११५ || [[चिराग सुरी]] || {{cr|UAE}} || {{cr|OMA}} || २ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || ५ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4351"/> |- |९|| १३६ || [[लिटन दास]] || {{cr|BAN}} || {{cr|AFG|२०१३}} || १ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || २५ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तानचा बांगलादेश दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, चितगाव, २५ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299830.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२ मार्च २०२२}}</ref> |- |१०|| १०६[[नाबाद|*]] || [[रहमानुल्लाह गुरबाझ]] || {{cr|AFG|२०१३}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चितगाव]] || २८ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तानचा बांगलादेश दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, चितगाव, २८ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299831.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२ मार्च २०२२}}</ref> |- |११|| १२१[[नाबाद|*]] || [[गेरहार्ड इरास्मुस]] || {{cr|NAM}} || {{cr|OMA}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[आयसीसी अकादमी]], [[दुबई]] || ६ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ६१वा सामना, ओमान वि नामिबिया, दुबई, ६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302617.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=७ मार्च २०२२}}</ref> |- |१२|| १०५[[नाबाद|*]] || [[शोएब खान]] || {{cr|OMA}} || {{cr|NAM}} || २ || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || ११ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ६४वा सामना, ओमान वि नामिबिया, शारजाह, ११ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302620.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ मार्च २०२२}}</ref> |- |१३|| ११५[[नाबाद|*]] || [[व्रित्य अरविंद]] || {{cr|UAE}} || {{cr|NAM}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4365">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ६५वा सामना, संयुक्त अरब अमिराती वि नामिबिया, शारजाह, १२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302621.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०२२}}</ref> |- |१४|| १०३ || [[चिराग सुरी]] || {{cr|UAE}} || {{cr|NAM}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4365"/> |- |१५|| १२६ || [[रोहित कुमार]] || {{cr|NEP}} || {{cr|PNG}} || २ || {{flagicon|NEP}} [[त्रिभुवन विश्वविद्यालय आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|त्रिभुवन विश्वविद्यालय मैदान]], [[काठमांडू|किर्तीपूर]] || २५ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पापुआ न्यू गिनीचा नेपाळ दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, किर्तीपूर, २५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1305496.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२८ मार्च २०२२}}</ref> |- |१६|| १०५ || [[दिपेंद्र सिंग ऐरी]] || {{cr|NEP}} || {{cr|PNG}} || १ || {{flagicon|NEP}} [[त्रिभुवन विश्वविद्यालय आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|त्रिभुवन विश्वविद्यालय मैदान]], [[काठमांडू|किर्तीपूर]] || २६ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पापुआ न्यू गिनीचा नेपाळ दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, किर्तीपूर, २६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1305497.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२८ मार्च २०२२}}</ref> |- |१७|| १०३[[नाबाद|*]] || [[विल यंग]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || २९ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= नेदरलँड्सचा न्यू झीलंड दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, माऊंट माउंगानुई, २९ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288987.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३० मार्च २०२२}}</ref> |- |१८|| १०१ || [[ट्रॅव्हिस हेड]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २९ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4379">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लाहोर, २९ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288313.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३० मार्च २०२२}}</ref> |- |१९|| १०३ || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २९ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4379"/> |- |२०|| १०४ || [[बेन मॅकडरमॉट]] || {{cr|AUS}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || ३१ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4380">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लाहोर, ३१ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288314.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२१|| ११४ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || ३१ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4380"/> |- |२२|| १०६ || [[इमाम उल हक]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || ३१ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4380"/> |- |२३|| १४०[[नाबाद|*]] || [[टॉम लॅथम]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || २ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= नेदरलँड्सचा न्यू झीलंड दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हॅमिल्टन, २ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288988.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२४|| १०५[[नाबाद|*]] || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || २ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा पाकिस्तान दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लाहोर, २ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288315.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२५|| १२० || [[विल यंग]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ४ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4383">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= नेदरलँड्सचा न्यू झीलंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हॅमिल्टन, ४ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1288989.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२६|| १०६ || [[मार्टिन गुप्टिल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ४ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4383"/> |- |२७|| ११४[[नाबाद|*]] || [[रिची बेरिंग्टन]] || {{cr|SCO}} || {{cr|PNG}} || १ || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || ९ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ७३वा सामना, पापुआ न्यू गिनी वि. स्कॉटलंड, दुबई, ९ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308244.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२८|| ११८[[नाबाद|*]] || [[जतिंदर सिंग]] || {{cr|OMA}} || {{cr|PNG}} || २ || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || १२ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ७५वा सामना, ओमान वि. पापुआ न्यू गिनी, दुबई, १२ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1308246.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |२९|| १०७[[नाबाद|*]] || [[रिची बेरिंग्टन]] || {{cr|SCO}} || {{cr|USA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || २९ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८०वा सामना, अमेरिका वि. स्कॉटलंड, पियरलँड, २९ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312799.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ मे २०२२}}</ref> |- |३०|| ११९[[नाबाद|*]] || [[शई होप]] || {{cr|WIN}} || {{cr|NED}} || २ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || ३१ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीजचा नेदरलँड्स दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, ३१ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302349.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ जून २०२२}}</ref> |- |३१|| १०८[[नाबाद|*]] || [[काईल कोएट्झर]] || {{cr|SCO}} || {{cr|UAE}} || २ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ३१ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८१वा सामना, स्कॉटलंड वि. संयुक्त अरब अमिराती, पियरलँड, ३१ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312800.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ जून २०२२}}</ref> |- |३२|| १२० || [[काईल मेयर्स]] || {{cr|WIN}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4398">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीजचा नेदरलँड्स दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, ४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1302351.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ जून २०२२}}</ref> |- |३३|| १०१[[नाबाद|*]] || [[शामार ब्रुक्स]] || {{cr|WIN}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4398"/> |- |३४|| १०२[[नाबाद|*]] || [[व्रित्य अरविंद]] || {{cr|UAE}} || {{cr|USA}} || २ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८४वा सामना, अमेरिका वि. संयुक्त अरब अमिराती, पियरलँड, ४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312803.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=५ जून २०२२}}</ref> |- |३५|| १२०[[नाबाद|*]] || [[इब्राहिम झद्रान]] || {{cr|AFG|२०१३}} || {{cr|ZIM}} || २ || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || ६ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= अफगाणिस्तानचा झिम्बाब्वे, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हरारे, ६ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310944.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- |३६|| १२७ || [[शई होप]] || {{cr|WIN}} || {{cr|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[मुलतान क्रिकेट स्टेडियम]], [[मुलतान]] || ८ जून २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4401">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीजचा पाकिस्तान दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, मुलतान, ८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1315038.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जून २०२२}}</ref> |- |३७|| १०३ || [[बाबर आझम]] || {{cr|PAK}} || {{cr|WIN}} || २ || {{flagicon|PAK}} [[मुलतान क्रिकेट स्टेडियम]], [[मुलतान]] || ८ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4401"/> |- |३८|| १३० || [[मोनांक पटेल]] || {{cr|USA}} || {{cr|OMA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ८ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4402">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८५वा सामना, अमेरिका वि. ओमान, पियरलँड, ८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312804.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जून २०२२}}</ref> |- |३९|| १११ || [[सुशांत मोदानी]] || {{cr|USA}} || {{cr|OMA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ८ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4402"/> |- |४०|| १०४[[नाबाद|*]] || [[झीशान मकसूद]] || {{cr|OMA}} || {{cr|NEP}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ९ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८६वा सामना, नेपाळ वि. ओमान, पियरलँड, ९ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312805.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जून २०२२}}</ref> |- |४१|| ११४ || [[स्टीव्हन टेलर]] || {{cr|USA}} || {{cr|NEP}} || २ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || ११ जून २०२२ || टाय || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८७वा सामना, अमेरिका वि. नेपाळ, पियरलँड, ११ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312806.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जून २०२२}}</ref> |- |४२|| १०३ || [[कश्यप प्रजापती]] || {{cr|OMA}} || {{cr|USA}} || १ || {{flagicon|USA}} [[मूसा स्टेडियम]], [[टेक्सास|पियरलँड]] || १२ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०१९-२३ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक लीग २, ८८वा सामना, अमेरिका वि. ओमान, पियरलँड, १२ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1312807.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ जून २०२२}}</ref> |- |४३|| १६२[[नाबाद|*]] || [[जोस बटलर]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || १७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4413">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा नेदरलँड्स दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, १७ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1281444.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जून २०२२}}</ref> |- |४४|| १२५ || [[डेव्हिड मलान]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || १७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4413"/> |- |४५|| १२२ || [[फिल सॉल्ट]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || १ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || १७ जून २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4413"/> |- |४६|| १३७ || [[पथुम निसंका]] || {{cr|SL}} || {{cr|AUS}} || २ || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || १९ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा श्रीलंका दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कोलंबो, १९ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307298.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जून २०२२}}</ref> |- |४७|| ११० || [[चरिथ असलंका]] || {{cr|SL}} || {{cr|AUS}} || १ || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || २१ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= ऑस्ट्रेलियाचा श्रीलंका दौरा, ४था आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कोलंबो, २१ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307299.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जून २०२२}}</ref> |- |४८|| १०१[[नाबाद|*]] || [[जेसन रॉय]] || {{cr|ENG}} || {{cr|NED}} || २ || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. मैदान]], [[नूर्द-हॉलंड|ॲम्स्टलवीन]] || २२ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा नेदरलँड्स दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ॲम्स्टलवीन, २२ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1281446.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जून २०२२}}</ref> |- |४९|| ११३ || [[हॅरी टेक्टर]] || {{cr|IRE}} || {{cr|NZ}} || १ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १० जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4419">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा आयर्लंड दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, डब्लिन, १० जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1303309.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ जुलै २०२२}}</ref> |- |५०|| १२७[[नाबाद|*]] || [[मायकेल ब्रेसवेल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|IRE}} || २ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १० जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4419"/> |- |५१|| ११५ || [[मार्टिन गुप्टिल]] || {{cr|NZ}} || {{cr|IRE}} || १ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4429">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा आयर्लंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, डब्लिन, १५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1303311.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जुलै २०२२}}</ref> |- |५२|| १२० || [[पॉल स्टर्लिंग]] || {{cr|IRE}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4429"/> |- |५३|| १०८ || [[हॅरी टेक्टर]] || {{cr|IRE}} || {{cr|NZ}} || २ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || १५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref name="ODI4429"/> |- |५४|| १२५[[नाबाद|*]] || [[ऋषभ पंत]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड]], [[मॅंचेस्टर]] || १७ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा इंग्लंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, मॅंचेस्टर, १७ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276909.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जुलै २०२२}}</ref> |- |५५|| १३४ || [[रेसी व्हान देर दुस्सेन]] || {{cr|SA}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[रिव्हरसाईड मैदान]], [[चेस्टर-ली-स्ट्रीट]] || १९ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिकेचा इंग्लंड दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, चेस्टर-ली-स्ट्रीट, १९ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276910.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जुलै २०२२}}</ref> |- |५६|| ११५ || [[शई होप]] || {{cr|WIN}} || {{cr|IND}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || २४ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा वेस्ट इंडीज आणि अमेरिका दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, पोर्ट ऑफ स्पेन, २४ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317901.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |- |५७|| १०१[[नाबाद|*]] || [[मार्क चॅपमॅन]] || {{cr|NZ}} || {{cr|SCO}} || २ || {{flagicon|SCO}} [[दि ग्रँज क्लब आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[एडिनबरा]] || ३१ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा स्कॉटलंड दौरा, एकमेव आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, एडिनबरा, ३१ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307479.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |- |५८|| १३५[[नाबाद|*]] || [[सिकंदर रझा]] || {{cr|ZIM}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || ५ ऑगस्ट २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4441">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= बांगलादेशचा झिम्बाब्वे दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, हरारे, ५ ऑगस्ट २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1323292.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |- |५९|| ११० || [[इनोसंट कैया]] || {{cr|ZIM}} || {{cr|BAN}} || २ || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || ५ ऑगस्ट २०२२ || विजयी || <ref name="ODI4441"/> |} === ट्वेंटी२० सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १०७ || [[रोव्हमन पॉवेल]] || {{cr|WIN}} || {{cr|ENG}} || १ || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || २६ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= इंग्लंडचा वेस्ट इंडीज दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, ब्रिजटाउन, २६ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1256722.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |२|| १०८[[नाबाद|*]] || [[मॅथ्यू स्पूर्स]] || {{cr|CAN}} || {{cr|PHI}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || १८ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट अ, गट दुसरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, कॅनडा वि फिलिपाईन्स, मस्कत, १८ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299566.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |३|| १०४[[नाबाद|*]] || [[कुशल भुर्टेल]] || {{cr|NEP}} || {{cr|PHI}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.२]], [[मस्कत]] || १९ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट अ, गट दुसरा, ६वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, नेपाळ वि फिलिपाईन्स, मस्कत, १९ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299571.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१९ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |४|| ११२ || [[वसीम मुहम्मद]] || {{cr|UAE}} || {{cr|IRE}} || २ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || २४ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट अ, अंतिम सामना, आयर्लंड वि संयुक्त अरब अमिराती, मस्कत, २४ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1299585.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२५ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#ffc;" |५|| ११०[[नाबाद|*]] || [[दिपेंद्र सिंग ऐरी]] || {{cr|NEP}} || {{cr|MAS}} || १ || {{flagicon|NEP}} [[त्रिभुवन विश्वविद्यालय आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|त्रिभुवन विश्वविद्यालय स्टेडियम]], [[काठमांडू|किर्तीपूर]] || २ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ नेपाळ तिरंगी मालिका, ६वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, नेपाळ वि मलेशिया, किर्तीपूर, २ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1305503.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ एप्रिल २०२२}}</ref> |- |६|| १००[[नाबाद|*]] || [[गेरहार्ड इरास्मुस]] || {{cr|NAM}} || {{cr|UGA}} || १ || {{flagicon|NAM}} [[युनायटेड क्रिकेट मैदान]], [[विन्डहोक]] || ९ एप्रिल २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= युगांडाचा नामिबिया दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, विन्डहोक, ९ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1309702.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ एप्रिल २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |७|| ११५[[नाबाद|*]] || साबावून दावीझी || {{cr|CZE}} || {{cr|BUL}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १२ मे २०२२ || विजयी || <ref name="T20I1529">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ व्हॅलेटा चषक, ८वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, बल्गेरिया वि चेक प्रजासत्ताक, मार्सा, १२ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310177.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मे २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |८|| १०६ || डायलन स्टेन || {{cr|CZE}} || {{cr|BUL}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १२ मे २०२२ || विजयी || <ref name="T20I1529"/> |- style="background:#9ff;" |९|| ११० || तरणजीत सिंग || {{cr|ROM}} || {{cr|CZE}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १३ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ व्हॅलेटा चषक, ११वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, चेक प्रजासत्ताक वि रोमेनिया, मार्सा, १३ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310180.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मे २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |१०|| १०८[[नाबाद|*]] || सैम हुसैन || {{cr|BUL}} || {{cr|MLT}} || १ || {{flagicon|MLT}} [[मार्सा स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[माल्टा|मार्सा]] || १४ मे २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ व्हॅलेटा चषक, १५वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, माल्टा वि बल्गेरिया, मार्सा, १३ मे २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310184.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मे २०२२}}</ref> |- |११|| १३७ || झीशान कुकीखेल || {{cr|HUN}} || {{cr|AUT}} || २ || {{flagicon|AUT}} [[सीबार्न क्रिकेट मैदान]], [[ऑस्ट्रिया|लोवर ऑस्ट्रिया]] || ४ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= हंगेरीचा ऑस्ट्रिया दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, लोवर ऑस्ट्रिया, ४ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317142.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- |१२|| ११७ || लेस्ली डनबार || {{cr|SER}} || {{cr|BUL}} || १ || {{flagicon|BUL}} [[राष्ट्रीय क्रिकेट अकादमी, सोफिया|राष्ट्रीय क्रिकेट अकादमी]], [[सोफिया]] || २६ जून २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= सर्बियाचा बल्गेरिया दौरा, ४था आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, सोफिया, २६ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1317139.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ जून २०२२}}</ref> |- |१३|| १०४ || [[दीपक हूडा]] || {{cr|IND}} || {{cr|IRE}} || १ || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || २८ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा आयर्लंड दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, डब्लिन, २८ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1303308.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जून २०२२}}</ref> |- |१४|| १०० || [[सुरेंद्र चंद्रमोहन]] || {{cr|SIN}} || {{cr|PNG}} || १ || {{flagicon|SIN}} [[इंडियन असोसिएशन मैदान]], [[सिंगापूर]] || ३ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= पापुआ न्यू गिनीचा सिंगापूर दौरा, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, सिंगापूर, ३ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1322012.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#ffc;" |१५|| १११[[नाबाद|*]] || साबावून दावीझी || {{cr|CZE}} || {{cr|AUT}} || १ || {{flagicon|CZE}} [[विनॉर क्रिकेट स्टेडियम (स्कॉट पेज खेळपट्टी)|विनॉर क्रिकेट स्टेडियम]], [[प्राग]] || ९ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ मध्य युरोप चषक, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, चेक प्रजासत्ताक वि ऑस्ट्रिया, प्राग, ९ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321307.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१० जुलै २०२२}}</ref> |- |१६|| ११७ || [[सूर्यकुमार यादव]] || {{cr|IND}} || {{cr|ENG}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || १० जुलै २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारताचा इंग्लंड दौरा, ३रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, नॉटिंगहॅम, १० जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1276906.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=११ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |१७|| १०१[[नाबाद|*]] || [[स्टीव्हन टेलर]] || {{cr|USA}} || {{cr|JER}} || २ || {{flagicon|ZIM}} [[बुलावायो ॲथलेटिक क्लब]], [[बुलावायो]] || ११ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक जागतिक पात्रता गट ब, गट पहिला, २रा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, जर्सी वि अमेरिका, बुलावायो, ११ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321466.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |१८|| १०९ || गुस्ताव मॅककोईन || {{cr|FRA}} || {{cr|SUI}} || १ || {{flagicon|FIN}} [[टिकुरिला क्रिकेट मैदान]], [[व्हंटा]] || २५ जुलै २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२-२३ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक युरोप पात्रता गट ब, गट दुसरा, ७वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, फ्रान्स वि स्वित्झर्लंड, व्हंटा, २५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321287.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |१९|| १०७[[नाबाद|*]] || फहीम नझीर || {{cr|SUI}} || {{cr|EST}} || १ || {{flagicon|FIN}} [[केरावा राष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[फिनलंड|केरावा]] || २७ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२-२३ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक युरोप पात्रता गट ब, गट दुसरा, १०वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, एस्टोनिया वि स्वित्झर्लंड, केरावा, २७ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321290.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |२०|| १०१ || गुस्ताव मॅककोईन || {{cr|FRA}} || {{cr|NOR}} || १ || {{flagicon|FIN}} [[केरावा राष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[फिनलंड|केरावा]] || २७ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२-२३ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक युरोप पात्रता गट ब, गट दुसरा, १२वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, फ्रान्स वि नॉर्वे, केरावा, २७ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321292.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |- |२१|| १०१ || [[फिन ॲलेन]] || {{cr|NZ}} || {{cr|SCO}} || १ || {{flagicon|SCO}} [[दि ग्रँज क्लब आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[एडिनबरा]] || २७ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= न्यू झीलंडचा स्कॉटलंड दौरा, १ला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, एडिनबरा, २७ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1307477.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |२२|| ११३ || फहीम नझीर || {{cr|SUI}} || {{cr|CZE}} || १ || {{flagicon|FIN}} [[केरावा राष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[फिनलंड|केरावा]] || ३० जुलै २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२-२३ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक युरोप पात्रता गट ब, गट दुसरा, १८वा आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, चेक प्रजासत्ताक वि स्वित्झर्लंड, केरावा, ३० जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1321298.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=९ ऑगस्ट २०२२}}</ref> |} ==महिला== === कसोटी सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ महिला खेळाडूंची कसोटी शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १६८[[नाबाद|*]] || [[हेदर नाइट]] || {{crw|ENG}} || {{crw|AUS}} || २ || {{flagicon|AUS}} [[मानुका ओव्हल]], [[कॅनबेरा]] || २७-३० जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ महिला ॲशेस, एकमेव महिला कसोटी, कॅनबेरा, २७-३० जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1263571.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |२|| १५० || [[मेरिझॅन कॅप]] || {{crw|SA}} || {{crw|ENG}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, टाँटन|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || २७-३० जून २०२२ || अनिर्णित || <ref name="WT144">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड, एकमेव महिला कसोटी, टाँटन, २७-३० जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301327.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ जुलै २०२२}}</ref> |- |३|| १६९[[नाबाद|*]] || [[नॅटली सायव्हर]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, टाँटन|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || २७-३० जून २०२२ || अनिर्णित || <ref name="WT144"/> |- |४|| १०७ || [[ॲलिस डेव्हिडसन-रिचर्ड्स]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, टाँटन|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || २७-३० जून २०२२ || अनिर्णित || <ref name="WT144"/> |} === एकदिवसीय सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ महिला खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- |१|| १५०[[नाबाद|*]] || [[डिआंड्रा डॉटिन]] || {{crw|WIN}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|SA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || २८ जानेवारी २०२२ || अनिर्णित || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= वेस्ट इंडीज महिलांचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, जोहान्सबर्ग, २८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1277093.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२९ जानेवारी २०२२}}</ref> |- |२|| १०६ || [[सुझी बेट्स]] || {{crw|NZ}} || {{crw|IND}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|जॉन डेव्हिस ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|क्वीन्सटाउन]] || १२ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारतीय महिलांचा न्यू झीलंड दौरा, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, क्वीन्सटाउन, १२ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289032.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- |३|| ११९[[नाबाद|*]] || [[आमेलिया केर]] || {{crw|NZ}} || {{crw|IND}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|जॉन डेव्हिस ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|क्वीन्सटाउन]] || १५ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= भारतीय महिलांचा न्यू झीलंड दौरा, २रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, क्वीन्सटाउन, १५ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289033.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४|| ११९ || [[हेली मॅथ्यूस]] || {{crw|WIN}} || {{crw|NZ}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || ४ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1244">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, न्यू झीलंड महिला वि वेस्ट इंडीज महिला, माऊंट माउंगानुई, ४ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243908.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५|| १०८ || [[सोफी डिव्हाइन]] || {{crw|NZ}} || {{crw|WIN}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || ४ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="WODI1244"/> |- style="background:#cfc;" |६|| १३० || [[राचेल हेन्स]] || {{crw|AUS}} || {{crw|ENG}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1246">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, ३रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि इंग्लंड महिला, हॅमिल्टन, ५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243910.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |७|| १०९[[नाबाद|*]] || [[नॅटली सायव्हर]] || {{crw|ENG}} || {{crw|AUS}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ५ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref name="WODI1246"/> |- style="background:#cfc;" |८|| १२३ || [[स्म्रिती मंधाना]] || {{crw|IND}} || {{crw|WIN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1253">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १०वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, भारत महिला वि वेस्ट इंडीज महिला, हॅमिल्टन, १२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243917.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |९|| १०९ || [[हरमनप्रीत कौर]] || {{crw|IND}} || {{crw|WIN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || १२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1253"/> |- style="background:#cfc;" |१०|| १०४ || [[सिद्रा अमीन]] || {{crw|PAK}} || {{crw|BAN}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || १४ मार्च २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १२वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, बांगलादेश महिला वि पाकिस्तान महिला, हॅमिल्टन, १४ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243920.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१५ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |११|| १३५[[नाबाद|*]] || [[मेग लॅनिंग]] || {{crw|AUS}} || {{crw|RSA}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || २२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, २१वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि दक्षिण आफ्रिका महिला, वेलिंग्टन, २२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243928.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२२ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१२|| १२६ || [[सुझी बेट्स]] || {{crw|NZL}} || {{crw|PAK}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || २६ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, २६वा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, न्यू झीलंड महिला वि पाकिस्तान महिला, क्राइस्टचर्च, २६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243933.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१३|| १२९ || [[अलिसा हीली]] || {{crw|AUS}} || {{crw|WIN}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || ३० मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, १ला उपांत्य सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि वेस्ट इंडीज महिला, वेलिंग्टन, ३० मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243936.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३० मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१४|| १२९ || [[डॅनियेल वायट]] || {{crw|ENG}} || {{crw|RSA}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ३१ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, २रा उपांत्य सामना, इंग्लंड महिला वि दक्षिण आफ्रिका महिला, क्राइस्टचर्च, ३१ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243937.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१५|| १७० || [[अलिसा हीली]] || {{crw|AUS}} || {{crw|ENG}} || १ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ३ एप्रिल २०२२ || विजयी || <ref name="WODI1274">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक, अंतिम सामना, ऑस्ट्रेलिया महिला वि इंग्लंड महिला, क्राइस्टचर्च, ३ एप्रिल २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1243938.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=७ एप्रिल २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१६|| १४८[[नाबाद|*]] || [[नॅटली सायव्हर]] || {{crw|ENG}} || {{crw|AUS}} || २ || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || ३ एप्रिल २०२२ || पराभूत || <ref name="WODI1274"/> |- |१७|| १२३ || [[सिद्रा अमीन]] || {{crw|PAK}} || {{crw|SL}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[साऊथएण्ड क्लब क्रिकेट स्टेडियम]], [[कराची]] || ३ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंका महिलांचा पाकिस्तान दौरा, २रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कराची, ३ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310985.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ जून २०२२}}</ref> |- |१८|| १०१ || [[चामरी अटापट्टू]] || {{crw|SL}} || {{crw|PAK}} || १ || {{flagicon|PAK}} [[साऊथएण्ड क्लब क्रिकेट स्टेडियम]], [[कराची]] || ५ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= श्रीलंका महिलांचा पाकिस्तान दौरा, ३रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, कराची, ५ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1310986.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=६ जून २०२२}}</ref> |- |१९|| १०२ || [[एमा लॅम्ब]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || २ || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, नॉर्थम्पटन|काउंटी मैदान]], [[नॉर्थम्पटनशायर|नॉर्थम्पटन]] || ११ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड दौरा, १ला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, नॉर्थम्पटन, ११ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301328.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१२ जुलै २०२२}}</ref> |- |२०|| १०७ || [[सोफिया डंकली]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ब्रिस्टल काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[ब्रिस्टल]] || १५ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड दौरा, २रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, ब्रिस्टल, १५ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301329.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |- |२१|| ११९ || [[टॅमी बोमाँट]] || {{crw|ENG}} || {{crw|SA}} || १ || {{flagicon|ENG}} [[ग्रेस रोड]], [[लेस्टर]] || १८ जुलै २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= दक्षिण आफ्रिका महिलांचा इंग्लंड दौरा, ३रा महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना, लेस्टर, १८ जुलै २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1301330.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ जुलै २०२२}}</ref> |} === ट्वेंटी२० सामने === {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ महिला खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- style="background:#9ff;" |१|| १६१[[नाबाद|*]] || [[दीपिका रसंगिका]] || {{crw|BHR}} || {{crw|SAU}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.२]], [[मस्कत]] || २२ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ आखाती सहकार परिषद महिला ट्वेंटी२० चषक, ७वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, बहरैन महिला वि सौदी अरेबिया महिला, मस्कत, २२ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1306389.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२२ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |२|| ११३[[नाबाद|*]] || आयशा || {{crw|QAT}} || {{crw|SAU}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || २५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WT20I1038">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ आखाती सहकार परिषद महिला ट्वेंटी२० चषक, १२वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, कतार महिला वि सौदी अरेबिया महिला, मस्कत, २५ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1306394.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२६ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |३|| १०४[[नाबाद|*]] || शहरीन बहादूर || {{crw|QAT}} || {{crw|SAU}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.१]], [[मस्कत]] || २५ मार्च २०२२ || विजयी || <ref name="WT20I1038"/> |- style="background:#9ff;" |४|| १५८[[नाबाद|*]] || [[ईशा ओझा]] || {{crw|UAE}} || {{crw|BHR}} || १ || {{flagicon|OMA}} [[अल् अमारत क्रिकेट मैदान|अल् अमारत क्रिकेट मैदान क्र.२]], [[मस्कत]] || २६ मार्च २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२१-२२ आखाती सहकार परिषद महिला ट्वेंटी२० चषक, १५वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, बहरैन महिला वि संयुक्त अरब अमिराती महिला, मस्कत, २६ मार्च २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1306397.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ मार्च २०२२}}</ref> |- style="background:#9ff;" |५|| ११५ || [[ईशा ओझा]] || {{crw|UAE}} || {{crw|QAT}} || १ || {{flagicon|MAS}} [[किन्रर अकॅडेमी ओव्हल]], [[क्वालालंपूर]] || २२ जून २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ एसीसी महिला ट्वेंटी२० अजिंक्यपद स्पर्धा, १९वा महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना, संयुक्त अरब अमिराती महिला वि कतार महिला, क्वालालंपूर, २२ जून २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1320208.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जून २०२२}}</ref> |} ==१९ वर्षांखालील पुरुष== ===कसोटी=== {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ १९ वर्षांखालील पुरुष खेळाडूंची कसोटी शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |} ===एकदिवसीय=== {| class="wikitable plainrowheaders sortable" |+ १९ वर्षांखालील पुरुष खेळाडूंची एकदिवसीय शतके |- ! क्र. || धावा || शतकवीर || देश || विरुद्ध || डाव || स्थळ || दिनांक || निकाल || संदर्भ |- style="background:#cfc;" |१|| १११[[नाबाद|*]] || जोशुआ कॉक्स || {{cr19|IRE}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Guyana}} [[गयाना|एव्हरेस्ट क्रिकेट क्लब मैदान]], [[गयाना]] || १५ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ५वा सामना, आयर्लंड वि युगांडा, गयाना, १५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289797.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |२|| १०० || एमान्युएल ब्वावा || {{cr19|ZIM}} || {{cr19|PNG}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || १५ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट क, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ६वा सामना, झिम्बाब्वे वि पापुआ न्यू गिनी, पोर्ट ऑफ स्पेन, १५ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289811.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१६ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |३|| १३५ || हसीबुल्लाह खान || {{cr19|PAK}} || {{cr19|ZIM}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || १७ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट क, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १०वा सामना, पाकिस्तान वि झिम्बाब्वे, त्रिनिदाद, १७ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289816.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१७ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |४|| १०४ || डेव्हाल्ड ब्रेव्हिस || {{cr19|RSA}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || १८ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १२वा सामना, दक्षिण आफ्रिका वि युगांडा, पोर्ट ऑफ स्पेन, १८ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289804.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१८ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |५|| १०१[[नाबाद|*]] || टियेग विली || {{cr19|AUS}} || {{cr19|SCO}} || २ || {{flagicon|Saint Kitts and Nevis}} [[सेंट किट्स आणि नेव्हिस|कोनारी क्रिकेट क्लब मैदान]], [[सेंट किट्स]] || १९ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ड, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १४वा सामना, ऑस्ट्रेलिया वि स्कॉटलंड, सेंट किट्स, १९ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289806.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२० जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |६|| १५४[[नाबाद|*]] || टॉम प्रेस्ट || {{cr19|ENG}} || {{cr19|UAE}} || २ || {{flagicon|Saint Kitts and Nevis}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || २० जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट अ, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, १६वा सामना, इंग्लंड वि संयुक्त अरब अमिराती, बासेतेर, २० जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289808.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |७|| १११ || जॉर्ज व्हान हिर्डन || {{cr19|RSA}} || {{cr19|IRE}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || २१ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २०वा सामना, दक्षिण आफ्रिका वि आयर्लंड, त्रिनिदाद, २१ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289813.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |८|| १६२[[नाबाद|*]] || राज बावा || {{cr19|IND}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || २२ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1403">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट ब, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २२वा सामना, भारत वि युगांडा, त्रिनिदाद, २२ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289815.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |९|| १४४ || अंगक्रिश रघुवंशी || {{cr19|IND}} || {{cr19|UGA}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || २२ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1403"/> |- style="background:#cfc;" |१०|| १११ || सुलीमान सफी || {{cr19|AFG|२०१३}} || {{cr19|ZIM}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || २२ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= गट क, २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २४वा सामना, अफगाणिस्तान वि झिम्बाब्वे, त्रिनिदाद, २२ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289800.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |११|| १२८ || मॅथ्यू नंदू || {{cr19|WIN}} || {{cr19|PNG}} || १ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || २६ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, चौथा प्लेट उपांत्य-पूर्व सामना, पापुआ न्यू गिनी वि वेस्ट इंडीज, त्रिनिदाद, २६ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289821.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=२७ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१२|| ११३ || दुनिथ वेल्लालागे || {{cr19|SL}} || {{cr19|RSA}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ३० जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, पहिला सुपर लीग प्ले-ऑफ उपांत्य सामना, श्रीलंका वि दक्षिण आफ्रिका, अँटिगा, ३० जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289829.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३१ जानेवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१३|| १०० || आरिफुल इस्लाम || {{cr19|BAN}} || {{cr19|PAK}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || ३१ जानेवारी २०२२ || पराभूत || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, दुसरा सुपर लीग प्ले-ऑफ उपांत्य सामना, बांगलादेश वि पाकिस्तान, अँटिगा, ३१ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289832.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१४|| ११२[[नाबाद|*]] || टेडी बिशप || {{cr19|WIN}} || {{cr19|ZIM}} || २ || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो|मार्टिन डियेगो क्रिडा संकुल]], [[त्रिनिदाद]] || ३१ जानेवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ११व्या स्थानाचा प्ले-ऑफ सामना, वेस्ट इंडीज वि झिम्बाब्वे, त्रिनिदाद, ३१ जानेवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289833.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=१ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१५|| ११० || यश ढूल || {{cr19|IND}} || {{cr19|AUS}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || २ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, २रा उपांत्य सामना, ऑस्ट्रेलिया वि भारत, अँटिगा, २ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289836.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=३ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१६|| १३६ || हसीबुल्लाह खान || {{cr19|PAK}} || {{cr19|SL}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1424">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ५व्या स्थानाचा प्ले-ऑफ सामना, पाकिस्तान वि श्रीलंका, अँटिगा, ३ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289837.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१७|| १३५[[नाबाद|*]] || कासिम अक्रम || {{cr19|PAK}} || {{cr19|SL}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1424"/> |- style="background:#cfc;" |१८|| १०२ || आरिफुल इस्लाम || {{cr19|BAN}} || {{cr19|SA}} || १ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || पराभूत || <ref name="YODI1425">{{संकेतस्थळ स्रोत|title= २०२२ १९ वर्षांखालील क्रिकेट विश्वचषक, ७व्या स्थानाचा प्ले-ऑफ सामना, बांगलादेश वि दक्षिण आफ्रिका, अँटिगा, ३ फेब्रुवारी २०२२|दुवा=http://www.espncricinfo.com/wi/engine/match/1289838.html |प्रकाशक=ई.एस.पी.एन क्रिकईन्फो |ॲक्सेसदिनांक=४ फेब्रुवारी २०२२}}</ref> |- style="background:#cfc;" |१९|| १३८ || डेव्हाल्ड ब्रेव्हिस || {{cr19|SA}} || {{cr19|BAN}} || २ || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[कुल्डीकगे क्रिकेट ग्राऊंड]], [[अँटिगा]] || ३ फेब्रुवारी २०२२ || विजयी || <ref name="YODI1425"/> |} ==संदर्भ== {{संदर्भसूची}} [[वर्ग:इ.स. २०२२ मधील क्रिकेट]] mwq1xw5fayt8fd80f5bd6rhgnfr22ca 0 298208 2143606 2051211 2022-08-06T18:48:29Z Omega45 127466 Omega45 ने लेख [[जगदीप धनखर]] वरुन [[जगदीप धनखड]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट पदाधिकारी|सन्मानवाचक पूर्वप्रत्यय=|कार्यकाळ_आरंभ1=१९९०|कार्यकाळ_आरंभ=३० जुलै २०१९<ref>https://www.ndtv.com/india-news/jagdeep-dhankar-to-be-sworn-in-as-new-west-bengal-governor-on-july-30-2075543</ref>|कार्यकाळ_समाप्ती=|राष्ट्रपती=|पंतप्रधान=|मुख्यमंत्री=[[ममता बॅनर्जी]]|मागील=[[केशरीनाथ त्रिपाठी]]|पुढील=|मतदारसंघ=|बहुमत=|क्रम1=<!-- अंक बदलून आठ वेळा वापरू शकतो -->|पद1=संसदीय कामकाज राज्यमंत्री|कार्यकाळ_समाप्ती1=९१|क्रम=|पंतप्रधान1=[[चंद्रशेखर]]|पद2=[[आमदार]], [[राजस्थान विधानसभा]]|कार्यकाळ_आरंभ2=१९९३|कार्यकाळ_समाप्ती2=१९९८|मागील2=|पुढील2=|मतदारसंघ2=किशनगड, राजस्थान|पद3=[[खासदार]]|कार्यकाळ_आरंभ3=१९८९|कार्यकाळ_समाप्ती3=१९९१|मागील3=मोहम्मद अयुब खान|पुढील3=मोहम्मद अयुब खान|पद=२८ वे [[पश्चिम बंगालचे राज्यपाल]]|तळटीपा=|नाव=श्री. जगदीप धनखर|शिक्षण=|सन्मानवाचक प्रत्यय=|चित्र=Governor_Jagdeep_Dhankhar.jpg|चित्र आकारमान=200px|लघुचित्र=|चित्र शीर्षक=|जन्मदिनांक={{जन्म दिनांक आणि वय|1951|5|18|df=y}}|जन्मस्थान=[[झुनझुनू]], [[राजस्थान]]|मृत्युदिनांक=|मृत्युस्थान=|राष्ट्रीयत्व=[[भारतीय]] {{flagicon|India}}|पक्ष=[[भारतीय जनता पक्ष]]|इतरपक्ष=|संकेतस्थळ=|आई=|वडील=|पती=|पत्नी=|नाते=|अपत्ये=|निवास=|शाळा_महाविद्यालय=|व्यवसाय=राजकारण|धंदा=वकिली|धर्म=|सही=|मतदारसंघ3=[[झुनझुनू (लोकसभा मतदारसंघ)|झुनझुनू]]}} '''जगदीप धनखर''' (जन्म १८ मे १९५१) हे भारतीय राजकारणी आणि [[भारतीय जनता पक्ष|भारतीय जनता पक्षा]]<nowiki/>चे माजी नेते आहेत. जानेवारी २०२२ आतापर्यंत, ते [[पश्चिम बंगालचे राज्यपाल]] म्हणून काम करत आहेत. ते भारताच्या [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>त वकील आहेत आणि १९८९ ते १९९१ मध्ये [[लोकसभा सदस्य|लोकसभेचे सदस्य]] होते.