विकिस्रोत mrwikisource https://mr.wikisource.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0 MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter मिडिया विशेष चर्चा सदस्य सदस्य चर्चा विकिस्रोत विकिस्रोत चर्चा चित्र चित्र चर्चा मिडियाविकी मिडियाविकी चर्चा साचा साचा चर्चा सहाय्य सहाय्य चर्चा वर्ग वर्ग चर्चा दालन दालन चर्चा साहित्यिक साहित्यिक चर्चा पान पान चर्चा अनुक्रमणिका अनुक्रमणिका चर्चा TimedText TimedText talk विभाग विभाग चर्चा Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 2310 155557 155555 2022-08-07T15:09:15Z QueerEcofeminist 918 "[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]]" ला ने संरक्षित केले: संरक्षित केले, उत्पात नियंत्रण (via JWB) ([संपादन=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत) [स्थानांतरण=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत)) wikitext text/x-wiki {{हा लेख|भगवद्‌गीता|गीता (नि:संदिग्धीकरण)}} <inputbox> type=fulltext prefix=श्रीमद्‌भगवद्‌गीता break=no width=10 searchbuttonlabel=श्रीमद्‌भगवद्‌गीता शोध </inputbox> ==श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)== #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : पहिला अध्याय (अर्जुनविषादयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : दुसरा अध्याय (सांख्ययोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : तिसरा अध्याय (कर्मयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : चौथा अध्याय (ज्ञानकर्मसंन्यासयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : पाचवा अध्याय (कर्मसंन्यासयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : सहावा अध्याय (आत्मसंयमयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : सातवा अध्याय (ज्ञानविज्ञानयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : आठवा अध्याय (अक्षरब्रह्मयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : नववा अध्याय (राजविद्याराजगुह्ययोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : दहावा अध्याय (विभूतियोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : अकरावा अध्याय (विश्वरूपदर्शनयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : बारावा अध्याय (भक्तियोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : तेरावा अध्याय (क्षेत्रक्षत्रज्ञविभागयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : चौदावा अध्याय (गुणत्रयविभागयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : पंधरावा अध्याय (पुरुषोत्तमयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : सोळावा अध्याय (दैवासुरसंपद्विभागयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : सतरावा अध्याय (श्रद्धात्रयविभागयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : अठरावा अध्याय (मोक्षसंन्यासयोग)]] ==भगवद्‌गीतेचे इतर अनुवाद== * [[ज्ञानेश्वरी]] - [[साहित्यिक:ज्ञानेश्वर विठ्ठल कुलकर्णी]] (संत ज्ञानेश्वर) * [[श्रीमद्भवद्गीतारहस्य]] - [[साहित्यिक:बाळ गंगाधर टिळक]] [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स प्रकल्पातून स्थानांतरीत]] [[वर्ग:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] qkc5lnraxw2ex7yxcvj377rcs8xbkfp 0 2315 155575 150371 2022-08-07T15:10:33Z QueerEcofeminist 918 "[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : सोळावा अध्याय (दैवासुरसंपद्विभागयोग)]]" ला ने संरक्षित केले: संरक्षित केले, उत्पात नियंत्रण (via JWB) ([संपादन=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत) [स्थानांतरण=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत)) wikitext text/x-wiki '''मूळ सोळाव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ षोडशोऽध्यायः '''अर्थ''' सोळावा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच अभयं सत्त्वसंशुद्धिर्ज्ञानयोगव्यवस्थितिः । दानं दमश्च यज्ञश्च स्वाध्यायस्तप आर्जवम्‌ ॥ १६-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले '''अभयम्‌''' = भयाचा संपूर्ण अभाव, '''सत्त्वसंशुद्धिः''' = अंतःकरणाची पूर्ण निर्मलता, '''ज्ञानयोगव्यवस्थितिः''' = तत्त्वज्ञानासाठी ध्यानयोगात निरंतर दृढ स्थिती, '''च''' = आणि, '''दानम्‌''' = सात्त्विक दान, '''दमः''' = इंद्रियांचे दमन, '''यज्ञः''' = भगवान, देवता आणि गुरुजन यांची पूजा तसेच अग्निहोत्र इत्यादी उत्तम कर्मांचे आचरण, '''(तथा)''' = तसेच, '''स्वाध्यायः''' = वेद व शास्त्रे यांचे पठन व पाठन आणि भगवंतांचे नाम व गुण यांचे कीर्तन, '''तपः''' = स्वधर्माच्या पालनासाठी कष्ट सहन करणे, '''च''' = आणि, '''आर्जवम्‌''' = शरीर व इंद्रिये यांच्यासहित अंतःकरणाची सरलता ॥ १६-१ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, भयाचा संपूर्ण अभाव, अंतःकरणाची पूर्ण निर्मळता, तत्त्वज्ञानाकरता ध्यानयोगात निरंतर दृढ स्थिती आणि सात्त्विक दान, इंद्रियांचे दमन, भगवान, देवता आणि गुरुजनांची पूजा, तसेच अग्निहोत्र इत्यादी उत्तम कर्मांचे आचरण, त्याचप्रमाणे वेदशास्त्रांचे पठन-पाठन, भगवंतांच्या नामांचे व गुणांचे कीर्तन, स्वधर्माचे पालन करण्यासाठी कष्ट सोसणे आणि शरीर व इंद्रियांसह अंतःकरणाची सरलता ॥ १६-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' अहिंसा सत्यमक्रोधस्त्यागः शान्तिरपैशुनम्‌ । दया भूतेष्वलोलुप्त्वं मार्दवं ह्रीरचापलम्‌ ॥ १६-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अहिंसा''' = मन व वाणी आणि शरीर यांच्याद्वारे कोणत्याही प्रकाराने कोणालाही कष्ट न देणे, '''सत्यम्‌''' = यथार्थ आणि प्रिय भाषण, '''अक्रोधः''' = आपल्यावर अपकार करणाऱ्यावर सुद्धा न रागावणे, '''त्यागः''' = कर्मांमध्ये कर्तेपणाच्या अभिमानाचा त्याग, '''शान्तिः''' = अंतःकरणाची उपरती म्हणजे चित्ताच्या चंचलतेचा अभाव, '''अपैशुनम्‌''' = कोणाची निंदा वगैरे न करणे, '''भूतेषु''' = सर्व भूतप्राण्यांच्या ठिकाणी, '''दया''' = निर्हेतुक दया, '''अलोलुप्त्वम्‌''' = इंद्रियांचा विषयांशी संयोग झाला असतानासुद्धा त्यामध्ये आसक्ती नसणे, '''मार्दवम्‌''' = कोमलता, '''ह्रीः''' = लोक व शास्त्र यांच्या विरुद्ध आचरण करण्याची लाज वाटणे, '''अचापलम्‌''' = व्यर्थ क्रियांचा अभाव ॥ १६-२ ॥ '''अर्थ''' काया-वाचा-मनाने कोणालाही कोणत्याही प्रकाराने दुःख न देणे, यथार्थ व प्रिय भाषण, आपल्यावर अपकार करणाऱ्यावरही न रागावणे, कर्मांच्या ठिकाणी कर्तेपणाच्या अभिमानाचा त्याग, अंतःकरणात चंचलता नसणे, कोणाचीही निंदा वगैरे न करणे, सर्व प्राणीमात्रांच्या ठिकाणी निर्हेतुक दया, इंद्रियांचा विषयांशी संयोग झाला तरी त्यांच्याविषयी आसक्ती न वाटणे, कोमलता, लोकविरुद्ध व शास्त्रविरुद्ध आचरण करण्याची लज्जा, निरर्थक हालचाली न करणे ॥ १६-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' तेजः क्षमा धृतिः शौचमद्रोहो नातिमानिता । भवन्ति सम्पदं दैवीमभिजातस्य भारत ॥ १६-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तेजः''' = तेज, '''क्षमा''' = क्षमा, '''धृतिः''' = धैर्य, '''शौचम्‌''' = बाहेरची शुद्धी, '''(तथा)''' = तसेच, '''अद्रोहः''' = कोणाच्याही ठिकाणी शत्रुभाव नसणे, '''(च)''' = आणि, '''नातिमानिता''' = स्वतःच्या ठिकाणी मोठेपणाच्या अभिमानाचा अभाव, '''(एते सर्वे)''' = ही सर्व तर, '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''दैवीम्‌ सम्पदम्‌''' = दैवी संपत्ती, '''अभिजातस्य''' = घेऊन उत्पन्न झालेल्या पुरुषाची लक्षणे, '''भवन्ति''' = आहेत ॥ १६-३ ॥ '''अर्थ''' तेज, क्षमा, धैर्य, बाह्य शुद्धी, कोणाविषयीही शत्रुत्व न वाटणे आणि स्वतःविषयी मोठेपणाचा अभिमान नसणे - ही सर्व हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), दैवी संपत्ती घेऊन जन्मलेल्या माणसाची लक्षणे आहेत. ॥ १६-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' दम्भो दर्पोऽभिमानश्च क्रोधः पारुष्यमेव च । अज्ञानं चाभिजातस्य पार्थ सम्पदमासुरीम्‌ ॥ १६-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''दम्भः''' = दंभ, '''दर्पः''' = घमेंड, '''च''' = आणि, '''अभिमानः''' = अभिमान, '''च''' = तसेच, '''क्रोधः''' = राग, '''पारुष्यम्‌''' = कठोरपणा, '''च''' = आणि, '''अज्ञानम्‌ एव''' = अज्ञानसुद्धा, '''(एते सर्वे)''' = ही सर्व, '''आसुरीम्‌''' = आसुरी, '''सम्पदम्‌''' = संपदा, '''अभिजातस्य''' = घेऊन उत्पन्न झालेल्या पुरुषाची लक्षणे आहेत ॥ १६-४ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), ढोंग, घमेंड, अभिमान, राग, कठोरपणा आणि अज्ञान ही सर्व आसुरी संपत्ती घेऊन जन्मलेल्या पुरुषाची लक्षणे आहेत. ॥ १६-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' दैवी सम्पद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता । मा शुचः सम्पदं दैवीमभिजातोऽसि पाण्डव ॥ १६-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''दैवी''' = दैवी, '''सम्पत्‌''' = संपदा, '''विमोक्षाय''' = मोक्षाला, '''(च)''' = आणि, '''आसुरी''' = आसुरी संपदा, '''निबन्धाय''' = संसार बंधनाला कारण, '''मता''' = मानली गेली आहे, '''(अतः)''' = म्हणून, '''पाण्डव''' = हे पांडवा (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुना), '''मा शुचः''' = तू शोक करू नकोस, '''(यतः)''' = कारण, '''दैवीम्‌ संपदम्‌''' = दैवी संपदा घेऊन, '''अभिजातः असि''' = तू उत्पन्न झालेला आहेस ॥ १६-५ ॥ '''अर्थ''' दैवी संपदा मुक्तिदायक आणि आसुरी संपदा बंधनकारक मानली आहे. म्हणून हे पांडवा (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुना), तू शोक करू नकोस. कारण तू दैवी संपदा घेऊन जन्मला आहेस. ॥ १६-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' द्वौ भूतसर्गौ लोकेऽस्मिनदैव आसुर एव च । दैवो विस्तरशः प्रोक्त आसुरं पार्थ मे शृणु ॥ १६-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''अस्मिन्‌''' = या, '''लोके''' = लोकात, '''भूतसर्गौ''' = भूतांची सृष्टी म्हणजे मनुष्य समुदाय, '''द्वौ एव''' = दोनच प्रकारचे आहेत (एक तर), '''दैवः''' = दैवी प्रकृती असणारा, '''च''' = आणि (दुसरा), '''आसुरः''' = आसुरी प्रकृती असणारा (त्यांमधील), '''दैवः''' = दैवी प्रकृती असणारा तर, '''विस्तरशः''' = विस्तारपूर्वक, '''प्रोक्तः''' = सांगितला गेला आहे, '''(इचानीम्‌)''' = आता, '''आसुरम्‌''' = आसुरी प्रकृती असणाऱ्या मनुष्यसमुदायाबाबत विस्तारपूर्वक, '''मे''' = माझ्याकडून, '''शृणु''' = तू ऐक ॥ १६-६ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), या जगात मनुष्यसमुदाय दोनच प्रकारचे आहेत. एक दैवी प्रकृतीचे आणि दुसरे आसुरी प्रकृतीचे. त्यांपैकी दैवी प्रकृतीचे विस्तारपूर्वक सांगितले. आता तू आसुरी प्रकृतीच्या मनुष्यसमुदायाबद्दलही माझ्याकडून सविस्तर ऐक. ॥ १६-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च जना न विदुरासुराः । न शौचं नापि चाचारो न सत्यं तेषु विद्यते ॥ १६-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''प्रवृत्तिम्‌''' = प्रवृत्ती, '''च''' = आणि, '''निवृत्तिम्‌ च''' = निवृत्ती या दोन्ही गोष्टी, '''आसुराः''' = आसुरी स्वभाव असणारे, '''जनाः''' = पुरुष, '''न विदुः''' = जाणत नाहीत (म्हणून), '''तेषु''' = त्यांच्या ठिकाणी, '''न शौचम्‌''' = आत-बाहेरची शुद्धी तर नसतेच, '''न आचारः''' = श्रेष्ठ आचरण नसते, '''च न सत्यम्‌ अपि विद्यते''' = आणि सत्य भाषण सुद्धा नसते ॥ १६-७ ॥ '''अर्थ''' आसुरी स्वभावाचे लोक प्रवृत्ती आणि निवृत्ती दोन्हीही जाणत नाहीत. त्यामुळे त्यांच्या ठिकाणी अंतर्बाह्य शुद्धी असत नाही, उत्तम आचरण असत नाही आणि सत्य भाषणही असत नाही. ॥ १६-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम्‌ । अपरस्परसम्भूतं किमन्यत्कामहैतुकम्‌ ॥ १६-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ते''' = ते आसुरी प्रकृती असणारे पुरुष, '''आहुः''' = म्हणतात की, '''जगत्‌''' = जग हे, '''अप्रतिष्ठम्‌''' = आश्रयरहित, '''असत्यम्‌''' = सर्वथा असत्य, '''(च)''' = (आणि), '''अनीश्वरम्‌''' = ईश्वराशिवाय, '''अपरस्परसम्भूतम्‌''' = आपोआपच केवळ स्त्रीपुरुषांच्या संयोगाने उत्पन्न झाले आहे, '''(अत एव)''' = म्हणून, '''कामहैतुकम्‌ (एव)''' = केवळ कामच याचे कारण आहे, '''अन्यत्‌''' = याशिवाय आणखी काही, '''किम्‌''' = काय आहे ॥ १६-८ ॥ '''अर्थ''' ते आसुरी स्वभावाचे मनुष्य असे सांगतात की, हे जग आश्रयरहित, सर्वथा खोटे आणि ईश्वराशिवाय आपोआप केवळ स्त्रीपुरुषांच्या संयोगातून उत्पन्न झाले आहे. म्हणूनच केवळ काम हेच त्याचे कारण आहे. त्याशिवाय दुसरे काय आहे? ॥ १६-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' एतां दृष्टिमवष्टभ्य नष्टात्मानोऽल्पबुद्धयः । प्रभवन्त्युग्रकर्माणः क्षयाय जगतोऽहिताः ॥ १६-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एताम्‌''' = या, '''दृष्टिम्‌''' = मिथ्या ज्ञानाचा, '''अवष्टभ्य''' = अवलंब करून, '''नष्टात्मानः''' = ज्यांचा स्वभाव नष्ट होऊन गेला आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''अल्पबुद्धयः''' = ज्यांची बुद्धी मंद आहे असे ते, '''अहिताः''' = सर्वांचा अपकार करणारे, '''उग्रकर्माणः''' = क्रूरकर्मी पुरुष, '''(केवलम्‌)''' = केवळ, '''जगतः''' = जगाच्या, '''क्षयाय''' = नाशासाठीच, '''प्रभवन्ति''' = समर्थ होतात ॥ १६-९ ॥ '''अर्थ''' या खोट्या ज्ञानाचा अवलंब करून ज्यांचा स्वभाव नष्ट झाला आहे आणि ज्यांची बुद्धी मंद आहे असे सर्वांवर अपकार करणारे क्रूरकर्मी मनुष्य केवळ जगाच्या नाशाला समर्थ होतात. ॥ १६-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' काममाश्रित्य दुष्पूरं दम्भमानमदान्विताः । मोहाद्‌गृहीत्वासद्ग्राहान्प्रवर्तन्तेऽशुचिव्रताः ॥ १६-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''दुष्पूरम्‌''' = कोणत्याही प्रकाराने पूर्ण न होणाऱ्या, '''कामम्‌''' = कामनांचा, '''आश्रित्य''' = आश्रय घेऊन, '''मोहात्‌''' = अज्ञानामुळे, '''असद्ग्राहान्‌''' = मिथ्या सिद्धांतांचे, '''गृहीत्वा''' = ग्रहण करून, '''(च)''' = आणि, '''अशुचिव्रताः''' = भ्रष्ट आचरण धारण करून, '''दम्भमानमदान्विताः''' = दंभ, मान आणि मद यांनी युक्त पुरुष, '''प्रवर्तन्ते''' = (संसारात) विचरण करतात ॥ १६-१० ॥ '''अर्थ''' ते दंभ, मान आणि मद यांनी युक्त असलेले मनुष्य कोणत्याही प्रकारे पूर्ण न होणाऱ्या कामनांचा आश्रय घेऊन अज्ञानाने खोटे सिद्धांत स्वीकारून भ्रष्ट आचरण करीत जगात वावरत असतात. ॥ १६-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' चिन्तामपरिमेयां च प्रलयान्तामुपाश्रिताः । कामोपभोगपरमा एतावदिति निश्चिताः ॥ १६-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''प्रलयान्ताम्‌''' = मृत्यूपर्यंत टिकून राहाणाऱ्या, '''अपरिमेयाम्‌''' = असंख्य, '''चिन्ताम्‌''' = चिंतांचा, '''उपाश्रिताः''' = आश्रय घेणारे, '''कामोपभोगपरमाः''' = विषयभोग भोगण्यामध्ये तत्पर असणारे, '''च''' = आणि, '''एतावत्‌''' = इतकेच सुख आहे, '''इति''' = असे, '''निश्चिताः''' = समजणारे आहेत ॥ १६-११ ॥ '''अर्थ''' तसेच ते आमरणान्त असंख्य चिंतांचे ओझे घेतलेले विषयभोग भोगण्यात तत्पर असलेले, हाच काय तो आनंद आहे, असे मानणारे असतात. ॥ १६-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' आशापाशशतैर्बद्धाः कामक्रोधपरायणाः । ईहन्ते कामभोगार्थमन्यायेनार्थसञ्चयान्‌ ॥ १६-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आशापाशशतैः''' = आशेच्या शेकडो जाळ्यांत, '''बद्धाः''' = गुरफटलेली ती माणसे, '''कामक्रोधपरायणाः''' = काम व क्रोध यांना परायण होऊन, '''कामभोगार्थम्‌''' = विषयभोगांच्यासाठी, '''अन्यायेन''' = अन्यायपूर्वक, '''अर्थसञ्चयान्‌''' = धन इत्यादी पदार्थांचा संग्रह करण्यासाठी, '''ईहन्ते''' = कर्मे करीत असतात ॥ १६-१२ ॥ '''अर्थ''' शेकडो आशांच्या पाशांनी बांधले गेलेले ते मनुष्य काम-क्रोधात बुडून जाऊन विषयभोगांसाठी अन्यायाने द्रव्यादी पदार्थांचा संग्रह करण्याचा प्रयत्‍न करीत असतात. ॥ १६-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' इदमद्य मया लब्धमिमं प्राप्स्ये मनोरथम्‌ । इदमस्तीदमपि मे भविष्यति पुनर्धनम्‌ ॥ १६-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अद्य''' = आज, '''मया''' = मी, '''इदम्‌''' = हे, '''लब्धम्‌''' = प्राप्त करून घेतले आहे, '''(अधुना च)''' = आणि आता, '''इमम्‌''' = हा, '''मनोरथम्‌''' = मनोरथ, '''प्राप्स्ये''' = मी लवकरच प्राप्त करून घेईन, '''मे''' = माझ्याजवळ, '''इदम्‌''' = इतके, '''धनम्‌''' = धन, '''अस्ति''' = आहे, '''पुनः अपि''' = पुन्हा सुद्धा, '''इदम्‌''' = हे, '''भविष्यति''' = होऊन जाईल ॥ १६-१३ ॥ '''अर्थ''' ते विचार करतात की, मी आज हे मिळविले आणि आता मी हा मनोरथ पूर्ण करीन. माझ्याजवळ हे इतके द्रव्य आहे आणि पुन्हा सुद्धा हे मला मिळेल. ॥ १६-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' असौ मया हतः शत्रुर्हनिष्ये चापरानपि । ईश्वरोऽहमहं भोगी सिद्धोऽहं बलवान्सुखी ॥ १६-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''असौ''' = तो, '''शत्रुः''' = शत्रू, '''मया''' = माझ्याकडून, '''हतः''' = मारला गेला आहे, '''च''' = आणि, '''(तान्‌)''' = त्या, '''अपरान्‌ अपि''' = दुसऱ्या शत्रुंना सुद्धा, '''अहम्‌''' = मी, '''हनिष्ये''' = ठार करीन, '''अहम्‌''' = मी, '''ईश्वरः''' = ईश्वर आहे, '''भोगी''' = ऐश्वर्य भोगणारा आहे, '''अहम्‌''' = मी, '''सिद्धः''' = सर्व सिद्धींनी युक्त आहे, '''(च)''' = आणि, '''बलवान्‌''' = बलवान, '''(तथा)''' = तसेच, '''सुखी''' = सुखी आहे ॥ १६-१४ ॥ '''अर्थ''' या शत्रूला मी मारले आणि त्या दुसऱ्या शत्रूंनाही मी मारीन. मी ईश्वर आहे, ऐश्वर्य भोगणारा आहे. मी सर्व सिद्धींनी युक्त आहे आणि बलवान तसाच सुखी आहे. ॥ १६-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' आढ्योऽभिजनवानस्मि कोऽन्योऽस्ति सदृशो मया । यक्ष्ये दास्यामि मोदिष्य इत्यज्ञानविमोहिताः ॥ १६-१५ ॥ अनेकचित्तविभ्रान्ता मोहजालसमावृताः । प्रसक्ताः कामभोगेषु पतन्ति नरकेऽशुचौ ॥ १६-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(अहम्‌)''' = मी, '''आढ्यः''' = पुष्कळ श्रीमंत, '''(च)''' = आणि, '''अभिजनवान्‌''' = मोठे कुटुंब असणारा, '''अस्मि''' = आहे, '''मया''' = माझ्या, '''सदृशः''' = सारखा, '''अन्यः''' = दुसरा, '''कः''' = कोण, '''अस्ति''' = आहे, '''यक्ष्ये''' = मी यज्ञ करीन, '''दास्यामि''' = दान देईन, '''(च)''' = आणि, '''मोदिष्ये''' = मौज-मजा करीन, '''इति''' = अशाप्रकारे, '''अज्ञानविमोहितः''' = अज्ञानाने मोहित असणारे, '''(तथा)''' = तसेच, '''अनेकचित्तविभ्रान्ताः''' = अनेक प्रकारच्या कल्पनांनी भ्रान्तचित्त झालेले, '''मोहजालसमावृताः''' = मोहरूपी जालात गुरफटून गेलेले, '''(च)''' = आणि, '''कामभोगेषु''' = विषयांच्या भोगांमध्ये, '''प्रसक्ताः''' = अत्यंत आसक्त झालेले आसुर लोक, '''अशुचौ''' = महान अपवित्र अशा, '''नरके''' = नरकात, '''पतन्ति''' = पडतात ॥ १६-१५, १६-१६ ॥ '''अर्थ''' मी मोठा धनिक आणि मोठ्या कुळात जन्मलेला आहे. माझ्यासारखा दुसरा कोण आहे? मी यज्ञ करीन. दाने देईन. मजेत राहीन. अशा प्रकारे अज्ञानाने मोहित झालेले अनेक प्रकारांनी भ्रांतचित्त झालेले, मोहाच्या जाळ्यात अडकलेले आणि विषयभोगांत अत्यंत आसक्त असे आसुरी लोक महा अपवित्र नरकात पडतात. ॥ १६-१५, १६-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' आत्मसम्भाविताः स्तब्धा धनमानमदान्विताः । यजन्ते नामयज्ञैस्ते दम्भेनाविधिपूर्वकम्‌ ॥ १६-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आत्मसम्भाविताः''' = स्वतःच स्वतःला मोठे मानणारे, '''ते''' = ते, '''स्तब्धाः''' = घमेंडी पुरुष, '''धनमानमदान्विताः''' = धन आणि मान यांच्या मदाने युक्त होऊन, '''दम्भेन''' = पाखंडीपणाने, '''नामयज्ञैः''' = केवळ नावाच्या यज्ञांच्या द्वारा, '''अविधिपूर्वकम्‌''' = शास्त्रविधीने रहित असे, '''यजन्ते''' = यजन करतात ॥ १६-१७ ॥ '''अर्थ''' ते स्वतःलाच श्रेष्ठ मानणारे घमेंडखोर लोक धन आणि मान यांच्या मदाने उन्मत्त होऊन केवळ नावाच्या यज्ञांनी पाखंडीपणाने शास्त्रविधिहीन यज्ञ करतात. ॥ १६-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं च संश्रिताः । मामात्मपरदेहेषु प्रद्विषन्तोऽभ्यसूयकाः ॥ १६-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अहङ्कारम्‌''' = अहंकार, '''बलम्‌''' = बल, '''दर्पम्‌''' = घमेंड, '''कामम्‌''' = कामना, '''क्रोधम्‌''' = क्रोध इत्यादींचा, '''संश्रिताः''' = आश्रय घेणारे, '''च''' = आणि, '''अभ्यसूयकाः''' = दुसऱ्यांची निंदा करणारे पुरुष, '''आत्मपरदेहेषु''' = आपल्या स्वतःच्या व दुसऱ्यांच्या शरीरामध्ये, '''(स्थितम्‌)''' = स्थित असणाऱ्या, '''माम्‌''' = मज अंतर्यामीचा, '''प्रद्विषन्तः''' = द्वेष करणारे होतात ॥ १६-१८ ॥ '''अर्थ''' ते अहंकार, बळ, घमेंड, कामना आणि क्रोधादिकांच्या आहारी गेलेले आणि दुसऱ्यांची निंदा करणारे पुरुष आपल्या व इतरांच्या शरीरांत असलेल्या मज अंतर्यामीचा द्वेष करणारे असतात. ॥ १६-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' तानहं द्विषतः क्रूरान्संसारेषु नराधमान्‌ । क्षिपाम्यजस्रमशुभानासुरीष्वेव योनिषु ॥ १६-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''द्विषतः''' = द्वेष करणाऱ्या, '''अशुभान्‌''' = पापाचारी, '''(च)''' = आणि, '''क्रूरान्‌''' = क्रूरकर्मे करणाऱ्या, '''तान्‌''' = त्या, '''नराधमान्‌''' = नराधमांना, '''अहम्‌''' = मी, '''संसारेषु''' = संसारात, '''अजस्रम्‌''' = वारंवार, '''आसुरीषु योनिषु एव''' = आसुरी योनीमध्येच, '''क्षिपामि''' = टाकीत असतो ॥ १६-१९ ॥ '''अर्थ''' त्या द्वेष करणाऱ्या, पापी, क्रूरकर्मे करणाऱ्या नराधमांना मी संसारात वारंवार आसुरी योनींतच टाकतो. ॥ १६-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' आसुरीं योनिमापन्ना मूढा जन्मनि जन्मनि । मामप्राप्यैव कौन्तेय ततो यान्त्यधमां गतिम्‌ ॥ १६-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''माम्‌''' = माझी, '''अप्राप्य एव''' = प्राप्ती न होताच, '''मूढाः''' = ते मूढ, '''जन्मनि जन्मनि''' = जन्म-जन्मांतरी, '''आसुरीम्‌''' = आसुरी, '''योनिम्‌''' = योनी, '''आपन्नाः''' = प्राप्त करून घेतात, '''(ततः)''' = मागाहून, '''ततः''' = त्या (योनी) पेक्षाही, '''अधमाम्‌''' = अतिनीच, '''गतिम्‌''' = गतीप्रत, '''यान्ति''' = पोचतात म्हणजे घोर नरकांत पडतात ॥ १६-२० ॥ '''अर्थ''' हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), ते मूढ मला न प्राप्त होता जन्मोजन्मी आसुरी योनींतच जन्मतात. उलट त्याहूनही अतिनीच गतीला प्राप्त होतात. अर्थात घोर नरकांत पडतात. ॥ १६-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' त्रिविधं नरकस्येदं द्वारं नाशनमात्मनः । कामः क्रोधस्तथा लोभस्तस्मादेतत्त्रयं त्यजेत्‌ ॥ १६-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कामः''' = काम, '''क्रोधः''' = क्रोध, '''तथा''' = आणि, '''लोभः''' = लोभ, '''इदम्‌''' = ही, '''त्रिविधम्‌''' = तीन प्रकारची, '''नरकस्य''' = नरकाची, '''द्वारम्‌''' = दारे, '''आत्मनः''' = आत्म्याचा, '''नाशनम्‌''' = नाश करणारी म्हणजे त्याला अधोगतीला नेणारी आहेत, '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''एतत्‌''' = या, '''त्रयम्‌''' = तिन्हींचा, '''त्यजेत्‌''' = त्याग केला पाहिजे ॥ १६-२१ ॥ '''अर्थ''' काम, क्रोध आणि लोभ ही तीन प्रकारची नरकाची दारे आत्म्याचा नाश करणारी अर्थात त्याला अधोगतीला नेणारी आहेत. म्हणूनच त्या तिन्हींचा त्याग करावा. ॥ १६-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' एतैर्विमुक्तः कौन्तेय तमोद्वारैस्त्रिभिर्नरः । आचरत्यात्मनः श्रेयस्ततो याति परां गतिम्‌ ॥ १६-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''एतैः''' = या, '''त्रिभिः''' = तीन, '''तमोद्वारैः''' = नरकांच्या दारातून, '''विमुक्तः''' = सुटलेला, '''नरः''' = पुरुष, '''आत्मनः श्रेयः''' = स्वतःच्या कल्याणाचे, '''आचरति''' = आचरण करतो, '''ततः''' = त्यामुळे, '''पराम्‌''' = परम, '''गतिम्‌''' = गतीप्रत, '''याति''' = जातो म्हणजे माझी प्राप्ती करून घेतो ॥ १६-२२ ॥ '''अर्थ''' हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), या तिन्ही नरकाच्या दारांपासून मुक्त झालेला पुरुष आपल्या कल्याणाचे आचरण करतो. त्याने तो परम गती मिळवितो. अर्थात मला येऊन मिळतो. ॥ १६-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' यः शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तते कामकारतः । न स सिद्धिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम्‌ ॥ १६-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''शास्त्रविधिम्‌''' = शास्त्राच्या विधींचा, '''उत्सृज्य''' = त्याग करून, '''यः''' = जो पुरुष, '''कामकारतः''' = आपल्या इच्छेनुसार मनात येईल तसे, '''वर्तते''' = आचरण करतो, '''सः''' = तो, '''सिद्धिम्‌''' = सिद्धी, '''न अवाप्नोति''' = प्राप्त करून घेत नाही, '''न पराम्‌ गतिम्‌''' = परम गतीही (प्राप्त करून घेत) नाही, '''(तथा)''' = तसेच, '''न सुखम्‌''' = सुखही (प्राप्त करून घेत) नाही ॥ १६-२३ ॥ '''अर्थ''' जो मनुष्य शास्त्राचे नियम सोडून स्वतःच्या मनाला वाटेल तसे वागतो, त्याला सिद्धी मिळत नाही, परम गती मिळत नाही आणि सुखही मिळत नाही. ॥ १६-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्माच्छास्त्रं प्रमाणं ते कार्याकार्यव्यवस्थितौ । ज्ञात्वा शास्त्रविधानोक्तं कर्म कर्तुमिहार्हसि ॥ १६-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''ते''' = तुझ्यासाठी, '''इह''' = या, '''कार्याकार्यव्यवस्थितौ''' = कर्तव्य आणि अकर्तव्य यांची व्यवस्था ठरवण्यात, '''शास्त्रम्‌''' = शास्त्रच, '''प्रमाणम्‌''' = प्रमाण आहे, '''(एवम्‌)''' = असे, '''ज्ञात्वा''' = जाणून, '''शास्त्रविधानोक्तम्‌''' = शास्त्राच्या विधीने नियत, '''कर्म (एव)''' = कर्मच, '''कर्तुम्‌''' = करणे, '''अर्हसि''' = तुला योग्य आहे ॥ १६-२४ ॥ '''अर्थ''' म्हणून तुला कर्तव्य आणि अकर्तव्य यांची व्यवस्था लावण्यात शास्त्रच प्रमाण आहे, असे जाणून तू शास्त्रविधीने नेमलेले कर्मच करणे योग्य आहे. ॥ १६-२४ ॥ '''मूळ सोळाव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे दैवासुरसंपद्विभागयोगो नाम षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील दैवासुरसंपद्विभागयोग नावाचा हा सोळावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ १६ ॥ [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स प्रकल्पातून स्थानांतरीत]] [[वर्ग:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] b57w1nukk6kxlof7lblt0xmu4pp7rzd 0 2316 155572 150378 2022-08-07T15:10:21Z QueerEcofeminist 918 "[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : सतरावा अध्याय (श्रद्धात्रयविभागयोग)]]" ला ने संरक्षित केले: संरक्षित केले, उत्पात नियंत्रण (via JWB) ([संपादन=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत) [स्थानांतरण=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत)) wikitext text/x-wiki '''मूळ सतराव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ सप्तदशोऽध्यायः '''अर्थ''' सतरावा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच ये शास्त्रविधिमुत्सृज्य यजन्ते श्रद्धयान्विताः । तेषां निष्ठा तु का कृष्ण सत्त्वमाहो रजस्तमः ॥ १७-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''कृष्ण''' = हे श्रीकृष्णा, '''शास्त्रविधिम्‌''' = शास्त्रविधीचा, '''उत्सृज्य''' = त्याग करून, '''ये''' = जी माणसे, '''श्रद्धया''' = श्रद्धेने, '''अन्विताः''' = युक्त होऊन, '''यजन्ते''' = देवादींचे पूजन करतात, '''तेषाम्‌''' = त्यांची, '''निष्ठा''' = स्थिती, '''तु''' = तर, '''का''' = कोणती असते, '''सत्त्वम्‌''' = सात्त्विकी असते, '''आहो''' = अथवा, '''रजः''' = राजसी, '''(किंवा)''' = किंवा, '''तमः''' = तामसी असते ॥ १७-१ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे श्रीकृष्णा, जी माणसे शास्त्रविधीला सोडून श्रद्धेने युक्त होऊन देवादिकांचे पूजन करतात, त्यांची मग स्थिती कोणती? सात्त्विक, राजस की तामस? ॥ १७-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच त्रिविधा भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा । सात्त्विकी राजसी चैव तामसी चेति तां शृणु ॥ १७-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''देहिनाम्‌''' = माणसांची, '''सा''' = ती (शास्त्रीय संस्कारांनी रहित अशी), '''स्वभावजा''' = स्वभावतःच उत्पन्न झालेली, '''श्रद्धा''' = श्रद्धा, '''सात्त्विकी''' = सात्त्विक, '''च''' = आणि, '''राजसी''' = राजस, '''च''' = तसेच, '''तामसी''' = तामस, '''इति''' = अशी, '''त्रिविधा एव''' = तीन प्रकारचीच, '''भवति''' = असते, '''ताम्‌''' = ती, '''(मत्तः)''' = (माझ्याकडून), '''शृणु''' = तू ऐक ॥ १७-२ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, मनुष्यांची ती शास्त्रीय संस्कार नसलेली, केवळ स्वभावतः उत्पन्न झालेली श्रद्धा सात्त्विक, राजस व तामस अशा तीन प्रकारचीच असते. ती तू माझ्याकडून ऐक. ॥ १७-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' सत्त्वानुरूपा सर्वस्य श्रद्धा भवति भारत । श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यो यच्छ्रद्धः स एव सः ॥ १७-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''सर्वस्य''' = सर्व माणसांची, '''श्रद्धा''' = श्रद्धा ही, '''सत्त्वानुरूपा''' = त्यांच्या अंतःकरणाच्या भावाला अनुरूप अशी, '''भवति''' = असते, '''अयम्‌''' = हा, '''पुरुषः''' = पुरुष, '''श्रद्धामयः''' = श्रद्धामय आहे, '''(अतः)''' = म्हणून, '''यः''' = जो पुरुष, '''यच्छ्रद्धः''' = जशी श्रद्धा असणारा आहे, '''सः एव''' = तो स्वतःसुद्धा, '''सः''' = तोच असतो ॥ १७-३ ॥ '''अर्थ''' हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), सर्व माणसांची श्रद्धा त्यांच्या अंतःकरणानुरूप असते. हा पुरुष श्रद्धामय आहे. म्हणून जो पुरुष ज्या श्रद्धेने युक्त आहे, तो स्वतःही तोच आहे (अर्थात त्या श्रद्धेनुसार त्याचे स्वरूप असते). ॥ १७-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' यजन्ते सात्त्विका देवान्यक्षरक्षांसि राजसाः । प्रेतान्भूतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः ॥ १७-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सात्त्विकाः''' = सात्त्विक पुरुष, '''देवान्‌''' = देवांची, '''यजन्ते''' = पूजा करतात, '''राजसाः''' = राजस पुरुष, '''यक्षरक्षांसि''' = यक्ष व राक्षस यांची (पूजा करतात), '''(तथा)''' = तसेच, '''अन्ये''' = अन्य जे, '''तामसाः''' = तामस, '''जनाः''' = पुरुष आहेत, '''(ते)''' = ते, '''प्रेतान्‌''' = प्रेते, '''च''' = आणि, '''भूतगणान्‌''' = भूतगणांची, '''यजन्ते''' = पूजा करतात ॥ १७-४ ॥ '''अर्थ''' सात्त्विक माणसे देवांची पूजा करतात. राजस माणसे यक्ष-राक्षसांची तसेच इतर तामस माणसे असतात, ती प्रेत व भूतगणांची पूजा करतात. ॥ १७-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' अशास्त्रविहितं घोरं तप्यन्ते ये तपो जनाः । दम्भाहङ्कारसंयुक्ताः कामरागबलान्विताः ॥ १७-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अशास्त्रविहितम्‌''' = शास्त्रविधीने रहित (केवळ मनःकल्पित), '''घोरम्‌''' = घोर, '''तपः''' = तप, '''ये''' = जे, '''जनाः''' = पुरुष, '''तप्यन्ते''' = करतात, '''(च)''' = आणि, '''(ये)''' = जे पुरुष, '''दम्भाहङ्कारसंयुक्ताः''' = दंभ व अहंकार यांनी संयुक्त असतात, '''(एवम्‌)''' = तसेच, '''कामरागबलान्विताः''' = कामना, आसक्ती आणि सामर्थ्याचा अभिमान यांनी सुद्धा युक्त असतात ॥ १७-५ ॥ '''अर्थ''' जी माणसे शास्त्रविधी सोडून केवळ मनाच्या कल्पनेप्रमाणे घोर तप करतात तसेच दंभ, अहंकार, कामना, आसक्ती आणि बळाचा अभिमान यांनी युक्त असतात ॥ १७-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' कर्शयन्तः शरीरस्थं भूतग्राममचेतसः । मां चैवान्तःशरीरस्थं तान्विद्ध्यासुरनिश्चयान्‌ ॥ १७-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(च)''' = आणि, '''(ये)''' = जे पुरुष, '''शरीरस्थम्‌''' = शरीररूपाने स्थित असणाऱ्या, '''भूतग्रामम्‌''' = भूतसमुदायाला, '''च''' = आणि, '''अन्तःशरीरस्थम्‌''' = अंतःकरणात स्थित असणाऱ्या, '''माम्‌''' = मज परमात्म्याला, '''एव''' = सुद्धा, '''कर्शन्तयः''' = कृश करणारे असतात, '''तान्‌''' = ते, '''अचेतसः''' = अज्ञानी पुरुष, '''आसुरनिश्चयान्‌''' = आसुर स्वभावाचे आहेत, '''(इति)''' = असे, '''विद्धि''' = तू जाण ॥ १७-६ ॥ '''अर्थ''' जे शरीराच्या रूपात असलेल्या भूतसमुदायाला आणि अंतःकरणात राहणाऱ्या मलाही कृश करणारे असतात, ते अज्ञानी लोक आसुरी स्वभावाचे आहेत, असे तू जाण. ॥ १७-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' आहारस्त्वपि सर्वस्य त्रिविधो भवति प्रियः । यज्ञस्तपस्तथा दानं तेषां भेदमिमं शृणु ॥ १७-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आहारः''' = भोजन, '''अपि''' = सुद्धा, '''सर्वस्य''' = सर्वांचे (आपल्या प्रकृतीला अनुसरून), '''त्रिविधः''' = तीन प्रकारचे, '''प्रियः''' = प्रिय, '''भवति''' = होते, '''तु''' = आणि, '''तथा''' = त्याचप्रमाणे, '''यज्ञः''' = यज्ञ, '''तपः''' = तप, '''(च)''' = आणि, '''दानम्‌''' = दाने (ही सुद्धा तीन तीन प्रकारची होतात), '''तेषाम्‌''' = त्यांचा, '''इमम्‌''' = हा (वेगवेगळा), '''भेदम्‌''' = भेद, '''(मत्तः)''' = माझ्याकडून, '''शृणु''' = तू ऐक ॥ १७-७ ॥ '''अर्थ''' भोजनही सर्वांना आपापल्या प्रकृतीप्रमाणे तीन प्रकारचे प्रिय असते. आणि तसेच यज्ञ, तप व दानही तीन तीन प्रकारची आहेत. त्यांचे हे निरनिराळे भेद तू माझ्याकडून ऐक. ॥ १७-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' आयुःसत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिविवर्धनाः । रस्याः स्निग्धाः स्थिरा हृद्या आहाराः सात्त्विकप्रियाः ॥ १७-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आयुःसत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिविवर्धनाः''' = आयुष्य, बुद्धी, बल, आरोग्य, सुख व प्रीती वाढविणारे, '''रस्याः''' = रसयुक्त, '''स्निग्धाः''' = स्निग्ध, '''स्थिराः''' = स्थिर राहणारे, '''(तथा)''' = तसेच, '''हृद्याः''' = स्वभावतःच मनाला प्रिय असणारे, '''(ईदृशाः)''' = असले, '''आहाराः''' = आहार म्हणजे भोजन करण्याचे पदार्थ, '''सात्त्विकप्रियाः''' = सात्त्विक पुरुषाला प्रिय असतात ॥ १७-८ ॥ '''अर्थ''' आयुष्य, बुद्धी, बळ, आरोग्य, सुख आणि प्रीती वाढविणारे, रसयुक्त, स्निग्ध, स्थिर राहणारे, स्वभावतः मनाला प्रिय वाटणारे असे भोजनाचे पदार्थ सात्त्विक पुरुषांना प्रिय असतात. ॥ १७-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिनः । आहारा राजसस्येष्टा दुःखशोकामयप्रदाः ॥ १७-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कटु''' = कडू, '''अम्ल''' = आंबट, '''लवण''' = खारट, '''अत्युष्ण''' = अतिशय गरम, '''तीक्ष्ण''' = तिखट, '''रुक्ष''' = कोरडे, '''विदाहिनः''' = दाहकारक (जळजळ निर्माण करणारे), '''दुःखशोक-आमयप्रदाः''' = दुःख, चिंता तसेच रोग उत्पन्न करणारे असे, '''आहाराः''' = आहार म्हणजे भोजन करण्याचे पदार्थ, '''राजसस्य''' = राजस पुरुषाला, '''इष्टाः''' = प्रिय असतात ॥ १७-९ ॥ '''अर्थ''' कडू, आंबट, खारट, फार गरम, तिखट, कोरडे, जळजळणारे आणि दुःख, काळजी व रोग उत्पन्न करणारे भोजनाचे पदार्थ राजस माणसांना आवडतात. ॥ १७-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' यातयामं गतरसं पूति पर्युषितं च यत्‌ । उच्छिष्टमपि चामेध्यं भोजनं तामसप्रियम्‌ ॥ १७-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्‌''' = जे, '''भोजनम्‌''' = भोजन, '''यातयामम्‌''' = अर्धपक्व, '''गतरसम्‌''' = रसरहित, '''पूति''' = दुर्गंधयुक्त, '''पर्युषितम्‌''' = शिळे, '''च''' = आणि, '''उच्छिष्टम्‌''' = उष्टे आहे, '''च''' = तसेच, '''(यत्‌)''' = जे, '''अमेध्यम्‌ अपि''' = अपवित्र सुद्धा आहे, '''(तत्‌)''' = ते भोजन, '''तामसप्रियम्‌''' = तामस पुरुषाला प्रिय असते ॥ १७-१० ॥ '''अर्थ''' जे भोजन कच्चे, रस नसलेले, दुर्गंध येणारे, शिळे आणि उष्टे असते, तसेच जे अपवित्रही असते, ते भोजन तामसी लोकांना आवडते. ॥ १७-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' अफलाकाङ्क्षिभिर्यज्ञो विधिदृष्टो य इज्यते । यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय स सात्त्विकः ॥ १७-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यः''' = जो, '''विधिदृष्टः''' = शास्त्रविधीने नियत, '''यज्ञः''' = यज्ञ, '''यष्टव्यम्‌ एव''' = करणे हे कर्तव्य आहे, '''इति''' = अशाप्रकारे, '''मनः''' = मनाचे, '''समाधाय''' = समाधान करून, '''अफलाकाङ्क्षिभिः''' = फळाची इच्छा न करणाऱ्या पुरुषांकडून, '''इज्यते''' = केला जातो, '''सः''' = तो, '''(यज्ञः)''' = यज्ञ, '''सात्त्विकः''' = सात्त्विक आहे ॥ १७-११ ॥ '''अर्थ''' जो शास्त्रविधीने नेमून दिलेला, यज्ञ करणे कर्तव्य आहे, असे मनाचे समाधान करून फळाची इच्छा न करणाऱ्या पुरुषांकडून केला जातो, तो सात्त्विक यज्ञ होय. ॥ १७-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' अभिसन्धाय तु फलं दम्भार्थमपि चैव यत्‌ । इज्यते भरतश्रेष्ठ तं यज्ञं विद्धि राजसम्‌ ॥ १७-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''भरतश्रेष्ठ''' = हे भरतश्रेष्ठा (अर्थात भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना), '''दम्भार्थम्‌ एव''' = केवळ दांभिक आचरणासाठी, '''च''' = अथवा, '''फलम्‌ अपि''' = फळ हे सुद्धा, '''अभिसन्धाय''' = दृष्टीपुढे ठेवून, '''यत्‌''' = जो यज्ञ, '''इज्यते''' = केला जातो, '''तम्‌''' = त्या, '''यज्ञम्‌''' = यज्ञाला, '''राजसम्‌''' = राजस असे, '''विद्धि''' = तू जाण ॥ १७-१२ ॥ '''अर्थ''' परंतु हे भरतश्रेष्ठा (अर्थात भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना), केवळ दिखाव्यासाठी किंवा फळही नजरेसमोर ठेवून जो यज्ञ केला जातो, तो यज्ञ तू राजस समज. ॥ १७-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' विधिहीनमसृष्टान्नं मन्त्रहीनमदक्षिणम्‌ । श्रद्धाविरहितं यज्ञं तामसं परिचक्षते ॥ १७-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विधिहीनम्‌''' = शास्त्रविधीने रहित, '''असृष्टान्नम्‌''' = अन्नदानाने रहित, '''मन्त्रहीनम्‌''' = मंत्र-रहित, '''अदक्षिणम्‌''' = दक्षिणारहित, '''(च)''' = आणि, '''श्रद्धाविरहितम्‌''' = श्रद्धेने रहित (अशाप्रकारे केल्या जाणाऱ्या), '''यज्ञम्‌''' = यज्ञाला, '''तामसम्‌''' = तामस यज्ञ, '''(इति)''' = असे, '''परिचक्षते''' = म्हणतात ॥ १७-१३ ॥ '''अर्थ''' शास्त्राला सोडून, अन्नदान न करता, मंत्रांशिवाय, दक्षिणा न देता व श्रद्धा न ठेवता केल्या जाणाऱ्या यज्ञाला तामस यज्ञ असे म्हणतात. ॥ १७-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं शौचमार्जवम्‌ । ब्रह्मचर्यमहिंसा च शारीरं तप उच्यते ॥ १७-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनम्‌''' = देवता, ब्राह्मण, गुरू आणि ज्ञानी माणसांचे पूजन, '''शौचम्‌''' = पवित्रता, '''आर्जवम्‌''' = सरळपणा, '''ब्रह्मचर्यम्‌''' = ब्रह्मचर्य, '''च''' = आणि, '''अहिंसा''' = अहिंसा (हे सर्व), '''शारीरम्‌''' = शरीरसंबंधी, '''तपः''' = तप (आहे), '''(इति)''' = असे, '''उच्यते''' = म्हटले जाते ॥ १७-१४ ॥ '''अर्थ''' देव, ब्राह्मण, गुरू व ज्ञानी यांची पूजा करणे, पावित्र्य, सरळपणा, ब्रह्मचर्य आणि अहिंसा, हे शारीरिक तप म्हटले जाते. ॥ १७-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत्‌ । स्वाध्यायाभ्यसनं चैव वाङ्मयं तप उच्यते ॥ १७-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अनुद्वेगकरम्‌''' = उद्वेग निर्माण न करणारे, '''प्रियहितम्‌''' = प्रिय आणि हितकारक, '''च''' = तसेच, '''सत्यम्‌''' = यथार्थ सत्य असे, '''यत्‌''' = जे, '''वाक्यम्‌''' = भाषण आहे, '''च''' = तसेच, '''(यत्‌)''' = जो, '''स्वाध्यायाभ्यसनम्‌''' = वेदशास्त्रांचे पठण तसेच परमेश्वराच्या नावाच्या जपाचा अभ्यास, '''(तत्‌) एव''' = तेच, '''वाङ्मयम्‌''' = वाचेसंबंधीचे, '''तपः''' = तप, '''(इति)''' = असे, '''उच्यते''' = सांगितले जाते ॥ १७-१५ ॥ '''अर्थ''' जे दुसऱ्याला न बोचणारे, प्रिय, हितकारक आणि यथार्थ भाषण असते ते, तसेच वेदशास्त्रांचे पठण व परमेश्वराच्या नामजपाचा अभ्यास, हेच वाणीचे तप म्हटले जाते. ॥ १७-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' मनःप्रसादः सौम्यत्वं मौनमात्मविनिग्रहः । भावसंशुद्धिरित्येतत्तपो मानसमुच्यते ॥ १७-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मनःप्रसादः''' = मनाची प्रसन्नता, '''सौम्यत्वम्‌''' = शांत भाव, '''मौनम्‌''' = भगवंतांचे चिंतन करण्याचा स्वभाव, '''आत्मविनिग्रहः''' = मनाचा निग्रह, '''(च)''' = आणि, '''भावसंशुद्धिः''' = अंतःकरणाच्या भावांची चांगल्याप्रकारे पवित्रता, '''इति''' = अशाप्रकारे, '''एतत्‌''' = हे, '''मानसम्‌''' = मनासंबंधीचे, '''तपः''' = तप, '''उच्यते''' = म्हटले जाते ॥ १७-१६ ॥ '''अर्थ''' मनाची प्रसन्नता, शांत भाव, भगवच्चिंतन करण्याचा स्वभाव, मनाचा निग्रह आणि अंतःकरणातील भावांची पूर्ण पवित्रता, हे मनाचे तप म्हटले जाते. ॥ १७-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रद्धया परया तप्तं तपस्तत्त्रिविधं नरैः । अफलाकाङ्क्षिभिर्युक्तैः सात्त्विकं परिचक्षते ॥ १७-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अफलाकाङ्क्षिभिः''' = फळाची इच्छा नसणाऱ्या, '''युक्तैः''' = योगी, '''नरैः''' = पुरुषांकडून, '''परया''' = परम, '''श्रद्धया''' = श्रद्धेने, '''तप्तम्‌''' = केले गेलेले, '''तत्‌''' = जे (पूर्वोक्त), '''त्रिविधम्‌''' = तीन प्रकारचे, '''तपः''' = तप (त्याला), '''सात्त्विकम्‌''' = सात्त्विक, '''परिचक्षते''' = असे म्हणतात ॥ १७-१७ ॥ '''अर्थ''' फळाची इच्छा न करणाऱ्या योगी पुरुषांकडून अत्यंत श्रद्धेने केलेल्या वर सांगितलेल्या तिन्ही प्रकारच्या तपाला सात्त्विक तप म्हणतात. ॥ १७-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' सत्कारमानपूजार्थं तपो दम्भेन चैव यत्‌ । क्रियते तदिह प्रोक्तं राजसं चलमध्रुवम्‌ ॥ १७-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्‌''' = जे, '''तपः''' = तप हे, '''सत्कारमानपूजार्थम्‌''' = सत्कार, मान आणि पूजा यांच्यासाठी केले जाते, '''(तथा)''' = तसेच, '''च एव''' = अन्य कोणत्यातरी स्वार्थासाठी स्वभावतः केले जाते, '''(वा)''' = किंवा, '''दम्भेन''' = दांभिकपणाने, '''क्रियते''' = केले जाते, '''तत्‌''' = ते, '''अध्रुवम्‌''' = अनिश्चित, '''(तथा)''' = तसेच, '''चलम्‌''' = क्षणिक फळ देणारे तप, '''इह''' = येथे, '''राजसम्‌''' = राजस असे, '''प्रोक्तम्‌''' = म्हटले गेले आहे ॥ १७-१८ ॥ '''अर्थ''' जे तप सत्कार, मान व पूजा होण्यासाठी तसेच दुसऱ्या काही स्वार्थासाठीही स्वभावाप्रमाणे किंवा पाखंडीपणाने केले जाते, ते अनिश्चित तसेच क्षणिक फळ देणारे तप येथे राजस असे म्हटले आहे. ॥ १७-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' मूढग्राहेणात्मनो यत्पीडया क्रियते तपः । परस्योत्सादनार्थं वा तत्तामसमुदाहृतम्‌ ॥ १७-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मूढग्राहेण''' = मूढतापूर्वक हट्टाने, '''आत्मनः''' = मन, वाणी व शरीर यांच्या, '''पीडया''' = पीडेसहित, '''वा''' = अथवा, '''परस्य''' = दुसऱ्याचे, '''उत्सादनार्थम्‌''' = अनिष्ट करण्यासाठी, '''यत्‌''' = जे, '''तपः''' = तप, '''क्रियते''' = केले जाते, '''तत्‌''' = त्या तपाला, '''तामसम्‌''' = तामस असे, '''उदाहृतम्‌''' = म्हटले जाते ॥ १७-१९ ॥ '''अर्थ''' जे तप मूर्खतापूर्वक हट्टाने, मन, वाणी आणि शरीर यांना कष्ट देऊन किंवा दुसऱ्यांचे अनिष्ट करण्यासाठी केले जाते, ते तप तामस म्हटले गेले आहे. ॥ १७-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' दातव्यमिति यद्दानं दीयतेऽनुपकारिणे । देशे काले च पात्रे च तद्दानं सात्त्विकं स्मृतम्‌ ॥ १७-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''दातव्यम्‌''' = दान देणे हे कर्तव्य आहे, '''इति''' = अशा भावनेने, '''यत्‌''' = जे, '''दानम्‌''' = दान, '''देशे''' = देश, '''च''' = तसेच, '''काले''' = काल, '''च''' = आणि, '''पात्रे''' = पात्र प्राप्त झाल्यावर, '''अनुपकारिणे''' = उपकार न करणाऱ्याला, '''दीयते''' = दिले जाते, '''तत्‌''' = ते, '''दानम्‌''' = दान, '''सात्त्विकम्‌''' = सात्त्विक असे, '''स्मृतम्‌''' = म्हटले गेले आहे ॥ १७-२० ॥ '''अर्थ''' दान देणे कर्तव्य आहे, या भावनेने जे दान, देश, काल आणि पात्र मिळाली असता उपकार न करणाऱ्याला दिले जाते, ते दान सात्त्विक म्हटले गेले आहे. ॥ १७-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' यत्तु प्रत्युपकारार्थं फलमुद्दिश्य वा पुनः । दीयते च परिक्लिष्टं तद्दानं राजसं स्मृतम्‌ ॥ १७-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''यत्‌''' = जे, '''(दानम्‌)''' = दान, '''परिक्लिष्टम्‌''' = क्लेशपूर्वक, '''च''' = तसेच, '''प्रत्युपकारार्थम्‌''' = प्रत्युपकाराच्या अपेक्षेने, '''वा''' = अथवा, '''फलम्‌''' = (कोणतेतरी) फळ, '''उद्दिश्य''' = दृष्टीपुढे ठेवून, '''पुनः''' = पुन्हा, '''दीयते''' = दिले जाते, '''तत्‌''' = ते, '''दानम्‌''' = दान, '''राजसम्‌''' = राजस, '''(इति)''' = असे, '''स्मृतम्‌''' = म्हटले आहे ॥ १७-२१ ॥ '''अर्थ''' परंतु जे दान क्लेशपूर्वक, प्रत्युपकाराच्या हेतूने अथवा फळ नजरेसमोर ठेवून दिले जाते, ते दान राजस म्हटले आहे. ॥ १७-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' अदेशकाले यद्दानमपात्रेभ्यश्च दीयते । असत्कृतमवज्ञातं तत्तामसमुदाहृतम्‌ ॥ १७-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्‌''' = जे, '''दानम्‌''' = दान, '''असत्कृतम्‌''' = सत्कार न करता, '''(वा)''' = अथवा, '''अवज्ञातम्‌''' = तिरस्कार करून, '''अदेशकाले''' = अयोग्य स्थळी व काळी, '''च''' = तसेच, '''अपात्रेभ्यः''' = कुपात्र माणसाला, '''दीयते''' = दिले जाते, '''तत्‌''' = ते, '''(दानम्‌)''' = दान, '''तामसम्‌''' = तामस, '''उदाहृतम्‌''' = म्हटले गेले आहे ॥ १७-२२ ॥ '''अर्थ''' जे दान सत्काराशिवाय किंवा तिरस्कारपूर्वक अयोग्य ठिकाणी, अयोग्य काळी आणि कुपात्री दिले जाते, ते दान तामस म्हटले गेले आहे. ॥ १७-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' ॐ तत्सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः । ब्राह्मणास्तेन वेदाश्च यज्ञाश्च विहिताः पुरा ॥ १७-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ॐ''' = ॐ, '''तत्‌''' = तत्‌, '''सत्‌''' = सत्‌, '''इति''' = हे, '''त्रिविधः''' = तीन प्रकारचे, '''निर्देश:''' = नाम, '''ब्रह्मणः स्मृतः''' = सच्चिदानंदघन ब्रह्माचेच आहे, '''तेन''' = त्याच्याकडून, '''पुरा''' = सृष्टीच्या आदिकाळी, '''ब्राह्मणाः''' = ब्राह्मण, '''च''' = आणि, '''वेदाः''' = वेद, '''च''' = तसेच, '''यज्ञाः''' = यज्ञ इत्यादी, '''विहिताः''' = निर्मिले गेले ॥ १७-२३ ॥ '''अर्थ''' ॐ तत्‌ सत्‌ अशी तीन प्रकारची सच्चिदानंदघन ब्रह्माची नावे सांगितली आहेत. त्यांपासून सृष्टीच्या आरंभी ब्राह्मण, वेद आणि यज्ञादी रचले गेले आहेत. ॥ १७-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्मादोमित्युदाहृत्य यज्ञदानतपःक्रियाः । प्रवर्तन्ते विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनाम्‌ ॥ १७-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''ब्रह्मवादिनाम्‌''' = वेदमंत्रांचे उच्चारण करणाऱ्या श्रेष्ठ पुरुषांच्या, '''विधानोक्ताः''' = शास्त्रविधीने नियत अशा, '''यज्ञदानतपःक्रियाः''' = यज्ञ, दान आणि तपरूप क्रिया या, '''सततम्‌''' = सदा, '''ॐ''' = ॐ, '''इति''' = असे (परमात्म्याचा नामाचे), '''उदाहृत्य (एव)''' = उच्चारण करूनच, '''प्रवर्तन्ते''' = सुरू होतात ॥ १७-२४ ॥ '''अर्थ''' म्हणून वेदमंत्रांचा उच्चार करणाऱ्या श्रेष्ठ पुरुषांच्या शास्त्राने सांगितलेल्या यज्ञ, दान व तप रूप क्रियांचा नेहमी ॐ या परमात्म्याच्या नावाचा उच्चार करूनच आरंभ होत असतो. ॥ १७-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' तदित्यनभिसन्धाय फलं यज्ञतपःक्रियाः । दानक्रियाश्च विविधाः क्रियन्ते मोक्षकाङ्क्षिभिः ॥ १७-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तत्‌''' = तत्‌ म्हणजे तत्‌ या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या परमात्म्याचे हे सर्व काही आहे, '''इति''' = या भावनेने, '''फलम्‌''' = फळाची, '''अनभिसन्धाय''' = इच्छा न धरता, '''विविधाः''' = नाना प्रकारच्या, '''यज्ञतपःक्रियाः''' = यज्ञ व तप रूप क्रिया, '''च''' = तसेच, '''दानक्रियाः''' = दानरूप क्रिया, '''मोक्षकाङ्क्षिभिः''' = कल्याणाची इच्छा करणाऱ्या पुरुषांकडून, '''क्रियन्ते''' = केल्या जातात ॥ १७-२५ ॥ '''अर्थ''' तत्‌ या नावाने संबोधिल्या जाणाऱ्या परमात्म्याचेच हे सर्व आहे, या भावनेने फळाची इच्छा न करता नाना प्रकारच्या यज्ञ, तप व दान रूप क्रिया कल्याणाची इच्छा करणाऱ्या पुरुषांकडून केल्या जातात. ॥ १७-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' सद्भावे साधुभावे च सदित्येतत्प्रयुज्यते । प्रशस्ते कर्मणि तथा सच्छब्दः पार्थ युज्यते ॥ १७-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सद्भावे''' = सत्य भावाच्या बाबतीत, '''च''' = आणि, '''साधुभावे''' = श्रेष्ठ भावांच्या संदर्भात, '''सत्‌''' = सत्‌, '''इति''' = या प्रकारे, '''एतत्‌''' = या परमात्म्याच्या नावाचा, '''प्रयुज्यते''' = प्रयोग केला जातो, '''तथा''' = तसेच, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''प्रशस्ते''' = उत्तम, '''कर्मणि (अपि)''' = कर्माच्या बाबतीत सुद्धा, '''सत्‌''' = सत्‌ या, '''शब्दः''' = शब्दाचा, '''युज्यते''' = प्रयोग केला जातो ॥ १७-२६ ॥ '''अर्थ''' सत्‌ या परमात्म्याच्या नावाचा सत्य भावात आणि श्रेष्ठ भावात प्रयोग केला जातो. तसेच हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), उत्तम कर्मातही सत्‌ शब्द योजला जातो. ॥ १७-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' यज्ञे तपसि दाने च स्थितिः सदिति चोच्यते । कर्म चैव तदर्थीयं सदित्येवाभिधीयते ॥ १७-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = तसेच, '''यज्ञे''' = यज्ञ, '''तपसि''' = तप, '''च''' = आणि, '''दाने''' = दान यांच्या बाबतीत, '''(या)''' = जी, '''स्थितिः''' = स्थिती म्हणजे श्रद्धा व आस्तिक भाव आहे, '''(सा) एव''' = ती सुद्धा, '''सत्‌''' = सत्‌, '''इति''' = याप्रकाराने, '''उच्यते''' = सांगितली जाते, '''च''' = आणि, '''तदर्थीयम्‌''' = त्या परमात्म्यासाठी केले जाणारे, '''कर्म''' = कर्म हे, '''एव''' = निश्चितपणे, '''सत्‌''' = सत्‌, '''इति''' = असे, '''अभिधीयते''' = म्हटले जाते ॥ १७-२७ ॥ '''अर्थ''' तसेच यज्ञ, तप आणि दान यांमध्ये जी स्थिती अर्थात आस्तिक बुद्धी असते, तिलाही सत्‌ असे म्हणतात आणि त्या परमात्म्यासाठी केलेले कर्म निश्चयाने सत्‌ असे म्हटले जाते. ॥ १७-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्तं कृतं च यत्‌ । असदित्युच्यते पार्थ न च तत्प्रेत्य नो इह ॥ १७-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''अश्रद्धया''' = श्रद्धेविना केले जाणारे, '''हुतम्‌''' = हवन, '''दत्तम्‌''' = दिलेले दान, '''(च)''' = तसेच, '''तप्तं तपः''' = केलेले तप, '''च''' = आणि, '''यत्‌''' = जे काहीही, '''कृतम्‌''' = केले जाणारे शुभ कर्म आहे, '''(तत्‌)''' = ते सर्व, '''असत्‌''' = असत्‌, '''इति''' = असे, '''उच्यते''' = सांगितले जाते, '''(अतः)''' = म्हणून, '''तत्‌''' = ते तर, '''नो इह''' = या लोकीही लाभदायक नाही, '''च''' = आणि, '''न प्रेत्य''' = मेल्यावरही लाभदायक नाही ॥ १७-२८ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), श्रद्धेशिवाय केलेले हवन, दिलेले दान, केलेले तप आणि जे काही केलेले शुभ कार्य असेल, ते सर्व असत्‌ म्हटले जाते. त्यामुळे ते ना इहलोकात फलदायी होत ना परलोकात. ॥ १७-२८ ॥ '''मूळ सतराव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे श्रद्धात्रयविभागयोगो नाम सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील श्रद्धात्रयविभागयोग नावाचा हा सतरावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ १७ ॥ [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स प्रकल्पातून स्थानांतरीत]] [[वर्ग:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] 8ixmta2wkdfwlhpap89zw7kkb59qkyn 0 2317 155569 150385 2022-08-07T15:10:09Z QueerEcofeminist 918 "[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : पहिला अध्याय (अर्जुनविषादयोग)]]" ला ने संरक्षित केले: संरक्षित केले, उत्पात नियंत्रण (via JWB) ([संपादन=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत) [स्थानांतरण=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत)) wikitext text/x-wiki '''मूळ पहिल्या अध्यायाचा प्रारंभ''' '''अथ प्रथमोऽध्यायः''' '''अर्थ''' पहिला अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' '''धृतराष्ट्र उवाच''' धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः । मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय ॥ १-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''धृतराष्ट्र''' = धृतराष्ट्र, '''उवाच''' = म्हणाले, '''सञ्जय''' = हे संजया, '''धर्मक्षेत्रे''' = धर्मभूमी असणाऱ्या, '''कुरुक्षेत्रे''' = कुरुक्षेत्रावर, '''समवेताः''' = एकत्र जमलेल्या, '''युयुत्सवः''' = युद्धाची इच्छा करणाऱ्या, '''मामकाः''' = माझ्या मुलांनी, '''च''' = आणि, '''एव''' = तसेच, '''पाण्डवाः''' = पांडूच्या मुलांनी, '''किम्‌''' = काय, '''अकुर्वत''' = केले ॥ १-१ ॥ '''अर्थ''' धृतराष्ट्र म्हणाले, हे संजया, धर्मभूमी असलेल्या कुरुक्षेत्रात युद्धाच्या इच्छेने एकत्र जमलेल्या माझ्या आणि पांडूच्या मुलांनीही काय केले? ॥ १-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' '''सञ्जय उवाच''' दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा । आचार्यमुपसङ्गम्य राजा वचनमब्रवीत्‌ ॥ १-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सञ्जय''' = संजय, '''उवाच''' = म्हणाले, '''तदा''' = त्यावेळी, '''व्यूढम्‌''' = व्यूहरचनेने युक्त, '''पाण्डवानीकम्‌''' = पांडवांचे सैन्य, '''दृष्ट्वा''' = पाहून, '''तु''' = आणि, '''आचार्यम्‌''' = द्रोणाचार्यांच्या, '''उपसङ्गम्य''' = जवळ जाऊन, '''राजा''' = राजा, '''दुर्योधनः''' = दुर्योधन, '''वचनम्‌''' = असे वचन, '''अब्रवीत''' = बोलला ॥ १-२ ॥ '''अर्थ''' संजय म्हणाले, त्यावेळी व्यूहरचना केलेले पांडवांचे सैन्य पाहून राजा दुर्योधन द्रोणाचर्यांजवळ जाऊन असे म्हणाला ॥ १-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' पश्यैतां पाण्डुपुत्राणामाचार्य महतीं चमूम्‌ । व्यूढां द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता ॥ १-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आचार्य''' = अहो आचार्य, '''तव''' = तुमच्या, '''धीमता''' = बुद्धिमान, '''शिष्येण''' = शिष्याने, '''द्रुपदपुत्रेण''' = द्रुपदपुत्र धष्टद्युम्नाने, '''व्युढाम्‌''' = व्युहरचना करून सिद्ध केलेली, '''एताम्‌''' = ही, '''पाण्डुपुत्राणाम्‌''' = पांडूच्या पुत्रांची, '''महतीम्‌''' = विशाल, '''चमूम्‌''' = सेना, '''पश्य''' = पाहा ॥ १-३ ॥ '''अर्थ''' अहो आचार्य, तुमच्या बुद्धिमान शिष्याने-द्रुपदपुत्र धृष्टद्युम्नाने-व्यूहरचना करून उभी केलेली ही पांडुपुत्रांची प्रचंड सेना पाहा. ॥ १-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि । युयुधानो विराटश्च द्रुपदश्च महारथः ॥ १-४ ॥ धृष्टकेतुश्‍चेकितानः काशिराजश्च वीर्यवान्‌ । पुरुजित्कुन्तिभोजश्च शैब्यश्च नरपुङ्गवः ॥ १-५ ॥ युधामन्युश्च विक्रान्त उत्तमौजाश्च वीर्यवान्‌ । सौभद्रो द्रौपदेयाश्च सर्व एव महारथाः ॥ १-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अत्र''' = येथे, '''महेष्वासाः''' = मोठीमोठी धनुष्ये धारण केलेले, '''च''' = आणि, '''युधि''' = युद्धात, '''भीमार्जुनसमाः''' = भीम व अर्जुन याप्रमाणे असणारे, '''शूराः''' = शूर-वीर, '''युयुधानः''' = सात्यकी, '''च''' = आणि, '''विराटः''' = विराट, '''च''' = तसेच, '''महारथः''' = महारथी, '''द्रुपदः''' = द्रुपद, '''धृष्टकेतुः''' = धृष्टकेतू, '''चेकितानः''' = चेकितान, '''च''' = आणि, '''वीर्यवान्‌''' = बलवान, '''काशिराजः''' = काशिराज, '''पुरुजित्‌''' = पुरुजित, '''कुन्तिभोजः''' = कुन्तिभोज, '''च''' = आणि, '''नरपुङ्गवः''' = नरश्रेष्ठ, '''शैब्यः''' = शैब्य, '''च''' = आणि, '''विक्रान्तः''' = पराक्रमी, '''युधामन्युः''' = युधामन्यू, '''च''' = तसेच, '''वीर्यवान्‌''' = शक्तिमान, '''उत्तमौजाः''' = उत्तमौजा, '''सौभद्रः''' = सुभद्रेचा पुत्र, '''च''' = आणि, '''द्रौपदेयाः''' = द्रौपदीचे पाच पुत्र, '''सर्व एव''' = हे सर्वच, '''महारथाः''' = महारथी, '''(सन्ति)''' = आहेत ॥ १-४, १-५, १-६ ॥ '''अर्थ''' या सैन्यात मोठीमोठी धनुष्ये घेतलेले भीम, अर्जुन यांसारखे शूरवीर, सात्यकी, विराट, महारथी द्रुपद, धृष्टकेतू, चेकितान, बलवान काशिराज, पुरुजित, कुंतिभोज, नरश्रेष्ठ शैब्य, पराक्रमी युधामन्यू, शक्तिमान उत्तमौजा, सुभद्रापुत्र अभिमन्यू आणि द्रौपदीचे पाच पुत्र हे सर्वच महारथी आहेत. ॥ १-४, १-५, १-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' अस्माकं तु विशिष्टा ये तान्निबोध द्विजोत्तम । नायका मम सैन्यस्य संज्ञार्थं तान्ब्रवीमि ते ॥ १-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''द्विजोत्तम''' = हे ब्राह्मणश्रेष्ठ, '''अस्माकम्‌''' = आमच्या पक्षात, '''तु''' = सुद्धा, '''ये''' = जे, '''विशिष्टाः''' = महत्त्वाचे, '''(सन्ति)''' = आहेत, '''तान्‌''' = त्यांना, '''निबोध''' = आपण जाणून घ्या, '''मम''' = माझ्या, '''सैन्यस्य''' = सैन्याचे, '''नायकाः''' = जे सेनापती आहेत, '''तान्‌''' = ते, '''ते''' = तुमच्या, '''संज्ञार्थम्‌''' = माहितीसाठी, '''ब्रविमी''' = मी सांगतो ॥ १-७ ॥ '''अर्थ''' हे ब्राह्मणश्रेष्ठ, आपल्यातील जे महत्त्वाचे आहेत, ते जाणून घ्या. आपल्या माहितीसाठी आपल्या सैन्याचे जे जे सेनापती आहेत, ते मी आपल्याला सांगतो. ॥ १-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' भवान्‌ भीष्मश्च कर्णश्च कृपश्च समितिञ्जयः । अश्वत्थामा विकर्णश्च सौमदत्तिस्तथैव च ॥ १-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भवान्‌''' = तुम्ही द्रोणाचार्य, '''च''' = आणि, '''भीष्मः''' = भीष्म, '''च''' = तसेच, '''कर्णः''' = कर्ण, '''च''' = आणि, '''समितिञ्जयः''' = युद्धात विजयी होणारे, '''कृपः''' = कृपाचार्य, '''च''' = तसेच, '''अश्वत्थामा''' = अश्वत्थामा, '''च''' = तसेच, '''विकर्णः''' = विकर्ण, '''तथैव च''' = आणि त्याचप्रमाणे, '''सौमदत्तिः''' = सोमदत्ताचा पुत्र भूरिश्रवा ॥ १-८ ॥ '''अर्थ''' आपण-द्रोणाचार्य, पितामह भीष्म, कर्ण, युद्धात विजयी होणारे कृपाचार्य, अश्वत्थामा, विकर्ण तसेच सोमदत्ताचा मुलगा भूरिश्रवा. ॥ १-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' अन्ये च बहवः शूरा मदर्थे त्यक्तजीविताः । नानाशस्त्रप्रहरणाः सर्वे युद्धविशारदाः ॥ १-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अन्ये''' = इतर, '''च''' = सुद्धा, '''मदर्थे''' = माझ्यासाठी, '''त्यक्तजीविताः''' = जीवावर उदार झालेले, '''बहवः''' = पुष्कळ, '''शूराः''' = शूरवीर, '''(सन्ति)''' = आहेत, '''सर्वे''' = ते सर्व, '''नानाशस्त्रप्रहरणाः''' = निरनिराळ्या शस्त्रास्त्रांनी सुसज्ज, '''युद्धविशारदाः''' = युद्धात पारंगत, '''(सन्ति)''' = आहेत ॥ १-९ ॥ '''अर्थ''' इतरही माझ्यासाठी जीवावर उदार झालेले पुष्कळ शूरवीर आहेत. ते सर्वजण निरनिराळ्या शस्त्रास्त्रांनी सुसज्ज असून युद्धात पारंगत आहेत. ॥ १-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' अपर्याप्तं तदस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम्‌ । पर्याप्तं त्विदमेतेषां बलं भीमाभिरक्षितम्‌ ॥ १-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भीष्माभिरक्षितम्‌''' = भीष्म-पितामहांकडून रक्षिले गेलेले, '''अस्माकम्‌''' = आमचे, '''तत्‌''' = ते, '''बलम्‌''' = सैन्य, '''अपर्याप्तम्‌''' = सर्व प्रकारांनी अजिंक्य आहे, '''तु''' = आणि, '''भीमाभिरक्षितम्‌''' = भीमाकडून रक्षिले गेलेले, '''एतेषाम्‌''' = या पांडवांचे, '''इदम्‌''' = हे, '''बलम्‌''' = सैन्य, '''पर्याप्तम्‌''' = जिंकण्यास सोपे आहे ॥ १-१० ॥ '''अर्थ''' भीष्मपितामहांनी रक्षण केलेले आपले ते सैन्य सर्व दृष्टींनी अजिंक्य आहे; तर भीमाने रक्षण केलेले यांचे हे सैन्य जिंकायला सोपे आहे. ॥ १-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिताः । भीष्ममेवाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व एव हि ॥ १-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = म्हणून, '''सर्वेषु''' = सर्व, '''अयनेषु''' = व्यूहद्वारात, '''यथाभागम्‌''' = आपापल्या जागेवर, '''अवस्थिताः''' = राहून, '''भवन्तः''' = आपण, '''सर्वे एव''' = सर्वांनीच, '''हि''' = निःसंदेहपणे, '''भीष्मम्‌ एव''' = भीष्म पितामहांचेच, '''अभिरक्षन्तु''' = सर्व बाजूंनी रक्षण करावे ॥ १-११ ॥ '''अर्थ''' म्हणून सर्व व्यूहांच्या प्रवेशद्वारात आपापल्या जागेवर राहून आपण सर्वांनीच निःसंदेह भीष्मपितामहांचेच सर्व बाजूंनी रक्षण करावे. ॥ १-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्य सञ्जनयन्‌ हर्षं कुरुवृद्धः पितामहः । सिंहनादं विनद्यौच्चै: शङ्खं दध्मौ प्रतापवान्‌ ॥ १-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्य''' = त्या(दुर्योधना)चा(च्या हृदयात), '''हर्षम्‌''' = आनंद, '''सञ्जनयन्‌''' = निर्माण करीत, '''कुरुवृद्धः''' = कौरवातील वृद्ध, '''प्रतापवान्‌''' = महापराक्रमी(अशा), '''पितामहः''' = पितामह भीष्मांनी, '''उच्चैः''' = मोठ्या सुरात, '''सिंहनादम्‌''' = सिंहाच्या आरोळीप्रमाणे, '''विनद्य''' = गर्जना करून, '''शङ्खम्‌''' = शंख, '''दध्मौ''' = वाजविला ॥ १-१२ ॥ '''अर्थ''' कौरवांतील वृद्ध, महापराक्रमी, पितामह भीष्मांनी त्या दुर्योधनाच्या अंतःकरणात आनंद निर्माण करीत मोठ्याने सिंहासारखी गर्जना करून शंख वाजविला. ॥ १-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च पणवानकगोमुखाः । सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस्तुमुलोऽभवत्‌ ॥ १-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ततः''' = त्यानंतर, '''शङ्खाः''' = शंख, '''च''' = आणि, '''भेर्यः''' = नगारे, '''च''' = तसेच, '''पणवानकगोमुखाः''' = ढोल, मृदंग व शिंगे (इत्यादी रणवाद्ये), '''सहसा एव''' = एकदमच, '''अभ्यहन्यन्त''' = वाजू लागली, '''(तेषां)''' = (त्यांचा), '''सः''' = तो, '''शब्दः''' = आवाज, '''तुमुलः''' = फार भयंकर, '''अभवत्‌''' = झाला ॥ १-१३ ॥ '''अर्थ''' त्यानंतर शंख, नगारे, ढोल, मृदंग, शिंगे इत्यादी रणवाद्ये एकदम वाजू लागली. त्यांचा तो आवाज प्रचंड झाला. ॥ १-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' ततः श्वेतैर्हयैर्युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ । माधवः पाण्डवाश्चैव दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः ॥ १-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ततः''' = त्यानंतर, '''श्वेतैः''' = पांढऱ्या, '''हयैः''' = घोड्यांनी, '''युक्ते''' = युक्त अशा, '''महति''' = उत्तम, '''स्यन्दने''' = रथात, '''स्थितौ''' = बसलेल्या, '''माधवः''' = श्रीकृष्ण महाराजांनी, '''च''' = आणि, '''पाण्डवः''' = पांडवाने (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुनाने), '''एव''' = सुद्धा, '''दिव्यौ''' = अलौकिक, '''शङ्खौ''' = शंख, '''प्रदध्मतुः''' = वाजविले ॥ १-१४ ॥ '''अर्थ''' यानंतर पांढरे घोडे जोडलेल्या उत्तम रथात बसलेल्या श्रीकृष्णांनी आणि पांडवाने (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुनाने) ही दिव्य शंख वाजविले. ॥ १-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनञ्जयः । पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदरः ॥ १-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हृषीकेशः''' = श्रीकृष्ण महाराजांनी, '''पाञ्चजन्यम्‌''' = पांचजन्य नावाचा, '''धनञ्जयः''' = अर्जुनाने, '''देवदत्तम्‌''' = देवदत्त नावाचा, '''(च)''' = आणि, '''भीमकर्मा''' = भयानक कर्मे करणाऱ्या, '''वृकोदरः''' = भीमसेनाने, '''पौण्ड्रम्‌''' = पौण्ड्र नावाचा, '''महाशङ्खम्‌''' = मोठा शंख, '''दध्मौ''' = वाजविला ॥ १-१५ ॥ '''अर्थ''' श्रीकृष्णांनी पांचजन्य नावाचा, अर्जुनाने देवदत्त नावाचा आणि भयानक कृत्ये करणाऱ्या भीमाने पौण्ड्र नावाचा मोठा शंख फुंकला. ॥ १-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः । नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ ॥ १-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कुन्तीपुत्रः''' = कुन्तीपुत्र, '''राजा''' = राजा, '''युधिष्ठिरः''' = युधिष्ठिराने, '''अनन्तविजयम्‌''' = अनंतविजय नावाचा, '''(च)''' = आणि, '''नकुलः''' = नकुलाने, '''च''' = व, '''सहदेवः''' = सहदेवाने, '''सुघोष-मणिपुष्पकौ''' = सुघोष आणि मणिपुष्पक नावाचे शंङ्ख, '''(दध्मौ)''' = वाजविले ॥ १-१६ ॥ '''अर्थ''' कुंतीपुत्र राजा युधिष्ठिराने अनंतविजय नावाचा आणि नकुल व सहदेव यांनी सुघोष व मणिपुष्पक नावाचे शंख वाजविले. ॥ १-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' काश्यश्च परमेष्वासः शिखण्डी च महारथः । धृष्टद्युम्नो विराटश्च सात्यकिश्चापराजितः ॥ १-१७ ॥ द्रुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वशः पृथिवीपते । सौभद्रश्च महाबाहुः शङ्खान्दध्मुः पृथक्पृथक्‌ ॥ १-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''परमेष्वासः''' = श्रेष्ठ धनुष्य धारण करणारा, '''काश्यः''' = काशिराज, '''च''' = आणि, '''महारथः''' = महारथी, '''शिखण्डी''' = शिखंडी, '''च''' = व, '''धृष्टद्युम्नः''' = धृष्टद्युम्न, '''च''' = तसेच, '''विराटः''' = राजा विराट, '''च''' = आणि, '''अपराजितः''' = अजिंक्य, '''सात्यकिः''' = सात्यकी, '''द्रुपदः''' = राजा द्रुपद, '''च''' = आणि, '''द्रौपदेयाः''' = द्रौपदीचे पाच पुत्र, '''च''' = तसेच, '''महाबाहुः''' = मोठ्या भुजा असणारा, '''सौभद्रः''' = सुभद्रापुत्र(अभिमन्यू), '''(एते, सर्वे)''' = या सर्वांनी, '''पृथिवीपते''' = हे राजन्‌, '''सर्वशः''' = सर्व बाजूंनी, '''पृथक्‌-पृथक्‌''' = वेगवेगळे, '''शङ्खान्‌''' = शंख, '''दध्मुः''' = वाजविले ॥ १-१७, १-१८ ॥ '''अर्थ''' श्रेष्ठ धनुष्य धारण करणारा काशिराज, महारथी शिखंडी, धृष्टद्युम्न, राजा विराट, अजिंक्य सात्यकी, राजा द्रुपद, द्रौपदीचे पाचही पुत्र, महाबाहू सुभद्रापुत्र अभिमन्यू, या सर्वांनी, हे राजा, सर्व बाजूंनी वेगवेगळे शंख वाजविले. ॥ १-१७, १-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' स घोषो धार्तराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत्‌ । नभश्च पृथिवीं चैव तुमुलो व्यनुनादयन्‌ ॥ १-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(च)''' = आणि, '''नभः''' = आकाशाला, '''च''' = तसेच, '''पृथिवीं''' = पृथ्वीला, '''एव''' = सुद्धा, '''व्यनुनादयन्‌''' = दुमदुमून टाकीत, '''सः''' = त्या, '''तुमुलः''' = भयानक, '''घोषः''' = आवाजाने, '''धार्तराष्ट्राणाम्‌''' = धार्तराष्ट्रांची म्हणजे आपल्या पक्षातील लोकांची, '''हृदयानि''' = हृदये, '''व्यदारयत्‌''' = विदीर्ण करून टाकली ॥ १-१९ ॥ '''अर्थ''' आणि त्या भयानक आवाजाने आकाश व पृथ्वीला दुमदुमून टाकीत कौरवांची अर्थात आपल्या पक्षातील लोकांची छाती दडपून टाकली. ॥ १-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' अथ व्यवस्थितान्दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान्‌ कपिध्वजः । प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः ॥ १-२० ॥ हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते । '''अर्जुन उवाच''' सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत ॥ १-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महीपते''' = हे राजा, '''अथ''' = त्यानंतर, '''कपिध्वजः''' = ज्याच्या ध्वजावर हनुमान आहे (अशा), '''पाण्डवः''' = पांडवाने (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुनाने), '''व्यवस्थितान्‌''' = मोर्चा बांधून उभ्या असलेल्या, '''धार्तराष्ट्रान्‌''' = धृतराष्ट्राशी संबंधित लोकांना, '''दृष्ट्वा''' = पाहून, '''तदा''' = तेव्हा, '''शस्त्रसम्पाते प्रवृत्ते''' = शस्त्र चालविण्याच्या तयारीचे वेळी, '''धनुः''' = धनुष्य, '''उद्यम्य''' = उचलून, '''हृषीकेशम्‌''' = हृषीकेश श्रीकृष्णांना उद्देशून, '''इदम्‌''' = हे, '''वाक्यम्‌''' = वाक्य, '''आह''' = उच्चारले, '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''अच्युत''' = हे अच्युता, '''मे''' = माझा, '''रथम्‌''' = रथ, '''उभयोः''' = दोन्ही, '''सेनयोः''' = सैन्यांच्या, '''मध्ये''' = मध्यभागी, '''स्थापय''' = उभा करा ॥ १-२०, १-२१ ॥ '''अर्थ''' महाराज, त्यानंतर ध्वजावर हनुमान असणाऱ्या पांडवाने (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुनाने) युद्धाच्या तयारीने उभ्या असलेल्या कौरवांना पाहून, शस्त्रांचा वर्षाव होण्याची वेळ आली तेव्हा धनुष्य उचलून, हृषीकेश श्रीकृष्णांना असे म्हटले, हे अच्युता, माझा रथ दोन्ही सैन्यांच्या मध्यभागी उभा करा. ॥ १-२०, १-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' यावदेतान्निरीक्षेऽहं योद्धुकामानवस्थितान्‌ । कैर्मया सह योद्धव्यमस्मिन्‌ रणसमुद्यमे ॥ १-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अस्मिन्‌''' = या, '''रणसमुद्यमे''' = युद्धाच्या उद्योगात, '''कैः सह''' = (ज्या) कोणाकोणाबरोबर, '''मया''' = मला, '''योद्धव्यम्‌''' = लढणे योग्य आहे, '''योद्धुकामान्‌''' = (त्या) युद्ध करण्याच्या इच्छेने, '''अवस्थितान्‌''' = रणांगणात सज्ज झालेल्या, '''एतान्‌''' = या (शत्रुपक्षातील योद्ध्यां) ना, '''यावत्‌ अहम्‌ निरीक्षे''' = (मी) जोपर्यंत नीट पाहून घेत आहे (तोपर्यंत रथ उभा करा.) ॥ १-२२ ॥ '''अर्थ''' मी रणभूमीवर युद्धाच्या इच्छेने सज्ज झालेल्या या शत्रुपक्षाकडील योद्ध्यांना जोवर नीट पाहून घेईन की, मला या युद्धाच्या उद्योगात कोणाकोणाशी लढणे योग्य आहे, तोवर रथ उभा करा. ॥ १-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' योत्स्यमानानवेक्षेऽहं य एतेऽत्र समागताः । धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर्युद्धे प्रियचिकीर्षवः ॥ १-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''दुर्बुद्धेः''' = दुष्टबुद्धी अशा, '''धार्तराष्ट्रस्य''' = दुर्योधनाचे, '''युद्धे''' = युद्धात, '''प्रियचिकीर्षवः''' = हित करू इच्छिणारे, '''ये''' = जे जे, '''एते''' = हे (राजेलोक), '''अत्र''' = या सैन्यात, '''समागताः''' = एकत्र आले आहेत (त्या), '''योत्स्यमानान्‌''' = युद्ध करणाऱ्या योद्ध्यांना, '''अहम्‌''' = मी, '''अवेक्षे''' = पाहीन ॥ १-२३ ॥ '''अर्थ''' दुष्टबुद्धी दुर्योधनाचे युद्धात हित करू इच्छिणारे जे जे हे राजे या सैन्यात आले आहेत, त्या योद्ध्यांना मी पाहातो. ॥ १-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' '''सञ्जय उवाच''' एवमुक्तो हृषीकेशो गुडाकेशेन भारत । सेनयोरुभयोर्मध्ये स्थापयित्वा रथोत्तमम्‌ ॥ १-२४ ॥ भीष्मद्रोणप्रमुखतः सर्वेषां च महीक्षिताम्‌ । उवाच पार्थ पश्यैतान्‌ समवेतान्‌ कुरुनिति ॥ १-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सञ्जय''' = संजय, '''उवाच''' = म्हणाले, '''भारत''' = हे धृतराष्ट्र, '''गुडाकेशेन''' = अर्जुनाने, '''एवम्‌''' = असे, '''उक्तः''' = म्हटले असता, '''हृषीकेशः''' = श्रीकृष्णांनी, '''उभयोः''' = दोन्ही, '''सेनयोः''' = सैन्यांच्या, '''मध्ये''' = मध्ये, '''भीष्मद्रोणप्रमुखतः''' = भीष्म व द्रोण यांच्या समोर, '''च''' = तसेच, '''सर्वेषाम्‌''' = सर्व, '''महीक्षिताम्‌''' = राजांच्या समोर, '''रथोत्तमम्‌''' = उत्तम रथ, '''स्थापयित्वा''' = उभा करून, '''इति''' = असे, '''उवाच''' = म्हटले, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथपुत्र अर्जुना), '''समवेतान्‌''' = युद्धासाठी एकत्र जमलेल्या, '''एतान्‌''' = या, '''कुरून्‌''' = कौरवांना, '''पश्य''' = पाहा ॥ १-२४, १-२५ ॥ '''अर्थ''' संजय म्हणाले, धृतराष्ट्र महाराज, अर्जुनाने असे सांगितल्यावर श्रीकृष्णांनी दोन्ही सैन्यांच्या मध्यभागी भीष्म, द्रोणाचार्य व इतर सर्व राजांच्या समोर तो उत्तम रथ उभा करून म्हटले, हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), युद्धासाठी जमलेल्या या कौरवांना पाहा. ॥ १-२४, १-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' तत्रापश्यत्स्थितान्‌ पार्थः पितॄनथ पितामहान्‌ । आचार्यान्मातुलान्‌ भ्रातॄन्‌ पुत्रान्‌ पौत्रान्‌ सखींस्तथा ॥ १-२६ ॥ श्वशुरान्‌ सुहृदश्चैव सेनयोरुभयोरपि । '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अथ''' = त्यानंतर, '''पार्थः''' = पार्थाने (अर्थात पृथापुत्र अर्जुनाने), '''तत्र उभयोः अपि''' = त्या दोन्हीही, '''सेनयोः''' = सैन्यांमध्ये, '''स्थितान्‌''' = उभे असलेले, '''पितॄन्‌''' = काका, '''पितामहान्‌''' = आजे, पणजे, '''आचार्यान्‌''' = गुरू, '''मातुलान्‌''' = मामे, '''भ्रातॄन्‌''' = भाऊ, '''पुत्रान्‌''' = मुलगे, '''पौत्रान्‌''' = नातू, '''तथा''' = तसेच, '''सखीन्‌''' = मित्र, '''श्वशुरान्‌''' = सासरे, '''च''' = आणि, '''सुहृदः''' = सुहृद (यांना), '''एव''' = च, '''अपश्यत्‌''' = पाहिले ॥ १-२६, १-२७(पूर्वार्ध) ॥ '''अर्थ''' त्यानंतर पार्थाने (अर्थात पृथापुत्र अर्जुनाने) त्या दोन्ही सैन्यांमध्ये असलेल्या काका, आजे-पणजे, गुरू, मामा, भाऊ, मुलगे, नातू, मित्र, सासरे आणि हितचिंतक यांनाच पाहिले. ॥ १-२६, १-२७(पूर्वार्ध) ॥ '''मूळ श्लोक''' तान्‌ समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान्‌ बन्धूनवस्थितान्‌ ॥ १-२७ ॥ कृपया परयाविष्टो विषीदन्निदमब्रवीत्‌ । '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अवस्थितान्‌''' = उपस्थित असलेल्या, '''तान्‌ सर्वान्‌ बन्धून्‌''' = त्या सर्व बंधूंना, '''समीक्ष्य''' = पाहून, '''परया''' = आत्यंतिक, '''कृपया''' = करुणेने, '''आविष्टः''' = परवश झालेला, '''सः''' = तो, '''कौन्तेयः''' = कुन्तीपुत्र अर्जुन, '''विषीदन्‌''' = शोक करीत, '''इदम्‌''' = हे(वचन), '''अब्रवीत्‌''' = बोलला ॥ १-२७(उत्तरार्ध), १-२८(पूर्वार्ध) ॥ '''अर्थ''' तेथे असलेल्या त्या सर्व बांधवांना पाहून अत्यंत करुणेने व्याप्त झालेला कुंतीपुत्र अर्जुन शोकाकुल होऊन असे म्हणाला ॥ १-२७(उत्तरार्ध), १-२८(पूर्वार्ध) ॥ '''मूळ श्लोक''' '''अर्जुन उवाच''' दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थितम्‌ ॥ १-२८ ॥ सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति । वेपुथश्च शरीरे मे रोमहर्षश्च जायते ॥ १-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''कृष्ण''' = हे कृष्णा, '''युयुत्सुम्‌''' = युद्धाची इच्छा धरून, '''समुपस्थितम्‌''' = रणांगणावर उपस्थित असणाऱ्या, '''इमम्‌ स्वजनम्‌''' = या स्वजन समुदायाला, '''दृष्ट्वा''' = पाहिल्यावर, '''मम''' = माझे, '''गात्राणि''' = अवयव, '''सीदन्ति''' = गळून जात आहेत, '''च''' = आणि, '''मुखम्‌''' = तोंड, '''परिशुष्यति''' = कोरडे पडत आहे, '''च''' = तसेच, '''मे''' = माझ्या, '''शरीरे''' = शरीरांच्या ठिकाणी, '''वेपुथः''' = कंप, '''च''' = व, '''रोमहर्षः''' = रोमांच, '''जायते''' = निर्माण झाले आहेत ॥ १-२८(उत्तरार्ध), १-२९ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे कृष्णा, युद्धाच्या इच्छेने रणांगणावर उपस्थित असणाऱ्या या स्वजनांना पाहून माझे अवयव गळून जात आहेत; तोंडाला कोरड पडली आहे; शरीराला कंप सुटला आहे आणि अंगावर रोमांच उभे राहात आहेत. ॥ १-२८(उत्तरार्ध), १-२९ ॥ '''मूळ श्लोक''' गाण्डीवं स्रंसते हस्तात्त्वक्चैव परिदह्यते । न च शक्नोम्यवस्थातुं भ्रमवतीव च मे मनः ॥ १-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हस्तात्‌''' = हातातून, '''गाण्डीवम्‌''' = गांडीव धनुष्य, '''स्रंसते''' = गळून पडत आहे, '''च''' = व, '''त्वक्‌''' = त्वचा, '''एव''' = सुद्धा, '''परिदह्यते''' = फार जळजळत आहे, '''च''' = तसेच, '''मे''' = माझे, '''मनः''' = मन, '''भ्रमति इव''' = भरकटल्यासारखे होत आहे, '''(अतः)''' = त्यामुळे मी, '''अवस्थातुम्‌''' = उभा राहाण्यास, '''च''' = सुद्धा, '''न शक्नोमि''' = समर्थ नाही ॥ १-३० ॥ '''अर्थ''' हातातून गांडीव धनुष्य गळून पडत आहे, अंगाचा दाह होत आहे. तसेच माझे मन भ्रमिष्टासारखे झाले आहे. त्यामुळे मी उभा देखील राहू शकत नाही. ॥ १-३० ॥ '''मूळ श्लोक''' निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव । न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे ॥ १-३१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''केशव''' = हे केशवा, '''निमित्तानि''' = चिन्हे, '''च''' = सुद्धा, '''(अहम्‌)''' = मी, '''विपरीतानि''' = विपरीतच, '''पश्यामि''' = पाहात आहे, '''(च)''' = तसेच, '''आहवे''' = युद्धामध्ये, '''स्वजनम्‌''' = स्वजन-समुदायाला, '''हत्वा''' = ठार मारून, '''श्रेयः च''' = कल्याण सुद्धा (होईल असे), '''न अनुपश्यामि''' = मला दिसत नाही ॥ १-३१ ॥ '''अर्थ''' हे केशवा, मला विपरीत चिन्हे दिसत आहेत. युद्धात आप्तांना मारून कल्याण होईल, असे मला वाटत नाही. ॥ १-३१ ॥ '''मूळ श्लोक''' न काङ्क्षे विजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च । किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगैर्जीवितेन वा ॥ १-३२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कृष्ण''' = हे कृष्णा, '''विजयम्‌''' = विजयाची, '''न काङ्क्षे''' = मला इच्छा नाही, '''च''' = तसेच, '''न राज्यम्‌''' = राज्याची (इच्छा) नाही, '''च''' = आणि, '''सुखानि''' = सुखांचीही (इच्छा नाही), '''गोविन्द''' = हे गोविंदा, '''नः''' = आम्हाला, '''राज्येन''' = राज्याचे, '''किम्‌''' = काय प्रयोजन आहे, '''वा''' = अथवा, '''भोगैः''' = भोगांचा, '''(च)''' = आणि, '''जीवितेन''' = जगण्याचा, '''किम्‌''' = काय उपयोग आहे ॥ १-३२ ॥ '''अर्थ''' हे कृष्णा, मला तर विजयाची इच्छा नाही, राज्याची नाही की सुखांचीही नाही. हे गोविंदा, आम्हाला असे राज्य काय करायचे? अशा भोगांनी आणि जगण्याने तरी काय लाभ होणार आहे? ॥ १-३२ ॥ '''मूळ श्लोक''' येषामर्थे काङ्क्षितं नो राज्यं भोगाः सुखानि च । त इमेऽवस्थिता युद्धे प्राणांस्त्यक्त्वा धनानि च ॥ १-३३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''येषाम्‌''' = ज्यांच्या, '''अर्थे''' = साठी, '''नः''' = आम्हाला, '''राज्यम्‌''' = राज्य, '''भोगाः''' = भोग, '''च''' = आणि, '''सुखानि''' = सुखे (इत्यादी), '''काङ्क्षितम्‌''' = अभीष्ट आहेत, '''ते''' = ते, '''इमे''' = हे (सर्वजण), '''धनानि''' = धन, '''च''' = आणि, '''प्राणान्‌''' = प्राण (यांची आशा), '''त्यक्त्वा''' = सोडून, '''युद्धे''' = युद्धात, '''अवस्थिताः''' = उभे आहेत ॥ १-३३ ॥ '''अर्थ''' आम्हाला ज्यांच्यासाठी राज्य, भोग आणि सुखादी अपेक्षित आहेत, तेच हे सर्वजण संपत्तीची आणि जीविताची आशा सोडून युद्धात उभे ठाकले आहेत. ॥ १-३३ ॥ '''मूळ श्लोक''' आचार्याः पितरः पुत्रास्तथैव च पितामहाः । मातुलाः श्वशुराः पौत्राः श्यालाः सम्बन्धिनस्तथा ॥ १-३४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आचार्याः''' = गुरुजन, '''पितरः''' = काका, '''पुत्राः''' = मुलगे, '''च''' = आणि, '''तथा एव''' = त्याचप्रमाणे, '''पितामहाः''' = आजे, '''मातुलाः''' = मामे, '''श्वशुराः''' = सासरे, '''पौत्राः''' = नातू, '''श्यालाः''' = मेहुणे, '''तथा''' = तसेच, '''सम्बन्धिनः''' = आप्त लोक, '''(सन्ति)''' = आहेत ॥ १-३४ ॥ '''अर्थ''' गुरुजन, काका, मुलगे, आजे, मामा, सासरे, नातू, मेहुणे, त्याचप्रमाणे इतर आप्त आहेत. ॥ १-३४ ॥ '''मूळ श्लोक''' एतान्न हन्तुमिच्छामि घ्नतोऽपि मधुसूदन । अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते ॥ १-३५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मधुसूदन''' = हे मधुसूदना, '''घ्नतः अपि''' = (मला) मारले तरी सुद्धा, '''(अथवा)''' = किंवा, '''त्रैलोक्यराज्यस्य''' = तीन लोकांच्या राज्याच्या, '''हेतोः''' = साठी, '''अपि''' = सुद्धा, '''एतान्‌''' = या सर्वांना, '''हन्तुम्‌''' = ठार मारण्याची, '''न इच्छामि''' = मला इच्छा नाही (मग), '''महीकृते''' = (या) पृथ्वीसाठी (तर), '''नु किम्‌''' = काय सांगावे ॥ १-३५ ॥ '''अर्थ''' हे मधुसूदना, हे मला मारण्यास तयार झाले तरी किंवा त्रैलोक्याच्या राज्यासाठीही मी या सर्वांना मारु शकत नाही. मग या पृथ्वीची काय कथा? ॥ १-३५ ॥ '''मूळ श्लोक''' निहत्य धार्तराष्ट्रान्नः का प्रीतिः स्याज्जनार्दन । पापमेवाश्रयेदस्मान्‌ हत्वैतानाततायिनः ॥ १-३६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''जनार्दन''' = हे जनार्दना, '''धार्तराष्ट्रान्‌''' = धृतराष्ट्राच्या मुलांना, '''निहत्य''' = मारून, '''नः''' = आम्हाला, '''का''' = कोणते, '''प्रीतिः''' = सुख, '''स्यात्‌''' = मिळणार, '''एतान्‌''' = या, '''आततायिनः''' = आततायींना, '''हत्वा''' = मारल्यावर, '''अस्मान्‌''' = आम्हाला, '''पापम्‌ एव''' = पापच, '''आश्रयेत्‌''' = लागेल ॥ १-३६ ॥ '''अर्थ''' हे जनार्दना, धृतराष्ट्राच्या मुलांना मारून आम्हाला कोणते सुख मिळणार? या आततायींना मारून आम्हाला पापच लागणार. ॥ १-३६ ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान्‌ स्वबान्धवान्‌ । स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव ॥ १-३७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''माधव''' = हे माधवा, '''स्वबान्धवान्‌''' = आपल्याच बांधवांना (म्हणजे), '''धार्तराष्ट्रान्‌''' = धृतराष्ट्राच्या मुलांना, '''हन्तुम्‌''' = मारण्यास, '''वयम्‌''' = आम्ही, '''न अर्हाः''' = योग्य नाही, '''हि''' = कारण, '''स्वजनम्‌''' = आपल्याच कुटुंबाला, '''हत्वा''' = मारून, '''कथम्‌''' = कसे (बरे), '''सुखिनः''' = आम्ही सुखी, '''स्याम''' = होऊ ॥ १-३७ ॥ '''अर्थ''' म्हणूनच हे माधवा, आपल्या बांधवांना, धृतराष्ट्रपुत्रांना, आम्ही मारणे योग्य नाही. कारण आपल्याच कुटुंबियांना मारून आम्ही कसे सुखी होणार? ॥ १-३७ ॥ '''मूळ श्लोक''' यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः । कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम्‌ ॥ १-३८ ॥ कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम्‌ । कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिर्जनार्दन ॥ १-३९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यद्यपि''' = जरी, '''लोभोपहतचेतसः''' = लोभाने बुद्धिभ्रष्ट झालेले, '''एते''' = हे (लोक), '''कुलक्षयकृतम्‌''' = कुळाच्या नाशाने उत्पन्न झालेला, '''दोषम्‌''' = दोष, '''च''' = तसेच, '''मित्रद्रोहे''' = मित्राशी द्रोह करण्यातील, '''पातकम्‌''' = पाप, '''न पश्यन्ति''' = पाहात नाहीत, '''(तथापि)''' = तरी, '''जनार्दन''' = हे जनार्दना, '''कुलक्षयकृतम्‌''' = कुळाच्या नाशामुळे उत्पन्न होणाऱ्या, '''दोषम्‌''' = दोषाला, '''प्रपश्यद्भिः''' = जाणणाऱ्या, '''अस्माभिः''' = आम्ही, '''अस्मात्‌ पापात्‌''' = या पापापासून, '''निवर्तितुम्‌''' = परावृत्त होण्यासाठी, '''कथम्‌''' = का (बरे), '''न ज्ञेयम्‌''' = विचार करू नये ॥ १-३८, १-३९ ॥ '''अर्थ''' जरी लोभामुळे बुद्धी भ्रष्ट झालेल्या यांना कुळाचा नाश झाल्यामुळे उत्पन्न होणारा दोष आणि मित्राशी वैर करण्याचे पातक दिसत नसले तरी हे जनार्दना, कुळाच्या नाशाने उत्पन्न होणारा दोष स्पष्ट दिसत असतानाही आम्ही या पापापासून परावृत्त होण्याचा विचार का बरे करू नये? ॥ १-३८, १-३९ ॥ '''मूळ श्लोक''' कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः । धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत ॥ १-४० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कुलक्षये''' = कुळाचा नाशामुळे, '''सनातनाः''' = सनातन (असे), '''कुलधर्माः''' = कुळधर्म, '''प्रणश्यन्ति''' = नष्ट होऊन जातात, '''धर्मे नष्टे''' = धर्माचा नाश झाल्यावर, '''कृत्स्नम्‌''' = संपूर्ण, '''कुलम्‌''' = कुळात, '''अधर्मः उत''' = पापसुद्धा, '''अभिभवति''' = मोठ्या प्रमाणात पसरते ॥ १-४० ॥ '''अर्थ''' कुळाचा नाश झाला असता परंपरागत कुळधर्म नाहीसे होतात. कुळधर्म नाहीसे झाले असता त्या कुळात मोठ्या प्रमाणात पाप फैलावते. ॥ १-४० ॥ '''मूळ श्लोक''' अधर्माभिभवात्कृष्ण प्रदुष्यन्ति कुलस्त्रियः । स्त्रीषु दुष्टासु वार्ष्णेय जायते वर्णसङ्करः ॥ १-४१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कृष्ण''' = हे कृष्णा, '''अधर्माभिभवात्‌''' = पाप अधिक वाढल्याने, '''कुलस्त्रियः''' = कुळातील स्त्रिया, '''प्रदुष्यन्ति''' = अतिशय दूषित होतात, '''च''' = (आणि), '''वार्ष्णेय''' = हे वार्ष्णेया, '''स्त्रीषु दुष्टासु''' = स्त्रिया दूषित झाल्या असताना, '''वर्णसङ्करः''' = वर्णसंकर, '''जायते''' = उत्पन्न होतो ॥ १-४१ ॥ '''अर्थ''' हे कृष्णा, पाप अधिक वाढल्याने कुळातील स्त्रिया अतिशय बिघडतात आणि हे वार्ष्णेया, स्त्रिया बिघडल्या असता वर्णसंकर उत्पन्न होतो. ॥ १-४१ ॥ '''मूळ श्लोक''' सङ्करो नरकायैव कुलघ्नानां कुलस्य च । पतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः ॥ १-४२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कुलघ्नानाम्‌''' = कुळाचा नाश करणाऱ्यांना, '''च''' = आणि, '''कुलस्य''' = कुळाला, '''सङ्करः''' = संकर (हा), '''नरकाय एव''' = नरकालाच घेऊन जाण्यासाठी (असतो), '''लुप्तपिण्डोदकक्रियाः''' = पिंड व पाणी यांच्या क्रियांना म्हणजे श्राद्ध व तर्पण यांना मुकलेले (असे), '''एषाम्‌''' = यांचे, '''पितरः हि''' = पितरसुद्धा, '''पतन्ति''' = अधोगतीस प्राप्त होतात ॥ १-४२ ॥ '''अर्थ''' वर्णसंकर हा कुळाचा नाश करणाऱ्यांना आणि कुळाला नरकालाच नेतो. कारण श्राद्ध, जलतर्पण इत्यादींना मुकलेले यांचे पितर अधोगतीला जातात. ॥ १-४२ ॥ '''मूळ श्लोक''' दोषैरेतैः कुलघ्नानां वर्णसङ्करकारकैः । उत्साद्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वताः ॥ १-४३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''वर्णसङ्करकारकैः''' = वर्णसंकर करणाऱ्या, '''एतैः दोषैः''' = या दोषांमुळे, '''कुलघ्नानाम्‌''' = कुलघाती लोकांचे, '''शाश्वताः''' = सनातन (असे), '''कुलधर्माः''' = कुळधर्म, '''च''' = आणि, '''जातिधर्माः''' = जातिधर्म, '''उत्साद्यन्ते''' = नष्ट होऊन जातात ॥ १-४३ ॥ '''अर्थ''' या वर्णसंकर करणाऱ्या दोषांमुळे परंपरागत जातिधर्म व कुळधर्म उध्वस्त होतात. ॥ १-४३ ॥ '''मूळ श्लोक''' उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन । नरकेऽनियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम ॥ १-४४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''जनार्दन'''= हे जनार्दना, '''उत्सन्नकुलधर्माणाम्‌''' = ज्यांचा कुळधर्म नष्ट झाला आहे अशा, '''मनुष्याणाम्‌''' = मनुष्यांचा, '''नरके''' = नरकातील, '''वासः''' = निवास (हा), '''अनियतम्‌''' = अनिश्चित काळापर्यंत, '''भवति''' = होतो, '''इति''' = असे, '''अनुशुश्रुम''' = आम्ही ऎकत आलो आहोत ॥ १-४४ ॥ '''अर्थ''' हे जनार्दना, ज्यांचा कुळधर्म नाहीसा झाला आहे, अशा माणसांना अनिश्चित काळापर्यंत नरकात पडावे लागते, असे आम्ही ऎकत आलो आहोत. ॥ १-४४ ॥ '''मूळ श्लोक''' अहो बत महत्पापं कर्तुं व्यवसिता वयम्‌ । यद्राज्यसुखलोभेन हन्तुं स्वजनमुद्यताः ॥ १-४५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अहो''' = अरेरे, '''बत''' = किती वाईट, '''राज्यसुखलोभेन''' = राज्य व सुख यांच्या लोभाने, '''वयम्‌''' = आम्ही (बुद्धिमान असूनही), '''यत्‌''' = जे, '''स्वजनम्‌''' = स्वजनांना, '''हन्तुम्‌''' = मारण्यास, '''उद्यताः''' = तयार झालो आहोत, '''(तत्‌)''' = (ते म्हणजे), '''महत्‌''' = मोठे, '''पापम्‌''' = पाप, '''कर्तुम्‌''' = करण्यास, '''व्यवसिताः''' = आम्ही तयार झालो आहोत ॥ १-४५ ॥ '''अर्थ''' अरेरे! किती खेदाची गोष्ट आहे! आम्ही बुद्धिमान असूनही राज्य आणि सुख यांच्या लोभाने स्वजनांना ठार मारायला तयार झालो, हे केवढे मोठे पाप करायला उद्युक्त झालो बरे! ॥ १-४५ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदि मामप्रतीकारमशस्त्रं शस्त्रपाणयः । धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस्तन्मे क्षेमतरं भवेत्‌ ॥ १-४६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यदि''' = जरी, '''अशस्त्रम्‌''' = शस्त्ररहित, '''अप्रतिकारम्‌''' = प्रतिकार न करणाऱ्या (अशा), '''माम्‌''' = मला, '''शस्त्रपाणयः''' = हातात शस्त्र घेतलेले, '''धार्तराष्ट्राः''' = धृतराष्ट्राचे पुत्र, '''रणे''' = युद्धामध्ये, '''हन्युः''' = मारतील, '''(तथापि)''' = तरी, '''तत्‌''' = ते (मारणे), '''मे''' = माझ्यासाठी, '''क्षेमतरम्‌''' = अधिक कल्याणकारक, '''भवेत्‌''' = होईल ॥ १-४६ ॥ '''अर्थ''' जरी शस्त्ररहित व प्रतिकार न करणाऱ्या मला हातात शस्त्र घेतलेल्या धृतराष्ट्रपुत्रांनी रणात ठार मारले, तरी ते मला अधिक कल्याणकारक ठरेल. ॥ १-४६ ॥ '''मूळ श्लोक''' '''सञ्जय उवाच''' एवमुक्त्वार्जुनः सङ्ख्ये रथोपस्थ उपाविशत्‌ । विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः ॥ १-४७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सञ्जय''' = संजय, '''उवाच''' = म्हणाले, '''सङ्ख्ये''' = रणांगणावर, '''शोकसंविग्नमानसः''' = शोकामुळे मन उद्विग्न झालेला, '''अर्जुनः''' = अर्जुन, '''एवम्‌''' = असे, '''उक्त्वा''' = बोलून, '''सशरम्‌''' = बाणासह, '''चापम्‌''' = धनुष्य, '''विसृज्य''' = टाकून, '''रथोपस्थे''' = रथाच्या मागील भागी, '''उपाविशत्‌''' = बसला ॥ १-४७ ॥ '''अर्थ''' संजय म्हणाले, रणांगणावर दुःखाने मन उद्विग्न झालेला अर्जुन एवढे बोलून बाणासह धनुष्य टाकून देऊन रथाच्या मागील भागात बसला. ॥ १-४७ ॥ '''मूळ पहिल्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे अर्जुनविषादयोगो नाम प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील अर्जुनविषादयोग नावाचा हा पहिला अध्याय समाप्त झाला. ॥ १ ॥ [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स प्रकल्पातून स्थानांतरीत]] [[वर्ग:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] khez0f7hihgv8y1v6h0wkhhfkqtkryz 0 2318 155566 150387 2022-08-07T15:09:58Z QueerEcofeminist 918 "[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : दुसरा अध्याय (सांख्ययोग)]]" ला ने संरक्षित केले: संरक्षित केले, उत्पात नियंत्रण (via JWB) ([संपादन=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत) [स्थानांतरण=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत)) wikitext text/x-wiki '''मूळ दुसऱ्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ द्वितीयोऽध्यायः '''अर्थ''' दुसरा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ [[श्लोक]]''' सञ्जय उवाच तं तथा कृपयाविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम्‌ । विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः ॥ २-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सञ्जय''' = संजय, '''उवाच''' = म्हणाले, '''तथा''' = तशाप्रकारे, '''कृपया''' = करुणेने, '''आविष्टम्‌''' = व्याप्त, '''अश्रुपूर्णाकुलेक्षणम्‌''' = ज्याचे डोळे अश्रूंनी युक्त व व्याकूळ झालेले आहेत, '''(च)''' = आणि, '''विषीदन्तम्‌''' = शोकयुक्त (अशा), '''तम्‌''' = त्या(अर्जुना)ला, '''मधुसूदनः''' = भगवान मधुसूदन, '''इदम्‌''' = हे, '''वाक्यम्‌''' = वचन, '''उवाच''' = म्हणाले ॥ २-१ ॥ '''अर्थ''' सजंय म्हणाले, अशा रीतीने करुणेने व्याप्त, ज्याचे डोळे आसवांनी भरलेले व व्याकूळ दिसत आहेत, अशा शोक करणाऱ्या अर्जुनाला भगवान मधुसूदन असे म्हणाले. ॥ २-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम्‌ । अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यमकीर्तिकरमर्जुन ॥ २-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = श्रीभगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''विषमे''' = अयोग्य वेळी, '''इदम्‌''' = हा, '''कश्मलम्‌''' = मोह, '''कुतः''' = कोणत्या कारणाने, '''त्वा समुपस्थितम्‌''' = तुला झाला, '''(यतः)''' = कारण, '''अनार्यजुष्टम्‌''' = हा श्रेष्ठ पुरुषांकडून आचरलेला नव्हे, '''अस्वर्ग्यम्‌''' = स्वर्ग प्राप्त करून देणारा नव्हे, '''(च)''' = आणि, '''अकीर्तिकरम्‌''' = कीर्ति देणारा पण नव्हे ॥ २-२ ॥ '''अर्थ''' श्रीभगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे अर्जुना, या भलत्याच वेळी हा मोह तुला कशामुळे उत्पन्न झाला? कारण हा थोरांनी न आचरलेला, स्वर्ग मिळवून न देणारा आणि कीर्तिकारकही नाही. ॥ २-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ नैतत्त्वय्युपपद्यते । क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परन्तप ॥ २-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(अतः)''' = म्हणून, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथपुत्र अर्जुना), '''क्लैब्यं''' = नपुंसकपणा, '''मा स्म गमः''' = पत्करू नकोस, '''एतत्‌''' = हे, '''त्वयि''' = तुला, '''न उपपद्यते''' = योग्य नाही, '''परन्तप''' = हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना), '''क्षुद्रम्‌ हृदयदौर्बल्यम्‌''' = हृदयाचा तुच्छ दुर्बळपणा, '''त्यक्त्वा''' = सोडून देऊन, '''उत्तिष्ठ''' = युद्धाला उभा ठाक ॥ २-३ ॥ '''अर्थ''' म्हणून हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), षंढपणा पत्करू नकोस. हा तुला शोभत नाही. हे परंतपा, अंतःकरणाचा तुच्छ दुबळेपणा सोडून देऊन युद्धाला उभा राहा. ॥ २-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच कथं भीष्ममहं सङ्ख्ये द्रोणं च मधुसूदन । इषुभिः प्रतियोत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन ॥ २-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''मधुसूदन''' = हे मधुसूदना, '''सङ्ख्ये''' = रणभूमीवर, '''भीष्मम्‌''' = भीष्म, '''च''' = व, '''द्रोणम्‌''' = द्रोण यांचेबरोबर, '''अहम्‌''' = मी, '''इषुभिः''' = बाणांनी, '''कथम्‌''' = कसा बरे, '''प्रतियोत्स्यामि''' = (त्यांच्या) विरुद्ध लढू, '''(यतः)''' = कारण, '''अरिसूदन''' = हे अरिसूदना, '''(तौ)''' = ते दोघेही, '''पूजार्हौ''' = पूजनीय (आहेत) ॥ २-४ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे मधुसूदना, युद्धात मी भीष्मपितामहांच्या आणि द्रोणाचार्यांच्या विरुद्ध बाणांनी कसा लढू? कारण हे अरिसूदना, ते दोघेही पूज्य आहेत. ॥ २-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' गुरूनहत्वा हि महानुभावाञ्छ्रेयो भोक्तुं भैक्ष्यमपीह लोके । हत्वार्थकामांस्तु गुरूनिहैव भुञ्जीय भोगान्‌ रुधिरप्रदिग्धान्‌ ॥ २-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महानुभावान्‌''' = महानुभाव, '''गुरून्‌''' = गुरुजनांना, '''अहत्वा''' = न मारता, '''इह लोके''' = या जगात, '''भैक्ष्यम्‌''' = भिक्षेचे अन्न, '''अपि''' = सुद्धा, '''भोक्तुम्‌''' = खाणे (हे), '''श्रेयः''' = कल्याणकारक (आहे असे मला वाटते), '''हि''' = कारण, '''गुरून्‌''' = गुरुजनांना, '''हत्वा''' = मारून, '''(अपि)''' = सुद्धा, '''इह''' = या जगात, '''रुधिरप्रदिग्धान्‌''' = रक्ताने माखलेले, '''अर्थकामान्‌''' = अर्थ व कामरूप, '''भोगान्‌ एव''' = भोगच, '''तु''' = तर, '''भुञ्जीय''' = मी भोगेन ॥ २-५ ॥ '''अर्थ''' म्हणून या महानुभाव गुरुजनांना न मारता मी या जगात भिक्षा मागून खाणेही कल्याणकारक समजतो. कारण गुरुजनांना मारूनही या लोकात रक्ताने माखलेले अर्थ व कामरूप भोगच ना भोगावयाचे. ॥ २-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' न चैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः । यानेव हत्वा न जिजीविषामस्तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्राः ॥ २-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एतत्‌''' = हे, '''(च)''' = सुद्धा, '''न विद्मः''' = आम्हाला कळत नाही, '''यत्‌''' = की, '''कतरत्‌''' = (युद्ध करणे वा न करणे यातील) कोणते, '''नः''' = आम्हाला, '''गरीयः''' = श्रेष्ठ आहे, '''वा''' = तसेच, '''जयेम''' = आम्ही विजयी होऊ, '''यदि वा''' = अथवा, '''(ते)''' = ते, '''नः''' = आम्हाला, '''जयेयुः''' = जिंकतील, '''यान्‌''' = ज्यांना, '''हत्वा''' = मारून, '''न जिजीविषामः''' = आम्ही जगू इच्छित नाही, '''ते''' = ते(हे आत्मीय असणारे), '''धार्तराष्ट्राः''' = धृतराष्ट्राचे पुत्र, '''एव''' = च, '''प्रमुखे''' = आमच्या पुढे युद्धाला, '''अवस्थिताः''' = उभे आहेत ॥ २-६ ॥ '''अर्थ''' युद्ध करणे व न करणे या दोहोंपैकी आम्हाला काय श्रेष्ठ आहे, हे कळत नाही. किंवा आम्ही त्यांना जिंकू की ते आम्हाला जिंकतील, हेही आम्हाला माहीत नाही. आणि ज्यांना मारून आम्हाला जगण्याचीही इच्छा नाही, तेच आमचे बांधव-धृतराष्ट्रपुत्र- आमच्या विरुद्ध उभे आहेत. ॥ २-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः पृच्छामि त्वां धर्मसंमूढचेताः । यच्छ्रेयः स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम्‌ ॥ २-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः''' = कारुण्यरूपी कातरतेच्या दोषामुळे ज्याचा स्वभाव नाहीसा झाला आहे, '''(च)''' = आणि, '''धर्मसम्मूढचेताः''' = धर्माच्या बाबतीत ज्याचे चित्त मोहित झाले आहे असा मी, '''त्वाम्‌''' = तुम्हाला, '''पृच्छामि''' = विचारतो, '''यत्‌''' = जे(साधन), '''निश्चितम्‌''' = निश्चितपणाने, '''श्रेयः''' = कल्याणकारक, '''स्यात्‌''' = असेल, '''तत्‌''' = ते, '''मे''' = मला, '''ब्रूहि''' = (तुम्ही) सांगा, '''(यत्‌)''' = कारण, '''अहम्‌''' = मी, '''ते''' = तुमचा, '''शिष्यः''' = शिष्य (आहे), '''(अतः)''' = म्हणून, '''त्वाम्‌''' = तुम्हाला, '''प्रपन्नम्‌''' = शरण आलेल्या (अशा), '''माम्‌''' = मला, '''शाधि''' = उपदेश करा ॥ २-७ ॥ '''अर्थ''' करुणाव्याप्त दैन्यामुळे ज्याचा मूळ स्वभाव नाहीसा झाला आहे व धर्माधर्माचा निर्णय करण्याविषयी ज्याची बुद्धी असमर्थ आहे, असा मी तुम्हाला विचारीत आहे की, जे साधन खात्रीने कल्याणकारक आहे, ते मला सांगा. कारण मी तुमचा शिष्य आहे. म्हणून तुम्हाला शरण आलेल्या मला उपदेश करा. ॥ २-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' न हि प्रपश्यामि ममापनुद्याद्यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम्‌ । अवाप्य भूमावसपत्‍नमृद्धं राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम्‌ ॥ २-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''भूमौ''' = भूमंडळाचे, '''असपत्‍नम्‌''' = निष्कंटक, '''ऋद्धम्‌''' = धनधान्यसंपन्न, '''राज्यम्‌''' = राज्य, '''च''' = तसेच, '''सुराणाम्‌''' = देवांचे, '''आधिपत्यम्‌''' = स्वामित्व, '''अवाप्य''' = मिळून, '''अपि''' = सुद्धा, '''(यत्‌)''' = जो (उपाय), '''मम''' = माझ्या, '''इन्द्रियाणाम्‌''' = इंद्रियांना, '''उच्छोषणम्‌''' = सुकवून टाकणारा, '''शोकम्‌''' = शोक, '''अपनुद्यात्‌''' = दूर करू शकेल, '''(तत्‌)''' = असा उपाय, '''न प्रपश्यामि''' = मला दिसत नाही ॥ २-८ ॥ '''अर्थ''' कारण, पृथ्वीचे शत्रुरहित व धनधान्यसमृद्ध राज्य मिळाले किंवा देवांचे स्वामित्व जरी मिळाले, तरी माझ्या इंद्रियांना शोषून टाकणारा शोक जो दूर करू शकेल, असा उपाय मला दिसत नाही. ॥ २-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' सञ्जय उवाच एवमुक्त्वा हृषीकेशं गुडाकेशः परन्तप । न योत्स्य इति गोविन्दमुक्त्वा तूष्णीं बभूव ह ॥ २-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सञ्जय''' = संजय, '''उवाच''' = म्हणाले, '''परन्तप''' = हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना) राजा, '''गुडाकेशः''' = निद्रेला जिंकणाऱ्या अर्जुनाने, '''हृषीकेशम्‌''' = अंतर्यामी श्रीकृष्णांना, '''एवम्‌''' = असे, '''उक्त्वा''' = सांगून, '''न योत्स्ये''' = मी युद्ध करणार नाही, '''इति''' = असे, '''ह''' = स्पष्टपणे, '''गोविन्दम्‌''' = गोविंदाला, '''उक्त्वा''' = म्हणून (मग तो), '''तूष्णीम्‌''' = गप्प, '''बभूव''' = झाला ॥ २-९ ॥ '''अर्थ''' संजय म्हणाले, हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना) राजा, निद्रेवर ताबा असणाऱ्या अर्जुनाने अंतर्यामी श्रीकृष्णांना एवढे बोलून मी युद्ध करणार नाही, असे स्पष्टपणे सांगितले व तो गप्प झाला. ॥ २-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' तमुवाच हृषीकेशः प्रहसन्निव भारत । सेनयोरुभयोर्मध्ये विषीदन्तमिदं वचः ॥ २-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भरतवंशी धृतराष्ट्रा, '''उभयोः''' = दोन्ही, '''सेनयोः''' = सैन्यांच्या, '''मध्ये''' = मध्ये, '''विषीदन्तम्‌''' = शोक करणाऱ्या, '''तम्‌''' = त्या (अर्जुनाला), '''हृषीकेशः''' = अंतर्यामी श्रीकृष्ण, '''प्रहसन्‌ इव''' = जणू स्मित करून, '''इदम्‌''' = हे, '''वचः''' = वचन, '''उवाच''' = म्हणाले ॥ २-१० ॥ '''अर्थ''' हे भरतवंशी धृतराष्ट्र महाराज, अंतर्यामी भगवान श्रीकृष्ण दोन्ही सैन्यांच्या मध्यभागी शोक करणाऱ्या त्या अर्जुनाला हसल्यासारखे करून असे म्हणाले ॥ २-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे । गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः ॥ २-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''(अर्जुन)''' = हे अर्जुना, '''अशोच्यान्‌''' = शोक करण्यास योग्य नसणाऱ्या माणसांसाठी, '''त्वम्‌''' = तू, '''अन्वशोचः''' = शोक करीत आहेस, '''च''' = आणि, '''प्रज्ञावादान्‌''' = पंडितांच्याप्रमाणे वचने, '''भाषसे''' = बोलत आहेस, '''(परन्तु)''' = परंतु, '''गतासून्‌''' = ज्यांचे प्राण गेले आहेत त्यांच्यासाठी, '''च''' = आणि, '''अगतासून्‌''' = ज्यांचे प्राण गेलेले नाहीत त्यांच्यासाठी (सुद्धा), '''पण्डिताः''' = पंडित लोक, '''न अनुशोचन्ति''' = शोक करत नाहीत ॥ २-११ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे अर्जुना, तू ज्यांचा शोक करू नये, अशा माणसांसाठी शोक करतोस आणि विद्वानांसारखा युक्तिवाद करतोस. परंतु ज्यांचे प्राण गेले आहेत त्यांच्यासाठी, आणि ज्यांचे प्राण गेले नाहीत, त्यांच्यासाठीही विद्वान माणसे शोक करीत नाहीत. ॥ २-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः । न चैव न भविष्यामः सर्वे वयमतः परम्‌ ॥ २-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''जातु''' = कोणत्याही काळी, '''अहम्‌''' = मी, '''न आसम्‌''' = नव्हतो, '''त्वम्‌''' = तू, '''न (आसीः)''' = नव्हतास, '''(अथवा)''' = अथवा, '''इमे''' = हे, '''जनाधिपाः''' = राजेलोक, '''न (आसन्‌)''' = नव्हते, '''(इति)''' = असे, '''तु''' = तर, '''न एव''' = मुळीच नाही, '''च''' = तसेच, '''अतः परम्‌''' = यापुढे, '''वयम्‌''' = आपण, '''सर्वे''' = सर्वजण, '''न भविष्यामः''' = असणार नाही, '''(एवम्‌) न एव''' = असेही नाही ॥ २-१२ ॥ '''अर्थ''' मी कोणत्याही काळी नव्हतो, तू नव्हतास किंवा हे राजेलोक नव्हते, असेही नाही. आणि यापुढे आम्ही सर्वजण असणार नाही, असेही नाही. ॥ २-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' देहिनोऽस्मिन्‌ यथा देहे कौमारं यौवनं जरा । तथा देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति ॥ २-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यथा''' = ज्याप्रमाणे, '''देहिनः''' = जीवात्म्याला, '''अस्मिन्‌ देहे''' = या देहात, '''कौमारम्‌''' = बालपण, '''यौवनम्‌''' = तारुण्य, '''(च)''' = आणि, '''जरा''' = वार्धक्य (येते), '''तथा''' = त्याप्रमाणे, '''देहान्तरप्राप्तिः''' = दुसरे शरीर मिळते, '''तत्र''' = त्या बाबतीत, '''धीरः''' = धीर माणूस, '''न मुह्यति''' = मोहित होत नाही ॥ २-१३ ॥ '''अर्थ''' ज्याप्रमाणे जीवात्म्याला या शरीरात बालपण, तारुण्य, आणि वार्धक्य येते, त्याचप्रमाणे दुसरे शरीर मिळते. याविषयी धीर पुरुषांना मोह उत्पन्न होत नाही. ॥ २-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय शीतोष्णसुखदुःखदाः । आगमापायिनोऽनित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत ॥ २-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कुंतीपुत्रा, '''शीतोष्णसुखदुःखदाः''' = थंडी-उष्णता, व सुख-दुःख देणारे, '''मात्रास्पर्शाः''' = इंद्रिये आणि विषयांचे संयोग, '''तु''' = तर, '''आगमापायिनः''' = उत्पत्ति-विनाश-शील, '''(च)''' = आणि, '''अनित्याः''' = अनित्य (आहेत), '''(अतः)''' = म्हणून, '''भारत''' = हे भारता, '''तान्‌''' = त्यांना, '''तितिक्षस्व''' = तू सहन कर ॥ २-१४ ॥ '''अर्थ''' हे कुंतीपुत्रा, इंद्रियांचे विषयांशी संयोग हे थंडी-उष्णता आणि सुख-दुःख देणारे आहेत. ते उत्पन्न होतात व नाहीसे होतात, म्हणून अनित्य आहेत. तेव्हा हे भारता, ते तू सहन कर. ॥ २-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ । समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते ॥ २-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''पुरुषर्षभ''' = हे पुरुषश्रेष्ठा, '''समदुःखसुखम्‌''' = सुखदुःखाला समान मानणाऱ्या, '''यम्‌''' = ज्या, '''धीरम्‌''' = धीर, '''पुरुषम्‌''' = पुरुषाला, '''एते''' = हे (इंद्रियांचे विषयांशी संयोग), '''न व्यथयन्ति''' = व्याकुळ करीत नाहीत, '''सः''' = तो (पुरुष), '''अमृतत्वाय''' = मोक्षाला, '''कल्पते''' = योग्य ठरतो ॥ २-१५ ॥ '''अर्थ''' कारण हे श्रेष्ठ पुरुषा, सुख-दुःख समान मानणाऱ्या ज्या धीर पुरुषाला हे इंद्रियांचे विषयांशी संयोग व्याकुळ करीत नाहीत, तो मोक्षाला योग्य ठरतो. ॥ २-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः । उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः ॥ २-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''असतः''' = असत्‌ वस्तूला, '''भावः''' = अस्तित्व, '''न विद्यते''' = नसते, '''तु''' = आणि, '''सतः''' = सत्‌ वस्तूचा, '''अभावः''' = अभाव, '''न विद्यते''' = असत नाही, '''(एवम्‌)''' = अशाप्रकारे, '''अनायोः उभोयोः अपि''' = या दोहोंचेही, '''अन्तः''' = तत्त्व, '''तत्त्वदर्शिभिः''' = तत्त्वज्ञानी पुरुषांनी, '''दृष्टः''' = पाहिलेले आहे ॥ २-१६ ॥ '''अर्थ''' असत्‌ वस्तूला अस्तित्व नाही आणि सत्‌ वस्तूचा अभाव नसतो. अशा रीतीने या दोहोंचेही सत्य स्वरूप तत्त्वज्ञानी पुरुषांनी पाहिले आहे. ॥ २-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम्‌ । विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित्कर्तुमर्हति ॥ २-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''येन''' = ज्याने, '''इदम्‌''' = हे, '''सर्वम्‌''' = संपूर्ण जगत (दृश्य वर्ग), '''ततम्‌''' = व्यापून टाकले आहे, '''तत्‌''' = ते, '''तु''' = तर, '''अविनाशि''' = अविनाशी, '''(अस्ति)''' = आहे, '''(इति)''' = असे, '''विद्धि''' = तू जाण, '''अस्य''' = या, '''अव्ययस्य''' = अविनाशीचा, '''विनाशम्‌''' = विनाश, '''कर्तुम्‌''' = करण्यास, '''कश्चित्‌''' = कोणीही, '''न अर्हति''' = समर्थ नाही ॥ २-१७ ॥ '''अर्थ''' ज्याने हे सर्व जग-दिसणाऱ्या सर्व वस्तू-व्यापल्या आहेत, त्याचा नाश नाही, हे तू लक्षात ठेव. त्या अविनाशीचा नाश कोणीही करू शकत नाही. ॥ २-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ताः शरीरिणः । अनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्माद्युध्यस्य भारत ॥ २-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अस्य''' = या, '''अनाशिनः''' = नाशरहित, '''अप्रमेयस्य''' = अप्रमेय, '''नित्यस्य''' = नित्यस्वरूप (अशा), '''शरीरिणः''' = जीवात्म्यांचे, '''इमे''' = हे, '''देहाः''' = (सर्व) देह, '''अन्तवन्तः''' = नाशवंत आहेत, '''उक्ताः''' = (असे) म्हटले गेले आहे, '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''भारत''' = हे भरतवंशी अर्जुना, '''युध्यस्व''' = तू युद्ध कर ॥ २-१८ ॥ '''अर्थ''' या नाशरहित, मोजता न येणाऱ्या, नित्यस्वरूप जीवात्म्यांची ही शरीरे नाशिवंत आहेत, असे म्हटले गेले आहे. म्हणून हे भरतवंशी अर्जुना, तू युद्ध कर. ॥ २-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम्‌ । उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते ॥ २-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एनम्‌''' = हा, '''(आत्मानम्‌)''' = आत्मा, '''हन्तारम्‌''' = मारणारा (आहे), '''(इति)''' = असे, '''यः''' = जो (कोणी), '''वेत्ति''' = समजतो, '''च''' = तसेच, '''एनम्‌''' = हा, '''हतम्‌''' = मेला (असे), '''यः''' = जो (कोणी), '''मन्यते''' = मानतो, '''तौ''' = ते, '''उभौ''' = दोघे, '''न विजानीतः''' = जाणत नाहीत, '''(यतः)''' = कारण, '''अयम्‌''' = हा (आत्मा) (वस्तुतः), '''न हन्ति''' = (कोणालाही) मारत नाही, '''च''' = तसेच, '''न हन्यते''' = मारलाही जात नाही ॥ २-१९ ॥ '''अर्थ''' जो या आत्म्याला मारणारा समजतो, तसेच जो हा (आत्मा) मेला असे मानतो, ते दोघेही अज्ञानी आहेत. कारण हा आत्मा वास्तविक पाहता कोणाला मारीत नाही आणि कोणाकडून मारलाही जात नाही. ॥ २-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' न जायते म्रियते वा कदाचिन्नायं भूत्वा भविता वा न भूयः । अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥ २-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अयम्‌''' = हा (आत्मा), '''कदाचित्‌''' = कोणत्याही काळी, '''न जायते''' = जन्मत नाही, '''वा''' = तसेच, '''न म्रियते''' = मरतही नाही, '''वा''' = तसेच (हा), '''भूत्वा''' = उत्पन्न होऊन, '''भूयः''' = पुन्हा, '''न भविता''' = उत्पन्न होणार नाही, '''(यतः)''' = कारण, '''अयम्‌''' = हा (आत्मा), '''अजः''' = अजन्मा, '''नित्यः''' = नित्य, '''शाश्वतः''' = सनातन, '''पुराणः''' = पुरातन (आहे), '''शरीरे''' = शरीर, '''हन्यमाने''' = मारले गेलेले असतानाही, '''(अयम्‌)''' = हा (आत्मा), '''न हन्यते''' = मारला जात नाही ॥ २-२० ॥ '''अर्थ''' हा आत्मा कधीही जन्मत नाही आणि मरतही नाही. तसेच हा एकदा उत्पन्न झाल्यावर पुन्हा उत्पन्न होणारा नाही; कारण हा जन्म नसलेला, नित्य, सनातन आणि प्राचीन आहे. शरीर मारले गेले तरी हा आत्मा मारला जात नाही. ॥ २-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम्‌ । कथं स पुरुषः पार्थ कं घातयति हन्ति कम्‌ ॥ २-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''एनम्‌''' = हा (आत्मा), '''अविनाशम्‌''' = नाशरहित, '''नित्यम्‌''' = नित्य, '''अजम्‌''' = अजन्मा, '''(च)''' = आणि, '''अव्ययम्‌''' = अव्यय (आहे असे), '''यः''' = जो कोणी, '''पुरुषः''' = पुरुष, '''वेद''' = जाणतो, '''सः''' = तो (पुरुष), '''कम्‌''' = कोणाला, '''कथम्‌''' = कसा बरे, '''घातयति''' = ठार करवील, '''(तथा)''' = तसेच, '''कम्‌''' = कोणाला, '''(कथम्‌)''' = कसा बरे, '''हन्ति''' = मारील ॥ २-२१ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), जो पुरुष हा आत्मा नाशरहित, नित्य, न जन्मणारा आणि न बदलणारा आहे, हे जाणतो, तो कोणाला कसा ठार करवील किंवा कोणाला कसा ठार करील? ॥ २-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि । तथा शरीराणि विहाय जीर्णान्यन्यानि संयाति नवानि देही ॥ २-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यथा''' = ज्याप्रमाणे, '''नरः''' = माणूस, '''जीर्णानि''' = जुनी, '''वासांसि''' = वस्त्रे, '''विहाय''' = टाकून देऊन, '''अपराणि''' = दुसरी, '''नवानि''' = नवी (वस्त्रे), '''गृह्णाति''' = घेतो, '''तथा''' = त्याप्रमाणेच, '''देही''' = देहात निवास करणारा जीवात्मा, '''जीर्णानि''' = जुनी, '''शरीराणि''' = शरीरे, '''विहाय''' = टाकून देऊन, '''अन्यानि''' = दुसऱ्या, '''नवानि''' = नवीन शरीरात, '''संयाति''' = जातो ॥ २-२२ ॥ '''अर्थ''' ज्याप्रमाणे माणूस जुनी वस्त्रे टाकून देऊन नवी वस्त्रे घेतो, त्याचप्रमाणे जीवात्मा जुनी शरीरे टाकून दुसऱ्या नव्या शरीरात जातो. ॥ २-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः । न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः ॥ २-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एनम्‌''' = या(आत्म्या)ला, '''शस्त्राणि''' = शस्त्रे, '''न छिन्दन्ति''' = कापू शकत नाहीत, '''एनम्‌''' = या(आत्म्या)ला, '''पावकः''' = अग्नी, '''न दहति''' = जाळू शकत नाही, '''एनम्‌''' = या(आत्म्या)ला, '''आपः''' = पाणी, '''न क्लेदयन्ति''' = भिजवू शकत नाही, '''च''' = तसेच, '''(एनम्‌)''' = या आत्म्याला, '''मारुतः''' = वारा, '''न शोषयति''' = वाळवू शकत नाही ॥ २-२३ ॥ '''अर्थ''' या आत्म्याला शस्त्रे कापू शकत नाहीत, विस्तव जाळू शकत नाही, पाणी भिजवू शकत नाही आणि वारा वाळवू शकत नाही. ॥ २-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च । नित्यः सर्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः ॥ २-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यतः)''' = कारण, '''अयम्‌''' = हा आत्मा, '''अच्छेद्यः''' = अच्छेद्य (आहे), '''अयम्‌''' = हा आत्मा, '''अदाह्यः''' = अदाह्य, '''अक्लेद्यः''' = अक्लेद्य, '''च''' = आणि, '''एव''' = निःसंदेहपणे, '''अशोष्यः''' = अशोष्य (आहे), '''अयम्‌''' = हा आत्मा, '''नित्यः''' = नित्य, '''सर्वगतः''' = सर्वव्यापी, '''अचलः''' = अचल, '''स्थाणुः''' = स्थिर राहाणारा, '''(च)''' = आणि, '''सनातनः''' = सनातन, '''(अस्ति)''' = आहे ॥ २-२४ ॥ '''अर्थ''' कारण हा आत्मा कापता न येणारा, जाळता न येणारा, भिजवता न येणारा आणि निःसंशय वाळवता न येणारा आहे. तसेच हा आत्मा नित्य, सर्वव्यापी, अचल, स्थिर राहाणारा आणि सनातन आहे. ॥ २-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते । तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हसि ॥ २-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अयम्‌''' = हा (आत्मा), '''अव्यक्तः''' = अव्यक्त (आहे), '''अयम्‌''' = हा (आत्मा), '''अचिन्त्यः''' = अचिंत्य (आहे), '''(च)''' = तसेच, '''अयम्‌''' = हा (आत्मा), '''अविकार्यः''' = विकाररहित (आहे असे), '''उच्यते''' = म्हटले जाते, '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''एनम्‌''' = या(आत्म्या)ला, '''एवम्‌''' = अशा वरील प्रकारे, '''विदित्वा''' = जाणून, '''अनुशोचितुम्‌''' = शोक करण्यास, '''न अर्हसि''' = तू योग्य नाहीस, म्हणजे तुला शोक करणे उचित नाही ॥ २-२५ ॥ '''अर्थ''' हा आत्मा अव्यक्त आहे, अचिंत्य आहे, आणि विकाररहित आहे, असे म्हटले जाते. म्हणून हे अर्जुना, हा आत्मा वर सांगितल्याप्रमाणे आहे, हे लक्षात घेऊन तू शोक करणे योग्य नाही. ॥ २-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अथ चैनं नित्यजातं नित्यं वा मन्यसे मृतम्‌ । तथापि त्वं महाबाहो नैवं शोचितुमर्हसि ॥ २-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अथ''' = परंतु, '''च''' = जर, '''एनम्‌''' = हा (आत्मा), '''नित्यजातम्‌''' = नेहमी जन्माला येणारा, '''वा''' = तसेच, '''नित्यम्‌''' = सदा, '''मृतम्‌''' = मरणारा (आहे असे), '''त्वम्‌''' = तू, '''मन्यसे''' = मानत असशील, '''तथापि''' = तरीसुद्धा, '''महाबाहो''' = हे महाबाहो, '''एवम्‌''' = अशा प्रकारे, '''शोचितुम्‌''' = शोक करण्यास, '''न अर्हसि''' = तू योग्य नाहीस ॥ २-२६ ॥ '''अर्थ''' परंतु, जर तू आत्मा नेहमी जन्माला येणारा व नेहमी मरणारा आहे, असे मानत असशील, तरीसुद्धा हे महाबाहो, तू अशा रीतीने शोक करणे योग्य नाही. ॥ २-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च । तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि ॥ २-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण (वरीलप्रमाणे मानल्यास), '''जातस्य''' = जन्मास आलेल्याला, '''मृत्युः''' = मृत्यू, '''ध्रुवः''' = निश्चित (आहे), '''च''' = तसेच, '''मृतस्य''' = मेलेल्याला, '''जन्म''' = जन्म, '''ध्रुवम्‌''' = निश्चित आहे, '''तस्मात्‌''' = म्हणूनही, '''अपरिहार्ये''' = उपाय नसलेल्या, '''अर्थे''' = त्या गोष्टीच्या बाबतीत, '''त्वम्‌''' = तू, '''शोचितुम्‌''' = शोक करण्यास, '''न अर्हसि''' = योग्य नाहीस ॥ २-२७ ॥ '''अर्थ''' कारण असे मानल्यास त्यानुसार जन्मास आलेल्याला मृत्यू निश्चित आहे आणि मेलेल्याला जन्म निश्चित आहे. म्हणून या उपाय नसलेल्या गोष्टींविषयीही तू शोक करणे योग्य नाही. ॥ २-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत । अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना ॥ २-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भरतवंशी अर्जुना, '''भूतानि''' = सर्व प्राणी, '''अव्यक्तादीनि''' = जन्मापूर्वी अप्रकट (होते), '''(च)''' = आणि, '''अव्यक्तनिधनानि एव''' = मेल्यानंतरही अप्रकट होणारे (असतात), '''(केवलम्‌)''' = केवळ, '''व्यक्तमध्यानि''' = मध्ये प्रकट आहेत, '''(अथ)''' = मग, '''तत्र''' = अशा स्थितीत, '''का''' = काय, '''परिदेवना''' = शोक (करायचा आहे) ॥ २-२८ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, सर्व प्राणी जन्मापूर्वी अप्रकट असतात आणि मेल्यानंतरही अप्रकट होणार असतात. फक्त मध्ये प्रकट असतात. मग अशा स्थितीत शोक कसला करायचा. ॥ २-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेनमाश्चर्यवद्वदति तथैव चान्यः । आश्चर्यवच्चैनमन्यः शृणोति श्रुत्वाप्येनं वेद न चैव कश्चित्‌ ॥ २-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कश्चित्‌''' = कोणी विरळ महापुरुषच, '''एनम्‌''' = ह्या आत्म्याला, '''आश्चर्यवत्‌''' = आश्चर्याप्रमाणे, '''पश्यति''' = पाहातो, '''च''' = आणि, '''तथा एव''' = त्याचप्रमाणे, '''अन्यः''' = दुसरा एखादा महापुरुषच, '''आश्चर्यवत्‌''' = आश्चर्याप्रमाणे, '''(एनम्‌)''' = याचे, '''वदति''' = वर्णन करतो, '''च''' = तसेच, '''अन्यः''' = दुसरा कोणी अधिकारी पुरुषच, '''एनम्‌''' = याच्याविषयी, '''आश्चर्यवत्‌''' = आश्चर्याप्रमाणे, '''शृणोति''' = ऐकतो, '''च''' = आणि, '''कश्चित्‌''' = कोणी कोणी तर, '''श्रुत्वा''' = ऐकून, '''अपि''' = सुद्धा, '''एनम्‌''' = याला, '''न एव वेद''' = जाणतच नाही ॥ २-२९ ॥ '''अर्थ''' एखादा महापुरुषच या आत्म्याला आश्चर्याप्रमाणे पाहातो आणि तसाच दुसरा एखादा महापुरुष या तत्त्वाचे आश्चर्याप्रमाणे वर्णन करतो. तसेच आणखी एखादा अधिकारी पुरुषच याच्याविषयी आश्चर्याप्रमाणे ऐकतो आणि कोणी कोणी तर ऐकूनही याला जाणत नाहीत. ॥ २-२९ ॥ '''मूळ श्लोक''' देही नित्यमवध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत । तस्मात्सर्वाणि भूतानि न त्वं शोचितुमर्हसि ॥ २-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भरतवंशी अर्जुना, '''सर्वस्य''' = सर्वांच्या, '''देहे''' = देहांमध्ये, '''अयम्‌''' = हा, '''देही''' = आत्मा, '''नित्यम्‌''' = नेहमीच, '''अवध्यः''' = अवध्य आहे, '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''सर्वाणि''' = सर्व, '''भूतानि''' = प्राण्यांच्यासाठी, '''त्वम्‌''' = तू, '''शोचितुम्‌''' = शोक करण्यास, '''न अर्हसि''' = योग्य नाहीस ॥ २-३० ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, हा आत्मा सर्वांच्या शरीरात नेहमीच अवध्य असतो. म्हणून सर्व प्राण्यांच्या बाबतीत तू शोक करणे योग्य नाही. ॥ २-३० ॥ '''मूळ श्लोक''' स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमर्हसि । धर्म्याद्धि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत्क्षत्रियस्य न विद्यते ॥ २-३१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = तसेच, '''स्वधर्मम्‌''' = स्वतःचा धर्म, '''अवेक्ष्य''' = लक्षात घेऊन, '''अपि''' = सुद्धा, '''विकम्पितुम्‌''' = भय बाळगण्यास, '''न अर्हसि''' = तू योग्य नाहीस, '''हि''' = कारण, '''क्षत्रियस्य''' = क्षत्रियाच्या बाबतीत, '''धर्म्यात्‌''' = धर्मयुक्त, '''युद्धात्‌''' = युद्धापेक्षा (वरचढ), '''अन्यत्‌''' = दुसरे कोणतेही, '''श्रेयः''' = कल्याणकारी कर्तव्य, '''न विद्यते''' = नसते ॥ २-३१ ॥ '''अर्थ''' तसेच स्वतःचा धर्म लक्षात घेऊनही तू भिता कामा नये. कारण क्षत्रियाला, धर्माला अनुसरून असलेल्या युद्धाहून दुसरे कोणतेही कल्याणकारक कर्तव्य नाही. ॥ २-३१ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गद्वारमपावृतम्‌ । सुखिनः क्षत्रियाः पार्थ लभन्ते युद्धमीदृशम्‌ ॥ २-३२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''यदृच्छया''' = आपोआप, '''उपपन्नम्‌''' = प्राप्त झालेले, '''च''' = आणि, '''अपावृतम्‌ स्वर्गद्वारम्‌''' = उघडलेले स्वर्गाचे द्वार असे, '''ईदृशम्‌''' = अशाप्रकारचे, '''युद्धम्‌''' = युद्ध, '''सुखिनः''' = भाग्यवान, '''क्षत्रियाः''' = क्षत्रिय लोकांनाच, '''लभन्ते''' = प्राप्त होते ॥ २-३२ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), आपोआप समोर आलेले, उघडलेले स्वर्गाचे द्वारच असे हे युद्ध भाग्यवान क्षत्रियांनाच लाभते. ॥ २-३२ ॥ '''मूळ श्लोक''' अथ चेत्त्वमिमं धर्म्यं सङ्ग्रामं न करिष्यसि । ततः स्वधर्मं कीर्तिं च हित्वा पापमवाप्स्यसि ॥ २-३३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अथ''' = परंतु, '''चेत्‌''' = जर, '''त्वम्‌''' = तू, '''इमम्‌''' = हे, '''धर्म्यम्‌''' = धर्मयुक्त, '''सङ्ग्रामम्‌''' = युद्ध, '''न करिष्यसि''' = न करशील, '''ततः''' = तर मग, '''स्वधर्मम्‌''' = स्वतःचा धर्म, '''च''' = आणि, '''कीर्तिम्‌''' = कीर्ती (यांना), '''हित्वा''' = गमावून, '''पापम्‌''' = पाप, '''अवाप्स्यसि''' = तू प्राप्त करून घेशील ॥ २-३३ ॥ '''अर्थ''' परंतु जर तू हे धर्मयुक्त युद्ध केले नाहीस तर स्वधर्म आणि कीर्ती गमावून पापाला जवळ करशील. ॥ २-३३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अकीर्तिं चापि भूतानि कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम्‌ । सम्भावितस्य चाकीर्तिर्मरणादतिरिच्यते ॥ २-३४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = तसेच, '''भूतानि''' = सर्व लोक, '''अव्ययाम्‌''' = पुष्कळ काळ टिकणारी, '''ते''' = तुझी, '''अकीर्तिम्‌''' = अपकीर्ती, '''अपि''' = सुद्धा, '''कथयिष्यन्ति''' = सांगत सुटतील, '''च''' = आणि, '''सम्भावितस्य''' = माननीय पुरुषांसाठी, '''अकीर्तिः''' = अपकीर्ति (ही), '''मरणात्‌''' = मरणापेक्षा, '''अतिरिच्यते''' = अधिक दुःसह असते ॥ २-३४ ॥ '''अर्थ''' तसेच सर्व लोक तुझी चिरकाळ अपकीर्ति सांगत राहातील. आणि सन्माननीय पुरुषाला अपकीर्ती मरणाहून दुःसह वाटते. ॥ २-३४ ॥ '''मूळ श्लोक''' भयाद्रणादुपरतरं मंस्यन्ते त्वां महारथाः । येषां च त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम्‌ ॥ २-३५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = आणि, '''येषाम्‌''' = ज्यांच्या (दृष्टीने), '''त्वम्‌''' = तू (पूर्वी), '''बहुमतः''' = अतिशय माननीय, '''भूत्वा''' = होऊन, '''(इदानीम्‌)''' = आता, '''लाघवम्‌''' = क्षुद्रतेप्रत, '''यास्यसि''' = जाशील, '''(ते)''' = ते, '''महारथाः''' = महारथी लोक, '''त्वाम्‌''' = तू, '''भयात्‌''' = भीतीमुळे, '''रणात्‌''' = युद्धातून, '''उपरतम्‌''' = मागे फिरलास, '''(इति)''' = असे, '''मंस्यन्ते''' = मानतील ॥ २-३५ ॥ '''अर्थ''' शिवाय ज्यांच्या दृष्टीने तू आधी अतिशय आदरणीय होतास, त्यांच्या दृष्टीने आता तुच्छ ठरशील. ते महारथी लोक तू भिऊन युद्धातून काढता पाय घेतला, असे मानतील. ॥ २-३५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अवाच्यवादांश्च बहून्वदिष्यन्ति तवाहिताः । निन्दन्तस्तव सामर्थ्यं ततो दुःखतरं नु किम्‌ ॥ २-३६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तव''' = तुझे, '''अहिताः''' = वैरी लोक, '''तव''' = तुझ्या, '''सामर्थ्यम्‌''' = सामर्थ्याची, '''निन्दन्तः''' = निंदा करीत, '''बहून्‌''' = पुष्कळ, '''अवाच्यवादान्‌''' = सांगण्यासारखी नसणारी वचने, '''च''' = सुद्धा, '''वदिष्यन्ति''' = बोलतील, '''ततः''' = त्यापेक्षा, '''दुःखतरम्‌''' = अधिक दुःखदायक, '''नु किम्‌''' = आणखी काय असेल (बरे) ॥ २-३६ ॥ '''अर्थ''' तुझे शत्रू तुझ्या सामर्थ्याची निंदा करीत तुला पुष्कळसे नको नको ते बोलतील. याहून अधिक दुःखदायक काय असणार आहे? ॥ २-३६ ॥ '''मूळ श्लोक''' हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम्‌ । तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः ॥ २-३७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''वा''' = अथवा, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''हतः''' = (युद्धात) मारला जाऊन, '''स्वर्गम्‌''' = स्वर्ग, '''प्राप्स्यसि''' = प्राप्त करून घेशील, '''वा''' = अथवा, '''(युद्धे)''' = युद्धात, '''जित्वा''' = जिंकून, '''महीम्‌''' = पृथ्वीचे राज्य, '''भोक्ष्यसे''' = तू भोगशील, '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''कौन्तेय''' = हे कुंतीपुत्र अर्जुना, '''युद्धाय''' = युद्ध करण्याचा, '''कृतनिश्चयः''' = निश्चय करून, '''उत्तिष्ठ''' = उठून उभा राहा ॥ २-३७ ॥ '''अर्थ''' युद्धात तू मारला गेलास तर स्वर्गाला जाशील अथवा युद्धात जिंकलास तर पृथ्वीचे राज्य भोगशील. म्हणून हे कुंतीपुत्र अर्जुना, तू युद्धाचा निश्चय करून उभा राहा. ॥ २-३७ ॥ '''मूळ श्लोक''' सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ । ततो युद्धाय युज्यस्य नैवं पापमवाप्स्यसि ॥ २-३८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''जयाजयौ''' = जय व पराजय, '''लाभालाभौ''' = लाभ-हानि, '''(च)''' = आणि, '''सुखदुःखे''' = सुख व दुःख (यांना), '''समे''' = समान, '''कृत्वा''' = मानून, '''ततः''' = त्यानंतर, '''युद्धाय''' = युद्ध करण्यासाठी, '''युज्यस्व''' = तयार हो, '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे (युद्ध केल्यामुळे), '''पापम्‌''' = पाप, '''न अवाप्स्यसि''' = तुला लागणार नाही ॥ २-३८ ॥ '''अर्थ''' जय-पराजय, फायदा-तोटा आणि सुख-दुःख समान मानून युद्धाला तयार हो. अशा रीतीने युद्ध केलेस तर तुला पाप लागणार नाही. ॥ २-३८ ॥ '''मूळ श्लोक''' एषा तेऽभिहिता साङ्ख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां शृणु । बुद्ध्या युक्तो यया पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यसि ॥ २-३९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''एषा''' = ही, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''(मया)''' = मी, '''ते''' = तुझ्यासाठी, '''साङ्ख्ये''' = ज्ञानयोगाच्या बाबतीत, '''अभिहिता''' = सांगितली, '''तु''' = आणि (आता), '''योगे''' = कर्मयोगाच्या बाबतीतील, '''इमाम्‌''' = ही (बुद्धी), '''शृणु''' = तु ऐक, '''यया''' = ज्या, '''बुद्ध्या''' = बुद्धीने, '''युक्तः''' = युक्त झालेला (असा तू), '''कर्मबन्धनम्‌''' = कर्मांच्या बंधनाला, '''प्रहास्यसि''' = चांगल्या प्रकारे टाकशील म्हणजे तू कर्मबंधनाला पूर्णपणे नष्ट करून टाकशील ॥ २-३९ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), हा विचार तुला ज्ञानयोगाच्या संदर्भात सांगितला. आणि आता कर्मयोगाविषयी ऐक, ज्या बुद्धीने युक्त झाला असता कर्माचे बंधन चांगल्या प्रकारे तोडून टाकशील. ॥ २-३९ ॥ '''मूळ श्लोक''' नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते । स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात्‌ ॥ २-४० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इह''' = या कर्मयोगामध्ये, '''अभिक्रमनाशः''' = आरंभाचा म्हणजे बीजाचा नाश, '''न अस्ति''' = होत नाही, '''(च)''' = (तसेच), '''प्रत्यवायः''' = विपर्यस्त फलरूपी दोष (सुद्धा), '''न विद्यते''' = असत नाहीत, '''अस्य''' = या कर्मयोगरूपी, '''धर्मस्य''' = धर्माचे, '''स्वल्पम्‌''' = थोडे (साधन), '''अपि''' = सुद्धा, '''महतः''' = महान, '''भयात्‌''' = (जन्ममृत्युरूपी) भयापासून, '''त्रायते''' = रक्षण करते ॥ २-४० ॥ '''अर्थ''' या कर्मयोगात आरंभाचा अर्थात बीजाचा नाश नाही. आणि उलट फळरूपी दोषही नाही. इतकेच नव्हे तर, या कर्मयोगरूप धर्माचे थोडेसेही साधन जन्ममृत्युरूप मोठ्या भयापासून रक्षण करते. ॥ २-४० ॥ '''मूळ श्लोक''' व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनन्दन । बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवसायिनाम्‌ ॥ २-४१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कुरुनन्दन''' = हे कुरुवंशी अर्जुना, '''इह''' = या कर्मयोगामध्ये, '''व्यवसायात्मिका''' = निश्चयात्मिका, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''एका''' = एकच, '''(भवति)''' = आहे, '''(परन्तु)''' = परंतु, '''अव्यवसायिनाम्‌''' = अस्थिर विचार करणाऱ्या विवेकहीन सकाम मनुष्याच्या, '''बुद्धयः''' = बुद्धी, '''हि''' = निश्चितपणे, '''बहुशाखाः''' = पुष्कळ भेद असणाऱ्या, '''च''' = आणि, '''अनन्ताः''' = अनंत, '''(सन्ति)''' = असतात ॥ २-४१ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, या कर्मयोगात निश्चयात्मक बुद्धी एकच असते. परंतु अस्थिर विचार असणाऱ्या, अविचारी, कामनायुक्त माणसांच्या बुद्धी खात्रीने पुष्कळ फाटे फुटलेल्या व असंख्य असतात. ॥ २-४१ ॥ '''मूळ श्लोक''' यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः । वेदवादरताः पार्थ नान्यदस्तीति वादिनः ॥ २-४२ ॥ कामात्मानः स्वर्गपरा जन्मकर्मफलप्रदाम्‌ । क्रियाविशेषबहुलां भोगैश्वर्यगतिं प्रति ॥ २-४३ ॥ भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम्‌ । व्यवसायात्मिका बुद्धिः समाधौ न विधीयते ॥ २-४४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''कामात्मानः''' = जे भोगात तन्मय झालेले असतात, '''वेदवादरताः''' = कर्मफळाची प्रशंसा करणाऱ्या वेदवाक्यांमध्ये ज्यांची प्रीती आहे, '''स्वर्गपराः''' = ज्यांच्या बुद्धीला स्वर्गच परम प्राप्य वस्तू वाटते, '''(च)''' = आणि, '''(स्वर्गात्‌ अधिकम्‌)''' = स्वर्गापेक्षा अधिक, '''अन्यत्‌''' = दुसरी (कोणतीही वस्तूच), '''न अस्ति''' = नाही, '''इति''' = असे, '''वादिनः''' = जे म्हणतात, '''(ते)''' = ते, '''अविपश्चितः''' = अविवेकी लोक, '''इमाम्‌''' = अशाप्रकारची, '''याम्‌''' = जी, '''पुष्पिताम्‌''' = पुष्पित म्हणजे दिखाऊ शोभेने युक्त, '''वाचम्‌''' = वाणी, '''प्रवदन्ति''' = उच्चारतात, '''(यां वाचम्‌)''' = जी वाणी, '''जन्मकर्मफलप्रदाम्‌''' = जन्मरूपी कर्मफळ देणारी, '''भोगैश्वर्यगतिं प्रति''' = भोग व ऐश्वर्य यांच्या प्राप्तीसाठी, '''क्रियाविशेषबहुलाम्‌''' = पुष्कळशा क्रियांचे वर्णन करणारी आहे, '''तया''' = त्या वाणीमुळे, '''अपहृतचेतसाम्‌''' = ज्यांची मने हरण केली गेली आहेत, '''भोगैश्वर्यप्रसक्तानाम्‌''' = जे भोग आणि ऐश्वर्य यांच्यामध्ये अत्यंत आसक्त आहेत, '''(तेषां पुरुषाणाम्‌)''' = त्या पुरुषांची, '''समाधौ''' = परमात्म्याच्या ठिकाणी, '''व्यवसायात्मिका''' = निश्चयात्मिका, '''बुद्धिः''' = बुद्धी (ही), '''न विधीयते''' = स्थिर असत नाही ॥ २-४२, २-४३, २-४४ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), जे भोगात रमलेले असतात, कर्मफलाची स्तुती करणाऱ्या वेदवाक्यांची ज्यांना आवड आहे, ज्यांच्या मते स्वर्ग हीच श्रेष्ठ मिळवण्याजोगी वस्तू आहे, स्वर्गाहून श्रेष्ठ दुसरी कोणतीही गोष्ट नाही, असे जे सांगतात, ते अविवेकी लोक अशा प्रकारची जी पुष्पित म्हणजे दिखाऊ शोभायुक्त भाषा बोलतत असतात, त्यांची ही भाषा जन्मरूप कर्मफळ देणारी तसेच भोग व ऐश्वर्य मिळवण्यासाठी अनेक प्रकारच्या क्रियांचे वर्णन करणारी असते. या भाषेने ज्यांचे अंतःकरण आकृष्ट करून घेतले आहे, जे भोग व ऐश्वर्यात अत्यंत आसक्त आहेत, अशा पुरुषांची परमात्म्याविषयी निश्चयी बुद्धी असत नाही. ॥ २-४२, २-४३, २-४४ ॥ '''मूळ श्लोक''' त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन । निर्द्वन्द्वो नित्यसत्त्वस्थो निर्योगक्षेम आत्मवान्‌ ॥ २-४५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''वेदाः''' = वेद (हे वरीलप्रकाराने), '''त्रैगुण्यविषयाः''' = तीन गुणांचे कार्यरूप असे भोग व त्यांची साधने यांचे प्रतिपादन करणारे आहेत, '''(अतः)''' = म्हणून, '''निस्त्रैगुण्यः''' = ते भोग व त्यांची साधने यांमध्ये आसक्तिरहित, '''निर्द्वन्द्वः''' = हर्ष-शोक इत्यादी द्वंद्वांनी रहित, '''नित्यसत्त्वस्थः''' = नित्यवस्तू अशा परमात्म्याचे ठिकाणी स्थित, '''निर्योगक्षेमः''' = योग आणि क्षेम यांची इच्छा न करणारा, '''(च)''' = आणि, '''आत्मवान्‌''' = अंतःकरण ज्याचे स्वाधीन आहे असा, '''भव''' = तू हो ॥ २-४५ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, वेद वर सांगितल्याप्रमाणे तिन्ही गुणांची कार्ये असणारे भोग आणि त्यांची साधने सांगणारे आहेत. म्हणून तू ते भोग व त्यांच्या साधनांच्या बाबतीत आसक्ती बाळगू नकोस. तसेच सुख-दुःखादी द्वंद्वांनी रहित नित्यवस्तू असणाऱ्या परमात्म्यात स्थित, योगक्षेमाची इच्छा न बाळगणारा आणि अंतःकरणाला ताब्यात ठेवणारा हो. ॥ २-४५ ॥ '''मूळ श्लोक''' यावानर्थे उदपाने सर्वतः सम्प्लुतोदके । तावान्सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः ॥ २-४६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वतः''' = सर्व बाजूंनी, '''सम्प्लुतोदके''' = परिपूर्ण असा जलाशय, '''(प्राप्ते सति)''' = प्राप्त झाला असताना, '''उदपाने''' = लहानशा जलाशयात (माणसाचे), '''यावान्‌''' = जितके, '''अर्थः''' = प्रयोजन, '''(अस्ति)''' = असते, '''विजानतः''' = ब्रह्माला तत्त्वतः जाणणाऱ्या, '''ब्राह्मणस्य''' = ब्रह्मज्ञान्याचे, '''सर्वेषु''' = समस्त, '''वेदेषु''' = वेदांमध्ये, '''तावान्‌''' = तितकेच, '''(अर्थः)''' = प्रयोजन, '''(अस्ति)''' = असते ॥ २-४६ ॥ '''अर्थ''' सर्व बाजूंनी भरलेला मोठा जलाशय मिळाल्यावर लहान जलाशयाची मनुष्याला जेवढी गरज असते, तेवढीच गरज चांगल्या प्रकारे ब्रह्म जाणणाऱ्या ब्रह्मज्ञान्याला वेदांची उरते. ॥ २-४६ ॥ '''मूळ श्लोक''' कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन । मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ॥ २-४७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्मणि एव''' = कर्म करण्याविषयीच, '''ते''' = तुला, '''अधिकारः''' = अधिकार (आहे), '''फलेषु''' = (त्यांच्या) फळांवर, '''कदाचन''' = कधीही, '''मा''' = नाही (म्हणून), '''कर्मफलहेतुः''' = कर्मांच्या फळांचा हेतू, '''मा भूः''' = तू होऊ नकोस (तसेच), '''अकर्मणि''' = कर्म न करण्याबाबत, '''(ते)''' = तुझी, '''सङ्गः''' = आसक्ती, '''मा अस्तु''' = नको असू देऊस ॥ २-४७ ॥ '''अर्थ''' तुला कर्म करण्याचाच अधिकार आहे. त्यांच्या फळाविषयी कधीही नाही. म्हणून तू कर्मांच्या फळांची इच्छा करणारा होऊ नकोस. तसेच कर्म न करण्याचाही आग्रह धरू नकोस. ॥ २-४७ ॥ '''मूळ श्लोक''' योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय । सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ॥ २-४८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''धनञ्जय''' = हे धनंजय अर्जुना, '''सङ्गम्‌''' = आसक्ति, '''त्यक्त्वा''' = सोडून देऊन, '''(च)''' = तसेच, '''सिद्ध्यसिद्ध्योः''' = सिद्धी आणि असिद्धी यांचे बाबतीत, '''समः भूत्वा''' = समान बुद्धी बाळगून, '''योगस्थः''' = योगामध्ये स्थित होऊन, '''कर्माणि''' = कर्तव्य कर्मे, '''कुरु''' = तू कर, '''समत्वम्‌''' = समत्वालाच, '''योगः''' = योग (असे), '''उच्यते''' = म्हटले जाते ॥ २-४८ ॥ '''अर्थ''' हे धनंजय अर्जुना, तू आसक्ती सोडून तसेच सिद्धी आणि असिद्धी यामध्ये समान भाव ठेवून योगात स्थिर होऊन कर्तव्य कर्मे कर. समत्वालाच योग म्हटले जाते. ॥ २-४८ ॥ '''मूळ श्लोक''' दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय । बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः ॥ २-४९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''बुद्धियोगात्‌''' = या समत्वरूपी बुद्धियोगापेक्षा, '''कर्म''' = सकाम कर्म (हे), '''दूरेण अवरम्‌''' = अत्यंत खालच्या श्रेणीचे (आहे), '''(अतः)''' = म्हणून, '''धनञ्जय''' = हे धनंजय अर्जुना, '''बुद्धौ''' = समत्वबुद्धीमध्येच, '''शरणम्‌''' = रक्षणाचा उपाय, '''अन्विच्छ''' = तू शोध (म्हणजे बुद्धीयोगाचा आश्रय घे), '''हि''' = कारण, '''फलहेतवः''' = फळाचा हेतू बनणारे लोक, '''कृपणाः''' = अत्यंत दीन, '''(सन्ति)''' = असतात ॥ २-४९ ॥ '''अर्थ''' या समत्वरूप बुद्धियोगापेक्षा सकाम कर्म अत्यंत तुच्छ आहे. म्हणून हे धनंजय अर्जुना, तू समबुद्धीतच रक्षणाचा उपाय शोध म्हणजे बुद्धियोगाचा आश्रय घे. कारण फळाची इच्छा बाळगणारे अत्यंत दीन असतात. ॥ २-४९ ॥ '''मूळ श्लोक''' बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते । तस्माद्योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम्‌ ॥ २-५० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''बुद्धियुक्तः''' = समबुद्धीने युक्त असा पुरुष, '''इह''' = याच लोकात, '''सुकृतदुष्कृते उभे''' = पुण्य आणि पाप या दोहोंचाही, '''जहाति''' = त्याग करतो म्हणजे त्यातून मुक्त होऊन जातो, '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''योगाय''' = समत्वरूप योगाला, '''युज्यस्व''' = तू लागून राहा, '''योगः''' = (हा) समत्वरूप योगच, '''कर्मसु''' = कर्मांतील, '''कौशलम्‌''' = कौशल्य आहे म्हणजे कर्मबंधनातून सुटण्याचा उपाय आहे ॥ २-५० ॥ '''अर्थ''' समबुद्धीचा पुरुष पुण्य व पाप या दोहोंचाही याच जगात त्याग करतो. अर्थात त्यापासून मुक्त असतो. म्हणून तू समत्वरूप योगाला चिकटून राहा. हा समत्वरूप योगच कर्मांतील कौशल्य आहे, म्हणजेच कर्मबंधनातून सुटण्याचा उपाय आहे. ॥ २-५० ॥ '''मूळ श्लोक''' कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः । जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम्‌ ॥ २-५१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''बुद्धियुक्ताः''' = समबुद्धीने युक्त (असे), '''मनीषिणः''' = ज्ञानी लोक हे, '''कर्मजम्‌''' = कर्मापासून उत्पन्न होणाऱ्या, '''फलम्‌''' = फळाचा, '''त्यक्त्वा''' = त्याग करून, '''जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः''' = जन्मरूपी बंधनातून मुक्त होऊन, '''अनायम्‌''' = निर्विकार (असे), '''पदम्‌''' = परमपद, '''गच्छन्ति''' = प्राप्त करून घेतात ॥ २-५१ ॥ '''अर्थ''' कारण समबुद्धीने युक्त असलेले ज्ञानी लोक कर्मापासून उत्पन्न होणाऱ्या फळाचा त्याग करून जन्मरूप बंधनापासून मुक्त होऊन निर्विकार परमपदाला प्राप्त होतात. ॥ २-५१ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति । तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ॥ २-५२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यदा''' = जेव्हा, '''ते''' = तुझी, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''मोहकलिलम्‌''' = मोहरूपी दलदल, '''व्यतितरिष्यति''' = चांगल्या प्रकारे पार करून जाईल, '''तदा''' = तेव्हा, '''श्रुतस्य''' = ऐकलेल्या, '''च''' = आणि, '''श्रोतव्यस्य''' = ऐकिवात येणाऱ्या (इह-पर लोकातील सर्व भोगांच्या बाबतीत), '''निर्वेदम्‌''' = वैराग्य, '''गन्तासि''' = तुला प्राप्त होईल ॥ २-५२ ॥ '''अर्थ''' जेव्हा तुझी बुद्धी मोहरूपी चिखलाला पूर्णपणे पार करून जाईल, तेव्हा तू ऐकलेल्या व ऐकण्यासारख्या इह-पर लोकातील सर्व भोगांपासून विरक्त होशील. ॥ २-५२ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चला । समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि ॥ २-५३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रुतिविप्रतिपन्ना''' = तऱ्हेतऱ्हेची वचने ऐकल्यामुळे विचलित झालेली, '''ते''' = तुझी, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''यदा''' = जेव्हा, '''समाधौ''' = परमात्म्याच्या ठिकाणी, '''निश्चला''' = अचल, '''(च)''' = व, '''अचला''' = स्थिर, '''स्थास्यति''' = राहील, '''तदा''' = तेव्हा, '''योगम्‌ अवाप्स्यसि''' = योग तुला प्राप्त होईल म्हणजे परमात्म्याशी तुझा नित्य संयोग होईल ॥ २-५३ ॥ '''अर्थ''' तऱ्हेतऱ्हेची वचने ऐकून विचलित झालेली तुझी बुद्धी जेव्हा परमात्म्यात अचलपणे स्थिर राहील, तेव्हा तू योगाला प्राप्त होशील म्हणजेच तुझा परमात्म्याशी नित्यसंयोग होईल. ॥ २-५३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव । स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम्‌ ॥ २-५४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''केशव''' = हे केशवा, '''समाधिस्थस्य स्थितप्रज्ञस्य''' = परमात्म्याला प्राप्त करून घेतलेल्या स्थिरबुद्धी अशा पुरुषाचे, '''भाषा''' = लक्षण, '''का''' = काय, '''स्थितधीः''' = तो स्थिरबुद्धी पुरुष, '''किम्‌''' = कसा, '''प्रभाषेत''' = बोलत असतो, '''किम्‌''' = कसा, '''आसीत''' = बसत असतो, '''(च)''' = आणि, '''किम्‌''' = कसा, '''व्रजेत''' = चालत असतो ॥ २-५४ ॥ '''अर्थ''' अर्जुने विचारले, हे केशवा, जो समाधीत परमात्म्याला प्राप्त झालेला आहे, अशा स्थिरबुद्धी पुरुषाचे लक्षण काय? तो स्थिरबुद्धी पुरुष कसा बोलतो, कसा बसतो, आणि कसा चालतो? ॥ २-५४ ॥ '''मूळ श्लोक श्रीभगवानुवाच प्रजहाति यदा कामान्सर्वान्पार्थ मनोगतान्‌ । आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ॥ २-५५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''यदा''' = जेव्हा, '''(अयं पुरुषः)''' = हा पुरुष, '''मनोगतान्‌''' = मनातील, '''सर्वान्‌''' = संपूर्ण, '''कामान्‌''' = कामनांचा, '''प्रजहाति''' = पूर्णपणे त्याग करतो, '''(च)''' = आणि, '''आत्मना''' = आत्म्याने, '''आत्मनि एव''' = आत्म्यामध्येच, '''तुष्टः''' = संतुष्ट होऊन राहातो, '''तदा''' = तेव्हा, '''स्थितप्रज्ञः''' = तो पुरुष स्थितप्रज्ञ '''उच्यते''' = म्हटला जातो ॥ २-५५ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), ज्यावेळी हा पुरुष मनातील सर्व कामना पूर्णपणे टाकतो आणि आत्म्यानेच आत्म्याच्या ठिकाणी संतुष्ट राहातो, त्यावेळी त्याला स्थितप्रज्ञ म्हटले जाते. ॥ २-५५ ॥ '''मूळ श्लोक''' दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः । वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनिरुच्यते ॥ २-५६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''दुःखेषु''' = दुःखांची प्राप्ती झाली असताना, '''अनुद्विग्नमनाः''' = ज्याच्या मनात उद्वेग येत नाही, '''सुखेषु''' = सुखांच्या प्राप्तीच्या बाबतीत, '''विगतस्पृहः''' = जो सर्वथा निस्पृह आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''वीतरागभयक्रोधः''' = ज्याची आसक्ती, भय व क्रोध हे नष्ट होऊन गेले आहेत असा, '''मुनिः''' = मुनी, '''स्थितधीः''' = स्थिरबुद्धी, '''उच्यते''' = म्हटला जातो ॥ २-५६ ॥ '''अर्थ''' दुःखदायक प्रसंगी ज्याच्या मनाला खेद वाटत नाही, सुखांच्या प्राप्तीविषयी ज्याला मुळीच इच्छा नाही, तसेच ज्याचे प्रीती, भय व क्रोध नाहीसे झाले आहेत, असा मुनी स्थिरबुद्धी म्हटला जातो. ॥ २-५६ ॥ '''मूळ श्लोक''' यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभाम्‌ । नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-५७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यः''' = जो पुरुष, '''सर्वत्र''' = सर्वत्र, '''अनभिस्नेहः''' = स्नेहरहित असून, '''तत्‌ तत्‌''' = त्या त्या, '''शुभाशुभाम्‌''' = शुभ किंवा अशुभ वस्तू, '''प्राप्य''' = प्राप्त झाल्यावर, '''न अभिनन्दति''' = प्रसन्न होत नाही, '''(तथा)''' = तसेच, '''न द्वेष्टि''' = द्वेष करीत नाही, '''तस्य''' = त्याची, '''प्रज्ञा''' = बुद्धी, '''प्रतिष्ठिता''' = स्थिर आहे ॥ २-५७ ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष सर्व बाबतीत स्नेहशून्य असून त्या त्या शुभ किंवा अशुभ गोष्टी घडल्या असता प्रसन्नही होत नाही किंवा त्यांचा द्वेषही करीत नाही, त्याची बुद्धी स्थिर असते. ॥ २-५७ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः । इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-५८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = आणि, '''कूर्मः''' = कासव, '''सर्वशः''' = सर्व बाजूंनी, '''अङ्गानि''' = (आपले) अवयव, '''इव''' = ज्याप्रमाणे (आत ओढून घेते, त्याप्रमाणे), '''यदा''' = जेव्हा, '''अयम्‌''' = हा पुरुष, '''इन्द्रियार्थेभ्यः''' = इंद्रियांच्या विषयांपासून, '''इन्द्रियाणि''' = (आपली) इंद्रिये, '''(सर्वशः)''' = सर्व प्रकाराने, '''संहरते''' = आवरून घेतो, '''(तदा)''' = तेव्हा, '''तस्य''' = त्याची, '''प्रज्ञा''' = बुद्धी, '''प्रतिष्ठिता''' = स्थिर आहे (असे समजावे) ॥ २-५८ ॥ '''अर्थ''' कासव सर्व बाजूंनी आपले अवयव जसे आत ओढून धरते, त्याचप्रमाणे जेव्हा हा पुरुष इंद्रियांच्या विषयांपासून इंद्रियांना सर्व प्रकारे आवरून घेतो, तेव्हा त्याची बुद्धी स्थिर झाली, असे समजावे. ॥ २-५८ ॥ '''मूळ श्लोक''' विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः । रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते ॥ २-५९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''निराहारस्य''' = इंद्रियांच्या द्वारा विषयांचे ग्रहण न करणाऱ्या, '''देहिनः''' = पुरुषांच्या बाबतीत, '''विषयाः''' = (केवळ) विषयच, '''विनिवर्तन्ते''' = निवृत्त होतात, '''(किंतु)''' = परंतु, '''रसवर्जम्‌''' = विषयातील आसक्ती निवृत्त होत नाही, '''अस्य''' = या स्थितप्रज्ञ पुरुषाची तर, '''रसः अपि''' = आसक्तीसुद्धा, '''परम्‌''' = परमात्म्याचा, '''दृष्ट्वा''' = साक्षात्कार झाल्यामुळे, '''निवर्तते''' = संपूर्णपणे निवृत्त होऊन जाते ॥ २-५९ ॥ '''अर्थ''' इंद्रियांनी विषयांचे सेवन न करणाऱ्या पुरुषाचेही केवळ विषयच दूर होतात; परंतु त्यांच्याविषयीची आवड नाहीशी होत नाही. या स्थितप्रज्ञ पुरुषाची तर आसक्तीही परमात्म्याच्या साक्षात्काराने नाहीशी होते. ॥ २-५९ ॥ '''मूळ श्लोक''' यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः । इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ॥ २-६० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कुंतीपुत्र अर्जुना, '''हि''' = आसक्तीचा नाश न झाल्यामुळे, '''प्रमाथीनि''' = विक्षुब्ध करण्याचा स्वभाव असणारी, '''इन्द्रियाणि''' = इंद्रिये (ही), '''यततः''' = प्रयत्‍न करणाऱ्या, '''विपश्चितः''' = बुद्धिमान, '''पुरुषस्य''' = पुरुषाचे, '''मनः अपि''' = मनसुद्धा, '''प्रसभम्‌''' = जबरदस्तीने, '''हरन्ति''' = हरण करून घेतात ॥ २-६० ॥ '''अर्थ''' हे कुंतीपुत्र अर्जुना, आसक्ती नाहीशी न झाल्यामुळे ही क्षोभ उत्पन्न करणारी इंद्रिये प्रयत्‍न करीत असलेल्या बुद्धिमान पुरुषाच्या मनालाही जबरदस्तीने आपल्याकडे ओढून घेतात. ॥ २-६० ॥ '''मूळ श्लोक''' तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः । वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-६१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(अतः)''' = म्हणून, '''तानि सर्वाणि''' = ती सर्व इंद्रिये, '''संयम्य''' = वश करून घेऊन, '''(साधकः)''' = साधकाने, '''युक्तः''' = चित्त स्थिर करून, '''मत्परः''' = माझा आधार घेऊन, '''आसीत''' = ध्यानाला बसावे, '''हि''' = कारण, '''यस्य''' = ज्या पुरुषाची, '''इन्द्रियाणि''' = इंद्रिये (ही), '''वशे''' = त्याला वश असतात, '''तस्य''' = त्याची, '''प्रज्ञा''' = बुद्धी, '''प्रतिष्ठिता''' = स्थिर होऊन राहाते ॥ २-६१ ॥ '''अर्थ''' म्हणून साधकाने त्या सर्व इंद्रियांना ताब्यात ठेवून, चित्त स्थिर करून, मनाला माझाच आधार देऊन ध्यानास बसावे. कारण इंद्रिये ज्या पुरुषाच्या ताब्यात असतात, त्याची बुद्धी स्थिर होते. ॥ २-६१ ॥ '''मूळ श्लोक''' ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते । सङ्गात्सञ्जायते कामः कामात्क्रोधोऽभिजायते ॥ २-६२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विषयान्‌''' = विषयांचे, '''ध्यायतः''' = चिंतन करणाऱ्या, '''पुंसः''' = पुरुषाची, '''तेषु''' = त्या विषयांमध्ये, '''सङ्गः''' = आसक्ती, '''उपजायते''' = उत्पन्न होते, '''सङ्गात्‌''' = त्या आसक्तीमुळे, '''कामः''' = (त्या विषयांची) कामना, '''सञ्जायते''' = निर्माण होते, '''(च)''' = आणि, '''कामात्‌''' = कामनेमध्ये विघ्न आल्यामुळे, '''क्रोधः''' = क्रोध, '''अभिजायते''' = उत्पन्न होतो ॥ २-६२ ॥ '''अर्थ''' विषयांचे चिंतन करणाऱ्या पुरुषाची त्या विषयात आसक्ती उत्पन्न होते. आसक्तीमुळे त्या विषयांची कामना उत्पन्न होते. कामना पूर्ण झाल्या नाहीत की क्रोध म्हणजे राग येतो. ॥ २-६२ ॥ '''मूळ श्लोक''' क्रोधाद्भवति सम्मोहः सम्मोहात्स्मृतिविभ्रमः । स्मृतिभ्रंशाद्‌ बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति ॥ २-६३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''क्रोद्धात्‌''' = क्रोधामुळे, '''सम्मोहः''' = अत्यंत मूढभाव, '''भवति''' = उत्पन्न होतो, '''सम्मोहात्‌''' = मूढभावामुळे, '''स्मृतिविभ्रमः''' = स्मृतीमध्ये भ्रम होतो, '''स्मृतिभ्रंशात्‌''' = स्मृतीमध्ये भ्रम निर्माण झाल्यामुळे, '''बुद्धिनाशः''' = बुद्धीचा नाश म्हणजे ज्ञानशक्तीचा नाश होतो, '''(च)''' = आणि, '''बुद्धिनाशात्‌''' = बुद्धीचा नाश झाल्यामुळे, '''(सः पुरुषः)''' = तो पुरुष, '''प्रणश्यति''' = आपल्या स्थितीपासून च्युत होतो ॥ २-६३ ॥ '''अर्थ''' रागामुळे अत्यंत मूढता येते अर्थात अविचार उत्पन्न होतो. मूढतेमुळे स्मरणशक्ती भ्रष्ट होते. स्मरणशक्ती भ्रष्ट झाली की बुद्धीचा म्हणजे ज्ञानशक्तीचा नाश होतो. आणि बुद्धीचा नाश झाल्यामुळे माणसाचा अधःपात होतो. ॥ २-६३ ॥ '''मूळ श्लोक''' रागद्वेषवियुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्‍चरन्‌ । आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति ॥ २-६४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''विधेयात्मा''' = ज्याने अंतःकरण आपल्या स्वाधीन करून घेतले आहे असा साधक, '''आत्मवश्यैः''' = स्वतःला वश असणाऱ्या, '''रागद्वेषवियुक्तैः''' = राग व द्वेष यांनी रहित असणाऱ्या अशा, '''इन्द्रियैः''' = इंद्रियांच्या द्वारा, '''विषयान्‌''' = विषयांमध्ये, '''चरन्‌''' = वावर करीत, '''प्रसादम्‌''' = अंतःकरणाची आध्यात्मिक प्रसन्नता, '''अधिगच्छति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ २-६४ ॥ '''अर्थ''' परंतु अंतःकरण ताब्यात ठेवलेला साधक आपल्या ताब्यात ठेवलेल्या राग-द्वेष रहित इंद्रियांनी विषयांचा उपभोग घेत असूनही अंतःकरणाची प्रसन्नता प्राप्त करून घेतो. ॥ २-६४ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते । प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते ॥ २-६५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''प्रसादे''' = अंतःकरणातील प्रसन्नता आल्यावर, '''अस्य''' = याच्या, '''सर्वदुःखानाम्‌''' = संपूर्ण दुःखांचा, '''हानिः''' = अभाव, '''उपजायते''' = होऊन जातो, '''(च)''' = आणि, '''प्रसन्नचेतसः''' = प्रसन्नचित्त असणाऱ्या कर्मयोग्याची, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''आशु हि''' = लौकरच (सर्व बाजूंनी निवृत्त होऊन एका परमात्म्यामध्येच), '''पर्यवतिष्ठते''' = उत्तम प्रकारे स्थिर होऊन जाते ॥ २-६५ ॥ '''अर्थ''' अंतःकरण प्रसन्न असल्यामुळे त्याची सर्व दुःखे नाहीशी होतात. आणि त्या चित्त प्रसन्न असलेल्या कर्मयोग्याची बुद्धी तत्काळ सर्व गोष्टींपासून निवृत्त होऊन एका परमात्म्यामध्येच उत्तम प्रकारे स्थिर होते. ॥ २-६५ ॥ '''मूळ श्लोक''' नास्ति बुद्धिर‍युक्तस्य न चायुक्तस्य भावना । न चाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम्‌ ॥ २-६६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अयुक्तस्य''' = ज्यांनी मन व इंद्रिये जिंकलेली नाहीत, अशा पुरुषांच्या ठिकाणी, '''बुद्धिः''' = निश्चयात्मिका बुद्धी, '''न अस्ति''' = असत नाही, '''च''' = आणि, '''अयुक्तस्य''' = अशा अयुक्त मनुष्याच्या अंतःकरणात, '''भावना''' = भावनासुद्धा, '''न''' = असत नाही, '''च''' = तसेच, '''अभावयतः''' = भावनाहीन मनुष्याला, '''शान्तिः न''' = शांती मिळत नाही, '''(च)''' = आणि, '''अशान्तस्य''' = शांतिरहित मनुष्याला, '''सुखम्‌''' = सुख, '''कुतः''' = कोठून, '''(भविष्यति)''' = प्राप्त होईल ॥ २-६६ ॥ '''अर्थ''' मन आणि इंद्रिये न जिंकणाऱ्या मनुष्याच्या ठिकाणी निश्चयात्मक बुद्धी नसते आणि अशा अयुक्त मनुष्याच्या अंतःकरणात आस्तिक भावही नसतो. तसेच भावशून्य माणसाला शांती मिळत नाही. मग शांती नसलेल्या माणसाला सुख कोठून मिळणार? ॥ २-६६ ॥ '''मूळ श्लोक''' इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते । तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि ॥ २-६७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''इव''' = ज्याप्रमाणे, '''अम्भसि''' = पाण्यात चालणाऱ्या, '''नावम्‌''' = नावेला, '''वायुः''' = वायू हा, '''हरति''' = हरण करून नेतो (त्याप्रमाणे), '''चरताम्‌''' = विषयांमध्ये वावरणाऱ्या, '''इंद्रियाणाम्‌''' = इंद्रियांपैकी, '''मनः''' = मन, '''यत्‌''' = ज्या (इंद्रियाच्या), '''अनु''' = बरोबर, '''विधीयते''' = राहते, '''तत्‌''' = ते (एकच इंद्रिय), '''अस्य''' = या (अयुक्त) पुरुषाच्या, '''प्रज्ञाम्‌''' = बुद्धीला, '''(हरति)''' = हरण करून घेते ॥ २-६७ ॥ '''अर्थ''' कारण ज्याप्रमाणे पाण्यात चालणाऱ्या नावेला वारा वाहून नेतो, त्याचप्रमाणे विषयात वावरणाऱ्या इंद्रियांपैकी मन ज्या इंद्रियाबरोबर राहते, ते एकच इंद्रिय या अयुक्त पुरुषाची बुद्धी हिरावून घेते ॥ २-६७ ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः । इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-६८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''महाबाहो''' = हे महाबाहो, '''यस्य''' = ज्या पुरुषाची, '''इन्द्रियाणि''' = इंद्रिये, '''इन्द्रियार्थेभ्यः''' = इंद्रियांच्या विषयांपासून, '''सर्वशः''' = सर्वप्रकारांनी, '''निगृहीतानि''' = निगृहीत केलेली असतात, '''तस्य''' = त्या पुरुषाची, '''प्रज्ञा''' = बुद्धी, '''प्रतिष्ठिता''' = स्थिर असते ॥ २-६८ ॥ '''अर्थ''' म्हणून हे महाबाहो, ज्याची इंद्रिये इंद्रियांच्या विषयांपासून सर्व प्रकारे आवरून धरलेली असतात, त्याची बुद्धी स्थिर असते. ॥ २-६८ ॥ '''मूळ श्लोक''' या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी । यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः ॥ २-६९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वभूतानाम्‌''' = संपूर्ण प्राण्यांच्या संदर्भात, '''या''' = जी, '''निशा''' = रात्रीप्रमाणे असते, '''तस्याम्‌''' = अशा त्या नित्य ज्ञानस्वरूप परमानंदांच्या प्राप्तीचे ठिकाणी, '''संयमी''' = स्थितप्रज्ञ योगी, '''जागर्ति''' = जागा असतो, '''(च)''' = (आणि), '''यस्याम्‌''' = ज्या नाशवंत सांसारिक सुखाच्या बाबतीत, '''भूतानि''' = सर्व प्राणी, '''जाग्रति''' = जागे असतात, '''सा''' = ती, '''पश्यतः''' = परमात्मतत्त्व जाणणाऱ्या, '''मुनेः''' = मुनीला, '''निशा''' = रात्रीप्रमाणे असते ॥ २-६९ ॥ '''अर्थ''' सर्व प्राण्यांच्या दृष्टीने जी रात्रीसारखी असते, अशा नित्य ज्ञानस्वरूप परमानंदाच्या प्राप्तीत स्थितप्रज्ञ योगी जागतो आणि ज्या नाशिवंत सांसारिक सुखाच्या प्राप्तीत सर्व प्राणी जागतात, ती परमात्मतत्त्व जाणणाऱ्या मुनीसाठी रात्रीसारखी असते. ॥ २-६९ ॥ '''मूळ श्लोक''' आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत्‌ । तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न कामकामी ॥ २-७० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आपूर्यमाणम्‌''' = सर्व बाजूंनी परिपूर्ण, '''अचलप्रतिष्ठम्‌''' = अचल प्रतिष्ठा असणाऱ्या अशा, '''समुद्रम्‌''' = समुद्रात, '''यद्वत्‌''' = ज्याप्रमाणे, '''आपः''' = नाना नद्यांचे पाणी, '''प्रविशन्ति''' = त्याला विचलित न करता सामावून जाते, '''तद्वत्‌''' = त्याप्रमाणे, '''सर्वे''' = सर्व, '''कामाः''' = भोग, '''यम्‌''' = ज्या स्थितप्रज्ञ पुरुषाच्या ठिकाणी, '''प्रविशन्ति''' = (कोणताही प्रकारचा विकार त्याच्या ठिकाणी उत्पन्न न करता) सामावून जातात, '''सः''' = तोच स्थितप्रज्ञ पुरुष, '''शान्तिम्‌''' = परम शांति, '''आप्नोति''' = प्राप्त करून घेतो (याउलट), '''न कामकामी''' = भोगांची इच्छा करणारा (शांति प्राप्त करून घेत) नाही ॥ २-७० ॥ '''अर्थ''' ज्याप्रमाणे निरनिराळ्या नद्यांचे पाणी, सर्व बाजूंनी भरलेल्या व स्थिर असलेल्या समुद्रात त्याला विचलित न करताही सामावून जाते, त्याचप्रमाणे सर्व भोग ज्या स्थितप्रज्ञ पुरुषामध्ये कोणत्याही प्रकारचा विकार उत्पन्न न करताच सामावून जातात, तोच पुरुष परम शांतीला प्राप्त होतो. भोगांची इच्छा करणारा नव्हे. ॥ २-७० ॥ '''मूळ श्लोक''' विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्चरति निःस्पृहः । निर्ममो निरहङ्कारः स शान्तिमधिगच्छति ॥ २-७१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वान्‌''' = संपूर्ण, '''कामान्‌''' = कामनांचा, '''विहाय''' = त्याग करून, '''यः''' = जो, '''पुमान्‌''' = पुरुष, '''निर्ममः''' = ममतारहित, '''निरहङ्कारः''' = अहंकाररहित, '''(च)''' = आणि, '''निःस्पृहः''' = स्पृहारहित होऊन, '''चरति''' = वावरत असतो, '''सः''' = तोच (पुरुष), '''शान्तिम्‌''' = शांतीप्रत, '''अधिगच्छति''' = प्राप्त होतो, म्हणजे शांती प्राप्त करून घेतो ॥ २-७१ ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष सर्व कामनांचा त्याग करून, ममता, अहंकार आणि इच्छा टाकून राहात असतो, त्यालाच शांती मिळते. ॥ २-७१ ॥ '''मूळ श्लोक''' एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति । स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति ॥ २-७२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''एषा ब्राह्मी स्थितिः''' = ब्रह्माला प्राप्त करून घेतलेल्या पुरुषाची ही स्थिती आहे, '''एनाम्‌''' = ही स्थिती, '''प्राप्य''' = प्राप्त झाल्यावर, '''(योगी)''' = योगी, '''(कदापि)''' = कधीही, '''न विमुह्यति''' = मोहित होत नाही, '''(च)''' = आणि, '''अन्तकाले अपि''' = अंतकाळी सुद्धा, '''अस्याम्‌ स्थित्वा''' = या ब्राह्मी स्थितीत स्थिर होऊन, '''(सः)''' = तो, '''ब्रह्मनिर्वाणम्‌''' = ब्रह्मानंदाप्रत, '''ऋच्छति''' = जातो (म्हणजे ब्रह्मानंद प्राप्त करून घेतो) ॥ २-७२ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), ब्रह्माला प्राप्त झालेल्या पुरुषाची ही स्थिती आहे. ही प्राप्त झाल्याने योगी कधीही मोहित होत नाही. आणि अंतकाळीही या ब्राह्मी स्थितीत स्थिर होऊन ब्रह्मानंद मिळवितो. ॥ २-७२ ॥ '''मूळ दुसऱ्या अध्याय समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे साङ्ख्ययोगो नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील सांख्ययोग नावाचा हा दुसरा अध्याय समाप्त झाला. ॥ २ ॥ [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स प्रकल्पातून स्थानांतरीत]] [[वर्ग:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] 40krrzwem4lslf5o3tp5t18krsbbl0m 0 2319 155563 150381 2022-08-07T15:09:45Z QueerEcofeminist 918 "[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : तिसरा अध्याय (कर्मयोग)]]" ला ने संरक्षित केले: संरक्षित केले, उत्पात नियंत्रण (via JWB) ([संपादन=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत) [स्थानांतरण=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत)) wikitext text/x-wiki '''मूळ तिसऱ्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ तृतीयोऽध्यायः '''अर्थ''' तिसरा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन । तत्किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव ॥ ३-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन'''= अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''जनार्दन''' = हे जनार्दन श्रीकृष्णा, '''चेत्‌''' = जर, '''कर्मणः''' = कर्माच्या अपेक्षेने, '''बुद्धिः''' = ज्ञान, '''ज्यायसी''' = श्रेष्ठ (आहे), '''ते मता''' = असे तुम्हाला मान्य असेल, '''तत्‌''' = तर मग, '''केशव''' = हे केशवा (श्रीकृष्णा), '''माम्‌''' = माझी, '''घोरे''' = भयंकर, '''कर्मणि''' = कर्म करण्यात, '''किम्‌''' = का बरे, '''नियोजयसि''' = तुम्ही योजना करीत आहात ॥ ३-१ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे जनार्दन श्रीकृष्णा, जर तुम्हाला कर्माहून ज्ञान श्रेष्ठ वाटते, तर मग हे केशवा (श्रीकृष्णा), मला भयंकर कर्म करण्यास का प्रवृत्त करीत आहात? ॥ ३-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे । तदेकं वद निश्चित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम्‌ ॥ ३-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''व्यामिश्रेण इव''' = जणू मिश्रित अशा, '''वाक्येन''' = वाक्यांनी, '''मे''' = माझ्या, '''बुद्धिम्‌''' = बुद्धीला, '''मोहयसि इव''' = तुम्ही जणू मोहित करीत आहात, '''(अतः)''' = म्हणून, '''येन''' = ज्यामुळे, '''अहम्‌''' = मी, '''श्रेयः''' = कल्याण, '''आप्नुयाम्‌''' = प्राप्त करून घेईन, '''तत्‌ एकम्‌''' = अशी ती एक गोष्ट, '''निश्चित्य''' = निश्चित करून, '''वद''' = सांगा ॥ ३-२ ॥ '''अर्थ''' तुम्ही मिश्रितशा भाषणाने माझ्या बुद्धीला जणू मोहित करीत आहात. म्हणून अशी एकच गोष्ट निश्चित करून मला सांगा की ज्यामुळे माझे कल्याण होईल. ॥ ३-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच लोकेऽस्मिन्द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ । ज्ञानयोगेन साङ्ख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम्‌ ॥ ३-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''अनघ''' = हे निष्पापा, '''अस्मिन्‌ लोके''' = या जगात, '''मया''' = मी, '''द्विविधा''' = दोन प्रकारची, '''निष्ठा''' = निष्ठा, '''पुरा''' = पूर्वी, '''प्रोक्ता''' = सांगितली आहे, '''साङ्ख्यानाम्‌''' = सांख्ययोग्यांची, '''(निष्ठा)''' = निष्ठा, '''ज्ञानयोगेन''' = ज्ञानयोगाद्वारे (होते), '''(च)''' = आणि, '''योगिनाम्‌''' = योग्यांची, '''(निष्ठा)''' = निष्ठा, '''कर्मयोगेन''' = कर्मयोगाद्वारे होते ॥ ३-३ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे निष्पापा, या जगात दोन प्रकारची निष्ठा माझ्याकडून पूर्वी सांगितली गेली आहे. त्यातील सांख्ययोग्यांची निष्ठा ज्ञानयोगाने आणि योग्यांची निष्ठा कर्मयोगाने होते. ॥ ३-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' न कर्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते । न च संन्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति ॥ ३-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्मणाम्‌''' = कर्मांचे, '''अनारम्भात्‌''' = आचरण केल्याशिवाय, '''पुरुषः''' = मनुष्य, '''नैष्कर्म्यम्‌''' = निष्कर्मता म्हणजे योगनिष्ठा, '''न अश्नुते''' = प्राप्त करून घेत नाही, '''च''' = तसेच, '''संन्यसनात्‌ एव''' = कर्मांचा केवळ त्याग केल्यामुळे, '''सिद्धिम्‌''' = सिद्धी म्हणजे सांख्यनिष्ठा, '''न समधिगच्छति''' = प्राप्त करून घेत नाही ॥ ३-४ ॥ '''अर्थ''' मनुष्य कर्मे केल्याशिवाय निष्कर्मतेला म्हणजेच योगनिष्ठेला प्राप्त होत नाही आणि फक्त कर्मांचा त्याग केल्याने सिद्धीला म्हणजेच सांख्यनिष्ठेला प्राप्त होत नाही. ॥ ३-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत्‌ । कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिर्जैगुणैः ॥ ३-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कश्चित्‌''' = कोणीही मनुष्य, '''जातु''' = कोणत्याही वेळी, '''हि''' = निःसंदेहपणे, '''क्षणम्‌ अपि''' = क्षणमात्र सुद्धा, '''अकर्मकृत्‌''' = कर्म न करता, '''न तिष्ठति''' = राहात नाही, '''हि''' = कारण, '''प्रकृतिजैः''' = प्रकृतीपासून उत्पन्न झालेल्या, '''गुणैः''' = गुणांनी, '''अवशः''' = परतंत्र झालेला, '''सर्वः''' = सर्व मनुष्यसमुदाय हा, '''कर्म कार्यते''' = कर्म करण्यास भाग पाडला जातो ॥ ३-५ ॥ '''अर्थ''' निःसंशयपणे कोणीही मनुष्य कोणत्याही वेळी क्षणभरसुद्धा काम न करता राहात नाही. कारण सर्व मनुष्यसमुदाय प्रकृतीपासून उत्पन्न झालेल्या गुणांमुळे पराधीन असल्यामुळे कर्म करायला भाग पाडला जातो. ॥ ३-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन्‌ । इन्द्रियार्थान्विमूढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते ॥ ३-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विमूढात्मा''' = मूढ बुद्धीचा मनुष्य, '''कर्मेन्द्रियाणि''' = सर्व इंद्रियांना, '''संयम्य''' = जबरदस्तीने वरवर रोखून, '''यः''' = जो, '''मनसा''' = मनाने, '''इन्द्रियार्थान्‌''' = त्या इंद्रियांच्या विषयांचे, '''स्मरन्‌ आस्ते''' = चिंतन करीत असतो, '''सः''' = तो, '''मिथ्याचारः''' = मिथ्याचारी म्हणजे दांभिक, '''उच्यते''' = म्हटला जातो ॥ ३-६ ॥ '''अर्थ''' जो मूर्ख मनुष्य सर्व इंद्रिये बळेच वरवर आवरून मनाने त्या इंद्रियांच्या विषयांचे चिंतन करीत राहतो, तो मिथ्याचारी म्हणजे दांभिक म्हटला जातो. ॥ ३-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' यस्त्विन्द्रियाणि मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन । कर्मेन्द्रियैः कर्मयोगमसक्तः स विशिष्यते ॥ ३-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''यः''' = जो मनुष्य, '''मनसा''' = मनाच्या योगे, '''इन्द्रियाणि''' = इंद्रियांना, '''नियम्य''' = वश करून घेऊन, '''असक्तः''' = अनासक्त होऊन, '''कर्मेन्द्रियैः''' = सर्व इंद्रियांच्या द्वारा, '''कर्मयोगम्‌''' = कर्मयोगाचे, '''आरभते''' = आचरण करतो, '''सः''' = तो मनुष्य, '''विशिष्यते''' = श्रेष्ठ होय ॥ ३-७ ॥ '''अर्थ''' परंतु हे अर्जुना, जो मनुष्य मनाने इंद्रियांना ताब्यात ठेवून आसक्त न होता सर्व इंद्रियांच्या द्वारे कर्मयोगाचे आचरण करतो, तो श्रेष्ठ होय. ॥ ३-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्यकर्मणः । शरीरयात्रापि च ते न प्रसिद्ध्येदकर्मणः ॥ ३-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''त्वम्‌''' = तू, '''नियतम्‌''' = शास्त्रविहित, '''कर्म''' = कर्तव्यकर्म, '''कुरु''' = कर, '''हि''' = कारण, '''अकर्मणः''' = कर्म न करण्याच्या अपेक्षेने, '''कर्म''' = कर्म करणे, '''ज्यायः''' = श्रेष्ठ आहे, '''च''' = तसेच, '''अकर्मणः''' = कर्म न केल्यास, '''ते''' = तुझा, '''शरीरयात्रा अपि''' = शरीरनिर्वाहसुद्धा, '''न प्रसिद्ध्येत्‌''' = सिद्ध होणार नाही ॥ ३-८ ॥ '''अर्थ''' तू शास्त्रविहित कर्तव्यकर्म कर. कारण कर्म न करण्यापेक्षा कर्म करणे श्रेष्ठ आहे. तसेच कर्म न करण्याने तुझे शरीरव्यवहारही चालणार नाहीत. ॥ ३-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' यज्ञार्थात्कर्मणोऽन्यत्र लोकोऽयं कर्मबन्धनः । तदर्थं कर्म कौन्तेय मुक्तसङ्गः समाचर ॥ ३-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यज्ञार्थात्‌''' = यज्ञाच्या निमित्ताने केल्या जाणाऱ्या, '''कर्मणः''' = कर्मांव्यतिरिक्त, '''अन्यत्र''' = दुसऱ्या कर्मांमध्ये (गुंतलेला), '''अयम्‌''' = हा, '''लोकः''' = मनुष्यांचा समुदाय, '''कर्मबन्धनः''' = कर्मांनी बांधला जातो, '''(अतः)''' = म्हणून, '''कौन्तेय''' = हे कुंतीपुत्र अर्जुना, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''मुक्तसङ्गः''' = आसक्तिरहित होऊन म्हणजे फळाची अपेक्षा सोडून, '''तदर्थम्‌''' = त्या यज्ञासाठी, '''कर्म समाचर''' = कर्तव्यकर्म चांगल्याप्रकारे कर ॥ ३-९ ॥ '''अर्थ''' यज्ञानिमित्त केल्या जाणाऱ्या कर्मांशिवाय दुसऱ्या कर्मात गुंतलेला हा मनुष्यसमुदाय कर्मांनी बांधला जातो. म्हणून हे कुंतीपुत्र अर्जुना, तू आसक्ती सोडून यज्ञासाठी उत्तम प्रकारे कर्तव्यकर्म कर. ॥ ३-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापतिः । अनेन प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्त्विष्टकामधुक्‌ ॥ ३-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पुरा''' = कल्पाच्या पूर्वी, '''सहयज्ञाः''' = यज्ञाच्या बरोबर, '''प्रजाः''' = प्रजा, '''सृष्ट्वा''' = निर्माण करून, '''प्रजापतिः''' = प्रजापती ब्रह्मदेव, '''उवाच''' = (त्यांना) म्हणाले, '''(यूयम्‌)''' = तुम्ही लोक, '''अनेन''' = या यज्ञाच्या द्वारे, '''प्रसविष्यध्वम्‌''' = उत्कर्ष प्राप्त करून घ्या, '''(च)''' = आणि, '''एषः''' = हा यज्ञ, '''वः''' = तुम्हा लोकांचे, '''इष्टकामधुक्‌''' = इष्ट भोग देणारा, '''अस्तु''' = होवो ॥ ३-१० ॥ '''अर्थ''' प्रजापती ब्रह्मदेवाने कल्पारंभी यज्ञासह प्रजा उत्पन्न करून त्यांना सांगितले की, तुम्ही या यज्ञाच्या द्वारे उत्कर्ष प्राप्त करून घ्या आणि हा यज्ञ तुमचे इच्छित मनोरथ पूर्ण करणारा होवो. ॥ ३-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' देवान्भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः । परस्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ ॥ ३-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अनेन''' = या यज्ञाच्या द्वारे, '''देवान्‌''' = देवतांना, '''भावयत''' = तुम्ही उन्नत करा, '''(च)''' = आणि, '''ते देवाः''' = त्या देवता, '''वः''' = तुम्हा लोकांना, '''भावयन्तु''' = उन्नत करोत, '''(एवम्‌)''' = अशाप्रकारे निःस्वार्थ भावनेने, '''परस्परम्‌''' = एकमेकांना, '''भावयन्तः''' = उन्नत करीत, '''परम्‌''' = परम, '''श्रेयः''' = कल्याण, '''अवाप्स्यथ''' = तुम्ही प्राप्त करून घ्याल ॥ ३-११ ॥ '''अर्थ''' तुम्ही या यज्ञाने देवतांची पुष्टी करा आणि त्या देवतांनी तुम्हाला पुष्ट करावे. अशा प्रकारे निःस्वार्थीपणाने एकमेकांची उन्नती करीत तुम्ही परम कल्याणाला प्राप्त व्हाल. ॥ ३-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' इष्टान्भोगान्हि वो देवा दास्यन्ते यज्ञभाविताः । तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुङ्क्ते स्तेन एव सः ॥ ३-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यज्ञभाविताः''' = यज्ञाने पुष्ट झालेल्या, '''देवाः''' = देवता, '''वः''' = तुम्हा लोकांना (न मागता), '''इष्टान्‌''' = इष्ट, '''भोगान्‌''' = भोग, '''हि दास्यन्ते''' = निश्चितपणे देत राहातील (अशाप्रकारे), '''तैः''' = त्या देवतांनी, '''दत्तान्‌''' = दिलेले भोग, '''यः''' = जो मनुष्य, '''एभ्यः''' = त्यांना, '''अप्रदाय''' = न देता (स्वतःच), '''भुङ्क्ते''' = भोगतो, '''सः''' = तो, '''स्तेनः एव''' = चोरच आहे ॥ ३-१२ ॥ '''अर्थ''' यज्ञाने पुष्ट झालेल्या देवता तुम्हाला न मागताही इच्छित भोग खात्रीने देत राहातील. अशा रीतीने त्या देवतांनी दिलेले भोग त्यांना अर्पण न करता जो स्वतःच उपभोगतो, तो चोरच आहे. ॥ ३-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः । भुञ्जते ते त्वघं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात्‌ ॥ ३-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यज्ञशिष्टाशिनः''' = यज्ञ झाल्यावर शिल्लक राहिलेले अन्न खाणारे, '''सन्तः''' = श्रेष्ठ मनुष्य, '''सर्वकिल्बिषैः''' = सर्व पापांतून, '''मुच्यन्ते''' = मुक्त होऊन जातात (परंतु), '''ये पापाः''' = जे पापी लोक, '''आत्मकारणात्‌''' = स्वतःच्या शरीर पोषणासाठीच (अन्न), '''पचन्ति''' = शिजवितात, '''ते तु''' = ते तर, '''अघम्‌''' = पापच, '''भुञ्जते''' = खातात ॥ ३-१३ ॥ '''अर्थ''' यज्ञ करून शिल्लक राहिलेले अन्न खाणारे श्रेष्ठ मनुष्य सर्व पापांपासून मुक्त होतात. पण जे पापी लोक केवळ स्वतःच्या शरीरपोषणासाठी अन्न शिजवितात, ते तर पापच खातात. ॥ ३-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अन्नाद्भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नसम्भवः । यज्ञाद्भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्मसमुद्भवः ॥ ३-१४ ॥ कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि ब्रह्माक्षरसमुद्भवम्‌ । तस्मात्सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम्‌ ॥ ३-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अन्नात्‌''' = अन्नापासून, '''भूतानि''' = संपूर्ण प्राणी, '''भवन्ति''' = उत्पन्न होतात, '''पर्जन्यात्‌''' = पर्जन्यवृष्टीपासून, '''अन्नसम्भवः''' = अन्नाची उत्पत्ती होते, '''यज्ञात्‌''' = यज्ञापासून, '''पर्जन्यः''' = पर्जन्यवृष्टी, '''भवति''' = होते, '''यज्ञः''' = यज्ञ, '''कर्मसमुद्भवः''' = विहित कर्मांपासून उत्पन्न होणारा आहे, '''कर्म''' = कर्मसमुदाय हा, '''ब्रह्मोद्भवम्‌''' = वेदांपासून उत्पन्न होणारा (आणि), '''ब्रह्म''' = वेद हे, '''अक्षरसमुद्भवम्‌''' = अविनाशी परमात्म्यापासून उत्पन्न होणारे आहेत (असे), '''विद्धि''' = तू जाण, '''तस्मात्‌''' = म्हणून (यावरून सिद्ध होते की), '''सर्वगतम्‌''' = सर्वव्यापी, '''ब्रह्म''' = परम अक्षर परमात्मा, '''नित्यम्‌''' = नेहमीच, '''यज्ञे''' = यज्ञामध्ये, '''प्रतिष्ठितम्‌''' = प्रतिष्ठित आहे ॥ ३-१४, ३-१५ ॥ '''अर्थ''' सर्व प्राणी अन्नापासून उत्पन्न होतात. अन्ननिर्मिती पावसापासून होते. पाऊस यज्ञामुळे पडतो. आणि यज्ञ विहित कर्मांमुळे घडतो. कर्मसमुदाय वेदांपासून व वेद अविनाशी परमात्म्यापासून उत्पन्न झालेले आहेत, असे समज. यावरून हेच सिद्ध होते की, सर्वव्यापी परम अक्षर परमात्मा नेहमीच यज्ञात प्रतिष्ठित असतो. ॥ ३-१४, ३-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह यः । अघायुरिन्द्रियारामो मोघं पार्थ स जीवति ॥ ३-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''इह''' = या जगामध्ये, '''एवम्‌''' = अशा प्रकारे, '''प्रवर्तितम्‌''' = परंपरेने प्रचलित असणाऱ्या, '''चक्रम्‌''' = सृष्टिचक्राला अनुकूल, '''यः''' = जो मनुष्य, '''न अनुवर्तयति''' = असे वर्तन करीत नाही म्हणजे आपल्या कर्तव्याचे पालन करीत नाही, '''सः''' = तो मनुष्य, '''इन्द्रियारामः''' = इंद्रियांच्या द्वारे भोगांमध्ये रमणारा, '''अघायुः''' = पापी आयुष्याचा (असून), '''मोघम्‌''' = व्यर्थच, '''जीवति''' = जिवंत राहातो ॥ ३-१६ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), जो मनुष्य या जगात अशा प्रकारे परंपरेने चालू असलेल्या सृष्टिचक्राला अनुसरून वागत नाही म्हणजेच आपल्या कर्तव्याचे पालन करीत नाही, तो इंद्रियांच्या द्वारे भोगांत रमणारा पापी आयुष्य असलेला मनुष्य व्यर्थच जगतो. ॥ ३-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः । आत्मन्येव च सन्तुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते ॥ ३-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''यः''' = जो, '''मानवः''' = मनुष्य, '''आत्मरतिः एव''' = आत्म्यामध्येच रमणारा, '''च''' = आणि, '''आत्मतृप्तः''' = आत्म्यामध्येच तृप्त, '''च''' = तसेच, '''आत्मनि एव''' = आत्म्यामध्येच, '''सन्तुष्टः''' = संतुष्ट, '''स्यात्‌''' = असतो, '''तस्य''' = त्याच्यासाठी, '''कार्यम्‌''' = कोणतेही कर्तव्य, '''न विद्यते''' = नसते ॥ ३-१७ ॥ '''अर्थ''' परंतु जो मनुष्य आत्म्यामध्येच रमणारा आणि आत्म्यामध्येच तृप्त तसेच आत्म्यामध्येच संतुष्ट असतो, त्याच्यासाठी कोणतेही कर्तव्य उरत नाही. ॥ ३-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन । न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः ॥ ३-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्य''' = त्या महामनुष्याचे, '''इह''' = या विश्वामध्ये, '''कृतेन''' = कर्म करण्यात, '''कश्चन''' = कोणतेही, '''अर्थः न''' = प्रयोजन असत नाही, '''(च)''' = तसेच, '''अकृतेन एव च''' = कर्म न करण्यातही कोणतेही प्रयोजन असत नाही, '''च''' = तसेच, '''सर्वभूतेषु''' = संपूर्ण प्राणिमात्रात सुद्धा, '''अस्य''' = याचा, '''कश्चित्‌''' = किंचितही, '''अर्थव्यपाश्रयः''' = स्वार्थाचा संबंध, '''न''' = राहात नाही ॥ ३-१८ ॥ '''अर्थ''' त्या महामनुष्याला या विश्वात कर्मे करण्याचे काही प्रयोजन असत नाही. तसेच कर्मे न करण्याचेही काही प्रयोजन असत नाही. तसेच सर्व प्राणिमात्रातही त्याचा जरादेखील स्वार्थाचा संबंध असत नाही. ॥ ३-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्मादसक्तः सततं कार्यं कर्म समाचर । असक्तो ह्याचरन्कर्म परमाप्नोति पूरुषः ॥ ३-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''सततम्‌''' = निरंतरपणे, '''असक्तः''' = आसक्तीने रहित होऊन, '''कार्यम्‌ कर्म''' = कर्तव्य कर्म, '''समाचर''' = नीटपणे तू करीत राहा, '''हि''' = कारण, '''असक्तः''' = आसक्तीने रहित होऊन, '''कर्म''' = कर्म, '''आचरन्‌''' = करणारा, '''पूरुषः''' = मनुष्य, '''परम्‌''' = परमात्म्याला, '''आप्नोति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ३-१९ ॥ '''अर्थ''' म्हणून तू नेहमी आसक्त न होता कर्तव्य कर्म नीट करीत राहा. कारण आसक्ती सोडून कर्म करणारा मनुष्य परमात्म्याला जाऊन मिळतो. ॥ ३-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः । लोकसङ्ग्रहमेवापि सम्पश्यन्कर्तुमर्हसि ॥ ३-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्मणा एव''' = (आसक्तिरहित) कर्माचरणाद्वारेच, '''जनकादयः''' = जनक इत्यादी ज्ञानीजन सुद्धा, '''संसिद्धिम्‌''' = परमसिद्धीला, '''आस्थिताः''' = प्राप्त झाले होते, '''हि''' = म्हणून, '''(तथा)''' = तसेच, '''लोकसङ्ग्रहम्‌''' = लोकसंग्रहाकडे, '''सम्पश्यन्‌ अपि''' = दृष्टी ठेवून सुद्धा, '''कर्तुम्‌ एव''' = कर्म करण्यासच, '''अर्हसि''' = तू योग्य आहेस म्हणजे तुला कर्म करणे हेच उचित आहे ॥ ३-२० ॥ '''अर्थ''' जनकादी ज्ञानी लोकही आसक्तिरहित कर्मांनीच परमसिद्धीला प्राप्त झाले होते. म्हणून तसेच लोकसंग्रहाकडे दृष्टी देऊनदेखील तू कर्म करणेच योग्य आहे. ॥ ३-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः । स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते ॥ ३-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रेष्ठः''' = श्रेष्ठ मनुष्य, '''यत्‌ यत्‌''' = जे जे, '''आचरति''' = आचरण करतो, '''इतरः जनः''' = अन्य लोकसुद्धा, '''तत्‌ तत्‌ एव''' = त्या त्या प्रमाणे (आचरण करतात), '''सः''' = तो, '''यत्‌''' = ज्या गोष्टी, '''प्रमाणम्‌''' = प्रमाण (म्हणून मान्य), '''कुरुते''' = करतो, '''लोकः''' = सर्व मनुष्यसमुदाय, '''तत्‌''' = त्यालाच, '''अनुवर्तते''' = अनुसरून वागतो ॥ ३-२१ ॥ '''अर्थ''' श्रेष्ठ मनुष्य जे जे आचरण करतो, त्या त्या प्रमाणेच इतर लोकही आचरण करतात; तो जे काही प्रमाण म्हणून सांगतो, त्याप्रमाणेच सर्व मनुष्यसमुदाय वागू लागतो. ॥ ३-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किञ्चन । नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि ॥ ३-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''त्रिषु लोकेषु''' = तिन्ही लोकांत, '''मे''' = मला, '''किञ्चन कर्तव्यम्‌''' = कोणतेही कर्तव्य, '''न अस्ति''' = नाही, '''च''' = तसेच, '''अवाप्तव्यम्‌''' = प्राप्त करून घेण्यास योग्य वस्तू, '''अनवाप्तम्‌ न''' = मिळालेली नाही असेही नाही, '''(तथापि)''' = तरीसुद्धा, '''कर्मणि एव''' = कर्मांचे आचरण, '''वर्ते''' = मी करीतच आहे ॥ ३-२२ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), मला या तिन्ही लोकांत काहीही कर्तव्य नाही आणि मिळविण्याजोगी कोणतीही वस्तू मिळाली नाही, असे नाही. तरीही मी कर्तव्य कर्म करीतच असतो. ॥ ३-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदि ह्यहं न वर्तेयं जातु कर्मण्यतन्द्रितः । मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ॥ ३-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''यदि''' = जर, '''जातु''' = कदाचित, '''अहम्‌''' = मी, '''अतन्द्रितः''' = सावध राहून, '''कर्मणि''' = कर्मे, '''न वर्तेयम्‌''' = केली नाहीत (तर मोठी हानी होईल, कारण), '''मनुष्याः''' = सर्व माणसे, '''सर्वशः''' = सर्व प्रकारांनी, '''मम''' = माझ्याच, '''वर्त्म''' = मार्गाचे, '''अनुवर्तन्ते''' = अनुकरण करतात ॥ ३-२३ ॥ '''अर्थ''' कारण हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), जर का मी सावध राहून कर्मे केली नाहीत, तर मोठे नुकसान होईल, कारण मनुष्य सर्व प्रकारे माझ्याच मार्गाचे अनुकरण करतात. ॥ ३-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्यां कर्म चेदहम्‌ । सङ्करस्य च कर्ता स्यामुपहन्यामिमाः प्रजाः ॥ ३-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(अतः)''' = म्हणून, '''चेत्‌''' = जर, '''अहम्‌''' = मी, '''कर्म''' = कर्मे, '''न कुर्याम्‌''' = केली नाहीत (तर), '''इमे''' = ही, '''लोकाः''' = सर्व माणसे, '''उत्सीदेयुः''' = नष्ट-भ्रष्ट होऊन जातील, '''च''' = आणि, '''सङ्करस्य''' = संकराचा, '''कर्ता''' = कर्ता, '''स्याम्‌''' = मी होईन, '''(तथा)''' = तसेच, '''इमाः''' = या, '''प्रजाः''' = सर्व प्रजांचा, '''उपहन्याम्‌''' = मी घात करणारा होईन ॥ ३-२४ ॥ '''अर्थ''' म्हणून जर मी कर्मे केली नाहीत, तर ही सर्व माणसे नष्ट-भ्रष्ट होतील आणि मी संकरतेचे कारण होईन, तसेच या सर्व प्रजेचा घात करणारा होईन. ॥ ३-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' सक्ताः कर्मण्यविद्वांसो यथा कुर्वन्ति भारत । कुर्याद्विद्वांस्तथासक्तश्चिकीर्षुर्लोकसङ्ग्रहम्‌ ॥ ३-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (भरतवंशी अर्जुना), '''कर्मणि''' = कर्मांमध्ये, '''सक्ताः''' = आसक्त असणारे, '''अविद्वांसः''' = अज्ञानी लोक, '''यथा''' = ज्याप्रमाणे, '''(कर्म)''' = कर्मे, '''कुर्वन्ति''' = करतात, '''तथा''' = त्याचप्रमाणे, '''असक्तः''' = आसक्तिरहित (अशा), '''विद्वान्‌''' = विद्वानाने सुद्धा, '''लोकसङ्ग्रहम्‌''' = लोकसंग्रह, '''चिकीर्षुः''' = करण्याच्या इच्छेने, '''(कर्म)''' = कर्मे, '''कुर्यात''' = करावीत ॥ ३-२५ ॥ '''अर्थ''' हे भारता(भरतवंशी अर्जुना), कर्मांत आसक्त असणारे अज्ञानी लोक ज्या रीतीने कर्मे करतात, त्याच रीतीने आसक्ती नसलेल्या विद्वानानेही लोकसंग्रह करण्याच्या इच्छेने कर्मे करावीत. ॥ ३-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसङ्गिनाम्‌ । जोषयेत्सर्वकर्माणि विद्वान्युक्तः समाचरन्‌ ॥ ३-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''युक्तः''' = परमात्म्याच्या स्वरूपात अढळपणे स्थित असणाऱ्या, '''विद्वान्‌''' = ज्ञानी मनुष्याने, '''कर्मसङ्गिनाम्‌''' = शास्त्रविहित कर्मांमध्ये आसक्ती असणाऱ्या, '''अज्ञानाम्‌''' = अज्ञानी मनुष्यांचा, '''बुद्धिभेदम्‌''' = बुद्धिभ्रम म्हणजेच कर्मांमध्ये अश्रद्धा, '''न जनयेत्‌''' = उत्पन्न करू नये (या उलट), '''सर्वकर्माणि''' = शास्त्रविहित सर्व कर्मे, '''समाचरन्‌''' = नीटपणे (स्वतःच) आचरण करावीत (तशीच त्यांच्याकडूनही कर्मे), '''जोषयेत्‌''' = करवून घ्यावीत ॥ ३-२६ ॥ '''अर्थ''' परमात्मस्वरूपात स्थिर असलेल्या ज्ञानी मनुष्याने शास्त्रविहित कर्मांत आसक्ती असलेल्या अज्ञानी लोकांच्या बुद्धीत भ्रम म्हणजेच कर्मांविषयी अश्रद्धा निर्माण करू नये. उलट स्वतः शास्त्रविहित सर्व कर्मे उत्तमप्रकारे करीत त्यांच्याकडूनही तशीच करून घ्यावीत. ॥ ३-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः । अहङ्कारविमूढात्मा कर्ताहमिति मन्यते ॥ ३-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्माणि''' = सर्व कर्मे (खरे पाहाता), '''सर्वशः''' = सर्व प्रकारांनी, '''प्रकृतेः''' = प्रकृतीच्या, '''गुणैः''' = गुणांच्या द्वारे, '''क्रियमाणानि''' = केली जातात, '''(तथापि)''' = तरीसुद्धा, '''अहङ्कारविमूढात्मा''' = अहंकारामुळे ज्याचे अंतःकरण मोहित झाले आहे असा अज्ञानी मनुष्य, '''अहम्‌ कर्ता''' = मी कर्ता आहे, '''इति''' = असे, '''मन्यते''' = मानतो ॥ ३-२७ ॥ '''अर्थ''' वास्तविक सर्व कर्मे सर्व प्रकारे प्रकृतीच्या गुणांमार्फत केली जातात. तरीही ज्याचे अंतःकरण अहंकारामुळे मोहित झाले आहे, असा अज्ञानी मनुष्य मी कर्ता आहे, असे मानतो. ॥ ३-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' तत्त्ववित्तु महाबाहो गुणकर्मविभागयोः । गुणा गुणेषु वर्तन्त इति मत्वा न सज्जते ॥ ३-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''महाबाहो''' = हे महाबाहो(अर्जुना), '''गुणकर्मविभागयोः''' = गुणविभाग आणि कर्मविभाग यांचे, '''तत्त्ववित्‌''' = तत्त्व जाणणारा ज्ञानयोगी हा, '''गुणाः''' = सर्व गुण हेच, '''गुणेषु''' = गुणांमध्ये, '''वर्तन्ते''' = वावरतात, '''इति''' = असे, '''मत्वा''' = जाणून (त्यामध्ये), '''न सज्जते''' = अडकत नाही ॥ ३-२८ ॥ '''अर्थ''' पण हे महाबाहो (अर्जुना), गुणविभाग आणि कर्मविभाग यांचे तत्त्व जाणणारा ज्ञानयोगी सर्व गुणच गुणांत वावरत असतात, हे लक्षात घेऊन त्यांमध्ये आसक्त होत नाही. ॥ ३-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रकृतेर्गुणसम्मूढाः सज्जन्ते गुणकर्मसु । तानकृत्स्नविदो मन्दान्कृत्स्नविन्न विचालयेत्‌ ॥ ३-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''प्रकृतेः''' = प्रकृतीच्या, '''गुणसम्मूढाः''' = गुणांनी अत्यंत मूढ झालेली माणसे, '''गुणकर्मसु''' = गुणांमध्ये आणि कर्मांमध्ये, '''सज्जन्ते''' = आसक्त होतात, '''अकृत्स्नविदः''' = पूर्णपणे न जाणणाऱ्या, '''मन्दान्‌''' = मंदबुद्धी अज्ञानी अशा, '''तान्‌''' = त्या माणसांना, '''कृत्स्नवित्‌''' = संपूर्णपणे जाणणाऱ्या ज्ञानी मनुष्याने, '''न विचालयेत्‌''' = विचलित करू नये ॥ ३-२९ ॥ '''अर्थ''' प्रकृतीच्या गुणांनी अत्यंत मोहित झालेली माणसे गुणांत आणि कर्मांत आसक्त होतात. त्या चांगल्या रीतीने न जाणणाऱ्या मंदबुद्धीच्या अज्ञानी मनुष्यांचा पूर्ण ज्ञान असणाऱ्या ज्ञानी मनुष्याने बुद्धिभेद करू नये. ॥ ३-२९ ॥ '''मूळ श्लोक''' मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याध्यात्मचेतसा । निराशीर्निर्ममो भूत्वा युध्यस्व विगतज्वरः ॥ ३-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अध्यात्मचेतसा''' = अंतर्यामी मज परमात्म्यामध्ये गुंतलेल्या चित्ताच्या द्वारे, '''सर्वाणि''' = सर्व, '''कर्माणि''' = कर्मे, '''मयि''' = मला, '''सन्यस्य''' = अर्पण करून, '''निराशीः''' = आशारहित, '''निर्ममः''' = ममतारहित, '''(च)''' = आणि, '''विगतज्वरः''' = संतापरहित, '''भूत्वा''' = होऊन, '''युध्यस्व''' = तू युद्ध कर ॥ ३-३० ॥ '''अर्थ''' अंतर्यामी मज परमात्म्यामध्ये गुंतलेल्या चित्ताने सर्व कर्मे मला समर्पण करून आशा, ममता व संताप रहित होऊन तू युद्ध कर. ॥ ३-३० ॥ '''मूळ श्लोक''' ये मे मतमिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवाः । श्रद्धावन्तोऽनसूयन्तो मुच्यन्ते तेऽपि कर्मभिः ॥ ३-३१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ये''' = जे कोणी, '''मानवाः''' = मानव, '''अनसूयन्तः''' = दोषदृष्टीने रहित, '''(च)''' = आणि, '''श्रद्धावन्तः''' = श्रद्धायुक्त होऊन, '''मे''' = माझ्या, '''इदम्‌''' = या, '''मतम्‌''' = मताचे, '''नित्यम्‌''' = नेहमी, '''अनुतिष्ठन्ति''' = अनुसरण करतात, '''ते अपि''' = तेसुद्धा, '''कर्मभिः''' = संपूर्ण कर्मांतून, '''मुच्यन्ते''' = सुटून जातात ॥ ३-३१ ॥ '''अर्थ''' जे कोणी मानव दोषदृष्टी टाकून श्रद्धायुक्त अंतःकरणाने माझ्या या मताचे नेहमी अनुसरण करतात, तेही सर्व कर्मांपासून मुक्त होतात. ॥ ३-३१ ॥ '''मूळ श्लोक''' ये त्वेतदभ्यसूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम्‌ । सर्वज्ञानविमूढांस्तान्विद्धि नष्टानचेतसः ॥ ३-३२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''ये''' = जे मानव, '''अभ्यसूयन्तः''' = माझ्यावर दोषारोपण करीत, '''मे''' = माझ्या, '''एतत्‌''' = या, '''मतम्‌''' = मताला, '''न अनुतिष्ठन्ति''' = अनुसरून आचरण करीत नाहीत, '''सर्वज्ञानविमूढान्‌''' = संपूर्ण ज्ञानाच्या बाबतीत मोहित झालेल्या अशा, '''तान्‌''' = त्या, '''अचेतसः''' = मूर्खांना, '''नष्टान्‌''' = नष्ट झालेले असेच, '''विद्धि''' = समज ॥ ३-३२ ॥ '''अर्थ''' परंतु जे मानव माझ्यावर दोषारोप करून माझ्या या मतानुसार वागत नाहीत, त्या मूर्खांना तू सर्व ज्ञानांना मुकलेले आणि नष्ट झालेलेच समज. ॥ ३-३२ ॥ '''मूळ श्लोक''' सदृशं चेष्टते स्वस्याः प्रकृतेर्ज्ञानवानपि । प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति ॥ ३-३३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भूतानि''' = सर्वच प्राणी, '''प्रकृतिम्‌ यान्ति''' = प्रकृतीप्रत जातात म्हणजे आपल्या स्वभावाला परवश होऊन कर्मे करतात, '''ज्ञानवान्‌, अपि''' = ज्ञानी माणूस सुद्धा, '''स्वस्याः''' = आपल्या, '''प्रकृतेः''' = प्रकृतीला, '''सदृशम्‌''' = अनुसरून, '''चेष्टते''' = क्रिया करीत राहातो (मग अशा स्थितीत स्वभावापुढे), '''निग्रहः''' = हट्ट, '''किम्‌''' = काय, '''करिष्यति''' = करणार ॥ ३-३३ ॥ '''अर्थ''' सर्व प्राणी प्रकृतीच्या वळणावर जातात, म्हणजेच आपल्या स्वभावाच्या अधीन होऊन कर्मे करतात. ज्ञानीसुद्धा आपल्या स्वभावानुसारच व्यवहार करतो. मग या विषयांत कोणाचाही हट्टीपणा काय करील? ॥ ३-३३ ॥ '''मूळ श्लोक''' इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ । तयोर्न वशमागच्छेत्तौ ह्यस्य परिपन्थिनौ ॥ ३-३४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इन्द्रियस्य इन्द्रियस्य अर्थे''' = इंद्रिय-इंद्रियाच्या म्हणजे प्रत्येक इंद्रियाच्या विषयांमध्ये, '''रागद्वेषौ''' = राग आणि द्वेष, '''व्यवस्थितौ''' = लपून राहिलेले असतात, '''तयोः''' = त्या दोघांच्या, '''वशम्‌''' = ताब्यात, '''(मनुष्यः)''' = माणसाने, '''न आगच्छेत्‌''' = येता कामा नये, '''हि''' = कारण, '''तौ''' = ते दोघेही, '''अस्य''' = या(माणसा)चे, '''परिपन्थिनौ''' = (कल्याणमार्गात) विघ्न करणारे महान शत्रू आहेत ॥ ३-३४ ॥ '''अर्थ''' प्रत्येक इंद्रियाचे इंद्रियाच्या विषयात राग व द्वेष लपलेले असतात. माणसाने त्या दोहोंच्या आहारी जाता कामा नये. कारण ते दोन्हीही त्याच्या कल्याणमार्गात विघ्न करणारे मोठे शत्रू आहेत. ॥ ३-३४ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात्‌ । स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः ॥ ३-३५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''स्वनुष्ठितात्‌''' = चांगल्याप्रकारे आचरणात आणलेल्या, '''परधर्मात्‌''' = दुसऱ्याच्या धर्मापेक्षा, '''विगुणः''' = गुणरहित असासुद्धा, '''स्वधर्मः''' = स्वतःचा धर्म, '''श्रेयान्‌''' = अति उत्तम आहे, '''स्वधर्मे''' = आपल्या धर्मात, '''निधनम्‌''' = मरणे हे सुद्धा, '''श्रेयः''' = कल्याणकारक आहे, '''(च)''' = आणि, '''परधर्मः''' = दुसऱ्याचा धर्म, '''भयावहः''' = भय निर्माण करणारा आहे ॥ ३-३५ ॥ '''अर्थ''' चांगल्याप्रकारे आचरणात आणलेल्या दुसऱ्याच्या धर्माहून गुणरहित असला तरी आपला धर्म अतिशय उत्तम आहे. आपल्या धर्मात तर मरणेही कल्याणकारक आहे. पण दुसऱ्याचा धर्म भय देणारा आहे. ॥ ३-३५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पूरुषः । अनिच्छन्नपि वार्ष्णेय बलादिव नियोजितः ॥ ३-३६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''वार्ष्णेय''' = हे वार्ष्णेया(श्रीकृष्णा), '''अथ''' = तर मग, '''अयम्‌''' = हा, '''पूरुषः''' = मनुष्य, '''अनिच्छन्‌ अपि''' = स्वतःची इच्छा नसताना सुद्धा, '''बलात्‌''' = बळजबरीने, '''नियोजितः इव''' = जणू भाग पाडल्यामुळे, '''केन''' = कोणाकडून, '''प्रयुक्तः''' = प्रेरित होऊन, '''पापम्‌''' = पापाचे, '''चरति''' = आचरण करतो ॥ ३-३६ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे वार्ष्णेया(श्रीकृष्णा), तर मग हा मनुष्य स्वतःची इच्छा नसतानाही जबरदस्तीने करावयास लावल्याप्रमाणे कोणाच्या प्रेरणेने पापाचे आचरण करतो? ॥ ३-३६ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः । महाशनो महापाप्मा विद्ध्येनमिह वैरिणम्‌ ॥ ३-३७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''रजोगुणसमुद्भवः''' = रजोगुणापासून उत्पन्न झालेला, '''एषः''' = हा, '''कामः''' = कामच, '''क्रोधः''' = क्रोध आहे, '''एषः''' = हा, '''महाशनः''' = पुष्कळ खाणारा म्हणजे भोगांनी कधीही तृप्त न होणारा, '''(च)''' = तसेच, '''महापाप्मा''' = महापापी आहे, '''इह''' = या विषयात, '''एनम्‌ वैरिणम्‌ विद्धि''' = काम हाच खरोखर वैरी आहे असे तू जाण ॥ ३-३७ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, रजोगुणापासून उत्पन्न झालेला हा कामच क्रोध आहे. हा खूप खादाड अर्थात भोगांनी कधीही तृप्त न होणारा व मोठा पापी आहे. हाच या विषयातील वैरी आहे, असे तू जाण. ॥ ३-३७ ॥ '''मूळ श्लोक''' धूमेनाव्रियते वह्निर्यथादर्शो मलेन च । यथोल्बेनावृतो गर्भस्तथा तेनेदमावृतम्‌ ॥ ३-३८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यथा''' = ज्या प्रकारे, '''धूमेन''' = धुराने, '''वह्निः''' = अग्नी, '''च''' = आणि, '''मलेन''' = धुळीने, '''आदर्शः''' = आरसा, '''आव्रियते''' = झाकला जातो, '''(तथा)''' = तसेच, '''यथा''' = ज्या प्रकारे, '''उल्बेन''' = वारेने, '''गर्भः''' = गर्भ, '''आवृतः''' = झाकलेला असतो, '''तथा''' = त्या प्रकारे, '''तेन''' = त्या कामाचे द्वारा, '''इदम्‌''' = हे ज्ञान, '''आवृतम्‌''' = झाकले जाते ॥ ३-३८ ॥ '''अर्थ''' ज्याप्रमाणे धुराने अग्नी, धुळीने आरसा आणि वारेने गर्भ झाकला जातो, त्याचप्रमाणे त्या कामामुळे हे ज्ञान आच्छादित राहाते. ॥ ३-३८ ॥ '''मूळ श्लोक''' आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा । कामरूपेण कौन्तेय दुष्पूरेणानलेन च ॥ ३-३९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = आणि, '''कौन्तेय''' = हे कुंतीपुत्र अर्जुना, '''अनलेन''' = अग्नीप्रमाणे, '''दुष्पूरेण''' = कधीही पूर्ण न होणाऱ्या, '''(च)''' = आणि, '''एतेन''' = या, '''कामरूपेण''' = कामरूपी, '''ज्ञानिनः''' = ज्ञानी लोकांच्या, '''नित्यवैरिणा''' = नित्य शत्रूच्या द्वारा, '''ज्ञानम्‌''' = (मनुष्याचे) ज्ञान, '''आवृतम्‌''' = झाकून टाकलेले असते ॥ ३-३९ ॥ '''अर्थ''' आणि हे कुंतीपुत्र अर्जुना, कधीही तृप्त न होणारा हा कामरूपी अग्नी ज्ञानी माणसाचा कायमचा शत्रू आहे. त्याने मनुष्यांचे ज्ञान झाकले आहे. ॥ ३-३९ ॥ '''मूळ श्लोक''' इन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते । एतैर्विमोहयत्येष ज्ञानमावृत्य देहिनम्‌ ॥ ३-४० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इन्द्रियाणि''' = इंद्रिये, '''मनः''' = मन, '''(च)''' = आणि, '''बुद्धिः''' = बुद्धी (हे सर्व), '''अस्य''' = या कामाचे, '''अधिष्ठानम्‌''' = निवासस्थान, '''उच्यते''' = म्हटले जातात, '''एषः''' = हा काम, '''एतैः''' = या मन, बुद्धी व इंद्रिये यांच्या द्वारेच, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञानाला, '''आवृत्य''' = झाकून टाकून, '''देहिनम्‌''' = जीवात्म्याला, '''विमोहयति''' = मोहित करतो ॥ ३-४० ॥ '''अर्थ''' इंद्रिये, मन आणि बुद्धी ही या कामाचे निवासस्थान म्हटली जातात. हा काम या मन, बुद्धी व इंद्रियांच्या द्वारा ज्ञानाला आच्छादित करून जीवात्म्याला मोहित करतो. ॥ ३-४० ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्मात्त्वमिन्द्रियाण्यादौ नियम्य भरतर्षभ । पाप्मानं प्रजहि ह्येनं ज्ञानविज्ञाननाशनम्‌ ॥ ३-४१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''भरतर्षभ''' = हे अर्जुना, '''त्वम्‌''' = तू, '''आदौ''' = प्रथम, '''इन्द्रियाणि''' = इंद्रियांना, '''नियम्य''' = वश करून घेऊन, '''ज्ञानविज्ञाननाशनम्‌''' = ज्ञान आणि विज्ञान यांचा नाश करणाऱ्या, '''एनम्‌''' = या, '''पाप्मानम्‌''' = महान पापी अशा कामाला, '''हि''' = निश्चितपणे, '''प्रजहि''' = बळ वापरून मारून टाक ॥ ३-४१ ॥ '''अर्थ''' म्हणून हे अर्जुना, तू प्रथम इंद्रियांवर ताबा ठेवून, या ज्ञान आणि विज्ञान यांचा नाश करणाऱ्या, मोठ्या पापी कामाला अवश्य बळेच मारून टाक. ॥ ३-४१ ॥ '''मूळ श्लोक''' इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः । मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः ॥ ३-४२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इन्द्रियाणि''' = इंद्रिये ही (स्थूलशरीरापेक्षा), '''पराणि''' = पर म्हणजे श्रेष्ठ, बलवान आणि सूक्ष्म आहेत, '''आहुः''' = असे म्हणतात, '''इन्द्रियेभ्यः''' = इंद्रियांपेक्षा, '''मनः''' = मन हे, '''परम्‌''' = पर आहे, '''मनसः तु''' = मनापेक्षा, '''बुद्धिः''' = बुद्धी ही, '''परा''' = पर आहे, '''तु''' = आणि, '''यः''' = जो, '''बुद्धेः''' = बुद्धीच्यासुद्धा, '''परतः''' = अत्यंत पर, '''सः''' = तो (आत्मा) आहे ॥ ३-४२ ॥ '''अर्थ''' इंद्रियांना स्थूलशरीराहून पर म्हणजे श्रेष्ठ, बलवान आणि सूक्ष्म म्हटले जाते. या इंद्रियांहून मन पर आहे. मनाहून बुद्धी पर आहे. आणि जो बुद्धीहूनही अत्यंत पर आहे, तो आत्मा होय. ॥ ३-४२ ॥ '''मूळ श्लोक''' एवं बुद्धेः परं बुद्ध्वा संस्तभ्यात्मानमात्मना । जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम्‌ ॥ ३-४३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एवम्‌''' = अशा प्रकारे, '''बुद्धेः''' = बुद्धीपेक्षा, '''परम्‌''' = पर म्हणजे सूक्ष्म, बलवान आणि अत्यंत श्रेष्ठ अशा आत्म्याला, '''बुद्ध्वा''' = जाणून, '''(च)''' = आणि, '''आत्मना''' = बुद्धीच्या द्वारा, '''आत्मानम्‌''' = मनाला, '''संस्तभ्य''' = वश करून घेऊन, '''महाबाहो''' = हे महाबाहो, '''कामरूपम्‌''' = (या) कामरूपी, '''दुरासदम्‌''' = दुर्जय, '''शत्रुम्‌''' = शत्रूला, '''जहि''' = तू ठार कर ॥ ३-४३ ॥ '''अर्थ''' अशा प्रकारे बुद्धीहून पर अर्थात सूक्ष्म, बलवान व अत्यंत श्रेष्ठ असा आत्मा आहे, हे जाणून आणि बुद्धीच्या द्वारा मनाला स्वाधीन करून, हे महाबाहो, तू या कामरूप अजिंक्य शत्रूला मारून टाक. ॥ ३-४३ ॥ '''मूळ तिसऱ्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे कर्मयोगो नाम तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील कर्मयोग नावाचा हा तिसरा अध्याय समाप्त झाला. ॥ ३ ॥ [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स प्रकल्पातून स्थानांतरीत]] [[वर्ग:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] 15f0zevg0gtm9xuo4thukdxdp3spv5h 0 2320 155560 150377 2022-08-07T15:09:31Z QueerEcofeminist 918 "[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : आठवा अध्याय (अक्षरब्रह्मयोग)]]" ला ने संरक्षित केले: संरक्षित केले, उत्पात नियंत्रण (via JWB) ([संपादन=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत) [स्थानांतरण=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत)) wikitext text/x-wiki '''मूळ आठव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ अष्टमोऽध्यायः '''अर्थ''' आठवा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच किं तद्ब्रह्म किमध्यात्मं किं कर्म पुरुषोत्तम । अधिभूतं च किं प्रोक्तमधिदैवं किमुच्यते ॥ ८-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''पुरुषोत्तम''' = हे पुरुषोत्तम श्रीकृष्णा, '''तत्‌''' = ते, '''ब्रह्म''' = ब्रह्म, '''किम्‌''' = काय आहे, '''अध्यात्मम्‌''' = अध्यात्म, '''किम्‌''' = काय आहे, '''कर्म''' = कर्म, '''किम्‌''' = काय आहे, '''अधिभूतम्‌''' = अधिभूत (या नावाचे), '''किम्‌''' = काय, '''प्रोक्तम्‌''' = म्हटले गेले आहे, '''च''' = तसेच, '''अधिदैवम्‌''' = अधिदैव, '''किम्‌''' = कशाला, '''उच्यते''' = म्हटले जाते ॥ ८-१ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे पुरुषोत्तम श्रीकृष्णा, ते ब्रह्म काय आहे? अध्यात्म काय आहे? कर्म काय आहे? अधिभूत शब्दाने काय सांगितले आहे? आणि अधिदैव कशाला म्हणतात? ॥ ८-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' अधियज्ञः कथं कोऽत्र देहेऽस्मिन्मधुसूदन । प्रयाणकाले च कथं ज्ञेयोऽसि नियतात्मभिः ॥ ८-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मधुसूदन''' = हे मधुसूदना (श्रीकृष्णा), '''अत्र''' = येथे, '''अधियज्ञः''' = अधियज्ञ, '''कः''' = कोण आहे (व तो), '''अस्मिन्‌''' = या, '''देहे''' = शरीरामध्ये, '''कथम्‌''' = कसा आहे, '''च''' = तसेच, '''नियतात्मभिः''' = ज्यांचे चित्त तुमच्यामध्ये युक्त आहे अशा पुरुषांच्या द्वारे, '''प्रयाणकाले''' = अंतसमयी, '''(त्वम्‌)''' = तुम्ही, '''कथम्‌''' = कोणत्या प्रकाराने, '''ज्ञेयः असि''' = जाणले जाता ॥ ८-२ ॥ '''अर्थ''' हे मधुसूदना (श्रीकृष्णा), येथे अधियज्ञ कोण आहे? आणि तो या शरीरात कसा आहे? तसेच अंतकाळी युक्त चित्ताचे पुरुष तुम्हाला कसे जाणतात? ॥ ८-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच अक्षरं ब्रह्म परमं स्वभावोऽध्यात्ममुच्यते । भूतभावोद्भवकरो विसर्गः कर्मसञ्ज्ञितः ॥ ८-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''परमम्‌''' = परम, '''अक्षरम्‌''' = अक्षर, '''ब्रह्म''' = ब्रह्म आहे, '''स्वभावः''' = आपले स्वरूप म्हणजे जीवात्मा हा, '''अध्यात्मम्‌''' = अध्यात्म (नावाने), '''उच्यते''' = सांगितला जातो, '''(च)''' = तसेच, '''भूतभावोद्भवकरः''' = भूतांच्या भावांना उत्पन्न आणि अभ्युदय व वृद्धी करणारा, '''(यः)''' = जो, '''विसर्गः''' = सृष्टिरचनारूपी विसर्ग अर्थात त्याग आहे, '''(सः)''' = तो, '''कर्मसञ्ज्ञितः''' = कर्म या नावाने सांगितला जातो ॥ ८-३ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, परम अक्षर ब्रह्म आहे. आपले स्वरूप अर्थात जीवात्मा अध्यात्म नावाने सांगितला जातो. तसेच भूतांचे भाव उत्पन्न करणारा जो त्याग आहे, तो कर्म या नावाने संबोधला जातो. ॥ ८-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अधिभूतं क्षरो भावः पुरुषश्चाधिदैवतम्‌ । अधियज्ञोऽहमेवात्र देहे देहभृतां वर ॥ ८-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''क्षरः भावः''' = उत्पत्ती-विनाश शील असणारे सर्व पदार्थ, '''अधिभूतम्‌''' = अधिभूत आहेत, '''पुरुषः''' = हिरण्यमय पुरुष अर्थात ब्रह्मदेव, '''अधिदैवतम्‌''' = अधिदैवत आहे, '''च''' = आणि, '''देहभृताम्‌ वर''' = देहधारी माणसात श्रेष्ठ असणाऱ्या हे अर्जुना, '''अत्र देहे''' = या शरीरामध्ये, '''अहम्‌ एव''' = मी वासुदेवच, '''अधियज्ञः''' = अंतर्यामीरूपाने अधियज्ञ आहे ॥ ८-४ ॥ '''अर्थ''' उत्पत्ती-विनाश असलेले सर्व पदार्थ अधिभूत आहेत. हिरण्यमय पुरुष अधिदैव आहे आणि हे देहधाऱ्यांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना, या शरीरात मी वासुदेवच अंतर्यामी रूपाने अधियज्ञ आहे. ॥ ८-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' अन्तकाले च मामेव स्मरन्मुक्त्वा कलेवरम्‌ । यः प्रयाति स मद्भावं याति नास्त्यत्र संशयः ॥ ८-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अन्तकाले च''' = अंतकाळी सुद्धा, '''यः''' = जो पुरुष, '''माम्‌ एव''' = माझेच, '''स्मरन्‌''' = स्मरण करीत, '''कलेवरम्‌''' = शरीराचा, '''मुक्त्वा''' = त्याग करून , '''प्रयाति''' = जातो, '''सः''' = तो, '''मद्भावम्‌''' = साक्षात माझे स्वरूप, '''याति''' = प्राप्त करून घेतो, '''अत्र''' = या बाबतीत, '''संशयः''' = कोणताही संशय, '''न अस्ति''' = नाही ॥ ८-५ ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष अंतकाळीही माझेच स्मरण करीत शरीराचा त्याग करून जातो, तो साक्षात माझ्या स्वरूपाला प्राप्त होतो, यात मुळीच संशय नाही. ॥ ८-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' यं यं वापि स्मरन्भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम्‌ । तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभावितः ॥ ८-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कुंतीपुत्र अर्जुना, '''अन्ते''' = अंतकाळी, '''यम्‌ यम्‌''' = ज्या ज्या, '''वा अपि''' = ही, '''भावम्‌''' = भावाचे, '''स्मरन्‌''' = स्मरण करीत, '''कलेवरम्‌''' = शरीराचा, '''त्यजति''' = त्याग करतो, '''तम्‌ तम्‌ एव''' = तो तो भावच, '''(सः पुरुषः)''' = तो पुरुष, '''एति''' = प्राप्त करून घेतो (कारण तो), '''सदा''' = नेहमी, '''तद्भावभावितः''' = त्या भावाने भावित झालेला असतो ॥ ८-६ ॥ '''अर्थ''' हे कुंतीपुत्र अर्जुना, हा मनुष्य अंतकाळी ज्या ज्या भावाचे स्मरण करीत शरीराचा त्याग करतो, त्याला त्याला तो जाऊन मिळतो. कारण तो नेहमी त्याच भावाचे चिंतन करीत असतो. ॥ ८-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्मात्सर्वेषु कालेषु मामनुस्मर युध्य च । मय्यर्पितमनोबुद्धिर्मामेवैष्यस्यसंशयम्‌ ॥ ८-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''(अर्जुन)''' = हे अर्जुना, '''सर्वेषु''' = सर्व, '''कालेषु''' = काळी, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''माम्‌ अनुस्मर''' = (निरंतर) माझे स्मरण कर, '''च''' = आणि, '''युध्य''' = युद्धसुद्धा कर, '''(एवम्‌)''' = अशाप्रकारे, '''मयि''' = माझ्या ठिकाणी, '''अर्पितमनोबुद्धिः''' = अर्पण केलेल्या अशा मन व बुद्धी यांनी युक्त होऊन, '''असंशयम्‌''' = निःसंदेहपणे, '''माम्‌ एव''' = मलाच, '''एष्यसि''' = तू प्राप्त करून घेशील ॥ ८-७ ॥ '''अर्थ''' म्हणून हे अर्जुना, तू सर्वकाळी निरंतर माझे स्मरण कर आणि युद्धही कर. अशा प्रकारे माझ्या ठिकाणी मन-बुद्धी अर्पण केल्यामुळे तू निःसंशय मलाच येऊन मिळशील. ॥ ८-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' अभ्यासयोगयुक्तेन चेतसा नान्यगामिना । परमं पुरुषं दिव्यं याति पार्थानुचिन्तयन्‌ ॥ ८-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना) (असा नियम आहे की), '''अभ्यासयोगयुक्तेन''' = परमेश्वराच्या ध्यानाच्या अभ्यासरूपी योगाने युक्त, '''नान्यगामिना''' = दुसरीकडे न जाणणाऱ्या (अशा), '''चेतसा''' = चित्ताने, '''अनुचिन्तयन्‌''' = निरंतर चिंतन करणारा मनुष्य, '''परमम्‌''' = परम, '''दिव्यम्‌''' = प्रकाशस्वरूप दिव्य, '''पुरुषम्‌''' = पुरुषाला म्हणजे परमेश्वरालाच, '''याति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ८-८ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), असा नियम आहे की, परमेश्वराच्या ध्यानाच्या अभ्यासरूपी योगाने युक्त, दुसरीकडे न जाणाऱ्या चित्ताने निरंतर चिंतन करणारा मनुष्य, परम प्रकाशस्वरूप दिव्य पुरुषाला म्हणजे परमेश्वरालाच जाऊन मिळतो. ॥ ८-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' कविं पुराणमनुशासितारमणोरणीयांसमनुस्मरेद्यः । सर्वस्य धातारमचिन्त्यरूपमादित्यवर्णं तमसः परस्तात्‌ ॥ ८-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कविम्‌''' = सर्वज्ञ, '''पुराणम्‌''' = अनादी, '''अनुशासितारम्‌''' = सर्वांचा नियंता, '''अणोः अणीयांसम्‌''' = सूक्ष्मापेक्षा अतिसूक्ष्म, '''सर्वस्य धातारम्‌''' = सर्वांचे धारण-पोषण करणारा, '''अचिन्त्यरूपम्‌''' = अचिंत्य स्वरूप, '''आदित्यवर्णम्‌''' = सूर्याप्रमाणे नित्य चेतन प्रकाशस्वरूप, '''(च)''' = आणि, '''तमसः''' = अविद्येच्या, '''परस्तात्‌''' = फार पलीकडे असणाऱ्या शुद्ध सच्चिदानंदघन परमेश्वराचे, '''यः''' = जो, '''अनुस्मरेत्‌''' = निरंतर स्मरण करतो ॥ ८-९ ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष सर्वज्ञ, अनादी, सर्वांचा नियामक, सूक्ष्माहूनही अतिसूक्ष्म, सर्वांचे धारण-पोषण करणारा, अतर्क्यस्वरूप, सूर्याप्रमाणे नेहमी चेतन प्रकाशरूप आणि अविद्येच्या अत्यंत पलीकडील अशा शुद्ध सच्चिदानंदघन परमेश्वराचे स्मरण करतो ॥ ८-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रयाणकाले मनसाचलेन भक्त्या युक्तो योगबलेन चैव । भ्रुवोर्मध्ये प्राणमावेश्य सम्यक्‌ स तं परं पुरुषमुपैति दिव्यम्‌ ॥ ८-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सः''' = तो, '''भक्त्या युक्तः''' = भक्तीने युक्त असा पुरुष, '''प्रयाणकाले''' = अंतकाळी (सुद्धा), '''योगबलेन''' = योगाच्या सामर्थ्याने, '''भ्रुवोः''' = भुवयांच्या, '''मध्ये''' = मध्यात, '''प्राणम्‌''' = प्राणाला, '''सम्यक्‌''' = योग्य प्रकारे, '''आवेश्य''' = स्थापन करून, '''च''' = नंतर, '''अचलेन''' = निश्चल, '''मनसा''' = मनाने, '''(स्मरन्‌)''' = स्मरण करीत, '''तम्‌''' = त्या, '''दिव्यम्‌''' = दिव्यरूप, '''परम्‌''' = परम, '''पुरुषम्‌ एव''' = पुरुष परमात्म्यालाच, '''उपैति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ८-१० ॥ '''अर्थ''' तो भक्तियुक्त पुरुष अंतकाळीसुद्धा योगबलाने भुवयांच्या मध्यभागी प्राण चांगल्या रीतीने स्थापन करून मग निश्चल मनाने स्मरण करीत त्या दिव्यरूप परम पुरुष परमात्म्यालाच प्राप्त होतो. ॥ ८-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' यदक्षरं वेदविदो वदन्ति विशन्ति यद्यतयो वीतरागाः । यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पदं सङ्ग्रहेण प्रवक्ष्ये ॥ ८-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''वेदविदः''' = वेद जाणणारे विद्वान, '''यत्‌''' = ज्या सच्चिदानंदघनरूप परमपदाला, '''अक्षरम्‌''' = अविनाशी, '''वदन्ति''' = म्हणतात, '''वीतरागाः''' = आसक्तिरहित, '''यतयः''' = प्रयत्‍नशील संन्यासी महात्मे लोक, '''यत्‌''' = ज्यात, '''विशन्ति''' = प्रवेश करतात, '''(च)''' = आणि, '''यत्‌''' = ज्या परमपदाची, '''इच्छन्तः''' = इच्छा करणारे (ब्रह्मचारी लोक), '''ब्रह्मचर्यम्‌''' = ब्रह्मचर्याचे, '''चरन्ति''' = आचरण करतात, '''तत्‌''' = ते, '''पदम्‌''' = परम पद (कसे मिळते), '''ते''' = तुझ्यासाठी, '''सङ्ग्रहेण''' = संक्षेपाने, '''प्रवक्ष्ये''' = मी सांगेन ॥ ८-११ ॥ '''अर्थ''' वेदवेत्ते विद्वान ज्या सच्चिदानंदघनरूप परमपदाला अविनाशी म्हणतात, आसक्ती नसलेले यत्‍नशील संन्यासी महात्मे ज्याच्यामध्ये प्रवेश करतात आणि ज्या परमपदाची इच्छा करणारे ब्रह्मचारी ब्रह्मचर्याचे आचरण करतात, ते परमपद मी तुला थोडक्यात सांगतो. ॥ ८-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वद्वाराणि संयम्य मनो हृदि निरुध्य च । मूर्ध्न्याधायात्मनः प्राणमास्थितो योगधारणाम्‌ ॥ ८-१२ ॥ ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म व्याहरन्मामनुस्मरन्‌ । यः प्रयाति त्यजन्देहं स याति परमां गतिम्‌ ॥ ८-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वद्वाराणि''' = सर्व इंद्रियांच्या द्वारांना, '''संयम्य''' = रोखून, '''च''' = तसेच, '''हृदि''' = हृद्देशामध्ये, '''मनः''' = मनाला, '''निरुध्य''' = स्थिर करून (नंतर जिंकलेल्या त्या मनाच्या द्वारा), '''प्राणम्‌''' = प्राणाला, '''मूर्ध्नि''' = मस्तकात, '''आधाय''' = स्थापन करून, '''आत्मनः''' = परमात्म्याच्या संबंधी, '''योगधारणाम्‌''' = योगधारणेमध्ये, '''आस्थितः''' = स्थित होऊन, '''यः''' = जो पुरुष, '''ओम्‌''' = ॐ, '''इति''' = अशा, '''एकाक्षरम्‌''' = एक अक्षर रूप, '''ब्रह्म''' = ब्रह्माचा, '''व्याहरन्‌''' = उच्चार करीत (आणि त्याचे अर्थ स्वरूप अशा), '''माम्‌''' = मज निर्गुण ब्रह्माचे, '''अनुस्मरन्‌''' = चिंतन करीत, '''देहम्‌''' = देहाचा, '''त्यजन्‌''' = त्याग करून, '''प्रयाति''' = जातो, '''सः''' = तो पुरुष, '''परमाम्‌''' = परम, '''गतिम्‌''' = गती, '''याति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ८-१२, ८-१३ ॥ '''अर्थ''' सर्व इंद्रियांची द्वारे अडवून मनाला हृदयाच्या ठिकाणी स्थिर करून नंतर जिंकलेल्या मनाने प्राण मस्तकात स्थापन करून परमात्मसंबंधी योगधारणेत स्थिर होऊन जो पुरुष ॐ या एक अक्षर रूप ब्रह्माचा उच्चार करीत आणि त्याचे अर्थस्वरूप निर्गुण ब्रह्म जो मी आहे त्याचे चिंतन करीत देह टाकून जातो, तो परम गतीला प्राप्त होतो. ॥ ८-१२, ८-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनन्यचेताः सततं यो मां स्मरति नित्यशः । तस्याहं सुलभः पार्थ नित्ययुक्तस्य योगिनः ॥ ८-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''(मयि)''' = माझ्या ठिकाणी, '''अनन्यचेताः''' = अनन्यचित्त होऊन, '''यः''' = जो पुरुष, '''नित्यशः''' = सदाच, '''सततम्‌''' = निरंतर, '''माम्‌''' = मज पुरुषोत्तमाचे, '''स्मरति''' = स्मरण करतो, '''तस्य''' = त्या, '''नित्ययुक्तस्य''' = नित्य निरंतर माझ्यामध्ये युक्त असणाऱ्या, '''योगिनः''' = योग्यासाठी, '''अहम्‌''' = मी, '''सुलभः''' = सुलभ आहे म्हणजे मी त्याला सहज प्राप्त होतो ॥ ८-१४ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), जो पुरुष माझ्या ठिकाणी अनन्यचित्त होऊन नेहमी मज पुरुषत्तमाचे स्मरण करतो, त्या नित्य माझ्याशी युक्त असलेल्या योग्याला मी सहज प्राप्त होणारा आहे. ॥ ८-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' मामुपेत्य पुनर्जन्म दुःखालयमशाश्वतम्‌ । नाप्नुवन्ति महात्मानः संसिद्धिं परमां गताः ॥ ८-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''परमाम्‌''' = परम, '''संसिद्धिम्‌''' = सिद्धीला, '''गताः''' = प्राप्त करून घेतलेले, '''महात्मानः''' = महात्मे लोक, '''माम्‌''' = मला, '''उपेत्य''' = प्राप्त करून घेतात (तो), '''दुःखालयम्‌''' = दुःखांचे घर (तसेच), '''अशाश्वतम्‌''' = क्षणभंगुर (असा), '''पुनर्जन्म''' = पुनर्जन्म, '''न आप्नुवन्ति''' = प्राप्त करून घेत नाहीत ॥ ८-१५ ॥ '''अर्थ''' परम सिद्धी मिळविलेले महात्मे एकदा मला प्राप्त झाल्यावर दुःखांचे आगार असलेल्या क्षणभंगुर पुनर्जन्माला जात नाहीत. ॥ ८-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' आब्रह्मभुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनोऽर्जुन । मामुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यते ॥ ८-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''आब्रह्मभुवनात्‌''' = ब्रह्मलोकापर्यंत, '''लोकाः''' = सर्व लोक, '''पुनरावर्तिनः''' = पुनरावर्ती आहेत, '''तु''' = परंतु, '''कौन्तेय''' = हे कौन्तेया(कुंतीपुत्र अर्जुना), '''माम्‌''' = मला, '''उपेत्य''' = प्राप्त करून घेतल्यावर, '''पुनर्जन्म''' = पुनर्जन्म, '''न विद्यते''' = होत नाही ॥ ८-१६ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, ब्रह्मलोकापर्यंतचे सर्व लोक पुनरावर्ती आहेत. परंतु हे कौन्तेया(कुंतीपुत्र अर्जुना), मला प्राप्त झाल्यावर पुनर्जन्म होत नाही. (कारण मी कालातीत आहे आणि हे सर्व ब्रह्मादिकांचे लोक कालाने मर्यादित असल्याने अनित्य आहेत.) ॥ ८-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' सहस्रयुगपर्यन्तमहर्यद्ब्रह्मणो विदुः । रात्रिं युगसहस्रान्तां तेऽहोरात्रविदो जनाः ॥ ८-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ब्रह्मणः''' = ब्रह्मदेवाचा, '''यत्‌''' = जो, '''अहः''' = एक दिवस आहे, '''(तत्‌)''' = तो, '''सहस्रयुगपर्यन्तम्‌''' = एक हजार चतुर्युगांपर्यंतची अवधी असणारा आहे, '''(च)''' = आणि, '''रात्रिम्‌ (अपि)''' = रात्र ही सुद्धा, '''युगसहस्रान्ताम्‌''' = एक हजार चतुर्युगांपर्यंतची अवधी असणारी आहे (असे), '''(ये)''' = जे पुरुष, '''विदुः''' = तत्त्वतः जाणतात, '''ते''' = ते, '''जनाः''' = योगी लोक, '''अहोरात्रविदः''' = कालाचे तत्त्व जाणणारे आहेत ॥ ८-१७ ॥ '''अर्थ''' ब्रह्मदेवाचा एक दिवस एक हजार चतुर्युगांचा असून रात्रही एक हजार चतुर्युगांची असते. जे योगी हे तत्त्वतः जाणतात, ते काळाचे स्वरूप जाणणारे होत. ॥ ८-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' अव्यक्ताद्व्यक्तयः सर्वाः प्रभवन्त्यहरागमे । रात्र्यागमे प्रलीयन्ते तत्रैवाव्यक्तसञ्ज्ञके ॥ ८-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अहरागमे''' = ब्रह्मदेवाच्या दिवसाच्या प्रवेशकाळी, '''सर्वाः''' = संपूर्ण, '''व्यक्तयः''' = चराचर भूतसमूह हे, '''अव्यक्तात्‌''' = अव्यक्तापासून म्हणजे ब्रह्मदेवाच्या सूक्ष्म शरीरापासून, '''प्रभवन्ति''' = उत्पन्न होतात, '''(च)''' = आणि, '''रात्र्यागमे''' = ब्रह्मदेवाच्या रात्रीच्या प्रवेशकाळात, '''तत्र''' = त्या, '''अव्यक्तसञ्ज्ञके एव''' = अव्यक्त नावाच्या ब्रह्मदेवाच्या सूक्ष्म शरीरामध्येच, '''प्रलीयन्ते''' = लीन होऊन जातात ॥ ८-१८ ॥ '''अर्थ''' सर्व चराचर भूतसमुदाय ब्रह्मदेवाच्या दिवसाच्या आरंभी अव्यक्तापासून म्हणजे ब्रह्मदेवाच्या सूक्ष्म शरीरापासून उत्पन्न होतात आणि ब्रह्मदेवाच्या रात्रीच्या आरंभी त्या अव्यक्त नावाच्या ब्रह्मदेवाच्या सूक्ष्म शरीरात विलीन होतात. ॥ ८-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' भूतग्रामः स एवायं भूत्वा भूत्वा प्रलीयते । रात्र्यागमेऽवशः पार्थ प्रभवत्यहरागमे ॥ ८-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''सः एव''' = तोच, '''अयम्‌''' = हा, '''भूतग्रामः''' = भूतसमुदाय, '''भूत्वा भूत्वा''' = वारंवार उत्पन्न होऊन, '''अवशः''' = प्रकृतीला वश होऊन, '''रात्र्यागमे''' = रात्रीच्या प्रवेशकाळी, '''प्रलीयते''' = लीन होऊन जातो, '''(च)''' = आणि, '''अहरागमे''' = दिवसाच्या प्रवेशकाळी, '''(पुनः)''' = पुन्हा, '''प्रभवति''' = उत्पन्न होतो ॥ ८-१९ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), तोच हा भूतसमुदाय पुन्हा पुन्हा उत्पन्न होऊन प्रकृतीच्या अधीन असल्यामुळे रात्रीच्या आरंभी विलीन होतो व दिवसाच्या आरंभी पुन्हा उत्पन्न होतो. ॥ ८-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' परस्तस्मात्तु भावोऽन्योऽव्यक्तोऽव्यक्तात्सनातनः । यः स सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति ॥ ८-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''तस्मात्‌''' = त्या, '''अव्यक्तात्‌''' = अव्यक्तापेक्षा अतिशय, '''परः''' = पर (असा), '''अन्यः''' = दुसरा म्हणजे वेगळा, '''यः''' = जो, '''सनातनः''' = सनातन, '''अव्यक्तः''' = अव्यक्त, '''भावः''' = भाव आहे, '''सः''' = तो (परम दिव्य पुरुष), '''सर्वेषु''' = सर्व, '''भूतेषु''' = भूते, '''नश्यत्सु''' = नष्ट झाल्यावर (सुद्धा), '''न विनश्यति''' = नष्ट होत नाही ॥ ८-२० ॥ '''अर्थ''' त्या अव्यक्ताहून फार पलीकडचा दुसरा अर्थात विलक्षण जो सनातन अव्यक्त भाव आहे, तो परम दिव्य पुरुष सर्व भूते नाहीशी झाली, तरी नाहीसा होत नाही. ॥ ८-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः परमां गतिम्‌ । यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥ ८-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अव्यक्तः''' = अव्यक्त हा, '''अक्षरः''' = अक्षर, '''इति''' = या नावाने, '''उक्तः''' = सांगितला गेला आहे, '''तम्‌''' = त्याच अक्षर नावाच्या अव्यक्त भावाला, '''परमाम्‌ गतिम्‌''' = परम गती (असे), '''आहुः''' = म्हणतात, '''(च)''' = आणि, '''यम्‌''' = ज्या सनातन अव्यक्त भावाला, '''प्राप्य''' = प्राप्त करून घेतल्यावर, '''(मानवाः)''' = माणसे, '''न निवर्तन्ते''' = परत येत नाहीत, '''तत्‌''' = ते, '''मम''' = माझे, '''परमम्‌''' = परम, '''धाम''' = धाम आहे ॥ ८-२१ ॥ '''अर्थ''' त्याला अव्यक्त, अक्षर असे म्हणतात. त्यालाच श्रेष्ठ गती म्हणतात. ज्या सनातन अव्यक्त भावाला प्राप्त झाल्यावर मनुष्य परत येत नाही, ते माझे सर्वश्रेष्ठ स्थान होय. ॥ ८-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' पुरुषः स परः पार्थ भक्त्या लभ्यस्त्वनन्यया । यस्यान्तः स्थानि भूतानि येन सर्वमिदं ततम्‌ ॥ ८-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''यस्य''' = ज्या परमात्म्याच्या, '''अन्तः स्थानि''' = अंतर्गत, '''भूतानि''' = सर्व भूते आहेत, '''(च)''' = आणि, '''येन''' = ज्या सच्चिदानंदघन परमात्म्याने, '''इदम्‌''' = हे, '''सर्वम्‌''' = समस्त जग, '''ततम्‌''' = परिपूर्ण आहे, '''सः''' = तो सनातन अव्यक्त, '''परः''' = परम, '''पुरुषः तु''' = पुरुष तर, '''अनन्यया''' = अनन्य, '''भक्त्या''' = भक्तीनेच, '''लभ्यः''' = मिळतो ॥ ८-२२ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), ज्या परमात्म्याच्या ठिकाणी सर्व भूते आहेत आणि ज्या सच्चिदानंदघन परमात्म्याने हे सर्व जग व्यापले आहे, तो सनातन अव्यक्त परम पुरुष अनन्य भक्तीनेच प्राप्त होणारा आहे. ॥ ८-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' यत्र काले त्वनावृत्तिमावृत्तिं चैव योगिनः । प्रयाता यान्ति तं कालं वक्ष्यामि भरतर्षभ ॥ ८-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भरतर्षभ''' = हे भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना, '''यत्र''' = ज्या, '''काले''' = काळी अर्थात मार्गातील, '''प्रयाताः''' = शरीराचा त्याग करून गेलेले, '''योगिनः तु''' = योगी लोक तर, '''अनावृत्तिम्‌''' = परत न येणारी गती, '''च''' = आणि (ज्या मार्गात गेलेले), '''आवृत्तिम्‌ एव''' = परत येणारी गतीच, '''यान्ति''' = प्राप्त करून घेतात, '''तम्‌''' = त्या, '''कालम्‌''' = काळाचे म्हणजेच दोन मार्गांच्या बाबतीत, '''वक्ष्यामि''' = मी सांगतो ॥ ८-२३ ॥ '''अर्थ''' हे भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना, ज्या काळी शरीराचा त्याग करून गेलेले योगी परत जन्माला न येणाऱ्या गतीला प्राप्त होतात आणि ज्या काळी गेलेले परत जन्माला येणाऱ्या गतीला प्राप्त होतात, तो काळ अर्थात दोन मार्ग मी सांगेन. ॥ ८-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अग्निर्ज्योतिरहः शुक्लः षण्मासा उत्तरायणम्‌ । तत्र प्रयाता गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मविदो जनाः ॥ ८-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ज्योतिः''' = (ज्या मार्गात) ज्योतिर्मय, '''अग्निः''' = अग्नी अभिमानी देवता आहे, '''अहः''' = दिवसाचा अभिमानी देव आहे, '''शुक्लः''' = शुक्ल पक्षाची अभिमानी देवता आहे, '''उत्तरायणम्‌''' = उत्तरायणाच्या, '''षण्मासाः''' = सहा महिन्यांची अभिमानी देवता आहे, '''तत्र''' = त्या मार्गावर, '''प्रयाताः''' = मेल्यावर गेलेले असे, '''ब्रह्मविदः''' = ब्रह्मवेत्ते, '''जनाः''' = योगी (वरील देवतांच्याकडून क्रमाने घेतले जाऊन), '''ब्रह्म''' = ब्रह्म, '''गच्छन्ति''' = प्राप्त करून घेतात ॥ ८-२४ ॥ '''अर्थ''' ज्या मार्गात ज्योतिर्मय अग्नीची अभिमानी देवता आहे, दिवसाची अभिमानी देवता आहे, शुक्लपक्षाची अभिमानी देवता आहे आणि उत्तरायणाच्या सहा महिन्यांची अभिमानी देवता आहे, त्या मार्गात मेल्यावर गेलेले ब्रह्मज्ञानी योगी वरील देवतांकडून क्रमाने नेले जाऊन ब्रह्माला प्राप्त होतात. ॥ ८-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' धूमो रात्रिस्तथा कृष्णः षण्मासा दक्षिणायनम्‌ । तत्र चान्द्रमसं ज्योतिर्योगी प्राप्य निवर्तते ॥ ८-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''धूमः''' = (ज्या मार्गात) धूम अभिमानी देवता आहे, '''रात्रिः''' = रात्रीची अभिमानी देवता आहे, '''तथा''' = तसेच, '''कृष्णः''' = कृष्णपक्षाची अभिमानी देवता आहे, '''दक्षिणायनम्‌''' = दक्षिणायनाच्या, '''षण्मासाः''' = सहा महिन्यांची अभिमानी देवता आहे, '''तत्र''' = त्या मार्गावर (मेल्यावर गेलेला), '''योगी''' = सकाम कर्मे करणारा योगी हा (उपर्युक्त देवतांच्या द्वारा क्रमाने नेला जात असता), '''चान्द्रमसम्‌''' = चंद्राच्या, '''ज्योतिः''' = ज्योतीप्रत, '''प्राप्य''' = प्राप्त होऊन (स्वर्गामध्ये असणाऱ्या शुभ कर्मांचे फळ भोगून झाल्यावर), '''निवर्तते''' = परत येतो ॥ ८-२५ ॥ '''अर्थ''' ज्या मार्गात धुराची अभिमानी देवता आहे, रात्रीची अभिमानी देवता आहे, कृष्णपक्षाची अभिमानी देवता आहे आणि दक्षिणायनाच्या सहा महिन्यांची अभिमानी देवता आहे, त्या मार्गात मेल्यावर गेलेला सकाम कर्म करणारा योगी वरील देवतांकडून नेला जातो. पुढे तो चंद्रतेजाला प्राप्त होऊन स्वर्गात आपल्या शुभ कर्मांची फळे भोगून परत येतो. ॥ ८-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' शुक्लकृष्णे गती ह्येते जगतः शाश्वते मते । एकया यात्यनावृत्तिमन्ययावर्तते पुनः ॥ ८-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''शुक्लकृष्णे''' = शुक्ल व कृष्ण म्हणजे देवयान व पितृयान असे, '''जगतः''' = जगताचे, '''एते''' = हे दोन प्रकारचे, '''गती''' = मार्ग, '''शाश्वते''' = सनातन, '''मते''' = मानले गेले आहेत (त्यांपैकी), '''एकया''' = एकाच्या द्वारा गेलेला, '''अनावृत्तिम्‌''' = जिच्यातून परती नाही अशा परम गतीला, '''याति''' = प्राप्त करून घेतो, '''(च)''' = आणि, '''अन्यया''' = दुसऱ्याचे द्वारा गेलेला, '''पुनः''' = पुन्हा, '''आवर्तते''' = परत येतो म्हणजे जन्ममृत्यूमध्ये सापडतो ॥ ८-२६ ॥ '''अर्थ''' कारण जगाचे हे दोन प्रकारचे शुक्ल व कृष्ण अर्थात देवयान व पितृयान मार्ग सनातन मानले गेले आहेत. यांतील ज्या मार्गाने गेले असता परत यावे लागत नाही, अशा मार्गाने गेलेला त्या परम गतीला प्राप्त होतो आणि दुसऱ्या मार्गाने गेलेला पुन्हा परत येतो म्हणजे जन्म-मृत्यूला प्राप्त होतो. ॥ ८-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' नैते सृती पार्थ जानन्योगी मुह्यति कश्चन । तस्मात्सर्वेषु कालेषु योगयुक्तो भवार्जुन ॥ ८-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''(एवम्‌)''' = अशाप्रकारे, '''एते''' = हे दोन, '''सृती''' = मार्ग, '''जानन्‌''' = तत्त्वतः जाणून, '''कश्चन''' = कोणताही, '''योगी''' = योगी, '''न मुह्यति''' = मोहित होत नाही, '''तस्मात्‌''' = या कारणाने, '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''सर्वेषु''' = सर्व, '''कालेषु''' = काळांमध्ये, '''योगयुक्तः भव''' = समबुद्धिरूप योगाने तू युक्त हो म्हणजे माझ्या प्राप्तीसाठी निरंतर साधने कर ॥ ८-२७ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), अशा रीतीने या दोन मार्गांना तत्त्वतः जाणल्यावर कोणीही योगी मोह पावत नाही. म्हणून हे अर्जुना, तू सर्व काळी समबुद्धिरूप योगाने युक्त हो अर्थात नेहमी माझ्या प्राप्तीसाठी साधन करणारा हो. ॥ ८-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' वेदेषु यज्ञेषु तपःसु चैव दानेषु यत्पुण्यफलं प्रदिष्टम्‌ । अत्येति तत्सर्वमिदं विदित्वा योगी परं स्थानमुपैति चाद्यम्‌ ॥ ८-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इदम्‌''' = हे रहस्य, '''विदित्वा''' = तत्त्वतः जाणून, '''योगी''' = योगी पुरुष हा, '''वेदेषु''' = वेदांच्या पठणांमध्ये, '''च''' = आणि, '''यज्ञेषु तपःसु दानेषु''' = यज्ञ, तप आणि दानादी करण्यामध्ये, '''यत्‌''' = जे, '''पुण्यफलम्‌''' = पुण्यफळ, '''प्रदिष्टम्‌''' = सांगितले आहे, '''तत्‌ सर्वम्‌''' = ते सर्व, '''एव''' = निःसंदेहपणे, '''अत्येति''' = उल्लंघन करून जातो, '''च''' = आणि, '''आद्यम्‌''' = सनातन, '''परम्‌ स्थानम्‌''' = परम पद, '''उपैति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ८-२८ ॥ '''अर्थ''' योगी पुरुष या रहस्याला तत्त्वतः जाणून, वेदांचे पठण, यज्ञ, तप, दान इत्यादी करण्याचे जे पुण्यफळ सांगितले आहे, त्या सर्वाला निःसंशय ओलांडून जातो आणि सनातन परमपदाला पोहोचतो. ॥ ८-२८ ॥ '''मूळ आठव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे अक्षरब्रह्मयोगो नामाष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील अक्षरब्रह्मयोग नावाचा हा आठवा अध्याय समाप्त झाला. ॥ ८ ॥ [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स प्रकल्पातून स्थानांतरीत]] [[वर्ग:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] jnso95vplcf54293c1apix1n5qdnfyh 0 2347 155574 150376 2022-08-07T15:10:30Z QueerEcofeminist 918 "[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : सातवा अध्याय (ज्ञानविज्ञानयोग)]]" ला ने संरक्षित केले: संरक्षित केले, उत्पात नियंत्रण (via JWB) ([संपादन=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत) [स्थानांतरण=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत)) wikitext text/x-wiki '''मूळ सातव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ सप्तमोऽध्यायः '''अर्थ''' सातवा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच मय्यासक्तमनाः पार्थ योगं युञ्जन्मदाश्रयः । असंशयं समग्रं मां यथा ज्ञास्यसि तच्छृणु ॥ ७-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''मयि आसक्तमनाः''' = अनन्य प्रेमाने माझ्या ठिकाणी चित्त आसक्त करून, '''मदाश्रयः''' = तसेच अनन्य भावाने मत्परायण होऊन, '''योगम्‌''' = योगामध्ये, '''युञ्जन्‌''' = लागलेला (असा तू), '''यथा''' = ज्याप्रमाणे, '''समग्रम्‌''' = सर्व विभूती, बल, ऐश्वर्य इत्यादी गुणांनी युक्त व सर्वांचे आत्मरूप अशा, '''माम्‌''' = मला, '''असंशयम्‌''' = निःसंदेहपणे, '''ज्ञास्यसि''' = जाणशील, '''तत्‌''' = ती गोष्ट, '''शृणु''' = तू ऐक ॥ ७-१ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), अनन्य प्रेमाने मन माझ्या ठिकाणी आसक्त करून तसेच अनन्य भावाने माझा आश्रय घेऊन, योगयुक्त होऊन तू ज्यायोगे संपूर्ण विभूती, शक्ती, ऐश्वर्यादी गुणांनी युक्त, सर्वांचा आत्मा असणाऱ्या मला निःसंशयपणे जाणशील, ते ऐक. ॥ ७-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' ज्ञानं तेऽहं सविज्ञानमिदं वक्ष्याम्यशेषतः । यज्ज्ञात्वा नेह भूयोऽन्यज्ज्ञातव्यमवशिष्यते ॥ ७-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ते''' = तुझ्यासाठी, '''इदम्‌''' = हे, '''सविज्ञानम्‌ ज्ञानम्‌''' = विज्ञानासहित तत्त्वज्ञान, '''अशेषतः''' = संपूर्णपणे, '''अहम्‌''' = मी, '''वक्ष्यामि''' = सांगेन, '''यत्‌''' = जे, '''ज्ञात्वा''' = जाणल्यावर, '''इह''' = या संसारात, '''भूयः''' = पुन्हा, '''अन्यत्‌''' = दुसरे काहीसुद्धा, '''ज्ञातव्यम्‌''' = जाणून घेण्यास योग्य असे, '''न अवशिष्यते''' = उरतच नाही ॥ ७-२ ॥ '''अर्थ''' मी तुला विज्ञानासह तत्त्वज्ञान संपूर्ण सांगेन, जे जाणले असता या जगात पुन्हा दुसरे काहीही जाणावयाचे शिल्लक राहात नाही. ॥ ७-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' मनुष्याणां सहस्रेषु कश्चिद्यतति सिद्धये । यततामपि सिद्धानां कश्चिन्मां वेत्ति तत्त्वतः ॥ ७-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मनुष्याणाम्‌ सहस्रेषु''' = हजारो माणसांमध्ये, '''कश्चित्‌''' = कोणीतरी एखादा, '''सिद्धये''' = माझ्या प्राप्तीसाठी, '''यतति''' = प्रयत्‍न करतो, '''(च)''' = आणि, '''(तेषाम्‌)''' = त्या, '''यतताम्‌''' = प्रयत्‍न करणाऱ्या, '''सिद्धानाम्‌''' = योग्यांमध्ये, '''अपि''' = सुद्धा, '''कश्चित्‌''' = कोणीतरी एखादा (मत्परायण होऊन), '''माम्‌''' = मला, '''तत्त्वतः''' = तत्त्वतः म्हणजे यथार्थ रूपाने, '''वेत्ति''' = जाणतो ॥ ७-३ ॥ '''अर्थ''' हजारो मनुष्यांमध्ये कोणी एखादा माझ्या प्राप्तीसाठी प्रयत्‍न करतो आणि त्या प्रयत्‍न करणाऱ्या योग्यांमध्येही एखादाच मत्परायण होऊन मला खऱ्या स्वरूपाने जाणतो. ॥ ७-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च । अहंकार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा ॥ ७-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भूमिः''' = पृथ्वी, '''आपः''' = जल, '''अनलः''' = अग्नी, '''वायुः''' = वायू, '''खम्‌''' = आकाश, '''मनः''' = मन, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''च''' = आणि, '''अहंकार''' = अहंकार, '''एव''' = सुद्धा, '''इति''' = याप्रकारे, '''अष्टधा''' = आठ प्रकारांनी, '''भिन्ना''' = विभाजित असणारी, '''इयम्‌''' = ही, '''मे''' = माझी, '''प्रकृतिः''' = प्रकृती आहे ॥ ७-४ ॥ '''अर्थ''' पृथ्वी, जल, अग्नी, वायू, आकाश, मन, बुद्धी, आणि अहंकार अशी ही आठ प्रकारात विभागलेली माझी प्रकृती आहे. ॥ ७-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' अपरेयमितस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम्‌ । जीवभूतां महाबाहो ययेदं धार्यते जगत्‌ ॥ ७-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इयम्‌''' = (आठ प्रकारचे भेद असणारी) ही, '''तु''' = तर, '''अपरा''' = अपरा म्हणजे माझी जड प्रकृती आहे, '''(च)''' = आणि, '''महाबाहो''' = हे महाबाहो अर्जुना, '''इतः''' = हिच्यापेक्षा, '''अन्याम्‌''' = दुसरी की, '''यया''' = जिच्यामुळे, '''इदम्‌''' = हे, '''जगत्‌''' = संपूर्ण जग, '''धार्यते''' = धारण केले आहे, '''(सा)''' = ती, '''मे''' = माझी, '''जीवभूताम्‌''' = जीवरूप, '''पराम्‌''' = परा म्हणजे चेतन, '''प्रकृतिम्‌''' = प्रकृती आहे (असे), '''विद्धि''' = तू जाण ॥ ७-५ ॥ '''अर्थ''' ही आठ प्रकारचे भेद असणारी माझी अपरा म्हणजे अचेतन प्रकृती आहे. आणि हे महाबाहो अर्जुना, हिच्याहून दुसरी, जिच्यायोगे सर्व जग धारण केले जाते, ती माझी जीवरूप परा म्हणजे चेतन प्रकृती समज. ॥ ७-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' एतद्योनीनि भूतानि सर्वाणीत्युपधारय । अहं कृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा ॥ ७-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वाणि''' = सर्व, '''भूतानि''' = सजीव, '''एतद्योनीनि''' = या दोन प्रकारच्या प्रकृतीपासून उत्पन्न होतात, '''अहम्‌''' = मी, '''कृत्स्नस्य''' = संपूर्ण, '''जगतः''' = जगाची, '''प्रभवः''' = उत्पत्ती, '''तथा''' = आणि, '''प्रलयः''' = प्रलय (म्हणजे सर्व जगाचे मुळ कारण), '''इति''' = असे, '''उपधारय''' = तू जाण ॥ ७-६ ॥ '''अर्थ''' सर्व सजीवमात्र या दोन प्रकृतींपासूनच उत्पन्न झालेले आहे, आणि मी सर्व जगाची उत्पत्ती आणि प्रलय आहे अर्थात सर्व जगाचे मूळ कारण आहे, हे तू जाण. ॥ ७-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' मत्तः परतरं नान्यत्किञ्चिदस्ति धनञ्जय । मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव ॥ ७-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''धनञ्जय''' = हे धनंजया (अर्जुना), '''मत्तः''' = माझ्यापेक्षा, '''अन्यत्‌''' = दुसरे, '''किञ्चित्‌''' = कोणतेही, '''परतरम्‌''' = परम कारण, '''न अस्ति''' = नाही, '''सूत्रे''' = सुतातील, '''मणिगणाः इव''' = (सुताच्या) मण्यांप्रमाणे, '''इदम्‌''' = हे, '''सर्वम्‌''' = संपूर्ण (जग), '''मयि''' = माझ्यामध्ये, '''प्रोतम्‌''' = गुंफलेले आहे ॥ ७-७ ॥ '''अर्थ''' हे धनंजया (अर्जुना), माझ्याहून निराळे दुसरे कोणतेही परम कारण नाही. हे संपूर्ण जग दोऱ्यात दोऱ्याचे मणी ओवावे, तसे माझ्यात गुंफलेले आहे. ॥ ७-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' रसोऽहमप्सु कौन्तेय प्रभास्मि शशिसूर्ययोः । प्रणवः सर्ववेदेषु शब्दः खे पौरुषं नृषु ॥ ७-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कुंतीपुत्र अर्जुना, '''अहम्‌''' = मी, '''अप्सु''' = पाण्यामध्ये, '''रसः''' = रस (आहे), '''शशिसूर्ययोः''' = चंद्र व सूर्य यांमध्ये, '''प्रभा''' = प्रकाश, '''अस्मि''' = आहे, '''सर्ववेदेषु''' = सर्व वेदांमध्ये, '''प्रणवः''' = ओंकार, '''खे''' = आकाशात, '''शब्दः''' = शब्द, '''(च)''' = (आणि), '''नृषु''' = पुरुषांमध्ये, '''पौरुषम्‌''' = पुरुषत्व (मी आहे) ॥ ७-८ ॥ '''अर्थ''' हे कुंतीपुत्र अर्जुना, मी पाण्यातील रस आहे, चंद्रसूर्यातील प्रकाश आहे, सर्व वेदांतील ओंकार आहे, आकाशातील शब्द आणि पुरुषातील पुरुषत्व आहे. ॥ ७-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' पुण्यो गन्धः पृथिव्यां च तेजश्चास्मि विभावसौ । जीवनं सर्वभूतेषु तपश्चास्मि तपस्विषु ॥ ७-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पृथिव्याम्‌''' = पृथ्वीमध्ये, '''पुण्यः''' = पवित्र, '''गन्धः''' = गंध, '''च''' = आणि, '''विभावसौ''' = अग्नीमध्ये, '''तेजः''' = तेज, '''अस्मि''' = मी आहे, '''च''' = तसेच, '''सर्वभूतेषु''' = सर्व सजीवांमध्ये, '''जीवनम्‌''' = त्यांचे जीवन (मी आहे), '''च''' = आणि, '''तपस्विषु''' = तपस्व्यांमध्ये, '''तपः''' = तप, '''अस्मि''' = (मी) आहे. ॥ ७-९ ॥ '''अर्थ''' मी पृथ्वीतील पवित्र गंध आणि अग्नीतील तेज आहे. तसेच सर्व सजीवांचे जीवन आहे आणि तपस्व्यांतील तप मी आहे. ॥ ७-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' बीजं मां सर्वभूतानां विद्धि पार्थ सनातनम्‌ । बुद्धिर्बुद्धिमतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम्‌ ॥ ७-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''सर्वभूतानाम्‌''' = सर्व सजीवांचे, '''सनातनम्‌''' = सनातन, '''बीजम्‌''' = बीज, '''माम्‌''' = मीच आहे असे, '''विद्धि''' = तू जाण, '''बुद्धिमताम्‌''' = बुद्धिमानांची, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''(च)''' = आणि, '''तेजस्विनाम्‌''' = तेजस्व्यांचे, '''तेजः''' = तेज, '''अहम्‌''' = मी, '''अस्मि''' = आहे ॥ ७-१० ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), तू संपूर्ण सजीवांचे सनातन कारण मलाच समज. मी बुद्धिमानांची बुद्धी आणि तेजस्व्यांचे तेज आहे. ॥ ७-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' बलं बलवतां चाहं कामरागविवर्जितम्‌ । धर्माविरुद्धो भूतेषु कामोऽस्मि भरतर्षभ ॥ ७-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भरतर्षभ''' = हे भरतश्रेष्ठा (अर्जुना), '''बलवताम्‌''' = बलवानांचे, '''कामरागविवर्जितम्‌''' = आसक्ती व कामना यांनी रहित असे, '''बलम्‌''' = बल म्हणजे सामर्थ्य, '''च''' = आणि, '''भूतेषु''' = सर्व सजीवांमध्ये, '''धर्माविरुद्धः''' = धर्माला अनुकूल म्हणजे शास्त्राला अनुकूल, '''कामः''' = कामना, '''अहम्‌''' = मी, '''अस्मि''' = आहे ॥ ७-११ ॥ '''अर्थ''' हे भरतश्रेष्ठा (अर्जुना), मी बलवानांचे आसक्तिरहित व कामनारहित बल म्हणजे सामर्थ्य आहे आणि सर्व सजीवांतील धर्माला अनुकूल अर्थात शास्त्राला अनुकूल असा काम आहे. ॥ ७-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' ये चैव सात्त्विका भावा राजसास्तामसाश्च ये । मत्त एवेति तान्विद्धि न त्वहं तेषु ते मयि ॥ ७-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च एव''' = आणखी, '''ये''' = जे, '''सात्त्विकाः''' = सत्त्वगुणापासून उत्पन्न होणारे, '''भावाः''' = भाव आहेत, '''ये''' = जे, '''राजसाः''' = रजोगुणापासून उत्पन्न होणारे, '''च''' = आणि, '''तामसाः''' = तमोगुणापासून उत्पन्न होणारे भाव आहेत, '''तान्‌''' = ते सर्व, '''मत्तः एव''' = माझ्यापासूनच होणारे आहेत, '''इति''' = असे, '''विद्धि''' = तू जाण, '''तु''' = परंतु (वास्तविक पाहाता), '''तेषु''' = त्यांमध्ये, '''अहम्‌''' = मी, '''ते''' = (आणि) ते, '''मयि''' = माझ्यामध्ये, '''(न)''' = नाहीत ॥ ७-१२ ॥ '''अर्थ''' आणखीही जे सत्त्वगुणापासून, रजोगुणापासून आणि तमोगुणापासून उत्पन्न होणारे भाव व पदार्थ आहेत, ते सर्व माझ्यापासूनच उत्पन्न होणारे आहेत, असे तू समज. परंतु वास्तविक पाहाता त्यांच्यात मी आणि माझ्यात ते नाहीत. ॥ ७-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' त्रिभिर्गुणमयैर्भावैरेभिः सर्वमिदं जगत्‌ । मोहितं नाभिजानाति मामेभ्यः परमव्ययम्‌ ॥ ७-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''गुणमयैः''' = गुणांचे कार्यरूप अशा सात्त्विक, राजस व तामस अशा, '''एभिः''' = या, '''त्रिभिः''' = तीन प्रकारच्या, '''भावैः''' = भावांनी, '''इदम्‌''' = हा, '''सर्वम्‌''' = संपूर्ण, '''जगत्‌''' = संसारातील सजीवसमुदाय, '''मोहितम्‌''' = मोहित होत आहे, '''(अतः)''' = म्हणून, '''एभ्यः''' = या तीन गुणांच्या, '''परम्‌''' = पलीकडे असणाऱ्या, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी अशा, '''माम्‌''' = मला (तो सजीवसमुदाय), '''न अभिजानाति''' = जाणत नाही ॥ ७-१३ ॥ '''अर्थ''' गुणांचे कार्य असणाऱ्या सात्त्विक, राजस आणि तामस या तिन्ही प्रकारच्या भावांनी हे सारे जग-सजीवसमुदाय मोहित झाले आहे. त्यामुळे या तिन्ही गुणांच्या पलीकडे असणाऱ्या अविनाशी अशा मला ते ओळखत नाही. ॥ ७-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया । मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते ॥ ७-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''दैवी''' = अलौकिक म्हणजे अतिशय अद्भुत, '''गुणमयी''' = त्रिगुणमयी अशी, '''एषा''' = ही, '''मम''' = माझी, '''माया''' = माया, '''दुरत्यया''' = तरून जाण्यास फार कठीण आहे, '''(तथापि)''' = तथापि, '''ये''' = जे पुरुष, '''माम्‌ एव''' = केवळ मलाच, '''प्रपद्यन्ते''' = भजतात म्हणजे शरण येतात, '''ते''' = ते, '''एताम्‌''' = या, '''मायाम्‌''' = मायेचे, '''तरन्ति''' = उल्लंघन करून जातात अर्थात संसारातून तरून जातात ॥ ७-१४ ॥ '''अर्थ''' कारण ही अलौकिक अर्थात अतिअद्भुत त्रिगुणात्मक माझी माया पार होण्यास फार कठीण आहे. परंतु जे केवळ मलाच निरंतर भजतात, ते या मायेला ओलांडून जातात, म्हणजे संसारातून तरून जातात. ॥ ७-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः । माययापहृतज्ञाना आसुरं भावमाश्रिताः ॥ ७-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मायया''' = मायेच्या द्वारे, '''अपहृतज्ञानाः''' = ज्यांचे ज्ञान हरण केले गेले आहे, '''आसुरम्‌ भावम्‌''' = आसुर भाव, '''आश्रिताः''' = धारण करणारे, '''नराधमाः''' = पुरुषांमध्ये नीच, '''दुष्कृतिनः''' = दूषित कर्म करणारे, '''मूढाः''' = असे मूढ लोक, '''माम्‌''' = माझे, '''न प्रपद्यन्ते''' = भजन करीत नाहीत ॥ ७-१५ ॥ '''अर्थ''' मायेने ज्यांचे ज्ञान हिरावून घेतले आहे, असे आसुरी स्वभावाचे, पुरुषांमध्ये नीच असणारे, दुष्ट कर्मे करणारे मूढ लोक मला भजत नाहीत. ॥ ७-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' चतुर्विधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनोऽर्जुन । आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ ॥ ७-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भरतर्षभ अर्जुन''' = हे भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना, '''सुकृतिनः''' = उत्तम कर्म करणारे, '''अर्थार्थी''' = अर्थार्थी, '''आर्तः''' = आर्त, '''जिज्ञासुः''' = जिज्ञासू, '''च''' = आणि, '''ज्ञानी''' = ज्ञानी (असे), '''चतुर्विधाः''' = चार प्रकारचे, '''जनाः''' = भक्तजन, '''माम्‌''' = मला, '''भजन्ते''' = भजतात ॥ ७-१६ ॥ '''अर्थ''' हे भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना, उत्तम कर्मे करणारे अर्थार्थी, आर्त, जिज्ञासू आणि ज्ञानी असे चार प्रकारचे भक्त मला भजतात. ॥ ७-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते । प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रियः ॥ ७-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तेषाम्‌''' = त्यांपैकी, '''नित्ययुक्तः''' = नेहमी माझ्या ठिकाणी एकीभावाने राहाणारा, '''एकभक्तिः''' = अनन्य प्रेम असणारा, '''ज्ञानी''' = ज्ञानी भक्त, '''विशिष्यते''' = अतिशय उत्तम आहे, '''हि''' = कारण, '''ज्ञानिनः''' = (तत्त्वतः मला जाणणाऱ्या) ज्ञानीला, '''अहम्‌''' = मी, '''अत्यर्थम्‌''' = अत्यंत, '''प्रियः''' = प्रिय आहे, '''च''' = आणि, '''सः''' = तो ज्ञानी, '''मम''' = मला, '''प्रियः''' = अत्यंत प्रिय आहे ॥ ७-१७ ॥ '''अर्थ''' त्यांपैकी नेहमी माझ्या ठिकाणी ऐक्य भावाने स्थित असलेला अनन्य प्रेम-भक्ती असलेला ज्ञानी भक्त अति उत्तम होय. कारण मला तत्त्वतः जाणणाऱ्या ज्ञानी माणसाला मी अत्यंत प्रिय आहे आणि तो ज्ञानी मला अत्यंत प्रिय आहे. ॥ ७-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' उदाराः सर्व एवैते ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम्‌ । आस्थितः स हि युक्तात्मा मामेवानुत्तमां गतिम्‌ ॥ ७-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एते''' = हे, '''सर्वे एव''' = सर्वच, '''उदाराः''' = उदार आहेत, '''तु''' = परंतु, '''ज्ञानी''' = ज्ञानी (हा तर साक्षात्‌), '''आत्मा एव''' = माझे स्वरूपच आहे असे, '''मे मतम्‌''' = माझे मत आहे, '''हि''' = कारण, '''सः''' = तो, '''युक्तात्मा''' = माझ्या ठिकाणी मन व बुद्धी असणारा असा (ज्ञानी भक्त), '''अनुत्तमाम्‌''' = अतिशय उत्तम, '''गतिम्‌''' = गति-स्वरूप अशा, '''माम्‌ एव''' = माझ्या ठिकाणीच, '''आस्थितः''' = चांगल्याप्रकारे स्थित असतो ॥ ७-१८ ॥ '''अर्थ''' हे सर्वच उदार आहेत. परंतु ज्ञानी तर साक्षात माझे स्वरूपच आहे, असे माझे मत आहे. कारण तो माझ्या ठिकाणी मन-बुद्धी असणारा ज्ञानी भक्त अतिउत्तम गतिस्वरूप अशा माझ्यामध्येच चांगल्या प्रकारे स्थित असतो. ॥ ७-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपद्यते । वासुदेवः सर्वमिति स महात्मा सुदुर्लभः ॥ ७-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''बहूनाम्‌''' = पुष्कळ, '''जन्मनाम्‌''' = जन्मांच्या, '''अन्ते''' = शेवटच्या जन्मात, '''ज्ञानवान्‌''' = तत्त्वज्ञान प्राप्त करून घेतलेला पुरुष, '''सर्वम्‌''' = सर्व काही, '''वासुदेवः''' = वासुदेवच आहे, '''इति''' = या प्रकारे, '''माम्‌''' = मला, '''प्रपद्यते''' = भजतो, '''सः''' = तो, '''महात्मा''' = महात्मा, '''सुदुर्लभः''' = अत्यंत दुर्लभ आहे ॥ ७-१९ ॥ '''अर्थ''' पुष्कळ जन्मांच्या शेवटच्या जन्मात तत्त्वज्ञान झालेला पुरुष सर्व काही वासुदेवच आहे, असे समजून मला भजतो, तो महात्मा अत्यंत दुर्मिळ आहे. ॥ ७-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' कामैस्तैस्तैर्हृतज्ञानाः प्रपद्यन्तेऽन्यदेवताः । तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या नियताः स्वया ॥ ७-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तैः तैः''' = त्या त्या, '''कामैः''' = भोगांच्या इच्छेद्वारे, '''हृतज्ञानाः''' = ज्यांचे ज्ञान हरण केले गेले आहे (ते लोक), '''स्वया''' = आपल्या, '''प्रकृत्या''' = स्वभावाने, '''नियताः''' = प्रेरित होऊन, '''तम्‌ तम्‌''' = त्या त्या, '''नियमम्‌''' = नियमांचा, '''आस्थाय''' = अंगीकार करून, '''अन्यदेवताः''' = अन्य देवतांना, '''प्रपद्यन्ते''' = भजतात म्हणजे पुजतात ॥ ७-२० ॥ '''अर्थ''' त्या त्या भोगांच्या इच्छेने ज्यांचे ज्ञान हिरावून घेतले आहे असे लोक आपापल्या स्वभावाने प्रेरित होऊन, निरनिराळे नियम पाळून इतर देवतांची पूजा करतात. ॥ ७-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' यो यो यां यां तनुं भक्तः श्रद्धयार्चितुमिच्छति । तस्य तस्याचलां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम्‌ ॥ ७-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यः यः''' = जो जो, '''भक्तः''' = सकाम भक्त, '''याम्‌ याम्‌''' = ज्या ज्या, '''तनुम्‌''' = देवतांच्या स्वरूपांची, '''श्रद्धया''' = श्रद्धेने, '''अर्चितुम्‌''' = पूजन करण्याची, '''इच्छति''' = इच्छा करतो, '''तस्य तस्य''' = त्या त्या भक्तांच्या, '''श्रद्धाम्‌''' = श्रद्धेला, '''ताम्‌ एव''' = त्या देवतेच्या बाबतीतच, '''अहम्‌''' = मी, '''अचलाम्‌''' = स्थिर, '''विदधामि''' = करतो ॥ ७-२१ ॥ '''अर्थ''' जो जो सकाम भक्त ज्या ज्या देवतास्वरूपाचे श्रद्धेने पूजन करू इच्छितो, त्या त्या भक्ताची त्याच देवतेवरील श्रद्धा मी दृढ करतो. ॥ ७-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' स तया श्रद्धया युक्तस्तस्याराधनमीहते । लभते च ततः कामान्मयैव विहितान्हि तान्‌ ॥ ७-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सः''' = तो पुरुष, '''तया''' = त्या, '''श्रद्धया''' = श्रद्धेने, '''युक्तः''' = युक्त होऊन, '''तस्य''' = त्या देवतेचे, '''आराधनम्‌''' = पूजन, '''ईहते''' = करतो, '''च''' = आणि, '''ततः''' = त्या देवतेपासून, '''मया एव''' = माझ्याद्वारेच, '''विहितान्‌''' = विधान केले गेलेले, '''तान्‌''' = ते, '''कामान्‌''' = इष्ट भोग, '''हि''' = निःसंदेहपणे, '''(सः)''' = तो, '''लभते''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ७-२२ ॥ '''अर्थ''' तो त्या श्रद्धेने युक्त होऊन त्या देवतेचे पूजन करतो आणि त्या देवतेकडून मीच ठरविलेले ते इच्छित भोग निश्चितपणे मिळवितो. ॥ ७-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' अन्तवत्तु फलं तेषां तद्भवत्यल्पमेधसाम्‌ । देवान्देवयजो यान्ति मद्भक्ता यान्ति मामपि ॥ ७-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''तेषाम्‌''' = त्या, '''अल्पमेधसाम्‌''' = अल्पबुद्धी असणाऱ्या माणसांचे, '''तत्‌''' = ते, '''फलम्‌''' = फळ, '''अन्तवत्‌''' = नाशवंत, '''भवति''' = असते तसेच, '''देवयजः''' = ते देवांचे पूजक, '''देवान्‌''' = देवतांना, '''यान्ति''' = प्राप्त करून घेतात, '''(च)''' = परंतु, '''मद्भक्ताः''' = माझे भक्त (ते कसेही भजोत, अंती ते), '''माम्‌ अपि''' = मलाच, '''यान्ति''' = प्राप्त करून घेतात ॥ ७-२३ ॥ '''अर्थ''' पण त्या मंदबुद्धी लोकांचे ते फळ नाशिवंत असते. तसेच देवतांची पूजा करणारे देवतांना प्राप्त होतात आणि माझे भक्त, मला कसेही भजोत, अंती मलाच येऊन मिळतात. ॥ ७-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नं मन्यन्ते मामबुद्धयः । परं भावमजानन्तो ममाव्ययमनुत्तमम्‌ ॥ ७-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मम''' = माझा, '''अनुत्तमम्‌''' = सर्वश्रेष्ठ, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी, '''परम्‌ भावम्‌''' = परम भाव, '''अजानन्तः''' = न जाणणारे, '''अबुद्धयः''' = बुद्धिविहीन पुरुष, '''अव्यक्तम्‌''' = मन व इंद्रियांच्या अतीत असा, '''माम्‌''' = मी सच्चिदानंदघन परमात्मा, '''व्यक्तिम्‌''' = माणसाप्रमाणे जन्म घेऊन व्यक्तिभावाप्रत, '''आपन्नम्‌''' = प्राप्त झालो आहे, '''(इति)''' = असे, '''मन्यन्ते''' = मानतात ॥ ७-२४ ॥ '''अर्थ''' मूढ लोक माझ्या सर्वश्रेष्ठ, अविनाशी अशा परम भावाला न जाणता मन-इंद्रियांच्या पलीकडे असणाऱ्या, सच्चिदानंदघन परमात्मस्वरूप मला मनुष्याप्रमाणे जन्म घेऊन प्रगट झालेला मानतात. ॥ ७-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' नाहं प्रकाशः सर्वस्य योगमायासमावृतः । मूढोऽयं नाभिजानाति लोको मामजमव्ययम्‌ ॥ ७-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''योगमायासमावृतः''' = आपल्या योगमायेने झाकलेला, '''अहम्‌''' = मी, '''सर्वस्य''' = सर्वांना, '''प्रकाशः न''' = प्रत्यक्ष होत नाही, '''(अतः)''' = म्हणून, '''मूढः''' = अज्ञानी, '''लोकः''' = जनसमुदाय, '''अयम्‌''' = हा, '''अजम्‌''' = जन्मरहित, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी परमेश्वर असे, '''माम्‌''' = मला, '''न अभिजानाति''' = जाणत नाही (म्हणजे मी जन्मणारा व मरणारा आहे, असे समजतो) ॥ ७-२५ ॥ '''अर्थ''' आपल्या योगमायेने लपलेला मी सर्वांना प्रत्यक्ष दिसत नाही. म्हणून हे अज्ञानी लोक जन्म नसलेल्या आणि अविनाशी मला परमेश्वराला जाणत नाहीत. अर्थात मी जन्मणारा-मरणारा आहे, असे समजतात. ॥ ७-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' वेदाहं समतीतानि वर्तमानानि चार्जुन । भविष्याणि च भूतानि मां तु वेद न कश्चन ॥ ७-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''समतीतानि''' = पूर्वी होऊन गेलेले, '''च''' = आणि, '''वर्तमानानि''' = वर्तमानकाळी असणारे, '''च''' = तसेच, '''भविष्याणि''' = भविष्यकाळी होणारे, '''भूतानि''' = सर्व सजीव, '''अहम्‌''' = मी, '''वेद''' = जाणतो, '''तु''' = परंतु, '''कश्चन''' = कोणीही (श्रद्धा व भक्ती यांनी रहित असा पुरुष), '''माम्‌''' = मला, '''न वेद''' = जाणत नाही ॥ ७-२६ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, पूर्वी होऊन गेलेल्या, वर्तमान काळातील आणि पुढे होणाऱ्या सर्व सजीवांना मी जाणतो. पण श्रद्धा, भक्ती नसलेला कोणीही मला जाणत नाही. ॥ ७-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' इच्छाद्वेषसमुत्थेन द्वन्द्वमोहेन भारत । सर्वभूतानि सम्मोहं सर्गे यान्ति परन्तप ॥ ७-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत परन्तप''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी) परंतपा (अर्थात शत्रुतापना अर्जुना), '''सर्गे''' = संसारात, '''इच्छाद्वेषसमुत्थेन''' = इच्छा व द्वेष यांपासून उत्पन्न होणाऱ्या, '''द्वन्द्वमोहेन''' = सुखदुःखादी द्वंद्वरूप मोहाने, '''सर्वभूतानि''' = संपूर्ण सजीव, '''सम्मोहम्‌''' = अत्यंत अज्ञतेप्रत, '''यान्ति''' = प्राप्त होतात ॥ ७-२७ ॥ '''अर्थ''' हे भरतवंशी परंतप अर्जुना, सृष्टीत इच्छा व द्वेष यांमुळे उत्पन्न झालेल्या सुखदुःखरूप द्वंद्वाच्या मोहाने सर्व सजीव अत्यंत अज्ञानाला प्राप्त होतात. ॥ ७-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' येषां त्वन्तगतं पापं जनानां पुण्यकर्मणाम्‌ । ते द्वन्द्वमोहनिर्मुक्ता भजन्ते मां दृढव्रताः ॥ ७-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''पुण्यकर्मणाम्‌''' = निष्काम भावाने श्रेष्ठ कर्मांचे आचरण करणाऱ्या, '''येषाम्‌''' = ज्या, '''जनानाम्‌''' = पुरुषांचे, '''पापम्‌''' = पाप, '''अन्तगतम्‌''' = नष्ट होऊन गेले आहे, '''ते''' = ते, '''द्वन्द्वमोहनिर्मुक्ताः''' = राग-द्वेष यांपासून उत्पन्न होणाऱ्या द्वंद्वरूप मोहातून मुक्त झालेले, '''दृढव्रताः''' = दृढनिश्चयी भक्त, '''माम्‌''' = मला, '''भजन्ते''' = सर्व प्रकारांनी भजतात ॥ ७-२८ ॥ '''अर्थ''' परंतु निष्कामभावाने श्रेष्ठ कर्मांचे आचरण करणाऱ्या ज्या पुरुषांचे पाप नष्ट झाले आहे, ते राग-द्वेष यांनी उत्पन्न होणाऱ्या द्वंद्वरूप मोहापासून मुक्त असलेले दृढनिश्चयी भक्त मला सर्व प्रकारे भजतात. ॥ ७-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' जरामरणमोक्षाय मामाश्रित्य यतन्ति ये । ते ब्रह्म तद्विदुः कृत्स्नमध्यात्मं कर्म चाखिलम्‌ ॥ ७-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''माम्‌''' = मला, '''आश्रित्य''' = शरण येऊन, '''ये''' = जे पुरुष, '''जरामरणमोक्षाय''' = जरा आणि मरण यांतून सुटण्यासाठी, '''यतन्ति''' = प्रयत्‍न करतात, '''ते''' = ते (पुरुष), '''तत्‌''' = ते, '''ब्रह्म''' = ब्रह्म, '''कृत्स्नम्‌ अध्यात्मम्‌''' = संपूर्ण अध्यात्म, '''च''' = तसेच, '''अखिलम्‌''' = संपूर्ण, '''कर्म''' = कर्म, '''विदुः''' = जाणतात ॥ ७-२९ ॥ '''अर्थ''' जे मला शरण येऊन वार्धक्य व मरण यांपासून सुटण्याचा प्रयत्‍न करतात ते पुरुष, ते ब्रह्म, संपूर्ण अध्यात्म आणि संपूर्ण कर्म जाणतात. ॥ ७-२९ ॥ '''मूळ श्लोक''' साधिभूताधिदैवं मां साधियज्ञं च ये विदुः । प्रयाणकालेऽपि च मां ते विदुर्युक्तचेतसः ॥ ७-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''साधिभूताधिदैवम्‌''' = अधिभूत आणि अधिदैव यांसह, '''च''' = तसेच, '''साधियज्ञम्‌''' = अधियज्ञासहित, '''माम्‌''' = सर्वांचे आत्मरूप अशा मला, '''ये''' = जे पुरुष, '''प्रयाणकाले अपि''' = अंतकाळी सुद्धा, '''विदुः''' = जाणतात, '''ते''' = ते, '''युक्तचेतसः''' = युक्तचित्त असणारे पुरुष, '''माम्‌ च''' = मलाच, '''विदुः''' = जाणतात (म्हणजे मलाच प्राप्त करून घेतात) ॥ ७-३० ॥ '''अर्थ''' जे पुरुष अधिभूत, अधिदैव व अधियज्ञ यांसह (सर्वांच्या आत्मरूप अशा) मला अंतकाळीही जाणतात, ते युक्त चित्ताचे पुरुष मला जाणतात, म्हणजे मला येऊन मिळतात. ॥ ७-३० ॥ '''मूळ सातव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे ज्ञानविज्ञानयोगो नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील ज्ञानविज्ञानयोग नावाचा हा सातवा अध्याय समाप्त झाला. ॥ ७ ॥ [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स प्रकल्पातून स्थानांतरीत]] [[वर्ग:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] jvhc54n0wilj11i6zg0ag3ry8e0ytzp 0 2348 155571 150375 2022-08-07T15:10:17Z QueerEcofeminist 918 "[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : बारावा अध्याय (भक्तियोग)]]" ला ने संरक्षित केले: संरक्षित केले, उत्पात नियंत्रण (via JWB) ([संपादन=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत) [स्थानांतरण=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत)) wikitext text/x-wiki '''मूळ बाराव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ द्वादशोऽध्यायः '''अर्थ''' बारावा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच एवं सततयुक्ता ये भक्तास्त्वां पर्युपासते । ये चाप्यक्षरमव्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः ॥ १२-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''ये''' = जे, '''भक्ताः''' = अनन्यप्रेमी भक्तजन, '''एवम्‌''' = पूर्वोक्त प्रकाराने, '''सततयुक्ताः''' = निरंतर तुमच्या भजन ध्यानात मग्न राहून, '''त्वाम्‌''' = तुम्हा सगुणरूप परमेश्वराला, '''च''' = आणि, '''ये''' = दुसरे जे कोणी, '''अक्षरम्‌''' = केवळ अविनाशी सच्चिदानंदघन, '''अव्यक्तम्‌ अपि''' = निराकार ब्रह्मालाच, '''पर्युपासते''' = अतिश्रेष्ठ भावाने भजतात, '''तेषाम्‌''' = त्या दोन प्रकारच्या उपासकांमध्ये, '''के''' = कोण, '''योगवित्तमाः''' = अतिउत्तम योगवेत्ते, '''(सन्ति)''' = आहेत ॥ १२-१ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, जे अनन्यप्रेमी भक्तजन पूर्वी सांगितलेल्या आपल्या भजन, ध्यानात निरंतर मग्न राहून आपणा सगुणरूप परमेश्वराची आणि दुसरे जे केवळ अविनाशी सच्चिदानंदघन निराकार ब्रह्माचीच अतिश्रेष्ठ भावाने उपासना करतात, त्या दोन्ही प्रकारच्या भक्तांमध्ये अतिशय उत्तम योगवेत्ते कोण होत? ॥ १२-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच मय्यावेश्य मनो ये मां नित्ययुक्ता उपासते । श्रद्धा परयोपेतास्ते मे युक्ततमा मताः ॥ १२-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''मयि''' = माझ्या ठिकाणी, '''मनः''' = मनाला, '''आवेश्य''' = एकग्र करून, '''ये''' = जे भक्तजन, '''नित्ययुक्ताः''' = निरंतर माझ्या भजन, ध्यानात लागून, '''परया''' = अतिशय श्रेष्ठ, '''श्रद्धया''' = श्रेद्धेने, '''उपेताः''' = युक्त होऊन, '''माम्‌''' = मज सगुणरूप परमेश्वराला, '''उपासते''' = भजतात, '''ते''' = ते, '''मे''' = मला, '''युक्ततमाः''' = योग्यांमध्ये अतिउत्तम योगी म्हणून, '''मताः''' = मान्य आहेत ॥ १२-२ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, माझ्या ठिकाणी मन एकाग्र करून निरंतर माझ्या भजन, ध्यानात रत झालेले जे भक्तजन अतिशय श्रेष्ठ श्रद्धेने युक्त होऊन मज सगुणरूप परमेश्वराला भजतात, ते मला योग्यांमधील अतिउत्तम योगी वाटतात. ॥ १२-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' ये त्वक्षरमनिर्देश्यमव्यक्तं पर्युपासते । सर्वत्रगमचिन्त्यं च कूटस्थमचलं ध्रुवम्‌ ॥ १२-३ ॥ सन्नियम्येन्द्रियग्रामं सर्वत्र समबुद्धयः । ते प्राप्नुवन्ति मामेव सर्वभूतहिते रताः ॥ १२-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''इंद्रियग्रामम्‌''' = इंद्रियांच्या समुदायाला, '''सन्नियम्य''' = चांगल्या प्रकारे वश करून, '''ये''' = जे पुरुष, '''अचिन्त्यम्‌''' = मन, बुद्धी यांच्या पलीकडील, '''सर्वत्रगम्‌''' = सर्वव्यापी, '''अनिर्देश्यम्‌''' = अकथनीय स्वरूप असणाऱ्या, '''च''' = आणि, '''कूटस्थम्‌''' = सदा एकरस असणाऱ्या, '''ध्रुवम्‌''' = नित्य, '''अचलम्‌''' = अचल, '''अव्यक्तम्‌''' = निराकार अशा, '''अक्षरम्‌''' = अविनाशी सच्चिदानंदघन ब्रह्माचे, '''पर्युपासते''' = निरंतर एकीभावाने ध्यान करीत त्याला भजतात, '''ते''' = ते, '''सर्वभूतहिते''' = संपूर्ण भूतांच्या हितामध्ये, '''रताः''' = रत, '''(च)''' = आणि, '''सर्वत्र''' = सर्व ठिकाणी, '''समबुद्धयः''' = समान भाव असणारे योगी, '''माम्‌ एव''' = मलाच, '''प्राप्नुवन्ति''' = प्राप्त करून घेतात ॥ १२-३, १२-४ ॥ '''अर्थ''' परंतु जे पुरुष इंद्रियसमूहाला चांगल्या प्रकारे ताब्यात ठेवून मन, बुद्धीच्या पलीकडे असणाऱ्या, सर्वव्यापी, अवर्णनीय स्वरूप आणि नेहमी एकरूप असणाऱ्या नित्य, अचल, निराकार, अविनाशी, सच्चिदानंदघन ब्रह्माची निरंतर ऐक्यभावनेने ध्यान करीत उपासना करतात, ते सर्व भूतमात्रांच्या कल्याणात तत्पर आणि सर्वांच्या ठिकाणी समान भाव ठेवणारे योगी मलाच येऊन मिळतात. ॥ १२-३, १२-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम्‌ ॥ अव्यक्ता हि गतिर्दुःखं देहवद्भिरवाप्यते ॥ १२-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अव्यक्तासक्तचेतसाम्‌''' = सच्चिदानंदघन निराकार ब्रह्मामध्ये ज्यांचे चित्त आसक्त आहे अशा, '''तेषाम्‌''' = त्या पुरुषांना, '''(साधने)''' = साधनामध्ये, '''क्लेशः''' = परिश्रम, '''अधिकतरः''' = विशेष आहे, '''हि''' = कारण, '''देहवद्भिः''' = देहाचा अभिमान बाळगणाऱ्या पुरुषांच्याकडून, '''अव्यक्ता''' = अव्यक्त विषयक, '''गतिः''' = गती, '''दुःखम्‌''' = दुःखपूर्वक, '''अवाप्यते''' = प्राप्त करून घेतली जाते ॥ १२-५ ॥ '''अर्थ''' सच्चिदानंदघन निराकार ब्रह्मांत चित्त गुंतलेल्या त्या पुरुषांच्या साधनांत कष्ट जास्त आहेत. कारण देहाचा अभिमान असणाऱ्यांकडून अव्यक्त ब्रह्माची प्राप्ती कष्टानेच होत असते. ॥ १२-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' ये तु सर्वाणि कर्माणि मयि संन्यस्य मत्पराः । अनन्येनैव योगेन मां ध्यायन्त उपासते ॥ १२-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''मत्पराः''' = मत्परायण असणारे, '''ये''' = जे भक्तजन, '''सर्वाणि''' = संपूर्ण, '''कर्माणि''' = कर्मे, '''मयि''' = माझ्या ठायी, '''संन्यस्य''' = अर्पण करून, '''माम्‌ एव''' = सगुणरूप अशा मज परमेश्वराचे, '''अनन्येन योगेन''' = अनन्य अशा भक्तियोगाचे द्वारा, '''ध्यायन्तः''' = निरंतर चिंतन करीत, '''उपासते''' = भजतात ॥ १२-६ ॥ '''अर्थ''' परंतु जे मत्परायण भक्तजन सर्व कर्मे माझ्या ठिकाणी अर्पण करून मज सगुणरूप परमेश्वराचीच अनन्य भक्तियोगाने निरंतर चिंतन करीत उपासना करतात ॥ १२-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' तेषामहं समुद्धर्ता मृत्युसंसारसागरात्‌ । भवामि नचिरात्पार्थ मय्यावेशितचेतसाम्‌ ॥ १२-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''मयि''' = माझ्या ठिकाणी, '''आवेशितचेतसाम्‌''' = चित्त लावून ठेवणाऱ्या, '''तेषाम्‌''' = त्या प्रेमी भक्तांचा, '''अचिरात्‌''' = शीघ्रच, '''मृत्युसंसारसागरात्‌''' = मृत्युरूप संसार-सागरातून, '''समुद्धर्ता''' = उद्धार करणारा, '''अहम्‌''' = मी, '''भवामि''' = होतो ॥ १२-७ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), त्या माझ्यात चित्त गुंतवलेल्या प्रेमी भक्तांचा मी तत्काळ मृत्युरूप संसारसागरातून उद्धार करणारा होतो. ॥ १२-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' मय्येव मन आधत्स्व मयि बुद्धिं निवेशय । निवसिष्यसि मय्येव अत ऊर्ध्वं न संशयः ॥ १२-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मयि''' = माझ्या ठिकाणी, '''मनः''' = मन, '''आधत्स्व''' = लाव, '''(च)''' = आणि, '''मयि एव''' = माझ्या ठायीच, '''बुद्धिम्‌''' = बुद्धी, '''निवेशय''' = लाव, '''अतः ऊर्ध्वम्‌''' = यानंतर, '''मयि एव''' = माझ्याच ठायी, '''निवसिष्यसि''' = तू राहशील, '''न संशयः''' = (यामध्ये काहीही) संशय नाही ॥ १२-८ ॥ '''अर्थ''' माझ्यातच मन ठेव. माझ्या ठिकाणीच बुद्धी स्थापन कर. म्हणजे मग तू माझ्यातच राहशील, यात मुळीच संशय नाही. ॥ १२-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' अथ चित्तं समाधातुं न शक्नोषि मयि स्थिरम्‌ । अभ्यासयोगेन ततो मामिच्छाप्तुं धनञ्जय ॥ १२-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मयि''' = माझ्या ठिकाणी, '''चित्तम्‌''' = मन हे, '''स्थिरम्‌''' = अचलपणे, '''समाधातुम्‌''' = स्थापन करण्यास, '''अथ''' = जर, '''न शक्नोषि''' = तू समर्थ नसलास, '''ततः''' = तर मग, '''धनञ्जय''' = हे धनंजया (अर्थात अर्जुना), '''अभ्यासयोगेन''' = अभ्यासरूप योगाच्या द्वारा, '''माम्‌''' = मला, '''आप्तुम्‌''' = प्राप्त करून घेण्याची, '''इच्छ''' = इच्छा कर ॥ १२-९ ॥ '''अर्थ''' जर तू माझ्यात मन निश्चल ठेवायला समर्थ नसशील, तर हे धनंजया (अर्थात अर्जुना), अभ्यासरूप योगाने मला प्राप्त होण्याची इच्छा कर. ॥ १२-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' अभ्यासेऽप्यसमर्थोऽसि मत्कर्मपरमो भव । मदर्थमपि कर्माणि कुर्वन्सिद्धिमवाप्स्यसि ॥ १२-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यदि)''' = जर, '''अभ्यासे अपि''' = अभ्यासासाठी सुद्धा, '''असमर्थः''' = असमर्थ, '''असि''' = तू असशील (तर केवळ), '''मत्कर्मपरमः''' = माझ्यासाठी कर्म करण्यामध्येच परायण, '''भव''' = हो, '''(एवम्‌)''' = अशाप्रकारे, '''मदर्थम्‌''' = माझ्या निमित्ताने, '''कर्माणि''' = कर्मे, '''कुर्वन्‌''' = करत असताना, '''अपि''' = सुद्धा, '''सिद्धिम्‌''' = माझी प्राप्तिरूप सिद्धीच, '''अवाप्स्यसि''' = तुला प्राप्त होईल ॥ १२-१० ॥ '''अर्थ''' जर तू वर सांगितलेल्या अभ्यासालाही असमर्थ असशील, तर केवळ माझ्याकरता कर्म करायला परायण हो. अशा रीतीने माझ्यासाठी कर्मे केल्यानेही माझ्या प्राप्तीची सिद्धी तू मिळवशील. ॥ १२-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' अथैतदप्यशक्तोऽसि कर्तुं मद्योगमाश्रितः । सर्वकर्मफलत्यागं ततः कुरु यतात्मवान्‌ ॥ १२-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मद्योगम्‌''' = माझ्या प्राप्तिरूप योगाचा, '''आश्रितः''' = आश्रित होऊन, '''एतत्‌''' = उपर्युक्त साधन, '''कर्तुम्‌''' = करण्यास, '''अपि''' = सुद्धा, '''अथ''' = जर, '''अशक्तः''' = असमर्थ, '''असि''' = तू असशील, '''ततः''' = तर मग, '''यतात्मवान्‌''' = मन व बुद्धी इत्यादींवर विजय प्राप्त करून घेऊन, '''सर्वकर्मफलत्यागम्‌''' = सर्व कर्मांच्या फळांचा त्याग, '''कुरु''' = तू कर ॥ १२-११ ॥ '''अर्थ''' जर माझ्या प्राप्तिरूप योगाचा आश्रय करून वर सांगितलेले साधन करायलाही तू असमर्थ असशील, तर मन बुद्धी इत्यादींवर विजय मिळविणारा होऊन सर्व कर्मांच्या फळांचा त्याग कर. ॥ १२-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रेयो हि ज्ञानमभ्यासाञ्ज्ञानाद्ध्यानं विशिष्यते । ध्यानात्कर्मफलत्यागस्त्यागाच्छान्तिरनन्तरम्‌ ॥ १२-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अभ्यासात्‌''' = मर्म न जाणता केलेल्या अभ्यासापेक्षा, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''श्रेयः''' = श्रेष्ठ आहे, '''ज्ञानात्‌''' = ज्ञानापेक्षा, '''ध्यानम्‌''' = मी जो परमात्मा त्याच्या स्वरूपाचे ध्यान, '''विशिष्यते''' = श्रेष्ठ आहे, '''(च)''' = आणि, '''ध्यानात्‌ अपि''' = ध्यानापेक्षासुद्धा, '''कर्मफलत्यागः''' = सर्व कर्मांच्या फळांचा त्याग श्रेष्ठ आहे, '''हि''' = कारण, '''त्यागात्‌''' = त्यागामुळे, '''अनन्तरम्‌''' = तत्काळ, '''शान्तिः''' = परम शांती (प्राप्त) होते ॥ १२-१२ ॥ '''अर्थ''' मर्म न जाणता केलेल्या अभ्यासापेक्षा ज्ञान श्रेष्ठ आहे. ज्ञानापेक्षा मज परमेश्वराच्या स्वरूपाचे ध्यान श्रेष्ठ आहे आणि ध्यानापेक्षाही सर्व कर्मांच्या फळांचा त्याग श्रेष्ठ आहे. कारण त्यागाने ताबडतोब परम शांती मिळते. ॥ १२-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' अद्वेष्टा सर्वभूतानां मैत्रः करुण एव च । निर्ममो निरहङ्कारः समदुःखसुखः क्षमी ॥ १२-१३ ॥ सन्तुष्टः सततं योगी यतात्मा दृढनिश्चयः । मय्यर्पितमनोबुद्धिर्यो मद्भक्तः स मे प्रियः ॥ १२-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वभूतानाम्‌''' = सर्व भूतांच्या ठिकाणी, '''अद्वेष्टा''' = द्वेषभावाने रहित, '''मैत्रः''' = स्वार्थरहित असा सर्वांचा प्रेमी, '''च''' = आणि, '''करुणः''' = अकारण दयाळू, '''एव''' = तसेच, '''निर्ममः''' = ममतारहित, '''निरहङ्कारः''' = अहंकाररहित, '''समदुःखसुखः''' = दुःख-सुख यांच्या प्राप्तीमध्ये सम, '''(च)''' = आणि, '''क्षमी''' = क्षमावान म्हणजे अपराध करणाऱ्याला सुद्धा (त्याच्या पश्चातापानंतर) अभय देणारा असा, '''यः''' = जो पुरुष, '''(तथा यः)''' = तसेच जो, '''योगी''' = योगी, '''सततम्‌''' = निरंतर, '''सन्तुष्टः''' = संतुष्ट, '''यतात्मा''' = मन व इंद्रिये यांच्यासह शरीराला ताब्यात ठेवणारा, '''दृढनिश्चयः''' = माझ्या ठिकाणी दृढ निश्चय असणारा असा आहे, '''मयि''' = माझ्या ठिकाणी, '''अर्पितमनोबुद्धिः''' = मन व बुद्धी अर्पण केलेला, '''सः''' = तो, '''मद्भक्तः''' = माझा भक्त, '''मे''' = मला, '''प्रियः''' = प्रिय असतो ॥ १२-१३, १२-१४ ॥ '''अर्थ''' जो कोणत्याही भूताचा द्वेष न करणारा, स्वार्थरहित, सर्वांवर प्रेम करणारा व अकारण दया करणारा, माझेपणा व मीपणा नसलेला, दुःखात व सुखात समभाव असलेला आणि क्षमावान म्हणजे अपराध करणाऱ्यालाही (त्याच्या पश्चातापानंतर) अभय देणारा असतो; तसेच जो योगी नेहमी संतुष्ट असतो, ज्याने शरीर, मन व इंद्रिये ताब्यात ठेवलेली असतात, ज्याची माझ्यावर दृढ श्रद्धा असते, तो मन व बुद्धी मलाच अर्पण केलेला माझा भक्त मला प्रिय आहे. ॥ १२-१३, १२-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः । हर्षामर्षभयोद्वेगैर्मुक्तो यः स च मे प्रियः ॥ १२-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यस्मात्‌''' = ज्याच्यामुळे, '''लोकः''' = कोणत्याही जीवाला, '''न उद्विजते''' = उद्वेग वाटत नाही, '''च''' = आणि, '''यः''' = जो, '''लोकात्‌''' = कोणत्याही जीवामुळे, '''न उद्विजते''' = उद्विग्न होत नाही, '''च''' = तसेच, '''यः''' = जो, '''हर्षामर्षभयोद्वेगैः''' = हर्ष, असूया, भय आणि उद्वेग इत्यादींनी, '''मुक्तः''' = रहित आहे, '''सः''' = तो भक्त, '''मे''' = मला, '''प्रियः''' = प्रिय आहे ॥ १२-१५ ॥ '''अर्थ''' ज्याच्यापासून कोणत्याही जीवाला उद्वेग होत नाही तसेच ज्याला कोणत्याही जीवाचा उद्वेग होत नाही, जो हर्ष, मत्सर, भीती आणि उद्वेग इत्यादींपासून मुक्त असतो, तो भक्त मला प्रिय आहे. ॥ १२-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनपेक्षः शुचिर्दक्ष उदासीनो गतव्यथः । सर्वारम्भपरित्यागी यो मद्भक्तः स मे प्रियः ॥ १२-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अनपेक्षः''' = आकांक्षेने रहित, '''शुचिः''' = आत बाहेर शुद्ध, '''दक्षः''' = चतुर, '''उदासीनः''' = पक्षपात न करणारा, '''गतव्यथः''' = दुःखांतून मुक्त असा, '''यः''' = जो पुरुष आहे, '''सः''' = तो, '''सर्वारम्भपरित्यागी''' = सर्व आरंभांचा त्याग करणारा, '''मद्भक्तः''' = माझा भक्त, '''मे''' = मला, '''प्रियः''' = प्रिय आहे ॥ १२-१६ ॥ '''अर्थ''' ज्याला कशाची अपेक्षा नाही, जो अंतर्बाह्य शुद्ध, चतुर, तटस्थ आणि दुःखमुक्त आहे, असा कर्तृत्वाचा अभिमान न बाळगणारा माझा भक्त मला प्रिय आहे. ॥ १२-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' यो न हृष्यति न द्वेष्टि न शोचति न काङ्क्षति । शुभाशुभपरित्यागी भक्तिमान्यः स मे प्रियः ॥ १२-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यः''' = जो, '''न हृष्यति''' = कधीच आनंदित होत नाही, '''न द्वेष्टि''' = द्वेष करीत नाही, '''न शोचति''' = शोक करत नाही, '''न काङ्क्षति''' = कामना करीत नाही, '''(तथा)''' = तसेच, '''यः''' = जो, '''शुभाशुभपरित्यागी''' = शुभ व अशुभ अशा संपूर्ण कर्मांचा त्याग करणारा आहे, '''सः''' = तो, '''भक्तिमान्‌''' = भक्तियुक्त पुरुष, '''मे''' = मला, '''प्रियः''' = प्रिय आहे ॥ १२-१७ ॥ '''अर्थ''' जो कधी हर्षयुक्त होत नाही, द्वेष करीत नाही, शोक करीत नाही, इच्छा करीत नाही, तसेच जो शुभ व अशुभ सर्व कर्मांचा त्याग करणारा आहे, तो भक्तियुक्त पुरुष मला प्रिय आहे. ॥ १२-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' समः शत्रौ च मित्रे च तथा मानापमानयोः । शीतोष्णसुखदुःखेषु समः सङ्गविवर्जितः ॥ १२-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यः)''' = जो, '''शत्रौ च मित्रे''' = शत्रू व मित्र यांच्या ठिकाणी, '''च''' = तसेच, '''मानपमानयोः''' = मान व अपमान यांच्या प्रसंगी, '''समः''' = सम असतो, '''तथा''' = आणि, '''शीतोष्णसुखदुःखेषु''' = थंडी-उष्णता, सुख-दुःख इत्यादी द्वंद्वांमध्ये, '''समः''' = सम असतो, '''च''' = तसेच, '''सङ्गविवर्जितः''' = आसक्तिरहित असतो ॥ १२-१८ ॥ '''अर्थ''' जो शत्रू-मित्र आणि मान-अपमान यांविषयी समभाव बाळगतो, तसेच थंडी-ऊन, सुख-दुःख इत्यादी द्वंद्वांत ज्याची वृत्ती सारखीच राहते, ज्याला आसक्ती नसते ॥ १२-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' तुल्यनिन्दास्तुतिर्मौनी सन्तुष्टो येन केनचित्‌ । अनिकेतः स्थिरमतिर्भक्तिमान्मे प्रियो नरः ॥ १२-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तुल्यनिन्दास्तुतिः''' = निंदा व स्तुती यांना समान मानणारा, '''मौनी''' = मननशील, '''येनकेनचित्‌''' = कोणत्याही प्रकाराने शरीराच्या निर्वाहामध्ये, '''सन्तुष्टः''' = सदाच संतुष्ट राहतो, '''(च)''' = आणि, '''अनिकेतः''' = राहण्याच्या ठिकाणाबद्दल ममता आणि आसक्ती यांनी रहित असतो, '''(सः)''' = तो, '''स्थिरमतिः''' = स्थिरबुद्धी, '''भक्तिमान्‌''' = भक्तिमान, '''नरः''' = पुरुष, '''मे''' = मला, '''प्रियः''' = प्रिय आहे ॥ १२-१९ ॥ '''अर्थ''' ज्याला निंदा-स्तुती सारखीच वाटते, जो ईशस्वरूपाचे मनन करणारा असतो, जो जे काही मिळेल त्यानेच शरीरनिर्वाह होण्याने नेहमी समाधानी असतो, निवासस्थानाविषयी ज्याला ममता किंवा आसक्ती नसते, तो स्थिर बुद्धी असणारा भक्तिमान पुरुष मला प्रिय असतो. ॥ १२-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' ये तु धर्म्यामृतमिदं यथोक्तं पर्युपासते । श्रद्दधाना मत्परमा भक्तास्तेऽतीव मे प्रियाः ॥ १२-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''श्रद्दधानाः''' = श्रद्धायुक्त, '''ये''' = जे पुरुष, '''मत्परमाः''' = मत्परायण होऊन, '''इदम्‌''' = हे, '''यथा उक्तम्‌''' = वर सांगितलेले, '''धर्म्यामृतम्‌''' = धर्ममय अमृत, '''पर्युपासते''' = निष्काम प्रेमभावाने सेवन करतात, '''ते भक्ताः''' = ते भक्त, '''मे''' = मला, '''अतीव''' = अतिशय, '''प्रियाः''' = प्रिय असतात ॥ १२-२० ॥ '''अर्थ''' परंतु जे श्रद्धाळू पुरुष मत्परायण होऊन या वर सांगितलेल्या धर्ममय अमृताचे निष्काम प्रेमभावनेने सेवन करतात, ते भक्त मला अतिशय प्रिय आहेत. ॥ १२-२० ॥ '''मूळ बाराव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे भक्तियोगो नाम द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील भक्तियोग नावाचा हा बारावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ १२ ॥ [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स प्रकल्पातून स्थानांतरीत]] [[वर्ग:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] d7u3a6hy8wdttsv6xlihzunz7m5n7zd 0 2349 155568 150373 2022-08-07T15:10:05Z QueerEcofeminist 918 "[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : पंधरावा अध्याय (पुरुषोत्तमयोग)]]" ला ने संरक्षित केले: संरक्षित केले, उत्पात नियंत्रण (via JWB) ([संपादन=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत) [स्थानांतरण=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत)) wikitext text/x-wiki '''मूळ पंधराव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ पञ्चदशोऽध्यायः '''अर्थ''' पंधरावा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच ऊर्ध्वमूलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम्‌ । छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित्‌ ॥ १५-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''ऊर्ध्वमूलम्‌''' = आदिपुरुष परमेश्वररूप मूळ असणाऱ्या, '''अधःशाखम्‌''' = ब्रह्मदेवरूपी मुख्य शाखा असणाऱ्या, '''अश्वत्थम्‌''' = संसाररूपी अश्वत्थ वृक्षाला, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी असे, '''प्राहुः''' = म्हणतात, '''छन्दांसि''' = वेद, '''यस्य''' = ज्याची, '''पर्णानि''' = पाने, '''(इति आहुः)''' = असे म्हटले गेले आहे, '''तम्‌''' = त्या संसाररूपी वृक्षाला, '''यः''' = जो पुरुष, '''वेद''' = मुळासहित तत्त्वतः जाणतो, '''सः''' = तो, '''वेदवित्‌''' = वेदांचे तात्पर्य जाणणारा आहे ॥ १५-१ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, आदिपुरुष परमेश्वररूपी मूळ असलेल्या, ब्रह्मदेवरूप मुख्य फांदी असलेल्या, ज्या संसाररूप अश्वत्थवृक्षाला अविनाशी म्हणतात, तसेच वेद ही ज्याची पाने म्हटली आहेत, त्या संसाररूप वृक्षाला जो पुरुष मुळासहित तत्त्वतः जाणतो, तो वेदांचे तात्पर्य जाणणारा आहे. ॥ १५-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः । अधश्च मूलान्यनुसन्ततानि कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके ॥ १५-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''गुणप्रवृद्धाः''' = तीन गुणरूपी पाण्याने वाढलेल्या, '''(तथा)''' = तसेच, '''विषयप्रवालाः''' = विषयभोगरूपी कोवळी पाने असणाऱ्या, '''तस्य''' = त्या संसार वृक्षाच्या, '''शाखाः''' = देव, मनुष्य, तिर्यक इत्यादी योनिरूपी शाखा, '''अधः''' = खाली, '''च''' = तसेच, '''ऊर्ध्वम्‌''' = वर, '''प्रसृताः''' = सर्वत्र पसरलेल्या आहेत, '''(तथा)''' = तसेच, '''मनुष्यलोके''' = मनुष्यलोकात, '''कर्मानुबन्धीनि''' = कर्मांना अनुसरून बांधून टाकणारी, '''मूलानि (अपि)''' = अहंता, ममता व वासना हीच मुळेसुद्धा, '''अधः''' = खाली, '''च''' = तसेच, '''ऊर्ध्वम्‌''' = वर, '''अनुसन्ततानि''' = सर्व लोकांत व्यापून राहिली आहेत ॥ १५-२ ॥ '''अर्थ''' त्या संसारवृक्षाच्या तिन्ही गुणरूपी पाण्याने वाढलेल्या, तसेच विषयभोगरूप अंकुरांच्या, देव, मनुष्य आणि पशुपक्ष्यादी योनिरूप फांद्या खाली व वर सर्वत्र पसरल्या आहेत. तसेच मनुष्ययोनीत कर्मांनुसार बांधणारी अहंता, ममता आणि वासना रूपी मुळेही खाली व वर सर्व लोकांत व्यापून राहिली आहेत. ॥ १५-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' न रूपमस्येह तथोपलभ्यते नान्तो न चादिर्न च सम्प्रतिष्ठा । अश्वत्थमेनं सुविरूढमूलमसङ्गशस्त्रेण दृढेन छित्त्वा ॥ १५-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अस्य''' = या संसारवृक्षाचे, '''रूपम्‌''' = स्वरूप, '''(यथा कथितम्‌)''' = जसे सांगितले गेले आहे, '''तथा''' = तसेच, '''इह''' = येथे विचारकाळी, '''न उपलभ्यते''' = सापडत नाही, '''(यतः)''' = कारण, '''(अस्य)''' = याला, '''आदिः न''' = आदी नाही, '''च''' = आणि, '''अन्तः न''' = अंत नाही, '''च''' = तसेच, '''(अस्य)''' = याची, '''सम्प्रतिष्ठा न''' = चांगल्याप्रकाराने स्थितीसुद्धा नाही, '''(अतः)''' = म्हणून, '''सुविरूढमूलम्‌''' = अहंता, ममता आणि वासना रूपी अतिशय दृढ मुळे असणाऱ्या, '''एनम्‌''' = या, '''अश्वत्थम्‌''' = संसाररूपी अश्वत्थ वृक्षाला, '''दृढेन''' = दृढ अशा, '''असङ्गशस्त्रेण''' = वैराग्यरूपी शस्त्राद्वारा, '''छित्त्वा''' = छेदून टाकून ॥ १५-३ ॥ '''अर्थ''' या संसारवृक्षाचे स्वरूप जसे सांगितले आहे, तसे येथे विचारकाळी आढळत नाही. कारण याचा आदी नाही, अंत नाही. तसेच त्याची उत्तम प्रकारे स्थिरताही नाही. म्हणून या अहंता, ममता आणि वासना रूपी अतिशय घट्ट मुळे असलेल्या संसाररूपी अश्वत्थवृक्षाला बळकट वैराग्यरूप शस्त्राने कापून ॥ १५-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' ततः पदं तत्परिमार्गितव्यं यस्मिन्गता न निवर्तन्ति भूयः । तमेव चाद्यम पुरुषं प्रपद्ये यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी ॥ १५-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ततः''' = त्यानंतर, '''तत्‌''' = त्या, '''पदम्‌''' = परमपदरूप ईश्वराला, '''परिमार्गितव्यम्‌''' = चांगल्याप्रकारे शोधून काढले पाहिजे, '''यस्मिन्‌''' = जेथे, '''गताः''' = गेलेले पुरुष, '''भूयः''' = पुन्हा, '''न निवर्तन्ति''' = परत फिरून संसारात येत नाहीत, '''च''' = आणि, '''यतः''' = ज्या परमेश्वरापासून, '''(इदम्‌)''' = ही, '''पुराणी''' = पुरातन, '''प्रवृत्तिः''' = संसार वृक्षाची परंपरा, '''प्रसृता''' = विस्ताराप्रत गेली आहे, '''तम्‌ एव''' = त्याच, '''आद्यम्‌ पुरुषम्‌''' = आदिपुरुष नारायणाला, '''प्रपद्ये''' = मी शरण आहे, अशा प्रकारे दृढ निश्चय करून त्या परमेश्वराचे मनन आणि निदिध्यासन केले पाहिजे ॥ १५-४ ॥ '''अर्थ''' त्यानंतर त्या परमपदरूप परमेश्वराला चांगल्या प्रकारे शोधले पाहिजे. जेथे गेलेले पुरुष संसारात परत येत नाहीत आणि ज्या परमेश्वरापासून या प्राचीन संसारवृक्षाची प्रवृत्तिपरंपरा विस्तार पावली आहे, त्या आदिपुरुष नारायणाला मी शरण आहे, अशा दृढ निश्चयाने त्या परमेश्वराचे मनन आणि निदिध्यासन केले पाहिजे. ॥ १५-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः । द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसञ्ज्ञैर्गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत्‌ ॥ १५-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''निर्मानमोहा''' = ज्यांचा मान आणि मोह नष्ट होऊन गेला आहे, '''जितसङ्गदोषाः''' = ज्यांनी आसक्तिरूपी दोष जिंकलेले आहेत, '''अध्यात्मनित्याः''' = ज्यांची परमेश्वराच्या स्वरूपाच्या ठिकाणी नित्य स्थिती आहे, '''विनिवृत्तकामाः''' = ज्यांच्या कामना पूर्णपणे नष्ट होऊन गेल्या आहेत, '''सुखदुःखसञ्ज्ञैः''' = सुख-दुःख नावाच्या, '''द्वन्द्वैः''' = द्वंद्वांतून, '''विमुक्ताः''' = विमुक्त असे, '''अमूढाः''' = ज्ञानीजन, '''तत्‌''' = ते, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी, '''पदम्‌''' = परमपद, '''गच्छन्ति''' = प्राप्त करून घेतात ॥ १५-५ ॥ '''अर्थ''' ज्यांचे मान व मोह नष्ट झाले, ज्यांनी आसक्तिरूप दोष जिंकला, ज्यांची परमात्म्याच्या स्वरूपात नित्य स्थिती असते आणि ज्यांच्या कामना पूर्णपणे नाहीशा झाल्या आहेत, ते सुख-दुःख नावाच्या द्वंद्वापासून मुक्त झालेले ज्ञानीजन त्या अविनाशी परमपदाला पोचतात. ॥ १५-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः । यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥ १५-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्‌''' = ज्या परमपदाला, '''गत्वा''' = प्राप्त करून घेतल्यावर, '''(पुरुषाः)''' = पुरुष, '''न निवर्तन्ते''' = परत संसारात येत नाहीत, '''तत्‌''' = त्या स्वयंप्रकाशी परमपदाला, '''सूर्यः''' = सूर्य, '''न भासयते''' = प्रकाशित करू शकत नाही, '''न शशाङ्कः''' = चंद्र (प्रकाशित करू शकत) नाही, '''(च)''' = तसेच, '''न पावकः (अपि)''' = अग्नीसुद्धा (प्रकाशित करू शकत) नाही, '''तत्‌''' = तेच, '''मम''' = माझे, '''परमम्‌ धाम''' = परमधाम आहे ॥ १५-६ ॥ '''अर्थ''' ज्या परमपदाला पोचल्यावर माणसे फिरून या संसारात येत नाहीत, त्या स्वयंप्रकाशी परमपदाला ना सूर्य प्रकाशित करू शकतो, ना चंद्र, ना अग्नी; तेच माझे परमधाम आहे. ॥ १५-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः । मनःषष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति ॥ १५-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''जीवलोके''' = या देहात असलेला, '''सनातनः''' = हा सनातन, '''जीवभूतः''' = जीवात्मा, '''मम एव अंशः''' = माझाच अंश आहे, '''(सः च)''' = आणि तोच, '''प्रकृतिस्थानि''' = या प्रकृतीमध्ये स्थित असणाऱ्या, '''मनःषष्ठानि''' = मन आणि पाच, '''इन्द्रियाणि''' = इंद्रियांचे, '''कर्षति''' = आकर्षण करतो ॥ १५-७ ॥ '''अर्थ''' या देहात असणारा हा सनातन जीवात्मा माझाच अंश आहे आणि तोच प्रकृतीत स्थित मनाला आणि पाचही इंद्रियांना आकर्षित करतो. ॥ १५-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः । गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाशयात्‌ ॥ १५-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''वायुः''' = वायू, '''आशयात्‌''' = गंधांच्या स्थानापासून, '''गन्धान्‌''' = गंध, '''इव''' = ज्याप्रमाणे (घेऊन) जातो, '''(तथा)''' = त्याप्रमाणे, '''ईश्वरः अपि''' = देह इत्यादींचा स्वामी जीवात्मासुद्धा, '''यत्‌''' = ज्या शरीराचा, '''उत्क्रामति''' = त्याग करतो, '''(तस्मात्‌)''' = त्या शरीरातून, '''एतानि''' = ही मनासहित इंद्रिये, '''गृहीत्वा''' = घेऊन, '''च''' = पुन्हा, '''यत्‌ शरीरम्‌''' = ज्या शरीरांची, '''अवाप्नोति''' = प्राप्ती करून घेतो, '''(तस्मिन्‌)''' = त्यामध्ये, '''संयाति''' = जातो ॥ १५-८ ॥ '''अर्थ''' वारा वासाच्या वस्तूतून वास घेऊन स्वतःबरोबर नेतो, तसाच देहादिकांचा स्वामी जीवात्माही ज्या शरीराचा त्याग करतो, त्या शरीरातून मनसहित इंद्रिये बरोबर घेऊन नवीन मिळणाऱ्या शरीरात जातो. ॥ १५-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च । अधिष्ठायं मनश्चायं विषयानुपसेवते ॥ १५-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रोत्रम्‌''' = कान, '''चक्षुः''' = डोळा, '''च''' = आणि, '''स्पर्शनम्‌''' = त्वचा, '''च''' = तसेच, '''रसनम्‌''' = रसना, '''घ्राणम्‌''' = नाक, '''च''' = आणि, '''मनः''' = मन, '''अधिष्ठाय एव''' = यांचा आश्रय घेऊन म्हणजे या सर्वांच्या साहाय्यानेच, '''अयम्‌''' = हा जीवात्मा, '''विषयान्‌''' = विषयांचे, '''उपसेवते''' = सेवन करतो ॥ १५-९ ॥ '''अर्थ''' हा जीवात्मा कान, डोळे, त्वचा, जीभ, नाक आणि मन यांच्या आश्रयानेच विषयांचा उपभोग घेतो. ॥ १५-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' उत्क्रामन्तं स्थितं वापि भुञ्जानं वा गुणान्वितम्‌ । विमूढा नानुपश्यन्ति पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः ॥ १५-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''उत्क्रामन्तम्‌''' = शरीर सोडून जाणाऱ्या, '''वा''' = अथवा, '''स्थितम्‌''' = शरीरात स्थित असणाऱ्या, '''वा''' = अथवा, '''भुञ्जानम्‌''' = विषयांचा भोग घेणाऱ्या तसेच, '''गुणान्वितम्‌ अपि''' = तीन गुणांनी युक्त असतानाही, '''एनम्‌''' = या जीवात्म्याच्या यथार्थ स्वरूपाला, '''विमूढाः''' = अज्ञानीजन, '''न अनुपश्यन्ति''' = जाणत नाहीत, '''(केवलम्‌)''' = केवळ, '''ज्ञानचक्षुषः''' = ज्ञानरूपी डोळे असणारे (विवेकशील ज्ञानीच), '''पश्यन्ति''' = तत्त्वतः जाणतात ॥ १५-१० ॥ '''अर्थ''' शरीर सोडून जात असता किंवा शरीरात राहात असता किंवा विषयांचा भोग घेत असता किंवा तीन गुणांनी युक्त असताही (त्या आत्मस्वरूपाला) अज्ञानी लोक ओळखत नाहीत. केवळ ज्ञानरूपी दृष्टी असलेले विवेकी ज्ञानीच तत्त्वतः ओळखतात. ॥ १५-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' यतन्तो योगिनश्चैनं पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम्‌ । यतन्तोऽप्यकृतात्मानो नैनं पश्यन्त्यचेतसः ॥ १५-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आत्मनि''' = आपल्या हृदयात, '''अवस्थितम्‌''' = स्थित असलेल्या, '''एनम्‌''' = या आत्म्याला, '''यतन्तः''' = प्रयत्‍न करणारे, '''योगिनः''' = योगीजन, '''पश्यन्ति''' = तत्त्वतः जाणतात, '''च''' = परंतु, '''अकृतात्मानः''' = ज्यांनी आपले अंतःकरण शुद्ध केलेले नाही असे, '''अचेतसः''' = अज्ञानीजन, '''यतन्तः अपि''' = प्रयत्‍न करत राहूनसुद्धा, '''एनम्‌''' = या आत्म्याला, '''न पश्यन्ति''' = जाणत नाहीत ॥ १५-११ ॥ '''अर्थ''' योगीजनही आपल्या हृदयात असलेल्या या आत्म्याला प्रयत्‍नानेच तत्त्वतः जाणतात; परंतु ज्यांनी आपले अंतःकरण शुद्ध केले नाही असे अज्ञानी लोक प्रयत्‍न करूनही या आत्मस्वरूपाला जाणत नाहीत. ॥ १५-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम्‌ । यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम्‌ ॥ १५-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आदित्यगतम्‌''' = सूर्यामध्ये स्थित असणारे, '''यत्‌''' = जे, '''तेजः''' = तेज, '''अखिलम्‌''' = संपूर्ण, '''जगत्‌''' = जगाला, '''भासयते''' = प्रकाशित करते, '''च''' = तसेच, '''यत्‌''' = जे तेज, '''चन्द्रमसि''' = चंद्रात आहे, '''(च)''' = आणि, '''यत्‌''' = जे तेज, '''अग्नौ''' = अग्नीमध्ये आहे, '''तत्‌''' = ते, '''मामकम्‌''' = माझेच, '''तेजः''' = तेज आहे, '''विद्धि''' = असे तू जाण ॥ १५-१२ ॥ '''अर्थ''' सूर्यामध्ये राहून जे तेज सर्व जगाला प्रकाशित करते, जे तेज चंद्रात आहे आणि जे तेज अग्नीत आहे, ते माझेच तेज आहे, असे तू जाण. ॥ १५-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' गामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा । पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः ॥ १५-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = आणि, '''गाम्‌''' = पृथ्वीमध्ये, '''आविश्य''' = प्रवेश करून, '''अहम्‌ एव''' = मीच, '''ओजसा''' = आपल्या शक्तीने, '''भूतानि''' = सर्व भूतांचे, '''धारयामि''' = धारण करतो, '''च''' = आणि, '''रसात्मकः''' = रसस्वरूप म्हणजे अमृतमय असा, '''सोमः''' = चंद्र, '''भूत्वा''' = होऊन, '''सर्वाः''' = संपूर्ण, '''ओषधीः''' = ओषधींना म्हणजे वनस्पतींना, '''पुष्णामि''' = पुष्ट करतो ॥ १५-१३ ॥ '''अर्थ''' आणि मीच पृथ्वीत शिरून आपल्या शक्तीने सर्व भूतांना धारण करतो आणि रसरूप अर्थात अमृतमय चंद्र होऊन सर्व वनस्पतींचे पोषण करतो. ॥ १५-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः । प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम्‌ ॥ १५-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''प्राणिनाम्‌''' = सर्व प्राण्यांच्या, '''देहम्‌''' = शरीरामध्ये, '''आश्रितः''' = स्थित राहणारा, '''अहम्‌''' = मीच, '''प्राणापानसमायुक्तः''' = प्राण आणि अपान यांनी संयुक्त असा, '''वैश्वानरः''' = वैश्वानर अग्निरूप, '''भूत्वा''' = होऊन, '''चतुर्विधम्‌''' = चार प्रकारचे, '''अन्नम्‌''' = अन्न, '''पचामि''' = पचवितो ॥ १५-१४ ॥ '''अर्थ''' मीच सर्व प्राण्यांच्या शरीरात राहणारा, प्राण व अपान यांनी संयुक्त वैश्वानर अग्निरूप होऊन चार प्रकारचे अन्न पचवितो. ॥ १५-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टो मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं च । वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यो वेदान्तकृद्वेदविदेव चाहम्‌ ॥ १५-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वस्य''' = सर्व प्राण्यांच्या, '''हृदि''' = हृदयात, '''अहम्‌ (एव)''' = मीच, '''सन्निविष्टः''' = अंतर्यामी रूपाने स्थित आहे, '''च''' = तसेच, '''मत्तः (एव)''' = माझ्यापासूनच, '''स्मृतिः''' = स्मृती, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''च''' = आणि, '''अपोहनम्‌''' = अपोहन, '''(भवति)''' = होतात, '''च''' = आणि, '''सर्वैः''' = सर्व, '''वेदैः''' = वेदांचेद्वारे, '''वेद्यः''' = जाणून घेण्यास योग्य असा, '''अहम्‌ एव''' = मीच आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''वेदान्तकृत्‌''' = वेदांतांचा कर्ता, '''च''' = आणि, '''वेदवित्‌ (अपि)''' = वेद जाणणारा सुद्धा, '''अहम्‌ एव'''= मीच आहे ॥ १५-१५ ॥ '''अर्थ''' मीच सर्व प्राण्यांच्या हृदयात अंतर्यामी होऊन राहिलो आहे. माझ्यापासूनच स्मृती, ज्ञान आणि अपोहन ही होतात. सर्व वेदांकडून मीच जाणण्यास योग्य आहे. तसेच वेदांतांचा कर्ता आणि वेदांना जाणणारासुद्धा मीच आहे. ॥ १५-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च । क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ॥ १५-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''लोके''' = या संसारात, '''क्षरः''' = नाशवंत, '''च''' = आणि, '''अक्षरः''' = अविनाशी असे, '''इमौ''' = हे, '''द्वौ''' = दोन प्रकारचे, '''पुरुषौ एव''' = पुरुषच आहेत, '''(तत्र)''' = त्यांपैकी, '''सर्वाणि''' = संपूर्ण, '''भूतानि''' = प्राण्यांची शरीरे (ही तर), '''क्षरः''' = नाशवंत, '''च''' = आणि, '''कूटस्थः''' = जीवात्मा हा, '''अक्षरः''' = अविनाशी, '''उच्यते''' = म्हटला जातो ॥ १५-१६ ॥ '''अर्थ''' या विश्वात नाशवान आणि अविनाशी असे दोन प्रकारचे पुरुष आहेत. त्यामध्ये सर्व भूतमात्रांची शरीरे हा नाशवान आणि जीवात्मा हा अविनाशी म्हटला जातो. ॥ १५-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः । यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः ॥ १५-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''उत्तमः''' = उत्तम, '''पुरुषः''' = पुरुष हा, '''तु''' = तर, '''अन्यः''' = वेगळाच आहे, '''यः''' = जो, '''लोकत्रयम्‌''' = तिन्ही लोकांत, '''आविश्य''' = प्रवेश करून, '''बिभर्ति''' = सर्वांचे धारण-पोषण करतो, '''अव्ययः''' = अविनाशी, '''(स एव)''' = तोच, '''ईश्वरः''' = परमेश्वर, '''(च)''' = आणि, '''परमात्मा''' = परमात्मा, '''इति''' = अशा प्रकारे, '''उदाहृतः''' = सांगितला जातो ॥ १५-१७ ॥ '''अर्थ''' परंतु या दोन्हींपेक्षा उत्तम पुरुष तर वेगळाच आहे, जो तिन्ही लोकांत प्रवेश करून सर्वांचे धारण-पोषण करतो. याप्रमाणेच तो अविनाशी परमेश्वर आणि परमात्मा असा म्हटला जातो. ॥ १५-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः । अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ॥ १५-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यस्मात्‌''' = ज्या अर्थी, '''अहम्‌''' = मी, '''क्षरम्‌''' = नाशवंत जड क्षेत्राच्या तर, '''अतीतः''' = सर्व प्रकारे अतीत आहे, '''च''' = आणि, '''अक्षरात्‌ अपि''' = अविनाशी जीवात्म्यापेक्षा सुद्धा, '''उत्तमः''' = उत्तम आहे, '''अतः''' = त्या कारणाने, '''लोके''' = लोकामध्ये, '''च''' = आणि, '''वेदे (अपि)''' = वेदामध्ये सुद्धा, '''पुरुषोत्तमः''' = पुरुषोत्तम या नावाने, '''प्रथितः''' = प्रसिद्ध, '''अस्मि''' = मी आहे ॥ १५-१८ ॥ '''अर्थ''' कारण मी नाशवान जडवर्ग-क्षेत्रापासून तर पूर्णपणे पलीकडचा आहे आणि अविनाशी जीवात्म्यापेक्षाही उत्तम आहे. म्हणून लोकांत आणि वेदांतही पुरुषोत्तम नावाने प्रसिद्ध आहे. ॥ १५-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' यो मामेवमसम्मूढो जानाति पुरुषोत्तमम्‌ । स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत ॥ १५-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''यः''' = जो, '''असम्मूढः''' = ज्ञानी पुरुष, '''माम्‌''' = मला, '''एवम्‌''' = अशा प्रकारे, '''(तत्त्वतः)''' = तत्त्वतः, '''पुरुषोत्तमम्‌''' = पुरुषोत्तम म्हणून, '''जानाति''' = जाणतो, '''सः''' = तो, '''सर्ववित्‌''' = सर्वज्ञ पुरुष, '''सर्वभावेन''' = सर्व प्रकारांनी (निरंतर), '''माम्‌''' = मज वासुदेव परमेश्वरालाच, '''भजति''' = भजतो ॥ १५-१९ ॥ '''अर्थ''' हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), जो ज्ञानी पुरुष मला अशा प्रकारे तत्त्वतः पुरुषोत्तम म्हणून जाणतो, तो सर्वज्ञ पुरुष सर्व रीतीने नेहमी मला वासुदेव परमेश्वरालाच भजतो. ॥ १५-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयानघ । एतद्‌बुद्ध्वा बुद्धिमान्स्यात्कृतकृत्यश्च भारत ॥ १५-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अनघ''' = हे निष्पाप, '''भारत''' = भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''इति''' = अशा प्रकारे, '''गुह्यतमम्‌''' = अतिरहस्ययुक्त गोपनीय असे, '''इदम्‌''' = हे, '''शास्त्रम्‌''' = शास्त्र, '''मया''' = मी, '''उक्तम्‌''' = सांगितले आहे, '''एतत्‌''' = हे, '''बुद्ध्वा''' = तत्त्वतः जाणून, '''(मनुष्यः)''' = मनुष्य, '''बुद्धिमान्‌''' = ज्ञानवान, '''च''' = आणि, '''कृतकृत्यः''' = कृतार्थ, '''स्यात्‌''' = होऊन जातो ॥ १५-२० ॥ '''अर्थ''' हे निष्पाप भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), असे हे अतिरहस्यमय गुप्त शास्त्र मी तुला सांगितले आहे, याचे तत्त्वतः ज्ञान करून घेतल्याने मनुष्य ज्ञानवान आणि कृतार्थ होतो. ॥ १५-२० ॥ '''मूळ पंधराव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे पुरुषोत्तमयोगो नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील पुरुषोत्तमयोग नावाचा हा पंधरावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ १५ ॥ [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स प्रकल्पातून स्थानांतरीत]] [[वर्ग:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] 71mg4exaooe8ycyumehzh9jhc5n5egm 0 2350 155565 150384 2022-08-07T15:09:53Z QueerEcofeminist 918 "[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : दहावा अध्याय (विभूतियोग)]]" ला ने संरक्षित केले: संरक्षित केले, उत्पात नियंत्रण (via JWB) ([संपादन=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत) [स्थानांतरण=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत)) wikitext text/x-wiki '''मूळ दहाव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ दशमोऽध्यायः '''अर्थ''' दहावा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच भूय एव महाबाहो शृणु मे परमं वचः । यत्तेऽहं प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया ॥ १०-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''महाबाहो''' = हे महाबाहो अर्जुना, '''प्रीयमाणाय''' = माझ्याबद्दल अत्यधिक प्रेम बाळगणाऱ्या, '''ते''' = तुझ्यासाठी, '''मे परमम्‌ वचः''' = माझे परम रहस्य व प्रभाव युक्त वचन, '''यत्‌''' = जे, '''अहम्‌''' = मी, '''हितकाम्यया''' = तुझ्या हिताच्या दृष्टीने, '''भूयः एव''' = पुन्हा एकदा, '''वक्ष्यामि''' = सांगतो, '''शृणु''' = ते तू ऐक ॥ १०-१ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे महाबाहो अर्जुना, आणखीही माझे परम रहस्यमय आणि प्रभावयुक्त म्हणणे ऐक, जे मी अतिशय प्रेमी अशा तुला तुझ्या हितासाठी सांगणार आहे. ॥ १०-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः । अहमादिर्हि देवानां महर्षीणां च सर्वशः ॥ १०-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मे''' = माझी, '''प्रभवम्‌''' = उत्पत्ती म्हणजे लीलेने प्रकट होणे हे, '''सुरगणाः न (विदुः)''' = देवतालोक जाणत नाहीत, '''(तथा)''' = तसेच, '''महर्षयः न विदुः''' = महर्षिजनसुद्धा जाणत नाहीत, '''हि''' = कारण, '''अहम्‌''' = मी, '''सर्वशः''' = सर्व प्रकारांनी, '''देवानाम्‌''' = देवतांचा, '''च''' = आणि, '''महर्षीणाम्‌''' = महर्षींचा (सुद्धा), '''आदिः''' = आदिकारण आहे ॥ १०-२ ॥ '''अर्थ''' माझी उत्पत्ती अर्थात लीलेने प्रकट होणे ना देव जाणतात ना महर्षी. कारण मी सर्व प्रकारे देवांचे व महर्षींचे आदिकारण आहे. ॥ १०-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' यो मामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम्‌ । असम्मूढः स मर्त्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ १०-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अजम्‌''' = अजन्मा म्हणजे वास्तवात जन्मरहित, '''अनादिम्‌''' = अनादी, '''च''' = आणि, '''लोकमहेश्वरम्‌''' = लोकांचा महान ईश्वर अशा, '''माम्‌''' = मला, '''यः''' = जो, '''वेत्ति''' = तत्त्वतः जाणतो, '''सः''' = तो, '''मर्त्येषु''' = मनुष्यांमधील, '''असम्मूढः''' = ज्ञानवान पुरुष, '''सर्वपापैः''' = संपूर्ण पापांतून, '''प्रमुच्यते''' = मुक्त होऊन जातो ॥ १०-३ ॥ '''अर्थ''' जो मला वास्तविक जन्मरहित, अनादी आणि लोकांचा महान ईश्वर असे तत्त्वतः जाणतो, तो मनुष्यांत ज्ञानी असणारा सर्व पापांपासून मुक्त होतो. ॥ १०-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' बुद्धिर्ज्ञानमसम्मोहः क्षमा सत्यं दमः शमः । सुखं दुःखं भवोऽभावो भयं चाभयमेव च ॥ १०-४ ॥ अहिंसा समता तुष्टिस्तपो दानं यशोऽयशः । भवन्ति भावा भूतानां मत्त एव पृथग्विधाः ॥ १०-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''बुद्धिः''' = निश्चय करण्याची शक्ती, '''ज्ञानम्‌''' = यथार्थ ज्ञान, '''असम्मोहः''' = असंमूढता, '''क्षमा''' = क्षमा, '''सत्यम्‌''' = सत्य, '''दमः''' = इंद्रियांना वश करून घेणे, '''शमः''' = मनाचा निग्रह, '''एव''' = तसेच, '''सुखम्‌ दुःखम्‌''' = सुख-दुःख, '''भवः अभावः''' = उत्पत्ति-प्रलय, '''च''' = आणि, '''भयम्‌ अभयम्‌''' = भय-अभय. '''च''' = तसेच, '''अहिंसा''' = अहिंसा, '''समता''' = समता, '''तुष्टिः''' = संतोष, '''तपः''' = तप, '''दानम्‌''' = दान, '''यशः''' = कीर्ती, '''(च)''' = आणि, '''अयशः''' = अपकीर्ती, '''(इति ये)''' = असे जे, '''भूतानाम्‌''' = भूतांचे, '''पृथग्विधाः''' = नाना प्रकारचे, '''भावाः''' = भाव हे, '''मत्तः एव''' = माझ्यापासूनच, '''भवन्ति''' = होतात ॥ १०-४, १०-५ ॥ '''अर्थ''' निर्णयशक्ती, यथार्थ ज्ञान, असंमूढता, क्षमा, सत्य, इंद्रियनिग्रह, मनोनिग्रह, सुख-दुःख, उत्पत्ति-प्रलय, भय-अभय, अहिंसा, समता, संतोष, तप, दान, कीर्ती-अपकीर्ती, असे हे भूतांचे अनेक प्रकारचे भाव माझ्यापासूनच होतात. ॥ १०-४, १०-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' महर्षयः सप्त पूर्वे चत्वारो मनवस्तथा । मद्भावा मानसा जाता येषां लोक इमाः प्रजाः ॥ १०-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''येषाम्‌ इमाः''' = ज्यांची ही, '''प्रजाः''' = संपूर्ण प्रजा, '''लोके''' = संसारात, '''(सन्ति)''' = आहे, '''(ते)''' = ते, '''सप्त''' = सात, '''महर्षयः''' = महर्षी जन, '''पूर्वे''' = त्याच्यापासून असणारे सनक इत्यादी, '''चत्वारः''' = चौघे जण, '''तथा''' = तसेच, '''मनवः''' = स्वायंभुव इत्यादी चौदा मनू हे, '''मद्भावाः''' = माझ्या ठिकाणी भाव असणारे हे सर्वच्या सर्व, '''मानसाः''' = माझ्या संकल्पाने, '''जाताः''' = उत्पन्न झाले आहेत ॥ १०-६ ॥ '''अर्थ''' सात महर्षी, त्यांच्याही पूर्वी असणारे चार सनकादिक, तसेच स्वायंभुव इत्यादी चौदा मनू हे माझ्या ठिकाणी भाव असलेले सर्वच माझ्या संकल्पाने उत्पन्न झाले आहेत. या जगातील सर्व प्रजा त्यांचीच आहे. ॥ १०-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' एतां विभूतिं योगं च मम यो वेत्ति तत्त्वतः । सोऽविकम्पेन योगेन युज्यते नात्र संशयः ॥ १०-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मम''' = माझ्या, '''एताम्‌''' = या, '''विभूतिम्‌''' = परमैश्वर्यरूप विभूतीला, '''च''' = आणि, '''योगम्‌''' = योगशक्तीला, '''यः''' = जो पुरुष, '''तत्त्वतः''' = तत्त्वतः, '''वेत्ति''' = जाणतो, '''सः''' = तो, '''अविकम्पेन''' = निश्चल, '''योगेन''' = भक्तियोगाने, '''युज्यते''' = युक्त होऊन जातो, '''अत्र''' = याबाबतीत, '''संशयः न''' = कोणताही संशय नाही ॥ १०-७ ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष माझ्या या परमैश्वर्यरूप विभूतीला आणि योगशक्तीला तत्त्वतः जाणतो, तो स्थिर भक्तियोगाने युक्त होतो, यात मुळीच शंका नाही. ॥ १०-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते । इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः ॥ १०-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अहम्‌''' = मी वासुदेवच, '''सर्वस्य''' = संपूर्ण जगताच्या, '''प्रभवः''' = उत्पत्तीचे कारण आहे, '''(च)''' = आणि, '''मत्तः''' = माझ्यामुळेच, '''सर्वम्‌''' = सर्व जग, '''प्रवर्तते''' = सक्रिय होते, '''इति''' = अशाप्रकारे, '''मत्वा''' = जाणून, '''भावसमन्विताः''' = श्रद्धा व भक्ती यांनी युक्त असणारे, '''बुधाः''' = बुद्धिमान भक्तजन, '''माम्‌''' = मज परमेश्वराला, '''भजन्ते''' = निरंतर भजतात ॥ १०-८ ॥ '''अर्थ''' मी वासुदेवच सर्व जगाच्या उत्पत्तीचे कारण आहे आणि माझ्यामुळेच सर्व जग क्रियाशील होत आहे, असे जाणून श्रद्धा व भक्ती यांनी युक्त असलेले बुद्धिमान भक्त मज परमेश्वराला नेहमी भजतात. ॥ १०-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' मच्चित्ता मद्गतप्राणा बोधयन्तः परस्परम्‌ । कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च ॥ १०-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मच्चिताः''' = माझ्या ठिकाणी निरंतर मन लावलेले, '''मद्गतप्राणाः''' = माझ्या ठायी प्राण अर्पण करणारे भक्तजन (माझ्या भक्तीच्या चर्चेच्या द्वारा), '''परस्परम्‌''' = एकमेकांना (माझ्या प्रभावाचा), '''बोधयन्तः''' = बोध करवीत, '''च''' = आणि (गुण व प्रभाव यांच्यासह माझेच), '''कथयन्तः च''' = कथन करीतच, '''नित्यम्‌''' = निरंतर, '''तुष्यन्ति''' = संतुष्ट होतात, '''च''' = आणि, '''माम्‌''' = मज वासुदेवामध्येच निरंतर, '''रमन्ति''' = रमतात ॥ १०-९ ॥ '''अर्थ''' निरंतर माझ्यात मन लावणारे आणि माझ्यातच प्राणांना अर्पण करणारे माझे भक्तजन माझ्या भक्तीच्या चर्चेने परस्परांत माझ्या प्रभावाचा बोध करीत तसेच गुण व प्रभावासह माझे कीर्तन करीत निरंतर संतुष्ट होतात आणि मज वासुदेवातच नेहमी रममाण होत असतात. ॥ १०-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम्‌ । ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ॥ १०-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सततयुक्तानाम्‌''' = माझे ध्यान इत्यादींमध्ये निरंतर लागलेल्या, '''तेषाम्‌''' = त्या, '''प्रीतिपूर्वकम्‌''' = प्रेमपूर्वक, '''भजताम्‌''' = भजणाऱ्या भक्तांना, '''(अहम्‌)''' = मी, '''तम्‌''' = तो, '''बुद्धियोगम्‌''' = तत्त्वज्ञानरूपी योग, '''ददामि''' = देतो, '''येन''' = की ज्यामुळे, '''ते''' = ते, '''माम्‌''' = मलाच, '''उपयान्ति''' = प्राप्त करून घेतात ॥ १०-१० ॥ '''अर्थ''' त्या नेहमी माझे ध्यान वगैरेमध्ये मग्न झालेल्या आणि प्रेमाने भजणाऱ्या भक्तांना मी तो तत्त्वज्ञानरूप योग देतो, ज्यामुळे ते मलाच प्राप्त होतात. ॥ १०-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तमः । नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता ॥ १०-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तेषाम्‌''' = त्यांच्यावर, '''अनुकम्पार्थम्‌''' = अनुग्रह करण्यासाठी, '''आत्मभावस्थः''' = त्यांच्या अंतःकरणात वसलेला, '''अहम्‌ एव''' = मी स्वतःच, '''(तेषाम्‌)''' = त्यांचा, '''अज्ञानजम्‌''' = अज्ञान-जनित, '''तमः''' = अंधकार, '''भास्वता''' = प्रकाशमय, '''ज्ञानदीपेन''' = तत्त्वज्ञानरूपी दिव्याचे द्वारा, '''नाशयामि''' = नष्ट करून टाकतो ॥ १०-११ ॥ '''अर्थ''' त्यांच्यावर कृपा करण्यासाठी त्यांच्या अंतःकरणात असलेला मी स्वतःच त्यांच्या अज्ञानाने उत्पन्न झालेला अंधकार प्रकाशमय तत्त्वज्ञानरूप दिव्याने नाहीसा करतो. ॥ १०-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान्‌ । पुरुषं शाश्वतं दिव्यमादिदेवमजं विभुम्‌ ॥ १०-१२ ॥ आहुस्त्वामृषयः सर्वे देवर्षिर्नारदस्तथा । असितो देवलो व्यासः स्वयं चैव ब्रवीषि मे ॥ १०-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''परम्‌''' = परम, '''ब्रह्म''' = ब्रह्म, '''परम्‌''' = परम, '''धाम''' = धाम, '''(च)''' = आणि, '''परमम्‌''' = परम, '''पवित्रम्‌''' = पवित्र, '''भवान्‌''' = आपण आहात (कारण), '''शाश्वतम्‌''' = सनातन, '''दिव्यम्‌''' = दिव्य, '''पुरुषम्‌''' = पुरुष, '''(तथा)''' = तसेच, '''आदिदेवम्‌''' = देवांचाही आदिदेव, '''अजम्‌''' = अजन्मा, '''(च)''' = आणि, '''विभुम्‌''' = सर्वव्यापी, '''त्वाम्‌''' = आपण आहात, '''(इति)''' = असे, '''सर्वे ऋषयः''' = सर्व ऋषिगण, '''आहुः''' = म्हणतात, '''तथा''' = तसेच, '''देवर्षिः''' = देवर्षी, '''नारदः''' = नारद, '''(तथा)''' = तसेच, '''असितः''' = असित, '''(च)''' = आणि, '''देवलः''' = देवल ऋषि, '''(तथा)''' = तसेच, '''व्यासः''' = महर्षि व्यास सुद्धा म्हणतात, '''च''' = आणि, '''स्वयम्‌ एव''' = आपण स्वतःसुद्धा, '''मे''' = मला, '''ब्रवीषि''' = सांगता ॥ १०-१२, १०-१३ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, आपण परम ब्रह्म, परम धाम, आणि परम पवित्र आहात. कारण आपल्याला सर्व ऋषिगण सनातन, दिव्य पुरुष, तसेच देवांचाही आदिदेव, अजन्मा आणि सर्वव्यापी म्हणतात. देवर्षी नारद, असित, देवल व महर्षी व्यासही तसेच सांगतात आणि आपणही मला तसेच सांगता. ॥ १०-१२, १०-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वमेतदृतं मन्ये यन्मां वदसि केशव । न हि ते भगवन्व्यक्तिं विदुर्देवा न दानवाः ॥ १०-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''केशव''' = हे केशवा, '''यत्‌''' = जे काही, '''माम्‌''' = मला, '''वदसि''' = तुम्ही सांगता, '''एतत्‌''' = हे, '''सर्वम्‌''' = सर्व, '''ऋतम्‌''' = सत्य (आहे असे), '''मन्ये''' = मी मानतो, '''भगवन्‌''' = हे भगवन्‌, '''ते''' = तुमच्या, '''व्यक्तिम्‌''' = लीलामय स्वरूपाला, '''न दानवाः विदुः''' = दानव जाणत नाहीत (आणि), '''न देवाः हि''' = देवसुद्धा जाणत नाहीत ॥ १०-१४ ॥ '''अर्थ''' हे केशवा (अर्थात श्रीकृष्णा), जे काही मला आपण सांगत आहात, ते सर्व मी सत्य मानतो. हे भगवन्‌ आपल्या लीलामय स्वरूपाला ना दानव जाणतात ना देव. ॥ १०-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' स्वयमेवात्मनात्मानं वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम । भूतभावन भूतेष देवदेव जगत्पते ॥ १०-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भूतभावन''' = हे भूतांना उत्पन्न करणाऱ्या, '''भूतेश''' = हे भूतांच्या ईश्वरा, '''देवदेव''' = हे देवांच्या देवा, '''जगत्पते''' = हे जगाचे स्वामी, '''पुरुषोत्तम''' = हे पुरुषोत्तमा, '''त्वम्‌ स्वयम्‌ एव''' = आपण स्वतःच, '''आत्मना''' = स्वतः, '''आत्मानम्‌''' = स्वतःला, '''वेत्थ''' = जाणता ॥ १०-१५ ॥ '''अर्थ''' हे भूतांना उत्पन्न करणारे, हे भूतांचे ईश्वर, हे देवांचे देव, हे जगाचे स्वामी, हे पुरुषोत्तमा, तुम्ही स्वतःच आपण आपल