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://rajbhavankolkata.gov.in/html/ourgovernor.html|title=Our Governor: Raj Bhavan, West Bengal, India|website=Raj Bhavan, West Bengal, India|url-status=live|access-date=15 May 2021}}</ref> == प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण == धनखर यांचा जन्म १८ मे १९५१ रोजी [[राजस्थान]] राज्यातील किठाना या छोट्या गावात झाला. धनखर यांनी किठाणा गावच्या शाळेत प्राथमिक शिक्षण पूर्ण केले. त्यांनी आपले शालेय शिक्षण सैनिक स्कूल, [[चित्तोडगढ|चित्तौडगढ]] येथून पूर्ण केले आणि त्यानंतर राजस्थान विद्यापीठ, [[जयपूर]]<nowiki/>मधून पदवी प्राप्त केली.<ref name="fb">{{cite web|url=https://www.facebook.com/jagdeep.dhankhar.39|title=Jagdeep Dhankhar|access-date=12 March 2018}}</ref> == कारकीर्द == [[जनता दल|जनता दला]]<nowiki/>चे पक्षाकडून ९व्या लोकसभेत १९८९-९१ दरम्यान राजस्थानमधील [[झुनझुनू (लोकसभा मतदारसंघ)|झुनझुनू (लोकसभा मतदारसंघ]]) येथून ते खासदार होते. ते १९९३-९८ दरम्यान राजस्थानच्या १० व्या विधानसभेत किशनगड, राजस्थान येथून विधानसभेचे माजी सदस्य (आमदार) होते आणि राजस्थान हायकोर्ट बार असोसिएशन, जयपूरचे माजी अध्यक्ष.<ref>{{Cite web|url=http://rajbhavankolkata.gov.in/html/ourgovernor.html|title=Our Governor: Raj Bhavan, West Bengal, India|website=Raj Bhavan, West Bengal, India|url-status=live|access-date=15 May 2021}}</ref> ३० जुलै २०१९ रोजी राष्ट्रपती [[रामनाथ कोविंद]] यांनी त्यांची पश्चिम बंगालचे राज्यपाल म्हणून नियुक्ती केली. == हे देखील पहा == * [[पश्चिम बंगालचे राज्यपाल]] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{विद्यमान भारतीय राज्यपाल}} [[वर्ग:विद्यमान भारतीय राज्यपाल]] [[वर्ग:पश्चिम बंगालचे राज्यपाल]] [[वर्ग:भारतीय जनता पक्षातील राजकारणी]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] [[वर्ग:इ.स. १९५१ मधील जन्म]] [[वर्ग:भारतीय राजकारणी]] q0qfabjezxelez2bv5urlt2hg7q8ncf 2143611 2143606 2022-08-06T19:04:16Z Omega45 127466 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट पदाधिकारी|सन्मानवाचक पूर्वप्रत्यय=|कार्यकाळ_आरंभ1=१९९०|कार्यकाळ_आरंभ=३० जुलै २०१९<ref>https://www.ndtv.com/india-news/jagdeep-dhankar-to-be-sworn-in-as-new-west-bengal-governor-on-july-30-2075543</ref>|कार्यकाळ_समाप्ती=|राष्ट्रपती=|पंतप्रधान=|मुख्यमंत्री=[[ममता बॅनर्जी]]|मागील=[[केशरीनाथ त्रिपाठी]]|पुढील=|मतदारसंघ=|बहुमत=|क्रम1=<!-- अंक बदलून आठ वेळा वापरू शकतो -->|पद1=संसदीय कामकाज राज्यमंत्री|कार्यकाळ_समाप्ती1=९१|क्रम=|पंतप्रधान1=[[चंद्रशेखर]]|पद2=[[आमदार]], [[राजस्थान विधानसभा]]|कार्यकाळ_आरंभ2=१९९३|कार्यकाळ_समाप्ती2=१९९८|मागील2=|पुढील2=|मतदारसंघ2=किशनगड, राजस्थान|पद3=[[खासदार]]|कार्यकाळ_आरंभ3=१९८९|कार्यकाळ_समाप्ती3=१९९१|मागील3=मोहम्मद अयुब खान|पुढील3=मोहम्मद अयुब खान|पद=२८ वे [[पश्चिम बंगालचे राज्यपाल]]|तळटीपा=|नाव=श्री. जगदीप धनखर|शिक्षण=|सन्मानवाचक प्रत्यय=|चित्र=Governor_Jagdeep_Dhankhar.jpg|चित्र आकारमान=200px|लघुचित्र=|चित्र शीर्षक=|जन्मदिनांक={{जन्म दिनांक आणि वय|1951|5|18|df=y}}|जन्मस्थान=[[झुनझुनू]], [[राजस्थान]]|मृत्युदिनांक=|मृत्युस्थान=|राष्ट्रीयत्व=[[भारतीय]] {{flagicon|India}}|पक्ष=[[भारतीय जनता पक्ष]]|इतरपक्ष=|संकेतस्थळ=|आई=|वडील=|पती=|पत्नी=|नाते=|अपत्ये=|निवास=|शाळा_महाविद्यालय=|व्यवसाय=राजकारण|धंदा=वकिली|धर्म=|सही=|मतदारसंघ3=[[झुनझुनू (लोकसभा मतदारसंघ)|झुनझुनू]]}} '''जगदीप धनखड''' (जन्म १८ मे १९५१) हे [[भारताचे उपराष्ट्रपती|भारताचे वर्तमान आणि १४ वे उपराष्ट्रपती]] आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/india-news/vice-presidential-election-result-latest-live-updates-nda-jagdeep-dhankhar-beat-oppositions-candidate-margaret-alva/articleshow/93396055.cms|title=Jagdeep Dhankar : उपराष्ट्रपती पदाच्या निवडणुकीत जगदीप धनखड यांचा मोठा विजय, मार्गारेट अल्वा पराभूत|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-08-06}}</ref> ते [[भारतीय जनता पक्ष|भारतीय जनता पक्षा]]<nowiki/>चे सदस्य आहेत. याआधी त्यांनी [[पश्चिम बंगालचे राज्यपाल]] म्हणून काम पाहिले होते.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://rajbhavankolkata.gov.in/html/ourgovernor.html|title=Our Governor: Raj Bhavan, West Bengal, India|website=Raj Bhavan, West Bengal, India|url-status=live|access-date=15 May 2021}}</ref> == प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण == धनखर यांचा जन्म १८ मे १९५१ रोजी [[राजस्थान]] राज्यातील किठाना या छोट्या गावात झाला. धनखर यांनी किठाणा गावच्या शाळेत प्राथमिक शिक्षण पूर्ण केले. त्यांनी आपले शालेय शिक्षण सैनिक स्कूल, [[चित्तोडगढ|चित्तौडगढ]] येथून पूर्ण केले आणि त्यानंतर राजस्थान विद्यापीठ, [[जयपूर]]<nowiki/>मधून पदवी प्राप्त केली.<ref name="fb">{{cite web|url=https://www.facebook.com/jagdeep.dhankhar.39|title=Jagdeep Dhankhar|access-date=12 March 2018}}</ref> धनखर यांनी १९७९ मध्ये सुदेश धनखड यांच्याशी लग्न केले आणि त्यांना कामना ही मुलगी आहे. == कारकीर्द == १९९० पासून, धनखड हे प्रामुख्याने भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयात वकीली करत होते. [[जनता दल|जनता दला]]<nowiki/>चे पक्षाकडून ९व्या लोकसभेत १९८९-९१ दरम्यान राजस्थानमधील [[झुनझुनू (लोकसभा मतदारसंघ)|झुनझुनू (लोकसभा मतदारसंघ]]) येथून ते खासदार होते. ते १९९३-९८ दरम्यान राजस्थानच्या १० व्या विधानसभेत किशनगड, राजस्थान येथून विधानसभेचे माजी सदस्य (आमदार) होते आणि राजस्थान हायकोर्ट बार असोसिएशन, जयपूरचे माजी अध्यक्ष.<ref>{{Cite web|url=http://rajbhavankolkata.gov.in/html/ourgovernor.html|title=Our Governor: Raj Bhavan, West Bengal, India|website=Raj Bhavan, West Bengal, India|url-status=live|access-date=15 May 2021}}</ref> ३० जुलै २०१९ रोजी राष्ट्रपती [[रामनाथ कोविंद]] यांनी त्यांची पश्चिम बंगालचे राज्यपाल म्हणून नियुक्ती केली. नंतर १७ जुलै २०२२ रोजी [[राष्ट्रीय लोकशाही आघाडी]]<nowiki/>कडून उपराष्ट्रपती पदासाठी उमेदवार म्हणून नामनिर्देशित झाल्यानंतर त्यांनी [[राज्यपाल]]<nowiki/>पदाचा राजीनामा दिला. == हे देखील पहा == * [[पश्चिम बंगालचे राज्यपाल]] * [[भारतीय उपराष्ट्रपती निवडणूक, २०२२]] * [[भारताच्या उपराष्ट्रपतींची यादी]] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:विद्यमान भारतीय राज्यपाल]] [[वर्ग:पश्चिम बंगालचे राज्यपाल]] [[वर्ग:भारतीय जनता पक्षातील राजकारणी]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] [[वर्ग:इ.स. १९५१ मधील जन्म]] [[वर्ग:भारतीय राजकारणी]] [[वर्ग:भारताचे उपराष्ट्रपती]] olgahjoof10jeuokgmniq39jh61rwxd 0 304128 2143589 2143176 2022-08-06T17:33:29Z Omega45 127466 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट मंदिर |चित्र = Side_profile,_Brihadeeswara.jpg |निर्माता= [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] |जीर्णोद्धारक= |नाव = |निर्माण वर्ष=इ.स. १००३ ते १०१० |देवता= [[शिव|भगवान शिव]] |वास्तुकला = द्रविड शैली |स्थान=[[तंजावूर|तंजावर]], [[तमिळनाडू]] }} '''बृहदीश्वर मंदिर''' ([[तमिळ भाषा|तमिळ]] - पेरुवुदैयार कोविल பெருவுடையார் கோயில்) स्थानिक पातळीवर थंजई पेरिया कोविल म्हणून ओळखले जाते, हे [[तंजावूर|तंजावर]], [[तमिळनाडू]] मध्ये [[कावेरी नदी]]<nowiki/>च्या दक्षिण तीरावर स्थित [[शिव|भगवान शिवाला]] समर्पित [[द्रविड संस्कृती|द्रविडी]]<nowiki/>यन शैलीतील [[हिंदू]] मंदिर आहे.<ref name=":0">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/tourism/marathi-jalgaon-news-tamilnadu-grishneshwar-temple-granite-423100|title=चोल शासकाने स्वप्न पाहिले अन्‌ साकारले जगातील पहिले ग्रॅनाइट मंदिर|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-08-06}}</ref> मंदिरास राजराजेश्वरम देखील म्हटले जाते. हे मंदिर जगातील सर्वात मोठ्या हिंदू मंदिरांपैकी एक आहे. विकसित तमिळ वास्तुकलेचे हे अनुकरणीय उदाहरण आहे, मंदिरास दक्षिणेचा [[मेरू पर्वत|मेरू]] असेही म्हणतात. हे मंदिर चोळ राजा [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] याने इ.स. १००३ ते १०१० या दरम्यान बांधले. या मंदिरासोबतच [[चोळ साम्राज्य|चोळ वंशाच्या]] काळातील गंगाईकोंडा चोलापुरम मंदिर आणि ऐरावतेश्वर मंदिर हे [[जागतिक वारसा स्थान|युनेस्को]] (UNESCO) च्या जागतिक वारसा स्थळाचा एक भाग आहे ज्याला "[[चोळ राजांची मंदिरे|ग्रेट लिव्हिंग चोला टेंपल्स]]" म्हणून ओळखले जाते.<ref name=":1">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/spiritual-adhyatmik/shravan-2022-brihadeshwara-shiv-temple-history-and-story-au189-774974.html|title=Shravan 2022: तामिळनाडूतील 1200 वर्षे जुने शिवमंदिर, ज्याचे रहस्य वैज्ञानिकांनाही कळू शकले नाही|last=Marathi|first=TV9|date=2022-08-04|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-08-06}}</ref> ११व्या शतकातील या मंदिराची मूळ स्मारके खंदकाभोवती बांधण्यात आली होती. त्यात गोपुरम्, मुख्य मंदिर, त्याचा भव्य बुरुज, शिलालेख, भित्तिचित्रे आणि शिल्पे प्रामुख्याने [[शैव पंथ|शैव पंथाशी]] संबंधित आहेत, परंतु हिंदू धर्मातील [[वैष्णव पंथ|वैष्णव]] आणि शक्ती परंपरांचा देखील समावेश आहे. मंदिराचे इतिहासात नुकसान झाले होते त्यामुळे काही कलाकृती आता गायब आहेत. त्यानंतरच्या काळात मंदिरामध्ये अतिरिक्त मंडप आणि स्मारके जोडली गेली. हे मंदिर सध्या १६व्या शतकानंतर बांधण्यात आलेल्या तटबंदीच्या मध्यभागी उभे आहे. ग्रॅनाइट वापरून बांधलेले मंदिराचे शिखर (विमान) हे दक्षिण भारतामध्ये सर्वात उंच आहे. मंदिरातील [[शिव|शिवलिंग]] भारतातील सर्वात मोठ्या शिवलिंगांपैकी एक आहे आणि मंदिरामध्ये भव्य असा कॉलोनेड कॉरिडॉर{{मराठी शब्द सुचवा}} आहे. मंदिर त्याच्या उत्कृष्ट शिल्पकलेसाठी आणि ११व्या शतकातील पितळच्या [[नटराज|नटराजा]]<nowiki/>च्या मुर्तीसाठी देखील प्रसिद्ध आहे. मंदिराच्या संकुलात [[नंदी]], [[पार्वती]], [[कार्तिकेय]], [[गणेश]], चंडेश्वर, [[वाराही]], तिरुवरूरचे थियागराजर व इतर देवांचीही मंदिरे आहेत. हे मंदिर तामिळनाडूमधील सर्वात जास्त भेट दिलेल्या पर्यटक आकर्षणांपैकी एक आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://inmarathi.net/brihadeshwara-temple-information-in-marathi/|title=बृहदेश्वर मंदिर माहिती Brihadeshwara Temple Information In Marathi इनमराठी|date=2021-06-17|website=inmarathi.net|language=mr-in|access-date=2022-08-06}}</ref> == नामकरण == [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा चोळ]], ज्याने हे मंदीर बांधले, त्याने मंदीरास राजराजेश्वरम असे म्हटले, शब्दशः "राजराजाचे सर्वशक्तिमान मंदिर". बृहन्नायकी मंदिरातील नंतरच्या शिलालेखात मंदिराच्या देवतेला पेरिया उदैया नायनार असे संबोधले आहे, जे बृहदेश्वर आणि पेरुवुदैयार कोविल या आधुनिक नावांचे उगमस्थान असल्याचे म्हटले जाते. बृहदेश्वर (IAST: Bṛihádīśvara) हा शब्द बृहत (अर्थ "मोठा, महान, उदात्त, विशाल") आणि ईश्वर या दोन [[संस्‍कृत भाषा|संस्कृत]] शब्दांनी बनलेला आहे. == स्थान == बृहदेश्वर मंदिर हे [[चेन्नई]]<nowiki/>च्या नैऋत्येस सुमारे ३५० किलोमीटर अंतरावर [[तंजावर]] शहरात आहे. तंजावर हे शहर शहर [[भारतीय रेल्वे]], तामिळनाडू बस सेवा आणि [[राष्ट्रीय महामार्ग ६७]], 45C, 226 आणि 226 Extn द्वारे मोठ्या शहरांशी जोडलेले आहे. नियमित सेवा असलेले सर्वात जवळचे विमानतळ [[तिरुचिरापल्ली आंतरराष्ट्रीय विमानतळ]] (IATA: TRZ), सुमारे ५५ किलोमीटर अंतरावर आहे. == इतिहास == बृहदेश्वर मंदिर चोळ राजा [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] याने इ.स. १००३ ते १०१० या दरम्यान बांधले. चोळ घराणे हे महादेवाचे भक्त होते. त्यामुळे त्यांनी अनेक शिवमंदिरे बांधली होती. [[तंजावूर मराठा राज्य|तंजावरच्या मराठा]] राजांनीही मंदिराची डागडुज केलेली व काही नवी बांधकामे देखील केलेली असा शिलालेख मंदिर परिसरात आढळतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.marathibuzz.com/brihadeshwara-big-temple|title=बिग टेंपल बृहदीश्वर|last=Codingest|date=2020-11-29|website=Marathi Buzz|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref> १९८७ साली या मंदिरासोबतच [[चोळ साम्राज्य|चोळ वंशाच्या]] काळातील गंगाईकोंडा चोलापुरम मंदिर आणि ऐरावतेश्वर मंदिर हे [[जागतिक वारसा स्थान|युनेस्को]] जागतिक वारसा यादीत सामाविष्ट करण्यात आली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.majhapaper.com/2018/01/06/%e0%a4%b0%e0%a4%b9%e0%a4%b8%e0%a5%8d%e0%a4%af%e0%a4%ae%e0%a4%af%e0%a5%80-%e0%a5%a7-%e0%a4%b9%e0%a4%9c%e0%a4%be%e0%a4%b0-%e0%a4%b5%e0%a4%b0%e0%a5%8d%e0%a4%b7%e0%a5%87-%e0%a4%9c%e0%a5%81%e0%a4%a8/|title=रहस्यमयी १ हजार वर्षे जुने बृहदेश्वर मंदिर - Majha Paper|last=देशपांडे|first=शामला|date=2018-01-06|website=www.majhapaper.com|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> कोणत्याही पायाशिवाय उभे असलेले हे मंदिर २००४ च्या त्सुनामीमध्येही सुरक्षित राहिले.<ref name=":0" /> २०१० साली या मंदिराला १ हजार वर्षे पूर्ण झाली आहेत. == वर्णन == [[कावेरी नदी]]<nowiki/>च्या तीरावर बांधलेले भगवान शिवाला समर्पित बृहदेश्वर मंदिर हे कोणत्याही पायाशिवाय उभे आहे. मंदिरामध्ये सुमारे १३ फूट उंचीचा शिवलिंग आहे. ग्रॅनाइट दगडांचा वापर करुन बांधण्यात आलेल्या मंदिरात १३ मजले आहेत, त्याची उंची सुमारे ६६ मीटर आहे. या मंदिराचे बांधकाम अशा प्रकारे केले गेले आहे की या मंदिरात उपस्थित कोणत्याही स्तंभ दगडांनी चिकटविला गेला नाही. केवळ दगडांना आकार देउन ते एकमेकांवर स्थिर केले गेले आहेत. त्यामुळे या मंदिरास तरंगणारे मंदिर देखील म्हटले जाते. मंदिराच्या शिखरावर सोन्याचा कलश आहे परंतु तो कलश ज्या दगडावर आहे, तो दगड जवळपास ८० टन इतका वजनी आहे. एवढ्या वजनाचा दगड त्याकाळी मंदिराच्या शिखरावर कसा नेला हे इतिहासकारांसाठी एक गूढच आहे. मंदिरामध्ये [[तमिळ]] व [[संस्कृत]] भाषेतील अनेक [[शिलालेख]] आहेत.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> मंदिरामध्ये १६ फूट लांब, ८.५ फूट रुंद आणि १३ फूट उंच [[नंदी]]<nowiki/>ची मुर्ती आहे, ही भारतातील नंदीची दुसरी सर्वात मोठी मुर्ती आहे. एकाच दगडापासून बनवलेल्या ह्या मुर्तीचे वजन जवळपास २० हजार किलो इतके आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.inmarathi.com/167925/bruhdeshwar-temple-history-facts-and-mystery/|title=११ व्या शतकापासून उभं असलेलं हे मंदिर अजूनही भल्याभल्या इंजिनियर्ससाठी एक कोडंच आहे!|last=टीम|first=इनमराठी|website=www.inmarathi.com|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> == प्रशासन == सध्या मंदीराच्या प्रशासनाची व व्यवस्थापनाची जबाबदारी [[तंजावूर मराठा राज्य|तंजावर मराठा]] राजघराण्याचे प्रमुख बाबाजी भोंसले यांच्याकडे आहे. ते देवस्थानचे वंशपरंपरागत विश्वस्त आहेत, या विश्वस्त मंडळाद्वारे बृहदीश्‍वर मंदिरासह ८८ [[चोळ राजांची मंदिरे|चोळ मंदिरांचे]] व्यवस्थापन केले जाते. बाबाजी भोंसले हे चोळ घराण्यातील किंवा [[तमिळ लोक|तमिळ वंशा]]<nowiki/>चे नसल्यामुळे त्यांचे हे अधिकार रद्द करण्यासाठी तमिळ गटाने [[तमिळनाडू]] सरकारकडे याचिका केली आहे. आंदोलकांपैकी काहींच्या मते, बाबाजी भोंसले हे तंजावरच्या मराठा राजांचे कायदेशीर वारस देखील नाहीत असेही म्हटले जाते. == चित्रदालन == मंदिरात अनेक शिल्पे, आराम आणि भित्तीचित्रे आहेत:<ref name="Sivaramamurti1977p288">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=WKgQAQAAMAAJ|title=L'Art en Inde|author=C. Sivaramamurti|publisher=H. N. Abrams|year=1977|isbn=978-0-8109-0630-3|pages=287–288, 427}}</ref> <gallery mode="packed" heights="150"> File:Brihadisvara Temple, Thanjavur, Tamil Nadu, India.jpg|बृहदेश्वर मंदिर File:An elephant relief on the Brihadisvara Temple, Thanjavur.jpg|मंदिरातील पायऱ्यावरील हत्तीचे शिलप File:Big temple 064.jpg|भिक्षाटन भगवान शिव File:Big temple 100.jpg|स्त्री आणि पुरुष तत्त्वे अविभाज्य आहेत याचे प्रतीक असलेले [[अर्धनारीश्वर]]ाचे शिल्प.<ref>{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/topic/Ardhanarishvara|title=Ardhanārīśvara|year=2011|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|access-date=27 December 2017}}</ref> File:Le temple de Brihadishwara (Tanjore, Inde) (13908795928).jpg|मुख्य मंदीरावरील [[गणपती|गणेश]] मुर्ती. File:Brihadeeswarar Temple 04.jpg|मंदीरातील स्वतंत्र गणपतीचे मंदीर File:MyTanjoreTripPic19.JPG|अंगणाच्या उत्तर भागात असलेले [[कार्तिकेय|सुब्रह्मण्‍यार]] देवस्थान. मुरुगन, कार्तिकेय किंवा स्कंद यानावाने देखील ओळखले जाते. File:Chandeshvara shrine at the Brihadisvara Temple.jpg|[[चंडेश्वरा]]चे मंदिर. चंडेश्वर हे योगी आणि [[नायनार]] संत होते. File:1010 CE Brihadishwara Temple, Hindu god Shiva, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India (8).jpg|[[नृसिंह]] अवतारातील भगवान [[विष्णू]] File:1010 CE Brihadishwara Shiva Temple, yogini, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India.jpg|[[लक्ष्मी]]ची मूर्ती, File:Tanjore Paintings - Big temple 01.JPG|[[गजलक्ष्मी|गजलक्ष्मी]]चे भित्तिचित्र, वैष्णव संस्कृती दर्शवणारे शिल्प File:Big temple 061.jpg|शैव मंदीरात असलेले भगवान विष्णूंचे शिल्प File:1010 CE Brihadishwara Shiva Temple, wall relief, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India.jpg|[[योग]] आणि ध्यान मुद्रेतील मुर्ती; मंदीरात अनेक संताचे शिल्प कोरलेले आहेत. File:Brihadeeswarar Temple 3407.jpg|[[गवळणी|गवळण]]ींचे वस्त्र घेउन झाडावर बसलेला बाल [[कृष्ण]] File:Nandi Brihadeeswara.jpg|नंदी File:Sculpture2 Brihadeeswara.jpg|शिल्पाकृती File:Sculpture3 Brihadeeswara.jpg|विमानाच्या बाह्य भिंतीचीवरील शिल्पकला File:Relief Staircase, Brihadeeswara.jpg|पायऱ्यावरील नक्षीकाम File:Relief detail, Brihadeeswara.jpg|मंदिरातील नक्षीकाम File:Relief detail 2 Brihadeeswara.jpg|मंदिरातील नक्षीकाम File:Entrance Brihadeeswara.jpg|प्रवेश File:Thanjavur Big Temple View.jpg|मंदीराच्या विमानाचे दृश्य File:Left side view Brihadeeswara.jpg|डाव्या बाजुचे दृश्य File:The Big Temple - Thanjavur.jpg|रात्रीचे दृश्य File:PeriyaKoil June 2016.jpg|मंदीर परिसरातील सकाळचे वातावरण File:A yoga and meditation relief.jpg|[[योग]] आणि ध्यान मुद्रेतील मुर्ती File:Ta-scr.jpg|बृहदीश्वर मंदिरातील तमिळ शिलालेख </gallery> == हे देखील पहा == * [[चोळ राजांची मंदिरे]] * [[भारतातील जागतिक वारसा स्थाने|भारतातील जागतिक वारसा स्थळे]] * [[युनेस्को जागतिक वारसा स्थान]] * [[चोळ साम्राज्य]] == बाह्य दुवे == {{Commons category|Brihadisvara Temple}} * [https://brihadeeswara.temple-mandir.in/ Tanjavur Brihadisvara Temple], Indira Gandhi National Centre for the Arts, Government of India * [http://www.thebigtemple.com/architecture1.html The Big temple], Thanjavur * [https://web.archive.org/web/20170202015002/http://omstamps.com/index.php?route=product%2Fproduct&path=24_59&product_id=20100141 Stamps issued by India Post] * [http://www.art-and-archaeology.com/india/thanjavur/bri01.html Photos on art-and-archaeology web site] * [https://whc.unesco.org/en/list/250 Unesco Great Living Chola Temples] == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:तंजावर]] anest6zg5oxay6gl5r5mwnmjsg53ss5 2143592 2143589 2022-08-06T18:09:47Z Omega45 127466 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट मंदिर |चित्र = Side_profile,_Brihadeeswara.jpg |निर्माता= [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] |जीर्णोद्धारक= |नाव = |निर्माण वर्ष=इ.स. १००३ ते १०१० |देवता= [[शिव|भगवान शिव]] |वास्तुकला = द्रविड शैली |स्थान=[[तंजावूर|तंजावर]], [[तमिळनाडू]] }} '''बृहदीश्वर मंदिर''' ([[तमिळ भाषा|तमिळ]] - पेरुवुदैयार कोविल பெருவுடையார் கோயில்) स्थानिक पातळीवर थंजई पेरिया कोविल म्हणून ओळखले जाते, हे [[तंजावूर|तंजावर]], [[तमिळनाडू]] मध्ये [[कावेरी नदी]]<nowiki/>च्या दक्षिण तीरावर स्थित [[शिव|भगवान शिवाला]] समर्पित [[द्रविड संस्कृती|द्रविडी]]<nowiki/>यन शैलीतील [[हिंदू]] मंदिर आहे.<ref name=":0">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/tourism/marathi-jalgaon-news-tamilnadu-grishneshwar-temple-granite-423100|title=चोल शासकाने स्वप्न पाहिले अन्‌ साकारले जगातील पहिले ग्रॅनाइट मंदिर|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-08-06}}</ref> मंदिरास राजराजेश्वरम देखील म्हटले जाते. हे मंदिर जगातील सर्वात मोठ्या हिंदू मंदिरांपैकी एक आहे. विकसित तमिळ वास्तुकलेचे हे अनुकरणीय उदाहरण आहे, मंदिरास दक्षिणेचा [[मेरू पर्वत|मेरू]] असेही म्हणतात. हे मंदिर चोळ राजा [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] याने इ.स. १००३ ते १०१० या दरम्यान बांधले. या मंदिरासोबतच [[चोळ साम्राज्य|चोळ वंशाच्या]] काळातील गंगाईकोंडा चोलापुरम मंदिर आणि ऐरावतेश्वर मंदिर हे [[जागतिक वारसा स्थान|युनेस्को]] (UNESCO) च्या जागतिक वारसा स्थळाचा एक भाग आहे ज्याला "[[चोळ राजांची मंदिरे|ग्रेट लिव्हिंग चोला टेंपल्स]]" म्हणून ओळखले जाते.<ref name=":1">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/spiritual-adhyatmik/shravan-2022-brihadeshwara-shiv-temple-history-and-story-au189-774974.html|title=Shravan 2022: तामिळनाडूतील 1200 वर्षे जुने शिवमंदिर, ज्याचे रहस्य वैज्ञानिकांनाही कळू शकले नाही|last=Marathi|first=TV9|date=2022-08-04|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-08-06}}</ref> ११व्या शतकातील या मंदिराची मूळ स्मारके खंदकाभोवती बांधण्यात आली होती. त्यात गोपुरम्, मुख्य मंदिर, त्याचा भव्य बुरुज, शिलालेख, भित्तिचित्रे आणि शिल्पे प्रामुख्याने [[शैव पंथ|शैव पंथाशी]] संबंधित आहेत, परंतु हिंदू धर्मातील [[वैष्णव पंथ|वैष्णव]] आणि शक्ती परंपरांचा देखील समावेश आहे. मंदिराचे इतिहासात नुकसान झाले होते त्यामुळे काही कलाकृती आता गायब आहेत. त्यानंतरच्या काळात मंदिरामध्ये अतिरिक्त मंडप आणि स्मारके जोडली गेली. हे मंदिर सध्या १६व्या शतकानंतर बांधण्यात आलेल्या तटबंदीच्या मध्यभागी उभे आहे. ग्रॅनाइट वापरून बांधलेले मंदिराचे शिखर (विमान) हे दक्षिण भारतामध्ये सर्वात उंच आहे. मंदिरातील [[शिव|शिवलिंग]] भारतातील सर्वात मोठ्या शिवलिंगांपैकी एक आहे आणि मंदिरामध्ये भव्य असा कॉलोनेड कॉरिडॉर{{मराठी शब्द सुचवा}} आहे. मंदिर त्याच्या उत्कृष्ट शिल्पकलेसाठी आणि ११व्या शतकातील पितळच्या [[नटराज|नटराजा]]<nowiki/>च्या मुर्तीसाठी देखील प्रसिद्ध आहे. मंदिराच्या संकुलात [[नंदी]], [[पार्वती]], [[कार्तिकेय]], [[गणेश]], चंडेश्वर, [[वाराही]], तिरुवरूरचे थियागराजर व इतर देवांचीही मंदिरे आहेत. हे मंदिर तामिळनाडूमधील सर्वात जास्त भेट दिलेल्या पर्यटक आकर्षणांपैकी एक आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://inmarathi.net/brihadeshwara-temple-information-in-marathi/|title=बृहदेश्वर मंदिर माहिती Brihadeshwara Temple Information In Marathi इनमराठी|date=2021-06-17|website=inmarathi.net|language=mr-in|access-date=2022-08-06}}</ref> == नामकरण == [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा चोळ]], ज्याने हे मंदीर बांधले, त्याने मंदीरास राजराजेश्वरम असे म्हटले, शब्दशः "राजराजाचे सर्वशक्तिमान मंदिर". मंदिरातील नंतरच्या शिलालेखात मंदिराच्या देवतेला पेरिया उदैया नायनार असे संबोधले आहे, जे बृहदेश्वर आणि पेरुवुदैयार कोविल या आधुनिक नावांचे उगमस्थान असल्याचे म्हटले जाते. बृहदेश्वर (IAST: Bṛihádīśvara) हा शब्द बृहत (अर्थ "मोठा, महान, उदात्त, विशाल") आणि ईश्वर या दोन [[संस्‍कृत भाषा|संस्कृत]] शब्दांनी बनलेला आहे. == स्थान == बृहदेश्वर मंदिर हे [[चेन्नई]]<nowiki/>च्या नैऋत्येस सुमारे ३५० किलोमीटर अंतरावर [[तंजावर]] शहरात आहे. तंजावर हे शहर शहर [[भारतीय रेल्वे]], तामिळनाडू बस सेवा आणि [[राष्ट्रीय महामार्ग ६७]], 45C, 226 आणि 226 Extn द्वारे मोठ्या शहरांशी जोडलेले आहे. नियमित सेवा असलेले सर्वात जवळचे विमानतळ [[तिरुचिरापल्ली आंतरराष्ट्रीय विमानतळ]] (IATA: TRZ), सुमारे ५५ किलोमीटर अंतरावर आहे. == इतिहास == [[चित्र:Rajaraja mural-2.jpg|इवलेसे|160x160px|राजराजा पहिला आणि त्याचे गुरू यांचे भित्तिचित्र.]] बृहदेश्वर मंदिर चोळ राजा [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] याने इ.स. १००३ ते १०१० या दरम्यान बांधले. चोळ घराणे हे महादेवाचे भक्त होते. त्यामुळे त्यांनी अनेक शिवमंदिरे बांधली होती. [[तंजावूर मराठा राज्य|तंजावरच्या मराठा]] राजांनीही मंदिराची डागडुज केलेली व काही नवी बांधकामे देखील केलेली असा शिलालेख मंदिर परिसरात आढळतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.marathibuzz.com/brihadeshwara-big-temple|title=बिग टेंपल बृहदीश्वर|last=Codingest|date=2020-11-29|website=Marathi Buzz|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref> १९८७ साली या मंदिरासोबतच [[चोळ साम्राज्य|चोळ वंशाच्या]] काळातील गंगाईकोंडा चोलापुरम मंदिर आणि ऐरावतेश्वर मंदिर हे [[जागतिक वारसा स्थान|युनेस्को]] जागतिक वारसा यादीत सामाविष्ट करण्यात आली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.majhapaper.com/2018/01/06/%e0%a4%b0%e0%a4%b9%e0%a4%b8%e0%a5%8d%e0%a4%af%e0%a4%ae%e0%a4%af%e0%a5%80-%e0%a5%a7-%e0%a4%b9%e0%a4%9c%e0%a4%be%e0%a4%b0-%e0%a4%b5%e0%a4%b0%e0%a5%8d%e0%a4%b7%e0%a5%87-%e0%a4%9c%e0%a5%81%e0%a4%a8/|title=रहस्यमयी १ हजार वर्षे जुने बृहदेश्वर मंदिर - Majha Paper|last=देशपांडे|first=शामला|date=2018-01-06|website=www.majhapaper.com|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> कोणत्याही पायाशिवाय उभे असलेले हे मंदिर २००४ च्या त्सुनामीमध्येही सुरक्षित राहिले.<ref name=":0" /> २०१० साली या मंदिराला १ हजार वर्षे पूर्ण झाली आहेत. == वर्णन == [[File:Tamil_Inscriptions_in_Thanjavur_Brahadeeshwara_Temple_written_1000_years_ago.jpg|दुवा=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Tamil_Inscriptions_in_Thanjavur_Brahadeeshwara_Temple_written_1000_years_ago.jpg|इवलेसे|160x160px|१००० वर्षांपूर्वी लिहिलेले तमिळ शिलालेख]] [[कावेरी नदी]]<nowiki/>च्या तीरावर बांधलेले भगवान शिवाला समर्पित बृहदेश्वर मंदिर हे कोणत्याही पायाशिवाय उभे आहे. मंदिरामध्ये सुमारे १३ फूट उंचीचा शिवलिंग आहे. ग्रॅनाइट दगडांचा वापर करुन बांधण्यात आलेल्या मंदिरात १३ मजले आहेत, त्याची उंची सुमारे ६६ मीटर आहे. या मंदिराचे बांधकाम अशा प्रकारे केले गेले आहे की या मंदिरात उपस्थित कोणत्याही स्तंभ दगडांनी चिकटविला गेला नाही. केवळ दगडांना आकार देउन ते एकमेकांवर स्थिर केले गेले आहेत. त्यामुळे या मंदिरास तरंगणारे मंदिर देखील म्हटले जाते. मंदिराच्या शिखरावर सोन्याचा कलश आहे परंतु तो कलश ज्या दगडावर आहे, तो दगड जवळपास ८० टन इतका वजनी आहे. एवढ्या वजनाचा दगड त्याकाळी मंदिराच्या शिखरावर कसा नेला हे इतिहासकारांसाठी एक गूढच आहे. मंदिरामध्ये [[तमिळ]] व [[संस्कृत]] भाषेतील अनेक [[शिलालेख]] आहेत.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> मंदिरामध्ये १६ फूट लांब, ८.५ फूट रुंद आणि १३ फूट उंच [[नंदी]]<nowiki/>ची मुर्ती आहे, ही भारतातील नंदीची दुसरी सर्वात मोठी मुर्ती आहे. एकाच दगडापासून बनवलेल्या ह्या मुर्तीचे वजन जवळपास २० हजार किलो इतके आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.inmarathi.com/167925/bruhdeshwar-temple-history-facts-and-mystery/|title=११ व्या शतकापासून उभं असलेलं हे मंदिर अजूनही भल्याभल्या इंजिनियर्ससाठी एक कोडंच आहे!|last=टीम|first=इनमराठी|website=www.inmarathi.com|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> == प्रशासन == सध्या मंदीराच्या प्रशासनाची व व्यवस्थापनाची जबाबदारी [[तंजावूर मराठा राज्य|तंजावर मराठा]] राजघराण्याचे प्रमुख बाबाजी भोंसले यांच्याकडे आहे. ते देवस्थानचे वंशपरंपरागत विश्वस्त आहेत, या विश्वस्त मंडळाद्वारे बृहदीश्‍वर मंदिरासह ८८ [[चोळ राजांची मंदिरे|चोळ मंदिरांचे]] व्यवस्थापन केले जाते. बाबाजी भोंसले हे चोळ घराण्यातील किंवा [[तमिळ लोक|तमिळ वंशा]]<nowiki/>चे नसल्यामुळे त्यांचे हे अधिकार रद्द करण्यासाठी तमिळ गटाने [[तमिळनाडू]] सरकारकडे याचिका केली आहे. आंदोलकांपैकी काहींच्या मते, बाबाजी भोंसले हे तंजावरच्या मराठा राजांचे कायदेशीर वारस देखील नाहीत असेही म्हटले जाते. == चित्रदालन == मंदिरात अनेक शिल्पे, आराम आणि भित्तीचित्रे आहेत:<ref name="Sivaramamurti1977p288">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=WKgQAQAAMAAJ|title=L'Art en Inde|author=C. Sivaramamurti|publisher=H. N. Abrams|year=1977|isbn=978-0-8109-0630-3|pages=287–288, 427}}</ref> <gallery mode="packed" heights="150"> File:Brihadisvara Temple, Thanjavur, Tamil Nadu, India.jpg|बृहदेश्वर मंदिर File:An elephant relief on the Brihadisvara Temple, Thanjavur.jpg|मंदिरातील पायऱ्यावरील हत्तीचे शिलप File:Big temple 064.jpg|भिक्षाटन भगवान शिव File:Big temple 100.jpg|स्त्री आणि पुरुष तत्त्वे अविभाज्य आहेत याचे प्रतीक असलेले [[अर्धनारीश्वर]]ाचे शिल्प.<ref>{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/topic/Ardhanarishvara|title=Ardhanārīśvara|year=2011|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|access-date=27 December 2017}}</ref> File:Le temple de Brihadishwara (Tanjore, Inde) (13908795928).jpg|मुख्य मंदीरावरील [[गणपती|गणेश]] मुर्ती. File:Brihadeeswarar Temple 04.jpg|मंदीरातील स्वतंत्र गणपतीचे मंदीर File:MyTanjoreTripPic19.JPG|अंगणाच्या उत्तर भागात असलेले [[कार्तिकेय|सुब्रह्मण्‍यार]] देवस्थान. मुरुगन, कार्तिकेय किंवा स्कंद यानावाने देखील ओळखले जाते. File:Chandeshvara shrine at the Brihadisvara Temple.jpg|[[चंडेश्वरा]]चे मंदिर. चंडेश्वर हे योगी आणि [[नायनार]] संत होते. File:1010 CE Brihadishwara Temple, Hindu god Shiva, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India (8).jpg|[[नृसिंह]] अवतारातील भगवान [[विष्णू]] File:1010 CE Brihadishwara Shiva Temple, yogini, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India.jpg|[[लक्ष्मी]]ची मूर्ती, File:Tanjore Paintings - Big temple 01.JPG|[[गजलक्ष्मी|गजलक्ष्मी]]चे भित्तिचित्र, वैष्णव संस्कृती दर्शवणारे शिल्प File:Big temple 061.jpg|शैव मंदीरात असलेले भगवान विष्णूंचे शिल्प File:1010 CE Brihadishwara Shiva Temple, wall relief, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India.jpg|[[योग]] आणि ध्यान मुद्रेतील मुर्ती; मंदीरात अनेक संताचे शिल्प कोरलेले आहेत. File:Brihadeeswarar Temple 3407.jpg|[[गवळणी|गवळण]]ींचे वस्त्र घेउन झाडावर बसलेला बाल [[कृष्ण]] File:Nandi Brihadeeswara.jpg|नंदी File:Sculpture2 Brihadeeswara.jpg|शिल्पाकृती File:Sculpture3 Brihadeeswara.jpg|विमानाच्या बाह्य भिंतीचीवरील शिल्पकला File:Relief Staircase, Brihadeeswara.jpg|पायऱ्यावरील नक्षीकाम File:Relief detail, Brihadeeswara.jpg|मंदिरातील नक्षीकाम File:Relief detail 2 Brihadeeswara.jpg|मंदिरातील नक्षीकाम File:Entrance Brihadeeswara.jpg|प्रवेश File:Thanjavur Big Temple View.jpg|मंदीराच्या विमानाचे दृश्य File:Left side view Brihadeeswara.jpg|डाव्या बाजुचे दृश्य File:The Big Temple - Thanjavur.jpg|रात्रीचे दृश्य File:PeriyaKoil June 2016.jpg|मंदीर परिसरातील सकाळचे वातावरण File:A yoga and meditation relief.jpg|[[योग]] आणि ध्यान मुद्रेतील मुर्ती File:Ta-scr.jpg|बृहदीश्वर मंदिरातील तमिळ शिलालेख File:Shiva_Nataraja_Tanjore_Bruxelles_02_10_2011_01.jpg|[[नटराज] File:N-TN-C192 Nandi Mandapam ceiling with centuries old murals.jpg|नंदी मंदिरातील छतावरील भित्तीचित्र. </gallery> == हे देखील पहा == * [[चोळ राजांची मंदिरे]] * [[भारतातील जागतिक वारसा स्थाने|भारतातील जागतिक वारसा स्थळे]] * [[युनेस्को जागतिक वारसा स्थान]] * [[चोळ साम्राज्य]] == बाह्य दुवे == {{Commons category|Brihadisvara Temple}} * [https://brihadeeswara.temple-mandir.in/ Tanjavur Brihadisvara Temple], Indira Gandhi National Centre for the Arts, Government of India * [http://www.thebigtemple.com/architecture1.html The Big temple], Thanjavur * [https://web.archive.org/web/20170202015002/http://omstamps.com/index.php?route=product%2Fproduct&path=24_59&product_id=20100141 Stamps issued by India Post] * [http://www.art-and-archaeology.com/india/thanjavur/bri01.html Photos on art-and-archaeology web site] * [https://whc.unesco.org/en/list/250 Unesco Great Living Chola Temples] == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} {{भारतातील जागतिक वारसा स्थाने}} [[वर्ग:तंजावर]] [[वर्ग:भारतातील जागतिक वारसा स्थाने]] 6g9tzprl0tu2nopdehzhkxcgyt24a5i 2143613 2143592 2022-08-06T19:15:06Z Omega45 127466 /* प्रशासन */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट मंदिर |चित्र = Side_profile,_Brihadeeswara.jpg |निर्माता= [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] |जीर्णोद्धारक= |नाव = |निर्माण वर्ष=इ.स. १००३ ते १०१० |देवता= [[शिव|भगवान शिव]] |वास्तुकला = द्रविड शैली |स्थान=[[तंजावूर|तंजावर]], [[तमिळनाडू]] }} '''बृहदीश्वर मंदिर''' ([[तमिळ भाषा|तमिळ]] - पेरुवुदैयार कोविल பெருவுடையார் கோயில்) स्थानिक पातळीवर थंजई पेरिया कोविल म्हणून ओळखले जाते, हे [[तंजावूर|तंजावर]], [[तमिळनाडू]] मध्ये [[कावेरी नदी]]<nowiki/>च्या दक्षिण तीरावर स्थित [[शिव|भगवान शिवाला]] समर्पित [[द्रविड संस्कृती|द्रविडी]]<nowiki/>यन शैलीतील [[हिंदू]] मंदिर आहे.<ref name=":0">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/tourism/marathi-jalgaon-news-tamilnadu-grishneshwar-temple-granite-423100|title=चोल शासकाने स्वप्न पाहिले अन्‌ साकारले जगातील पहिले ग्रॅनाइट मंदिर|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-08-06}}</ref> मंदिरास राजराजेश्वरम देखील म्हटले जाते. हे मंदिर जगातील सर्वात मोठ्या हिंदू मंदिरांपैकी एक आहे. विकसित तमिळ वास्तुकलेचे हे अनुकरणीय उदाहरण आहे, मंदिरास दक्षिणेचा [[मेरू पर्वत|मेरू]] असेही म्हणतात. हे मंदिर चोळ राजा [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] याने इ.स. १००३ ते १०१० या दरम्यान बांधले. या मंदिरासोबतच [[चोळ साम्राज्य|चोळ वंशाच्या]] काळातील गंगाईकोंडा चोलापुरम मंदिर आणि ऐरावतेश्वर मंदिर हे [[जागतिक वारसा स्थान|युनेस्को]] (UNESCO) च्या जागतिक वारसा स्थळाचा एक भाग आहे ज्याला "[[चोळ राजांची मंदिरे|ग्रेट लिव्हिंग चोला टेंपल्स]]" म्हणून ओळखले जाते.<ref name=":1">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/spiritual-adhyatmik/shravan-2022-brihadeshwara-shiv-temple-history-and-story-au189-774974.html|title=Shravan 2022: तामिळनाडूतील 1200 वर्षे जुने शिवमंदिर, ज्याचे रहस्य वैज्ञानिकांनाही कळू शकले नाही|last=Marathi|first=TV9|date=2022-08-04|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-08-06}}</ref> ११व्या शतकातील या मंदिराची मूळ स्मारके खंदकाभोवती बांधण्यात आली होती. त्यात गोपुरम्, मुख्य मंदिर, त्याचा भव्य बुरुज, शिलालेख, भित्तिचित्रे आणि शिल्पे प्रामुख्याने [[शैव पंथ|शैव पंथाशी]] संबंधित आहेत, परंतु हिंदू धर्मातील [[वैष्णव पंथ|वैष्णव]] आणि शक्ती परंपरांचा देखील समावेश आहे. मंदिराचे इतिहासात नुकसान झाले होते त्यामुळे काही कलाकृती आता गायब आहेत. त्यानंतरच्या काळात मंदिरामध्ये अतिरिक्त मंडप आणि स्मारके जोडली गेली. हे मंदिर सध्या १६व्या शतकानंतर बांधण्यात आलेल्या तटबंदीच्या मध्यभागी उभे आहे. ग्रॅनाइट वापरून बांधलेले मंदिराचे शिखर (विमान) हे दक्षिण भारतामध्ये सर्वात उंच आहे. मंदिरातील [[शिव|शिवलिंग]] भारतातील सर्वात मोठ्या शिवलिंगांपैकी एक आहे आणि मंदिरामध्ये भव्य असा कॉलोनेड कॉरिडॉर{{मराठी शब्द सुचवा}} आहे. मंदिर त्याच्या उत्कृष्ट शिल्पकलेसाठी आणि ११व्या शतकातील पितळच्या [[नटराज|नटराजा]]<nowiki/>च्या मुर्तीसाठी देखील प्रसिद्ध आहे. मंदिराच्या संकुलात [[नंदी]], [[पार्वती]], [[कार्तिकेय]], [[गणेश]], चंडेश्वर, [[वाराही]], तिरुवरूरचे थियागराजर व इतर देवांचीही मंदिरे आहेत. हे मंदिर तामिळनाडूमधील सर्वात जास्त भेट दिलेल्या पर्यटक आकर्षणांपैकी एक आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://inmarathi.net/brihadeshwara-temple-information-in-marathi/|title=बृहदेश्वर मंदिर माहिती Brihadeshwara Temple Information In Marathi इनमराठी|date=2021-06-17|website=inmarathi.net|language=mr-in|access-date=2022-08-06}}</ref> == नामकरण == [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा चोळ]], ज्याने हे मंदीर बांधले, त्याने मंदीरास राजराजेश्वरम असे म्हटले, शब्दशः "राजराजाचे सर्वशक्तिमान मंदिर". मंदिरातील नंतरच्या शिलालेखात मंदिराच्या देवतेला पेरिया उदैया नायनार असे संबोधले आहे, जे बृहदेश्वर आणि पेरुवुदैयार कोविल या आधुनिक नावांचे उगमस्थान असल्याचे म्हटले जाते. बृहदेश्वर (IAST: Bṛihádīśvara) हा शब्द बृहत (अर्थ "मोठा, महान, उदात्त, विशाल") आणि ईश्वर या दोन [[संस्‍कृत भाषा|संस्कृत]] शब्दांनी बनलेला आहे. == स्थान == बृहदेश्वर मंदिर हे [[चेन्नई]]<nowiki/>च्या नैऋत्येस सुमारे ३५० किलोमीटर अंतरावर [[तंजावर]] शहरात आहे. तंजावर हे शहर शहर [[भारतीय रेल्वे]], तामिळनाडू बस सेवा आणि [[राष्ट्रीय महामार्ग ६७]], 45C, 226 आणि 226 Extn द्वारे मोठ्या शहरांशी जोडलेले आहे. नियमित सेवा असलेले सर्वात जवळचे विमानतळ [[तिरुचिरापल्ली आंतरराष्ट्रीय विमानतळ]] (IATA: TRZ), सुमारे ५५ किलोमीटर अंतरावर आहे. == इतिहास == [[चित्र:Rajaraja mural-2.jpg|इवलेसे|160x160px|राजराजा पहिला आणि त्याचे गुरू यांचे भित्तिचित्र.]] बृहदेश्वर मंदिर चोळ राजा [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] याने इ.स. १००३ ते १०१० या दरम्यान बांधले. चोळ घराणे हे महादेवाचे भक्त होते. त्यामुळे त्यांनी अनेक शिवमंदिरे बांधली होती. [[तंजावूर मराठा राज्य|तंजावरच्या मराठा]] राजांनीही मंदिराची डागडुज केलेली व काही नवी बांधकामे देखील केलेली असा शिलालेख मंदिर परिसरात आढळतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.marathibuzz.com/brihadeshwara-big-temple|title=बिग टेंपल बृहदीश्वर|last=Codingest|date=2020-11-29|website=Marathi Buzz|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref> १९८७ साली या मंदिरासोबतच [[चोळ साम्राज्य|चोळ वंशाच्या]] काळातील गंगाईकोंडा चोलापुरम मंदिर आणि ऐरावतेश्वर मंदिर हे [[जागतिक वारसा स्थान|युनेस्को]] जागतिक वारसा यादीत सामाविष्ट करण्यात आली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.majhapaper.com/2018/01/06/%e0%a4%b0%e0%a4%b9%e0%a4%b8%e0%a5%8d%e0%a4%af%e0%a4%ae%e0%a4%af%e0%a5%80-%e0%a5%a7-%e0%a4%b9%e0%a4%9c%e0%a4%be%e0%a4%b0-%e0%a4%b5%e0%a4%b0%e0%a5%8d%e0%a4%b7%e0%a5%87-%e0%a4%9c%e0%a5%81%e0%a4%a8/|title=रहस्यमयी १ हजार वर्षे जुने बृहदेश्वर मंदिर - Majha Paper|last=देशपांडे|first=शामला|date=2018-01-06|website=www.majhapaper.com|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> कोणत्याही पायाशिवाय उभे असलेले हे मंदिर २००४ च्या त्सुनामीमध्येही सुरक्षित राहिले.<ref name=":0" /> २०१० साली या मंदिराला १ हजार वर्षे पूर्ण झाली आहेत. == वर्णन == [[File:Tamil_Inscriptions_in_Thanjavur_Brahadeeshwara_Temple_written_1000_years_ago.jpg|दुवा=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Tamil_Inscriptions_in_Thanjavur_Brahadeeshwara_Temple_written_1000_years_ago.jpg|इवलेसे|160x160px|१००० वर्षांपूर्वी लिहिलेले तमिळ शिलालेख]] [[कावेरी नदी]]<nowiki/>च्या तीरावर बांधलेले भगवान शिवाला समर्पित बृहदेश्वर मंदिर हे कोणत्याही पायाशिवाय उभे आहे. मंदिरामध्ये सुमारे १३ फूट उंचीचा शिवलिंग आहे. ग्रॅनाइट दगडांचा वापर करुन बांधण्यात आलेल्या मंदिरात १३ मजले आहेत, त्याची उंची सुमारे ६६ मीटर आहे. या मंदिराचे बांधकाम अशा प्रकारे केले गेले आहे की या मंदिरात उपस्थित कोणत्याही स्तंभ दगडांनी चिकटविला गेला नाही. केवळ दगडांना आकार देउन ते एकमेकांवर स्थिर केले गेले आहेत. त्यामुळे या मंदिरास तरंगणारे मंदिर देखील म्हटले जाते. मंदिराच्या शिखरावर सोन्याचा कलश आहे परंतु तो कलश ज्या दगडावर आहे, तो दगड जवळपास ८० टन इतका वजनी आहे. एवढ्या वजनाचा दगड त्याकाळी मंदिराच्या शिखरावर कसा नेला हे इतिहासकारांसाठी एक गूढच आहे. मंदिरामध्ये [[तमिळ]] व [[संस्कृत]] भाषेतील अनेक [[शिलालेख]] आहेत.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> मंदिरामध्ये १६ फूट लांब, ८.५ फूट रुंद आणि १३ फूट उंच [[नंदी]]<nowiki/>ची मुर्ती आहे, ही भारतातील नंदीची दुसरी सर्वात मोठी मुर्ती आहे. एकाच दगडापासून बनवलेल्या ह्या मुर्तीचे वजन जवळपास २० हजार किलो इतके आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.inmarathi.com/167925/bruhdeshwar-temple-history-facts-and-mystery/|title=११ व्या शतकापासून उभं असलेलं हे मंदिर अजूनही भल्याभल्या इंजिनियर्ससाठी एक कोडंच आहे!|last=टीम|first=इनमराठी|website=www.inmarathi.com|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> == प्रशासन == सध्या मंदीराच्या प्रशासनाची व व्यवस्थापनाची जबाबदारी [[तंजावूर मराठा राज्य|तंजावर मराठा]] राजघराण्याचे प्रमुख बाबाजी भोंसले यांच्याकडे आहे. ते देवस्थानचे वंशपरंपरागत विश्वस्त आहेत, या विश्वस्त मंडळाद्वारे बृहदीश्‍वर मंदिरासह ८८ [[चोळ राजांची मंदिरे|चोळ मंदिरांचे]] व्यवस्थापन केले जाते. बाबाजी भोंसले हे चोळ घराण्यातील किंवा [[तमिळ लोक|तमिळ वंशा]]<nowiki/>चे नसल्यामुळे त्यांचे हे अधिकार रद्द करण्यासाठी तमिळ गटाने [[तमिळनाडू]] सरकारकडे याचिका केली आहे. आंदोलकांपैकी काहींच्या मते, बाबाजी भोंसले हे तंजावरच्या मराठा राजांचे कायदेशीर वारस देखील नाहीत असेही म्हटले जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.theweekendleader.com/Headlines/3247/tamil-groups-want-maratha-hold-over-thanjavur-big-temple-to-go.html|title=Tamil groups want Maratha hold over Thanjavur Big Temple to go|last=Leader|first=The Weekend|website=www.theweekendleader.com|language=English|access-date=2022-08-06}}</ref> == चित्रदालन == मंदिरात अनेक शिल्पे, आराम आणि भित्तीचित्रे आहेत:<ref name="Sivaramamurti1977p288">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=WKgQAQAAMAAJ|title=L'Art en Inde|author=C. Sivaramamurti|publisher=H. N. Abrams|year=1977|isbn=978-0-8109-0630-3|pages=287–288, 427}}</ref> <gallery mode="packed" heights="150"> File:An elephant relief on the Brihadisvara Temple, Thanjavur.jpg|मंदिरातील पायऱ्यावरील हत्तीचे शिलप File:Big temple 064.jpg|भिक्षाटन भगवान शिव File:Big temple 100.jpg|स्त्री आणि पुरुष तत्त्वे अविभाज्य आहेत याचे प्रतीक असलेले [[अर्धनारीश्वर]]ाचे शिल्प.<ref>{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/topic/Ardhanarishvara|title=Ardhanārīśvara|year=2011|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|access-date=27 December 2017}}</ref> File:Le temple de Brihadishwara (Tanjore, Inde) (13908795928).jpg|मुख्य मंदीरावरील [[गणपती|गणेश]] मुर्ती. File:Brihadeeswarar Temple 04.jpg|मंदीरातील स्वतंत्र गणपतीचे मंदीर File:MyTanjoreTripPic19.JPG|अंगणाच्या उत्तर भागात असलेले [[कार्तिकेय|सुब्रह्मण्‍यार]] देवस्थान. मुरुगन, कार्तिकेय किंवा स्कंद यानावाने देखील ओळखले जाते. File:Chandeshvara shrine at the Brihadisvara Temple.jpg|[[चंडेश्वरा]]चे मंदिर. चंडेश्वर हे योगी आणि [[नायनार]] संत होते. File:1010 CE Brihadishwara Temple, Hindu god Shiva, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India (8).jpg|[[नृसिंह]] अवतारातील भगवान [[विष्णू]] File:1010 CE Brihadishwara Shiva Temple, yogini, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India.jpg|[[लक्ष्मी]]ची मूर्ती, File:Tanjore Paintings - Big temple 01.JPG|[[गजलक्ष्मी|गजलक्ष्मी]]चे भित्तिचित्र, वैष्णव संस्कृती दर्शवणारे शिल्प File:Big temple 061.jpg|शैव मंदीरात असलेले भगवान विष्णूंचे शिल्प File:1010 CE Brihadishwara Shiva Temple, wall relief, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India.jpg|[[योग]] आणि ध्यान मुद्रेतील मुर्ती; मंदीरात अनेक संताचे शिल्प कोरलेले आहेत. File:Brihadeeswarar Temple 3407.jpg|[[गवळणी|गवळण]]ींचे वस्त्र घेउन झाडावर बसलेला बाल [[कृष्ण]] File:Nandi Brihadeeswara.jpg|नंदी आणि नंदीच्या छतावरील भित्तीचित्र. File:Sculpture2 Brihadeeswara.jpg|शिल्पाकृती File:Sculpture3 Brihadeeswara.jpg|विमानाच्या बाह्य भिंतीवरील शिल्पकला File:Relief Staircase, Brihadeeswara.jpg|पायऱ्यावरील नक्षीकाम File:Entrance Brihadeeswara.jpg|प्रवेश File:Thanjavur Big Temple View.jpg|मंदीराच्या विमानाचे दृश्य File:The Big Temple - Thanjavur.jpg|रात्रीचे दृश्य File:Shiva_Nataraja_Tanjore_Bruxelles_02_10_2011_01.jpg|[[नटराज]] </gallery> == हे देखील पहा == * [[चोळ राजांची मंदिरे]] * [[भारतातील जागतिक वारसा स्थाने|भारतातील जागतिक वारसा स्थळे]] * [[युनेस्को जागतिक वारसा स्थान]] * [[चोळ साम्राज्य]] == बाह्य दुवे == {{Commons category|Brihadisvara Temple}} * [https://brihadeeswara.temple-mandir.in/ Tanjavur Brihadisvara Temple], Indira Gandhi National Centre for the Arts, Government of India * [http://www.thebigtemple.com/architecture1.html The Big temple], Thanjavur * [https://web.archive.org/web/20170202015002/http://omstamps.com/index.php?route=product%2Fproduct&path=24_59&product_id=20100141 Stamps issued by India Post] * [http://www.art-and-archaeology.com/india/thanjavur/bri01.html Photos on art-and-archaeology web site] * [https://whc.unesco.org/en/list/250 Unesco Great Living Chola Temples] == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} {{भारतातील जागतिक वारसा स्थाने}} [[वर्ग:तंजावर]] [[वर्ग:भारतातील जागतिक वारसा स्थाने]] j2t71pv5todq2viuvuhqq6e9x11bpdg 2143615 2143613 2022-08-06T19:18:24Z Omega45 127466 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट मंदिर |चित्र = Side_profile,_Brihadeeswara.jpg |निर्माता= [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] |जीर्णोद्धारक= |नाव = |निर्माण वर्ष=इ.स. १००३ ते १०१० |देवता= [[शिव|भगवान शिव]] |वास्तुकला = द्रविड शैली |स्थान=[[तंजावूर|तंजावर]], [[तमिळनाडू]] }} '''बृहदीश्वर मंदिर''' ([[तमिळ भाषा|तमिळ]] - पेरुवुदैयार कोविल பெருவுடையார் கோயில்) स्थानिक पातळीवर थंजई पेरिया कोविल म्हणून ओळखले जाते, हे [[तंजावूर|तंजावर]], [[तमिळनाडू]] मध्ये [[कावेरी नदी]]<nowiki/>च्या दक्षिण तीरावर स्थित [[शिव|भगवान शिवाला]] समर्पित [[द्रविड संस्कृती|द्रविडी]]<nowiki/>यन शैलीतील [[हिंदू]] मंदिर आहे.<ref name=":0">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/tourism/marathi-jalgaon-news-tamilnadu-grishneshwar-temple-granite-423100|title=चोल शासकाने स्वप्न पाहिले अन्‌ साकारले जगातील पहिले ग्रॅनाइट मंदिर|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-08-06}}</ref> मंदिरास राजराजेश्वरम देखील म्हटले जाते. हे मंदिर जगातील सर्वात मोठ्या हिंदू मंदिरांपैकी एक आहे. विकसित तमिळ वास्तुकलेचे हे अनुकरणीय उदाहरण आहे, मंदिरास दक्षिणेचा [[मेरू पर्वत|मेरू]] असेही म्हणतात. हे मंदिर चोळ राजा [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] याने इ.स. १००३ ते १०१० या दरम्यान बांधले. या मंदिरासोबतच [[चोळ साम्राज्य|चोळ वंशाच्या]] काळातील गंगाईकोंडा चोलापुरम मंदिर आणि ऐरावतेश्वर मंदिर हे [[जागतिक वारसा स्थान|युनेस्को]] (UNESCO) च्या जागतिक वारसा स्थळाचा एक भाग आहे ज्याला "[[चोळ राजांची मंदिरे|ग्रेट लिव्हिंग चोला टेंपल्स]]" म्हणून ओळखले जाते.<ref name=":1">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/spiritual-adhyatmik/shravan-2022-brihadeshwara-shiv-temple-history-and-story-au189-774974.html|title=Shravan 2022: तामिळनाडूतील 1200 वर्षे जुने शिवमंदिर, ज्याचे रहस्य वैज्ञानिकांनाही कळू शकले नाही|last=Marathi|first=TV9|date=2022-08-04|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-08-06}}</ref> ११व्या शतकातील या मंदिराची मूळ स्मारके खंदकाभोवती बांधण्यात आली होती. त्यात गोपुरम्, मुख्य मंदिर, त्याचा भव्य बुरुज, शिलालेख, भित्तिचित्रे आणि शिल्पे प्रामुख्याने [[शैव पंथ|शैव पंथाशी]] संबंधित आहेत, परंतु हिंदू धर्मातील [[वैष्णव पंथ|वैष्णव]] आणि शक्ती परंपरांचा देखील समावेश आहे. मंदिराचे इतिहासात नुकसान झाले होते त्यामुळे काही कलाकृती आता गायब आहेत. त्यानंतरच्या काळात मंदिरामध्ये अतिरिक्त मंडप आणि स्मारके जोडली गेली. हे मंदिर सध्या १६व्या शतकानंतर बांधण्यात आलेल्या तटबंदीच्या मध्यभागी उभे आहे. ग्रॅनाइट वापरून बांधलेले मंदिराचे शिखर (विमान) हे दक्षिण भारतामध्ये सर्वात उंच आहे. मंदिरातील [[शिव|शिवलिंग]] भारतातील सर्वात मोठ्या शिवलिंगांपैकी एक आहे आणि मंदिरामध्ये भव्य असा कॉलोनेड कॉरिडॉर{{मराठी शब्द सुचवा}} आहे. मंदिर त्याच्या उत्कृष्ट शिल्पकलेसाठी आणि ११व्या शतकातील पितळच्या [[नटराज|नटराजा]]<nowiki/>च्या मुर्तीसाठी देखील प्रसिद्ध आहे. मंदिराच्या संकुलात [[नंदी]], [[पार्वती]], [[कार्तिकेय]], [[गणेश]], चंडेश्वर, [[वाराही]], तिरुवरूरचे थियागराजर व इतर देवांचीही मंदिरे आहेत. हे मंदिर तामिळनाडूमधील सर्वात जास्त भेट दिलेल्या पर्यटक आकर्षणांपैकी एक आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://inmarathi.net/brihadeshwara-temple-information-in-marathi/|title=बृहदेश्वर मंदिर माहिती Brihadeshwara Temple Information In Marathi इनमराठी|date=2021-06-17|website=inmarathi.net|language=mr-in|access-date=2022-08-06}}</ref> == नामकरण == [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा चोळ]], ज्याने हे मंदीर बांधले, त्याने मंदीरास राजराजेश्वरम असे म्हटले, शब्दशः "राजराजाचे सर्वशक्तिमान मंदिर". मंदिरातील नंतरच्या शिलालेखात मंदिराच्या देवतेला पेरिया उदैया नायनार असे संबोधले आहे, जे बृहदेश्वर आणि पेरुवुदैयार कोविल या आधुनिक नावांचे उगमस्थान असल्याचे म्हटले जाते. बृहदेश्वर (IAST: Bṛihádīśvara) हा शब्द बृहत (अर्थ "मोठा, महान, उदात्त, विशाल") आणि ईश्वर या दोन [[संस्‍कृत भाषा|संस्कृत]] शब्दांनी बनलेला आहे. == स्थान == बृहदेश्वर मंदिर हे [[चेन्नई]]<nowiki/>च्या नैऋत्येस सुमारे ३५० किलोमीटर अंतरावर [[तंजावर]] शहरात आहे. तंजावर हे शहर शहर [[भारतीय रेल्वे]], तामिळनाडू बस सेवा आणि [[राष्ट्रीय महामार्ग ६७]], 45C, 226 आणि 226 Extn द्वारे मोठ्या शहरांशी जोडलेले आहे. नियमित सेवा असलेले सर्वात जवळचे विमानतळ [[तिरुचिरापल्ली आंतरराष्ट्रीय विमानतळ]] (IATA: TRZ), सुमारे ५५ किलोमीटर अंतरावर आहे. == इतिहास == [[चित्र:Rajaraja mural-2.jpg|इवलेसे|160x160px|राजराजा पहिला आणि त्याचे गुरू यांचे भित्तिचित्र.]] बृहदेश्वर मंदिर चोळ राजा [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] याने इ.स. १००३ ते १०१० या दरम्यान बांधले. चोळ घराणे हे महादेवाचे भक्त होते. त्यामुळे त्यांनी अनेक शिवमंदिरे बांधली होती. [[तंजावूर मराठा राज्य|तंजावरच्या मराठा]] राजांनीही मंदिराची डागडुज केलेली व काही नवी बांधकामे देखील केलेली असा शिलालेख मंदिर परिसरात आढळतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.marathibuzz.com/brihadeshwara-big-temple|title=बिग टेंपल बृहदीश्वर|last=Codingest|date=2020-11-29|website=Marathi Buzz|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref> १९८७ साली या मंदिरासोबतच [[चोळ साम्राज्य|चोळ वंशाच्या]] काळातील गंगाईकोंडा चोलापुरम मंदिर आणि ऐरावतेश्वर मंदिर हे [[जागतिक वारसा स्थान|युनेस्को]] जागतिक वारसा यादीत सामाविष्ट करण्यात आली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.majhapaper.com/2018/01/06/%e0%a4%b0%e0%a4%b9%e0%a4%b8%e0%a5%8d%e0%a4%af%e0%a4%ae%e0%a4%af%e0%a5%80-%e0%a5%a7-%e0%a4%b9%e0%a4%9c%e0%a4%be%e0%a4%b0-%e0%a4%b5%e0%a4%b0%e0%a5%8d%e0%a4%b7%e0%a5%87-%e0%a4%9c%e0%a5%81%e0%a4%a8/|title=रहस्यमयी १ हजार वर्षे जुने बृहदेश्वर मंदिर - Majha Paper|last=देशपांडे|first=शामला|date=2018-01-06|website=www.majhapaper.com|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> कोणत्याही पायाशिवाय उभे असलेले हे मंदिर २००४ च्या त्सुनामीमध्येही सुरक्षित राहिले.<ref name=":0" /> २०१० साली या मंदिराला १ हजार वर्षे पूर्ण झाली आहेत. == वर्णन == [[File:Tamil_Inscriptions_in_Thanjavur_Brahadeeshwara_Temple_written_1000_years_ago.jpg|दुवा=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Tamil_Inscriptions_in_Thanjavur_Brahadeeshwara_Temple_written_1000_years_ago.jpg|इवलेसे|160x160px|१००० वर्षांपूर्वी लिहिलेले तमिळ शिलालेख]] [[कावेरी नदी]]<nowiki/>च्या तीरावर बांधलेले भगवान शिवाला समर्पित बृहदेश्वर मंदिर हे कोणत्याही पायाशिवाय उभे आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://english.newstracklive.com/news/tamil-nadu-7-secrets-of-vrudeeshwara-temple-in-thanjavur-mc23-nu764-ta764-ta277-1122402-1.html|title=Brihadeeswara Temple; A temple with no foundation hiding secrets|date=2020-10-06|website=News Track|language=English|access-date=2022-08-06}}</ref> मंदिरामध्ये सुमारे १३ फूट उंचीचा शिवलिंग आहे. ग्रॅनाइट दगडांचा वापर करुन बांधण्यात आलेल्या मंदिरात १३ मजले आहेत, त्याची उंची सुमारे ६६ मीटर आहे. या मंदिराचे बांधकाम अशा प्रकारे केले गेले आहे की या मंदिरात उपस्थित कोणत्याही स्तंभ दगडांनी चिकटविला गेला नाही. केवळ दगडांना आकार देउन ते एकमेकांवर स्थिर केले गेले आहेत. त्यामुळे या मंदिरास तरंगणारे मंदिर देखील म्हटले जाते. मंदिराच्या शिखरावर सोन्याचा कलश आहे परंतु तो कलश ज्या दगडावर आहे, तो दगड जवळपास ८० टन इतका वजनी आहे. एवढ्या वजनाचा दगड त्याकाळी मंदिराच्या शिखरावर कसा नेला हे इतिहासकारांसाठी एक गूढच आहे. मंदिरामध्ये [[तमिळ]] व [[संस्कृत]] भाषेतील अनेक [[शिलालेख]] आहेत.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> मंदिरामध्ये १६ फूट लांब, ८.५ फूट रुंद आणि १३ फूट उंच [[नंदी]]<nowiki/>ची मुर्ती आहे, ही भारतातील नंदीची दुसरी सर्वात मोठी मुर्ती आहे. एकाच दगडापासून बनवलेल्या ह्या मुर्तीचे वजन जवळपास २० हजार किलो इतके आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.inmarathi.com/167925/bruhdeshwar-temple-history-facts-and-mystery/|title=११ व्या शतकापासून उभं असलेलं हे मंदिर अजूनही भल्याभल्या इंजिनियर्ससाठी एक कोडंच आहे!|last=टीम|first=इनमराठी|website=www.inmarathi.com|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> == प्रशासन == सध्या मंदीराच्या प्रशासनाची व व्यवस्थापनाची जबाबदारी [[तंजावूर मराठा राज्य|तंजावर मराठा]] राजघराण्याचे प्रमुख बाबाजी भोंसले यांच्याकडे आहे. ते देवस्थानचे वंशपरंपरागत विश्वस्त आहेत, या विश्वस्त मंडळाद्वारे बृहदीश्‍वर मंदिरासह ८८ [[चोळ राजांची मंदिरे|चोळ मंदिरांचे]] व्यवस्थापन केले जाते. बाबाजी भोंसले हे चोळ घराण्यातील किंवा [[तमिळ लोक|तमिळ वंशा]]<nowiki/>चे नसल्यामुळे त्यांचे हे अधिकार रद्द करण्यासाठी तमिळ गटाने [[तमिळनाडू]] सरकारकडे याचिका केली आहे. आंदोलकांपैकी काहींच्या मते, बाबाजी भोंसले हे तंजावरच्या मराठा राजांचे कायदेशीर वारस देखील नाहीत असेही म्हटले जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.theweekendleader.com/Headlines/3247/tamil-groups-want-maratha-hold-over-thanjavur-big-temple-to-go.html|title=Tamil groups want Maratha hold over Thanjavur Big Temple to go|last=Leader|first=The Weekend|website=www.theweekendleader.com|language=English|access-date=2022-08-06}}</ref> == चित्रदालन == मंदिरात अनेक शिल्पे, आराम आणि भित्तीचित्रे आहेत:<ref name="Sivaramamurti1977p288">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=WKgQAQAAMAAJ|title=L'Art en Inde|author=C. Sivaramamurti|publisher=H. N. Abrams|year=1977|isbn=978-0-8109-0630-3|pages=287–288, 427}}</ref> <gallery mode="packed" heights="150"> File:An elephant relief on the Brihadisvara Temple, Thanjavur.jpg|मंदिरातील पायऱ्यावरील हत्तीचे शिलप File:Big temple 064.jpg|भिक्षाटन भगवान शिव File:Big temple 100.jpg|स्त्री आणि पुरुष तत्त्वे अविभाज्य आहेत याचे प्रतीक असलेले [[अर्धनारीश्वर]]ाचे शिल्प.<ref>{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/topic/Ardhanarishvara|title=Ardhanārīśvara|year=2011|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|access-date=27 December 2017}}</ref> File:Le temple de Brihadishwara (Tanjore, Inde) (13908795928).jpg|मुख्य मंदीरावरील [[गणपती|गणेश]] मुर्ती. File:Brihadeeswarar Temple 04.jpg|मंदीरातील स्वतंत्र गणपतीचे मंदीर File:MyTanjoreTripPic19.JPG|अंगणाच्या उत्तर भागात असलेले [[कार्तिकेय|सुब्रह्मण्‍यार]] देवस्थान. मुरुगन, कार्तिकेय किंवा स्कंद यानावाने देखील ओळखले जाते. File:Chandeshvara shrine at the Brihadisvara Temple.jpg|[[चंडेश्वरा]]चे मंदिर. चंडेश्वर हे योगी आणि [[नायनार]] संत होते. File:1010 CE Brihadishwara Temple, Hindu god Shiva, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India (8).jpg|[[नृसिंह]] अवतारातील भगवान [[विष्णू]] File:1010 CE Brihadishwara Shiva Temple, yogini, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India.jpg|[[लक्ष्मी]]ची मूर्ती, File:Tanjore Paintings - Big temple 01.JPG|[[गजलक्ष्मी|गजलक्ष्मी]]चे भित्तिचित्र, वैष्णव संस्कृती दर्शवणारे शिल्प File:Big temple 061.jpg|शैव मंदीरात असलेले भगवान विष्णूंचे शिल्प File:1010 CE Brihadishwara Shiva Temple, wall relief, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India.jpg|[[योग]] आणि ध्यान मुद्रेतील मुर्ती; मंदीरात अनेक संताचे शिल्प कोरलेले आहेत. File:Brihadeeswarar Temple 3407.jpg|[[गवळणी|गवळण]]ींचे वस्त्र घेउन झाडावर बसलेला बाल [[कृष्ण]] File:Nandi Brihadeeswara.jpg|नंदी आणि नंदीच्या छतावरील भित्तीचित्र. File:Sculpture2 Brihadeeswara.jpg|शिल्पाकृती File:Sculpture3 Brihadeeswara.jpg|विमानाच्या बाह्य भिंतीवरील शिल्पकला File:Relief Staircase, Brihadeeswara.jpg|पायऱ्यावरील नक्षीकाम File:Entrance Brihadeeswara.jpg|प्रवेश File:Thanjavur Big Temple View.jpg|मंदीराच्या विमानाचे दृश्य File:The Big Temple - Thanjavur.jpg|रात्रीचे दृश्य File:Shiva_Nataraja_Tanjore_Bruxelles_02_10_2011_01.jpg|[[नटराज]] </gallery> == हे देखील पहा == * [[चोळ राजांची मंदिरे]] * [[भारतातील जागतिक वारसा स्थाने|भारतातील जागतिक वारसा स्थळे]] * [[युनेस्को जागतिक वारसा स्थान]] * [[चोळ साम्राज्य]] == बाह्य दुवे == {{Commons category|Brihadisvara Temple}} * [https://brihadeeswara.temple-mandir.in/ Tanjavur Brihadisvara Temple], Indira Gandhi National Centre for the Arts, Government of India * [http://www.thebigtemple.com/architecture1.html The Big temple], Thanjavur * [https://web.archive.org/web/20170202015002/http://omstamps.com/index.php?route=product%2Fproduct&path=24_59&product_id=20100141 Stamps issued by India Post] * [http://www.art-and-archaeology.com/india/thanjavur/bri01.html Photos on art-and-archaeology web site] * [https://whc.unesco.org/en/list/250 Unesco Great Living Chola Temples] == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} {{भारतातील जागतिक वारसा स्थाने}} [[वर्ग:तंजावर]] [[वर्ग:भारतातील जागतिक वारसा स्थाने]] fwrthotgri4zcu4gh5qgpvtymbhghfa 2143711 2143615 2022-08-07T06:18:58Z Omega45 127466 /* प्रशासन */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट मंदिर |चित्र = Side_profile,_Brihadeeswara.jpg |निर्माता= [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] |जीर्णोद्धारक= |नाव = |निर्माण वर्ष=इ.स. १००३ ते १०१० |देवता= [[शिव|भगवान शिव]] |वास्तुकला = द्रविड शैली |स्थान=[[तंजावूर|तंजावर]], [[तमिळनाडू]] }} '''बृहदीश्वर मंदिर''' ([[तमिळ भाषा|तमिळ]] - पेरुवुदैयार कोविल பெருவுடையார் கோயில்) स्थानिक पातळीवर थंजई पेरिया कोविल म्हणून ओळखले जाते, हे [[तंजावूर|तंजावर]], [[तमिळनाडू]] मध्ये [[कावेरी नदी]]<nowiki/>च्या दक्षिण तीरावर स्थित [[शिव|भगवान शिवाला]] समर्पित [[द्रविड संस्कृती|द्रविडी]]<nowiki/>यन शैलीतील [[हिंदू]] मंदिर आहे.<ref name=":0">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/tourism/marathi-jalgaon-news-tamilnadu-grishneshwar-temple-granite-423100|title=चोल शासकाने स्वप्न पाहिले अन्‌ साकारले जगातील पहिले ग्रॅनाइट मंदिर|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-08-06}}</ref> मंदिरास राजराजेश्वरम देखील म्हटले जाते. हे मंदिर जगातील सर्वात मोठ्या हिंदू मंदिरांपैकी एक आहे. विकसित तमिळ वास्तुकलेचे हे अनुकरणीय उदाहरण आहे, मंदिरास दक्षिणेचा [[मेरू पर्वत|मेरू]] असेही म्हणतात. हे मंदिर चोळ राजा [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] याने इ.स. १००३ ते १०१० या दरम्यान बांधले. या मंदिरासोबतच [[चोळ साम्राज्य|चोळ वंशाच्या]] काळातील गंगाईकोंडा चोलापुरम मंदिर आणि ऐरावतेश्वर मंदिर हे [[जागतिक वारसा स्थान|युनेस्को]] (UNESCO) च्या जागतिक वारसा स्थळाचा एक भाग आहे ज्याला "[[चोळ राजांची मंदिरे|ग्रेट लिव्हिंग चोला टेंपल्स]]" म्हणून ओळखले जाते.<ref name=":1">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/spiritual-adhyatmik/shravan-2022-brihadeshwara-shiv-temple-history-and-story-au189-774974.html|title=Shravan 2022: तामिळनाडूतील 1200 वर्षे जुने शिवमंदिर, ज्याचे रहस्य वैज्ञानिकांनाही कळू शकले नाही|last=Marathi|first=TV9|date=2022-08-04|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-08-06}}</ref> ११व्या शतकातील या मंदिराची मूळ स्मारके खंदकाभोवती बांधण्यात आली होती. त्यात गोपुरम्, मुख्य मंदिर, त्याचा भव्य बुरुज, शिलालेख, भित्तिचित्रे आणि शिल्पे प्रामुख्याने [[शैव पंथ|शैव पंथाशी]] संबंधित आहेत, परंतु हिंदू धर्मातील [[वैष्णव पंथ|वैष्णव]] आणि शक्ती परंपरांचा देखील समावेश आहे. मंदिराचे इतिहासात नुकसान झाले होते त्यामुळे काही कलाकृती आता गायब आहेत. त्यानंतरच्या काळात मंदिरामध्ये अतिरिक्त मंडप आणि स्मारके जोडली गेली. हे मंदिर सध्या १६व्या शतकानंतर बांधण्यात आलेल्या तटबंदीच्या मध्यभागी उभे आहे. ग्रॅनाइट वापरून बांधलेले मंदिराचे शिखर (विमान) हे दक्षिण भारतामध्ये सर्वात उंच आहे. मंदिरातील [[शिव|शिवलिंग]] भारतातील सर्वात मोठ्या शिवलिंगांपैकी एक आहे आणि मंदिरामध्ये भव्य असा कॉलोनेड कॉरिडॉर{{मराठी शब्द सुचवा}} आहे. मंदिर त्याच्या उत्कृष्ट शिल्पकलेसाठी आणि ११व्या शतकातील पितळच्या [[नटराज|नटराजा]]<nowiki/>च्या मुर्तीसाठी देखील प्रसिद्ध आहे. मंदिराच्या संकुलात [[नंदी]], [[पार्वती]], [[कार्तिकेय]], [[गणेश]], चंडेश्वर, [[वाराही]], तिरुवरूरचे थियागराजर व इतर देवांचीही मंदिरे आहेत. हे मंदिर तामिळनाडूमधील सर्वात जास्त भेट दिलेल्या पर्यटक आकर्षणांपैकी एक आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://inmarathi.net/brihadeshwara-temple-information-in-marathi/|title=बृहदेश्वर मंदिर माहिती Brihadeshwara Temple Information In Marathi इनमराठी|date=2021-06-17|website=inmarathi.net|language=mr-in|access-date=2022-08-06}}</ref> == नामकरण == [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा चोळ]], ज्याने हे मंदीर बांधले, त्याने मंदीरास राजराजेश्वरम असे म्हटले, शब्दशः "राजराजाचे सर्वशक्तिमान मंदिर". मंदिरातील नंतरच्या शिलालेखात मंदिराच्या देवतेला पेरिया उदैया नायनार असे संबोधले आहे, जे बृहदेश्वर आणि पेरुवुदैयार कोविल या आधुनिक नावांचे उगमस्थान असल्याचे म्हटले जाते. बृहदेश्वर (IAST: Bṛihádīśvara) हा शब्द बृहत (अर्थ "मोठा, महान, उदात्त, विशाल") आणि ईश्वर या दोन [[संस्‍कृत भाषा|संस्कृत]] शब्दांनी बनलेला आहे. == स्थान == बृहदेश्वर मंदिर हे [[चेन्नई]]<nowiki/>च्या नैऋत्येस सुमारे ३५० किलोमीटर अंतरावर [[तंजावर]] शहरात आहे. तंजावर हे शहर शहर [[भारतीय रेल्वे]], तामिळनाडू बस सेवा आणि [[राष्ट्रीय महामार्ग ६७]], 45C, 226 आणि 226 Extn द्वारे मोठ्या शहरांशी जोडलेले आहे. नियमित सेवा असलेले सर्वात जवळचे विमानतळ [[तिरुचिरापल्ली आंतरराष्ट्रीय विमानतळ]] (IATA: TRZ), सुमारे ५५ किलोमीटर अंतरावर आहे. == इतिहास == [[चित्र:Rajaraja mural-2.jpg|इवलेसे|160x160px|राजराजा पहिला आणि त्याचे गुरू यांचे भित्तिचित्र.]] बृहदेश्वर मंदिर चोळ राजा [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] याने इ.स. १००३ ते १०१० या दरम्यान बांधले. चोळ घराणे हे महादेवाचे भक्त होते. त्यामुळे त्यांनी अनेक शिवमंदिरे बांधली होती. सध्याचे मुख्य मंदिर व गोपुरम हे ११व्या शतकाच्या सुरुवातीचेच आहे, मंदिरामध्ये पुढील १००० वर्षांमध्ये नूतनीकरण आणि दुरुस्ती देखील झाली व नवीन मंदिरे देखील जोडली गेली. [[मुस्लिम]] व [[हिंदु]] राज्यकर्त्यांमधील युद्धे व मंदिरावरील छाप्यांमुळे विशेषत: [[मदुराई]]<nowiki/>चे मुस्लिम सुलतान यांच्यामुळे मंदिराचे नुकसान ही झाले व वेळोवेळी हिंदू राजघराण्यांनी मंदिराची दुरुस्ती देखील केली. मंदिरातील [[कार्तिकेय]] (मुरुगन), [[पार्वती]] (अम्मान) आणि [[नंदी]]<nowiki/>ची महत्त्वाची तीर्थे १६व्या आणि १७व्या शतकातील [[मदुराई नायक राजघराणे|नायक]] युगातील आहेत. त्याचप्रमाणे दक्षिणामूर्ती मंदिर नंतर बांधण्यात आले.<ref>George Michell (2008), Architecture and Art of Southern India, Cambridge University Press, pages 9-13, 16-21</ref> [[तंजावूर मराठा राज्य|तंजावरच्या मराठा]] राजांनीही मंदिराची डागडुज केलेली व काही नवी बांधकामे देखील केलेली असा शिलालेख मंदिर परिसरात आढळतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.marathibuzz.com/brihadeshwara-big-temple|title=बिग टेंपल बृहदीश्वर|last=Codingest|date=2020-11-29|website=Marathi Buzz|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref> १९८७ साली या मंदिरासोबतच [[चोळ साम्राज्य|चोळ वंशाच्या]] काळातील गंगाईकोंडा चोलापुरम मंदिर आणि ऐरावतेश्वर मंदिर हे [[जागतिक वारसा स्थान|युनेस्को]] जागतिक वारसा यादीत सामाविष्ट करण्यात आली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.majhapaper.com/2018/01/06/%e0%a4%b0%e0%a4%b9%e0%a4%b8%e0%a5%8d%e0%a4%af%e0%a4%ae%e0%a4%af%e0%a5%80-%e0%a5%a7-%e0%a4%b9%e0%a4%9c%e0%a4%be%e0%a4%b0-%e0%a4%b5%e0%a4%b0%e0%a5%8d%e0%a4%b7%e0%a5%87-%e0%a4%9c%e0%a5%81%e0%a4%a8/|title=रहस्यमयी १ हजार वर्षे जुने बृहदेश्वर मंदिर - Majha Paper|last=देशपांडे|first=शामला|date=2018-01-06|website=www.majhapaper.com|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> कोणत्याही पायाशिवाय उभे असलेले हे मंदिर २००४ च्या त्सुनामीमध्येही सुरक्षित राहिले.<ref name=":0" /> २०१० साली या मंदिराला १ हजार वर्षे पूर्ण झाली. == वर्णन == [[File:Tamil_Inscriptions_in_Thanjavur_Brahadeeshwara_Temple_written_1000_years_ago.jpg|दुवा=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Tamil_Inscriptions_in_Thanjavur_Brahadeeshwara_Temple_written_1000_years_ago.jpg|इवलेसे|160x160px|१००० वर्षांपूर्वी लिहिलेले तमिळ शिलालेख]] [[कावेरी नदी]]<nowiki/>च्या तीरावर बांधलेले भगवान शिवाला समर्पित बृहदेश्वर मंदिर हे कोणत्याही पायाशिवाय उभे आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://english.newstracklive.com/news/tamil-nadu-7-secrets-of-vrudeeshwara-temple-in-thanjavur-mc23-nu764-ta764-ta277-1122402-1.html|title=Brihadeeswara Temple; A temple with no foundation hiding secrets|date=2020-10-06|website=News Track|language=English|access-date=2022-08-06}}</ref> मंदिरामध्ये सुमारे १३ फूट उंचीचा शिवलिंग आहे. ग्रॅनाइट दगडांचा वापर करुन बांधण्यात आलेल्या मंदिरात १३ मजले आहेत, त्याची उंची सुमारे ६६ मीटर आहे. या मंदिराचे बांधकाम अशा प्रकारे केले गेले आहे की या मंदिरात उपस्थित कोणत्याही स्तंभ दगडांनी चिकटविला गेला नाही. केवळ दगडांना आकार देउन ते एकमेकांवर स्थिर केले गेले आहेत. त्यामुळे या मंदिरास तरंगणारे मंदिर देखील म्हटले जाते. मंदिराच्या शिखरावर सोन्याचा कलश आहे परंतु तो कलश ज्या दगडावर आहे, तो दगड जवळपास ८० टन इतका वजनी आहे. एवढ्या वजनाचा दगड त्याकाळी मंदिराच्या शिखरावर कसा नेला हे इतिहासकारांसाठी एक गूढच आहे. मंदिरामध्ये [[तमिळ]] व [[संस्कृत]] भाषेतील अनेक [[शिलालेख]] आहेत.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> मंदिरामध्ये १६ फूट लांब, ८.५ फूट रुंद आणि १३ फूट उंच [[नंदी]]<nowiki/>ची मुर्ती आहे, ही भारतातील नंदीची दुसरी सर्वात मोठी मुर्ती आहे. एकाच दगडापासून बनवलेल्या ह्या मुर्तीचे वजन जवळपास २० हजार किलो इतके आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.inmarathi.com/167925/bruhdeshwar-temple-history-facts-and-mystery/|title=११ व्या शतकापासून उभं असलेलं हे मंदिर अजूनही भल्याभल्या इंजिनियर्ससाठी एक कोडंच आहे!|last=टीम|first=इनमराठी|website=www.inmarathi.com|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> === सहस्र स्मरणोत्सव === सप्टेंबर २०१० मध्ये मंदिराला १००० वर्षे पूर्ण झाली. भव्य संरचनेचे १००० वे वर्ष साजरे करण्यासाठी, राज्य सरकार आणि शहराने अनेक सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित केले होते. त्याच्या 25 व्या राजवटीच्या (1010 CE) 275 व्या दिवसाची आठवण व्हावी जेव्हा राजाराजा I (985-1014 CE) याने विमानाचा मुकुट करण्यासाठी अंतिम अभिषेक करण्यासाठी सोन्याचा मुलामा असलेला कलसम (तांब्याचे भांडे किंवा अंतिम) सुपूर्द केला, 59.82- गर्भगृहाच्या वर मीटर उंच टॉवर. या प्रसंगी, राज्य सरकारने प्रख्यात नृत्यांगना पद्मा सुब्रमण्यम यांच्या नेतृत्वाखाली भरतनाट्यम यज्ञ, शास्त्रीय नृत्याचा कार्यक्रम आयोजित केला होता. २६ सप्टेंबर २०१० पासून हे छोटे शहर दोन दिवसांसाठी सांस्कृतिक केंद्र बनले कारण संपूर्ण शहरात विविध कलांचे व सांस्कृतिक नृत्याचे सादरीकरण केले जात होते. मंदिराचा सहस्राब्दी उत्सवाच्या पाचवा दिवशी, २६ सप्टेंबर २०१० रोजी, देशाच्या सांस्कृतिक, स्थापत्य, ऐतिहासिक इतिहासातील बृहदीश्वर मंदिराच्या योगदानाची ओळख म्हणून, [[भारतीय टपाल सेवा|भारतीय टपाला]]<nowiki/>ने मंदिराच्या गोपुरमचे चित्र असलेले ₹ ५ चे टपाल तिकीट प्रसिद्ध केले. [[भारतीय रिझर्व्ह बँक|भारतीय रिझर्व्ह बँके]]<nowiki/>नेही मंदिराचे नक्षीकाम केलेले ₹ ५ चे नाणे जारी करून या घटनेचे स्मरण केले. भारत सरकारच्या मुंबई मिंटने ५ रुपयांच्या नाण्याप्रमाणेच मंदिराचे चित्र असलेले १००० रुपयांचे स्मरणार्थी नाणे जारी केले. स्वतंत्र भारतामध्ये प्रसिद्ध होणारे हे पहिले १००० रुपयांचे नाणे होते. हे नाणे नॉन सर्क्युलेटिव्ह लीगल टेंडर (NCLT) होते. १ एप्रिल १९५४ रोजी, [[भारतीय रिझर्व्ह बँक|भारतीय रिझर्व्ह बँके]]<nowiki/>ने ₹ १००० ची चलनी नोट जारी केली होती ज्यामध्ये बृहदीश्वर मंदिराचा सांस्कृतिक वारसा आणि महत्त्व दर्शविणारे विहंगम दृश्य आहे. परंतु, १९७५ मध्ये, तत्कालीन पंतप्रधान [[इंदिरा गांधी]] यांच्या नेतृत्वाखालील सरकारने [[काळा पैसा]] रोखण्याच्या प्रयत्नात सर्व ₹ १००० च्या चलनी नोटा चलनातून रद्द केल्या. या नोटा आता संग्राहकांमध्ये लोकप्रिय आहेत. सहस्राब्दी वर्षानिमित्त [[तमिळनाडूचे मुख्यमंत्री|तमिळनाडूचे तत्कालीन मुख्यमंत्री]], [[एम. करुणानिधी|एम करुणानिधी]] यांनी उच्च उत्पादकता असलेल्या भाताच्या प्रकाराचे सेम्माई तांदूळाचे राज राजन-१००० असे नामकरण केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.deccanherald.com/national/stamp-coin-release-mark-1000-years-of-big-temple-96568.html|title=Stamp, coin release mark 1,000 years of Big Temple|date=2010-09-26|website=Deccan Herald|language=en|access-date=2022-08-07}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.newindianexpress.com/states/tamil-nadu/2010/sep/26/millennium-ceremony-of-thanjavur-temple-conclude-190232.html|title=Millennium ceremony of Thanjavur temple conclude|website=The New Indian Express|access-date=2022-08-07}}</ref> == प्रशासन == [[जागतिक वारसा स्थान|जागतिक वारसा स्मारक]] म्हणून, मंदिर आणि परिसर [[भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभाग|भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण]] (ASI) अंतर्गत येतो जो [[भारत सरकार]]<nowiki/>च्या सांस्कृतिक मंत्रालयाच्या अंतर्गत येतो, मंदिराची सुरक्षा, जतन आणि डागडुजीचा जबाबदारीही भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण विभागाची आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/trichy/asi-shuts-big-temple-in-thanjavur/articleshow/82108609.cms|title=ASI shuts Big Temple in Thanjavur {{!}} Trichy News - Times of India|last=Apr 17|first=TNN /|last2=2021|website=The Times of India|language=en|access-date=2022-08-07|last3=Ist|first3=04:58}}</ref> सध्या मंदीराच्या प्रशासनाची व व्यवस्थापनाची जबाबदारी [[तंजावूर मराठा राज्य|तंजावर मराठा]] राजघराण्याचे प्रमुख बाबाजी भोंसले यांच्याकडे आहे. ते देवस्थानचे वंशपरंपरागत विश्वस्त आहेत, या विश्वस्त मंडळाद्वारे बृहदीश्‍वर मंदिरासह ८८ [[चोळ राजांची मंदिरे|चोळ मंदिरांचे]] व्यवस्थापन केले जाते. बाबाजी भोंसले हे चोळ घराण्यातील किंवा [[तमिळ लोक|तमिळ वंशा]]<nowiki/>चे नसल्यामुळे त्यांचे हे अधिकार रद्द करण्यासाठी तमिळ गटाने [[तमिळनाडू]] सरकारकडे याचिका केली आहे. आंदोलकांपैकी काहींच्या मते, बाबाजी भोंसले हे तंजावरच्या मराठा राजांचे कायदेशीर वारस देखील नाहीत असेही म्हटले जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.theweekendleader.com/Headlines/3247/tamil-groups-want-maratha-hold-over-thanjavur-big-temple-to-go.html|title=Tamil groups want Maratha hold over Thanjavur Big Temple to go|last=Leader|first=The Weekend|website=www.theweekendleader.com|language=English|access-date=2022-08-06}}</ref> == चित्रदालन == मंदिरात अनेक शिल्पे, आराम आणि भित्तीचित्रे आहेत:<ref name="Sivaramamurti1977p288">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=WKgQAQAAMAAJ|title=L'Art en Inde|author=C. Sivaramamurti|publisher=H. N. Abrams|year=1977|isbn=978-0-8109-0630-3|pages=287–288, 427}}</ref> <gallery mode="packed" heights="150"> File:An elephant relief on the Brihadisvara Temple, Thanjavur.jpg|मंदिरातील पायऱ्यावरील हत्तीचे शिलप File:Big temple 064.jpg|भिक्षाटन भगवान शिव File:Big temple 100.jpg|स्त्री आणि पुरुष तत्त्वे अविभाज्य आहेत याचे प्रतीक असलेले [[अर्धनारीश्वर]]ाचे शिल्प.<ref>{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/topic/Ardhanarishvara|title=Ardhanārīśvara|year=2011|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|access-date=27 December 2017}}</ref> File:Le temple de Brihadishwara (Tanjore, Inde) (13908795928).jpg|मुख्य मंदीरावरील [[गणपती|गणेश]] मुर्ती. File:Brihadeeswarar Temple 04.jpg|मंदीरातील स्वतंत्र गणपतीचे मंदीर File:MyTanjoreTripPic19.JPG|अंगणाच्या उत्तर भागात असलेले [[कार्तिकेय|सुब्रह्मण्‍यार]] देवस्थान. मुरुगन, कार्तिकेय किंवा स्कंद यानावाने देखील ओळखले जाते. File:Chandeshvara shrine at the Brihadisvara Temple.jpg|[[चंडेश्वरा]]चे मंदिर. चंडेश्वर हे योगी आणि [[नायनार]] संत होते. File:1010 CE Brihadishwara Temple, Hindu god Shiva, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India (8).jpg|[[नृसिंह]] अवतारातील भगवान [[विष्णू]] File:1010 CE Brihadishwara Shiva Temple, yogini, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India.jpg|[[लक्ष्मी]]ची मूर्ती, File:Tanjore Paintings - Big temple 01.JPG|[[गजलक्ष्मी|गजलक्ष्मी]]चे भित्तिचित्र, वैष्णव संस्कृती दर्शवणारे शिल्प File:Big temple 061.jpg|शैव मंदीरात असलेले भगवान विष्णूंचे शिल्प File:1010 CE Brihadishwara Shiva Temple, wall relief, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India.jpg|[[योग]] आणि ध्यान मुद्रेतील मुर्ती; मंदीरात अनेक संताचे शिल्प कोरलेले आहेत. File:Brihadeeswarar Temple 3407.jpg|[[गवळणी|गवळण]]ींचे वस्त्र घेउन झाडावर बसलेला बाल [[कृष्ण]] File:Nandi Brihadeeswara.jpg|नंदी आणि नंदीच्या छतावरील भित्तीचित्र. File:Sculpture2 Brihadeeswara.jpg|शिल्पाकृती File:Sculpture3 Brihadeeswara.jpg|विमानाच्या बाह्य भिंतीवरील शिल्पकला File:Relief Staircase, Brihadeeswara.jpg|पायऱ्यावरील नक्षीकाम File:Entrance Brihadeeswara.jpg|प्रवेश File:Thanjavur Big Temple View.jpg|मंदीराच्या विमानाचे दृश्य File:The Big Temple - Thanjavur.jpg|रात्रीचे दृश्य File:Shiva_Nataraja_Tanjore_Bruxelles_02_10_2011_01.jpg|[[नटराज]] </gallery> == हे देखील पहा == * [[चोळ राजांची मंदिरे]] * [[भारतातील जागतिक वारसा स्थाने|भारतातील जागतिक वारसा स्थळे]] * [[युनेस्को जागतिक वारसा स्थान]] * [[चोळ साम्राज्य]] == बाह्य दुवे == {{Commons category|Brihadisvara Temple}} * [https://brihadeeswara.temple-mandir.in/ Tanjavur Brihadisvara Temple], Indira Gandhi National Centre for the Arts, Government of India * [http://www.thebigtemple.com/architecture1.html The Big temple], Thanjavur * [https://web.archive.org/web/20170202015002/http://omstamps.com/index.php?route=product%2Fproduct&path=24_59&product_id=20100141 Stamps issued by India Post] * [http://www.art-and-archaeology.com/india/thanjavur/bri01.html Photos on art-and-archaeology web site] * [https://whc.unesco.org/en/list/250 Unesco Great Living Chola Temples] == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} {{भारतातील जागतिक वारसा स्थाने}} [[वर्ग:तंजावर]] [[वर्ग:भारतातील जागतिक वारसा स्थाने]] lkau0jtqtc5qxqjnm5cz1g55761fmgo 2143718 2143711 2022-08-07T06:53:01Z Omega45 127466 /* सहस्र स्मरणोत्सव */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट मंदिर |चित्र = Side_profile,_Brihadeeswara.jpg |निर्माता= [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] |जीर्णोद्धारक= |नाव = |निर्माण वर्ष=इ.स. १००३ ते १०१० |देवता= [[शिव|भगवान शिव]] |वास्तुकला = द्रविड शैली |स्थान=[[तंजावूर|तंजावर]], [[तमिळनाडू]] }} '''बृहदीश्वर मंदिर''' ([[तमिळ भाषा|तमिळ]] - पेरुवुदैयार कोविल பெருவுடையார் கோயில்) स्थानिक पातळीवर थंजई पेरिया कोविल म्हणून ओळखले जाते, हे [[तंजावूर|तंजावर]], [[तमिळनाडू]] मध्ये [[कावेरी नदी]]<nowiki/>च्या दक्षिण तीरावर स्थित [[शिव|भगवान शिवाला]] समर्पित [[द्रविड संस्कृती|द्रविडी]]<nowiki/>यन शैलीतील [[हिंदू]] मंदिर आहे.<ref name=":0">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/tourism/marathi-jalgaon-news-tamilnadu-grishneshwar-temple-granite-423100|title=चोल शासकाने स्वप्न पाहिले अन्‌ साकारले जगातील पहिले ग्रॅनाइट मंदिर|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-08-06}}</ref> मंदिरास राजराजेश्वरम देखील म्हटले जाते. हे मंदिर जगातील सर्वात मोठ्या हिंदू मंदिरांपैकी एक आहे. विकसित तमिळ वास्तुकलेचे हे अनुकरणीय उदाहरण आहे, मंदिरास दक्षिणेचा [[मेरू पर्वत|मेरू]] असेही म्हणतात. हे मंदिर चोळ राजा [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] याने इ.स. १००३ ते १०१० या दरम्यान बांधले. या मंदिरासोबतच [[चोळ साम्राज्य|चोळ वंशाच्या]] काळातील गंगाईकोंडा चोलापुरम मंदिर आणि ऐरावतेश्वर मंदिर हे [[जागतिक वारसा स्थान|युनेस्को]] (UNESCO) च्या जागतिक वारसा स्थळाचा एक भाग आहे ज्याला "[[चोळ राजांची मंदिरे|ग्रेट लिव्हिंग चोला टेंपल्स]]" म्हणून ओळखले जाते.<ref name=":1">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/spiritual-adhyatmik/shravan-2022-brihadeshwara-shiv-temple-history-and-story-au189-774974.html|title=Shravan 2022: तामिळनाडूतील 1200 वर्षे जुने शिवमंदिर, ज्याचे रहस्य वैज्ञानिकांनाही कळू शकले नाही|last=Marathi|first=TV9|date=2022-08-04|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-08-06}}</ref> == नामकरण == [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा चोळ]], ज्याने हे मंदीर बांधले, त्याने मंदीरास राजराजेश्वरम असे म्हटले, शब्दशः "राजराजाचे सर्वशक्तिमान मंदिर". मंदिरातील नंतरच्या शिलालेखात मंदिराच्या देवतेला पेरिया उदैया नायनार असे संबोधले आहे, जे बृहदेश्वर आणि पेरुवुदैयार कोविल या आधुनिक नावांचे उगमस्थान असल्याचे म्हटले जाते. बृहदेश्वर (IAST: Bṛihádīśvara) हा शब्द बृहत (अर्थ "मोठा, महान, उदात्त, विशाल") आणि ईश्वर या दोन [[संस्‍कृत भाषा|संस्कृत]] शब्दांनी बनलेला आहे. == स्थान == बृहदेश्वर मंदिर हे [[चेन्नई]]<nowiki/>च्या नैऋत्येस सुमारे ३५० किलोमीटर अंतरावर [[तंजावर]] शहरात आहे. तंजावर हे शहर शहर [[भारतीय रेल्वे]], तामिळनाडू बस सेवा आणि [[राष्ट्रीय महामार्ग ६७]], 45C, 226 आणि 226 Extn द्वारे मोठ्या शहरांशी जोडलेले आहे. नियमित सेवा असलेले सर्वात जवळचे विमानतळ [[तिरुचिरापल्ली आंतरराष्ट्रीय विमानतळ]] (IATA: TRZ), सुमारे ५५ किलोमीटर अंतरावर आहे. == इतिहास == [[चित्र:Rajaraja mural-2.jpg|इवलेसे|160x160px|राजराजा पहिला आणि त्याचे गुरू यांचे भित्तिचित्र.]] बृहदेश्वर मंदिर चोळ राजा [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] याने इ.स. १००३ ते १०१० या दरम्यान बांधले. चोळ घराणे हे महादेवाचे भक्त होते. त्यामुळे त्यांनी अनेक शिवमंदिरे बांधली होती. सध्याचे मुख्य मंदिर व गोपुरम हे ११व्या शतकाच्या सुरुवातीचेच आहे, मंदिरामध्ये पुढील १००० वर्षांमध्ये नूतनीकरण आणि दुरुस्ती देखील झाली व नवीन मंदिरे देखील जोडली गेली. [[मुस्लिम]] व [[हिंदु]] राज्यकर्त्यांमधील युद्धे व मंदिरावरील छाप्यांमुळे विशेषत: [[मदुराई]]<nowiki/>चे मुस्लिम सुलतान यांच्यामुळे मंदिराचे नुकसान ही झाले व वेळोवेळी हिंदू राजघराण्यांनी मंदिराची दुरुस्ती देखील केली. मंदिरातील [[कार्तिकेय]] (मुरुगन), [[पार्वती]] (अम्मान) आणि [[नंदी]]<nowiki/>ची महत्त्वाची तीर्थे १६व्या आणि १७व्या शतकातील [[मदुराई नायक राजघराणे|नायक]] युगातील आहेत. त्याचप्रमाणे दक्षिणामूर्ती मंदिर नंतर बांधण्यात आले.<ref>George Michell (2008), Architecture and Art of Southern India, Cambridge University Press, pages 9-13, 16-21</ref> [[तंजावूर मराठा राज्य|तंजावरच्या मराठा]] राजांनीही मंदिराची डागडुज केलेली व काही नवी बांधकामे देखील केलेली असा शिलालेख मंदिर परिसरात आढळतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.marathibuzz.com/brihadeshwara-big-temple|title=बिग टेंपल बृहदीश्वर|last=Codingest|date=2020-11-29|website=Marathi Buzz|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref> १९८७ साली या मंदिरासोबतच [[चोळ साम्राज्य|चोळ वंशाच्या]] काळातील गंगाईकोंडा चोलापुरम मंदिर आणि ऐरावतेश्वर मंदिर हे [[जागतिक वारसा स्थान|युनेस्को]] जागतिक वारसा यादीत सामाविष्ट करण्यात आली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.majhapaper.com/2018/01/06/%e0%a4%b0%e0%a4%b9%e0%a4%b8%e0%a5%8d%e0%a4%af%e0%a4%ae%e0%a4%af%e0%a5%80-%e0%a5%a7-%e0%a4%b9%e0%a4%9c%e0%a4%be%e0%a4%b0-%e0%a4%b5%e0%a4%b0%e0%a5%8d%e0%a4%b7%e0%a5%87-%e0%a4%9c%e0%a5%81%e0%a4%a8/|title=रहस्यमयी १ हजार वर्षे जुने बृहदेश्वर मंदिर - Majha Paper|last=देशपांडे|first=शामला|date=2018-01-06|website=www.majhapaper.com|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> कोणत्याही पायाशिवाय उभे असलेले हे मंदिर २००४ च्या त्सुनामीमध्येही सुरक्षित राहिले.<ref name=":0" /> २०१० साली या मंदिराला १ हजार वर्षे पूर्ण झाली. == वर्णन == [[File:Tamil_Inscriptions_in_Thanjavur_Brahadeeshwara_Temple_written_1000_years_ago.jpg|दुवा=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Tamil_Inscriptions_in_Thanjavur_Brahadeeshwara_Temple_written_1000_years_ago.jpg|इवलेसे|160x160px|१००० वर्षांपूर्वी लिहिलेले तमिळ शिलालेख]] [[कावेरी नदी]]<nowiki/>च्या तीरावर बांधलेले भगवान शिवाला समर्पित बृहदेश्वर मंदिर हे कोणत्याही पायाशिवाय उभे आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://english.newstracklive.com/news/tamil-nadu-7-secrets-of-vrudeeshwara-temple-in-thanjavur-mc23-nu764-ta764-ta277-1122402-1.html|title=Brihadeeswara Temple; A temple with no foundation hiding secrets|date=2020-10-06|website=News Track|language=English|access-date=2022-08-06}}</ref> ग्रॅनाइट दगडांचा वापर करुन बांधण्यात आलेल्या मंदिरात १३ मजले आहेत, त्याची उंची सुमारे ६६ मीटर आहे. या मंदिराचे बांधकाम अशा प्रकारे केले गेले आहे की या मंदिरात उपस्थित कोणत्याही स्तंभ दगडांनी चिकटविला गेला नाही. केवळ दगडांना आकार देउन ते एकमेकांवर स्थिर केले गेले आहेत. त्यामुळे या मंदिरास तरंगणारे मंदिर देखील म्हटले जाते. मंदिराच्या शिखरावर सोन्याचा कलश आहे परंतु तो कलश ज्या दगडावर आहे, तो दगड जवळपास ८० टन इतका वजनी आहे. एवढ्या वजनाचा दगड त्याकाळी मंदिराच्या शिखरावर कसा नेला हे इतिहासकारांसाठी एक गूढच आहे. हे अप्रतिम मंदिर अशा प्रकारे बांधण्यात आले आहे की या मंदिराच्या घुमटाची सावली जमिनीवर पडत नाही. मात्र, मंदिराची उर्वरित सावली जमिनीवर पडते. मंदिरामध्ये [[तमिळ]] व [[संस्कृत]] भाषेतील अनेक [[शिलालेख]] आहेत.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> मंदिरामध्ये १६ फूट लांब, ८.५ फूट रुंद आणि १३ फूट उंच [[नंदी]]<nowiki/>ची मुर्ती आहे, ही भारतातील नंदीची दुसरी सर्वात मोठी मुर्ती आहे. एकाच दगडापासून बनवलेल्या ह्या मुर्तीचे वजन जवळपास २० हजार किलो इतके आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.inmarathi.com/167925/bruhdeshwar-temple-history-facts-and-mystery/|title=११ व्या शतकापासून उभं असलेलं हे मंदिर अजूनही भल्याभल्या इंजिनियर्ससाठी एक कोडंच आहे!|last=टीम|first=इनमराठी|website=www.inmarathi.com|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> ११व्या शतकातील या मंदिराची मूळ स्मारके खंदकाभोवती बांधण्यात आली होती. त्यात गोपुरम्, मुख्य मंदिर, त्याचा भव्य बुरुज, शिलालेख, भित्तिचित्रे आणि शिल्पे प्रामुख्याने [[शैव पंथ|शैव पंथाशी]] संबंधित आहेत, परंतु हिंदू धर्मातील [[वैष्णव पंथ|वैष्णव]] आणि शक्ती परंपरांचा देखील समावेश आहे. मंदिराचे इतिहासात नुकसान झाले होते त्यामुळे काही कलाकृती आता गायब आहेत. त्यानंतरच्या काळात मंदिरामध्ये अतिरिक्त मंडप आणि स्मारके जोडली गेली. हे मंदिर सध्या १६व्या शतकानंतर बांधण्यात आलेल्या तटबंदीच्या मध्यभागी उभे आहे. ग्रॅनाइट वापरून बांधलेले मंदिराचे शिखर (विमान) हे दक्षिण भारतामध्ये सर्वात उंच आहे. मंदिरातील १३ फूट उंचीचा [[शिव|शिवलिंग]] भारतातील सर्वात मोठ्या शिवलिंगांपैकी एक आहे आणि मंदिरामध्ये भव्य असा कॉलोनेड कॉरिडॉर{{मराठी शब्द सुचवा}} आहे. मंदिर त्याच्या उत्कृष्ट शिल्पकलेसाठी आणि ११व्या शतकातील पितळंच्या [[नटराज|नटराजा]]<nowiki/>च्या मुर्तीसाठी देखील प्रसिद्ध आहे. मंदिराच्या संकुलात [[नंदी]], [[पार्वती]], [[कार्तिकेय]], [[गणेश]], चंडेश्वर, [[वाराही]], तिरुवरूरचे थियागराजर व इतर देवांचीही मंदिरे आहेत. हे मंदिर तामिळनाडूमधील सर्वात जास्त भेट दिलेल्या पर्यटक आकर्षणांपैकी एक आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://inmarathi.net/brihadeshwara-temple-information-in-marathi/|title=बृहदेश्वर मंदिर माहिती Brihadeshwara Temple Information In Marathi इनमराठी|date=2021-06-17|website=inmarathi.net|language=mr-in|access-date=2022-08-06}}</ref> मंदिरामध्ये [[महाशिवरात्री]]<nowiki/>सह इतर हिंदु सण देखील साजरे केले जातात. === सहस्र स्मरणोत्सव === सप्टेंबर २०१० मध्ये मंदिराला १००० वर्षे पूर्ण झाली. भव्य संरचनेचे १००० वे वर्ष साजरे करण्यासाठी, राज्य सरकार आणि शहराने अनेक सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित केले होते. या प्रसंगी, राज्य सरकारने प्रख्यात नृत्यांगना [[पद्मा सुब्रह्मण्यम|पद्मा सुब्रमण्यम]] यांच्या नेतृत्वाखाली [[भरतनाट्यम]] यज्ञ, शास्त्रीय नृत्याचा कार्यक्रम आयोजित केला होता. २६ सप्टेंबर २०१० पासून हे छोटे शहर दोन दिवसांसाठी सांस्कृतिक केंद्र बनले कारण संपूर्ण शहरात विविध कलांचे व सांस्कृतिक नृत्याचे सादरीकरण केले जात होते. मंदिराचा सहस्राब्दी उत्सवाच्या पाचवा दिवशी, २६ सप्टेंबर २०१० रोजी, देशाच्या सांस्कृतिक, स्थापत्य, ऐतिहासिक इतिहासातील बृहदीश्वर मंदिराच्या योगदानाची ओळख म्हणून, [[भारतीय टपाल सेवा|भारतीय टपाला]]<nowiki/>ने मंदिराच्या गोपुरमचे चित्र असलेले ₹ ५ चे टपाल तिकीट प्रसिद्ध केले. [[भारतीय रिझर्व्ह बँक|भारतीय रिझर्व्ह बँके]]<nowiki/>नेही मंदिराचे नक्षीकाम केलेले ₹ ५ चे नाणे जारी करून या घटनेचे स्मरण केले. भारत सरकारच्या मुंबई मिंटने ५ रुपयांच्या नाण्याप्रमाणेच मंदिराचे चित्र असलेले १००० रुपयांचे स्मरणार्थी नाणे जारी केले. स्वतंत्र भारतामध्ये प्रसिद्ध होणारे हे पहिले १००० रुपयांचे नाणे होते. हे नाणे नॉन सर्क्युलेटिव्ह लीगल टेंडर (NCLT) होते. १ एप्रिल १९५४ रोजी, [[भारतीय रिझर्व्ह बँक|भारतीय रिझर्व्ह बँके]]<nowiki/>ने ₹ १००० ची चलनी नोट जारी केली होती ज्यामध्ये बृहदीश्वर मंदिराचा सांस्कृतिक वारसा आणि महत्त्व दर्शविणारे विहंगम दृश्य आहे. परंतु, १९७५ मध्ये, तत्कालीन पंतप्रधान [[इंदिरा गांधी]] यांच्या नेतृत्वाखालील सरकारने [[काळा पैसा]] रोखण्याच्या प्रयत्नात सर्व ₹ १००० च्या चलनी नोटा चलनातून रद्द केल्या. या नोटा आता संग्राहकांमध्ये लोकप्रिय आहेत. सहस्राब्दी वर्षानिमित्त [[तमिळनाडूचे मुख्यमंत्री|तमिळनाडूचे तत्कालीन मुख्यमंत्री]], [[एम. करुणानिधी|एम करुणानिधी]] यांनी उच्च उत्पादकता असलेल्या भाताच्या प्रकाराचे सेम्माई तांदूळाचे राज राजन-१००० असे नामकरण केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.deccanherald.com/national/stamp-coin-release-mark-1000-years-of-big-temple-96568.html|title=Stamp, coin release mark 1,000 years of Big Temple|date=2010-09-26|website=Deccan Herald|language=en|access-date=2022-08-07}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.newindianexpress.com/states/tamil-nadu/2010/sep/26/millennium-ceremony-of-thanjavur-temple-conclude-190232.html|title=Millennium ceremony of Thanjavur temple conclude|website=The New Indian Express|access-date=2022-08-07}}</ref> == प्रशासन == [[जागतिक वारसा स्थान|जागतिक वारसा स्मारक]] म्हणून, मंदिर आणि परिसर [[भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभाग|भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण]] (ASI) अंतर्गत येतो जो [[भारत सरकार]]<nowiki/>च्या सांस्कृतिक मंत्रालयाच्या अंतर्गत येतो, मंदिराची सुरक्षा, जतन आणि डागडुजीचा जबाबदारीही भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण विभागाची आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/trichy/asi-shuts-big-temple-in-thanjavur/articleshow/82108609.cms|title=ASI shuts Big Temple in Thanjavur {{!}} Trichy News - Times of India|last=Apr 17|first=TNN /|last2=2021|website=The Times of India|language=en|access-date=2022-08-07|last3=Ist|first3=04:58}}</ref> सध्या मंदीराच्या प्रशासनाची व व्यवस्थापनाची जबाबदारी [[तंजावूर मराठा राज्य|तंजावर मराठा]] राजघराण्याचे प्रमुख बाबाजी भोंसले यांच्याकडे आहे. ते देवस्थानचे वंशपरंपरागत विश्वस्त आहेत, या विश्वस्त मंडळाद्वारे बृहदीश्‍वर मंदिरासह ८८ [[चोळ राजांची मंदिरे|चोळ मंदिरांचे]] व्यवस्थापन केले जाते. बाबाजी भोंसले हे चोळ घराण्यातील किंवा [[तमिळ लोक|तमिळ वंशा]]<nowiki/>चे नसल्यामुळे त्यांचे हे अधिकार रद्द करण्यासाठी तमिळ गटाने [[तमिळनाडू]] सरकारकडे याचिका केली आहे. आंदोलकांपैकी काहींच्या मते, बाबाजी भोंसले हे तंजावरच्या मराठा राजांचे कायदेशीर वारस देखील नाहीत असेही म्हटले जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.theweekendleader.com/Headlines/3247/tamil-groups-want-maratha-hold-over-thanjavur-big-temple-to-go.html|title=Tamil groups want Maratha hold over Thanjavur Big Temple to go|last=Leader|first=The Weekend|website=www.theweekendleader.com|language=English|access-date=2022-08-06}}</ref> == चित्रदालन == मंदिरात अनेक शिल्पे, आराम आणि भित्तीचित्रे आहेत:<ref name="Sivaramamurti1977p288">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=WKgQAQAAMAAJ|title=L'Art en Inde|author=C. Sivaramamurti|publisher=H. N. Abrams|year=1977|isbn=978-0-8109-0630-3|pages=287–288, 427}}</ref> <gallery mode="packed" heights="150"> File:An elephant relief on the Brihadisvara Temple, Thanjavur.jpg|मंदिरातील पायऱ्यावरील हत्तीचे शिलप File:Big temple 064.jpg|भिक्षाटन भगवान शिव File:Big temple 100.jpg|स्त्री आणि पुरुष तत्त्वे अविभाज्य आहेत याचे प्रतीक असलेले [[अर्धनारीश्वर]]ाचे शिल्प.<ref>{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/topic/Ardhanarishvara|title=Ardhanārīśvara|year=2011|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|access-date=27 December 2017}}</ref> File:Le temple de Brihadishwara (Tanjore, Inde) (13908795928).jpg|मुख्य मंदीरावरील [[गणपती|गणेश]] मुर्ती. File:Brihadeeswarar Temple 04.jpg|मंदीरातील स्वतंत्र गणपतीचे मंदीर File:MyTanjoreTripPic19.JPG|अंगणाच्या उत्तर भागात असलेले [[कार्तिकेय|सुब्रह्मण्‍यार]] देवस्थान. मुरुगन, कार्तिकेय किंवा स्कंद यानावाने देखील ओळखले जाते. File:Chandeshvara shrine at the Brihadisvara Temple.jpg|[[चंडेश्वरा]]चे मंदिर. चंडेश्वर हे योगी आणि [[नायनार]] संत होते. File:1010 CE Brihadishwara Temple, Hindu god Shiva, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India (8).jpg|[[नृसिंह]] अवतारातील भगवान [[विष्णू]] File:1010 CE Brihadishwara Shiva Temple, yogini, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India.jpg|[[लक्ष्मी]]ची मूर्ती, File:Tanjore Paintings - Big temple 01.JPG|[[गजलक्ष्मी|गजलक्ष्मी]]चे भित्तिचित्र, वैष्णव संस्कृती दर्शवणारे शिल्प File:Big temple 061.jpg|शैव मंदीरात असलेले भगवान विष्णूंचे शिल्प File:1010 CE Brihadishwara Shiva Temple, wall relief, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India.jpg|[[योग]] आणि ध्यान मुद्रेतील मुर्ती; मंदीरात अनेक संताचे शिल्प कोरलेले आहेत. File:Brihadeeswarar Temple 3407.jpg|[[गवळणी|गवळण]]ींचे वस्त्र घेउन झाडावर बसलेला बाल [[कृष्ण]] File:Nandi Brihadeeswara.jpg|नंदी आणि नंदीच्या छतावरील भित्तीचित्र. File:Sculpture2 Brihadeeswara.jpg|शिल्पाकृती File:Sculpture3 Brihadeeswara.jpg|विमानाच्या बाह्य भिंतीवरील शिल्पकला File:Relief Staircase, Brihadeeswara.jpg|पायऱ्यावरील नक्षीकाम File:Entrance Brihadeeswara.jpg|प्रवेश File:Thanjavur Big Temple View.jpg|मंदीराच्या विमानाचे दृश्य File:The Big Temple - Thanjavur.jpg|रात्रीचे दृश्य File:Shiva_Nataraja_Tanjore_Bruxelles_02_10_2011_01.jpg|[[नटराज]] </gallery> == हे देखील पहा == * [[चोळ राजांची मंदिरे]] * [[भारतातील जागतिक वारसा स्थाने|भारतातील जागतिक वारसा स्थळे]] * [[युनेस्को जागतिक वारसा स्थान]] * [[चोळ साम्राज्य]] == बाह्य दुवे == {{Commons category|Brihadisvara Temple}} * [https://brihadeeswara.temple-mandir.in/ Tanjavur Brihadisvara Temple], Indira Gandhi National Centre for the Arts, Government of India * [http://www.thebigtemple.com/architecture1.html The Big temple], Thanjavur * [https://web.archive.org/web/20170202015002/http://omstamps.com/index.php?route=product%2Fproduct&path=24_59&product_id=20100141 Stamps issued by India Post] * [http://www.art-and-archaeology.com/india/thanjavur/bri01.html Photos on art-and-archaeology web site] * [https://whc.unesco.org/en/list/250 Unesco Great Living Chola Temples] == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} {{भारतातील जागतिक वारसा स्थाने}} [[वर्ग:तंजावर]] [[वर्ग:भारतातील जागतिक वारसा स्थाने]] 86wxnggec0yj7c12qb8n6efzrk2giks 2143749 2143718 2022-08-07T09:11:26Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — इंग्रजी colon चा मराठी विसर्ग ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#इंग्रजी colon चा मराठी विसर्ग|अधिक माहिती]]); शुद्धलेखन — उकार ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#उकार|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट मंदिर |चित्र = Side_profile,_Brihadeeswara.jpg |निर्माता= [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] |जीर्णोद्धारक= |नाव = |निर्माण वर्ष=इ.स. १००३ ते १०१० |देवता= [[शिव|भगवान शिव]] |वास्तुकला = द्रविड शैली |स्थान=[[तंजावूर|तंजावर]], [[तमिळनाडू]] }} '''बृहदीश्वर मंदिर''' ([[तमिळ भाषा|तमिळ]] - पेरुवुदैयार कोविल பெருவுடையார் கோயில்) स्थानिक पातळीवर थंजई पेरिया कोविल म्हणून ओळखले जाते, हे [[तंजावूर|तंजावर]], [[तमिळनाडू]] मध्ये [[कावेरी नदी]]<nowiki/>च्या दक्षिण तीरावर स्थित [[शिव|भगवान शिवाला]] समर्पित [[द्रविड संस्कृती|द्रविडी]]<nowiki/>यन शैलीतील [[हिंदू]] मंदिर आहे.<ref name=":0">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/tourism/marathi-jalgaon-news-tamilnadu-grishneshwar-temple-granite-423100|title=चोल शासकाने स्वप्न पाहिले अन्‌ साकारले जगातील पहिले ग्रॅनाइट मंदिर|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-08-06}}</ref> मंदिरास राजराजेश्वरम देखील म्हटले जाते. हे मंदिर जगातील सर्वात मोठ्या हिंदू मंदिरांपैकी एक आहे. विकसित तमिळ वास्तुकलेचे हे अनुकरणीय उदाहरण आहे, मंदिरास दक्षिणेचा [[मेरू पर्वत|मेरू]] असेही म्हणतात. हे मंदिर चोळ राजा [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] याने इ.स. १००३ ते १०१० या दरम्यान बांधले. या मंदिरासोबतच [[चोळ साम्राज्य|चोळ वंशाच्या]] काळातील गंगाईकोंडा चोलापुरम मंदिर आणि ऐरावतेश्वर मंदिर हे [[जागतिक वारसा स्थान|युनेस्को]] (UNESCO) च्या जागतिक वारसा स्थळाचा एक भाग आहे ज्याला "[[चोळ राजांची मंदिरे|ग्रेट लिव्हिंग चोला टेंपल्स]]" म्हणून ओळखले जाते.<ref name=":1">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/spiritual-adhyatmik/shravan-2022-brihadeshwara-shiv-temple-history-and-story-au189-774974.html|title=Shravan 2022: तामिळनाडूतील 1200 वर्षे जुने शिवमंदिर, ज्याचे रहस्य वैज्ञानिकांनाही कळू शकले नाही|last=Marathi|first=TV9|date=2022-08-04|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-08-06}}</ref> == नामकरण == [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा चोळ]], ज्याने हे मंदीर बांधले, त्याने मंदीरास राजराजेश्वरम असे म्हटले, शब्दशः "राजराजाचे सर्वशक्तिमान मंदिर". मंदिरातील नंतरच्या शिलालेखात मंदिराच्या देवतेला पेरिया उदैया नायनार असे संबोधले आहे, जे बृहदेश्वर आणि पेरुवुदैयार कोविल या आधुनिक नावांचे उगमस्थान असल्याचे म्हटले जाते. बृहदेश्वर (IAST: Bṛihádīśvara) हा शब्द बृहत (अर्थ "मोठा, महान, उदात्त, विशाल") आणि ईश्वर या दोन [[संस्‍कृत भाषा|संस्कृत]] शब्दांनी बनलेला आहे. == स्थान == बृहदेश्वर मंदिर हे [[चेन्नई]]<nowiki/>च्या नैऋत्येस सुमारे ३५० किलोमीटर अंतरावर [[तंजावर]] शहरात आहे. तंजावर हे शहर शहर [[भारतीय रेल्वे]], तामिळनाडू बस सेवा आणि [[राष्ट्रीय महामार्ग ६७]], 45C, 226 आणि 226 Extn द्वारे मोठ्या शहरांशी जोडलेले आहे. नियमित सेवा असलेले सर्वात जवळचे विमानतळ [[तिरुचिरापल्ली आंतरराष्ट्रीय विमानतळ]] (IATA: TRZ), सुमारे ५५ किलोमीटर अंतरावर आहे. == इतिहास == [[चित्र:Rajaraja mural-2.jpg|इवलेसे|160x160px|राजराजा पहिला आणि त्याचे गुरू यांचे भित्तिचित्र.]] बृहदेश्वर मंदिर चोळ राजा [[पहिला राजराज चोळ|राजराजा पहिला]] याने इ.स. १००३ ते १०१० या दरम्यान बांधले. चोळ घराणे हे महादेवाचे भक्त होते. त्यामुळे त्यांनी अनेक शिवमंदिरे बांधली होती. सध्याचे मुख्य मंदिर व गोपुरम हे ११व्या शतकाच्या सुरुवातीचेच आहे, मंदिरामध्ये पुढील १००० वर्षांमध्ये नूतनीकरण आणि दुरुस्ती देखील झाली व नवीन मंदिरे देखील जोडली गेली. [[मुस्लिम]] व [[हिंदु]] राज्यकर्त्यांमधील युद्धे व मंदिरावरील छाप्यांमुळे विशेषतः [[मदुराई]]<nowiki/>चे मुस्लिम सुलतान यांच्यामुळे मंदिराचे नुकसान ही झाले व वेळोवेळी हिंदू राजघराण्यांनी मंदिराची दुरुस्ती देखील केली. मंदिरातील [[कार्तिकेय]] (मुरुगन), [[पार्वती]] (अम्मान) आणि [[नंदी]]<nowiki/>ची महत्त्वाची तीर्थे १६व्या आणि १७व्या शतकातील [[मदुराई नायक राजघराणे|नायक]] युगातील आहेत. त्याचप्रमाणे दक्षिणामूर्ती मंदिर नंतर बांधण्यात आले.<ref>George Michell (2008), Architecture and Art of Southern India, Cambridge University Press, pages 9-13, 16-21</ref> [[तंजावूर मराठा राज्य|तंजावरच्या मराठा]] राजांनीही मंदिराची डागडुज केलेली व काही नवी बांधकामे देखील केलेली असा शिलालेख मंदिर परिसरात आढळतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.marathibuzz.com/brihadeshwara-big-temple|title=बिग टेंपल बृहदीश्वर|last=Codingest|date=2020-11-29|website=Marathi Buzz|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref> १९८७ साली या मंदिरासोबतच [[चोळ साम्राज्य|चोळ वंशाच्या]] काळातील गंगाईकोंडा चोलापुरम मंदिर आणि ऐरावतेश्वर मंदिर हे [[जागतिक वारसा स्थान|युनेस्को]] जागतिक वारसा यादीत सामाविष्ट करण्यात आली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.majhapaper.com/2018/01/06/%e0%a4%b0%e0%a4%b9%e0%a4%b8%e0%a5%8d%e0%a4%af%e0%a4%ae%e0%a4%af%e0%a5%80-%e0%a5%a7-%e0%a4%b9%e0%a4%9c%e0%a4%be%e0%a4%b0-%e0%a4%b5%e0%a4%b0%e0%a5%8d%e0%a4%b7%e0%a5%87-%e0%a4%9c%e0%a5%81%e0%a4%a8/|title=रहस्यमयी १ हजार वर्षे जुने बृहदेश्वर मंदिर - Majha Paper|last=देशपांडे|first=शामला|date=2018-01-06|website=www.majhapaper.com|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> कोणत्याही पायाशिवाय उभे असलेले हे मंदिर २००४ च्या त्सुनामीमध्येही सुरक्षित राहिले.<ref name=":0" /> २०१० साली या मंदिराला १ हजार वर्षे पूर्ण झाली. == वर्णन == [[File:Tamil_Inscriptions_in_Thanjavur_Brahadeeshwara_Temple_written_1000_years_ago.jpg|दुवा=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Tamil_Inscriptions_in_Thanjavur_Brahadeeshwara_Temple_written_1000_years_ago.jpg|इवलेसे|160x160px|१००० वर्षांपूर्वी लिहिलेले तमिळ शिलालेख]] [[कावेरी नदी]]<nowiki/>च्या तीरावर बांधलेले भगवान शिवाला समर्पित बृहदेश्वर मंदिर हे कोणत्याही पायाशिवाय उभे आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://english.newstracklive.com/news/tamil-nadu-7-secrets-of-vrudeeshwara-temple-in-thanjavur-mc23-nu764-ta764-ta277-1122402-1.html|title=Brihadeeswara Temple; A temple with no foundation hiding secrets|date=2020-10-06|website=News Track|language=English|access-date=2022-08-06}}</ref> ग्रॅनाइट दगडांचा वापर करून बांधण्यात आलेल्या मंदिरात १३ मजले आहेत, त्याची उंची सुमारे ६६ मीटर आहे. या मंदिराचे बांधकाम अशा प्रकारे केले गेले आहे की या मंदिरात उपस्थित कोणत्याही स्तंभ दगडांनी चिकटविला गेला नाही. केवळ दगडांना आकार देउन ते एकमेकांवर स्थिर केले गेले आहेत. त्यामुळे या मंदिरास तरंगणारे मंदिर देखील म्हटले जाते. मंदिराच्या शिखरावर सोन्याचा कलश आहे परंतु तो कलश ज्या दगडावर आहे, तो दगड जवळपास ८० टन इतका वजनी आहे. एवढ्या वजनाचा दगड त्याकाळी मंदिराच्या शिखरावर कसा नेला हे इतिहासकारांसाठी एक गूढच आहे. हे अप्रतिम मंदिर अशा प्रकारे बांधण्यात आले आहे की या मंदिराच्या घुमटाची सावली जमिनीवर पडत नाही. मात्र, मंदिराची उर्वरित सावली जमिनीवर पडते. मंदिरामध्ये [[तमिळ]] व [[संस्कृत]] भाषेतील अनेक [[शिलालेख]] आहेत.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> मंदिरामध्ये १६ फूट लांब, ८.५ फूट रुंद आणि १३ फूट उंच [[नंदी]]<nowiki/>ची मुर्ती आहे, ही भारतातील नंदीची दुसरी सर्वात मोठी मुर्ती आहे. एकाच दगडापासून बनवलेल्या ह्या मुर्तीचे वजन जवळपास २० हजार किलो इतके आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.inmarathi.com/167925/bruhdeshwar-temple-history-facts-and-mystery/|title=११ व्या शतकापासून उभं असलेलं हे मंदिर अजूनही भल्याभल्या इंजिनियर्ससाठी एक कोडंच आहे!|last=टीम|first=इनमराठी|website=www.inmarathi.com|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> ११व्या शतकातील या मंदिराची मूळ स्मारके खंदकाभोवती बांधण्यात आली होती. त्यात गोपुरम्, मुख्य मंदिर, त्याचा भव्य बुरुज, शिलालेख, भित्तिचित्रे आणि शिल्पे प्रामुख्याने [[शैव पंथ|शैव पंथाशी]] संबंधित आहेत, परंतु हिंदू धर्मातील [[वैष्णव पंथ|वैष्णव]] आणि शक्ती परंपरांचा देखील समावेश आहे. मंदिराचे इतिहासात नुकसान झाले होते त्यामुळे काही कलाकृती आता गायब आहेत. त्यानंतरच्या काळात मंदिरामध्ये अतिरिक्त मंडप आणि स्मारके जोडली गेली. हे मंदिर सध्या १६व्या शतकानंतर बांधण्यात आलेल्या तटबंदीच्या मध्यभागी उभे आहे. ग्रॅनाइट वापरून बांधलेले मंदिराचे शिखर (विमान) हे दक्षिण भारतामध्ये सर्वात उंच आहे. मंदिरातील १३ फूट उंचीचा [[शिव|शिवलिंग]] भारतातील सर्वात मोठ्या शिवलिंगांपैकी एक आहे आणि मंदिरामध्ये भव्य असा कॉलोनेड कॉरिडॉर{{मराठी शब्द सुचवा}} आहे. मंदिर त्याच्या उत्कृष्ट शिल्पकलेसाठी आणि ११व्या शतकातील पितळंच्या [[नटराज|नटराजा]]<nowiki/>च्या मुर्तीसाठी देखील प्रसिद्ध आहे. मंदिराच्या संकुलात [[नंदी]], [[पार्वती]], [[कार्तिकेय]], [[गणेश]], चंडेश्वर, [[वाराही]], तिरुवरूरचे थियागराजर व इतर देवांचीही मंदिरे आहेत. हे मंदिर तामिळनाडूमधील सर्वात जास्त भेट दिलेल्या पर्यटक आकर्षणांपैकी एक आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://inmarathi.net/brihadeshwara-temple-information-in-marathi/|title=बृहदेश्वर मंदिर माहिती Brihadeshwara Temple Information In Marathi इनमराठी|date=2021-06-17|website=inmarathi.net|language=mr-in|access-date=2022-08-06}}</ref> मंदिरामध्ये [[महाशिवरात्री]]<nowiki/>सह इतर हिंदु सण देखील साजरे केले जातात. === सहस्र स्मरणोत्सव === सप्टेंबर २०१० मध्ये मंदिराला १००० वर्षे पूर्ण झाली. भव्य संरचनेचे १००० वे वर्ष साजरे करण्यासाठी, राज्य सरकार आणि शहराने अनेक सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित केले होते. या प्रसंगी, राज्य सरकारने प्रख्यात नृत्यांगना [[पद्मा सुब्रह्मण्यम|पद्मा सुब्रमण्यम]] यांच्या नेतृत्वाखाली [[भरतनाट्यम]] यज्ञ, शास्त्रीय नृत्याचा कार्यक्रम आयोजित केला होता. २६ सप्टेंबर २०१० पासून हे छोटे शहर दोन दिवसांसाठी सांस्कृतिक केंद्र बनले कारण संपूर्ण शहरात विविध कलांचे व सांस्कृतिक नृत्याचे सादरीकरण केले जात होते. मंदिराचा सहस्राब्दी उत्सवाच्या पाचवा दिवशी, २६ सप्टेंबर २०१० रोजी, देशाच्या सांस्कृतिक, स्थापत्य, ऐतिहासिक इतिहासातील बृहदीश्वर मंदिराच्या योगदानाची ओळख म्हणून, [[भारतीय टपाल सेवा|भारतीय टपाला]]<nowiki/>ने मंदिराच्या गोपुरमचे चित्र असलेले ₹ ५ चे टपाल तिकीट प्रसिद्ध केले. [[भारतीय रिझर्व्ह बँक|भारतीय रिझर्व्ह बँके]]<nowiki/>नेही मंदिराचे नक्षीकाम केलेले ₹ ५ चे नाणे जारी करून या घटनेचे स्मरण केले. भारत सरकारच्या मुंबई मिंटने ५ रुपयांच्या नाण्याप्रमाणेच मंदिराचे चित्र असलेले १००० रुपयांचे स्मरणार्थी नाणे जारी केले. स्वतंत्र भारतामध्ये प्रसिद्ध होणारे हे पहिले १००० रुपयांचे नाणे होते. हे नाणे नॉन सर्क्युलेटिव्ह लीगल टेंडर (NCLT) होते. १ एप्रिल १९५४ रोजी, [[भारतीय रिझर्व्ह बँक|भारतीय रिझर्व्ह बँके]]<nowiki/>ने ₹ १००० ची चलनी नोट जारी केली होती ज्यामध्ये बृहदीश्वर मंदिराचा सांस्कृतिक वारसा आणि महत्त्व दर्शविणारे विहंगम दृश्य आहे. परंतु, १९७५ मध्ये, तत्कालीन पंतप्रधान [[इंदिरा गांधी]] यांच्या नेतृत्वाखालील सरकारने [[काळा पैसा]] रोखण्याच्या प्रयत्नात सर्व ₹ १००० च्या चलनी नोटा चलनातून रद्द केल्या. या नोटा आता संग्राहकांमध्ये लोकप्रिय आहेत. सहस्राब्दी वर्षानिमित्त [[तमिळनाडूचे मुख्यमंत्री|तमिळनाडूचे तत्कालीन मुख्यमंत्री]], [[एम. करुणानिधी|एम करुणानिधी]] यांनी उच्च उत्पादकता असलेल्या भाताच्या प्रकाराचे सेम्माई तांदूळाचे राज राजन-१००० असे नामकरण केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.deccanherald.com/national/stamp-coin-release-mark-1000-years-of-big-temple-96568.html|title=Stamp, coin release mark 1,000 years of Big Temple|date=2010-09-26|website=Deccan Herald|language=en|access-date=2022-08-07}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.newindianexpress.com/states/tamil-nadu/2010/sep/26/millennium-ceremony-of-thanjavur-temple-conclude-190232.html|title=Millennium ceremony of Thanjavur temple conclude|website=The New Indian Express|access-date=2022-08-07}}</ref> == प्रशासन == [[जागतिक वारसा स्थान|जागतिक वारसा स्मारक]] म्हणून, मंदिर आणि परिसर [[भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभाग|भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण]] (ASI) अंतर्गत येतो जो [[भारत सरकार]]<nowiki/>च्या सांस्कृतिक मंत्रालयाच्या अंतर्गत येतो, मंदिराची सुरक्षा, जतन आणि डागडुजीचा जबाबदारीही भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण विभागाची आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/trichy/asi-shuts-big-temple-in-thanjavur/articleshow/82108609.cms|title=ASI shuts Big Temple in Thanjavur {{!}} Trichy News - Times of India|last=Apr 17|first=TNN /|last2=2021|website=The Times of India|language=en|access-date=2022-08-07|last3=Ist|first3=04:58}}</ref> सध्या मंदीराच्या प्रशासनाची व व्यवस्थापनाची जबाबदारी [[तंजावूर मराठा राज्य|तंजावर मराठा]] राजघराण्याचे प्रमुख बाबाजी भोंसले यांच्याकडे आहे. ते देवस्थानचे वंशपरंपरागत विश्वस्त आहेत, या विश्वस्त मंडळाद्वारे बृहदीश्‍वर मंदिरासह ८८ [[चोळ राजांची मंदिरे|चोळ मंदिरांचे]] व्यवस्थापन केले जाते. बाबाजी भोंसले हे चोळ घराण्यातील किंवा [[तमिळ लोक|तमिळ वंशा]]<nowiki/>चे नसल्यामुळे त्यांचे हे अधिकार रद्द करण्यासाठी तमिळ गटाने [[तमिळनाडू]] सरकारकडे याचिका केली आहे. आंदोलकांपैकी काहींच्या मते, बाबाजी भोंसले हे तंजावरच्या मराठा राजांचे कायदेशीर वारस देखील नाहीत असेही म्हटले जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.theweekendleader.com/Headlines/3247/tamil-groups-want-maratha-hold-over-thanjavur-big-temple-to-go.html|title=Tamil groups want Maratha hold over Thanjavur Big Temple to go|last=Leader|first=The Weekend|website=www.theweekendleader.com|language=English|access-date=2022-08-06}}</ref> == चित्रदालन == मंदिरात अनेक शिल्पे, आराम आणि भित्तीचित्रे आहेत:<ref name="Sivaramamurti1977p288">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=WKgQAQAAMAAJ|title=L'Art en Inde|author=C. Sivaramamurti|publisher=H. N. Abrams|year=1977|isbn=978-0-8109-0630-3|pages=287–288, 427}}</ref> <gallery mode="packed" heights="150"> File:An elephant relief on the Brihadisvara Temple, Thanjavur.jpg|मंदिरातील पायऱ्यावरील हत्तीचे शिलप File:Big temple 064.jpg|भिक्षाटन भगवान शिव File:Big temple 100.jpg|स्त्री आणि पुरुष तत्त्वे अविभाज्य आहेत याचे प्रतीक असलेले [[अर्धनारीश्वर]]ाचे शिल्प.<ref>{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/topic/Ardhanarishvara|title=Ardhanārīśvara|year=2011|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|access-date=27 December 2017}}</ref> File:Le temple de Brihadishwara (Tanjore, Inde) (13908795928).jpg|मुख्य मंदीरावरील [[गणपती|गणेश]] मुर्ती. File:Brihadeeswarar Temple 04.jpg|मंदीरातील स्वतंत्र गणपतीचे मंदीर File:MyTanjoreTripPic19.JPG|अंगणाच्या उत्तर भागात असलेले [[कार्तिकेय|सुब्रह्मण्‍यार]] देवस्थान. मुरुगन, कार्तिकेय किंवा स्कंद यानावाने देखील ओळखले जाते. File:Chandeshvara shrine at the Brihadisvara Temple.jpg|[[चंडेश्वरा]]चे मंदिर. चंडेश्वर हे योगी आणि [[नायनार]] संत होते. File:1010 CE Brihadishwara Temple, Hindu god Shiva, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India (8).jpg|[[नृसिंह]] अवतारातील भगवान [[विष्णू]] File:1010 CE Brihadishwara Shiva Temple, yogini, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India.jpg|[[लक्ष्मी]]ची मूर्ती, File:Tanjore Paintings - Big temple 01.JPG|[[गजलक्ष्मी|गजलक्ष्मी]]चे भित्तिचित्र, वैष्णव संस्कृती दर्शवणारे शिल्प File:Big temple 061.jpg|शैव मंदीरात असलेले भगवान विष्णूंचे शिल्प File:1010 CE Brihadishwara Shiva Temple, wall relief, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India.jpg|[[योग]] आणि ध्यान मुद्रेतील मुर्ती; मंदीरात अनेक संताचे शिल्प कोरलेले आहेत. File:Brihadeeswarar Temple 3407.jpg|[[गवळणी|गवळण]]ींचे वस्त्र घेउन झाडावर बसलेला बाल [[कृष्ण]] File:Nandi Brihadeeswara.jpg|नंदी आणि नंदीच्या छतावरील भित्तीचित्र. File:Sculpture2 Brihadeeswara.jpg|शिल्पाकृती File:Sculpture3 Brihadeeswara.jpg|विमानाच्या बाह्य भिंतीवरील शिल्पकला File:Relief Staircase, Brihadeeswara.jpg|पायऱ्यावरील नक्षीकाम File:Entrance Brihadeeswara.jpg|प्रवेश File:Thanjavur Big Temple View.jpg|मंदीराच्या विमानाचे दृश्य File:The Big Temple - Thanjavur.jpg|रात्रीचे दृश्य File:Shiva_Nataraja_Tanjore_Bruxelles_02_10_2011_01.jpg|[[नटराज]] </gallery> == हे देखील पहा == * [[चोळ राजांची मंदिरे]] * [[भारतातील जागतिक वारसा स्थाने|भारतातील जागतिक वारसा स्थळे]] * [[युनेस्को जागतिक वारसा स्थान]] * [[चोळ साम्राज्य]] == बाह्य दुवे == {{Commons category|Brihadisvara Temple}} * [https://brihadeeswara.temple-mandir.in/ Tanjavur Brihadisvara Temple], Indira Gandhi National Centre for the Arts, Government of India * [http://www.thebigtemple.com/architecture1.html The Big temple], Thanjavur * [https://web.archive.org/web/20170202015002/http://omstamps.com/index.php?route=product%2Fproduct&path=24_59&product_id=20100141 Stamps issued by India Post] * [http://www.art-and-archaeology.com/india/thanjavur/bri01.html Photos on art-and-archaeology web site] * [https://whc.unesco.org/en/list/250 Unesco Great Living Chola Temples] == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} {{भारतातील जागतिक वारसा स्थाने}} [[वर्ग:तंजावर]] [[वर्ग:भारतातील जागतिक वारसा स्थाने]] 242mty8ghhvc2ekbisy41c3ji3h7mf7 0 309281 2143717 2143487 2022-08-07T06:48:47Z ज्ञानदा गद्रे-फडके 78574 /* रजत पदक */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट राष्ट्रकुल खेळात भारत |games=२०२२ |competitors= २१० (१०६ पुरुष आणि १०४ महिला) |sports= १६ |officials=24 |start_date = {{Start date|2022|7|28|df=y}} |end_date = {{End date|2022|8|8|df=y}} |flagbearer= सुरुवात:[[मनप्रीत सिंग (हॉकी खेळाडू)|मनप्रीत सिंग]] आणि [[पी.व्ही. सिंधू]]<br />सांगता: |gold= 9 |silver= 8 |bronze= 9 |rank= }} २८ जुलै ते ८ ऑगस्ट २०२२ दरम्यान [[इंग्लंड]]च्या [[बर्मिंगहॅम]] शहरात होणाऱ्या [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळ]] स्पर्धेत भारत सध्या खेळत आहे. जुलै २०२२ मध्ये राष्ट्रकुल खेळासाठी भारताकडून १०६ पुरुष आणि १०४ महिला अश्या एकूण २१० सदस्य संघाची घोषणा करण्यात आली. भारताने राष्ट्रकुल स्पर्धेत पदार्पण करणाऱ्या महिला क्रिकेट प्रकारासाठी राष्ट्रीय महिला क्रिकेट संघ पाठवला. हॉकी संघाचा सदस्य [[मनप्रीत सिंग (हॉकी खेळाडू)|मनप्रीत सिंग]] आणि बॅडमिंटनपटू [[पी.व्ही. सिंधू]] हे दोघे उद्घाटन समारंभामध्ये भारताचे ध्वजधारक होते. == पदक विजेते == === सुवर्ण पदक === {| class="wikitable sortable" |- !पदक ! width=250px| नाव !खेळ !स्पर्धा !दिनांक |- | {{Gold medal}} || [[मीराबाई चानू|सैखोम मिराबाई चानू]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ४९ किलो|महिला ४९ किलो]] || जुलै&nbsp;३० |- |{{Gold medal}} |[[जेरेमी लालरिनुंगा]] |[[भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६७ किलो|पुरूष ६७ किलो]] |जुलै&nbsp;३१ |- |{{Gold medal}} |[[अचिंता शेउली]] |[[भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ७३ किलो|पुरूष ७३ किलो]] |जुलै&nbsp;३१ |- |{{Gold medal}} |{{columns-list|colwidth=10em|small=yes|style=width:22em|{{ubl|[[रुपा राणी तिर्की]]<br>[[नयनमोनी सैकिया]]<br>[[लवली चौबे]]<br>[[पिंकी सिंग]]}}}} |[[लॉन बोलिंग|लॉन बॉल्स]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील लॉन बॉल्स - महिला चार सदस्य संघ|महिला चार सदस्य संघ]] |ऑगस्ट&nbsp;२ |- |{{Gold medal}} |{{columns-list|colwidth=10em|small=yes|style=width:22em|{{ubl|[[हरमीत देसाई]]<br>[[सनिल शेट्टी]]<br>[[अचंता शरत कमल]]<br>[[साथियान गणसेकरन]]}}}} |[[टेबल टेनिस]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील टेबल टेनिस - पुरूष संघ|पुरूष संघ]] |ऑगस्ट&nbsp;२ |- |{{Gold medal}} |[[सुधीर (अपंग भारोत्तोलन खेळाडू‌)|सुधीर]] |[[भारोत्तोलन|अपंग भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील अपंग भारोत्तोलन - पुरूष हेवीवेट|पुरूष हेवीवेट]] |ऑगस्ट&nbsp;४ |- |{{Gold medal}} |[[बजरंग पुनिया]] |[[कुस्ती]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ६५ किलो|पुरुष फ्रीस्टाइल ६५ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |- |{{Gold medal}} |[[सुधीर (अपंग भारोत्तोलन खेळाडू‌)|सुधीर]] |[[भारोत्तोलन|अपंग भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ६२ किलो|महिला फ्रीस्टाइल ६२ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |- |{{Gold medal}} |[[सुधीर (अपंग भारोत्तोलन खेळाडू‌)|सुधीर]] |[[भारोत्तोलन|अपंग भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ८६ किलो|पुरुष फ्रीस्टाइल ८६ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |} === रजत पदक === {| class="wikitable sortable" |- !पदक ! width=250px| नाव !खेळ !स्पर्धा !दिनांक |- | {{Silver medal}} || [[संकेत सरगर|संकेत महादेव सरगर]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ५५ किलो|पुरूष ५५ किलो]] || जुलै&nbsp;३० |- | {{Silver medal}} || [[बिंद्याराणी देवी|बिंद्याराणी देवी सोरोखाईबम]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ५५ किलो|महिला ५५ किलो]] || जुलै&nbsp;३० |- | {{Silver medal}} || [[सुशीला देवी लिक्माबम]] || [[जुडो]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील जुडो - महिला ४८ किलो|महिला ४८ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;१ |- | {{Silver medal}} || [[विकास ठाकूर]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ९६ किलो|पुरूष ९६ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;२ |- |{{Silver medal}} |{{columns-list|colwidth=10em|small=yes|style=width:22em|{{ubl|[[श्रीकांत किदंबी]]<br>[[सात्विकसाईराज रंकीरेड्डी]]<br>[[बी. सुमीत रेड्डी]]<br>[[लक्ष्य सेन]]<br>[[चिराग शेट्टी]]<br>[[गायत्री गोपीचंद]]<br>[[त्रिसा जॉली]]<br>[[आकर्षी कश्यप]]<br>[[अश्विनी पोनप्पा]]<br>[[पी.व्ही. सिंधू]]}}}} |[[बॅडमिंटन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील बॅडमिंटन - मिश्र संघ|मिश्र संघ]] |ऑगस्ट&nbsp;२ |- | {{Silver medal}} || [[तुलिका मान]] || [[जुडो]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील जुडो - महिला +७८ किलो|महिला +७८ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- | {{Silver medal}} || [[मुरली श्रीशंकर]] || [[ॲथलेटिक्स]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स - पुरूष लांब उडी|पुरूष लांब उडी]] || ऑगस्ट&nbsp;४ |- |{{Silver medal}} |अंशू मलिक |[[कुस्ती]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ५७ किलो|महिला फ्रीस्टाइल ५७ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |} === कांस्य पदक === {| class="wikitable sortable" |- !पदक ! width=250px| नाव !खेळ !स्पर्धा !दिनांक |- | {{Bronze medal}} || [[गुरुराज पूजारी]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६१ किलो|पुरूष ६१ किलो]] || जुलै&nbsp;३० |- | {{Bronze medal}} || [[विजय कुमार यादव]] || [[जुडो]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील जुडो - पुरूष ६० किलो|पुरूष ६० किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;१ |- | {{Bronze medal}} || [[हरजिंदर कौर]]|| [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ७१ किलो|महिला ७१ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;१ |- | {{Bronze medal}} || [[लवप्रीत सिंग]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष १०९ किलो|पुरूष १०९ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- | {{Bronze medal}} || [[सौरव घोसाल]] || [[स्क्वॅश]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील स्क्वॅश - पुरूष एकेरी|पुरूष एकेरी]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- | {{Bronze medal}} || [[गुरदीप सिंग]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष +१०९ किलो|पुरूष +१०९ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- | {{Bronze medal}} || [[तेजस्वीन शंकर]] || [[ॲथलेटिक्स]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स - पुरूष उंच उडी|पुरूष उंच उडी]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- |{{Bronze medal}} |[[दिव्या काकरन]] |[[कुस्ती]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ६८ किलो|महिला फ्रीस्टाइल ६८ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |- |{{Bronze medal}} |[[मोहित ग्रेवाल]] |[[कुस्ती]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ८६ किलो|पुरुष फ्रीस्टाइल १२५ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |} == ॲथलेटिक्स == {{मुख्यलेख|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स}} चेन्नई येथे झालेल्या राष्ट्रीय आंतर-राज्य ऍथलेटिक्स चॅम्पियनशिपनंतर, १६ जून २०२२ रोजी ३७ ऍथलीट्सच्या संघाची निवड करण्यात आली.<ref>{{cite web|title= राष्ट्रकुल खेळांसाठी निवडलेल्या ३७ सदस्यीय भारतीय संघात नीरज चोप्रा प्रमुख |url=https://indianathletics.in/neeraj-chopra-headlines-37-member-indian-team-selected-for-commonwealth-games/|publisher=[[ ॲथलेटिक्स फेडरेशन ऑफ इंडिया|]]|access-date= १ ऑगस्ट २०२२ |archive-url=https://web.archive.org/web/20220616155422/https://indianathletics.in/neeraj-chopra-headlines-37-member-indian-team-selected-for-commonwealth-games/|archive-date=१६ जून २०२२ |date=१६ जून २०२२ |url-status=live}}</ref> ;पुरुष ; ट्रॅक आणि रोड क्रीडाप्रकार {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=2|हिट !colspan=2|अंतिम |-style="font-size:100%" !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक |- |align=left rowspan=2|[[अविनाश साबळे]] |align=left rowspan=1|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष ५००० मीटर |५०००मी]] |colspan=2 {{n/a}} |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष ३००० मीटर स्टीपलचेस |३००० मी स्टीपलचेस]] |colspan=2 {{n/a}} |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[नोहे निर्मल तोम]]<br>[[अमोज जेकब]]<br>[[ नागनाथन पांडी]]<br>[[ मोहम्मद अनस]]<br>[[ मोहम्मद वरितोडी]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष ४ × ४०० मीटर रिले |४ × ४०० मी रिले]] | ३:०६:९७ |२ '''पा''' | ७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[नितेंद्रसिंग रावत]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष मॅरेथॉन|मॅरेथॉन]] |colspan=2 {{n/a}} |२:१९:२२ | १२ |- |align=left|[[संदीप कुमार]] | rowspan="2" align="left" |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष १०,००० मीटर चालण्याची शर्यत |१०,००० मीटर चाल]] |rowspan=2 colspan=2 {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[अमित खत्री]] |७ ऑगस्ट | |} ;मैदानी क्रीडाप्रकार {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=2| पात्रता !colspan=2|अंतिम |-style="font-size:95%" ! अंतर !क्रमांक ! अंतर !क्रमांक |- |align=left|[[तेजस्वीन शंकर]] |align=left |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष उंच उडी|उंच उडी]] |colspan=2 {{n/a}} |२.२२ |{{Bronze3}} |- |align=left|[[मोहम्मद अनस]] |align=left rowspan=2|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष लांब उडी|लांब उडी]] |७.६८ |८ '''पा''' |७.९७ |५ |- |align=left|[[मुरली श्रीशंकर]] |८.०५ |१ '''पा''' |८.०८ |{{Silver2}} |- |align=left|[[अब्दुल्ला अबूबकर]] |align=left rowspan=3|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष तिहेरी उडी|तिहेरी उडी]] | colspan="2" rowspan="3" {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[एल्डहोस पॉल]] |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[प्रवीण चित्रवेल]] |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[देवेंद्र गहलोत]] |align=left rowspan=3|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष थाळीफेक F44/64|थाळीफेक F44/64]] |rowspan=3 colspan=2 {{n/a}} |४२.१३ |५ |- |align=left|[[ देवेंद्र कुमार]] |४६.२८ |७ |- |align=left|[[अनिश सुरेंद्रन पिल्लई]] | colspan="2" |{{Abbr|सु.ना.|सुरवात केली नाही}} |- | align="left" |[[ डीपी मनू]] | align=left rowspan="2" |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष भालाफेक|भालाफेक]] | colspan="2" rowspan="2" {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[रोहित यादव]] |७ ऑगस्ट | |} ;महिला ; ट्रॅक आणि रोड क्रीडाप्रकार {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=2|हिट !colspan=2|उपांत्य फेरी !colspan=2|अंतिम |-style="font-size:95%" !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक |- |align=left|[[दुती चंद]] |align=left rowspan=1|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला १०० मीटर|१०० मी]] |११.५५ |४ | colspan="4" |प्रगती केली नाही |- |align=left|[[हिमा दास]] |align=left rowspan=1|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला २०० मीटर|२०० मी]] |२३.४२ |१ '''पा''' |२३.४२ |३ | colspan="2" |प्रगती केली नाही |- |align=left|[[ज्योती येराजी]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला महिला १०० मीटर अडथळाशर्यत |१०० मी अडथळाशर्यत]] |१३.१८ |४ |colspan=2 {{n/a}} | colspan="2" |प्रगती केली नाही |- |align=left|[[दुती चंद]]<br>[[हिमा दास]]<br>[[श्राबनी नंदा]]<br>[[ सिमल नूरम्बलाकल समुवेल]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला ४ × १०० मीटर रिले |४ × १०० मी रिले]] |६ ऑगस्ट | |colspan=2 {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[भावना जाट]] | rowspan="2" align="left" |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला १०,००० मीटर चालण्याची शर्यत |१०,००० मीटर चाल]] |rowspan=2 colspan=4 {{n/a}} |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[प्रियांका गोस्वामी]] |६ ऑगस्ट | |} ;मैदानी क्रीडाप्रकार {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=2| पात्रता !colspan=2|अंतिम |-style="font-size:95%" !अंतर !क्रमांक !अंतर !क्रमांक |- |align=left|[[अन्सी सोजन]] |align=left rowspan=1|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला लांब उडी|लांब उडी]] |६.२५ |१३ |colspan=2|प्रगती केली नाही |- |align=left|[[मनप्रीत कौर]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला गोळाफेक|गोळाफेक]] |१६.७८ |७ '''पा''' |१५.५९ |१२ |- |align=left|[[पूनम शर्मा]] |align=left rowspan=3|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला गोळाफेक (F57)|गोळाफेक (F57)]] |rowspan=3 colspan=2 {{n/a}} |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[संतोष (ॲथलिट)|संतोष]] |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[शर्मिला (ॲथलिट)| शर्मिला]] |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[नवजीत धिल्लन]] |align=left rowspan=2|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला थाळीफेक|थाळीफेक]] |rowspan=2 colspan=2 {{n/a}} |५३.५१ |८ |- |align=left|[[सीमा पुनिया]] |५५.९२ |५ |- |align=left|[[मंजू बाला]] |align=left rowspan=2|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला हातोडा फेक|हातोडा फेक]] |५९.६८ |११ '''पा''' |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[सरिता सिंग (ॲथलिट)|सरिता सिंग]] |५७.४८ |१३ | colspan="2" |प्रगती केली नाही |- |align=left|[[अन्नू राणी]] |align=left rowspan=2|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला भालाफेक|भालाफेक]] |rowspan=2 colspan=2 {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[शिल्पा राणी]] |७ ऑगस्ट | |} == कुस्ती == {{main|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती}} १६ मे २०२२ रोजी महिलांच्या निवड चाचणीनंतर, स्पर्धेसाठी सहा कुस्तीपटू निवडले गेले. <ref>{{Cite news|title= कुस्ती: विनेश फोगट, साक्षी मलिक यांची बर्मिंगहॅम येथे होणाऱ्या राष्ट्रकुल स्पर्धेसाठी भारतीय संघात निवड |url=https://scroll.in/field/1024042/wrestling-vinesh-phogat-sakshi-malik-named-in-indias-squad-for-commonwealth-games-in-birmingham|access-date=१ ऑगस्ट २०२२|date=१६ मे २०२२|work=[[Scroll.in]]|publisher= स्क्रोल मीडिया इनकॉर्पोरेशन |language=en-US|archive-url=https://web.archive.org/web/20220517090219/https://scroll.in/field/1024042/wrestling-vinesh-phogat-sakshi-malik-named-in-indias-squad-for-commonwealth-games-in-birmingham|archive-date=१७ मे २०२२|url-status=live}}</ref> १७ मे २०२२ रोजी पुरुषांच्या चाचण्या घेण्यात आल्या आणि आणखी सहा कुस्तीपटूंची निवड झाली.<ref>{{cite news|title= राष्ट्रकुल २०२२ मध्ये देशाचे प्रतिनिधित्व करण्यासाठी निवडलेल्या सहा कुस्तीपटूंमध्ये रवी दहिया, बजरंग पुनिया|url=https://economictimes.indiatimes.com/news/sports/ravi-dahiya-bajrang-punia-among-six-wrestlers-selected-to-represent-country-in-cwg-2022/articleshow/91624141.cms|access-date=१ ऑगस्ट २०२२|work=[[द इकॉनॉमिक टाइम्स]]|agency=[[Asian News International|ANI]]|date=१७ मे २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20220517172703/https://economictimes.indiatimes.com/news/sports/ravi-dahiya-bajrang-punia-among-six-wrestlers-selected-to-represent-country-in-cwg-2022/articleshow/91624141.cms|archive-date=१७ मे २०२२|url-status=live}}</ref> ;पुरुष {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार ! फेरी/गट !उपांत्य फेरी !colspan=2|{{abbr|अंतिम| सुवर्णपदक सामना }}/{{abbr|कांस्य | कांस्य पदक }} |- style="font-size: 95%" !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !क्रमांक |- |align=left|[[रविकुमार दहिया]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ५७ किलो | ५७ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[बजरंग पुनिया]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ६५ किलो | ६५ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left|नवीन |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ७४ किलो | ७४ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[दीपक पुनिया]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ८६ किलो | ८६ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left| दीपक दीपक |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ९७ किलो | ९७ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[मोहित दहिया]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल १२५ किलो | १२५ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |} ;महिला {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !फेरी/गट !उपांत्य फेरी !colspan=2|{{abbr|अंतिम|सुवर्णपदक सामना}}/{{abbr|कांस्य|कांस्य पदक}} |- style="font-size: 95%" !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !क्रमांक |- |align=left|[[पूजा गेहलोत]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ५० किलो | ५० किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[विनेश फोगट]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ५३ किलो | ५३ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[अंशु मलिक]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ५७ किलो | ५७ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left|[[साक्षी मलिक]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ६२ किलो | ६२ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left|[[दिव्या काकरन]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ६८ किलो | ६८ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left|[[पूजा सिहाग]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ७६ किलो | ७६ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |} ==क्रिकेट== {{main|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील क्रिकेट}} आयसीसी महिलांच्या आंतरराष्ट्रीय टी२० क्रमवारीतील (१ एप्रिल २०२१ पर्यंत) त्याच्या स्थानामुळे, भारततीय महिला संघ स्पर्धेसाठी पात्र ठरला. <ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/media-releases/2119180|title= कॉमनवेल्थ गेम्ससाठी पात्रता घोषित करणारा क्रिकेट हा पहिला खेळ |work=[[ आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषद|आयसीसी]]|date=२६ एप्रिल २०२१|access-date=१ ऑगस्ट २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20210426125417/https://www.icc-cricket.com/media-releases/2119180|archive-date=२६ एप्रिल २०२१|url-status=live}}</ref><ref>{{cite news|title=२०२२ राष्ट्रकुल खेळ {{!}} महिलांच्या टी२० स्पर्धेत सहभागी होणाऱ्या आठ संघामध्ये भारत, ऑस्ट्रेलिया आणि पाकिस्तान |url=https://www.thehindu.com/sport/cricket/2022-commonwealth-games-india-australia-and-pakistan-among-eight-countries-to-compete-in-womens-t20/article34415192.ece|access-date=३ जानेवारी २०२२|work=[[द हिंदू]]|publisher=|date=२६ एप्रिल २०२१|archive-url=https://web.archive.org/web/20210426131629/https://www.thehindu.com/sport/cricket/2022-commonwealth-games-india-australia-and-pakistan-among-eight-countries-to-compete-in-womens-t20/article34415192.ece|archive-date=२६ एप्रिल २०२१|url-status=live}}</ref> स्पर्धेचे वेळापत्रक नोव्हेंबर २०२१ मध्ये जाहीर करण्यात आले.<ref>{{cite news|title= राष्ट्रकुल खेळ २०२२ च्या पहिल्या क्रिकेट सामन्यात भारताचा सामना ऑस्ट्रेलियाविरुद्ध |url=https://www.womenscriczone.com/india-to-face-australia-in-opening-cricket-match-of-common-wealth-games-2022|access-date= १ ऑगस्ट २०२२ |work= विमेन्स क्रिकझोन |date=१२ नोव्हेंबर २०२१|archive-url=https://web.archive.org/web/20211112115414/https://www.womenscriczone.com/india-to-face-australia-in-opening-cricket-match-of-common-wealth-games-2022|archive-date=१२ नोव्हेंबर २०२१|url-status=live}}</ref> ;सारांश {|class=wikitable style=font-size:90% |- !rowspan=2| संघ !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=4| गट फेरी !उपांत्य फेरी !colspan=2|अंतिम / {{abbr|कांस्य|कांस्य पदक सामना}} |-style=font-size:95% !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !क्रमांक !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !क्रमांक |-align=center |align=left|[[भारत राष्ट्रीय महिला क्रिकेट संघ|भारतीय महिला]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील क्रिकेट| महिला स्पर्धा]] |{{crw|AUS}}<br/>'''प''' ३ गडी |{{crw|PAK}}<br/>'''वि''' ८ गडी |{{crw|BAR}}<br/>'''३ ऑगस्ट'''<br/>'''२२:३०''' | | | | |} ;रोस्टर ११ जुलै २०२२ रोजी अधिकृतपणे पंधरा खेळाडूंची निवड करण्यात आली.<ref>{{cite web |title= बर्मिंघम २०२२ राष्ट्रकुल खेळासाठी भारतीय (वरिष्ठ महिला) संघाची घोषणा |url=https://www.bcci.tv/articles/2022/news/55555899/team-india-senior-women-squad-for-birmingham-2022-commonwealth-games-announced?type=Latest |publisher=[[भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळ | बीसीसीआय]] |access-date= १ ऑगस्ट २०२२ |archive-url=https://web.archive.org/web/20220711182402/https://www.bcci.tv/articles/2022/news/55555899/team-india-senior-women-squad-for-birmingham-2022-commonwealth-games-announced?type=Latest |archive-date=११ जुलै २०२२ |date=११ जुलै २०२२ |url-status=live}}</ref> {{div col|colwidth=20em}} * [[हरमनप्रीत कौर]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)| क]]) * [[स्मृती मानधना]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)#उपकर्णधार|उक]]) * [[तानिया भाटिया]] ([[यष्टीरक्षक|य]]) * [[यस्तिका भाटिया]] ([[यष्टीरक्षक|य]]) * [[हर्लीन देओल]] * [[राजेश्वरी गायकवाड]] * [[सभ्भीनेणी मेघना]] * [[स्नेह राणा]] * [[जेमिमाह रॉड्रिगेस]] * [[दीप्ती शर्मा]] * [[मेघना सिंग]] * [[रेणुका सिंग]] * [[पूजा वस्त्रकार]] * [[शफाली वर्मा]] * [[राधा यादव]]{{div col end}} आरक्षित: [[सिमरन बहादूर]], [[रिचा घोष]], [[पूनम यादव]] {| class="wikitable" style="text-align:center" |- ! style="width:40px;"|स्थान ! style="width:150px;"|संघ ! style="width:30px;"|{{Abbr | सा | सामने}} ! style="width:30px;"|{{Abbr | वि | विजय}} ! style="width:30px;"|{{Abbr | प | पराभव}} ! style="width:30px;"|{{Abbr | अ | अनिर्णित}} ! style="width:30px;"|{{Abbr | गुण | गुण}} ! style="width:45px;"|{{Abbr | धावगती | निव्वळ धावगती}} |- style="background:#cfc;" | १ |style="text-align:left"|{{crw|AUS}} '''(पा)''' | २ || २ || ० || ० || '''४''' || २.८३२ |- style="background:#cfc;" | २ |style="text-align:left"|{{crw|IND}} | २ || १ || १ || ० || '''२''' || १.१६५ |- | ३ |style="text-align:left"|{{crw|BAR}} | २ || १ || १ || ० || '''२''' || -१.७९४ |- | ४ |style="text-align:left"|{{crw|PAK}} | २ || ० || २ || ० || '''०''' || -१.७६८ |- |} ''*स्रोत: [https://www.espncricinfo.com/series/commonwealth-games-women-s-cricket-competition-2022-1289194/points-table-standings इएसपीएन क्रिकइन्फो]'' (पा) दर्शविलेल्या टप्प्यासाठी पात्र {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २९ जुलै २०२२ | time = ११:०० | daynight = | संघ१ = {{crw-rt|IND}} | संघ२ = {{crw|AUS}} | धावसंख्या१ = १५४/८ (५० षटके) | धावा१ = [[हरमनप्रीत कौर]] ५२ (३४) | बळी१ = [[जेस जोनासन]] ४/२२ (४ षटके) | धावसंख्या२ = १५७/७ (१९ षटके) | धावा२ = [[ॲशली गार्डनर]] ५२[[नाबाद|*]] (३५) | बळी२ = [[रेणुका सिंग]] ४/१८ (४ षटके) | निकाल = ऑस्ट्रेलिया महिला ३ गडी राखून विजयी | report = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289259.html धावफलक] | स्थळ = [[एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] | पंच = [[लॉरेन अगेनबॅग]] (द) आणि [[सु रेडफर्न]] (इं) | सामनावीर = | toss = भारत महिला, फलंदाजी. | पाऊस = | टीपा = मेघना सिंग (भा) ने तिचे आंतरराष्ट्रीय टी२० पदार्पण. *''[[एलिसा हिली]] (ऑ) आंतरराष्ट्रीय टी२० क्रिकेटमध्ये यष्टिरक्षक म्हणून १०० फलंदाजांना बाद करणारी पुरुष किंवा महिला खेळाडूंमधील पहिली खेळाडू, ठरली. }} ---- {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ३१ जुलै २०२२ | time =११:०० | daynight = | संघ१ = {{crw-rt|PAK}} | संघ२ = {{crw|IND}} | धावसंख्या१ = ९९ (१८ षटके) | धावा१ = [[मुनीबा अली ]] ३२ (३०) | बळी१ = [[स्नेह राणा]] २/१५ (४ षटके) | धावसंख्या२ = १००/२ (११.४ षटके) | धावा२ = [[स्मृती मानधना]] ६३[[नाबाद|*]] (४२) | बळी२ = [[तुबा हसन]] १/१८ (२ षटके) | निकाल = भारतीय महिला ८ गडी राखून विजयी | report = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289263.html.html धावफलक] | स्थळ = [[एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] | पंच = [[लॉरेन अगेनबॅग]] (द) आणि [[किम कॉटन]] (न्यू) | सामनावीर = | toss = पाकिस्तान, फलंदाजी. | पाऊस = | टीपा = पावसामुळे सामना प्रत्येकी १८ षटकांचा खेळविण्यात आला. }} ---- {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ३ ऑगस्ट २०२२ | time =१८:०० | daynight = Y | संघ१ = {{crw-rt|IND}} | संघ२ = {{crw|BAR}} | धावसंख्या१ = | धावा१ = | बळी१ = | धावसंख्या२ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289268.html धावफलक] | स्थळ = [[एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] | पंच = | सामनावीर = | toss = | पाऊस = | टीपा = }} ==जलतरण== ==जिम्नॅस्टिक्स== ==जुडो== ==टेबल टेनिस== ==ट्रायथलॉन== ==पॅरा पॉवरलिफ्टिंग== ==बॅडमिंटन== ==भारोत्तोलन== {{main|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स भारोत्तोलन|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स भारोत्तोलन – पात्रता}} १३ एप्रिल २०२२ रोजी १५ वेटलिफ्टर्सचे पथक जाहीर करण्यात आली.<ref>{{cite news|last1=काशीभातला|first1=ऐश्वर्या|title=राष्ट्रकुल खेळ २०२२: भारत १७ जणांचे पथक पाठवणार | url=https://www.sportskeeda.com/weight-lifting/news-commonwealth-games-2022-india-send-15-member-weightlifting-contingent|access-date=६ ऑगस्ट २०२२|work=[[स्पोर्टसकिडा]]|publisher=अबसोल्यूट स्पोर्ट्स प्रा. लि.|date=१३ एप्रिल २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20220413221613/https://www.sportskeeda.com/weight-lifting/news-commonwealth-games-2022-india-send-15-member-weightlifting-contingent|archive-date=१३ एप्रिल २०२२|url-status=live}}</ref> [[जेरेमी लालरिनुंगा]], [[अचिंता शेउली]], [[अजय सिंग]] आणि [[पूर्णिमा पांडे]] हे ताश्कंद, उझबेकिस्तान येथे [[२०२१ राष्ट्रकुल वेटलिफ्टिंग चॅम्पियनशिप]]मध्ये सुवर्ण पदक जिंकून स्पर्धेसाठी पात्र ठरले.<ref>{{cite news|last1=ऑलिव्हर|first1=ब्रायन|title=राष्ट्रकुल खेळांसाठीच्या वेटलिफ्टिंग रँकिंग इव्हेंट्समुळे फेब्रुवारी व्यस्त|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1117181/birmingham-2022-weightlifting|access-date=६ ऑगस्ट २०२२|work=insidethegames|publisher=दुनसार मीडिया कंपनी|date=२३ डिसेंबर २०२१|archive-url=https://web.archive.org/web/20211223092859/https://www.insidethegames.biz/articles/1117181/birmingham-2022-weightlifting|archive-date=२३ डिसेंबर २०२१|url-status=live}}</ref><ref>{{cite book|title=राष्ट्रकुल सीनियर चॅम्पियनशिप {{!}} निकाल |url=https://www.commonwealthweightlifting.com/newsarchive/docs/2021/Results_Book_Commonwealth_Championships.pdf|publisher=[[आंतरराष्ट्रीय वेटलिफ्टिंग महासंघ|IWF]]/CWF|access-date=६ ऑगस्ट २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20211224165657/https://www.commonwealthweightlifting.com/newsarchive/docs/2021/Results_Book_Commonwealth_Championships.pdf|archive-date=२४ डिसेंबर २०२१|url-status=live}}</ref> इतर ११ जण ९ मार्च २०२२ रोजी अंतिम स्वरूप देण्यात आलेल्या [[आंतरराष्ट्रीय वेटलिफ्टिंग महासंघ|आयडब्ल्यूएफ]] राष्ट्रकुल क्रमवारीनुसार पात्र ठरले.<ref>{{cite book|title=IWF राष्ट्रकुल क्रमवारी - २०२२ राष्ट्रकुल खेळ पात्रता (अंतिम)|date=९ मार्च २०२२ |publisher=[[आंतरराष्ट्रीय वेटलिफ्टिंग महासंघ]]|url=https://iwf.sport/wp-content/uploads/downloads/2022/03/IWF-Commonwealth-Ranking-List_FINAL.pdf|access-date=६ ऑगस्ट २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20220309134607/https://iwf.sport/wp-content/uploads/downloads/2022/03/IWF-Commonwealth-Ranking-List_FINAL.pdf|archive-date= ९ मार्च २०२२ |url-status=live}}</ref> ;पुरूष {|class=wikitable style="text-align:center; font-size:90%" |- !rowspan="2"|ॲथलिट !rowspan="2"|क्रीडाप्रकार !colspan="2"|स्नॅच !colspan="2"|क्लीन आणि जर्क !rowspan="2"|एकूण !rowspan="2"|क्रमांक |- !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक |- |align=left|संकेत सरगर |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ५५ किलो|५५ किलो]] |११३ |१ |१३५ |२ |२४८ |{{silver2}} |- |align=left| गुरूराज पुजारी |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ५५ किलो|६१ किलो]] |११८ |४ |१५१ |३ |२६९ |{{bronze3}} |- |align=left| जेरेमी लालरिनुंगा |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६७ किलो|६७ किलो]] |१४० '''GR''' |१ |१६० |२ |३०० '''GR''' |{{gold1}} |- |align=left|अचिंता शेउली |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६७ किलो|७३ किलो]] |१४३ '''GR''' |१ |१७० |१ |३१३ '''GR''' |{{gold1}} |- |align=left|अजय सिंग |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६७ किलो|८१ किलो]] |१४३ |३ |१७६ |४ |३१९ |४ |- |align=left|विकास ठाकूर |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ९६ किलो|९६ किलो]] |१५५ |३ |१९१ |२ |३४६ |{{silver2}} |- |align=left|लवप्रीत सिंग |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष १०९ किलो|१०९ किलो]] |१६३ '''NR''' |२ |१९२ '''NR''' |४ |३५५ '''NR''' |{{Bronze3}} |- |align=left|गुरदीप सिंग |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष +१०९ किलो|+१०९ किलो]] |१६७ |३ |२२३ '''NR''' |३ |३९० |{{Bronze3}} |} ;महिला {|class=wikitable style="text-align:center; font-size:90%" |- !rowspan="2"|ॲथलिट !rowspan="2"|क्रीडाप्रकार !colspan="2"|स्नॅच !colspan="2"|क्लीन आणि जर्क !rowspan="2"|एकूण !rowspan="2"|क्रमांक |- !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक |- |align=left|'''[[साइखोम मीराबाई चानू]]''' |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ४९ किलो|४९ किलो]] |८८ '''CR''' |१ |११३ '''GR''' |१ |२०१ '''GR''' |{{gold1}} |- |align=left|बिंदयाराणी देवी |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ५५ किलो|५५ किलो]] |८६ '''PB''' |३ |११६ '''NR/GR''' |१ |२०२ '''NR''' |{{silver2}} |- |align=left|पोपी हजारिका |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ५९ किलो|५९ किलो]] |८१ |७ |१०२ |७ |१८३ |७ |- |align=left|हरजिंदर कौर |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ७१ किलो|७१ किलो]] |९३ '''PB''' |४ |११९ |३ |२१२ |{{bronze3}} |- |align=left|पुनम यादव |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ७६ किलो|७६ किलो]] |९८ |२ |colspan=2| {{Abbr|NM|No Mark}} |colspan=2| {{Abbr|DNF|Did not Finish}} |- |align=left|उषा कुमार |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ८७ किलो|८७ किलो]] |९५ |५ |११० |५ |२०५ |६ |- |align=left|पूर्णिमा पांडे |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला +८७ किलो|+८७ किलो]] |१०३ '''PB''' |५ |१२५ |५ |२२८ |६ |} ==मुष्टियुद्ध== ==लॉन बोल्स== ==सायकलिंग== ==स्क्वॅश== ==हॉकी== ==संदर्भ== {{reflist|30em}} ==बाह्यदुवे== *[https://olympic.ind.in/ भारतीय ऑलिम्पिक असोसिएशन अधिकृत साइट] [[वर्ग:२०२२ राष्ट्रकुल खेळात सहभागी देश|भारत]] 58t6ck984lwpekkamzlpoijljmwc3lp 2143720 2143717 2022-08-07T06:57:02Z ज्ञानदा गद्रे-फडके 78574 /* सुवर्ण पदक */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट राष्ट्रकुल खेळात भारत |games=२०२२ |competitors= २१० (१०६ पुरुष आणि १०४ महिला) |sports= १६ |officials=24 |start_date = {{Start date|2022|7|28|df=y}} |end_date = {{End date|2022|8|8|df=y}} |flagbearer= सुरुवात:[[मनप्रीत सिंग (हॉकी खेळाडू)|मनप्रीत सिंग]] आणि [[पी.व्ही. सिंधू]]<br />सांगता: |gold= 9 |silver= 8 |bronze= 9 |rank= }} २८ जुलै ते ८ ऑगस्ट २०२२ दरम्यान [[इंग्लंड]]च्या [[बर्मिंगहॅम]] शहरात होणाऱ्या [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळ]] स्पर्धेत भारत सध्या खेळत आहे. जुलै २०२२ मध्ये राष्ट्रकुल खेळासाठी भारताकडून १०६ पुरुष आणि १०४ महिला अश्या एकूण २१० सदस्य संघाची घोषणा करण्यात आली. भारताने राष्ट्रकुल स्पर्धेत पदार्पण करणाऱ्या महिला क्रिकेट प्रकारासाठी राष्ट्रीय महिला क्रिकेट संघ पाठवला. हॉकी संघाचा सदस्य [[मनप्रीत सिंग (हॉकी खेळाडू)|मनप्रीत सिंग]] आणि बॅडमिंटनपटू [[पी.व्ही. सिंधू]] हे दोघे उद्घाटन समारंभामध्ये भारताचे ध्वजधारक होते. == पदक विजेते == === सुवर्ण पदक === {| class="wikitable sortable" |- !पदक ! width=250px| नाव !खेळ !स्पर्धा !दिनांक |- | {{Gold medal}} || [[मीराबाई चानू|सैखोम मिराबाई चानू]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ४९ किलो|महिला ४९ किलो]] || जुलै&nbsp;३० |- |{{Gold medal}} |[[जेरेमी लालरिनुंगा]] |[[भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६७ किलो|पुरूष ६७ किलो]] |जुलै&nbsp;३१ |- |{{Gold medal}} |[[अचिंता शेउली]] |[[भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ७३ किलो|पुरूष ७३ किलो]] |जुलै&nbsp;३१ |- |{{Gold medal}} |{{columns-list|colwidth=10em|small=yes|style=width:22em|{{ubl|[[रुपा राणी तिर्की]]<br>[[नयनमोनी सैकिया]]<br>[[लवली चौबे]]<br>[[पिंकी सिंग]]}}}} |[[लॉन बोलिंग|लॉन बॉल्स]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील लॉन बॉल्स - महिला चार सदस्य संघ|महिला चार सदस्य संघ]] |ऑगस्ट&nbsp;२ |- |{{Gold medal}} |{{columns-list|colwidth=10em|small=yes|style=width:22em|{{ubl|[[हरमीत देसाई]]<br>[[सनिल शेट्टी]]<br>[[अचंता शरत कमल]]<br>[[साथियान गणसेकरन]]}}}} |[[टेबल टेनिस]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील टेबल टेनिस - पुरूष संघ|पुरूष संघ]] |ऑगस्ट&nbsp;२ |- |{{Gold medal}} |[[सुधीर (अपंग भारोत्तोलन खेळाडू‌)|सुधीर]] |[[भारोत्तोलन|अपंग भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील अपंग भारोत्तोलन - पुरूष हेवीवेट|पुरूष हेवीवेट]] |ऑगस्ट&nbsp;४ |- |{{Gold medal}} |[[बजरंग पुनिया]] |[[कुस्ती]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ६५ किलो|पुरुष फ्रीस्टाइल ६५ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |- |{{Gold medal}} |[[सुधीर (अपंग भारोत्तोलन खेळाडू‌)|सुधीर]] |[[भारोत्तोलन|अपंग भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ६२ किलो|महिला फ्रीस्टाइल ६२ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |- |{{Gold medal}} |[[सुधीर (अपंग भारोत्तोलन खेळाडू‌)|सुधीर]] |[[भारोत्तोलन|अपंग भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ८६ किलो|पुरुष फ्रीस्टाइल ८६ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |- |{{Gold medal}} |विनेश फोगट |कुस्ती |महिला फ्रीस्टाइल ५३ किलो |ऑगस्ट ६ |} === रजत पदक === {| class="wikitable sortable" |- !पदक ! width=250px| नाव !खेळ !स्पर्धा !दिनांक |- | {{Silver medal}} || [[संकेत सरगर|संकेत महादेव सरगर]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ५५ किलो|पुरूष ५५ किलो]] || जुलै&nbsp;३० |- | {{Silver medal}} || [[बिंद्याराणी देवी|बिंद्याराणी देवी सोरोखाईबम]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ५५ किलो|महिला ५५ किलो]] || जुलै&nbsp;३० |- | {{Silver medal}} || [[सुशीला देवी लिक्माबम]] || [[जुडो]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील जुडो - महिला ४८ किलो|महिला ४८ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;१ |- | {{Silver medal}} || [[विकास ठाकूर]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ९६ किलो|पुरूष ९६ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;२ |- |{{Silver medal}} |{{columns-list|colwidth=10em|small=yes|style=width:22em|{{ubl|[[श्रीकांत किदंबी]]<br>[[सात्विकसाईराज रंकीरेड्डी]]<br>[[बी. सुमीत रेड्डी]]<br>[[लक्ष्य सेन]]<br>[[चिराग शेट्टी]]<br>[[गायत्री गोपीचंद]]<br>[[त्रिसा जॉली]]<br>[[आकर्षी कश्यप]]<br>[[अश्विनी पोनप्पा]]<br>[[पी.व्ही. सिंधू]]}}}} |[[बॅडमिंटन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील बॅडमिंटन - मिश्र संघ|मिश्र संघ]] |ऑगस्ट&nbsp;२ |- | {{Silver medal}} || [[तुलिका मान]] || [[जुडो]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील जुडो - महिला +७८ किलो|महिला +७८ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- | {{Silver medal}} || [[मुरली श्रीशंकर]] || [[ॲथलेटिक्स]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स - पुरूष लांब उडी|पुरूष लांब उडी]] || ऑगस्ट&nbsp;४ |- |{{Silver medal}} |अंशू मलिक |[[कुस्ती]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ५७ किलो|महिला फ्रीस्टाइल ५७ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |} === कांस्य पदक === {| class="wikitable sortable" |- !पदक ! width=250px| नाव !खेळ !स्पर्धा !दिनांक |- | {{Bronze medal}} || [[गुरुराज पूजारी]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६१ किलो|पुरूष ६१ किलो]] || जुलै&nbsp;३० |- | {{Bronze medal}} || [[विजय कुमार यादव]] || [[जुडो]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील जुडो - पुरूष ६० किलो|पुरूष ६० किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;१ |- | {{Bronze medal}} || [[हरजिंदर कौर]]|| [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ७१ किलो|महिला ७१ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;१ |- | {{Bronze medal}} || [[लवप्रीत सिंग]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष १०९ किलो|पुरूष १०९ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- | {{Bronze medal}} || [[सौरव घोसाल]] || [[स्क्वॅश]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील स्क्वॅश - पुरूष एकेरी|पुरूष एकेरी]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- | {{Bronze medal}} || [[गुरदीप सिंग]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष +१०९ किलो|पुरूष +१०९ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- | {{Bronze medal}} || [[तेजस्वीन शंकर]] || [[ॲथलेटिक्स]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स - पुरूष उंच उडी|पुरूष उंच उडी]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- |{{Bronze medal}} |[[दिव्या काकरन]] |[[कुस्ती]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ६८ किलो|महिला फ्रीस्टाइल ६८ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |- |{{Bronze medal}} |[[मोहित ग्रेवाल]] |[[कुस्ती]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ८६ किलो|पुरुष फ्रीस्टाइल १२५ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |} == ॲथलेटिक्स == {{मुख्यलेख|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स}} चेन्नई येथे झालेल्या राष्ट्रीय आंतर-राज्य ऍथलेटिक्स चॅम्पियनशिपनंतर, १६ जून २०२२ रोजी ३७ ऍथलीट्सच्या संघाची निवड करण्यात आली.<ref>{{cite web|title= राष्ट्रकुल खेळांसाठी निवडलेल्या ३७ सदस्यीय भारतीय संघात नीरज चोप्रा प्रमुख |url=https://indianathletics.in/neeraj-chopra-headlines-37-member-indian-team-selected-for-commonwealth-games/|publisher=[[ ॲथलेटिक्स फेडरेशन ऑफ इंडिया|]]|access-date= १ ऑगस्ट २०२२ |archive-url=https://web.archive.org/web/20220616155422/https://indianathletics.in/neeraj-chopra-headlines-37-member-indian-team-selected-for-commonwealth-games/|archive-date=१६ जून २०२२ |date=१६ जून २०२२ |url-status=live}}</ref> ;पुरुष ; ट्रॅक आणि रोड क्रीडाप्रकार {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=2|हिट !colspan=2|अंतिम |-style="font-size:100%" !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक |- |align=left rowspan=2|[[अविनाश साबळे]] |align=left rowspan=1|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष ५००० मीटर |५०००मी]] |colspan=2 {{n/a}} |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष ३००० मीटर स्टीपलचेस |३००० मी स्टीपलचेस]] |colspan=2 {{n/a}} |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[नोहे निर्मल तोम]]<br>[[अमोज जेकब]]<br>[[ नागनाथन पांडी]]<br>[[ मोहम्मद अनस]]<br>[[ मोहम्मद वरितोडी]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष ४ × ४०० मीटर रिले |४ × ४०० मी रिले]] | ३:०६:९७ |२ '''पा''' | ७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[नितेंद्रसिंग रावत]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष मॅरेथॉन|मॅरेथॉन]] |colspan=2 {{n/a}} |२:१९:२२ | १२ |- |align=left|[[संदीप कुमार]] | rowspan="2" align="left" |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष १०,००० मीटर चालण्याची शर्यत |१०,००० मीटर चाल]] |rowspan=2 colspan=2 {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[अमित खत्री]] |७ ऑगस्ट | |} ;मैदानी क्रीडाप्रकार {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=2| पात्रता !colspan=2|अंतिम |-style="font-size:95%" ! अंतर !क्रमांक ! अंतर !क्रमांक |- |align=left|[[तेजस्वीन शंकर]] |align=left |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष उंच उडी|उंच उडी]] |colspan=2 {{n/a}} |२.२२ |{{Bronze3}} |- |align=left|[[मोहम्मद अनस]] |align=left rowspan=2|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष लांब उडी|लांब उडी]] |७.६८ |८ '''पा''' |७.९७ |५ |- |align=left|[[मुरली श्रीशंकर]] |८.०५ |१ '''पा''' |८.०८ |{{Silver2}} |- |align=left|[[अब्दुल्ला अबूबकर]] |align=left rowspan=3|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष तिहेरी उडी|तिहेरी उडी]] | colspan="2" rowspan="3" {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[एल्डहोस पॉल]] |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[प्रवीण चित्रवेल]] |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[देवेंद्र गहलोत]] |align=left rowspan=3|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष थाळीफेक F44/64|थाळीफेक F44/64]] |rowspan=3 colspan=2 {{n/a}} |४२.१३ |५ |- |align=left|[[ देवेंद्र कुमार]] |४६.२८ |७ |- |align=left|[[अनिश सुरेंद्रन पिल्लई]] | colspan="2" |{{Abbr|सु.ना.|सुरवात केली नाही}} |- | align="left" |[[ डीपी मनू]] | align=left rowspan="2" |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष भालाफेक|भालाफेक]] | colspan="2" rowspan="2" {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[रोहित यादव]] |७ ऑगस्ट | |} ;महिला ; ट्रॅक आणि रोड क्रीडाप्रकार {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=2|हिट !colspan=2|उपांत्य फेरी !colspan=2|अंतिम |-style="font-size:95%" !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक |- |align=left|[[दुती चंद]] |align=left rowspan=1|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला १०० मीटर|१०० मी]] |११.५५ |४ | colspan="4" |प्रगती केली नाही |- |align=left|[[हिमा दास]] |align=left rowspan=1|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला २०० मीटर|२०० मी]] |२३.४२ |१ '''पा''' |२३.४२ |३ | colspan="2" |प्रगती केली नाही |- |align=left|[[ज्योती येराजी]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला महिला १०० मीटर अडथळाशर्यत |१०० मी अडथळाशर्यत]] |१३.१८ |४ |colspan=2 {{n/a}} | colspan="2" |प्रगती केली नाही |- |align=left|[[दुती चंद]]<br>[[हिमा दास]]<br>[[श्राबनी नंदा]]<br>[[ सिमल नूरम्बलाकल समुवेल]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला ४ × १०० मीटर रिले |४ × १०० मी रिले]] |६ ऑगस्ट | |colspan=2 {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[भावना जाट]] | rowspan="2" align="left" |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला १०,००० मीटर चालण्याची शर्यत |१०,००० मीटर चाल]] |rowspan=2 colspan=4 {{n/a}} |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[प्रियांका गोस्वामी]] |६ ऑगस्ट | |} ;मैदानी क्रीडाप्रकार {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=2| पात्रता !colspan=2|अंतिम |-style="font-size:95%" !अंतर !क्रमांक !अंतर !क्रमांक |- |align=left|[[अन्सी सोजन]] |align=left rowspan=1|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला लांब उडी|लांब उडी]] |६.२५ |१३ |colspan=2|प्रगती केली नाही |- |align=left|[[मनप्रीत कौर]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला गोळाफेक|गोळाफेक]] |१६.७८ |७ '''पा''' |१५.५९ |१२ |- |align=left|[[पूनम शर्मा]] |align=left rowspan=3|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला गोळाफेक (F57)|गोळाफेक (F57)]] |rowspan=3 colspan=2 {{n/a}} |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[संतोष (ॲथलिट)|संतोष]] |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[शर्मिला (ॲथलिट)| शर्मिला]] |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[नवजीत धिल्लन]] |align=left rowspan=2|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला थाळीफेक|थाळीफेक]] |rowspan=2 colspan=2 {{n/a}} |५३.५१ |८ |- |align=left|[[सीमा पुनिया]] |५५.९२ |५ |- |align=left|[[मंजू बाला]] |align=left rowspan=2|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला हातोडा फेक|हातोडा फेक]] |५९.६८ |११ '''पा''' |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[सरिता सिंग (ॲथलिट)|सरिता सिंग]] |५७.४८ |१३ | colspan="2" |प्रगती केली नाही |- |align=left|[[अन्नू राणी]] |align=left rowspan=2|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला भालाफेक|भालाफेक]] |rowspan=2 colspan=2 {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[शिल्पा राणी]] |७ ऑगस्ट | |} == कुस्ती == {{main|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती}} १६ मे २०२२ रोजी महिलांच्या निवड चाचणीनंतर, स्पर्धेसाठी सहा कुस्तीपटू निवडले गेले. <ref>{{Cite news|title= कुस्ती: विनेश फोगट, साक्षी मलिक यांची बर्मिंगहॅम येथे होणाऱ्या राष्ट्रकुल स्पर्धेसाठी भारतीय संघात निवड |url=https://scroll.in/field/1024042/wrestling-vinesh-phogat-sakshi-malik-named-in-indias-squad-for-commonwealth-games-in-birmingham|access-date=१ ऑगस्ट २०२२|date=१६ मे २०२२|work=[[Scroll.in]]|publisher= स्क्रोल मीडिया इनकॉर्पोरेशन |language=en-US|archive-url=https://web.archive.org/web/20220517090219/https://scroll.in/field/1024042/wrestling-vinesh-phogat-sakshi-malik-named-in-indias-squad-for-commonwealth-games-in-birmingham|archive-date=१७ मे २०२२|url-status=live}}</ref> १७ मे २०२२ रोजी पुरुषांच्या चाचण्या घेण्यात आल्या आणि आणखी सहा कुस्तीपटूंची निवड झाली.<ref>{{cite news|title= राष्ट्रकुल २०२२ मध्ये देशाचे प्रतिनिधित्व करण्यासाठी निवडलेल्या सहा कुस्तीपटूंमध्ये रवी दहिया, बजरंग पुनिया|url=https://economictimes.indiatimes.com/news/sports/ravi-dahiya-bajrang-punia-among-six-wrestlers-selected-to-represent-country-in-cwg-2022/articleshow/91624141.cms|access-date=१ ऑगस्ट २०२२|work=[[द इकॉनॉमिक टाइम्स]]|agency=[[Asian News International|ANI]]|date=१७ मे २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20220517172703/https://economictimes.indiatimes.com/news/sports/ravi-dahiya-bajrang-punia-among-six-wrestlers-selected-to-represent-country-in-cwg-2022/articleshow/91624141.cms|archive-date=१७ मे २०२२|url-status=live}}</ref> ;पुरुष {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार ! फेरी/गट !उपांत्य फेरी !colspan=2|{{abbr|अंतिम| सुवर्णपदक सामना }}/{{abbr|कांस्य | कांस्य पदक }} |- style="font-size: 95%" !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !क्रमांक |- |align=left|[[रविकुमार दहिया]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ५७ किलो | ५७ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[बजरंग पुनिया]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ६५ किलो | ६५ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left|नवीन |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ७४ किलो | ७४ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[दीपक पुनिया]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ८६ किलो | ८६ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left| दीपक दीपक |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ९७ किलो | ९७ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[मोहित दहिया]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल १२५ किलो | १२५ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |} ;महिला {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !फेरी/गट !उपांत्य फेरी !colspan=2|{{abbr|अंतिम|सुवर्णपदक सामना}}/{{abbr|कांस्य|कांस्य पदक}} |- style="font-size: 95%" !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !क्रमांक |- |align=left|[[पूजा गेहलोत]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ५० किलो | ५० किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[विनेश फोगट]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ५३ किलो | ५३ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[अंशु मलिक]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ५७ किलो | ५७ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left|[[साक्षी मलिक]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ६२ किलो | ६२ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left|[[दिव्या काकरन]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ६८ किलो | ६८ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left|[[पूजा सिहाग]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ७६ किलो | ७६ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |} ==क्रिकेट== {{main|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील क्रिकेट}} आयसीसी महिलांच्या आंतरराष्ट्रीय टी२० क्रमवारीतील (१ एप्रिल २०२१ पर्यंत) त्याच्या स्थानामुळे, भारततीय महिला संघ स्पर्धेसाठी पात्र ठरला. <ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/media-releases/2119180|title= कॉमनवेल्थ गेम्ससाठी पात्रता घोषित करणारा क्रिकेट हा पहिला खेळ |work=[[ आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषद|आयसीसी]]|date=२६ एप्रिल २०२१|access-date=१ ऑगस्ट २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20210426125417/https://www.icc-cricket.com/media-releases/2119180|archive-date=२६ एप्रिल २०२१|url-status=live}}</ref><ref>{{cite news|title=२०२२ राष्ट्रकुल खेळ {{!}} महिलांच्या टी२० स्पर्धेत सहभागी होणाऱ्या आठ संघामध्ये भारत, ऑस्ट्रेलिया आणि पाकिस्तान |url=https://www.thehindu.com/sport/cricket/2022-commonwealth-games-india-australia-and-pakistan-among-eight-countries-to-compete-in-womens-t20/article34415192.ece|access-date=३ जानेवारी २०२२|work=[[द हिंदू]]|publisher=|date=२६ एप्रिल २०२१|archive-url=https://web.archive.org/web/20210426131629/https://www.thehindu.com/sport/cricket/2022-commonwealth-games-india-australia-and-pakistan-among-eight-countries-to-compete-in-womens-t20/article34415192.ece|archive-date=२६ एप्रिल २०२१|url-status=live}}</ref> स्पर्धेचे वेळापत्रक नोव्हेंबर २०२१ मध्ये जाहीर करण्यात आले.<ref>{{cite news|title= राष्ट्रकुल खेळ २०२२ च्या पहिल्या क्रिकेट सामन्यात भारताचा सामना ऑस्ट्रेलियाविरुद्ध |url=https://www.womenscriczone.com/india-to-face-australia-in-opening-cricket-match-of-common-wealth-games-2022|access-date= १ ऑगस्ट २०२२ |work= विमेन्स क्रिकझोन |date=१२ नोव्हेंबर २०२१|archive-url=https://web.archive.org/web/20211112115414/https://www.womenscriczone.com/india-to-face-australia-in-opening-cricket-match-of-common-wealth-games-2022|archive-date=१२ नोव्हेंबर २०२१|url-status=live}}</ref> ;सारांश {|class=wikitable style=font-size:90% |- !rowspan=2| संघ !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=4| गट फेरी !उपांत्य फेरी !colspan=2|अंतिम / {{abbr|कांस्य|कांस्य पदक सामना}} |-style=font-size:95% !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !क्रमांक !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !क्रमांक |-align=center |align=left|[[भारत राष्ट्रीय महिला क्रिकेट संघ|भारतीय महिला]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील क्रिकेट| महिला स्पर्धा]] |{{crw|AUS}}<br/>'''प''' ३ गडी |{{crw|PAK}}<br/>'''वि''' ८ गडी |{{crw|BAR}}<br/>'''३ ऑगस्ट'''<br/>'''२२:३०''' | | | | |} ;रोस्टर ११ जुलै २०२२ रोजी अधिकृतपणे पंधरा खेळाडूंची निवड करण्यात आली.<ref>{{cite web |title= बर्मिंघम २०२२ राष्ट्रकुल खेळासाठी भारतीय (वरिष्ठ महिला) संघाची घोषणा |url=https://www.bcci.tv/articles/2022/news/55555899/team-india-senior-women-squad-for-birmingham-2022-commonwealth-games-announced?type=Latest |publisher=[[भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळ | बीसीसीआय]] |access-date= १ ऑगस्ट २०२२ |archive-url=https://web.archive.org/web/20220711182402/https://www.bcci.tv/articles/2022/news/55555899/team-india-senior-women-squad-for-birmingham-2022-commonwealth-games-announced?type=Latest |archive-date=११ जुलै २०२२ |date=११ जुलै २०२२ |url-status=live}}</ref> {{div col|colwidth=20em}} * [[हरमनप्रीत कौर]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)| क]]) * [[स्मृती मानधना]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)#उपकर्णधार|उक]]) * [[तानिया भाटिया]] ([[यष्टीरक्षक|य]]) * [[यस्तिका भाटिया]] ([[यष्टीरक्षक|य]]) * [[हर्लीन देओल]] * [[राजेश्वरी गायकवाड]] * [[सभ्भीनेणी मेघना]] * [[स्नेह राणा]] * [[जेमिमाह रॉड्रिगेस]] * [[दीप्ती शर्मा]] * [[मेघना सिंग]] * [[रेणुका सिंग]] * [[पूजा वस्त्रकार]] * [[शफाली वर्मा]] * [[राधा यादव]]{{div col end}} आरक्षित: [[सिमरन बहादूर]], [[रिचा घोष]], [[पूनम यादव]] {| class="wikitable" style="text-align:center" |- ! style="width:40px;"|स्थान ! style="width:150px;"|संघ ! style="width:30px;"|{{Abbr | सा | सामने}} ! style="width:30px;"|{{Abbr | वि | विजय}} ! style="width:30px;"|{{Abbr | प | पराभव}} ! style="width:30px;"|{{Abbr | अ | अनिर्णित}} ! style="width:30px;"|{{Abbr | गुण | गुण}} ! style="width:45px;"|{{Abbr | धावगती | निव्वळ धावगती}} |- style="background:#cfc;" | १ |style="text-align:left"|{{crw|AUS}} '''(पा)''' | २ || २ || ० || ० || '''४''' || २.८३२ |- style="background:#cfc;" | २ |style="text-align:left"|{{crw|IND}} | २ || १ || १ || ० || '''२''' || १.१६५ |- | ३ |style="text-align:left"|{{crw|BAR}} | २ || १ || १ || ० || '''२''' || -१.७९४ |- | ४ |style="text-align:left"|{{crw|PAK}} | २ || ० || २ || ० || '''०''' || -१.७६८ |- |} ''*स्रोत: [https://www.espncricinfo.com/series/commonwealth-games-women-s-cricket-competition-2022-1289194/points-table-standings इएसपीएन क्रिकइन्फो]'' (पा) दर्शविलेल्या टप्प्यासाठी पात्र {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २९ जुलै २०२२ | time = ११:०० | daynight = | संघ१ = {{crw-rt|IND}} | संघ२ = {{crw|AUS}} | धावसंख्या१ = १५४/८ (५० षटके) | धावा१ = [[हरमनप्रीत कौर]] ५२ (३४) | बळी१ = [[जेस जोनासन]] ४/२२ (४ षटके) | धावसंख्या२ = १५७/७ (१९ षटके) | धावा२ = [[ॲशली गार्डनर]] ५२[[नाबाद|*]] (३५) | बळी२ = [[रेणुका सिंग]] ४/१८ (४ षटके) | निकाल = ऑस्ट्रेलिया महिला ३ गडी राखून विजयी | report = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289259.html धावफलक] | स्थळ = [[एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] | पंच = [[लॉरेन अगेनबॅग]] (द) आणि [[सु रेडफर्न]] (इं) | सामनावीर = | toss = भारत महिला, फलंदाजी. | पाऊस = | टीपा = मेघना सिंग (भा) ने तिचे आंतरराष्ट्रीय टी२० पदार्पण. *''[[एलिसा हिली]] (ऑ) आंतरराष्ट्रीय टी२० क्रिकेटमध्ये यष्टिरक्षक म्हणून १०० फलंदाजांना बाद करणारी पुरुष किंवा महिला खेळाडूंमधील पहिली खेळाडू, ठरली. }} ---- {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ३१ जुलै २०२२ | time =११:०० | daynight = | संघ१ = {{crw-rt|PAK}} | संघ२ = {{crw|IND}} | धावसंख्या१ = ९९ (१८ षटके) | धावा१ = [[मुनीबा अली ]] ३२ (३०) | बळी१ = [[स्नेह राणा]] २/१५ (४ षटके) | धावसंख्या२ = १००/२ (११.४ षटके) | धावा२ = [[स्मृती मानधना]] ६३[[नाबाद|*]] (४२) | बळी२ = [[तुबा हसन]] १/१८ (२ षटके) | निकाल = भारतीय महिला ८ गडी राखून विजयी | report = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289263.html.html धावफलक] | स्थळ = [[एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] | पंच = [[लॉरेन अगेनबॅग]] (द) आणि [[किम कॉटन]] (न्यू) | सामनावीर = | toss = पाकिस्तान, फलंदाजी. | पाऊस = | टीपा = पावसामुळे सामना प्रत्येकी १८ षटकांचा खेळविण्यात आला. }} ---- {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ३ ऑगस्ट २०२२ | time =१८:०० | daynight = Y | संघ१ = {{crw-rt|IND}} | संघ२ = {{crw|BAR}} | धावसंख्या१ = | धावा१ = | बळी१ = | धावसंख्या२ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289268.html धावफलक] | स्थळ = [[एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] | पंच = | सामनावीर = | toss = | पाऊस = | टीपा = }} ==जलतरण== ==जिम्नॅस्टिक्स== ==जुडो== ==टेबल टेनिस== ==ट्रायथलॉन== ==पॅरा पॉवरलिफ्टिंग== ==बॅडमिंटन== ==भारोत्तोलन== {{main|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स भारोत्तोलन|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स भारोत्तोलन – पात्रता}} १३ एप्रिल २०२२ रोजी १५ वेटलिफ्टर्सचे पथक जाहीर करण्यात आली.<ref>{{cite news|last1=काशीभातला|first1=ऐश्वर्या|title=राष्ट्रकुल खेळ २०२२: भारत १७ जणांचे पथक पाठवणार | url=https://www.sportskeeda.com/weight-lifting/news-commonwealth-games-2022-india-send-15-member-weightlifting-contingent|access-date=६ ऑगस्ट २०२२|work=[[स्पोर्टसकिडा]]|publisher=अबसोल्यूट स्पोर्ट्स प्रा. लि.|date=१३ एप्रिल २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20220413221613/https://www.sportskeeda.com/weight-lifting/news-commonwealth-games-2022-india-send-15-member-weightlifting-contingent|archive-date=१३ एप्रिल २०२२|url-status=live}}</ref> [[जेरेमी लालरिनुंगा]], [[अचिंता शेउली]], [[अजय सिंग]] आणि [[पूर्णिमा पांडे]] हे ताश्कंद, उझबेकिस्तान येथे [[२०२१ राष्ट्रकुल वेटलिफ्टिंग चॅम्पियनशिप]]मध्ये सुवर्ण पदक जिंकून स्पर्धेसाठी पात्र ठरले.<ref>{{cite news|last1=ऑलिव्हर|first1=ब्रायन|title=राष्ट्रकुल खेळांसाठीच्या वेटलिफ्टिंग रँकिंग इव्हेंट्समुळे फेब्रुवारी व्यस्त|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1117181/birmingham-2022-weightlifting|access-date=६ ऑगस्ट २०२२|work=insidethegames|publisher=दुनसार मीडिया कंपनी|date=२३ डिसेंबर २०२१|archive-url=https://web.archive.org/web/20211223092859/https://www.insidethegames.biz/articles/1117181/birmingham-2022-weightlifting|archive-date=२३ डिसेंबर २०२१|url-status=live}}</ref><ref>{{cite book|title=राष्ट्रकुल सीनियर चॅम्पियनशिप {{!}} निकाल |url=https://www.commonwealthweightlifting.com/newsarchive/docs/2021/Results_Book_Commonwealth_Championships.pdf|publisher=[[आंतरराष्ट्रीय वेटलिफ्टिंग महासंघ|IWF]]/CWF|access-date=६ ऑगस्ट २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20211224165657/https://www.commonwealthweightlifting.com/newsarchive/docs/2021/Results_Book_Commonwealth_Championships.pdf|archive-date=२४ डिसेंबर २०२१|url-status=live}}</ref> इतर ११ जण ९ मार्च २०२२ रोजी अंतिम स्वरूप देण्यात आलेल्या [[आंतरराष्ट्रीय वेटलिफ्टिंग महासंघ|आयडब्ल्यूएफ]] राष्ट्रकुल क्रमवारीनुसार पात्र ठरले.<ref>{{cite book|title=IWF राष्ट्रकुल क्रमवारी - २०२२ राष्ट्रकुल खेळ पात्रता (अंतिम)|date=९ मार्च २०२२ |publisher=[[आंतरराष्ट्रीय वेटलिफ्टिंग महासंघ]]|url=https://iwf.sport/wp-content/uploads/downloads/2022/03/IWF-Commonwealth-Ranking-List_FINAL.pdf|access-date=६ ऑगस्ट २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20220309134607/https://iwf.sport/wp-content/uploads/downloads/2022/03/IWF-Commonwealth-Ranking-List_FINAL.pdf|archive-date= ९ मार्च २०२२ |url-status=live}}</ref> ;पुरूष {|class=wikitable style="text-align:center; font-size:90%" |- !rowspan="2"|ॲथलिट !rowspan="2"|क्रीडाप्रकार !colspan="2"|स्नॅच !colspan="2"|क्लीन आणि जर्क !rowspan="2"|एकूण !rowspan="2"|क्रमांक |- !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक |- |align=left|संकेत सरगर |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ५५ किलो|५५ किलो]] |११३ |१ |१३५ |२ |२४८ |{{silver2}} |- |align=left| गुरूराज पुजारी |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ५५ किलो|६१ किलो]] |११८ |४ |१५१ |३ |२६९ |{{bronze3}} |- |align=left| जेरेमी लालरिनुंगा |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६७ किलो|६७ किलो]] |१४० '''GR''' |१ |१६० |२ |३०० '''GR''' |{{gold1}} |- |align=left|अचिंता शेउली |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६७ किलो|७३ किलो]] |१४३ '''GR''' |१ |१७० |१ |३१३ '''GR''' |{{gold1}} |- |align=left|अजय सिंग |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६७ किलो|८१ किलो]] |१४३ |३ |१७६ |४ |३१९ |४ |- |align=left|विकास ठाकूर |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ९६ किलो|९६ किलो]] |१५५ |३ |१९१ |२ |३४६ |{{silver2}} |- |align=left|लवप्रीत सिंग |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष १०९ किलो|१०९ किलो]] |१६३ '''NR''' |२ |१९२ '''NR''' |४ |३५५ '''NR''' |{{Bronze3}} |- |align=left|गुरदीप सिंग |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष +१०९ किलो|+१०९ किलो]] |१६७ |३ |२२३ '''NR''' |३ |३९० |{{Bronze3}} |} ;महिला {|class=wikitable style="text-align:center; font-size:90%" |- !rowspan="2"|ॲथलिट !rowspan="2"|क्रीडाप्रकार !colspan="2"|स्नॅच !colspan="2"|क्लीन आणि जर्क !rowspan="2"|एकूण !rowspan="2"|क्रमांक |- !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक |- |align=left|'''[[साइखोम मीराबाई चानू]]''' |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ४९ किलो|४९ किलो]] |८८ '''CR''' |१ |११३ '''GR''' |१ |२०१ '''GR''' |{{gold1}} |- |align=left|बिंदयाराणी देवी |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ५५ किलो|५५ किलो]] |८६ '''PB''' |३ |११६ '''NR/GR''' |१ |२०२ '''NR''' |{{silver2}} |- |align=left|पोपी हजारिका |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ५९ किलो|५९ किलो]] |८१ |७ |१०२ |७ |१८३ |७ |- |align=left|हरजिंदर कौर |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ७१ किलो|७१ किलो]] |९३ '''PB''' |४ |११९ |३ |२१२ |{{bronze3}} |- |align=left|पुनम यादव |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ७६ किलो|७६ किलो]] |९८ |२ |colspan=2| {{Abbr|NM|No Mark}} |colspan=2| {{Abbr|DNF|Did not Finish}} |- |align=left|उषा कुमार |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ८७ किलो|८७ किलो]] |९५ |५ |११० |५ |२०५ |६ |- |align=left|पूर्णिमा पांडे |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला +८७ किलो|+८७ किलो]] |१०३ '''PB''' |५ |१२५ |५ |२२८ |६ |} ==मुष्टियुद्ध== ==लॉन बोल्स== ==सायकलिंग== ==स्क्वॅश== ==हॉकी== ==संदर्भ== {{reflist|30em}} ==बाह्यदुवे== *[https://olympic.ind.in/ भारतीय ऑलिम्पिक असोसिएशन अधिकृत साइट] [[वर्ग:२०२२ राष्ट्रकुल खेळात सहभागी देश|भारत]] gat9qazu22zz1w9tr0yfgzounpu2vr2 2143721 2143720 2022-08-07T06:58:09Z ज्ञानदा गद्रे-फडके 78574 /* सुवर्ण पदक */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट राष्ट्रकुल खेळात भारत |games=२०२२ |competitors= २१० (१०६ पुरुष आणि १०४ महिला) |sports= १६ |officials=24 |start_date = {{Start date|2022|7|28|df=y}} |end_date = {{End date|2022|8|8|df=y}} |flagbearer= सुरुवात:[[मनप्रीत सिंग (हॉकी खेळाडू)|मनप्रीत सिंग]] आणि [[पी.व्ही. सिंधू]]<br />सांगता: |gold= 9 |silver= 8 |bronze= 9 |rank= }} २८ जुलै ते ८ ऑगस्ट २०२२ दरम्यान [[इंग्लंड]]च्या [[बर्मिंगहॅम]] शहरात होणाऱ्या [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळ]] स्पर्धेत भारत सध्या खेळत आहे. जुलै २०२२ मध्ये राष्ट्रकुल खेळासाठी भारताकडून १०६ पुरुष आणि १०४ महिला अश्या एकूण २१० सदस्य संघाची घोषणा करण्यात आली. भारताने राष्ट्रकुल स्पर्धेत पदार्पण करणाऱ्या महिला क्रिकेट प्रकारासाठी राष्ट्रीय महिला क्रिकेट संघ पाठवला. हॉकी संघाचा सदस्य [[मनप्रीत सिंग (हॉकी खेळाडू)|मनप्रीत सिंग]] आणि बॅडमिंटनपटू [[पी.व्ही. सिंधू]] हे दोघे उद्घाटन समारंभामध्ये भारताचे ध्वजधारक होते. == पदक विजेते == === सुवर्ण पदक === {| class="wikitable sortable" |- !पदक ! width=250px| नाव !खेळ !स्पर्धा !दिनांक |- | {{Gold medal}} || [[मीराबाई चानू|सैखोम मिराबाई चानू]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ४९ किलो|महिला ४९ किलो]] || जुलै&nbsp;३० |- |{{Gold medal}} |[[जेरेमी लालरिनुंगा]] |[[भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६७ किलो|पुरूष ६७ किलो]] |जुलै&nbsp;३१ |- |{{Gold medal}} |[[अचिंता शेउली]] |[[भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ७३ किलो|पुरूष ७३ किलो]] |जुलै&nbsp;३१ |- |{{Gold medal}} |{{columns-list|colwidth=10em|small=yes|style=width:22em|{{ubl|[[रुपा राणी तिर्की]]<br>[[नयनमोनी सैकिया]]<br>[[लवली चौबे]]<br>[[पिंकी सिंग]]}}}} |[[लॉन बोलिंग|लॉन बॉल्स]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील लॉन बॉल्स - महिला चार सदस्य संघ|महिला चार सदस्य संघ]] |ऑगस्ट&nbsp;२ |- |{{Gold medal}} |{{columns-list|colwidth=10em|small=yes|style=width:22em|{{ubl|[[हरमीत देसाई]]<br>[[सनिल शेट्टी]]<br>[[अचंता शरत कमल]]<br>[[साथियान गणसेकरन]]}}}} |[[टेबल टेनिस]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील टेबल टेनिस - पुरूष संघ|पुरूष संघ]] |ऑगस्ट&nbsp;२ |- |{{Gold medal}} |[[सुधीर (अपंग भारोत्तोलन खेळाडू‌)|सुधीर]] |[[भारोत्तोलन|अपंग भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील अपंग भारोत्तोलन - पुरूष हेवीवेट|पुरूष हेवीवेट]] |ऑगस्ट&nbsp;४ |- |{{Gold medal}} |[[बजरंग पुनिया]] |[[कुस्ती]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ६५ किलो|पुरुष फ्रीस्टाइल ६५ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |- |{{Gold medal}} |[[सुधीर (अपंग भारोत्तोलन खेळाडू‌)|सुधीर]] |[[भारोत्तोलन|अपंग भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ६२ किलो|महिला फ्रीस्टाइल ६२ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |- |{{Gold medal}} |[[सुधीर (अपंग भारोत्तोलन खेळाडू‌)|सुधीर]] |[[भारोत्तोलन|अपंग भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ८६ किलो|पुरुष फ्रीस्टाइल ८६ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |- |{{Gold medal}} |[[विनेश फोगट]] |[[कुस्तोदियो कास्त्रो|कुस्ती]] |महिला फ्रीस्टाइल ५३ किलो |ऑगस्ट ६ |} === रजत पदक === {| class="wikitable sortable" |- !पदक ! width=250px| नाव !खेळ !स्पर्धा !दिनांक |- | {{Silver medal}} || [[संकेत सरगर|संकेत महादेव सरगर]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ५५ किलो|पुरूष ५५ किलो]] || जुलै&nbsp;३० |- | {{Silver medal}} || [[बिंद्याराणी देवी|बिंद्याराणी देवी सोरोखाईबम]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ५५ किलो|महिला ५५ किलो]] || जुलै&nbsp;३० |- | {{Silver medal}} || [[सुशीला देवी लिक्माबम]] || [[जुडो]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील जुडो - महिला ४८ किलो|महिला ४८ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;१ |- | {{Silver medal}} || [[विकास ठाकूर]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ९६ किलो|पुरूष ९६ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;२ |- |{{Silver medal}} |{{columns-list|colwidth=10em|small=yes|style=width:22em|{{ubl|[[श्रीकांत किदंबी]]<br>[[सात्विकसाईराज रंकीरेड्डी]]<br>[[बी. सुमीत रेड्डी]]<br>[[लक्ष्य सेन]]<br>[[चिराग शेट्टी]]<br>[[गायत्री गोपीचंद]]<br>[[त्रिसा जॉली]]<br>[[आकर्षी कश्यप]]<br>[[अश्विनी पोनप्पा]]<br>[[पी.व्ही. सिंधू]]}}}} |[[बॅडमिंटन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील बॅडमिंटन - मिश्र संघ|मिश्र संघ]] |ऑगस्ट&nbsp;२ |- | {{Silver medal}} || [[तुलिका मान]] || [[जुडो]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील जुडो - महिला +७८ किलो|महिला +७८ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- | {{Silver medal}} || [[मुरली श्रीशंकर]] || [[ॲथलेटिक्स]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स - पुरूष लांब उडी|पुरूष लांब उडी]] || ऑगस्ट&nbsp;४ |- |{{Silver medal}} |अंशू मलिक |[[कुस्ती]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ५७ किलो|महिला फ्रीस्टाइल ५७ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |} === कांस्य पदक === {| class="wikitable sortable" |- !पदक ! width=250px| नाव !खेळ !स्पर्धा !दिनांक |- | {{Bronze medal}} || [[गुरुराज पूजारी]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६१ किलो|पुरूष ६१ किलो]] || जुलै&nbsp;३० |- | {{Bronze medal}} || [[विजय कुमार यादव]] || [[जुडो]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील जुडो - पुरूष ६० किलो|पुरूष ६० किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;१ |- | {{Bronze medal}} || [[हरजिंदर कौर]]|| [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ७१ किलो|महिला ७१ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;१ |- | {{Bronze medal}} || [[लवप्रीत सिंग]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष १०९ किलो|पुरूष १०९ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- | {{Bronze medal}} || [[सौरव घोसाल]] || [[स्क्वॅश]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील स्क्वॅश - पुरूष एकेरी|पुरूष एकेरी]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- | {{Bronze medal}} || [[गुरदीप सिंग]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष +१०९ किलो|पुरूष +१०९ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- | {{Bronze medal}} || [[तेजस्वीन शंकर]] || [[ॲथलेटिक्स]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स - पुरूष उंच उडी|पुरूष उंच उडी]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- |{{Bronze medal}} |[[दिव्या काकरन]] |[[कुस्ती]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ६८ किलो|महिला फ्रीस्टाइल ६८ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |- |{{Bronze medal}} |[[मोहित ग्रेवाल]] |[[कुस्ती]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ८६ किलो|पुरुष फ्रीस्टाइल १२५ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |} == ॲथलेटिक्स == {{मुख्यलेख|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स}} चेन्नई येथे झालेल्या राष्ट्रीय आंतर-राज्य ऍथलेटिक्स चॅम्पियनशिपनंतर, १६ जून २०२२ रोजी ३७ ऍथलीट्सच्या संघाची निवड करण्यात आली.<ref>{{cite web|title= राष्ट्रकुल खेळांसाठी निवडलेल्या ३७ सदस्यीय भारतीय संघात नीरज चोप्रा प्रमुख |url=https://indianathletics.in/neeraj-chopra-headlines-37-member-indian-team-selected-for-commonwealth-games/|publisher=[[ ॲथलेटिक्स फेडरेशन ऑफ इंडिया|]]|access-date= १ ऑगस्ट २०२२ |archive-url=https://web.archive.org/web/20220616155422/https://indianathletics.in/neeraj-chopra-headlines-37-member-indian-team-selected-for-commonwealth-games/|archive-date=१६ जून २०२२ |date=१६ जून २०२२ |url-status=live}}</ref> ;पुरुष ; ट्रॅक आणि रोड क्रीडाप्रकार {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=2|हिट !colspan=2|अंतिम |-style="font-size:100%" !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक |- |align=left rowspan=2|[[अविनाश साबळे]] |align=left rowspan=1|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष ५००० मीटर |५०००मी]] |colspan=2 {{n/a}} |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष ३००० मीटर स्टीपलचेस |३००० मी स्टीपलचेस]] |colspan=2 {{n/a}} |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[नोहे निर्मल तोम]]<br>[[अमोज जेकब]]<br>[[ नागनाथन पांडी]]<br>[[ मोहम्मद अनस]]<br>[[ मोहम्मद वरितोडी]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष ४ × ४०० मीटर रिले |४ × ४०० मी रिले]] | ३:०६:९७ |२ '''पा''' | ७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[नितेंद्रसिंग रावत]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष मॅरेथॉन|मॅरेथॉन]] |colspan=2 {{n/a}} |२:१९:२२ | १२ |- |align=left|[[संदीप कुमार]] | rowspan="2" align="left" |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष १०,००० मीटर चालण्याची शर्यत |१०,००० मीटर चाल]] |rowspan=2 colspan=2 {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[अमित खत्री]] |७ ऑगस्ट | |} ;मैदानी क्रीडाप्रकार {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=2| पात्रता !colspan=2|अंतिम |-style="font-size:95%" ! अंतर !क्रमांक ! अंतर !क्रमांक |- |align=left|[[तेजस्वीन शंकर]] |align=left |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष उंच उडी|उंच उडी]] |colspan=2 {{n/a}} |२.२२ |{{Bronze3}} |- |align=left|[[मोहम्मद अनस]] |align=left rowspan=2|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष लांब उडी|लांब उडी]] |७.६८ |८ '''पा''' |७.९७ |५ |- |align=left|[[मुरली श्रीशंकर]] |८.०५ |१ '''पा''' |८.०८ |{{Silver2}} |- |align=left|[[अब्दुल्ला अबूबकर]] |align=left rowspan=3|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष तिहेरी उडी|तिहेरी उडी]] | colspan="2" rowspan="3" {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[एल्डहोस पॉल]] |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[प्रवीण चित्रवेल]] |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[देवेंद्र गहलोत]] |align=left rowspan=3|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष थाळीफेक F44/64|थाळीफेक F44/64]] |rowspan=3 colspan=2 {{n/a}} |४२.१३ |५ |- |align=left|[[ देवेंद्र कुमार]] |४६.२८ |७ |- |align=left|[[अनिश सुरेंद्रन पिल्लई]] | colspan="2" |{{Abbr|सु.ना.|सुरवात केली नाही}} |- | align="left" |[[ डीपी मनू]] | align=left rowspan="2" |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष भालाफेक|भालाफेक]] | colspan="2" rowspan="2" {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[रोहित यादव]] |७ ऑगस्ट | |} ;महिला ; ट्रॅक आणि रोड क्रीडाप्रकार {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=2|हिट !colspan=2|उपांत्य फेरी !colspan=2|अंतिम |-style="font-size:95%" !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक |- |align=left|[[दुती चंद]] |align=left rowspan=1|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला १०० मीटर|१०० मी]] |११.५५ |४ | colspan="4" |प्रगती केली नाही |- |align=left|[[हिमा दास]] |align=left rowspan=1|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला २०० मीटर|२०० मी]] |२३.४२ |१ '''पा''' |२३.४२ |३ | colspan="2" |प्रगती केली नाही |- |align=left|[[ज्योती येराजी]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला महिला १०० मीटर अडथळाशर्यत |१०० मी अडथळाशर्यत]] |१३.१८ |४ |colspan=2 {{n/a}} | colspan="2" |प्रगती केली नाही |- |align=left|[[दुती चंद]]<br>[[हिमा दास]]<br>[[श्राबनी नंदा]]<br>[[ सिमल नूरम्बलाकल समुवेल]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला ४ × १०० मीटर रिले |४ × १०० मी रिले]] |६ ऑगस्ट | |colspan=2 {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[भावना जाट]] | rowspan="2" align="left" |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला १०,००० मीटर चालण्याची शर्यत |१०,००० मीटर चाल]] |rowspan=2 colspan=4 {{n/a}} |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[प्रियांका गोस्वामी]] |६ ऑगस्ट | |} ;मैदानी क्रीडाप्रकार {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=2| पात्रता !colspan=2|अंतिम |-style="font-size:95%" !अंतर !क्रमांक !अंतर !क्रमांक |- |align=left|[[अन्सी सोजन]] |align=left rowspan=1|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला लांब उडी|लांब उडी]] |६.२५ |१३ |colspan=2|प्रगती केली नाही |- |align=left|[[मनप्रीत कौर]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला गोळाफेक|गोळाफेक]] |१६.७८ |७ '''पा''' |१५.५९ |१२ |- |align=left|[[पूनम शर्मा]] |align=left rowspan=3|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला गोळाफेक (F57)|गोळाफेक (F57)]] |rowspan=3 colspan=2 {{n/a}} |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[संतोष (ॲथलिट)|संतोष]] |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[शर्मिला (ॲथलिट)| शर्मिला]] |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[नवजीत धिल्लन]] |align=left rowspan=2|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला थाळीफेक|थाळीफेक]] |rowspan=2 colspan=2 {{n/a}} |५३.५१ |८ |- |align=left|[[सीमा पुनिया]] |५५.९२ |५ |- |align=left|[[मंजू बाला]] |align=left rowspan=2|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला हातोडा फेक|हातोडा फेक]] |५९.६८ |११ '''पा''' |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[सरिता सिंग (ॲथलिट)|सरिता सिंग]] |५७.४८ |१३ | colspan="2" |प्रगती केली नाही |- |align=left|[[अन्नू राणी]] |align=left rowspan=2|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला भालाफेक|भालाफेक]] |rowspan=2 colspan=2 {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[शिल्पा राणी]] |७ ऑगस्ट | |} == कुस्ती == {{main|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती}} १६ मे २०२२ रोजी महिलांच्या निवड चाचणीनंतर, स्पर्धेसाठी सहा कुस्तीपटू निवडले गेले. <ref>{{Cite news|title= कुस्ती: विनेश फोगट, साक्षी मलिक यांची बर्मिंगहॅम येथे होणाऱ्या राष्ट्रकुल स्पर्धेसाठी भारतीय संघात निवड |url=https://scroll.in/field/1024042/wrestling-vinesh-phogat-sakshi-malik-named-in-indias-squad-for-commonwealth-games-in-birmingham|access-date=१ ऑगस्ट २०२२|date=१६ मे २०२२|work=[[Scroll.in]]|publisher= स्क्रोल मीडिया इनकॉर्पोरेशन |language=en-US|archive-url=https://web.archive.org/web/20220517090219/https://scroll.in/field/1024042/wrestling-vinesh-phogat-sakshi-malik-named-in-indias-squad-for-commonwealth-games-in-birmingham|archive-date=१७ मे २०२२|url-status=live}}</ref> १७ मे २०२२ रोजी पुरुषांच्या चाचण्या घेण्यात आल्या आणि आणखी सहा कुस्तीपटूंची निवड झाली.<ref>{{cite news|title= राष्ट्रकुल २०२२ मध्ये देशाचे प्रतिनिधित्व करण्यासाठी निवडलेल्या सहा कुस्तीपटूंमध्ये रवी दहिया, बजरंग पुनिया|url=https://economictimes.indiatimes.com/news/sports/ravi-dahiya-bajrang-punia-among-six-wrestlers-selected-to-represent-country-in-cwg-2022/articleshow/91624141.cms|access-date=१ ऑगस्ट २०२२|work=[[द इकॉनॉमिक टाइम्स]]|agency=[[Asian News International|ANI]]|date=१७ मे २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20220517172703/https://economictimes.indiatimes.com/news/sports/ravi-dahiya-bajrang-punia-among-six-wrestlers-selected-to-represent-country-in-cwg-2022/articleshow/91624141.cms|archive-date=१७ मे २०२२|url-status=live}}</ref> ;पुरुष {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार ! फेरी/गट !उपांत्य फेरी !colspan=2|{{abbr|अंतिम| सुवर्णपदक सामना }}/{{abbr|कांस्य | कांस्य पदक }} |- style="font-size: 95%" !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !क्रमांक |- |align=left|[[रविकुमार दहिया]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ५७ किलो | ५७ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[बजरंग पुनिया]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ६५ किलो | ६५ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left|नवीन |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ७४ किलो | ७४ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[दीपक पुनिया]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ८६ किलो | ८६ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left| दीपक दीपक |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ९७ किलो | ९७ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[मोहित दहिया]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल १२५ किलो | १२५ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |} ;महिला {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !फेरी/गट !उपांत्य फेरी !colspan=2|{{abbr|अंतिम|सुवर्णपदक सामना}}/{{abbr|कांस्य|कांस्य पदक}} |- style="font-size: 95%" !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !क्रमांक |- |align=left|[[पूजा गेहलोत]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ५० किलो | ५० किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[विनेश फोगट]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ५३ किलो | ५३ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[अंशु मलिक]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ५७ किलो | ५७ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left|[[साक्षी मलिक]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ६२ किलो | ६२ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left|[[दिव्या काकरन]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ६८ किलो | ६८ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left|[[पूजा सिहाग]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ७६ किलो | ७६ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |} ==क्रिकेट== {{main|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील क्रिकेट}} आयसीसी महिलांच्या आंतरराष्ट्रीय टी२० क्रमवारीतील (१ एप्रिल २०२१ पर्यंत) त्याच्या स्थानामुळे, भारततीय महिला संघ स्पर्धेसाठी पात्र ठरला. <ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/media-releases/2119180|title= कॉमनवेल्थ गेम्ससाठी पात्रता घोषित करणारा क्रिकेट हा पहिला खेळ |work=[[ आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषद|आयसीसी]]|date=२६ एप्रिल २०२१|access-date=१ ऑगस्ट २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20210426125417/https://www.icc-cricket.com/media-releases/2119180|archive-date=२६ एप्रिल २०२१|url-status=live}}</ref><ref>{{cite news|title=२०२२ राष्ट्रकुल खेळ {{!}} महिलांच्या टी२० स्पर्धेत सहभागी होणाऱ्या आठ संघामध्ये भारत, ऑस्ट्रेलिया आणि पाकिस्तान |url=https://www.thehindu.com/sport/cricket/2022-commonwealth-games-india-australia-and-pakistan-among-eight-countries-to-compete-in-womens-t20/article34415192.ece|access-date=३ जानेवारी २०२२|work=[[द हिंदू]]|publisher=|date=२६ एप्रिल २०२१|archive-url=https://web.archive.org/web/20210426131629/https://www.thehindu.com/sport/cricket/2022-commonwealth-games-india-australia-and-pakistan-among-eight-countries-to-compete-in-womens-t20/article34415192.ece|archive-date=२६ एप्रिल २०२१|url-status=live}}</ref> स्पर्धेचे वेळापत्रक नोव्हेंबर २०२१ मध्ये जाहीर करण्यात आले.<ref>{{cite news|title= राष्ट्रकुल खेळ २०२२ च्या पहिल्या क्रिकेट सामन्यात भारताचा सामना ऑस्ट्रेलियाविरुद्ध |url=https://www.womenscriczone.com/india-to-face-australia-in-opening-cricket-match-of-common-wealth-games-2022|access-date= १ ऑगस्ट २०२२ |work= विमेन्स क्रिकझोन |date=१२ नोव्हेंबर २०२१|archive-url=https://web.archive.org/web/20211112115414/https://www.womenscriczone.com/india-to-face-australia-in-opening-cricket-match-of-common-wealth-games-2022|archive-date=१२ नोव्हेंबर २०२१|url-status=live}}</ref> ;सारांश {|class=wikitable style=font-size:90% |- !rowspan=2| संघ !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=4| गट फेरी !उपांत्य फेरी !colspan=2|अंतिम / {{abbr|कांस्य|कांस्य पदक सामना}} |-style=font-size:95% !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !क्रमांक !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !क्रमांक |-align=center |align=left|[[भारत राष्ट्रीय महिला क्रिकेट संघ|भारतीय महिला]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील क्रिकेट| महिला स्पर्धा]] |{{crw|AUS}}<br/>'''प''' ३ गडी |{{crw|PAK}}<br/>'''वि''' ८ गडी |{{crw|BAR}}<br/>'''३ ऑगस्ट'''<br/>'''२२:३०''' | | | | |} ;रोस्टर ११ जुलै २०२२ रोजी अधिकृतपणे पंधरा खेळाडूंची निवड करण्यात आली.<ref>{{cite web |title= बर्मिंघम २०२२ राष्ट्रकुल खेळासाठी भारतीय (वरिष्ठ महिला) संघाची घोषणा |url=https://www.bcci.tv/articles/2022/news/55555899/team-india-senior-women-squad-for-birmingham-2022-commonwealth-games-announced?type=Latest |publisher=[[भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळ | बीसीसीआय]] |access-date= १ ऑगस्ट २०२२ |archive-url=https://web.archive.org/web/20220711182402/https://www.bcci.tv/articles/2022/news/55555899/team-india-senior-women-squad-for-birmingham-2022-commonwealth-games-announced?type=Latest |archive-date=११ जुलै २०२२ |date=११ जुलै २०२२ |url-status=live}}</ref> {{div col|colwidth=20em}} * [[हरमनप्रीत कौर]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)| क]]) * [[स्मृती मानधना]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)#उपकर्णधार|उक]]) * [[तानिया भाटिया]] ([[यष्टीरक्षक|य]]) * [[यस्तिका भाटिया]] ([[यष्टीरक्षक|य]]) * [[हर्लीन देओल]] * [[राजेश्वरी गायकवाड]] * [[सभ्भीनेणी मेघना]] * [[स्नेह राणा]] * [[जेमिमाह रॉड्रिगेस]] * [[दीप्ती शर्मा]] * [[मेघना सिंग]] * [[रेणुका सिंग]] * [[पूजा वस्त्रकार]] * [[शफाली वर्मा]] * [[राधा यादव]]{{div col end}} आरक्षित: [[सिमरन बहादूर]], [[रिचा घोष]], [[पूनम यादव]] {| class="wikitable" style="text-align:center" |- ! style="width:40px;"|स्थान ! style="width:150px;"|संघ ! style="width:30px;"|{{Abbr | सा | सामने}} ! style="width:30px;"|{{Abbr | वि | विजय}} ! style="width:30px;"|{{Abbr | प | पराभव}} ! style="width:30px;"|{{Abbr | अ | अनिर्णित}} ! style="width:30px;"|{{Abbr | गुण | गुण}} ! style="width:45px;"|{{Abbr | धावगती | निव्वळ धावगती}} |- style="background:#cfc;" | १ |style="text-align:left"|{{crw|AUS}} '''(पा)''' | २ || २ || ० || ० || '''४''' || २.८३२ |- style="background:#cfc;" | २ |style="text-align:left"|{{crw|IND}} | २ || १ || १ || ० || '''२''' || १.१६५ |- | ३ |style="text-align:left"|{{crw|BAR}} | २ || १ || १ || ० || '''२''' || -१.७९४ |- | ४ |style="text-align:left"|{{crw|PAK}} | २ || ० || २ || ० || '''०''' || -१.७६८ |- |} ''*स्रोत: [https://www.espncricinfo.com/series/commonwealth-games-women-s-cricket-competition-2022-1289194/points-table-standings इएसपीएन क्रिकइन्फो]'' (पा) दर्शविलेल्या टप्प्यासाठी पात्र {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २९ जुलै २०२२ | time = ११:०० | daynight = | संघ१ = {{crw-rt|IND}} | संघ२ = {{crw|AUS}} | धावसंख्या१ = १५४/८ (५० षटके) | धावा१ = [[हरमनप्रीत कौर]] ५२ (३४) | बळी१ = [[जेस जोनासन]] ४/२२ (४ षटके) | धावसंख्या२ = १५७/७ (१९ षटके) | धावा२ = [[ॲशली गार्डनर]] ५२[[नाबाद|*]] (३५) | बळी२ = [[रेणुका सिंग]] ४/१८ (४ षटके) | निकाल = ऑस्ट्रेलिया महिला ३ गडी राखून विजयी | report = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289259.html धावफलक] | स्थळ = [[एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] | पंच = [[लॉरेन अगेनबॅग]] (द) आणि [[सु रेडफर्न]] (इं) | सामनावीर = | toss = भारत महिला, फलंदाजी. | पाऊस = | टीपा = मेघना सिंग (भा) ने तिचे आंतरराष्ट्रीय टी२० पदार्पण. *''[[एलिसा हिली]] (ऑ) आंतरराष्ट्रीय टी२० क्रिकेटमध्ये यष्टिरक्षक म्हणून १०० फलंदाजांना बाद करणारी पुरुष किंवा महिला खेळाडूंमधील पहिली खेळाडू, ठरली. }} ---- {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ३१ जुलै २०२२ | time =११:०० | daynight = | संघ१ = {{crw-rt|PAK}} | संघ२ = {{crw|IND}} | धावसंख्या१ = ९९ (१८ षटके) | धावा१ = [[मुनीबा अली ]] ३२ (३०) | बळी१ = [[स्नेह राणा]] २/१५ (४ षटके) | धावसंख्या२ = १००/२ (११.४ षटके) | धावा२ = [[स्मृती मानधना]] ६३[[नाबाद|*]] (४२) | बळी२ = [[तुबा हसन]] १/१८ (२ षटके) | निकाल = भारतीय महिला ८ गडी राखून विजयी | report = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289263.html.html धावफलक] | स्थळ = [[एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] | पंच = [[लॉरेन अगेनबॅग]] (द) आणि [[किम कॉटन]] (न्यू) | सामनावीर = | toss = पाकिस्तान, फलंदाजी. | पाऊस = | टीपा = पावसामुळे सामना प्रत्येकी १८ षटकांचा खेळविण्यात आला. }} ---- {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ३ ऑगस्ट २०२२ | time =१८:०० | daynight = Y | संघ१ = {{crw-rt|IND}} | संघ२ = {{crw|BAR}} | धावसंख्या१ = | धावा१ = | बळी१ = | धावसंख्या२ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289268.html धावफलक] | स्थळ = [[एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] | पंच = | सामनावीर = | toss = | पाऊस = | टीपा = }} ==जलतरण== ==जिम्नॅस्टिक्स== ==जुडो== ==टेबल टेनिस== ==ट्रायथलॉन== ==पॅरा पॉवरलिफ्टिंग== ==बॅडमिंटन== ==भारोत्तोलन== {{main|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स भारोत्तोलन|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स भारोत्तोलन – पात्रता}} १३ एप्रिल २०२२ रोजी १५ वेटलिफ्टर्सचे पथक जाहीर करण्यात आली.<ref>{{cite news|last1=काशीभातला|first1=ऐश्वर्या|title=राष्ट्रकुल खेळ २०२२: भारत १७ जणांचे पथक पाठवणार | url=https://www.sportskeeda.com/weight-lifting/news-commonwealth-games-2022-india-send-15-member-weightlifting-contingent|access-date=६ ऑगस्ट २०२२|work=[[स्पोर्टसकिडा]]|publisher=अबसोल्यूट स्पोर्ट्स प्रा. लि.|date=१३ एप्रिल २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20220413221613/https://www.sportskeeda.com/weight-lifting/news-commonwealth-games-2022-india-send-15-member-weightlifting-contingent|archive-date=१३ एप्रिल २०२२|url-status=live}}</ref> [[जेरेमी लालरिनुंगा]], [[अचिंता शेउली]], [[अजय सिंग]] आणि [[पूर्णिमा पांडे]] हे ताश्कंद, उझबेकिस्तान येथे [[२०२१ राष्ट्रकुल वेटलिफ्टिंग चॅम्पियनशिप]]मध्ये सुवर्ण पदक जिंकून स्पर्धेसाठी पात्र ठरले.<ref>{{cite news|last1=ऑलिव्हर|first1=ब्रायन|title=राष्ट्रकुल खेळांसाठीच्या वेटलिफ्टिंग रँकिंग इव्हेंट्समुळे फेब्रुवारी व्यस्त|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1117181/birmingham-2022-weightlifting|access-date=६ ऑगस्ट २०२२|work=insidethegames|publisher=दुनसार मीडिया कंपनी|date=२३ डिसेंबर २०२१|archive-url=https://web.archive.org/web/20211223092859/https://www.insidethegames.biz/articles/1117181/birmingham-2022-weightlifting|archive-date=२३ डिसेंबर २०२१|url-status=live}}</ref><ref>{{cite book|title=राष्ट्रकुल सीनियर चॅम्पियनशिप {{!}} निकाल |url=https://www.commonwealthweightlifting.com/newsarchive/docs/2021/Results_Book_Commonwealth_Championships.pdf|publisher=[[आंतरराष्ट्रीय वेटलिफ्टिंग महासंघ|IWF]]/CWF|access-date=६ ऑगस्ट २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20211224165657/https://www.commonwealthweightlifting.com/newsarchive/docs/2021/Results_Book_Commonwealth_Championships.pdf|archive-date=२४ डिसेंबर २०२१|url-status=live}}</ref> इतर ११ जण ९ मार्च २०२२ रोजी अंतिम स्वरूप देण्यात आलेल्या [[आंतरराष्ट्रीय वेटलिफ्टिंग महासंघ|आयडब्ल्यूएफ]] राष्ट्रकुल क्रमवारीनुसार पात्र ठरले.<ref>{{cite book|title=IWF राष्ट्रकुल क्रमवारी - २०२२ राष्ट्रकुल खेळ पात्रता (अंतिम)|date=९ मार्च २०२२ |publisher=[[आंतरराष्ट्रीय वेटलिफ्टिंग महासंघ]]|url=https://iwf.sport/wp-content/uploads/downloads/2022/03/IWF-Commonwealth-Ranking-List_FINAL.pdf|access-date=६ ऑगस्ट २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20220309134607/https://iwf.sport/wp-content/uploads/downloads/2022/03/IWF-Commonwealth-Ranking-List_FINAL.pdf|archive-date= ९ मार्च २०२२ |url-status=live}}</ref> ;पुरूष {|class=wikitable style="text-align:center; font-size:90%" |- !rowspan="2"|ॲथलिट !rowspan="2"|क्रीडाप्रकार !colspan="2"|स्नॅच !colspan="2"|क्लीन आणि जर्क !rowspan="2"|एकूण !rowspan="2"|क्रमांक |- !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक |- |align=left|संकेत सरगर |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ५५ किलो|५५ किलो]] |११३ |१ |१३५ |२ |२४८ |{{silver2}} |- |align=left| गुरूराज पुजारी |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ५५ किलो|६१ किलो]] |११८ |४ |१५१ |३ |२६९ |{{bronze3}} |- |align=left| जेरेमी लालरिनुंगा |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६७ किलो|६७ किलो]] |१४० '''GR''' |१ |१६० |२ |३०० '''GR''' |{{gold1}} |- |align=left|अचिंता शेउली |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६७ किलो|७३ किलो]] |१४३ '''GR''' |१ |१७० |१ |३१३ '''GR''' |{{gold1}} |- |align=left|अजय सिंग |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६७ किलो|८१ किलो]] |१४३ |३ |१७६ |४ |३१९ |४ |- |align=left|विकास ठाकूर |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ९६ किलो|९६ किलो]] |१५५ |३ |१९१ |२ |३४६ |{{silver2}} |- |align=left|लवप्रीत सिंग |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष १०९ किलो|१०९ किलो]] |१६३ '''NR''' |२ |१९२ '''NR''' |४ |३५५ '''NR''' |{{Bronze3}} |- |align=left|गुरदीप सिंग |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष +१०९ किलो|+१०९ किलो]] |१६७ |३ |२२३ '''NR''' |३ |३९० |{{Bronze3}} |} ;महिला {|class=wikitable style="text-align:center; font-size:90%" |- !rowspan="2"|ॲथलिट !rowspan="2"|क्रीडाप्रकार !colspan="2"|स्नॅच !colspan="2"|क्लीन आणि जर्क !rowspan="2"|एकूण !rowspan="2"|क्रमांक |- !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक |- |align=left|'''[[साइखोम मीराबाई चानू]]''' |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ४९ किलो|४९ किलो]] |८८ '''CR''' |१ |११३ '''GR''' |१ |२०१ '''GR''' |{{gold1}} |- |align=left|बिंदयाराणी देवी |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ५५ किलो|५५ किलो]] |८६ '''PB''' |३ |११६ '''NR/GR''' |१ |२०२ '''NR''' |{{silver2}} |- |align=left|पोपी हजारिका |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ५९ किलो|५९ किलो]] |८१ |७ |१०२ |७ |१८३ |७ |- |align=left|हरजिंदर कौर |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ७१ किलो|७१ किलो]] |९३ '''PB''' |४ |११९ |३ |२१२ |{{bronze3}} |- |align=left|पुनम यादव |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ७६ किलो|७६ किलो]] |९८ |२ |colspan=2| {{Abbr|NM|No Mark}} |colspan=2| {{Abbr|DNF|Did not Finish}} |- |align=left|उषा कुमार |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ८७ किलो|८७ किलो]] |९५ |५ |११० |५ |२०५ |६ |- |align=left|पूर्णिमा पांडे |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला +८७ किलो|+८७ किलो]] |१०३ '''PB''' |५ |१२५ |५ |२२८ |६ |} ==मुष्टियुद्ध== ==लॉन बोल्स== ==सायकलिंग== ==स्क्वॅश== ==हॉकी== ==संदर्भ== {{reflist|30em}} ==बाह्यदुवे== *[https://olympic.ind.in/ भारतीय ऑलिम्पिक असोसिएशन अधिकृत साइट] [[वर्ग:२०२२ राष्ट्रकुल खेळात सहभागी देश|भारत]] nm0q61al3tyr6cz9tzcnkb7t6v4sx7i 2143726 2143721 2022-08-07T07:02:11Z ज्ञानदा गद्रे-फडके 78574 /* सुवर्ण पदक */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट राष्ट्रकुल खेळात भारत |games=२०२२ |competitors= २१० (१०६ पुरुष आणि १०४ महिला) |sports= १६ |officials=24 |start_date = {{Start date|2022|7|28|df=y}} |end_date = {{End date|2022|8|8|df=y}} |flagbearer= सुरुवात:[[मनप्रीत सिंग (हॉकी खेळाडू)|मनप्रीत सिंग]] आणि [[पी.व्ही. सिंधू]]<br />सांगता: |gold= 9 |silver= 8 |bronze= 9 |rank= }} २८ जुलै ते ८ ऑगस्ट २०२२ दरम्यान [[इंग्लंड]]च्या [[बर्मिंगहॅम]] शहरात होणाऱ्या [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळ]] स्पर्धेत भारत सध्या खेळत आहे. जुलै २०२२ मध्ये राष्ट्रकुल खेळासाठी भारताकडून १०६ पुरुष आणि १०४ महिला अश्या एकूण २१० सदस्य संघाची घोषणा करण्यात आली. भारताने राष्ट्रकुल स्पर्धेत पदार्पण करणाऱ्या महिला क्रिकेट प्रकारासाठी राष्ट्रीय महिला क्रिकेट संघ पाठवला. हॉकी संघाचा सदस्य [[मनप्रीत सिंग (हॉकी खेळाडू)|मनप्रीत सिंग]] आणि बॅडमिंटनपटू [[पी.व्ही. सिंधू]] हे दोघे उद्घाटन समारंभामध्ये भारताचे ध्वजधारक होते. == पदक विजेते == === सुवर्ण पदक === {| class="wikitable sortable" |- !पदक ! width=250px| नाव !खेळ !स्पर्धा !दिनांक |- | {{Gold medal}} || [[मीराबाई चानू|सैखोम मिराबाई चानू]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ४९ किलो|महिला ४९ किलो]] || जुलै&nbsp;३० |- |{{Gold medal}} |[[जेरेमी लालरिनुंगा]] |[[भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६७ किलो|पुरूष ६७ किलो]] |जुलै&nbsp;३१ |- |{{Gold medal}} |[[अचिंता शेउली]] |[[भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ७३ किलो|पुरूष ७३ किलो]] |जुलै&nbsp;३१ |- |{{Gold medal}} |{{columns-list|colwidth=10em|small=yes|style=width:22em|{{ubl|[[रुपा राणी तिर्की]]<br>[[नयनमोनी सैकिया]]<br>[[लवली चौबे]]<br>[[पिंकी सिंग]]}}}} |[[लॉन बोलिंग|लॉन बॉल्स]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील लॉन बॉल्स - महिला चार सदस्य संघ|महिला चार सदस्य संघ]] |ऑगस्ट&nbsp;२ |- |{{Gold medal}} |{{columns-list|colwidth=10em|small=yes|style=width:22em|{{ubl|[[हरमीत देसाई]]<br>[[सनिल शेट्टी]]<br>[[अचंता शरत कमल]]<br>[[साथियान गणसेकरन]]}}}} |[[टेबल टेनिस]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील टेबल टेनिस - पुरूष संघ|पुरूष संघ]] |ऑगस्ट&nbsp;२ |- |{{Gold medal}} |[[सुधीर (अपंग भारोत्तोलन खेळाडू‌)|सुधीर]] |[[भारोत्तोलन|अपंग भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील अपंग भारोत्तोलन - पुरूष हेवीवेट|पुरूष हेवीवेट]] |ऑगस्ट&nbsp;४ |- |{{Gold medal}} |[[बजरंग पुनिया]] |[[कुस्ती]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ६५ किलो|पुरुष फ्रीस्टाइल ६५ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |- |{{Gold medal}} |[[सुधीर (अपंग भारोत्तोलन खेळाडू‌)|सुधीर]] |[[भारोत्तोलन|अपंग भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ६२ किलो|महिला फ्रीस्टाइल ६२ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |- |{{Gold medal}} |[[सुधीर (अपंग भारोत्तोलन खेळाडू‌)|सुधीर]] |[[भारोत्तोलन|अपंग भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ८६ किलो|पुरुष फ्रीस्टाइल ८६ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |- |{{Gold medal}} |साक्षी मलिक |[[कुस्तोदियो कास्त्रो|कुस्ती]] |महिला फ्रीस्टाइल ५३ किलो |ऑगस्ट ५ |- |{{Gold medal}} |[[विनेश फोगट]] |[[कुस्तोदियो कास्त्रो|कुस्ती]] |महिला फ्रीस्टाइल ६२ किलो |ऑगस्ट ६ |} === रजत पदक === {| class="wikitable sortable" |- !पदक ! width=250px| नाव !खेळ !स्पर्धा !दिनांक |- | {{Silver medal}} || [[संकेत सरगर|संकेत महादेव सरगर]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ५५ किलो|पुरूष ५५ किलो]] || जुलै&nbsp;३० |- | {{Silver medal}} || [[बिंद्याराणी देवी|बिंद्याराणी देवी सोरोखाईबम]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ५५ किलो|महिला ५५ किलो]] || जुलै&nbsp;३० |- | {{Silver medal}} || [[सुशीला देवी लिक्माबम]] || [[जुडो]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील जुडो - महिला ४८ किलो|महिला ४८ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;१ |- | {{Silver medal}} || [[विकास ठाकूर]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ९६ किलो|पुरूष ९६ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;२ |- |{{Silver medal}} |{{columns-list|colwidth=10em|small=yes|style=width:22em|{{ubl|[[श्रीकांत किदंबी]]<br>[[सात्विकसाईराज रंकीरेड्डी]]<br>[[बी. सुमीत रेड्डी]]<br>[[लक्ष्य सेन]]<br>[[चिराग शेट्टी]]<br>[[गायत्री गोपीचंद]]<br>[[त्रिसा जॉली]]<br>[[आकर्षी कश्यप]]<br>[[अश्विनी पोनप्पा]]<br>[[पी.व्ही. सिंधू]]}}}} |[[बॅडमिंटन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील बॅडमिंटन - मिश्र संघ|मिश्र संघ]] |ऑगस्ट&nbsp;२ |- | {{Silver medal}} || [[तुलिका मान]] || [[जुडो]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील जुडो - महिला +७८ किलो|महिला +७८ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- | {{Silver medal}} || [[मुरली श्रीशंकर]] || [[ॲथलेटिक्स]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स - पुरूष लांब उडी|पुरूष लांब उडी]] || ऑगस्ट&nbsp;४ |- |{{Silver medal}} |अंशू मलिक |[[कुस्ती]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ५७ किलो|महिला फ्रीस्टाइल ५७ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |} === कांस्य पदक === {| class="wikitable sortable" |- !पदक ! width=250px| नाव !खेळ !स्पर्धा !दिनांक |- | {{Bronze medal}} || [[गुरुराज पूजारी]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६१ किलो|पुरूष ६१ किलो]] || जुलै&nbsp;३० |- | {{Bronze medal}} || [[विजय कुमार यादव]] || [[जुडो]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील जुडो - पुरूष ६० किलो|पुरूष ६० किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;१ |- | {{Bronze medal}} || [[हरजिंदर कौर]]|| [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ७१ किलो|महिला ७१ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;१ |- | {{Bronze medal}} || [[लवप्रीत सिंग]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष १०९ किलो|पुरूष १०९ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- | {{Bronze medal}} || [[सौरव घोसाल]] || [[स्क्वॅश]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील स्क्वॅश - पुरूष एकेरी|पुरूष एकेरी]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- | {{Bronze medal}} || [[गुरदीप सिंग]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष +१०९ किलो|पुरूष +१०९ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- | {{Bronze medal}} || [[तेजस्वीन शंकर]] || [[ॲथलेटिक्स]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स - पुरूष उंच उडी|पुरूष उंच उडी]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- |{{Bronze medal}} |[[दिव्या काकरन]] |[[कुस्ती]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ६८ किलो|महिला फ्रीस्टाइल ६८ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |- |{{Bronze medal}} |[[मोहित ग्रेवाल]] |[[कुस्ती]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ८६ किलो|पुरुष फ्रीस्टाइल १२५ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |} == ॲथलेटिक्स == {{मुख्यलेख|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स}} चेन्नई येथे झालेल्या राष्ट्रीय आंतर-राज्य ऍथलेटिक्स चॅम्पियनशिपनंतर, १६ जून २०२२ रोजी ३७ ऍथलीट्सच्या संघाची निवड करण्यात आली.<ref>{{cite web|title= राष्ट्रकुल खेळांसाठी निवडलेल्या ३७ सदस्यीय भारतीय संघात नीरज चोप्रा प्रमुख |url=https://indianathletics.in/neeraj-chopra-headlines-37-member-indian-team-selected-for-commonwealth-games/|publisher=[[ ॲथलेटिक्स फेडरेशन ऑफ इंडिया|]]|access-date= १ ऑगस्ट २०२२ |archive-url=https://web.archive.org/web/20220616155422/https://indianathletics.in/neeraj-chopra-headlines-37-member-indian-team-selected-for-commonwealth-games/|archive-date=१६ जून २०२२ |date=१६ जून २०२२ |url-status=live}}</ref> ;पुरुष ; ट्रॅक आणि रोड क्रीडाप्रकार {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=2|हिट !colspan=2|अंतिम |-style="font-size:100%" !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक |- |align=left rowspan=2|[[अविनाश साबळे]] |align=left rowspan=1|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष ५००० मीटर |५०००मी]] |colspan=2 {{n/a}} |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष ३००० मीटर स्टीपलचेस |३००० मी स्टीपलचेस]] |colspan=2 {{n/a}} |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[नोहे निर्मल तोम]]<br>[[अमोज जेकब]]<br>[[ नागनाथन पांडी]]<br>[[ मोहम्मद अनस]]<br>[[ मोहम्मद वरितोडी]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष ४ × ४०० मीटर रिले |४ × ४०० मी रिले]] | ३:०६:९७ |२ '''पा''' | ७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[नितेंद्रसिंग रावत]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष मॅरेथॉन|मॅरेथॉन]] |colspan=2 {{n/a}} |२:१९:२२ | १२ |- |align=left|[[संदीप कुमार]] | rowspan="2" align="left" |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष १०,००० मीटर चालण्याची शर्यत |१०,००० मीटर चाल]] |rowspan=2 colspan=2 {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[अमित खत्री]] |७ ऑगस्ट | |} ;मैदानी क्रीडाप्रकार {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=2| पात्रता !colspan=2|अंतिम |-style="font-size:95%" ! अंतर !क्रमांक ! अंतर !क्रमांक |- |align=left|[[तेजस्वीन शंकर]] |align=left |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष उंच उडी|उंच उडी]] |colspan=2 {{n/a}} |२.२२ |{{Bronze3}} |- |align=left|[[मोहम्मद अनस]] |align=left rowspan=2|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष लांब उडी|लांब उडी]] |७.६८ |८ '''पा''' |७.९७ |५ |- |align=left|[[मुरली श्रीशंकर]] |८.०५ |१ '''पा''' |८.०८ |{{Silver2}} |- |align=left|[[अब्दुल्ला अबूबकर]] |align=left rowspan=3|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष तिहेरी उडी|तिहेरी उडी]] | colspan="2" rowspan="3" {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[एल्डहोस पॉल]] |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[प्रवीण चित्रवेल]] |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[देवेंद्र गहलोत]] |align=left rowspan=3|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष थाळीफेक F44/64|थाळीफेक F44/64]] |rowspan=3 colspan=2 {{n/a}} |४२.१३ |५ |- |align=left|[[ देवेंद्र कुमार]] |४६.२८ |७ |- |align=left|[[अनिश सुरेंद्रन पिल्लई]] | colspan="2" |{{Abbr|सु.ना.|सुरवात केली नाही}} |- | align="left" |[[ डीपी मनू]] | align=left rowspan="2" |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष भालाफेक|भालाफेक]] | colspan="2" rowspan="2" {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[रोहित यादव]] |७ ऑगस्ट | |} ;महिला ; ट्रॅक आणि रोड क्रीडाप्रकार {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=2|हिट !colspan=2|उपांत्य फेरी !colspan=2|अंतिम |-style="font-size:95%" !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक |- |align=left|[[दुती चंद]] |align=left rowspan=1|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला १०० मीटर|१०० मी]] |११.५५ |४ | colspan="4" |प्रगती केली नाही |- |align=left|[[हिमा दास]] |align=left rowspan=1|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला २०० मीटर|२०० मी]] |२३.४२ |१ '''पा''' |२३.४२ |३ | colspan="2" |प्रगती केली नाही |- |align=left|[[ज्योती येराजी]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला महिला १०० मीटर अडथळाशर्यत |१०० मी अडथळाशर्यत]] |१३.१८ |४ |colspan=2 {{n/a}} | colspan="2" |प्रगती केली नाही |- |align=left|[[दुती चंद]]<br>[[हिमा दास]]<br>[[श्राबनी नंदा]]<br>[[ सिमल नूरम्बलाकल समुवेल]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला ४ × १०० मीटर रिले |४ × १०० मी रिले]] |६ ऑगस्ट | |colspan=2 {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[भावना जाट]] | rowspan="2" align="left" |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला १०,००० मीटर चालण्याची शर्यत |१०,००० मीटर चाल]] |rowspan=2 colspan=4 {{n/a}} |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[प्रियांका गोस्वामी]] |६ ऑगस्ट | |} ;मैदानी क्रीडाप्रकार {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=2| पात्रता !colspan=2|अंतिम |-style="font-size:95%" !अंतर !क्रमांक !अंतर !क्रमांक |- |align=left|[[अन्सी सोजन]] |align=left rowspan=1|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला लांब उडी|लांब उडी]] |६.२५ |१३ |colspan=2|प्रगती केली नाही |- |align=left|[[मनप्रीत कौर]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला गोळाफेक|गोळाफेक]] |१६.७८ |७ '''पा''' |१५.५९ |१२ |- |align=left|[[पूनम शर्मा]] |align=left rowspan=3|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला गोळाफेक (F57)|गोळाफेक (F57)]] |rowspan=3 colspan=2 {{n/a}} |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[संतोष (ॲथलिट)|संतोष]] |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[शर्मिला (ॲथलिट)| शर्मिला]] |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[नवजीत धिल्लन]] |align=left rowspan=2|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला थाळीफेक|थाळीफेक]] |rowspan=2 colspan=2 {{n/a}} |५३.५१ |८ |- |align=left|[[सीमा पुनिया]] |५५.९२ |५ |- |align=left|[[मंजू बाला]] |align=left rowspan=2|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला हातोडा फेक|हातोडा फेक]] |५९.६८ |११ '''पा''' |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[सरिता सिंग (ॲथलिट)|सरिता सिंग]] |५७.४८ |१३ | colspan="2" |प्रगती केली नाही |- |align=left|[[अन्नू राणी]] |align=left rowspan=2|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला भालाफेक|भालाफेक]] |rowspan=2 colspan=2 {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[शिल्पा राणी]] |७ ऑगस्ट | |} == कुस्ती == {{main|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती}} १६ मे २०२२ रोजी महिलांच्या निवड चाचणीनंतर, स्पर्धेसाठी सहा कुस्तीपटू निवडले गेले. <ref>{{Cite news|title= कुस्ती: विनेश फोगट, साक्षी मलिक यांची बर्मिंगहॅम येथे होणाऱ्या राष्ट्रकुल स्पर्धेसाठी भारतीय संघात निवड |url=https://scroll.in/field/1024042/wrestling-vinesh-phogat-sakshi-malik-named-in-indias-squad-for-commonwealth-games-in-birmingham|access-date=१ ऑगस्ट २०२२|date=१६ मे २०२२|work=[[Scroll.in]]|publisher= स्क्रोल मीडिया इनकॉर्पोरेशन |language=en-US|archive-url=https://web.archive.org/web/20220517090219/https://scroll.in/field/1024042/wrestling-vinesh-phogat-sakshi-malik-named-in-indias-squad-for-commonwealth-games-in-birmingham|archive-date=१७ मे २०२२|url-status=live}}</ref> १७ मे २०२२ रोजी पुरुषांच्या चाचण्या घेण्यात आल्या आणि आणखी सहा कुस्तीपटूंची निवड झाली.<ref>{{cite news|title= राष्ट्रकुल २०२२ मध्ये देशाचे प्रतिनिधित्व करण्यासाठी निवडलेल्या सहा कुस्तीपटूंमध्ये रवी दहिया, बजरंग पुनिया|url=https://economictimes.indiatimes.com/news/sports/ravi-dahiya-bajrang-punia-among-six-wrestlers-selected-to-represent-country-in-cwg-2022/articleshow/91624141.cms|access-date=१ ऑगस्ट २०२२|work=[[द इकॉनॉमिक टाइम्स]]|agency=[[Asian News International|ANI]]|date=१७ मे २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20220517172703/https://economictimes.indiatimes.com/news/sports/ravi-dahiya-bajrang-punia-among-six-wrestlers-selected-to-represent-country-in-cwg-2022/articleshow/91624141.cms|archive-date=१७ मे २०२२|url-status=live}}</ref> ;पुरुष {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार ! फेरी/गट !उपांत्य फेरी !colspan=2|{{abbr|अंतिम| सुवर्णपदक सामना }}/{{abbr|कांस्य | कांस्य पदक }} |- style="font-size: 95%" !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !क्रमांक |- |align=left|[[रविकुमार दहिया]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ५७ किलो | ५७ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[बजरंग पुनिया]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ६५ किलो | ६५ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left|नवीन |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ७४ किलो | ७४ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[दीपक पुनिया]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ८६ किलो | ८६ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left| दीपक दीपक |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ९७ किलो | ९७ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[मोहित दहिया]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल १२५ किलो | १२५ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |} ;महिला {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !फेरी/गट !उपांत्य फेरी !colspan=2|{{abbr|अंतिम|सुवर्णपदक सामना}}/{{abbr|कांस्य|कांस्य पदक}} |- style="font-size: 95%" !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !क्रमांक |- |align=left|[[पूजा गेहलोत]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ५० किलो | ५० किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[विनेश फोगट]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ५३ किलो | ५३ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[अंशु मलिक]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ५७ किलो | ५७ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left|[[साक्षी मलिक]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ६२ किलो | ६२ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left|[[दिव्या काकरन]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ६८ किलो | ६८ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left|[[पूजा सिहाग]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ७६ किलो | ७६ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |} ==क्रिकेट== {{main|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील क्रिकेट}} आयसीसी महिलांच्या आंतरराष्ट्रीय टी२० क्रमवारीतील (१ एप्रिल २०२१ पर्यंत) त्याच्या स्थानामुळे, भारततीय महिला संघ स्पर्धेसाठी पात्र ठरला. <ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/media-releases/2119180|title= कॉमनवेल्थ गेम्ससाठी पात्रता घोषित करणारा क्रिकेट हा पहिला खेळ |work=[[ आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषद|आयसीसी]]|date=२६ एप्रिल २०२१|access-date=१ ऑगस्ट २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20210426125417/https://www.icc-cricket.com/media-releases/2119180|archive-date=२६ एप्रिल २०२१|url-status=live}}</ref><ref>{{cite news|title=२०२२ राष्ट्रकुल खेळ {{!}} महिलांच्या टी२० स्पर्धेत सहभागी होणाऱ्या आठ संघामध्ये भारत, ऑस्ट्रेलिया आणि पाकिस्तान |url=https://www.thehindu.com/sport/cricket/2022-commonwealth-games-india-australia-and-pakistan-among-eight-countries-to-compete-in-womens-t20/article34415192.ece|access-date=३ जानेवारी २०२२|work=[[द हिंदू]]|publisher=|date=२६ एप्रिल २०२१|archive-url=https://web.archive.org/web/20210426131629/https://www.thehindu.com/sport/cricket/2022-commonwealth-games-india-australia-and-pakistan-among-eight-countries-to-compete-in-womens-t20/article34415192.ece|archive-date=२६ एप्रिल २०२१|url-status=live}}</ref> स्पर्धेचे वेळापत्रक नोव्हेंबर २०२१ मध्ये जाहीर करण्यात आले.<ref>{{cite news|title= राष्ट्रकुल खेळ २०२२ च्या पहिल्या क्रिकेट सामन्यात भारताचा सामना ऑस्ट्रेलियाविरुद्ध |url=https://www.womenscriczone.com/india-to-face-australia-in-opening-cricket-match-of-common-wealth-games-2022|access-date= १ ऑगस्ट २०२२ |work= विमेन्स क्रिकझोन |date=१२ नोव्हेंबर २०२१|archive-url=https://web.archive.org/web/20211112115414/https://www.womenscriczone.com/india-to-face-australia-in-opening-cricket-match-of-common-wealth-games-2022|archive-date=१२ नोव्हेंबर २०२१|url-status=live}}</ref> ;सारांश {|class=wikitable style=font-size:90% |- !rowspan=2| संघ !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=4| गट फेरी !उपांत्य फेरी !colspan=2|अंतिम / {{abbr|कांस्य|कांस्य पदक सामना}} |-style=font-size:95% !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !क्रमांक !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !क्रमांक |-align=center |align=left|[[भारत राष्ट्रीय महिला क्रिकेट संघ|भारतीय महिला]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील क्रिकेट| महिला स्पर्धा]] |{{crw|AUS}}<br/>'''प''' ३ गडी |{{crw|PAK}}<br/>'''वि''' ८ गडी |{{crw|BAR}}<br/>'''३ ऑगस्ट'''<br/>'''२२:३०''' | | | | |} ;रोस्टर ११ जुलै २०२२ रोजी अधिकृतपणे पंधरा खेळाडूंची निवड करण्यात आली.<ref>{{cite web |title= बर्मिंघम २०२२ राष्ट्रकुल खेळासाठी भारतीय (वरिष्ठ महिला) संघाची घोषणा |url=https://www.bcci.tv/articles/2022/news/55555899/team-india-senior-women-squad-for-birmingham-2022-commonwealth-games-announced?type=Latest |publisher=[[भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळ | बीसीसीआय]] |access-date= १ ऑगस्ट २०२२ |archive-url=https://web.archive.org/web/20220711182402/https://www.bcci.tv/articles/2022/news/55555899/team-india-senior-women-squad-for-birmingham-2022-commonwealth-games-announced?type=Latest |archive-date=११ जुलै २०२२ |date=११ जुलै २०२२ |url-status=live}}</ref> {{div col|colwidth=20em}} * [[हरमनप्रीत कौर]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)| क]]) * [[स्मृती मानधना]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)#उपकर्णधार|उक]]) * [[तानिया भाटिया]] ([[यष्टीरक्षक|य]]) * [[यस्तिका भाटिया]] ([[यष्टीरक्षक|य]]) * [[हर्लीन देओल]] * [[राजेश्वरी गायकवाड]] * [[सभ्भीनेणी मेघना]] * [[स्नेह राणा]] * [[जेमिमाह रॉड्रिगेस]] * [[दीप्ती शर्मा]] * [[मेघना सिंग]] * [[रेणुका सिंग]] * [[पूजा वस्त्रकार]] * [[शफाली वर्मा]] * [[राधा यादव]]{{div col end}} आरक्षित: [[सिमरन बहादूर]], [[रिचा घोष]], [[पूनम यादव]] {| class="wikitable" style="text-align:center" |- ! style="width:40px;"|स्थान ! style="width:150px;"|संघ ! style="width:30px;"|{{Abbr | सा | सामने}} ! style="width:30px;"|{{Abbr | वि | विजय}} ! style="width:30px;"|{{Abbr | प | पराभव}} ! style="width:30px;"|{{Abbr | अ | अनिर्णित}} ! style="width:30px;"|{{Abbr | गुण | गुण}} ! style="width:45px;"|{{Abbr | धावगती | निव्वळ धावगती}} |- style="background:#cfc;" | १ |style="text-align:left"|{{crw|AUS}} '''(पा)''' | २ || २ || ० || ० || '''४''' || २.८३२ |- style="background:#cfc;" | २ |style="text-align:left"|{{crw|IND}} | २ || १ || १ || ० || '''२''' || १.१६५ |- | ३ |style="text-align:left"|{{crw|BAR}} | २ || १ || १ || ० || '''२''' || -१.७९४ |- | ४ |style="text-align:left"|{{crw|PAK}} | २ || ० || २ || ० || '''०''' || -१.७६८ |- |} ''*स्रोत: [https://www.espncricinfo.com/series/commonwealth-games-women-s-cricket-competition-2022-1289194/points-table-standings इएसपीएन क्रिकइन्फो]'' (पा) दर्शविलेल्या टप्प्यासाठी पात्र {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २९ जुलै २०२२ | time = ११:०० | daynight = | संघ१ = {{crw-rt|IND}} | संघ२ = {{crw|AUS}} | धावसंख्या१ = १५४/८ (५० षटके) | धावा१ = [[हरमनप्रीत कौर]] ५२ (३४) | बळी१ = [[जेस जोनासन]] ४/२२ (४ षटके) | धावसंख्या२ = १५७/७ (१९ षटके) | धावा२ = [[ॲशली गार्डनर]] ५२[[नाबाद|*]] (३५) | बळी२ = [[रेणुका सिंग]] ४/१८ (४ षटके) | निकाल = ऑस्ट्रेलिया महिला ३ गडी राखून विजयी | report = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289259.html धावफलक] | स्थळ = [[एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] | पंच = [[लॉरेन अगेनबॅग]] (द) आणि [[सु रेडफर्न]] (इं) | सामनावीर = | toss = भारत महिला, फलंदाजी. | पाऊस = | टीपा = मेघना सिंग (भा) ने तिचे आंतरराष्ट्रीय टी२० पदार्पण. *''[[एलिसा हिली]] (ऑ) आंतरराष्ट्रीय टी२० क्रिकेटमध्ये यष्टिरक्षक म्हणून १०० फलंदाजांना बाद करणारी पुरुष किंवा महिला खेळाडूंमधील पहिली खेळाडू, ठरली. }} ---- {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ३१ जुलै २०२२ | time =११:०० | daynight = | संघ१ = {{crw-rt|PAK}} | संघ२ = {{crw|IND}} | धावसंख्या१ = ९९ (१८ षटके) | धावा१ = [[मुनीबा अली ]] ३२ (३०) | बळी१ = [[स्नेह राणा]] २/१५ (४ षटके) | धावसंख्या२ = १००/२ (११.४ षटके) | धावा२ = [[स्मृती मानधना]] ६३[[नाबाद|*]] (४२) | बळी२ = [[तुबा हसन]] १/१८ (२ षटके) | निकाल = भारतीय महिला ८ गडी राखून विजयी | report = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289263.html.html धावफलक] | स्थळ = [[एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] | पंच = [[लॉरेन अगेनबॅग]] (द) आणि [[किम कॉटन]] (न्यू) | सामनावीर = | toss = पाकिस्तान, फलंदाजी. | पाऊस = | टीपा = पावसामुळे सामना प्रत्येकी १८ षटकांचा खेळविण्यात आला. }} ---- {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ३ ऑगस्ट २०२२ | time =१८:०० | daynight = Y | संघ१ = {{crw-rt|IND}} | संघ२ = {{crw|BAR}} | धावसंख्या१ = | धावा१ = | बळी१ = | धावसंख्या२ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289268.html धावफलक] | स्थळ = [[एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] | पंच = | सामनावीर = | toss = | पाऊस = | टीपा = }} ==जलतरण== ==जिम्नॅस्टिक्स== ==जुडो== ==टेबल टेनिस== ==ट्रायथलॉन== ==पॅरा पॉवरलिफ्टिंग== ==बॅडमिंटन== ==भारोत्तोलन== {{main|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स भारोत्तोलन|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स भारोत्तोलन – पात्रता}} १३ एप्रिल २०२२ रोजी १५ वेटलिफ्टर्सचे पथक जाहीर करण्यात आली.<ref>{{cite news|last1=काशीभातला|first1=ऐश्वर्या|title=राष्ट्रकुल खेळ २०२२: भारत १७ जणांचे पथक पाठवणार | url=https://www.sportskeeda.com/weight-lifting/news-commonwealth-games-2022-india-send-15-member-weightlifting-contingent|access-date=६ ऑगस्ट २०२२|work=[[स्पोर्टसकिडा]]|publisher=अबसोल्यूट स्पोर्ट्स प्रा. लि.|date=१३ एप्रिल २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20220413221613/https://www.sportskeeda.com/weight-lifting/news-commonwealth-games-2022-india-send-15-member-weightlifting-contingent|archive-date=१३ एप्रिल २०२२|url-status=live}}</ref> [[जेरेमी लालरिनुंगा]], [[अचिंता शेउली]], [[अजय सिंग]] आणि [[पूर्णिमा पांडे]] हे ताश्कंद, उझबेकिस्तान येथे [[२०२१ राष्ट्रकुल वेटलिफ्टिंग चॅम्पियनशिप]]मध्ये सुवर्ण पदक जिंकून स्पर्धेसाठी पात्र ठरले.<ref>{{cite news|last1=ऑलिव्हर|first1=ब्रायन|title=राष्ट्रकुल खेळांसाठीच्या वेटलिफ्टिंग रँकिंग इव्हेंट्समुळे फेब्रुवारी व्यस्त|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1117181/birmingham-2022-weightlifting|access-date=६ ऑगस्ट २०२२|work=insidethegames|publisher=दुनसार मीडिया कंपनी|date=२३ डिसेंबर २०२१|archive-url=https://web.archive.org/web/20211223092859/https://www.insidethegames.biz/articles/1117181/birmingham-2022-weightlifting|archive-date=२३ डिसेंबर २०२१|url-status=live}}</ref><ref>{{cite book|title=राष्ट्रकुल सीनियर चॅम्पियनशिप {{!}} निकाल |url=https://www.commonwealthweightlifting.com/newsarchive/docs/2021/Results_Book_Commonwealth_Championships.pdf|publisher=[[आंतरराष्ट्रीय वेटलिफ्टिंग महासंघ|IWF]]/CWF|access-date=६ ऑगस्ट २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20211224165657/https://www.commonwealthweightlifting.com/newsarchive/docs/2021/Results_Book_Commonwealth_Championships.pdf|archive-date=२४ डिसेंबर २०२१|url-status=live}}</ref> इतर ११ जण ९ मार्च २०२२ रोजी अंतिम स्वरूप देण्यात आलेल्या [[आंतरराष्ट्रीय वेटलिफ्टिंग महासंघ|आयडब्ल्यूएफ]] राष्ट्रकुल क्रमवारीनुसार पात्र ठरले.<ref>{{cite book|title=IWF राष्ट्रकुल क्रमवारी - २०२२ राष्ट्रकुल खेळ पात्रता (अंतिम)|date=९ मार्च २०२२ |publisher=[[आंतरराष्ट्रीय वेटलिफ्टिंग महासंघ]]|url=https://iwf.sport/wp-content/uploads/downloads/2022/03/IWF-Commonwealth-Ranking-List_FINAL.pdf|access-date=६ ऑगस्ट २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20220309134607/https://iwf.sport/wp-content/uploads/downloads/2022/03/IWF-Commonwealth-Ranking-List_FINAL.pdf|archive-date= ९ मार्च २०२२ |url-status=live}}</ref> ;पुरूष {|class=wikitable style="text-align:center; font-size:90%" |- !rowspan="2"|ॲथलिट !rowspan="2"|क्रीडाप्रकार !colspan="2"|स्नॅच !colspan="2"|क्लीन आणि जर्क !rowspan="2"|एकूण !rowspan="2"|क्रमांक |- !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक |- |align=left|संकेत सरगर |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ५५ किलो|५५ किलो]] |११३ |१ |१३५ |२ |२४८ |{{silver2}} |- |align=left| गुरूराज पुजारी |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ५५ किलो|६१ किलो]] |११८ |४ |१५१ |३ |२६९ |{{bronze3}} |- |align=left| जेरेमी लालरिनुंगा |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६७ किलो|६७ किलो]] |१४० '''GR''' |१ |१६० |२ |३०० '''GR''' |{{gold1}} |- |align=left|अचिंता शेउली |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६७ किलो|७३ किलो]] |१४३ '''GR''' |१ |१७० |१ |३१३ '''GR''' |{{gold1}} |- |align=left|अजय सिंग |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६७ किलो|८१ किलो]] |१४३ |३ |१७६ |४ |३१९ |४ |- |align=left|विकास ठाकूर |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ९६ किलो|९६ किलो]] |१५५ |३ |१९१ |२ |३४६ |{{silver2}} |- |align=left|लवप्रीत सिंग |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष १०९ किलो|१०९ किलो]] |१६३ '''NR''' |२ |१९२ '''NR''' |४ |३५५ '''NR''' |{{Bronze3}} |- |align=left|गुरदीप सिंग |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष +१०९ किलो|+१०९ किलो]] |१६७ |३ |२२३ '''NR''' |३ |३९० |{{Bronze3}} |} ;महिला {|class=wikitable style="text-align:center; font-size:90%" |- !rowspan="2"|ॲथलिट !rowspan="2"|क्रीडाप्रकार !colspan="2"|स्नॅच !colspan="2"|क्लीन आणि जर्क !rowspan="2"|एकूण !rowspan="2"|क्रमांक |- !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक |- |align=left|'''[[साइखोम मीराबाई चानू]]''' |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ४९ किलो|४९ किलो]] |८८ '''CR''' |१ |११३ '''GR''' |१ |२०१ '''GR''' |{{gold1}} |- |align=left|बिंदयाराणी देवी |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ५५ किलो|५५ किलो]] |८६ '''PB''' |३ |११६ '''NR/GR''' |१ |२०२ '''NR''' |{{silver2}} |- |align=left|पोपी हजारिका |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ५९ किलो|५९ किलो]] |८१ |७ |१०२ |७ |१८३ |७ |- |align=left|हरजिंदर कौर |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ७१ किलो|७१ किलो]] |९३ '''PB''' |४ |११९ |३ |२१२ |{{bronze3}} |- |align=left|पुनम यादव |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ७६ किलो|७६ किलो]] |९८ |२ |colspan=2| {{Abbr|NM|No Mark}} |colspan=2| {{Abbr|DNF|Did not Finish}} |- |align=left|उषा कुमार |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ८७ किलो|८७ किलो]] |९५ |५ |११० |५ |२०५ |६ |- |align=left|पूर्णिमा पांडे |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला +८७ किलो|+८७ किलो]] |१०३ '''PB''' |५ |१२५ |५ |२२८ |६ |} ==मुष्टियुद्ध== ==लॉन बोल्स== ==सायकलिंग== ==स्क्वॅश== ==हॉकी== ==संदर्भ== {{reflist|30em}} ==बाह्यदुवे== *[https://olympic.ind.in/ भारतीय ऑलिम्पिक असोसिएशन अधिकृत साइट] [[वर्ग:२०२२ राष्ट्रकुल खेळात सहभागी देश|भारत]] 4r2bmvtg4nav4aoju0gy80f9h7dm8yo 2143752 2143726 2022-08-07T09:19:09Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — गुरूचा उकार ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#गुरूचा उकार|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट राष्ट्रकुल खेळात भारत |games=२०२२ |competitors= २१० (१०६ पुरुष आणि १०४ महिला) |sports= १६ |officials=24 |start_date = {{Start date|2022|7|28|df=y}} |end_date = {{End date|2022|8|8|df=y}} |flagbearer= सुरुवात:[[मनप्रीत सिंग (हॉकी खेळाडू)|मनप्रीत सिंग]] आणि [[पी.व्ही. सिंधू]]<br />सांगता: |gold= 9 |silver= 8 |bronze= 9 |rank= }} २८ जुलै ते ८ ऑगस्ट २०२२ दरम्यान [[इंग्लंड]]च्या [[बर्मिंगहॅम]] शहरात होणाऱ्या [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळ]] स्पर्धेत भारत सध्या खेळत आहे. जुलै २०२२ मध्ये राष्ट्रकुल खेळासाठी भारताकडून १०६ पुरुष आणि १०४ महिला अश्या एकूण २१० सदस्य संघाची घोषणा करण्यात आली. भारताने राष्ट्रकुल स्पर्धेत पदार्पण करणाऱ्या महिला क्रिकेट प्रकारासाठी राष्ट्रीय महिला क्रिकेट संघ पाठवला. हॉकी संघाचा सदस्य [[मनप्रीत सिंग (हॉकी खेळाडू)|मनप्रीत सिंग]] आणि बॅडमिंटनपटू [[पी.व्ही. सिंधू]] हे दोघे उद्घाटन समारंभामध्ये भारताचे ध्वजधारक होते. == पदक विजेते == === सुवर्ण पदक === {| class="wikitable sortable" |- !पदक ! width=250px| नाव !खेळ !स्पर्धा !दिनांक |- | {{Gold medal}} || [[मीराबाई चानू|सैखोम मिराबाई चानू]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ४९ किलो|महिला ४९ किलो]] || जुलै&nbsp;३० |- |{{Gold medal}} |[[जेरेमी लालरिनुंगा]] |[[भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६७ किलो|पुरूष ६७ किलो]] |जुलै&nbsp;३१ |- |{{Gold medal}} |[[अचिंता शेउली]] |[[भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ७३ किलो|पुरूष ७३ किलो]] |जुलै&nbsp;३१ |- |{{Gold medal}} |{{columns-list|colwidth=10em|small=yes|style=width:22em|{{ubl|[[रुपा राणी तिर्की]]<br>[[नयनमोनी सैकिया]]<br>[[लवली चौबे]]<br>[[पिंकी सिंग]]}}}} |[[लॉन बोलिंग|लॉन बॉल्स]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील लॉन बॉल्स - महिला चार सदस्य संघ|महिला चार सदस्य संघ]] |ऑगस्ट&nbsp;२ |- |{{Gold medal}} |{{columns-list|colwidth=10em|small=yes|style=width:22em|{{ubl|[[हरमीत देसाई]]<br>[[सनिल शेट्टी]]<br>[[अचंता शरत कमल]]<br>[[साथियान गणसेकरन]]}}}} |[[टेबल टेनिस]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील टेबल टेनिस - पुरूष संघ|पुरूष संघ]] |ऑगस्ट&nbsp;२ |- |{{Gold medal}} |[[सुधीर (अपंग भारोत्तोलन खेळाडू‌)|सुधीर]] |[[भारोत्तोलन|अपंग भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील अपंग भारोत्तोलन - पुरूष हेवीवेट|पुरूष हेवीवेट]] |ऑगस्ट&nbsp;४ |- |{{Gold medal}} |[[बजरंग पुनिया]] |[[कुस्ती]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ६५ किलो|पुरुष फ्रीस्टाइल ६५ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |- |{{Gold medal}} |[[सुधीर (अपंग भारोत्तोलन खेळाडू‌)|सुधीर]] |[[भारोत्तोलन|अपंग भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ६२ किलो|महिला फ्रीस्टाइल ६२ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |- |{{Gold medal}} |[[सुधीर (अपंग भारोत्तोलन खेळाडू‌)|सुधीर]] |[[भारोत्तोलन|अपंग भारोत्तोलन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ८६ किलो|पुरुष फ्रीस्टाइल ८६ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |- |{{Gold medal}} |साक्षी मलिक |[[कुस्तोदियो कास्त्रो|कुस्ती]] |महिला फ्रीस्टाइल ५३ किलो |ऑगस्ट ५ |- |{{Gold medal}} |[[विनेश फोगट]] |[[कुस्तोदियो कास्त्रो|कुस्ती]] |महिला फ्रीस्टाइल ६२ किलो |ऑगस्ट ६ |} === रजत पदक === {| class="wikitable sortable" |- !पदक ! width=250px| नाव !खेळ !स्पर्धा !दिनांक |- | {{Silver medal}} || [[संकेत सरगर|संकेत महादेव सरगर]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ५५ किलो|पुरूष ५५ किलो]] || जुलै&nbsp;३० |- | {{Silver medal}} || [[बिंद्याराणी देवी|बिंद्याराणी देवी सोरोखाईबम]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ५५ किलो|महिला ५५ किलो]] || जुलै&nbsp;३० |- | {{Silver medal}} || [[सुशीला देवी लिक्माबम]] || [[जुडो]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील जुडो - महिला ४८ किलो|महिला ४८ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;१ |- | {{Silver medal}} || [[विकास ठाकूर]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ९६ किलो|पुरूष ९६ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;२ |- |{{Silver medal}} |{{columns-list|colwidth=10em|small=yes|style=width:22em|{{ubl|[[श्रीकांत किदंबी]]<br>[[सात्विकसाईराज रंकीरेड्डी]]<br>[[बी. सुमीत रेड्डी]]<br>[[लक्ष्य सेन]]<br>[[चिराग शेट्टी]]<br>[[गायत्री गोपीचंद]]<br>[[त्रिसा जॉली]]<br>[[आकर्षी कश्यप]]<br>[[अश्विनी पोनप्पा]]<br>[[पी.व्ही. सिंधू]]}}}} |[[बॅडमिंटन]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील बॅडमिंटन - मिश्र संघ|मिश्र संघ]] |ऑगस्ट&nbsp;२ |- | {{Silver medal}} || [[तुलिका मान]] || [[जुडो]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील जुडो - महिला +७८ किलो|महिला +७८ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- | {{Silver medal}} || [[मुरली श्रीशंकर]] || [[ॲथलेटिक्स]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स - पुरूष लांब उडी|पुरूष लांब उडी]] || ऑगस्ट&nbsp;४ |- |{{Silver medal}} |अंशू मलिक |[[कुस्ती]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ५७ किलो|महिला फ्रीस्टाइल ५७ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |} === कांस्य पदक === {| class="wikitable sortable" |- !पदक ! width=250px| नाव !खेळ !स्पर्धा !दिनांक |- | {{Bronze medal}} || [[गुरुराज पूजारी]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६१ किलो|पुरूष ६१ किलो]] || जुलै&nbsp;३० |- | {{Bronze medal}} || [[विजय कुमार यादव]] || [[जुडो]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील जुडो - पुरूष ६० किलो|पुरूष ६० किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;१ |- | {{Bronze medal}} || [[हरजिंदर कौर]]|| [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ७१ किलो|महिला ७१ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;१ |- | {{Bronze medal}} || [[लवप्रीत सिंग]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष १०९ किलो|पुरूष १०९ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- | {{Bronze medal}} || [[सौरव घोसाल]] || [[स्क्वॅश]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील स्क्वॅश - पुरूष एकेरी|पुरूष एकेरी]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- | {{Bronze medal}} || [[गुरदीप सिंग]] || [[भारोत्तोलन]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष +१०९ किलो|पुरूष +१०९ किलो]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- | {{Bronze medal}} || [[तेजस्वीन शंकर]] || [[ॲथलेटिक्स]] || [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स - पुरूष उंच उडी|पुरूष उंच उडी]] || ऑगस्ट&nbsp;३ |- |{{Bronze medal}} |[[दिव्या काकरन]] |[[कुस्ती]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ६८ किलो|महिला फ्रीस्टाइल ६८ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |- |{{Bronze medal}} |[[मोहित ग्रेवाल]] |[[कुस्ती]] |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ८६ किलो|पुरुष फ्रीस्टाइल १२५ किलो]] |ऑगस्ट&nbsp;५ |} == ॲथलेटिक्स == {{मुख्यलेख|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स}} चेन्नई येथे झालेल्या राष्ट्रीय आंतर-राज्य ऍथलेटिक्स चॅम्पियनशिपनंतर, १६ जून २०२२ रोजी ३७ ऍथलीट्सच्या संघाची निवड करण्यात आली.<ref>{{cite web|title= राष्ट्रकुल खेळांसाठी निवडलेल्या ३७ सदस्यीय भारतीय संघात नीरज चोप्रा प्रमुख |url=https://indianathletics.in/neeraj-chopra-headlines-37-member-indian-team-selected-for-commonwealth-games/|publisher=[[ ॲथलेटिक्स फेडरेशन ऑफ इंडिया|]]|access-date= १ ऑगस्ट २०२२ |archive-url=https://web.archive.org/web/20220616155422/https://indianathletics.in/neeraj-chopra-headlines-37-member-indian-team-selected-for-commonwealth-games/|archive-date=१६ जून २०२२ |date=१६ जून २०२२ |url-status=live}}</ref> ;पुरुष ; ट्रॅक आणि रोड क्रीडाप्रकार {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=2|हिट !colspan=2|अंतिम |-style="font-size:100%" !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक |- |align=left rowspan=2|[[अविनाश साबळे]] |align=left rowspan=1|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष ५००० मीटर |५०००मी]] |colspan=2 {{n/a}} |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष ३००० मीटर स्टीपलचेस |३००० मी स्टीपलचेस]] |colspan=2 {{n/a}} |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[नोहे निर्मल तोम]]<br>[[अमोज जेकब]]<br>[[ नागनाथन पांडी]]<br>[[ मोहम्मद अनस]]<br>[[ मोहम्मद वरितोडी]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष ४ × ४०० मीटर रिले |४ × ४०० मी रिले]] | ३:०६:९७ |२ '''पा''' | ७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[नितेंद्रसिंग रावत]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष मॅरेथॉन|मॅरेथॉन]] |colspan=2 {{n/a}} |२:१९:२२ | १२ |- |align=left|[[संदीप कुमार]] | rowspan="2" align="left" |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष १०,००० मीटर चालण्याची शर्यत |१०,००० मीटर चाल]] |rowspan=2 colspan=2 {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[अमित खत्री]] |७ ऑगस्ट | |} ;मैदानी क्रीडाप्रकार {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=2| पात्रता !colspan=2|अंतिम |-style="font-size:95%" ! अंतर !क्रमांक ! अंतर !क्रमांक |- |align=left|[[तेजस्वीन शंकर]] |align=left |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष उंच उडी|उंच उडी]] |colspan=2 {{n/a}} |२.२२ |{{Bronze3}} |- |align=left|[[मोहम्मद अनस]] |align=left rowspan=2|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष लांब उडी|लांब उडी]] |७.६८ |८ '''पा''' |७.९७ |५ |- |align=left|[[मुरली श्रीशंकर]] |८.०५ |१ '''पा''' |८.०८ |{{Silver2}} |- |align=left|[[अब्दुल्ला अबूबकर]] |align=left rowspan=3|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष तिहेरी उडी|तिहेरी उडी]] | colspan="2" rowspan="3" {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[एल्डहोस पॉल]] |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[प्रवीण चित्रवेल]] |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[देवेंद्र गहलोत]] |align=left rowspan=3|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष थाळीफेक F44/64|थाळीफेक F44/64]] |rowspan=3 colspan=2 {{n/a}} |४२.१३ |५ |- |align=left|[[ देवेंद्र कुमार]] |४६.२८ |७ |- |align=left|[[अनिश सुरेंद्रन पिल्लई]] | colspan="2" |{{Abbr|सु.ना.|सुरवात केली नाही}} |- | align="left" |[[ डीपी मनू]] | align=left rowspan="2" |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – पुरुष भालाफेक|भालाफेक]] | colspan="2" rowspan="2" {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[रोहित यादव]] |७ ऑगस्ट | |} ;महिला ; ट्रॅक आणि रोड क्रीडाप्रकार {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=2|हिट !colspan=2|उपांत्य फेरी !colspan=2|अंतिम |-style="font-size:95%" !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक |- |align=left|[[दुती चंद]] |align=left rowspan=1|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला १०० मीटर|१०० मी]] |११.५५ |४ | colspan="4" |प्रगती केली नाही |- |align=left|[[हिमा दास]] |align=left rowspan=1|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला २०० मीटर|२०० मी]] |२३.४२ |१ '''पा''' |२३.४२ |३ | colspan="2" |प्रगती केली नाही |- |align=left|[[ज्योती येराजी]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला महिला १०० मीटर अडथळाशर्यत |१०० मी अडथळाशर्यत]] |१३.१८ |४ |colspan=2 {{n/a}} | colspan="2" |प्रगती केली नाही |- |align=left|[[दुती चंद]]<br>[[हिमा दास]]<br>[[श्राबनी नंदा]]<br>[[ सिमल नूरम्बलाकल समुवेल]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला ४ × १०० मीटर रिले |४ × १०० मी रिले]] |६ ऑगस्ट | |colspan=2 {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[भावना जाट]] | rowspan="2" align="left" |[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला १०,००० मीटर चालण्याची शर्यत |१०,००० मीटर चाल]] |rowspan=2 colspan=4 {{n/a}} |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[प्रियांका गोस्वामी]] |६ ऑगस्ट | |} ;मैदानी क्रीडाप्रकार {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=2| पात्रता !colspan=2|अंतिम |-style="font-size:95%" !अंतर !क्रमांक !अंतर !क्रमांक |- |align=left|[[अन्सी सोजन]] |align=left rowspan=1|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला लांब उडी|लांब उडी]] |६.२५ |१३ |colspan=2|प्रगती केली नाही |- |align=left|[[मनप्रीत कौर]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला गोळाफेक|गोळाफेक]] |१६.७८ |७ '''पा''' |१५.५९ |१२ |- |align=left|[[पूनम शर्मा]] |align=left rowspan=3|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला गोळाफेक (F57)|गोळाफेक (F57)]] |rowspan=3 colspan=2 {{n/a}} |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[संतोष (ॲथलिट)|संतोष]] |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[शर्मिला (ॲथलिट)| शर्मिला]] |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[नवजीत धिल्लन]] |align=left rowspan=2|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला थाळीफेक|थाळीफेक]] |rowspan=2 colspan=2 {{n/a}} |५३.५१ |८ |- |align=left|[[सीमा पुनिया]] |५५.९२ |५ |- |align=left|[[मंजू बाला]] |align=left rowspan=2|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला हातोडा फेक|हातोडा फेक]] |५९.६८ |११ '''पा''' |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[सरिता सिंग (ॲथलिट)|सरिता सिंग]] |५७.४८ |१३ | colspan="2" |प्रगती केली नाही |- |align=left|[[अन्नू राणी]] |align=left rowspan=2|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये ॲथलेटिक्स – महिला भालाफेक|भालाफेक]] |rowspan=2 colspan=2 {{n/a}} |७ ऑगस्ट | |- |align=left|[[शिल्पा राणी]] |७ ऑगस्ट | |} == कुस्ती == {{main|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील कुस्ती}} १६ मे २०२२ रोजी महिलांच्या निवड चाचणीनंतर, स्पर्धेसाठी सहा कुस्तीपटू निवडले गेले. <ref>{{Cite news|title= कुस्ती: विनेश फोगट, साक्षी मलिक यांची बर्मिंगहॅम येथे होणाऱ्या राष्ट्रकुल स्पर्धेसाठी भारतीय संघात निवड |url=https://scroll.in/field/1024042/wrestling-vinesh-phogat-sakshi-malik-named-in-indias-squad-for-commonwealth-games-in-birmingham|access-date=१ ऑगस्ट २०२२|date=१६ मे २०२२|work=[[Scroll.in]]|publisher= स्क्रोल मीडिया इनकॉर्पोरेशन |language=en-US|archive-url=https://web.archive.org/web/20220517090219/https://scroll.in/field/1024042/wrestling-vinesh-phogat-sakshi-malik-named-in-indias-squad-for-commonwealth-games-in-birmingham|archive-date=१७ मे २०२२|url-status=live}}</ref> १७ मे २०२२ रोजी पुरुषांच्या चाचण्या घेण्यात आल्या आणि आणखी सहा कुस्तीपटूंची निवड झाली.<ref>{{cite news|title= राष्ट्रकुल २०२२ मध्ये देशाचे प्रतिनिधित्व करण्यासाठी निवडलेल्या सहा कुस्तीपटूंमध्ये रवी दहिया, बजरंग पुनिया|url=https://economictimes.indiatimes.com/news/sports/ravi-dahiya-bajrang-punia-among-six-wrestlers-selected-to-represent-country-in-cwg-2022/articleshow/91624141.cms|access-date=१ ऑगस्ट २०२२|work=[[द इकॉनॉमिक टाइम्स]]|agency=[[Asian News International|ANI]]|date=१७ मे २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20220517172703/https://economictimes.indiatimes.com/news/sports/ravi-dahiya-bajrang-punia-among-six-wrestlers-selected-to-represent-country-in-cwg-2022/articleshow/91624141.cms|archive-date=१७ मे २०२२|url-status=live}}</ref> ;पुरुष {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार ! फेरी/गट !उपांत्य फेरी !colspan=2|{{abbr|अंतिम| सुवर्णपदक सामना }}/{{abbr|कांस्य | कांस्य पदक }} |- style="font-size: 95%" !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !क्रमांक |- |align=left|[[रविकुमार दहिया]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ५७ किलो | ५७ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[बजरंग पुनिया]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ६५ किलो | ६५ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left|नवीन |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ७४ किलो | ७४ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[दीपक पुनिया]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ८६ किलो | ८६ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left| दीपक दीपक |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल ९७ किलो | ९७ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[मोहित दहिया]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - पुरुष फ्रीस्टाइल १२५ किलो | १२५ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |} ;महिला {|class="wikitable" style="font-size:90%; text-align:center" |- !rowspan=2|ॲथलिट !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !फेरी/गट !उपांत्य फेरी !colspan=2|{{abbr|अंतिम|सुवर्णपदक सामना}}/{{abbr|कांस्य|कांस्य पदक}} |- style="font-size: 95%" !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !क्रमांक |- |align=left|[[पूजा गेहलोत]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ५० किलो | ५० किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[विनेश फोगट]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ५३ किलो | ५३ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |- |align=left|[[अंशु मलिक]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ५७ किलो | ५७ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left|[[साक्षी मलिक]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ६२ किलो | ६२ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left|[[दिव्या काकरन]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ६८ किलो | ६८ किलो]] |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट |५ ऑगस्ट | |- |align=left|[[पूजा सिहाग]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत कुस्ती - महिला फ्रीस्टाइल ७६ किलो | ७६ किलो]] |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट |६ ऑगस्ट | |} ==क्रिकेट== {{main|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील क्रिकेट}} आयसीसी महिलांच्या आंतरराष्ट्रीय टी२० क्रमवारीतील (१ एप्रिल २०२१ पर्यंत) त्याच्या स्थानामुळे, भारततीय महिला संघ स्पर्धेसाठी पात्र ठरला. <ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/media-releases/2119180|title= कॉमनवेल्थ गेम्ससाठी पात्रता घोषित करणारा क्रिकेट हा पहिला खेळ |work=[[ आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषद|आयसीसी]]|date=२६ एप्रिल २०२१|access-date=१ ऑगस्ट २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20210426125417/https://www.icc-cricket.com/media-releases/2119180|archive-date=२६ एप्रिल २०२१|url-status=live}}</ref><ref>{{cite news|title=२०२२ राष्ट्रकुल खेळ {{!}} महिलांच्या टी२० स्पर्धेत सहभागी होणाऱ्या आठ संघामध्ये भारत, ऑस्ट्रेलिया आणि पाकिस्तान |url=https://www.thehindu.com/sport/cricket/2022-commonwealth-games-india-australia-and-pakistan-among-eight-countries-to-compete-in-womens-t20/article34415192.ece|access-date=३ जानेवारी २०२२|work=[[द हिंदू]]|publisher=|date=२६ एप्रिल २०२१|archive-url=https://web.archive.org/web/20210426131629/https://www.thehindu.com/sport/cricket/2022-commonwealth-games-india-australia-and-pakistan-among-eight-countries-to-compete-in-womens-t20/article34415192.ece|archive-date=२६ एप्रिल २०२१|url-status=live}}</ref> स्पर्धेचे वेळापत्रक नोव्हेंबर २०२१ मध्ये जाहीर करण्यात आले.<ref>{{cite news|title= राष्ट्रकुल खेळ २०२२ च्या पहिल्या क्रिकेट सामन्यात भारताचा सामना ऑस्ट्रेलियाविरुद्ध |url=https://www.womenscriczone.com/india-to-face-australia-in-opening-cricket-match-of-common-wealth-games-2022|access-date= १ ऑगस्ट २०२२ |work= विमेन्स क्रिकझोन |date=१२ नोव्हेंबर २०२१|archive-url=https://web.archive.org/web/20211112115414/https://www.womenscriczone.com/india-to-face-australia-in-opening-cricket-match-of-common-wealth-games-2022|archive-date=१२ नोव्हेंबर २०२१|url-status=live}}</ref> ;सारांश {|class=wikitable style=font-size:90% |- !rowspan=2| संघ !rowspan=2|क्रीडाप्रकार !colspan=4| गट फेरी !उपांत्य फेरी !colspan=2|अंतिम / {{abbr|कांस्य|कांस्य पदक सामना}} |-style=font-size:95% !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !क्रमांक !विरुद्ध<br/>निकाल !विरुद्ध<br/>निकाल !क्रमांक |-align=center |align=left|[[भारत राष्ट्रीय महिला क्रिकेट संघ|भारतीय महिला]] |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील क्रिकेट| महिला स्पर्धा]] |{{crw|AUS}}<br/>'''प''' ३ गडी |{{crw|PAK}}<br/>'''वि''' ८ गडी |{{crw|BAR}}<br/>'''३ ऑगस्ट'''<br/>'''२२:३०''' | | | | |} ;रोस्टर ११ जुलै २०२२ रोजी अधिकृतपणे पंधरा खेळाडूंची निवड करण्यात आली.<ref>{{cite web |title= बर्मिंघम २०२२ राष्ट्रकुल खेळासाठी भारतीय (वरिष्ठ महिला) संघाची घोषणा |url=https://www.bcci.tv/articles/2022/news/55555899/team-india-senior-women-squad-for-birmingham-2022-commonwealth-games-announced?type=Latest |publisher=[[भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळ | बीसीसीआय]] |access-date= १ ऑगस्ट २०२२ |archive-url=https://web.archive.org/web/20220711182402/https://www.bcci.tv/articles/2022/news/55555899/team-india-senior-women-squad-for-birmingham-2022-commonwealth-games-announced?type=Latest |archive-date=११ जुलै २०२२ |date=११ जुलै २०२२ |url-status=live}}</ref> {{div col|colwidth=20em}} * [[हरमनप्रीत कौर]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)| क]]) * [[स्मृती मानधना]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)#उपकर्णधार|उक]]) * [[तानिया भाटिया]] ([[यष्टीरक्षक|य]]) * [[यस्तिका भाटिया]] ([[यष्टीरक्षक|य]]) * [[हर्लीन देओल]] * [[राजेश्वरी गायकवाड]] * [[सभ्भीनेणी मेघना]] * [[स्नेह राणा]] * [[जेमिमाह रॉड्रिगेस]] * [[दीप्ती शर्मा]] * [[मेघना सिंग]] * [[रेणुका सिंग]] * [[पूजा वस्त्रकार]] * [[शफाली वर्मा]] * [[राधा यादव]]{{div col end}} आरक्षित: [[सिमरन बहादूर]], [[रिचा घोष]], [[पूनम यादव]] {| class="wikitable" style="text-align:center" |- ! style="width:40px;"|स्थान ! style="width:150px;"|संघ ! style="width:30px;"|{{Abbr | सा | सामने}} ! style="width:30px;"|{{Abbr | वि | विजय}} ! style="width:30px;"|{{Abbr | प | पराभव}} ! style="width:30px;"|{{Abbr | अ | अनिर्णित}} ! style="width:30px;"|{{Abbr | गुण | गुण}} ! style="width:45px;"|{{Abbr | धावगती | निव्वळ धावगती}} |- style="background:#cfc;" | १ |style="text-align:left"|{{crw|AUS}} '''(पा)''' | २ || २ || ० || ० || '''४''' || २.८३२ |- style="background:#cfc;" | २ |style="text-align:left"|{{crw|IND}} | २ || १ || १ || ० || '''२''' || १.१६५ |- | ३ |style="text-align:left"|{{crw|BAR}} | २ || १ || १ || ० || '''२''' || -१.७९४ |- | ४ |style="text-align:left"|{{crw|PAK}} | २ || ० || २ || ० || '''०''' || -१.७६८ |- |} ''*स्रोत: [https://www.espncricinfo.com/series/commonwealth-games-women-s-cricket-competition-2022-1289194/points-table-standings इएसपीएन क्रिकइन्फो]'' (पा) दर्शविलेल्या टप्प्यासाठी पात्र {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = २९ जुलै २०२२ | time = ११:०० | daynight = | संघ१ = {{crw-rt|IND}} | संघ२ = {{crw|AUS}} | धावसंख्या१ = १५४/८ (५० षटके) | धावा१ = [[हरमनप्रीत कौर]] ५२ (३४) | बळी१ = [[जेस जोनासन]] ४/२२ (४ षटके) | धावसंख्या२ = १५७/७ (१९ षटके) | धावा२ = [[ॲशली गार्डनर]] ५२[[नाबाद|*]] (३५) | बळी२ = [[रेणुका सिंग]] ४/१८ (४ षटके) | निकाल = ऑस्ट्रेलिया महिला ३ गडी राखून विजयी | report = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289259.html धावफलक] | स्थळ = [[एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] | पंच = [[लॉरेन अगेनबॅग]] (द) आणि [[सु रेडफर्न]] (इं) | सामनावीर = | toss = भारत महिला, फलंदाजी. | पाऊस = | टीपा = मेघना सिंग (भा) ने तिचे आंतरराष्ट्रीय टी२० पदार्पण. *''[[एलिसा हिली]] (ऑ) आंतरराष्ट्रीय टी२० क्रिकेटमध्ये यष्टिरक्षक म्हणून १०० फलंदाजांना बाद करणारी पुरुष किंवा महिला खेळाडूंमधील पहिली खेळाडू, ठरली. }} ---- {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ३१ जुलै २०२२ | time =११:०० | daynight = | संघ१ = {{crw-rt|PAK}} | संघ२ = {{crw|IND}} | धावसंख्या१ = ९९ (१८ षटके) | धावा१ = [[मुनीबा अली ]] ३२ (३०) | बळी१ = [[स्नेह राणा]] २/१५ (४ षटके) | धावसंख्या२ = १००/२ (११.४ षटके) | धावा२ = [[स्मृती मानधना]] ६३[[नाबाद|*]] (४२) | बळी२ = [[तुबा हसन]] १/१८ (२ षटके) | निकाल = भारतीय महिला ८ गडी राखून विजयी | report = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289263.html.html धावफलक] | स्थळ = [[एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] | पंच = [[लॉरेन अगेनबॅग]] (द) आणि [[किम कॉटन]] (न्यू) | सामनावीर = | toss = पाकिस्तान, फलंदाजी. | पाऊस = | टीपा = पावसामुळे सामना प्रत्येकी १८ षटकांचा खेळविण्यात आला. }} ---- {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = ३ ऑगस्ट २०२२ | time =१८:०० | daynight = Y | संघ१ = {{crw-rt|IND}} | संघ२ = {{crw|BAR}} | धावसंख्या१ = | धावा१ = | बळी१ = | धावसंख्या२ = | धावा२ = | बळी२ = | निकाल = | report = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289268.html धावफलक] | स्थळ = [[एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] | पंच = | सामनावीर = | toss = | पाऊस = | टीपा = }} ==जलतरण== ==जिम्नॅस्टिक्स== ==जुडो== ==टेबल टेनिस== ==ट्रायथलॉन== ==पॅरा पॉवरलिफ्टिंग== ==बॅडमिंटन== ==भारोत्तोलन== {{main|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स भारोत्तोलन|२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील ॲथलेटिक्स भारोत्तोलन – पात्रता}} १३ एप्रिल २०२२ रोजी १५ वेटलिफ्टर्सचे पथक जाहीर करण्यात आली.<ref>{{cite news|last1=काशीभातला|first1=ऐश्वर्या|title=राष्ट्रकुल खेळ २०२२: भारत १७ जणांचे पथक पाठवणार | url=https://www.sportskeeda.com/weight-lifting/news-commonwealth-games-2022-india-send-15-member-weightlifting-contingent|access-date=६ ऑगस्ट २०२२|work=[[स्पोर्टसकिडा]]|publisher=अबसोल्यूट स्पोर्ट्स प्रा. लि.|date=१३ एप्रिल २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20220413221613/https://www.sportskeeda.com/weight-lifting/news-commonwealth-games-2022-india-send-15-member-weightlifting-contingent|archive-date=१३ एप्रिल २०२२|url-status=live}}</ref> [[जेरेमी लालरिनुंगा]], [[अचिंता शेउली]], [[अजय सिंग]] आणि [[पूर्णिमा पांडे]] हे ताश्कंद, उझबेकिस्तान येथे [[२०२१ राष्ट्रकुल वेटलिफ्टिंग चॅम्पियनशिप]]मध्ये सुवर्ण पदक जिंकून स्पर्धेसाठी पात्र ठरले.<ref>{{cite news|last1=ऑलिव्हर|first1=ब्रायन|title=राष्ट्रकुल खेळांसाठीच्या वेटलिफ्टिंग रँकिंग इव्हेंट्समुळे फेब्रुवारी व्यस्त|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1117181/birmingham-2022-weightlifting|access-date=६ ऑगस्ट २०२२|work=insidethegames|publisher=दुनसार मीडिया कंपनी|date=२३ डिसेंबर २०२१|archive-url=https://web.archive.org/web/20211223092859/https://www.insidethegames.biz/articles/1117181/birmingham-2022-weightlifting|archive-date=२३ डिसेंबर २०२१|url-status=live}}</ref><ref>{{cite book|title=राष्ट्रकुल सीनियर चॅम्पियनशिप {{!}} निकाल |url=https://www.commonwealthweightlifting.com/newsarchive/docs/2021/Results_Book_Commonwealth_Championships.pdf|publisher=[[आंतरराष्ट्रीय वेटलिफ्टिंग महासंघ|IWF]]/CWF|access-date=६ ऑगस्ट २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20211224165657/https://www.commonwealthweightlifting.com/newsarchive/docs/2021/Results_Book_Commonwealth_Championships.pdf|archive-date=२४ डिसेंबर २०२१|url-status=live}}</ref> इतर ११ जण ९ मार्च २०२२ रोजी अंतिम स्वरूप देण्यात आलेल्या [[आंतरराष्ट्रीय वेटलिफ्टिंग महासंघ|आयडब्ल्यूएफ]] राष्ट्रकुल क्रमवारीनुसार पात्र ठरले.<ref>{{cite book|title=IWF राष्ट्रकुल क्रमवारी - २०२२ राष्ट्रकुल खेळ पात्रता (अंतिम)|date=९ मार्च २०२२ |publisher=[[आंतरराष्ट्रीय वेटलिफ्टिंग महासंघ]]|url=https://iwf.sport/wp-content/uploads/downloads/2022/03/IWF-Commonwealth-Ranking-List_FINAL.pdf|access-date=६ ऑगस्ट २०२२|archive-url=https://web.archive.org/web/20220309134607/https://iwf.sport/wp-content/uploads/downloads/2022/03/IWF-Commonwealth-Ranking-List_FINAL.pdf|archive-date= ९ मार्च २०२२ |url-status=live}}</ref> ;पुरूष {|class=wikitable style="text-align:center; font-size:90%" |- !rowspan="2"|ॲथलिट !rowspan="2"|क्रीडाप्रकार !colspan="2"|स्नॅच !colspan="2"|क्लीन आणि जर्क !rowspan="2"|एकूण !rowspan="2"|क्रमांक |- !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक |- |align=left|संकेत सरगर |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ५५ किलो|५५ किलो]] |११३ |१ |१३५ |२ |२४८ |{{silver2}} |- |align=left| गुरुराज पुजारी |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ५५ किलो|६१ किलो]] |११८ |४ |१५१ |३ |२६९ |{{bronze3}} |- |align=left| जेरेमी लालरिनुंगा |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६७ किलो|६७ किलो]] |१४० '''GR''' |१ |१६० |२ |३०० '''GR''' |{{gold1}} |- |align=left|अचिंता शेउली |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६७ किलो|७३ किलो]] |१४३ '''GR''' |१ |१७० |१ |३१३ '''GR''' |{{gold1}} |- |align=left|अजय सिंग |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ६७ किलो|८१ किलो]] |१४३ |३ |१७६ |४ |३१९ |४ |- |align=left|विकास ठाकूर |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष ९६ किलो|९६ किलो]] |१५५ |३ |१९१ |२ |३४६ |{{silver2}} |- |align=left|लवप्रीत सिंग |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष १०९ किलो|१०९ किलो]] |१६३ '''NR''' |२ |१९२ '''NR''' |४ |३५५ '''NR''' |{{Bronze3}} |- |align=left|गुरदीप सिंग |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - पुरूष +१०९ किलो|+१०९ किलो]] |१६७ |३ |२२३ '''NR''' |३ |३९० |{{Bronze3}} |} ;महिला {|class=wikitable style="text-align:center; font-size:90%" |- !rowspan="2"|ॲथलिट !rowspan="2"|क्रीडाप्रकार !colspan="2"|स्नॅच !colspan="2"|क्लीन आणि जर्क !rowspan="2"|एकूण !rowspan="2"|क्रमांक |- !निकाल !क्रमांक !निकाल !क्रमांक |- |align=left|'''[[साइखोम मीराबाई चानू]]''' |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ४९ किलो|४९ किलो]] |८८ '''CR''' |१ |११३ '''GR''' |१ |२०१ '''GR''' |{{gold1}} |- |align=left|बिंदयाराणी देवी |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ५५ किलो|५५ किलो]] |८६ '''PB''' |३ |११६ '''NR/GR''' |१ |२०२ '''NR''' |{{silver2}} |- |align=left|पोपी हजारिका |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ५९ किलो|५९ किलो]] |८१ |७ |१०२ |७ |१८३ |७ |- |align=left|हरजिंदर कौर |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ७१ किलो|७१ किलो]] |९३ '''PB''' |४ |११९ |३ |२१२ |{{bronze3}} |- |align=left|पुनम यादव |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ७६ किलो|७६ किलो]] |९८ |२ |colspan=2| {{Abbr|NM|No Mark}} |colspan=2| {{Abbr|DNF|Did not Finish}} |- |align=left|उषा कुमार |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला ८७ किलो|८७ किलो]] |९५ |५ |११० |५ |२०५ |६ |- |align=left|पूर्णिमा पांडे |align=left|[[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील भारोत्तोलन - महिला +८७ किलो|+८७ किलो]] |१०३ '''PB''' |५ |१२५ |५ |२२८ |६ |} ==मुष्टियुद्ध== ==लॉन बोल्स== ==सायकलिंग== ==स्क्वॅश== ==हॉकी== ==संदर्भ== {{reflist|30em}} ==बाह्यदुवे== *[https://olympic.ind.in/ भारतीय ऑलिम्पिक असोसिएशन अधिकृत साइट] [[वर्ग:२०२२ राष्ट्रकुल खेळात सहभागी देश|भारत]] kyyx8hxh37jdgph4pe7cwiaderx1psh 0 309399 2143502 2143208 2022-08-06T12:09:19Z Sumedhdmankar 127571 संदर्भ नसलेले मजकूर वगळण्यात आले. wikitext text/x-wiki {{उल्लेखनीयता}} {{माहितीचौकट व्यक्ती | चौकट_रुंदी = | नाव = संजय सुशील भोसले | टोपणनावे = | चित्र = संजय सुशील भोसले.jpg | चित्र_आकारमान = | चित्रशीर्षक = संजय सुशील भोसले | चित्रशीर्षक_पर्याय = | जन्मनाव = | जन्म_दिनांक = २५ सप्टेंबर १९६७ | जन्म_स्थान = नाशिक, महाराष्ट्र | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | मृत्यू_कारण = | कलेवर_सापडलेले_स्थान = | चिरविश्रांतिस्थान = | चिरविश्रांतिस्थान_अक्षांश_रेखांश = | निवासस्थान = मुंबई | राष्ट्रीयत्व = भारतीय | टोपणनावे = | वांशिकत्व = | नागरिकत्व = | शिक्षण = BAMS-II | प्रशिक्षणसंस्था = सायन आयर्वेुदिक मेडिकल कॉलेज मुंबई विद्यापीठ | पेशा = [[उद्योजक]], समाजसेवक व [[राजकारणी]] | कारकीर्द_काळ = | मालक = | प्रसिद्ध_कामे = | मूळ_गाव = | पगार = | निव्वळ_मालमत्ता = | उंची = | वजन = | ख्याती = | पदवी_हुद्दा = | कार्यकाळ = | पूर्ववर्ती = | परवर्ती = | राजकीय_पक्ष = [[वंचित बहुजन आघाडी]] | विरोधक = | संचालकमंडळ = | धर्म = | जोडीदार = डॉ. कल्पना | अपत्ये = १ मुलगा, १ मुलगी | वडील = सुशील सुदामराव भोसले | आई = कौशल्या सुशील भोसले | नातेवाईक = | पुरस्कार = | स्वाक्षरी = | स्वाक्षरीशीर्षक_पर्याय = | संकेतस्थळ = | तळटिपा = | संकीर्ण = }} '''संजय सुशील भोसले''' (जन्म: २५ सप्टेंबर, १९६७) हे [[मुंबई|मुंबई महाराष्ट्रातील]] एक [[उद्योजक]], समाज सेवक व [[राजकारणी]] आहेत. यांनी सायन आयुर्वेदिक मेडिकल कॉलेज मुंबई विद्यापीठातून १९९२ मध्ये BAMS-II चे [[शिक्षण]] पूर्ण केले. संजय सुशील भोसले यांनी २०१९ साली [[वंचित बहुजन आघाडी]] पक्षातून [[लोकसभा]] [[निवडणूक]] लढवली होती.<ref> https://www.amarujala.com/election/lok-sabha-elections/maharashtra/candidates/sanjay-sushil-bhosale-vanchit-bahujan-aaghadi-2019-mumbai-south-central-30-maharashtra </ref><ref> https://myneta.info/loksabha2019/candidate.php?candidate_id=9977 </ref> ==जन्म आणि सुरुवातीचे जीवन== संजय सुशील भोसले यांचा जन्म २५ सप्टेंबर, १९६७ रोजी भोसले कुटुंबात झाला होता. ते सुशील भोसले आणि त्यांची पत्नी कौशल्य भोसले यांचे पुत्र आहेत. संजय सुशील भोसले यांनी आपले शिक्षण न्यू इंग्लिश स्कूल, कुर्ला मधून केले. पुढे मुंबईतील सायन आयुर्वेदिक मेडिकल कॉलेज मुंबई विद्यापीठातून १९९२ मध्ये BAMS-II ची पदवी मिळवली. ==राजकीय कारकीर्द== संजय सुशील भोसले यांनी [[वंचित बहुजन आघाडी]] पक्षातर्फे [[दक्षिण मध्य मुंबई लोकसभा मतदारसंघ|दक्षिण व मध्य मुंबई लोकसभा मतदारसंघातून]] २०१९ ची [[निवडणूक]] लढवली. ते या निवडणुकीत ६३,२५६ मतांसह तिसऱ्या क्रमांकाचे उमेदवार होते. विजयी उमेदवार [[राहुल शेवाळे]] यांना ४,२३,७४३ मते मिळाली होती. <ref> https://www.amarujala.com/election/lok-sabha-elections/maharashtra/candidates/sanjay-sushil-bhosale-vanchit-bahujan-aaghadi-2019-mumbai-south-central-30-maharashtra </ref> <ref> https://myneta.info/loksabha2019/candidate.php?candidate_id=9977 </ref> निवडणुकीत पराजयानंतर संजय सुशील भोसले [[वंचित बहुजन आघाडी]] मध्ये सक्रिय नेता म्हणून काम करत आहेत आणि पक्षात अनेक राजकीय रणनीती आणि नियोजनात मदत केली आहे. ==कौटुंबिक माहिती== संजय सुशील भोसले यांच्या पत्नीचे नाव डॉ. कल्पना आहे आणि यांना एक मुलगा व एक मुलगी आहे. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:मराठी राजकारणी]] [[वर्ग:वंचित बहुजन आघाडीतील राजकारणी]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] oi4t0f7t263sd4prl2aq6le5az9h7vi 2143513 2143502 2022-08-06T13:20:15Z Sumedhdmankar 127571 नवीन संदर्भ wikitext text/x-wiki {{उल्लेखनीयता}} {{माहितीचौकट व्यक्ती | चौकट_रुंदी = | नाव = संजय सुशील भोसले | टोपणनावे = | चित्र = संजय सुशील भोसले.jpg | चित्र_आकारमान = | चित्रशीर्षक = संजय सुशील भोसले | चित्रशीर्षक_पर्याय = | जन्मनाव = | जन्म_दिनांक = २५ सप्टेंबर १९६७ | जन्म_स्थान = नाशिक, महाराष्ट्र | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | मृत्यू_कारण = | कलेवर_सापडलेले_स्थान = | चिरविश्रांतिस्थान = | चिरविश्रांतिस्थान_अक्षांश_रेखांश = | निवासस्थान = मुंबई | राष्ट्रीयत्व = भारतीय | टोपणनावे = | वांशिकत्व = | नागरिकत्व = | शिक्षण = BAMS-II | प्रशिक्षणसंस्था = सायन आयर्वेुदिक मेडिकल कॉलेज मुंबई विद्यापीठ | पेशा = [[उद्योजक]], समाजसेवक व [[राजकारणी]] | कारकीर्द_काळ = | मालक = | प्रसिद्ध_कामे = | मूळ_गाव = | पगार = | निव्वळ_मालमत्ता = | उंची = | वजन = | ख्याती = | पदवी_हुद्दा = | कार्यकाळ = | पूर्ववर्ती = | परवर्ती = | राजकीय_पक्ष = [[वंचित बहुजन आघाडी]] | विरोधक = | संचालकमंडळ = | धर्म = | जोडीदार = डॉ. कल्पना | अपत्ये = १ मुलगा, १ मुलगी | वडील = सुशील सुदामराव भोसले | आई = कौशल्या सुशील भोसले | नातेवाईक = | पुरस्कार = | स्वाक्षरी = | स्वाक्षरीशीर्षक_पर्याय = | संकेतस्थळ = | तळटिपा = | संकीर्ण = }} '''संजय सुशील भोसले''' (जन्म: २५ सप्टेंबर, १९६७) हे [[मुंबई|मुंबई महाराष्ट्रातील]] एक [[उद्योजक]], समाज सेवक व [[राजकारणी]] आहेत. यांनी सायन आयुर्वेदिक मेडिकल कॉलेज मुंबई विद्यापीठातून १९९२ मध्ये BAMS-II चे [[शिक्षण]] पूर्ण केले. संजय सुशील भोसले यांनी २०१९ साली [[वंचित बहुजन आघाडी]] पक्षातून [[लोकसभा]] [[निवडणूक]] लढवली होती.<ref> https://www.amarujala.com/election/lok-sabha-elections/maharashtra/candidates/sanjay-sushil-bhosale-vanchit-bahujan-aaghadi-2019-mumbai-south-central-30-maharashtra </ref><ref> https://myneta.info/loksabha2019/candidate.php?candidate_id=9977 </ref> ==जन्म आणि सुरुवातीचे जीवन== संजय सुशील भोसले यांचा जन्म २५ सप्टेंबर, १९६७ रोजी भोसले कुटुंबात झाला होता. ते सुशील भोसले आणि त्यांची पत्नी कौशल्य भोसले यांचे पुत्र आहेत. संजय सुशील भोसले यांनी आपले शिक्षण न्यू इंग्लिश स्कूल, कुर्ला मधून केले. पुढे मुंबईतील सायन आयुर्वेदिक मेडिकल कॉलेज मुंबई विद्यापीठातून १९९२ मध्ये BAMS-II ची पदवी मिळवली. ==राजकीय कारकीर्द== संजय सुशील भोसले यांनी [[वंचित बहुजन आघाडी]] पक्षातर्फे [[दक्षिण मध्य मुंबई लोकसभा मतदारसंघ|दक्षिण व मध्य मुंबई लोकसभा मतदारसंघातून]] २०१९ ची [[निवडणूक]] लढवली. ते या निवडणुकीत ६३,२५६ मतांसह तिसऱ्या क्रमांकाचे उमेदवार होते. विजयी उमेदवार [[राहुल शेवाळे]] यांना ४,२३,७४३ मते मिळाली होती. <ref> https://www.amarujala.com/election/lok-sabha-elections/maharashtra/candidates/sanjay-sushil-bhosale-vanchit-bahujan-aaghadi-2019-mumbai-south-central-30-maharashtra </ref> <ref> https://myneta.info/loksabha2019/candidate.php?candidate_id=9977 </ref> <ref> https://www.etvbharat.com/marathi/maharashtra/state/mumbai/candidates-sanjay-bhosale-expresses-confidence-to-win-in-mumbai/mh20190425130755155?fbclid=IwAR3JAj63TS6VWA4KbGpEqliOfmTwwhhamrpp-Zjao-vvun403BpFXiNTvMk </ref> निवडणुकीत पराजयानंतर संजय सुशील भोसले [[वंचित बहुजन आघाडी]] मध्ये सक्रिय नेता म्हणून काम करत आहेत आणि पक्षात अनेक राजकीय रणनीती आणि नियोजनात मदत केली आहे. ==कौटुंबिक माहिती== संजय सुशील भोसले यांच्या पत्नीचे नाव डॉ. कल्पना आहे आणि यांना एक मुलगा व एक मुलगी आहे. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:मराठी राजकारणी]] [[वर्ग:वंचित बहुजन आघाडीतील राजकारणी]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] lvk0gi3hiizvzif7jff0gbc3c3y8qzr 0 309555 2143582 2143387 2022-08-06T17:03:56Z अभय नातू 206 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki [[चित्र:The_Crab_Nebula_NASA.ogv|इवलेसे|[[नासा]]<nowiki/>द्वारे तयार केलेला एक स्ट्रीमिंग व्हिडीओ]]{{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''स्ट्रीमिंग माध्यम''' ही एक प्रकारची मल्टीमीडिया सेवा आहे, जी नेटवर्क घटकांमध्ये कमी किंवा कोणतेही इंटरमीडिएट स्टोरेज नसताना स्त्रोताकडून सतत वितरित करून वापरली जाते. ''स्ट्रीमिंग'' हा शब्द सामग्रीऐवजी तिच्या वितरण पद्धतीचा संदर्भ देतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://blitzlift.com/music-streaming-actually-existed-back-in-1890/|title=Music Streaming Actually Existed Back In 1890|date=2021-05-06|website=BlitzLift|language=en-US|access-date=2022-08-05}}</ref> प्रसारमाध्यमांमधून वेगळे करण्याची पद्धत विशेषतः [[दूरध्वनी|दूरसंचार]] नेटवर्कवर लागू होते, कारण बहुतेक पारंपारिक माध्यम वितरण प्रणाली एकतर मूळ ''प्रवाह'' (उदा. [[रेडिओ]], [[टेलिव्हिजन]]) किंवा मूळतः ''नॉन-स्ट्रीमिंग'' (उदा. [[पुस्तक|पुस्तके]], व्हिडिओटेप, [[रेडबुक (सीडी-डीए ऑडिओ)|ऑडिओ सीडी]] ) असतात. [[इंटरनेट]]<nowiki/>वर स्ट्रीमिंग सामग्रीसह आव्हाने आहेत. उदाहरणार्थ, ज्या वापरकर्त्यांच्या इंटरनेट कनेक्शनमध्ये पुरेशी बँडविड्थ नाही त्यांना स्टॉप, लॅग किंवा सामग्रीचे खराब बफरिंग अनुभवू शकते आणि सुसंगत हार्डवेअर किंवा सॉफ्टवेअर सिस्टम नसलेले वापरकर्ते विशिष्ट सामग्री प्रवाहित करण्यात अक्षम असू शकतात. प्लेबॅकच्या अगोदर फक्त काही सेकंदांसाठी सामग्रीचे बफरिंग वापरल्यास, गुणवत्ता खूप सुधारली जाऊ शकते. लाइव्ह स्ट्रीमिंग हे उत्पादनादरम्यान सामग्रीचे रिअल-टाइम वितरण आहे, जसे थेट टेलिव्हिजन टेलिव्हिजन चॅनेलद्वारे सामग्री प्रसारित करते. लाइव्हस्ट्रीमिंगसाठी स्रोत माध्यमाचा एक प्रकार (उदा. व्हिडिओ कॅमेरा, ऑडिओ इंटरफेस, स्क्रीन कॅप्चर सॉफ्टवेअर), सामग्री डिजिटायझ करण्यासाठी एन्कोडर, मीडिया प्रकाशक आणि सामग्री वितरित आणि वितरित करण्यासाठी सामग्री वितरण नेटवर्क आवश्यक आहे. स्ट्रीमिंग हा फाईल डाउनलोडिंगचा पर्याय आहे, एक प्रक्रिया ज्यामध्ये अंतिम वापरकर्ता सामग्री पाहण्यापूर्वी किंवा ऐकण्यापूर्वी संपूर्ण फाईल प्राप्त करतो. स्ट्रीमिंगद्वारे, अंतिम वापरकर्ता संपूर्ण फाइल प्रसारित होण्यापूर्वी डिजिटल व्हिडिओ किंवा डिजिटल ऑडिओ सामग्री प्ले करणे सुरू करण्यासाठी त्यांच्या मीडिया प्लेयरचा वापर करू शकतो. "स्ट्रीमिंग मीडिया" हा शब्द व्हिडिओ आणि ऑडिओ व्यतिरिक्त इतर माध्यमांना देखील लागू होऊ शकतो, जसे की थेट बंद मथळा, टिकर टेप आणि रिअल-टाइम मजकूर; हे सर्व "स्ट्रीमिंग मजकूर" (streaming text) मानले जातात. मागणीवर व्हिडिओ आणि स्ट्रीमिंग टेलिव्हिजन सेवांमध्ये स्ट्रीमिंग सर्वात जास्त प्रचलित आहे. इतर सेवा संगीत किंवा व्हिडिओ गेम प्रसारित करतात. == संदर्भ == [[वर्ग:माहिती तंत्रज्ञान]] h7pe81xag9onux1tzvsuneh10vrs1mr 0 309558 2143583 2143472 2022-08-06T17:04:26Z अभय नातू 206 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki [[File:Ambassador_(Persia).jpg|इवलेसे|[[पर्शिया|पर्शियाचे]] राजदूत दाऊद जदौर]] '''राजदूत''' हा अधिकृत दूत असतो, जो विशेषतः उच्च दर्जाचा मुत्सद्दी असून तो एखाद्या राज्याचे किंवा देशाचे प्रतिनिधित्व करतो. तो सामान्यतः दुसऱ्या सार्वभौम राज्यामधील किंवा आंतरराष्ट्रीय संस्थेमधील त्याच्या स्वतःच्या सरकारचा निवासी प्रतिनिधी असतो. तो अनेकदा तात्पुरत्या राजकीय कार्यासाठी नियुक्त केलेला असतो. <ref name="webster">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/ambassador|title=ambassador|website=merriam-webster.com}}</ref> हा शब्द अनौपचारिकपणे अशा लोकांसाठी देखील वापरला जातो जे राष्ट्रीय नियुक्तीशिवाय विशिष्ट व्यवसाय, क्रियाकलाप आणि विक्रीसारख्या इतर काही क्षेत्रांचे प्रतिनिधित्व करतात. राजदूत हा परदेशी [[राजधानी|राजधानीमध्ये]] किंवा देशात तैनात असलेला सरकारी प्रतिनिधी असतो. यजमान देश सामान्यत: राजदूतांना दूतावास नावाच्या विशिष्ट प्रदेशावर नियंत्रण ठेवण्याची परवानगी देतो, ज्याचा प्रदेश, कर्मचारी आणि वाहनांना यजमान देशामध्ये राजनैतिक संरक्षण दिले जाते. [[व्हिएन्ना]] कन्व्हेन्शन ऑन डिप्लोमॅटिक रिलेशन्स अंतर्गत राजदूताला सर्वोच्च राजनैतिक दर्जा असतो. काही वेळा विविध देश हे राजदूताच्या जागी '''प्रभारी''' नियुक्त करून राजनैतिक संबंध निम्न स्तरावर ठेवण्याचे निवडू शकतात. [[राष्ट्रकुल परिषद|राष्ट्रकुल परिषदेच्या]] सदस्यांमध्ये देवाणघेवाण केलेल्या राजदूताच्या समकक्ष अधिकाऱ्यांना '''उच्चायुक्त''' म्हणून ओळखले जातात. होली सीचे राजदूत ''पापल'' किंवा ''अपोस्टोलिक नन्सिओस'' म्हणून ओळखले जातात. == संदर्भ == [[वर्ग:आंतरराष्ट्रीय राजकारण]] 1q9gba4qknngz9nc0pqzr1jcw5hgmhi 0 309560 2143584 2143469 2022-08-06T17:04:52Z अभय नातू 206 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = {{लेखनाव}} | settlement_type = शहर <!-- Images and maps ------>| image_skyline = Burbank media district from Griffith Park 2015-11-07.jpg | image_caption = Looking northwest over Burbank from Griffith Park | image_flag = | image_seal = Seal of Burbank, California.svg | motto = "A city built by People, Pride, and Progress" | image_map = File:Los Angeles County California Incorporated and Unincorporated areas Burbank Highlighted 0608954.svg | map_caption = Location of Burbank in Los Angeles County, California. <!-- Location ------------->| coordinates = {{coord|34|10|49|N|118|19|42|W|region:US-CA|display=inline,title}} | subdivision_type = Country | subdivision_name = {{Flagu|United States|size=23px}} | subdivision_type1 = अमेरिकन संघराज्य | subdivision_type2 = देश | subdivision_name1 = | subdivision_name2 = {{Flagicon image|Flag of Los Angeles County, California.svg|size=23px}} [[Los Angeles County, California|Los Angeles]] <!-- History -------------->| established_title = Founded | established_date = १ मे १८८७ | established_title3 = मुन्सिपल कॉर्पोरेशन | established_date3 = ८ जुलै १९११<ref>{{cite web |url=http://www.calafco.org/docs/Cities_by_incorp_date.doc |title=California Cities by Incorporation Date |format=Word |publisher=California Association of [[Local Agency Formation Commission]]s |access-date=August 25, 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20141103002921/http://www.calafco.org/docs/Cities_by_incorp_date.doc |archive-date=November 3, 2014}}</ref> | named_for = डेव्हिड बरबँक <!-- Government ----------->| government_type = काउन्सिल मॅनेजर<ref name=cc>{{cite web |url=http://www.burbankca.gov/about-us/city-council |title=City Council |publisher=Burbank, CA |access-date=May 3, 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150410141956/http://burbankca.gov/about-us/city-council |archive-date = April 10, 2015 |url-status=live}}</ref> | leader_title = मेयर | leader_name = Jess Talamantes{{r|Talamantes}} | leader_title1 = व्हाइस मेयर | leader_name1 = Konstantine Anthony | unit_pref = Imperial | area_footnotes = <ref name="CenPopGazetteer2020">{{cite web|title=2020 U.S. Gazetteer Files|url=https://www2.census.gov/geo/docs/maps-data/data/gazetteer/2020_Gazetteer/2020_gaz_place_06.txt|publisher=United States Census Bureau|accessdate=October 30, 2021}}</ref> | area_total_km2 = ४४.९४ | area_total_sq_mi = १७.३५ | area_land_km2 = ४४.८५ | area_land_sq_mi = १७.३२ | area_water_km2 = ०.०९ | area_water_sq_mi = 0.04 | area_water_percent = 0.22 <!-- Elevation ------------>| elevation_footnotes = <ref>{{Cite GNIS|1652677|Burbank|access-date=November 6, 2014}}</ref> | elevation_m = 185 <!-- Population ----------->| elevation_ft = 607 | population_total = | population_as_of = अमेरिकेची जनगणना, २०२० | population_footnotes = | population_density_km2 = | population_density_sq_mi = | population_est = | pop_est_as_of = | pop_est_footnotes = | population_rank = लॉस एंजेलिसमध्ये १४वे<br /> कॅलिफोर्नियामध्ये ६६वे | population_demonym = Burbankian | postal_code_type = ZIP Codes<ref>{{cite web | url = https://tools.usps.com/go/ZipLookupAction!input.action | title = ZIP Code(tm) Lookup | publisher = [[United States Postal Service]] | access-date = November 29, 2014 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120211202238/https://tools.usps.com/go/ZipLookupAction!input.action | archive-date = February 11, 2012 | url-status = live }}</ref> | postal_code = 91501–91508, 91510, 91521–91523, 91526 | area_code = 747/818 | area_code_type = North American Numbering Plan | website = {{URL|www.burbankca.gov|burbankca.gov}} }} '''बरबँक''' हे अमेरिकेच्या लॉस एंजेलिस काउंटी, कॅलिफोर्निया येथील सॅन फर्नांडो व्हॅलीच्या आग्नेय टोकावरील एक शहर आहे. <ref name="Census 2020">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.census.gov/quickfacts/burbankcitycalifornia|title=Quick Facts: Burbank city, California|publisher=U.S. Census Bureau|access-date=January 7, 2022}}</ref> शहराचे नाव डेव्हिड बरबँक या [[न्यू हॅम्पशायर|न्यू हॅम्पशायरमध्ये]] जन्मलेल्या दंतवैद्य आणि उद्योजक याच्या नावावरून ठेवण्यात आले ज्याने १८६७ मध्ये तेथे मेंढीपालनाचा व्यवसाय स्थापन केला होता. <ref name="Ref-1">{{स्रोत पुस्तक|url=http://wesclark.com/burbank/a_history_of_burbank.html|title=A history of Burbank|publisher=Burbank Unified School District|year=1967|chapter=The American Period|access-date=August 10, 2009|chapter-url=http://wesclark.com/burbank/american_period.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20090825042549/http://wesclark.com/burbank/a_history_of_burbank.html|archive-date=August 25, 2009}}</ref> हे शहर "जगातील मीडिया कॅपिटल" म्हणून ओळखले जाते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.usacitydirectories.com/travelamerica/index.php?entry=entry070420-130359|title=Burbank, Ca. – Media Capital of the World|date=April 20, 2007|website=Travel America|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20150910002324/http://www.usacitydirectories.com/travelamerica/index.php?entry=entry070420-130359|archive-date=September 10, 2015|access-date=December 21, 2008}}</ref> [[हॉलिवूड|हॉलीवूडच्या]] केवळ काही मैल ईशान्येला असलेल्या बर्बँकमध्ये अनेक माध्यम आणि मनोरंजन कंपन्यांचे मुख्यालय आहे, तसेच महत्त्वपूर्ण उत्पादन सुविधा आहेत. महत्त्वाच्या कंपन्यांमध्ये [[वॉर्नर ब्रोझ|वॉर्नर ब्रदर्स,]] [[वॉर्नर ब्रोझ|एंटरटेनमेंट]], [[वॉल्ट डिझ्नी कंपनी|द वॉल्ट डिस्ने कंपनी]], निकेलोडियन अ‍ॅनिमेशन स्टुडिओ, द बरबँक स्टुडिओ, कार्टून नेटवर्कच्या वेस्ट कोस्ट शाखेसह कार्टून नेटवर्क स्टुडिओ आणि इन्सोम्नियाक गेम्स यांचा समावेश होतो. हॉलीवुड बरबँक विमानतळ हे लॉकहीडच्या स्कंक वर्क्सचे स्थान होते, ज्याने ऑक्टोबर १९६२ मध्ये [[क्यूबा|क्युबामध्ये]] [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत युनियनच्या]] क्षेपणास्त्र घटकांचा पर्दाफाश करणाऱ्या U-2 गुप्तचर विमानांसह काही अत्यंत गुप्त आणि तांत्रिकदृष्ट्या प्रगत विमाने तयार केली होती. याव्यतिरिक्त, शहरात [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|यूएस]] मधील सर्वात मोठा [[इकीया|IKEA]] आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://visitburbank.com/blog/2019/04/largest-ikea-in-north-america/|title=The Largest IKEA in North America|date=2019-04-05|website=Visit Burbank|language=en-US|access-date=2021-12-27}}</ref> बरबँकमध्ये दोन वेगळ्या क्षेत्रांचा समावेश आहे: एक डाउनटाउन/फूटहिल विभाग, वर्दुगो पर्वताच्या पायथ्याशी आणि सपाट प्रदेश. ''रोवन अँड मार्टिनच्या लाफ-इन'' आणि ''जॉनी कार्सन अभिनीत द टुनाईट शोवर'' शहराला "ब्युटीफुल डाउनटाउन बरबँक" म्हणून संबोधले गेले, कारण दोन्ही शो एनबीसीच्या पूर्वीच्या स्टुडिओमध्ये टेप केले गेले होते. == संदर्भ == <references /> <references /> [[वर्ग:कॅलिफोर्नियामधील शहरे]] nro538c5mfsd0cmsth170uf8520nshp 2143585 2143584 2022-08-06T17:05:15Z अभय नातू 206 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = {{लेखनाव}} | settlement_type = शहर <!-- Images and maps ------>| image_skyline = Burbank media district from Griffith Park 2015-11-07.jpg | image_caption = Looking northwest over Burbank from Griffith Park | image_flag = | image_seal = Seal of Burbank, California.svg | motto = "A city built by People, Pride, and Progress" | image_map = File:Los Angeles County California Incorporated and Unincorporated areas Burbank Highlighted 0608954.svg | map_caption = Location of Burbank in Los Angeles County, California. <!-- Location ------------->| coordinates = {{coord|34|10|49|N|118|19|42|W|region:US-CA|display=inline,title}} | subdivision_type = Country | subdivision_name = {{Flagu|United States|size=23px}} | subdivision_type1 = अमेरिकन संघराज्य | subdivision_type2 = देश | subdivision_name1 = | subdivision_name2 = {{Flagicon image|Flag of Los Angeles County, California.svg|size=23px}} [[Los Angeles County, California|Los Angeles]] <!-- History -------------->| established_title = Founded | established_date = १ मे १८८७ | established_title3 = मुन्सिपल कॉर्पोरेशन | established_date3 = ८ जुलै १९११<ref>{{cite web |url=http://www.calafco.org/docs/Cities_by_incorp_date.doc |title=California Cities by Incorporation Date |format=Word |publisher=California Association of [[Local Agency Formation Commission]]s |access-date=August 25, 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20141103002921/http://www.calafco.org/docs/Cities_by_incorp_date.doc |archive-date=November 3, 2014}}</ref> | named_for = डेव्हिड बरबँक <!-- Government ----------->| government_type = काउन्सिल मॅनेजर<ref name=cc>{{cite web |url=http://www.burbankca.gov/about-us/city-council |title=City Council |publisher=Burbank, CA |access-date=May 3, 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150410141956/http://burbankca.gov/about-us/city-council |archive-date = April 10, 2015 |url-status=live}}</ref> | leader_title = मेयर | leader_name = Jess Talamantes{{r|Talamantes}} | leader_title1 = व्हाइस मेयर | leader_name1 = Konstantine Anthony | unit_pref = Imperial | area_footnotes = <ref name="CenPopGazetteer2020">{{cite web|title=2020 U.S. Gazetteer Files|url=https://www2.census.gov/geo/docs/maps-data/data/gazetteer/2020_Gazetteer/2020_gaz_place_06.txt|publisher=United States Census Bureau|accessdate=October 30, 2021}}</ref> | area_total_km2 = ४४.९४ | area_total_sq_mi = १७.३५ | area_land_km2 = ४४.८५ | area_land_sq_mi = १७.३२ | area_water_km2 = ०.०९ | area_water_sq_mi = 0.04 | area_water_percent = 0.22 <!-- Elevation ------------>| elevation_footnotes = <ref>{{Cite GNIS|1652677|Burbank|access-date=November 6, 2014}}</ref> | elevation_m = 185 <!-- Population ----------->| elevation_ft = 607 | population_total = | population_as_of = अमेरिकेची जनगणना, २०२० | population_footnotes = | population_density_km2 = | population_density_sq_mi = | population_est = | pop_est_as_of = | pop_est_footnotes = | population_rank = लॉस एंजेलिसमध्ये १४वे<br /> कॅलिफोर्नियामध्ये ६६वे | population_demonym = Burbankian | postal_code_type = ZIP Codes<ref>{{cite web | url = https://tools.usps.com/go/ZipLookupAction!input.action | title = ZIP Code(tm) Lookup | publisher = [[United States Postal Service]] | access-date = November 29, 2014 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120211202238/https://tools.usps.com/go/ZipLookupAction!input.action | archive-date = February 11, 2012 | url-status = live }}</ref> | postal_code = 91501–91508, 91510, 91521–91523, 91526 | area_code = 747/818 | area_code_type = North American Numbering Plan | website = {{URL|www.burbankca.gov|burbankca.gov}} }} '''बरबँक''' हे अमेरिकेच्या लॉस एंजेलिस काउंटी, कॅलिफोर्निया येथील सॅन फर्नांडो व्हॅलीच्या आग्नेय टोकावरील एक शहर आहे. <ref name="Census 2020">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.census.gov/quickfacts/burbankcitycalifornia|title=Quick Facts: Burbank city, California|publisher=U.S. Census Bureau|access-date=January 7, 2022}}</ref> शहराचे नाव डेव्हिड बरबँक या [[न्यू हॅम्पशायर|न्यू हॅम्पशायरमध्ये]] जन्मलेल्या दंतवैद्य आणि उद्योजक याच्या नावावरून ठेवण्यात आले ज्याने १८६७ मध्ये तेथे मेंढीपालनाचा व्यवसाय स्थापन केला होता. <ref name="Ref-1">{{स्रोत पुस्तक|url=http://wesclark.com/burbank/a_history_of_burbank.html|title=A history of Burbank|publisher=Burbank Unified School District|year=1967|chapter=The American Period|access-date=August 10, 2009|chapter-url=http://wesclark.com/burbank/american_period.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20090825042549/http://wesclark.com/burbank/a_history_of_burbank.html|archive-date=August 25, 2009}}</ref> हे शहर "जगातील मीडिया कॅपिटल" म्हणून ओळखले जाते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.usacitydirectories.com/travelamerica/index.php?entry=entry070420-130359|title=Burbank, Ca. – Media Capital of the World|date=April 20, 2007|website=Travel America|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20150910002324/http://www.usacitydirectories.com/travelamerica/index.php?entry=entry070420-130359|archive-date=September 10, 2015|access-date=December 21, 2008}}</ref> [[हॉलिवूड|हॉलीवूडच्या]] केवळ काही मैल ईशान्येला असलेल्या बर्बँकमध्ये अनेक माध्यम आणि मनोरंजन कंपन्यांचे मुख्यालय आहे, तसेच महत्त्वपूर्ण उत्पादन सुविधा आहेत. महत्त्वाच्या कंपन्यांमध्ये [[वॉर्नर ब्रोझ|वॉर्नर ब्रदर्स,]] [[वॉर्नर ब्रोझ|एंटरटेनमेंट]], [[वॉल्ट डिझ्नी कंपनी|द वॉल्ट डिस्ने कंपनी]], निकेलोडियन अ‍ॅनिमेशन स्टुडिओ, द बरबँक स्टुडिओ, कार्टून नेटवर्कच्या वेस्ट कोस्ट शाखेसह कार्टून नेटवर्क स्टुडिओ आणि इन्सोम्नियाक गेम्स यांचा समावेश होतो. हॉलीवुड बरबँक विमानतळ हे लॉकहीडच्या स्कंक वर्क्सचे स्थान होते, ज्याने ऑक्टोबर १९६२ मध्ये [[क्यूबा|क्युबामध्ये]] [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत युनियनच्या]] क्षेपणास्त्र घटकांचा पर्दाफाश करणाऱ्या U-2 गुप्तचर विमानांसह काही अत्यंत गुप्त आणि तांत्रिकदृष्ट्या प्रगत विमाने तयार केली होती. याव्यतिरिक्त, शहरात [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|यूएस]] मधील सर्वात मोठा [[इकीया|IKEA]] आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://visitburbank.com/blog/2019/04/largest-ikea-in-north-america/|title=The Largest IKEA in North America|date=2019-04-05|website=Visit Burbank|language=en-US|access-date=2021-12-27}}</ref> बरबँकमध्ये दोन वेगळ्या क्षेत्रांचा समावेश आहे: एक डाउनटाउन/फूटहिल विभाग, वर्दुगो पर्वताच्या पायथ्याशी आणि सपाट प्रदेश. ''रोवन अँड मार्टिनच्या लाफ-इन'' आणि ''जॉनी कार्सन अभिनीत द टुनाईट शोवर'' शहराला "ब्युटीफुल डाउनटाउन बरबँक" म्हणून संबोधले गेले, कारण दोन्ही शो एनबीसीच्या पूर्वीच्या स्टुडिओमध्ये टेप केले गेले होते. == संदर्भ == <references /> <references /> [[वर्ग:कॅलिफोर्नियामधील शहरे]] [[वर्ग:लॉस एंजेल्स काउंटी]] a90tae99bi00r1he0gdabtvn1msxt5w 3 309568 2143506 2022-08-06T12:24:02Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Darshan khambalkar}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १७:५४, ६ ऑगस्ट २०२२ (IST) bcd8qkz82jhxw7lem6pk012znyzxp9v 3 309569 2143514 2022-08-06T13:28:17Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Dr. Akshay bhagwat}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १८:५८, ६ ऑगस्ट २०२२ (IST) 3k50hqxyzfp0cxcn651ihxup64vxr88 0 309570 2143518 2022-08-06T13:46:30Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[आयर्लंड क्रिकेट संघ अफगाणिस्तानविरुद्ध भारतामध्ये, २०१८-१९]] वरुन [[आयर्लंड क्रिकेट संघाचा अफगाणिस्तान दौरा (भारतामध्ये), २०१८-१९]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[आयर्लंड क्रिकेट संघाचा अफगाणिस्तान दौरा (भारतामध्ये), २०१८-१९]] hbjc3u3jwkyd0ay65rjamef1hsez9cf 0 309571 2143522 2022-08-06T13:48:49Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[आयर्लंड विरुद्ध अफगाणिस्तान भारतामध्ये, २०१६-१७]] वरुन [[आयर्लंड क्रिकेट संघाचा अफगाणिस्तान दौरा (भारतामध्ये), २०१६-१७]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[आयर्लंड क्रिकेट संघाचा अफगाणिस्तान दौरा (भारतामध्ये), २०१६-१७]] aep8h39w5fu3zbh51womma7f6w0agor 0 309572 2143526 2022-08-06T13:50:56Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने पुनर्निर्देशन ठेउन लेख [[वेस्ट इंडीज विरुद्ध पाकिस्तान संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये, २०१६-१७]] वरुन [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा (संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये), २०१६-१७]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा (संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये), २०१६-१७]] ndzx8uibh8o6b36ovpogrt4z6zvt94w 0 309573 2143531 2022-08-06T13:59:28Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[ऑस्ट्रेलियन क्रिकेट संघाचा भारताचा आणि सिलोनचा दौरा, १९६९-७०]] वरुन [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा भारत आणि सिलोन दौरा, १९६९-७०]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा भारत आणि सिलोन दौरा, १९६९-७०]] 5pp8jfnxz9dgw65eowk3zz1rowbc2yv 1 309574 2143533 2022-08-06T13:59:28Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[चर्चा:ऑस्ट्रेलियन क्रिकेट संघाचा भारताचा आणि सिलोनचा दौरा, १९६९-७०]] वरुन [[चर्चा:ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा भारत आणि सिलोन दौरा, १९६९-७०]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[चर्चा:ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा भारत आणि सिलोन दौरा, १९६९-७०]] 887l2ws67h8x3whjjf8hjdhhig3ox5r 0 309575 2143538 2022-08-06T14:02:05Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[आयटीसी ग्रॅंड चोला हॉटेल]] वरुन [[आयटीसी ग्रँड चोला हॉटेल]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[आयटीसी ग्रँड चोला हॉटेल]] 8fi0my6xgczrnuk8us3kyti6umijaae 1 309576 2143540 2022-08-06T14:02:06Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[चर्चा:आयटीसी ग्रॅंड चोला हॉटेल]] वरुन [[चर्चा:आयटीसी ग्रँड चोला हॉटेल]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[चर्चा:आयटीसी ग्रँड चोला हॉटेल]] srn9hl3mney996qiogj21vrgntn3w77 0 309577 2143544 2022-08-06T14:03:25Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[श्रीलंका वि पाकिस्तान, संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये, २०१७–१८]] वरुन [[श्रीलंका क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा (संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये), २०१७-१८]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[श्रीलंका क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा (संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये), २०१७-१८]] 6jhluqkoq0to0jlralecv6fqkxstlkn 0 309578 2143547 2022-08-06T14:05:16Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[क्रिकेट विश्वचषक, २००७, सराव सामने]] वरुन [[क्रिकेट विश्वचषक, २००७ - सराव सामने]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[क्रिकेट विश्वचषक, २००७ - सराव सामने]] bk7ftj2qss8y351ems9pyoa241j8ayi 3 309579 2143559 2022-08-06T15:39:45Z Cabayi 51135 Cabayi ने लेख [[सदस्य चर्चा:Amel.Rekic]] वरुन [[सदस्य चर्चा:Bojcik991]] ला हलविला: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Amel.Rekic|Amel.Rekic]]" to "[[Special:CentralAuth/Bojcik991|Bojcik991]]" wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[सदस्य चर्चा:Bojcik991]] b13u8eygobj4naz9ypouklfhp7sbsgl 3 309580 2143571 2022-08-06T16:24:06Z Pathoschild 1623 create header for talk page ([[m:Synchbot|requested by MdsShakil]]) [presumed mr-0] wikitext text/x-wiki <div style="display: flex; flex-wrap: wrap; justify-content: center; align-items: center; margin: 16px 0; border: 1px solid #aaaaaa;"> <div style="padding: 12px;">[[File:Circle-icons-megaphone.svg|75px|link=[[m:User_talk:MdsShakil]]]]</div> <div style="flex: 1; padding: 12px; background-color: #dddddd; color: #555555;"> <div style="font-weight: bold; font-size: 150%; color: red; font-family: 'Comic Sans MS'">Welcome to my talk page!</div> <div style="max-width: 700px">Hey! I am Shakil Hosen. I patrol many projects, and where I don't know the language I only act in cases of serious vandalism. If you think I have done anything wrong, feel free to [[m:User talk:MdsShakil|message me]] on Meta wiki. If you don't like that you can leave me messages here too, but since I do not watch all of my talk pages, your message might not get a timely response. Thanks! [[File:Face-smile.svg|18px|link=[[m:User:MdsShakil]]]]</div> </div> </div> 6ns6eellkw7iqc4yteyjnszfjmo2yio 0 309581 2143577 2022-08-06T16:39:33Z Usernamekiran 29153 Usernamekiran ने लेख [[बाबाजानी दुराणी]] वरुन [[बाबाजानी दुर्राणी]] ला हलविला: अचूक नाव wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[बाबाजानी दुर्राणी]] rprzfazjplo3cv03ois7df045fbckiv 0 309582 2143580 2022-08-06T17:01:34Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[पाकिस्तान क्रिकेट संघाचा न्यू झीलंड दौरा, २०१७-१८]] tn15swh19zmti37dwdh0ldh7i9zlkx6 0 309583 2143581 2022-08-06T17:02:22Z अभय नातू 206 नामभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[एटीअँडटी]] cjz7k0ym3gfrx1jcxvxm5xlb5bdbzh8 0 309584 2143607 2022-08-06T18:48:30Z Omega45 127466 Omega45 ने लेख [[जगदीप धनखर]] वरुन [[जगदीप धनखड]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[जगदीप धनखड]] i39kxnz9sb6jmqor1qt7w4wcnzzhc36 0 309585 2143614 2022-08-06T19:17:54Z अभय नातू 206 नवीन wikitext text/x-wiki [[चित्र:Thure de Thulstrup - L. Prang and Co. - Battle of Gettysburg - Restoration by Adam Cuerden.jpg|200px|इवलेसे|उजवे|''हॅन्कॉक अॅट गेटिसबर्ग'' या चित्रात दाखविलेली गेटिसबर्गची लढाई]] '''गेटिसबर्गची लढाई''' [[अमेरिकन यादवी युद्ध|अमेरिकन यादवी युद्धातील]] एक महत्त्वाची लढाई होती. ही लढाई १-३ जुलै, १८६३ दरम्यान [[पेनसिल्व्हेनिया]]मधील [[गेटिसबर्ग]] गावाजवळ झाली. अमेरिकेच्या सेनापती [[जॉर्ज मीड]]च्या सैन्याने [[कॉन्फेडरेट स्टेट्स ऑफ अमेरिका|विभक्त होऊ पाहणाऱ्या राज्यांच्या]] सेनापती [[रॉबर्ट ई. ली]]चा निर्णायक पराभव केला. या युद्धामुळे लीची उत्तरेकडून कूच थांबली व युद्धाला निर्णायक वळण लागले.<ref>The [[Battle of Antietam]], the culmination of Lee's first invasion of the North, had the largest number of casualties in a single day, about 23,000.</ref><ref name=TP>Rawley, p. 147; Sauers, p. 827; Gallagher, ''Lee and His Army'', p. 83; McPherson, p. 665; Eicher, p. 550. Gallagher and McPherson cite the combination of Gettysburg and Vicksburg as the turning point. Eicher uses the arguably related expression, "[[High-water mark of the Confederacy]]".</ref> अमेरिकन यादवी युद्धामधील लढायांत गेटिसबर्गच्या लढाईत सर्वाधिक जीवितहानी झाली. यात प्रत्येक बाजूचे सुमारे २३,००० सैनिक ठार झाले. या लढाईनंतर चार महिन्यांनी युद्ध संपलेलेल असताना अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्ष [[अब्राहम लिंकन]]ने येथे [[राष्ट्रीय सैनिक दफनभूमी (गेटिसबर्ग)|राष्ट्रीय सैनिक दफनभूमी]] राष्ट्राला समर्पित केली. त्यावेळी लिंकनने दिलेले [[गेटिसबर्गचे भाषण]] दुभंगित अमेरिकेला पुन्हा एकत्र आणण्याचे एक कारण समजले जाते.<ref>White, p. 251. White refers to Lincoln's use of the term "new birth of freedom" and writes, "The ''new birth'' that slowly emerged in Lincoln's politics meant that on November 19 at Gettysburg he was no longer, as in his inaugural address, defending an old Union but proclaiming a new Union. The old Union contained and attempted to restrain slavery. The new Union would fulfill the promise of liberty, the crucial step into the future that the Founders had failed to take."</ref> == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:अमेरिकन यादवी युद्ध]] [[वर्ग:इ.स. १८६३]] [[वर्ग:पेनसिल्व्हेनिया]] [[वर्ग:अब्राहम लिंकन]] pejwmi581qy91kb008jh5x3fuxw8ouc 2143618 2143614 2022-08-06T19:20:31Z अभय नातू 206 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki [[चित्र:Thure de Thulstrup - L. Prang and Co. - Battle of Gettysburg - Restoration by Adam Cuerden.jpg|200px|इवलेसे|उजवे|''हॅन्कॉक अॅट गेटिसबर्ग'' या चित्रात दाखविलेली गेटिसबर्गची लढाई]] '''गेटिसबर्गची लढाई''' [[अमेरिकन यादवी युद्ध|अमेरिकन यादवी युद्धातील]] एक महत्त्वाची लढाई होती. ही लढाई १-३ जुलै, १८६३ दरम्यान [[पेनसिल्व्हेनिया]]मधील [[गेटिसबर्ग]] गावाजवळ झाली. अमेरिकेच्या सेनापती [[जॉर्ज मीड]]च्या सैन्याने [[कॉन्फेडरेट स्टेट्स ऑफ अमेरिका|विभक्त होऊ पाहणाऱ्या राज्यांच्या]] सेनापती [[रॉबर्ट ई. ली]]चा निर्णायक पराभव केला. या युद्धामुळे लीची उत्तरेकडून कूच थांबली व युद्धाला निर्णायक वळण लागले.<ref>The [[Battle of Antietam]], the culmination of Lee's first invasion of the North, had the largest number of casualties in a single day, about 23,000.</ref><ref name=TP>Rawley, p. 147; Sauers, p. 827; Gallagher, ''Lee and His Army'', p. 83; McPherson, p. 665; Eicher, p. 550. Gallagher and McPherson cite the combination of Gettysburg and Vicksburg as the turning point. Eicher uses the arguably related expression, "[[High-water mark of the Confederacy]]".</ref> अमेरिकन यादवी युद्धामधील लढायांत गेटिसबर्गच्या लढाईत सर्वाधिक जीवितहानी झाली. यात प्रत्येक बाजूचे सुमारे २३,००० सैनिक ठार झाले. या लढाईनंतर चार महिन्यांनी युद्ध संपलेलेल असताना अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्ष [[अब्राहम लिंकन]]ने येथे [[राष्ट्रीय सैनिक दफनभूमी (गेटिसबर्ग)|राष्ट्रीय सैनिक दफनभूमी]] राष्ट्राला समर्पित केली. त्यावेळी लिंकनने दिलेले [[गेटिसबर्गचे भाषण]] दुभंगित अमेरिकेला पुन्हा एकत्र आणण्याचे एक कारण समजले जाते.<ref>White, p. 251. White refers to Lincoln's use of the term "new birth of freedom" and writes, "The ''new birth'' that slowly emerged in Lincoln's politics meant that on November 19 at Gettysburg he was no longer, as in his inaugural address, defending an old Union but proclaiming a new Union. The old Union contained and attempted to restrain slavery. The new Union would fulfill the promise of liberty, the crucial step into the future that the Founders had failed to take."</ref> == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:अमेरिकन यादवी युद्ध]] [[वर्ग:इ.स. १८६३]] [[वर्ग:पेनसिल्व्हेनिया]] [[वर्ग:अब्राहम लिंकन]] [[वर्ग:गेटिसबर्ग]] tficg86q6n6jaj1l8gnis18csis9cf7 2143619 2143618 2022-08-06T19:25:40Z अभय नातू 206 संदर्भ wikitext text/x-wiki [[चित्र:Thure de Thulstrup - L. Prang and Co. - Battle of Gettysburg - Restoration by Adam Cuerden.jpg|200px|इवलेसे|उजवे|''हॅन्कॉक अॅट गेटिसबर्ग'' या चित्रात दाखविलेली गेटिसबर्गची लढाई]] '''गेटिसबर्गची लढाई''' [[अमेरिकन यादवी युद्ध|अमेरिकन यादवी युद्धातील]] एक महत्त्वाची लढाई होती. ही लढाई १-३ जुलै, १८६३ दरम्यान [[पेनसिल्व्हेनिया]]मधील [[गेटिसबर्ग]] गावाजवळ झाली. अमेरिकेच्या सेनापती [[जॉर्ज मीड]]च्या सैन्याने [[कॉन्फेडरेट स्टेट्स ऑफ अमेरिका|विभक्त होऊ पाहणाऱ्या राज्यांच्या]] सेनापती [[रॉबर्ट ई. ली]]चा निर्णायक पराभव केला. या युद्धामुळे लीची उत्तरेकडून कूच थांबली व युद्धाला निर्णायक वळण लागले.<ref>The [[अँटिएटामची लढाई]], the culmination of Lee's first invasion of the North, had the largest number of casualties in a single day, about 23,000.</ref><ref name=TP>Rawley, p. 147; Sauers, p. 827; Gallagher, ''Lee and His Army'', p. 83; McPherson, p. 665; Eicher, p. 550. Gallagher and McPherson cite the combination of Gettysburg and Vicksburg as the turning point. Eicher uses the arguably related expression, "High-water mark of the Confederacy".</ref> अमेरिकन यादवी युद्धामधील लढायांत गेटिसबर्गच्या लढाईत सर्वाधिक जीवितहानी झाली. यात प्रत्येक बाजूचे सुमारे २३,००० सैनिक ठार झाले. या लढाईनंतर चार महिन्यांनी युद्ध संपलेलेल असताना अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्ष [[अब्राहम लिंकन]]ने येथे [[राष्ट्रीय सैनिक दफनभूमी (गेटिसबर्ग)|राष्ट्रीय सैनिक दफनभूमी]] राष्ट्राला समर्पित केली. त्यावेळी लिंकनने दिलेले [[गेटिसबर्गचे भाषण]] दुभंगित अमेरिकेला पुन्हा एकत्र आणण्याचे एक कारण समजले जाते.<ref>White, p. 251. White refers to Lincoln's use of the term "new birth of freedom" and writes, "The ''new birth'' that slowly emerged in Lincoln's politics meant that on November 19 at Gettysburg he was no longer, as in his inaugural address, defending an old Union but proclaiming a new Union. The old Union contained and attempted to restrain slavery. The new Union would fulfill the promise of liberty, the crucial step into the future that the Founders had failed to take."</ref> == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:अमेरिकन यादवी युद्ध]] [[वर्ग:इ.स. १८६३]] [[वर्ग:पेनसिल्व्हेनिया]] [[वर्ग:अब्राहम लिंकन]] [[वर्ग:गेटिसबर्ग]] c61wmsvbzoj2b16kb74uos5tkem6viq 0 309586 2143621 2022-08-06T19:29:15Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[ब्रिटिश सोमालीलँड]] thspisgxbn0g8w7olfdpwhgkozjbc0h 0 309587 2143623 2022-08-06T19:33:10Z अभय नातू 206 नामभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[राणी लक्ष्मीबाई]] 94mmeeb4xo70jpdt13i347wgb4jlr1y 0 309588 2143625 2022-08-06T19:36:37Z अभय नातू 206 निःसंदिग्ध शीर्षक wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[सुपरमरीन स्पिटफायर]] h12gq66nyx2qcmij50ndbj51jtdffmk 0 309589 2143626 2022-08-06T19:44:05Z अभय नातू 206 नवीन wikitext text/x-wiki [[चित्र:Spitfire - Season Premiere Airshow 2018 (cropped).jpg|250px|इवलेसे|उजवे|२०१८मध्ये उड्डाण करीत असलेले सुपरमरीन स्पिटफायर]] '''सुपरमरीन स्पिटफायर''' हे [[ग्रेट ब्रिटन|ब्रिटिश]] बनावटीचे लढाऊ विमान आहे. एक इंजिन आणि एक वैमानिक असलेले हे विमान १९३६-४८ दरम्यान तयार केले गेले. [[दुसरे महायुद्ध|दुसऱ्या महायुद्धात]] व नंतर [[रॉयल एर फोर्स]] तसेच काही दोस्त राष्ट्रांच्या वायुसेनेने या विमानाचा वापर केला. आजही अंदाजे ७० विमाने उड्डाण करीत असतात. [[बॅटल ऑफ ब्रिटन]]मध्ये स्पिटफायर आणि [[हॉकर हरिकेन]] विमानांनी [[लुफ्तवाफे]]च्या सरस असलेल्या [[मेसरश्मिट १०९]] प्रकारांच्या विमानांशी झुंज घेउन लुफ्तवाफेला हवाई नियंत्रण मिळू दिले नाही. [[भारत|भारताला]] स्वातंत्र्य मिळाल्यावर रॉयल एर फोर्सने दहा स्पिटफायर विमाने [[भारतीय वायुसेना|भारतीय वायुसेनेला]] विकली होती. यांचा उपयोग [[१९४८ चे भारत-पाकिस्तान युद्ध|१९४८च्या युद्धात]] झाला. [[वर्ग:लढाऊ विमाने]] ea0x02fdtazwfe9nwvsie1ybp5ibhv0 2143648 2143626 2022-08-07T04:08:37Z अभय नातू 206 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki [[चित्र:Spitfire - Season Premiere Airshow 2018 (cropped).jpg|250px|इवलेसे|उजवे|२०१८मध्ये उड्डाण करीत असलेले सुपरमरीन स्पिटफायर]] '''सुपरमरीन स्पिटफायर''' हे [[ग्रेट ब्रिटन|ब्रिटिश]] बनावटीचे लढाऊ विमान आहे. एक इंजिन आणि एक वैमानिक असलेले हे विमान १९३६-४८ दरम्यान तयार केले गेले. [[दुसरे महायुद्ध|दुसऱ्या महायुद्धात]] व नंतर [[रॉयल एर फोर्स]] तसेच काही दोस्त राष्ट्रांच्या वायुसेनेने या विमानाचा वापर केला. आजही अंदाजे ७० विमाने उड्डाण करीत असतात. [[बॅटल ऑफ ब्रिटन]]मध्ये स्पिटफायर आणि [[हॉकर हरिकेन]] विमानांनी [[लुफ्तवाफे]]च्या सरस असलेल्या [[मेसरश्मिट १०९]] प्रकारांच्या विमानांशी झुंज घेउन लुफ्तवाफेला हवाई नियंत्रण मिळू दिले नाही. [[भारत|भारताला]] स्वातंत्र्य मिळाल्यावर रॉयल एर फोर्सने दहा स्पिटफायर विमाने [[भारतीय वायुसेना|भारतीय वायुसेनेला]] विकली होती. यांचा उपयोग [[१९४८ चे भारत-पाकिस्तान युद्ध|१९४८च्या युद्धात]] झाला. [[वर्ग:लढाऊ विमाने]] [[वर्ग:दुसरे महायुद्ध]] mpxrkriumv759iquyyrn3sb8rbmrku5 2143751 2143648 2022-08-07T09:17:39Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — अंक व शब्दामधील जागा काढली ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#अंक व शब्दामधील जागा|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki [[चित्र:Spitfire - Season Premiere Airshow 2018 (cropped).jpg|250px|इवलेसे|उजवे|२०१८मध्ये उड्डाण करीत असलेले सुपरमरीन स्पिटफायर]] '''सुपरमरीन स्पिटफायर''' हे [[ग्रेट ब्रिटन|ब्रिटिश]] बनावटीचे लढाऊ विमान आहे. एक इंजिन आणि एक वैमानिक असलेले हे विमान १९३६-४८ दरम्यान तयार केले गेले. [[दुसरे महायुद्ध|दुसऱ्या महायुद्धात]] व नंतर [[रॉयल एर फोर्स]] तसेच काही दोस्त राष्ट्रांच्या वायुसेनेने या विमानाचा वापर केला. आजही अंदाजे ७० विमाने उड्डाण करीत असतात. [[बॅटल ऑफ ब्रिटन]]मध्ये स्पिटफायर आणि [[हॉकर हरिकेन]] विमानांनी [[लुफ्तवाफे]]च्या सरस असलेल्या [[मेसरश्मिट १०९]] प्रकारांच्या विमानांशी झुंज घेउन लुफ्तवाफेला हवाई नियंत्रण मिळू दिले नाही. [[भारत|भारताला]] स्वातंत्र्य मिळाल्यावर रॉयल एर फोर्सने दहा स्पिटफायर विमाने [[भारतीय वायुसेना|भारतीय वायुसेनेला]] विकली होती. यांचा उपयोग [[१९४८ चे भारत-पाकिस्तान युद्ध|१९४८ च्या युद्धात]] झाला. [[वर्ग:लढाऊ विमाने]] [[वर्ग:दुसरे महायुद्ध]] p9dc9u0ehxmk8rc2v8ka7dx0tgbbo9v 3 309590 2143628 2022-08-06T20:49:28Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=PallaviGavit1998}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) ०२:१९, ७ ऑगस्ट २०२२ (IST) d09rffsal88nddklz8ixvfqbm6wu9hu 2143629 2143628 2022-08-06T20:57:16Z PallaviGavit1998 147142 /* आदिवासी दिन "९ ऑगस्ट " */ नवीन विभाग wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=PallaviGavit1998}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) ०२:१९, ७ ऑगस्ट २०२२ (IST) == आदिवासी दिन "९ ऑगस्ट " == जगभरामद्धे ९ ऑगस्ट हा "जागतिक आदिवासी दिन " म्हणून साजरा केला जातो . आदिवासी संस्कृति जपण्यासाठी सर्वच आदिवासी लोक हे आप आपल्या समाजाची वेशभूषा परिधान करून आनंद साजरा करतात . महाराष्ट्र राज्यामध्ये नाशिक , नंदुरबार , धुळे , यवतमाळ , परभणी या भागात आदिवासी लोक जास्त आढळून येतात . [[सदस्य:PallaviGavit1998|PallaviGavit1998]] ([[सदस्य चर्चा:PallaviGavit1998|चर्चा]]) ०२:२७, ७ ऑगस्ट २०२२ (IST) s042vlmkeeitijk6dqy8beusbhefv86 3 309591 2143630 2022-08-07T01:20:20Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Hanuman Lahyappa kale}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) ०६:५०, ७ ऑगस्ट २०२२ (IST) drebcdpsd6lp3840e0d9t23g4u9n3az 0 309592 2143631 2022-08-07T02:05:35Z Ganesh591 62733 नवीन पान: युनायटेड स्टेट्स क्रिकेट संघाने 2019 ICC वर्ल्ड क्रिकेट लीग डिव्हिजन टू स्पर्धेपूर्वी दोन ट्वेंटी20 आंतरराष्ट्रीय (T20I) सामने खेळण्यासाठी मार्च 2019 मध्ये संयुक्त अरब अमिरातीचा दौरा केल... wikitext text/x-wiki युनायटेड स्टेट्स क्रिकेट संघाने 2019 ICC वर्ल्ड क्रिकेट लीग डिव्हिजन टू स्पर्धेपूर्वी दोन ट्वेंटी20 आंतरराष्ट्रीय (T20I) सामने खेळण्यासाठी मार्च 2019 मध्ये संयुक्त अरब अमिरातीचा दौरा केला. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:अमेरिका क्रिकेट संघाचे संयुक्त अरब अमिराती दौरे]] [[वर्ग:इ.स. २०१९ मधील क्रिकेट]] r1kycjd2bsl67j2nxaihzkr9h43efka 2143633 2143631 2022-08-07T02:18:39Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = अमेरिका क्रिकेट संघाचा संयुक्त अरब अमिराती दौरा, २०१८-१९ | team1_image = Flag of United Arab Emirates.svg | team1_name = संयुक्त अरब अमिराती | team2_image = Flag of United States.svg | team2_name = अमेरिका | from_date = १५ | to_date = २८ मार्च २०१९ | team1_captain = मोहम्मद नावेद | team2_captain = [[सौरभ नेत्रावळकर]] | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = शैमन अन्वर (८०) | team2_twenty20s_most_runs = [[स्टीव्हन टेलर]] (१२१) | team1_twenty20s_most_wickets = जहूर खान (४)<br>[[सुलतान अहमद]] (४) | team2_twenty20s_most_wickets = [[जसदीप सिंग]] (३) | player_of_twenty20_series = }} अमेरिका क्रिकेट संघाने २०१९ आयसीसी वर्ल्ड क्रिकेट लीग डिव्हिजन टू स्पर्धेपूर्वी दोन ट्वेंटी२० आंतरराष्ट्रीय (टी२०आ) सामने खेळण्यासाठी मार्च २०१९ मध्ये संयुक्त अरब अमिरातीचा दौरा केला.<ref name="USAprep">{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/25937394/usa-plan-trio-warm-tours-ahead-wcl-division-two |title=USA plan trio of warm-up tours ahead of WCL Division Two |work=ESPN Cricinfo |access-date=6 February 2019}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.aninews.in/news/sports/cricket/usa-name-squad-for-their-first-ever-t20i20190228143405/ |title=USA name squad for their first ever T20I |work=ANI News |access-date=28 February 2019}}</ref> ते अमेरिकाद्वारे खेळले जाणारे पहिले टी२०आ सामने होते<ref name="Xav">{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/26100265/xavier-marshall-recalled-usa-t20i-tour-uae |title=Xavier Marshall recalled for USA's T20I tour of UAE |work=ESPN Cricinfo |access-date=28 February 2019}}</ref> आणि २००४ आयसीसी चॅम्पियन्स ट्रॉफीनंतर त्यांचे पहिले पूर्ण आंतरराष्ट्रीय सामने होते.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1082175 |title=USA name squad for first-ever T20I |work=International Cricket Council |access-date=28 February 2019}}</ref> अमेरिकाने २८ फेब्रुवारी २०१९ रोजी त्यांच्या संघाचे नाव दिले, सौरभ नेत्रावलकर, जो यापूर्वी भारतातील रणजी ट्रॉफीमध्ये मुंबईकडून खेळला होता, त्या संघाचे कर्णधार होते.<ref>{{cite web|url=https://www.freepressjournal.in/sports/former-mumbai-ranji-player-saurabh-netravalkar-to-lead-usa-team-in-their-first-ever-t20i-series/1471848 |title=Former Mumbai Ranji player Saurabh Netravalkar to lead USA team in their first ever T20I series |work=The Free Press Journal |access-date=4 March 2019}}</ref> यापूर्वी वेस्ट इंडिज क्रिकेट संघासाठी ३७ आंतरराष्ट्रीय सामने खेळलेल्या झेवियर मार्शलचे देखील<ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/1178041.html |title=USA eye historic result in first ever T20I |work=ESPN Cricinfo |access-date=14 March 2019}}</ref> अमेरिकाच्या संघात स्थान होते.<ref>{{cite web|url=https://www.hindustantimes.com/cricket/indian-captain-for-usa-in-historic-t20i-series-against-uae/story-ENC2GoPv7X6o3dGO1s1bNP.html |title=Indian captain for USA in historic T20I series against UAE |work=Hindustan Times |access-date=4 March 2019}}</ref> त्यांचा नियमित कर्णधार रोहन मुस्तफा याला यापूर्वी निलंबित करण्यात आल्यानंतर संयुक्त अरब अमिरातीने मोहम्मद नावेदला संघाचा कर्णधार म्हणून कायम ठेवले आहे.<ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/26246113/mohammad-naveed-remain-uae-captain-t20is-usa |title=Mohammad Naveed to remain UAE captain for T20Is against USA |work=ESPN Cricinfo |access-date=13 March 2019}}</ref> अहमद रझा आणि रमीझ शहजाद यांच्यासह मुस्तफा संघात परतला, ज्यांना यापूर्वी निलंबित करण्यात आले होते.<ref>{{cite web|url=https://www.thenational.ae/sport/cricket/mohammed-naveed-says-uae-have-four-to-six-captains-as-he-retains-armband-for-usa-series-1.836360 |title=Mohammed Naveed says UAE have 'four to six captains' as he retains armband for USA series |work=The National |access-date=13 March 2019}}</ref> पहिला सामना पावसामुळे निकाल न लागल्याने संयुक्त अरब अमिरातीने टी२०आ मालिका १-० ने जिंकली.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1106894 |title=Anwar inspires UAE series victory as USA fall short of first T20I win |work=International Cricket Council |access-date=16 March 2019}}</ref> टी२०आ सामन्यांनंतर, अमेरिकाने यूएई, यूएई इलेवन संघ आणि लँकेशायर काउंटी क्रिकेट क्लब विरुद्ध सात ५० षटकांचे सामने खेळले.<ref>{{cite web|url=https://www.usacricket.org/team-usa-men/historic-t20-internationals-to-be-live-streamed-as-full-usa-tour-schedule-announced/ |title=Historic T20 Internationals to be live streamed as full USA Tour Schedule Announced |work=USA Cricket |access-date=14 March 2019}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.aninews.in/news/sports/cricket/mohammad-naveed-to-remain-uae-captain-for-series-against-usa20190314122924/ |title=Mohammad Naveed to remain UAE captain for series against USA |work=ANI News |access-date=14 March 2019}}</ref> नंतरचा सामना हा दोन्ही संघांमधील पहिला सामना होता.<ref>{{cite web|url=https://cricket.lancashirecricket.co.uk/news/2019-news/squad-and-fixtures-announced-for-pre-season-tour/ |title=Squad and fixtures announced for pre-season tour |work=Lancashire Cricket |access-date=14 March 2019}}</ref> फिलाडेल्फियन क्रिकेट संघाने 1903 मध्ये इंग्लंडचा दौरा केल्यानंतर, जेव्हा ते ओल्ड ट्रॅफर्ड येथे खेळले तेव्हापासून अमेरिकन क्रिकेट संघ लँकेशायरशी खेळण्याची ही पहिलीच वेळ होती.<ref>{{cite web|url=https://www.usacricket.org/team-usa-men/usa-score-stunning-six-wicket-win-over-lancashire/ |title=USA score stunning six wicket win over Lancashire |work=USA Cricket |access-date=20 March 2019}}</ref> अमेरिकाने ५ षटकांच्या सात सामन्यांपैकी सहा जिंकले, ज्यामध्ये पूर्ण युएई राष्ट्रीय संघाविरुद्ध दोन विजयांचा समावेश होता.<ref>{{cite web|url=https://www.thenational.ae/sport/cricket/usa-show-their-strength-against-uae-with-nine-wicket-win-in-dubai-1.842583 |title=USA show their strength against UAE with nine-wicket win in Dubai |work=The National |access-date=28 March 2019}}</ref> ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:अमेरिका क्रिकेट संघाचे संयुक्त अरब अमिराती दौरे]] [[वर्ग:इ.स. २०१९ मधील क्रिकेट]] l2mg8d792pbqvui6svgr6xftrvdk3io 2143634 2143633 2022-08-07T02:31:47Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = अमेरिका क्रिकेट संघाचा संयुक्त अरब अमिराती दौरा, २०१८-१९ | team1_image = Flag of United Arab Emirates.svg | team1_name = संयुक्त अरब अमिराती | team2_image = Flag of United States.svg | team2_name = अमेरिका | from_date = १५ | to_date = २८ मार्च २०१९ | team1_captain = मोहम्मद नावेद | team2_captain = [[सौरभ नेत्रावळकर]] | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = शैमन अन्वर (८०) | team2_twenty20s_most_runs = [[स्टीव्हन टेलर]] (१२१) | team1_twenty20s_most_wickets = जहूर खान (४)<br>[[सुलतान अहमद]] (४) | team2_twenty20s_most_wickets = [[जसदीप सिंग]] (३) | player_of_twenty20_series = }} अमेरिका क्रिकेट संघाने २०१९ आयसीसी वर्ल्ड क्रिकेट लीग डिव्हिजन टू स्पर्धेपूर्वी दोन ट्वेंटी२० आंतरराष्ट्रीय (टी२०आ) सामने खेळण्यासाठी मार्च २०१९ मध्ये संयुक्त अरब अमिरातीचा दौरा केला.<ref name="USAprep">{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/25937394/usa-plan-trio-warm-tours-ahead-wcl-division-two |title=USA plan trio of warm-up tours ahead of WCL Division Two |work=ESPN Cricinfo |access-date=6 February 2019}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.aninews.in/news/sports/cricket/usa-name-squad-for-their-first-ever-t20i20190228143405/ |title=USA name squad for their first ever T20I |work=ANI News |access-date=28 February 2019}}</ref> ते अमेरिकाद्वारे खेळले जाणारे पहिले टी२०आ सामने होते<ref name="Xav">{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/26100265/xavier-marshall-recalled-usa-t20i-tour-uae |title=Xavier Marshall recalled for USA's T20I tour of UAE |work=ESPN Cricinfo |access-date=28 February 2019}}</ref> आणि २००४ आयसीसी चॅम्पियन्स ट्रॉफीनंतर त्यांचे पहिले पूर्ण आंतरराष्ट्रीय सामने होते.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1082175 |title=USA name squad for first-ever T20I |work=International Cricket Council |access-date=28 February 2019}}</ref> अमेरिकाने २८ फेब्रुवारी २०१९ रोजी त्यांच्या संघाचे नाव दिले, सौरभ नेत्रावलकर, जो यापूर्वी भारतातील रणजी ट्रॉफीमध्ये मुंबईकडून खेळला होता, त्या संघाचे कर्णधार होते.<ref>{{cite web|url=https://www.freepressjournal.in/sports/former-mumbai-ranji-player-saurabh-netravalkar-to-lead-usa-team-in-their-first-ever-t20i-series/1471848 |title=Former Mumbai Ranji player Saurabh Netravalkar to lead USA team in their first ever T20I series |work=The Free Press Journal |access-date=4 March 2019}}</ref> यापूर्वी वेस्ट इंडिज क्रिकेट संघासाठी ३७ आंतरराष्ट्रीय सामने खेळलेल्या झेवियर मार्शलचे देखील<ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/1178041.html |title=USA eye historic result in first ever T20I |work=ESPN Cricinfo |access-date=14 March 2019}}</ref> अमेरिकाच्या संघात स्थान होते.<ref>{{cite web|url=https://www.hindustantimes.com/cricket/indian-captain-for-usa-in-historic-t20i-series-against-uae/story-ENC2GoPv7X6o3dGO1s1bNP.html |title=Indian captain for USA in historic T20I series against UAE |work=Hindustan Times |access-date=4 March 2019}}</ref> त्यांचा नियमित कर्णधार रोहन मुस्तफा याला यापूर्वी निलंबित करण्यात आल्यानंतर संयुक्त अरब अमिरातीने मोहम्मद नावेदला संघाचा कर्णधार म्हणून कायम ठेवले आहे.<ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/26246113/mohammad-naveed-remain-uae-captain-t20is-usa |title=Mohammad Naveed to remain UAE captain for T20Is against USA |work=ESPN Cricinfo |access-date=13 March 2019}}</ref> अहमद रझा आणि रमीझ शहजाद यांच्यासह मुस्तफा संघात परतला, ज्यांना यापूर्वी निलंबित करण्यात आले होते.<ref>{{cite web|url=https://www.thenational.ae/sport/cricket/mohammed-naveed-says-uae-have-four-to-six-captains-as-he-retains-armband-for-usa-series-1.836360 |title=Mohammed Naveed says UAE have 'four to six captains' as he retains armband for USA series |work=The National |access-date=13 March 2019}}</ref> पहिला सामना पावसामुळे निकाल न लागल्याने संयुक्त अरब अमिरातीने टी२०आ मालिका १-० ने जिंकली.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1106894 |title=Anwar inspires UAE series victory as USA fall short of first T20I win |work=International Cricket Council |access-date=16 March 2019}}</ref> टी२०आ सामन्यांनंतर, अमेरिकाने यूएई, यूएई इलेवन संघ आणि लँकेशायर काउंटी क्रिकेट क्लब विरुद्ध सात ५० षटकांचे सामने खेळले.<ref>{{cite web|url=https://www.usacricket.org/team-usa-men/historic-t20-internationals-to-be-live-streamed-as-full-usa-tour-schedule-announced/ |title=Historic T20 Internationals to be live streamed as full USA Tour Schedule Announced |work=USA Cricket |access-date=14 March 2019}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.aninews.in/news/sports/cricket/mohammad-naveed-to-remain-uae-captain-for-series-against-usa20190314122924/ |title=Mohammad Naveed to remain UAE captain for series against USA |work=ANI News |access-date=14 March 2019}}</ref> नंतरचा सामना हा दोन्ही संघांमधील पहिला सामना होता.<ref>{{cite web|url=https://cricket.lancashirecricket.co.uk/news/2019-news/squad-and-fixtures-announced-for-pre-season-tour/ |title=Squad and fixtures announced for pre-season tour |work=Lancashire Cricket |access-date=14 March 2019}}</ref> फिलाडेल्फियन क्रिकेट संघाने 1903 मध्ये इंग्लंडचा दौरा केल्यानंतर, जेव्हा ते ओल्ड ट्रॅफर्ड येथे खेळले तेव्हापासून अमेरिकन क्रिकेट संघ लँकेशायरशी खेळण्याची ही पहिलीच वेळ होती.<ref>{{cite web|url=https://www.usacricket.org/team-usa-men/usa-score-stunning-six-wicket-win-over-lancashire/ |title=USA score stunning six wicket win over Lancashire |work=USA Cricket |access-date=20 March 2019}}</ref> अमेरिकाने ५ षटकांच्या सात सामन्यांपैकी सहा जिंकले, ज्यामध्ये पूर्ण युएई राष्ट्रीय संघाविरुद्ध दोन विजयांचा समावेश होता.<ref>{{cite web|url=https://www.thenational.ae/sport/cricket/usa-show-their-strength-against-uae-with-nine-wicket-win-in-dubai-1.842583 |title=USA show their strength against UAE with nine-wicket win in Dubai |work=The National |access-date=28 March 2019}}</ref> ==टी२०आ मालिका== ===पहिला टी२०आ=== {{Single-innings cricket match | date = १५ मार्च २०१९ | time = १४:०० | daynight = | team1 = {{cr-rt|USA}} | team2 = {{cr|UAE}} | score1 = १५२/७ (१५ षटके) | runs1 = [[स्टीव्हन टेलर]] ७२ (३९) | wickets1 = जहूर खान २/३० (३ षटके) | score2 = २९/२ (३.३ षटके) | runs2 = शैमन अन्वर १८[[नाबाद|*]] (११) | wickets2 = [[जसदीप सिंग]] २/१८ (२ षटके) | result = परिणाम नाही | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1177484.html धावफलक] | venue = [[आयसीसी अकादमी मैदान]], [[दुबई]] | umpires = अकबर अली (यूएई) आणि इफ्तिखार अली (यूएई) | motm = | toss = संयुक्त अरब अमिरातीने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला. | rain = संयुक्त अरब अमिरातीच्या डावात पावसामुळे पुढील खेळ होऊ शकला नाही. | notes = एलमोर हचिन्सन, अॅरॉन जोन्स, जसकरण मल्होत्रा, सौरभ नेत्रावलकर, मोनांक पटेल, टिमिल पटेल, रॉय सिल्वा, जसदीप सिंग, स्टीव्हन टेलर आणि हेडन वॉल्श जूनियर (यूएसए) या सर्वांनी त्यांचे टी२०आ पदार्पण केले. *''झेवियर मार्शल यांनी यापूर्वी वेस्ट इंडिजसाठी सहा टी२०आ खेळल्यानंतर अमेरिकासाठी टी२०आ मध्ये पदार्पण केले, टी२०आ मध्ये दोन आंतरराष्ट्रीय संघांचे प्रतिनिधित्व करणारा तो सातवा क्रिकेटर बनला.<ref name="Xav"/><ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/series/19160/report/1177484/united-arab-emirates-vs-united-states-of-america-1st-t20i-usa-tour-of-uae-2018-19 |title=Steven Taylor fifty on USA's T20I debut spoilt by rare desert rain |work=ESPN Cricinfo |access-date=15 March 2019}}</ref> }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Single-innings cricket match | date = १६ मार्च २०१९ | time = १४:०० | daynight = | team1 = {{cr-rt|UAE}} | team2 = {{cr|USA}} | score1 = १८२/७ (२० षटके) | runs1 = शैमन अन्वर ६२ (३०) | wickets1 = हेडन वॉल्श जूनियर २/२१ (३ षटके) | score2 = १५८/६ (२० षटके) | runs2 = [[स्टीव्हन टेलर]] ४९ (४०) | wickets2 = [[सुलतान अहमद]] ३/३३ (४ षटके) | result = संयुक्त अरब अमिराती २४ धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1177485.html धावफलक] | venue = [[आयसीसी अकादमी मैदान]], [[दुबई]] | umpires = अकबर अली (यूएई) आणि [[शिजू सॅम]] (यूएई) | motm = शैमन अन्वर (यूएई) | toss = संयुक्त अरब अमिरातीने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = | notes = }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:अमेरिका क्रिकेट संघाचे संयुक्त अरब अमिराती दौरे]] [[वर्ग:इ.स. २०१९ मधील क्रिकेट]] aer28tfief31ocoujhcd76h43v8xkor 2143746 2143634 2022-08-07T09:00:55Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — शहराचे अचूक नाव ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#शहराचे अचूक नाव|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = अमेरिका क्रिकेट संघाचा संयुक्त अरब अमिराती दौरा, २०१८-१९ | team1_image = Flag of United Arab Emirates.svg | team1_name = संयुक्त अरब अमिराती | team2_image = Flag of United States.svg | team2_name = अमेरिका | from_date = १५ | to_date = २८ मार्च २०१९ | team1_captain = मोहम्मद नावेद | team2_captain = [[सौरभ नेत्रावळकर]] | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = शैमन अन्वर (८०) | team2_twenty20s_most_runs = [[स्टीव्हन टेलर]] (१२१) | team1_twenty20s_most_wickets = जहूर खान (४)<br>[[सुलतान अहमद]] (४) | team2_twenty20s_most_wickets = [[जसदीप सिंग]] (३) | player_of_twenty20_series = }} अमेरिका क्रिकेट संघाने २०१९ आयसीसी वर्ल्ड क्रिकेट लीग डिव्हिजन टू स्पर्धेपूर्वी दोन ट्वेंटी२० आंतरराष्ट्रीय (टी२०आ) सामने खेळण्यासाठी मार्च २०१९ मध्ये संयुक्त अरब अमिरातीचा दौरा केला.<ref name="USAprep">{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/25937394/usa-plan-trio-warm-tours-ahead-wcl-division-two |title=USA plan trio of warm-up tours ahead of WCL Division Two |work=ESPN Cricinfo |access-date=6 February 2019}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.aninews.in/news/sports/cricket/usa-name-squad-for-their-first-ever-t20i20190228143405/ |title=USA name squad for their first ever T20I |work=ANI News |access-date=28 February 2019}}</ref> ते अमेरिकाद्वारे खेळले जाणारे पहिले टी२०आ सामने होते<ref name="Xav">{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/26100265/xavier-marshall-recalled-usa-t20i-tour-uae |title=Xavier Marshall recalled for USA's T20I tour of UAE |work=ESPN Cricinfo |access-date=28 February 2019}}</ref> आणि २००४ आयसीसी चॅम्पियन्स ट्रॉफीनंतर त्यांचे पहिले पूर्ण आंतरराष्ट्रीय सामने होते.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1082175 |title=USA name squad for first-ever T20I |work=International Cricket Council |access-date=28 February 2019}}</ref> अमेरिकाने २८ फेब्रुवारी २०१९ रोजी त्यांच्या संघाचे नाव दिले, सौरभ नेत्रावलकर, जो यापूर्वी भारतातील रणजी ट्रॉफीमध्ये मुंबईकडून खेळला होता, त्या संघाचे कर्णधार होते.<ref>{{cite web|url=https://www.freepressjournal.in/sports/former-mumbai-ranji-player-saurabh-netravalkar-to-lead-usa-team-in-their-first-ever-t20i-series/1471848 |title=Former Mumbai Ranji player Saurabh Netravalkar to lead USA team in their first ever T20I series |work=The Free Press Journal |access-date=4 March 2019}}</ref> यापूर्वी वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघासाठी ३७ आंतरराष्ट्रीय सामने खेळलेल्या झेवियर मार्शलचे देखील<ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/1178041.html |title=USA eye historic result in first ever T20I |work=ESPN Cricinfo |access-date=14 March 2019}}</ref> अमेरिकाच्या संघात स्थान होते.<ref>{{cite web|url=https://www.hindustantimes.com/cricket/indian-captain-for-usa-in-historic-t20i-series-against-uae/story-ENC2GoPv7X6o3dGO1s1bNP.html |title=Indian captain for USA in historic T20I series against UAE |work=Hindustan Times |access-date=4 March 2019}}</ref> त्यांचा नियमित कर्णधार रोहन मुस्तफा याला यापूर्वी निलंबित करण्यात आल्यानंतर संयुक्त अरब अमिरातीने मोहम्मद नावेदला संघाचा कर्णधार म्हणून कायम ठेवले आहे.<ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/26246113/mohammad-naveed-remain-uae-captain-t20is-usa |title=Mohammad Naveed to remain UAE captain for T20Is against USA |work=ESPN Cricinfo |access-date=13 March 2019}}</ref> अहमद रझा आणि रमीझ शहजाद यांच्यासह मुस्तफा संघात परतला, ज्यांना यापूर्वी निलंबित करण्यात आले होते.<ref>{{cite web|url=https://www.thenational.ae/sport/cricket/mohammed-naveed-says-uae-have-four-to-six-captains-as-he-retains-armband-for-usa-series-1.836360 |title=Mohammed Naveed says UAE have 'four to six captains' as he retains armband for USA series |work=The National |access-date=13 March 2019}}</ref> पहिला सामना पावसामुळे निकाल न लागल्याने संयुक्त अरब अमिरातीने टी२०आ मालिका १-० ने जिंकली.<ref>{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/1106894 |title=Anwar inspires UAE series victory as USA fall short of first T20I win |work=International Cricket Council |access-date=16 March 2019}}</ref> टी२०आ सामन्यांनंतर, अमेरिकाने यूएई, यूएई इलेवन संघ आणि लँकेशायर काउंटी क्रिकेट क्लब विरुद्ध सात ५० षटकांचे सामने खेळले.<ref>{{cite web|url=https://www.usacricket.org/team-usa-men/historic-t20-internationals-to-be-live-streamed-as-full-usa-tour-schedule-announced/ |title=Historic T20 Internationals to be live streamed as full USA Tour Schedule Announced |work=USA Cricket |access-date=14 March 2019}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.aninews.in/news/sports/cricket/mohammad-naveed-to-remain-uae-captain-for-series-against-usa20190314122924/ |title=Mohammad Naveed to remain UAE captain for series against USA |work=ANI News |access-date=14 March 2019}}</ref> नंतरचा सामना हा दोन्ही संघांमधील पहिला सामना होता.<ref>{{cite web|url=https://cricket.lancashirecricket.co.uk/news/2019-news/squad-and-fixtures-announced-for-pre-season-tour/ |title=Squad and fixtures announced for pre-season tour |work=Lancashire Cricket |access-date=14 March 2019}}</ref> फिलाडेल्फियन क्रिकेट संघाने 1903 मध्ये इंग्लंडचा दौरा केल्यानंतर, जेव्हा ते ओल्ड ट्रॅफर्ड येथे खेळले तेव्हापासून अमेरिकन क्रिकेट संघ लँकेशायरशी खेळण्याची ही पहिलीच वेळ होती.<ref>{{cite web|url=https://www.usacricket.org/team-usa-men/usa-score-stunning-six-wicket-win-over-lancashire/ |title=USA score stunning six wicket win over Lancashire |work=USA Cricket |access-date=20 March 2019}}</ref> अमेरिकाने ५ षटकांच्या सात सामन्यांपैकी सहा जिंकले, ज्यामध्ये पूर्ण युएई राष्ट्रीय संघाविरुद्ध दोन विजयांचा समावेश होता.<ref>{{cite web|url=https://www.thenational.ae/sport/cricket/usa-show-their-strength-against-uae-with-nine-wicket-win-in-dubai-1.842583 |title=USA show their strength against UAE with nine-wicket win in Dubai |work=The National |access-date=28 March 2019}}</ref> ==टी२०आ मालिका== ===पहिला टी२०आ=== {{Single-innings cricket match | date = १५ मार्च २०१९ | time = १४:०० | daynight = | team1 = {{cr-rt|USA}} | team2 = {{cr|UAE}} | score1 = १५२/७ (१५ षटके) | runs1 = [[स्टीव्हन टेलर]] ७२ (३९) | wickets1 = जहूर खान २/३० (३ षटके) | score2 = २९/२ (३.३ षटके) | runs2 = शैमन अन्वर १८[[नाबाद|*]] (११) | wickets2 = [[जसदीप सिंग]] २/१८ (२ षटके) | result = परिणाम नाही | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1177484.html धावफलक] | venue = [[आयसीसी अकादमी मैदान]], [[दुबई]] | umpires = अकबर अली (यूएई) आणि इफ्तिखार अली (यूएई) | motm = | toss = संयुक्त अरब अमिरातीने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला. | rain = संयुक्त अरब अमिरातीच्या डावात पावसामुळे पुढील खेळ होऊ शकला नाही. | notes = एलमोर हचिन्सन, अॅरॉन जोन्स, जसकरण मल्होत्रा, सौरभ नेत्रावलकर, मोनांक पटेल, टिमिल पटेल, रॉय सिल्वा, जसदीप सिंग, स्टीव्हन टेलर आणि हेडन वॉल्श जूनियर (यूएसए) या सर्वांनी त्यांचे टी२०आ पदार्पण केले. *''झेवियर मार्शल यांनी यापूर्वी वेस्ट इंडिजसाठी सहा टी२०आ खेळल्यानंतर अमेरिकासाठी टी२०आ मध्ये पदार्पण केले, टी२०आ मध्ये दोन आंतरराष्ट्रीय संघांचे प्रतिनिधित्व करणारा तो सातवा क्रिकेटर बनला.<ref name="Xav"/><ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/series/19160/report/1177484/united-arab-emirates-vs-united-states-of-america-1st-t20i-usa-tour-of-uae-2018-19 |title=Steven Taylor fifty on USA's T20I debut spoilt by rare desert rain |work=ESPN Cricinfo |access-date=15 March 2019}}</ref> }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Single-innings cricket match | date = १६ मार्च २०१९ | time = १४:०० | daynight = | team1 = {{cr-rt|UAE}} | team2 = {{cr|USA}} | score1 = १८२/७ (२० षटके) | runs1 = शैमन अन्वर ६२ (३०) | wickets1 = हेडन वॉल्श जूनियर २/२१ (३ षटके) | score2 = १५८/६ (२० षटके) | runs2 = [[स्टीव्हन टेलर]] ४९ (४०) | wickets2 = [[सुलतान अहमद]] ३/३३ (४ षटके) | result = संयुक्त अरब अमिराती २४ धावांनी विजयी | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1177485.html धावफलक] | venue = [[आयसीसी अकादमी मैदान]], [[दुबई]] | umpires = अकबर अली (यूएई) आणि [[शिजू सॅम]] (यूएई) | motm = शैमन अन्वर (यूएई) | toss = संयुक्त अरब अमिरातीने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = | notes = }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:अमेरिका क्रिकेट संघाचे संयुक्त अरब अमिराती दौरे]] [[वर्ग:इ.स. २०१९ मधील क्रिकेट]] 1royutr9re389wx7x1ufwpkhb2apra9 3 309593 2143636 2022-08-07T02:51:01Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Rajendra Kurhade}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) ०८:२१, ७ ऑगस्ट २०२२ (IST) 4alkwgywg50b6jvnjsd40b8f518swhe 3 309594 2143639 2022-08-07T03:26:23Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Abhay Madhukarrao Jadhav}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) ०८:५६, ७ ऑगस्ट २०२२ (IST) 87fcure1nthy1w41bw5glbq1ij9nkyz 0 309595 2143642 2022-08-07T03:50:04Z संतोष गोरे 135680 "[[:en:Special:Redirect/revision/1092561807|Rani of Jhansi Regiment]]" पानाचे भाषांतर करुन तयार झाले wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट लष्करी युनिट|unit_name=Rani Jhansi Regiment|image=Jhansi Trooper.JPG<!-- FAIR USE of Jhansi_Trooper.JPG: see image description page at http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Jhansi_Trooper.JPG for rationale -->|caption=A female paratrooper of the Rani of Jhansi Regiment in training in the 1940s.|dates=12 October 1943 &ndash; May 1945|country={{flag|Azad Hind}}|allegiance=[[Indian National Army]] ([[Azad Hind Fauj]])|branch=Infantry|role=[[Guerrilla]] [[Infantry]]|size=1,000 (approx)|ceremonial_chief=[[Subhas Chandra Bose]]|motto=|march=|patron=|colors=|identification_symbol=|battles=|notable_commanders=[[Lakshmi Swaminathan]]<br>[[Janaki Davar|Janaki Devar]]|decorations=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] '''झाँसी की रानी रेजिमेंट''' ही [[आझाद हिंद फौज|भारतीय नॅशनल आर्मीची]] एक सशस्त्र महिला पलटण (रेजिमेंट) होती. या पलटणची स्थापना १९४२ मध्ये दक्षिणपूर्व आशियामध्ये [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय राष्ट्रवाद्यांनी]] [[जपानी साम्राज्य|जपानच्या]] सहाय्याने वसाहतवादी [[ब्रिटिश भारत|भारतातील]] [[ब्रिटिश भारत|ब्रिटिश राजाचा]] पाडाव करण्याच्या उद्देशाने केल्या गेल. कॅप्टन लक्ष्मी स्वामीनाथन ([[कॅप्टन लक्ष्मी|लक्ष्मी सहगल]]) यांच्या नेतृत्वाखाली , <ref name="hindu-revol">{{स्रोत बातमी|last=Pradeep|first=K.|url=http://www.thehindu.com/features/metroplus/a-revolutionary-and-a-singer/article3682419.ece?ref=relatedNews|title=A revolutionary and a singer|date=25 July 2012|work=[[The Hindu]]|access-date=18 February 2015}}</ref> जुलै १९४३ मध्ये [[आग्नेय आशिया|आग्नेय आशियातील]] प्रवासी भारतीय युनिटची स्थापना करण्यात आली. <ref>Joyce Lebra, ''Women Against the Raj: The Rani Jhansi Regiment'' (2008) ch. 1–2</ref> [[राणी लक्ष्मीबाई|राणी लक्ष्मीबाई, झाशीची राणी]], <ref>Edwardes, Michael (1975) ''Red Year: the Indian Rebellion of 1857''. London: Sphere; p. 126</ref> एक प्रसिद्ध भारतीय राणी आणि स्वातंत्र्यसैनिक यांच्या नावावरून युनिटला "राणी झाशी रेजिमेंट" असे नाव देण्यात आले. == स्थापना == [[सुभाषचंद्र बोस]] यांनी १२ जुलै १९४३ रोजी या रेजिमेंटच्या स्थापनेची घोषणा केली. <ref name="nas-ina-break">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.nas.gov.sg/archivesonline/online_exhibit/indian_national_army/breaking.htm|title=Indian National Army: Women's Regiment: How It All Began|date=2003|website=www.nas.gov.sg|publisher=National Archives of Singapore|access-date=18 February 2015}}</ref> यातील बहुतेक महिला मलायन रबर इस्टेटमधील भारतीय वंशाच्या किशोरवयीन स्वयंसेवक होत्या. <ref>Lebra, ch 2</ref> [[सिंगापूर]] <ref name="nas-ina-camp">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.nas.gov.sg/archivesonline/online_exhibit/indian_national_army/life.htm|title=Indian National Army: Women's Regiment: Life in camp|date=2003|website=www.nas.gov.sg|publisher=National Archives of Singapore|access-date=18 February 2015}}</ref> मध्ये अंदाजे एकशे सत्तर कॅडेट्स असलेल्या प्रशिक्षण शिबिरात या दलाच्या प्रारंभिक केंद्रीय मंडळाची स्थापना करण्यात आली होती. विविध कॅडेट्सना त्यांच्या शिक्षणानुसार नॉन-कमिशन्ड ऑफिसर किंवा [[शिपाई]] पदे देण्यात आली. नंतर, [[यांगून|रंगून]] आणि [[बँकॉक]] येथे शिबिरे स्थापन करण्यात आली आणि नोव्हेंबर १९४३ पर्यंत, या युनिटमध्ये तीनशेहून अधिक कॅडेट्सची भरती करण्यात आली होती. <ref name="nas-ina-camp" /> == प्रशिक्षण == सिंगापूरमध्ये २३ ऑक्टोबर १९४३ <ref name="ndtv">{{स्रोत बातमी|last=Sahgal|first=Lakshmi|url=http://www.ndtv.com/india-news/my-days-in-the-indian-national-army-by-lakshmi-sahgal-493887|title=My days in the Indian National Army by Lakshmi Sahgal|date=23 July 2012|publisher=NDTV-New Delhi Television|access-date=18 February 2015}}</ref> रोजी यांच्या प्रशिक्षणाला सुरुवात झाली. भरती झालेल्यांना विभाग आणि पलटणांमध्ये विभागले गेले आणि त्यांना त्यांच्या शैक्षणिक पात्रतेनुसार नॉन-कमिशन्ड ऑफिसर आणि शिपाई पदे देण्यात आली. या कॅडेट्सनी कवायती, मार्ग मार्च तसेच रायफल, हँड ग्रेनेड आणि संगीन शस्त्रास्त्रांचे प्रशिक्षण घेऊन लष्करी आणि लढाऊ प्रशिक्षण घेतले. नंतर, [[म्यानमार|बर्मामधील]] जंगल युद्धाच्या अधिक प्रगत प्रशिक्षणासाठी अनेक कॅडेट्सची निवड करण्यात आली. <ref name="nas-ina-camp" /> रेजिमेंटची पहिली पासिंग आऊट परेड ३० मार्च १९४४ रोजी सिंगापूरच्या पाचशे सैनिकांच्या प्रशिक्षण शिबिरात झाली. <ref name="nas-ina-camp">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.nas.gov.sg/archivesonline/online_exhibit/indian_national_army/life.htm|title=Indian National Army: Women's Regiment: Life in camp|date=2003|website=www.nas.gov.sg|publisher=National Archives of Singapore|access-date=18 February 2015}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.nas.gov.sg/archivesonline/online_exhibit/indian_national_army/life.htm "Indian National Army: Women's Regiment: Life in camp"]. ''www.nas.gov.sg''. National Archives of Singapore. 2003<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">18 February</span> 2015</span>.</cite></ref> चांद बीबी नर्सिंग कॉर्प्सची स्थापना करून सुमारे 200 कॅडेट्स नर्सिंग प्रशिक्षणासाठी निवडले गेले. <ref>Meeta Deka, ''Women's agency and social change: Assam and beyond'' (2013) ch. 4</ref> == सेवा == INA च्या [[इंंफाळची लढाई|इम्फाळ मोहिमेदरम्यान]], झाशीच्या राणीच्या सुमारे शंभर सैनिकांची प्रारंभिक तुकडी मायम्यो येथे गेली, ज्याचा एक [[इंंफाळची लढाई|भाग इम्फाळच्या अपेक्षित पतनानंतर]] बंगालच्या गंगेच्या मैदानी प्रदेशात प्रवेश करण्यासाठी एक व्हॅन्गार्ड युनिट तयार करण्याचा हेतू होता. युनिटच्या एका भागाने मायम्यो येथील INA हॉस्पिटलमध्ये नर्सिंग कॉर्प्स देखील तयार केले. इम्फाळचा वेढा आणि INA ची विनाशकारी माघार अयशस्वी झाल्यानंतर, राणीच्या सैन्याला मोनिवा आणि मायम्यो येथे पोहोचलेल्या आणि लढाईत न वापरलेल्या INA सैन्याच्या मदत आणि काळजीचे समन्वय साधण्याचे काम सोपवण्यात आले. == रेजिमेंटचा शेवट == रंगूनच्या पतनानंतर आणि आझाद हिंद सरकार आणि [[सुभाषचंद्र बोस]] यांनी रंगून शहरातून आणि बर्मातून माघार घेतल्यावर, मूळ ब्रह्मदेशातील सैन्याला विसर्जन करण्याची परवानगी देण्यात आली, तर उर्वरित रेजिमेंटने माघार घेणाऱ्या जपानी सैन्यासह पायीच माघार घेतली आणि, जेव्हा उपलब्ध असेल तेव्हा, यांत्रिकी वाहतुकीवर. माघार घेताना, मित्र राष्ट्रांच्या हवाई हल्ल्यांपासून तसेच बर्मीच्या प्रतिकार शक्तींकडून काही हल्ले झाले. एकूण मृतांची संख्या कळू शकलेली नाही. युनिट नंतर विसर्जित केले. == हे देखील पहा == * [[कॅप्टन लक्ष्मी|लक्ष्मी सहगल]] * [[आझाद हिंद फौज|भारतीय राष्ट्रीय सेना]] * [[जानकी आती नाहप्पन|जानकी अथी नहप्पन]] * सैन्यात महिला == तळटीप == {{संदर्भयादी}} == स्रोत == * {{जर्नल स्रोत|last=Hills, Carol and|last2=Daniel C. Silverman|date=October 1993|title=Nationalism and Feminism in Late Colonial India: The Rani of Jhansi Regiment|url=http://web.calstatela.edu/faculty/swells2/hills-carol.pdf|journal=[[Modern Asian Studies]]|publisher=Cambridge University Press|volume=27|pages=741–760|doi=10.1017/S0026749X00001281|issn=0026-749X|via=Cal State LA}} * {{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=fuw1Wt1-O7EC|title=Women Against the Raj: The Rani of Jhansi Regiment|last=Lebra, Joyce Chapman|publisher=Institute of Southeast Asian Studies|year=2008|isbn=978-981-230-809-2|via=Googlebooks}} * {{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=pxdBDwAAQBAJ|title=Women's agency and social change : Assam and beyond|last=Deka, Meeta|publisher=SAGE Publishing India|year=2013|isbn=978-935-150-784-0|via=Googlebooks}} == बाह्य दुवे == * [http://www.nas.gov.sg/archivesonline/online_exhibit/indian_national_army/women.htm महिला रेजिमेंट.] [http://www.nas.gov.sg/archivesonline/online_exhibit/indian_national_army/women.htm सिंगापूरचे राष्ट्रीय अभिलेखागार] . * [https://www2.nhk.or.jp/archives/shogenarchives/jpnews/movie.cgi?das_id=D0001300332_00000&seg_number=005 "आमच्यासाठी स्वातंत्र्य: भारतीय राष्ट्रीय सैन्याच्या महिला सैनिकांचे गहन प्रशिक्षण"], ''निप्पॉन न्यूज'', क्रमांक 204. NHK च्या अधिकृत वेबसाइटवर. [[वर्ग:भारतीय स्वातंत्र्यलढा]] [[वर्ग:सुभाषचंद्र बोस]] [[वर्ग:भारताचा इतिहास]] mn9vgye1sby3pno1w55875mahd28v2g 2143644 2143642 2022-08-07T03:57:01Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट लष्करी युनिट|unit_name=Rani Jhansi Regiment|image=Jhansi Trooper.JPG<!-- FAIR USE of Jhansi_Trooper.JPG: see image description page at http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Jhansi_Trooper.JPG for rationale -->|caption=A female paratrooper of the Rani of Jhansi Regiment in training in the 1940s.|dates=12 October 1943 &ndash; May 1945|country={{flag|Azad Hind}}|allegiance=[[Indian National Army]] ([[Azad Hind Fauj]])|branch=Infantry|role=[[Guerrilla]] [[Infantry]]|size=1,000 (approx)|ceremonial_chief=[[Subhas Chandra Bose]]|motto=|march=|patron=|colors=|identification_symbol=|battles=|notable_commanders=[[Lakshmi Swaminathan]]<br>[[Janaki Davar|Janaki Devar]]|decorations=}} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] '''झाँसी की रानी रेजिमेंट''' (लेखन भेद:झांसी की राणी रेजिमेंट) ही [[आझाद हिंद फौज|भारतीय नॅशनल आर्मीची]] एक सशस्त्र महिला पलटण (रेजिमेंट) होती. या पलटणची स्थापना १९४२ मध्ये दक्षिणपूर्व आशियामध्ये [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय राष्ट्रवाद्यांनी]] [[जपानी साम्राज्य|जपानच्या]] सहाय्याने वसाहतवादी [[ब्रिटिश भारत|भारतातील]] [[ब्रिटिश भारत|ब्रिटिश राजाचा]] पाडाव करण्याच्या उद्देशाने केल्या गेल. कॅप्टन लक्ष्मी स्वामीनाथन ([[कॅप्टन लक्ष्मी|लक्ष्मी सहगल]]) यांच्या नेतृत्वाखाली,<ref name="hindu-revol">{{स्रोत बातमी|last=Pradeep|first=K.|url=http://www.thehindu.com/features/metroplus/a-revolutionary-and-a-singer/article3682419.ece?ref=relatedNews|title=A revolutionary and a singer|date=25 July 2012|work=[[The Hindu]]|access-date=18 February 2015}}</ref> जुलै १९४३ मध्ये [[आग्नेय आशिया|आग्नेय आशियातील]] प्रवासी भारतीय युनिटची स्थापना करण्यात आली.<ref>Joyce Lebra, ''Women Against the Raj: The Rani Jhansi Regiment'' (2008) ch. 1–2</ref> [[राणी लक्ष्मीबाई|झाशीची राणी लक्ष्मीबाई ]], <ref>Edwardes, Michael (1975) ''Red Year: the Indian Rebellion of 1857''. London: Sphere; p. 126</ref> या प्रसिद्ध भारतीय राणीच्या नावावरून या युनिटला " झांसी की राणी रेजिमेंट" असे नाव देण्यात आले. == स्थापना == [[सुभाषचंद्र बोस]] यांनी १२ जुलै १९४३ रोजी या रेजिमेंटच्या स्थापनेची घोषणा केली. <ref name="nas-ina-break">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.nas.gov.sg/archivesonline/online_exhibit/indian_national_army/breaking.htm|title=Indian National Army: Women's Regiment: How It All Began|date=2003|website=www.nas.gov.sg|publisher=National Archives of Singapore|access-date=18 February 2015}}</ref> यातील बहुतेक महिला मलायन रबर इस्टेटमधील भारतीय वंशाच्या किशोरवयीन स्वयंसेवक होत्या. <ref>Lebra, ch 2</ref> [[सिंगापूर]] <ref name="nas-ina-camp">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.nas.gov.sg/archivesonline/online_exhibit/indian_national_army/life.htm|title=Indian National Army: Women's Regiment: Life in camp|date=2003|website=www.nas.gov.sg|publisher=National Archives of Singapore|access-date=18 February 2015}}</ref> मध्ये अंदाजे एकशे सत्तर कॅडेट्स असलेल्या प्रशिक्षण शिबिरात या दलाच्या प्रारंभिक केंद्रीय मंडळाची स्थापना करण्यात आली होती. विविध कॅडेट्सना त्यांच्या शिक्षणानुसार नॉन-कमिशन्ड ऑफिसर किंवा [[शिपाई]] पदे देण्यात आली. नंतर, [[यांगून|रंगून]] आणि [[बँकॉक]] येथे शिबिरे स्थापन करण्यात आली आणि नोव्हेंबर १९४३ पर्यंत, या युनिटमध्ये तीनशेहून अधिक कॅडेट्सची भरती करण्यात आली होती. <ref name="nas-ina-camp" /> == प्रशिक्षण == सिंगापूरमध्ये २३ ऑक्टोबर १९४३ <ref name="ndtv">{{स्रोत बातमी|last=Sahgal|first=Lakshmi|url=http://www.ndtv.com/india-news/my-days-in-the-indian-national-army-by-lakshmi-sahgal-493887|title=My days in the Indian National Army by Lakshmi Sahgal|date=23 July 2012|publisher=NDTV-New Delhi Television|access-date=18 February 2015}}</ref> रोजी यांच्या प्रशिक्षणाला सुरुवात झाली. भरती झालेल्यांना विभाग आणि पलटणांमध्ये विभागले गेले आणि त्यांना त्यांच्या शैक्षणिक पात्रतेनुसार नॉन-कमिशन्ड ऑफिसर आणि शिपाई पदे देण्यात आली. या कॅडेट्सनी कवायती, मार्ग मार्च तसेच रायफल, हँड ग्रेनेड आणि संगीन शस्त्रास्त्रांचे प्रशिक्षण घेऊन लष्करी आणि लढाऊ प्रशिक्षण घेतले. नंतर, [[म्यानमार|बर्मामधील]] जंगल युद्धाच्या अधिक प्रगत प्रशिक्षणासाठी अनेक कॅडेट्सची निवड करण्यात आली. <ref name="nas-ina-camp" /> रेजिमेंटची पहिली पासिंग आऊट परेड ३० मार्च १९४४ रोजी सिंगापूरच्या पाचशे सैनिकांच्या प्रशिक्षण शिबिरात झाली. <ref name="nas-ina-camp">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.nas.gov.sg/archivesonline/online_exhibit/indian_national_army/life.htm|title=Indian National Army: Women's Regiment: Life in camp|date=2003|website=www.nas.gov.sg|publisher=National Archives of Singapore|access-date=18 February 2015}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.nas.gov.sg/archivesonline/online_exhibit/indian_national_army/life.htm "Indian National Army: Women's Regiment: Life in camp"]. ''www.nas.gov.sg''. National Archives of Singapore. 2003<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">18 February</span> 2015</span>.</cite></ref> चांद बीबी नर्सिंग कॉर्प्सची स्थापना करून सुमारे 200 कॅडेट्स नर्सिंग प्रशिक्षणासाठी निवडले गेले. <ref>Meeta Deka, ''Women's agency and social change: Assam and beyond'' (2013) ch. 4</ref> == सेवा == INA च्या [[इंंफाळची लढाई|इम्फाळ मोहिमेदरम्यान]], झाशीच्या राणीच्या सुमारे शंभर सैनिकांची प्रारंभिक तुकडी मायम्यो येथे गेली, ज्याचा एक [[इंंफाळची लढाई|भाग इम्फाळच्या अपेक्षित पतनानंतर]] बंगालच्या गंगेच्या मैदानी प्रदेशात प्रवेश करण्यासाठी एक व्हॅन्गार्ड युनिट तयार करण्याचा हेतू होता. युनिटच्या एका भागाने मायम्यो येथील INA हॉस्पिटलमध्ये नर्सिंग कॉर्प्स देखील तयार केले. इम्फाळचा वेढा आणि INA ची विनाशकारी माघार अयशस्वी झाल्यानंतर, राणीच्या सैन्याला मोनिवा आणि मायम्यो येथे पोहोचलेल्या आणि लढाईत न वापरलेल्या INA सैन्याच्या मदत आणि काळजीचे समन्वय साधण्याचे काम सोपवण्यात आले. == रेजिमेंटचा शेवट == रंगूनच्या पतनानंतर आणि आझाद हिंद सरकार आणि [[सुभाषचंद्र बोस]] यांनी रंगून शहरातून आणि बर्मातून माघार घेतल्यावर, मूळ ब्रह्मदेशातील सैन्याला विसर्जन करण्याची परवानगी देण्यात आली, तर उर्वरित रेजिमेंटने माघार घेणाऱ्या जपानी सैन्यासह पायीच माघार घेतली आणि, जेव्हा उपलब्ध असेल तेव्हा, यांत्रिकी वाहतुकीवर. माघार घेताना, मित्र राष्ट्रांच्या हवाई हल्ल्यांपासून तसेच बर्मीच्या प्रतिकार शक्तींकडून काही हल्ले झाले. एकूण मृतांची संख्या कळू शकलेली नाही. युनिट नंतर विसर्जित केले. == हे देखील पहा == * [[कॅप्टन लक्ष्मी|लक्ष्मी सहगल]] * [[आझाद हिंद फौज|भारतीय राष्ट्रीय सेना]] * [[जानकी आती नाहप्पन|जानकी अथी नहप्पन]] * सैन्यात महिला == तळटीप == {{संदर्भयादी}} == स्रोत == * {{जर्नल स्रोत|last=Hills, Carol and|last2=Daniel C. Silverman|date=October 1993|title=Nationalism and Feminism in Late Colonial India: The Rani of Jhansi Regiment|url=http://web.calstatela.edu/faculty/swells2/hills-carol.pdf|journal=[[Modern Asian Studies]]|publisher=Cambridge University Press|volume=27|pages=741–760|doi=10.1017/S0026749X00001281|issn=0026-749X|via=Cal State LA}} * {{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=fuw1Wt1-O7EC|title=Women Against the Raj: The Rani of Jhansi Regiment|last=Lebra, Joyce Chapman|publisher=Institute of Southeast Asian Studies|year=2008|isbn=978-981-230-809-2|via=Googlebooks}} * {{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=pxdBDwAAQBAJ|title=Women's agency and social change : Assam and beyond|last=Deka, Meeta|publisher=SAGE Publishing India|year=2013|isbn=978-935-150-784-0|via=Googlebooks}} == बाह्य दुवे == * [http://www.nas.gov.sg/archivesonline/online_exhibit/indian_national_army/women.htm महिला रेजिमेंट.] [http://www.nas.gov.sg/archivesonline/online_exhibit/indian_national_army/women.htm सिंगापूरचे राष्ट्रीय अभिलेखागार] . * [https://www2.nhk.or.jp/archives/shogenarchives/jpnews/movie.cgi?das_id=D0001300332_00000&seg_number=005 "आमच्यासाठी स्वातंत्र्य: भारतीय राष्ट्रीय सैन्याच्या महिला सैनिकांचे गहन प्रशिक्षण"], ''निप्पॉन न्यूज'', क्रमांक 204. NHK च्या अधिकृत वेबसाइटवर. [[वर्ग:भारतीय स्वातंत्र्यलढा]] [[वर्ग:सुभाषचंद्र बोस]] [[वर्ग:भारताचा इतिहास]] lukk7l7so2rqn0p98ynclh13uxfyeyl 0 309596 2143643 2022-08-07T03:53:31Z संतोष गोरे 135680 लेखन भेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[झाँसी की रानी रेजिमेंट]] rm4qax96yl99vnoxkizgrfdkbmsut06 0 309597 2143645 2022-08-07T04:04:53Z अभय नातू 206 नामभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[झाँसी की रानी रेजिमेंट]] rm4qax96yl99vnoxkizgrfdkbmsut06 0 309598 2143646 2022-08-07T04:08:13Z अभय नातू 206 निःसंदिग्ध शीर्षक wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[हॉकर हरिकेन]] 5jdnpacd007i192djubqpf7gpyi6j46 0 309599 2143649 2022-08-07T04:13:34Z अभय नातू 206 नवीन wikitext text/x-wiki [[चित्र:Hawker Hurricane, Battle of Britain Memorial Flight Members' day 2018 (cropped).jpg|250px|इवलेसे|उजवे|दुसऱ्या महायुद्धात भाग घेतलेले एक हॉकर हरिकेन विमान]] '''हॉकर हरिकेन''' हे [[ग्रेट ब्रिटन|ब्रिटिश]] बनावटीचे लढाऊ विमान आहे. एक इंजिन आणि एक वैमानिक असलेले हे विमान १९३५-४४ दरम्यान तयार केले गेले. [[दुसरे महायुद्ध|दुसऱ्या महायुद्धात]] व नंतर [[रॉयल एर फोर्स]], रॉयल नेव्ही आणि सोवियेत वायुसेनेने या विमानाचा वापर केला. या प्रकारची एकूण १४,583 विमाने तयार केली गेली.<ref name="aholm">[http://www.aviation-history.com/hawker/hurrcane.html "Hawker Hurricane – Great Britain"]. ''The Aviation History On-Line Museum''. Retrieved: 17 January 2011.</ref> यांपैकी १७ विमाने अजूनही उड्डाण करण्याच्या स्थितीत आहेत. [[बॅटल ऑफ ब्रिटन]]मध्ये हरिकेन आणि [[सुपरमरीन स्पिटफायर]] विमानांनी [[लुफ्तवाफे]]च्या सरस असलेल्या [[मेसरश्मिट १०९]] प्रकारांच्या विमानांशी झुंज घेउन लुफ्तवाफेला हवाई नियंत्रण मिळू दिले नाही. [[वर्ग:हॉकर विमाने]] [[वर्ग:लढाऊ विमाने]] [[वर्ग:दुसरे महायुद्ध]] bs7e1xgfz9ssgnvrhqyle1uhbi1suzg 0 309600 2143650 2022-08-07T04:16:12Z अभय नातू 206 शुद्धलेखन wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[अँड्रियपोल]] 4fmc9pkzuajglvygl2xwi4vm6mf4ux6 2143651 2143650 2022-08-07T04:16:25Z अभय नातू 206 दुवा wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[अँड्रियापोल]] 6wybg4ydayupirpxi65kng4v008ro90 0 309601 2143652 2022-08-07T04:19:57Z अभय नातू 206 नवीन wikitext text/x-wiki '''अँड्रियापोल''' ([[रशियन भाषा|रशियन]]:Андреа́поль) हे [[रशिया]]च्या [[त्वेर ओब्लास्त]] मधील शहर आहे. [[अँड्रियापोल्स्की जिल्हा|अँड्रियापोल्स्की जिल्ह्याचे]] प्रशासकीय केन्द्र असलेल्या या शहराची लोकसंख्या ८.२८६ इतकी होती. या प्रदेशातील जंगलातील लाकूडतोड हा या शहरातील मुख्य व्यवसाय आहे. शहराजवळील [[अँड्रियापोल वायुसेना तळ|अँड्रियापोल वायुसेना तळावरील]] तैनात लढाऊ विमाने मॉस्कोची राखण करतात. [[वर्ग:रशियामधील शहरे]] [[वर्ग:त्वेर ओब्लास्त]] 70tdds0h4u7p5l29289c3jstgf89kzd 14 309602 2143655 2022-08-07T04:20:46Z अभय नातू 206 नवीन wikitext text/x-wiki * [[वर्ग:रशियाचे ओब्लास्त]] h34g760jctc6puioipuw63xmwq6ymu4 0 309603 2143656 2022-08-07T04:21:44Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[अँड्रियापोल]] 6wybg4ydayupirpxi65kng4v008ro90 0 309604 2143657 2022-08-07T04:23:05Z 43.242.226.58 संदर्भदुव्यांसकट पान तयार केले. wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = बस बाई बस | चित्र = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = | निर्मिती संस्था = | दिग्दर्शक = | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = [[सुबोध भावे]] | कलाकार = | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = शुक्रवार आणि शनिवार रात्री ९.३० वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | पहिला भाग = | प्रथम प्रसारण = २९ जुलै २०२२ | शेवटचे प्रसारण = चालू | आधी = [[नवा गडी नवं राज्य]] | नंतर = [[देवमाणूस २]] | सारखे = }} == पाहुणे == # [[सुप्रिया सुळे]] (बारामती)<ref>{{Cite web|title='बस बाई बस'मध्ये सुप्रिया सुळेंची हजेरी; नरेंद्र मोदी अन् एकनाथ शिंदेंचा फोटो पाहताच म्हणाल्या...|url=https://marathi.abplive.com/entertainment/television/bus-bai-bus-new-show-first-guest-supriya-sule-will-release-29-july-1084041|website=[[एबीपी माझा]]}}</ref> # [[अमृता खानविलकर]] (पुणे)<ref>{{Cite web|title=सुप्रसिद्ध महिलांशी साधणार खास संवाद, ‘बस बाई बस’च्या निमित्ताने अभिनेता सुबोध भावे दिसणार नव्या भूमिकेत!|url=https://marathi.abplive.com/entertainment/television/bus-bai-bus-new-show-on-zee-marathi-anchor-subodh-bhave-says-my-dream-become-true-1083496|website=[[एबीपी माझा]]}}</ref> # [[अमृता फडणवीस]] (नागपूर)<ref>{{Cite web|title='प्लास्टिक सर्जरी केलीये?'; अमृता फडणवीसांना प्रश्न, उत्तर देत म्हणाल्या...|url=https://marathi.abplive.com/entertainment/television/bus-bai-bus-show-guest-amruta-fadnavis-say-about-plastic-surgery-1086420|website=[[एबीपी माझा]]}}</ref> # [[मेधा मांजरेकर]] (मुंबई)<ref>{{Cite web|title='नवऱ्याचा फोन चेक करता का?'; मेधा मांजरेकरांनी दिलं मजेशीर उत्तर|url=https://marathi.abplive.com/entertainment/television/bus-bai-bus-medha-manjrekar-say-about-mahesh-manjrekar-phone-1087459|website=[[एबीपी माझा]]}}</ref> == विशेष भाग == # निखळ मनोरंजनाची, धमाल गप्पांची स्त्रियांसाठी राखीव बस. (२९ जुलै २०२२) # [[अमृता फडणवीस]]ांचा मनमोकळा अंदाज. (०५ ऑगस्ट २०२२) == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] ipfoy9kbqr5ro2twxwtzfxp4wing3dp 0 309605 2143662 2022-08-07T04:37:23Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[मगुंटा श्रीनिवासुलू रेड्डी]] tq58orjgab0wb6fb04l4qqa1bja0sxz 0 309606 2143663 2022-08-07T04:38:41Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[डग्गुबाटी पुरंदेश्वरी]] 788q73c3699of80azc02k3beuqfr3jx 0 309607 2143664 2022-08-07T04:40:35Z अभय नातू 206 नामभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[पप्पू यादव]] mip6qiqjyl6vwqhesvss4w3662m0aie 0 309608 2143665 2022-08-07T04:43:30Z अभय नातू 206 नामभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[राजेंद्रसिंह राणा]] 7u99xirzyq2s4nsvh4ci05b6tbenfiz 0 309609 2143670 2022-08-07T04:56:52Z अभय नातू 206 नामभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[धाव (क्रिकेट)]] chx7dxhpn3p41d2fvwmi4mtu58kcilc 3 309610 2143674 2022-08-07T05:01:07Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Pragati thakare}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १०:३१, ७ ऑगस्ट २०२२ (IST) 53px8af8s0xifo8fif28je1ti1kgrf2 0 309611 2143676 2022-08-07T05:02:36Z अभय नातू 206 निःसंदिग्ध शीर्षक wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[जेम्सटाउन]] kape8j60od5tmlin6fwitl3p7ge74l8 0 309612 2143678 2022-08-07T05:04:01Z अभय नातू 206 पूर्ण नाव wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[यानोस कादार]] a01sr63sda4ovdia2bhsztavmjlc4gc 0 309613 2143685 2022-08-07T05:13:21Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[टाटा व्हेन्चर]] nt3fupvmv10psbx5mc9rq9zeczdhu88 0 309614 2143687 2022-08-07T05:14:23Z अभय नातू 206 अभय नातू ने पुनर्निर्देशन ठेउन लेख [[लिस्ट - अ सामने]] वरुन [[लिस्ट-अ सामने]] ला हलविला: शीर्षकलेखन संकेत wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[लिस्ट-अ सामने]] k5afudki0ojivgyt1yq611jrkcf22sr 0 309615 2143688 2022-08-07T05:15:45Z अभय नातू 206 अधिकृत नाव wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[मोहाली]] ieq7fk0df9tlqk6ghq6qtpsx9nqoh82 0 309616 2143693 2022-08-07T05:19:11Z अभय नातू 206 अभय नातू ने लेख [[टिमेसेन मारूमा]] वरुन [[टिमिसेन मारूमा]] ला हलविला: शुद्धलेखन wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[टिमिसेन मारूमा]] rl9bdmbcml2vgzria368f0rg1jm0imn 1 309617 2143695 2022-08-07T05:19:11Z अभय नातू 206 अभय नातू ने लेख [[चर्चा:टिमेसेन मारूमा]] वरुन [[चर्चा:टिमिसेन मारूमा]] ला हलविला: शुद्धलेखन wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[चर्चा:टिमिसेन मारूमा]] 2j8fdmc4tufzy141kijwxa651zm8mnj 0 309618 2143700 2022-08-07T05:38:30Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[चिबा प्रांत]] pieomn1x6funsoemox6n6hrbbalddmb 3 309619 2143709 2022-08-07T06:12:04Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Prasad khavare}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) ११:४२, ७ ऑगस्ट २०२२ (IST) cgsq533rywxpxbsok29p91z358o12wc 3 309620 2143731 2022-08-07T07:57:05Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Yogeshrj9422}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १३:२७, ७ ऑगस्ट २०२२ (IST) ke6f8yxtc7a8m7lbtsfa7p0wurf2omb 3 309621 2143738 2022-08-07T08:24:34Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Vaishri2710}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १३:५४, ७ ऑगस्ट २०२२ (IST) nlgu1vsyjqqzprsnwk10fhhtasowlxr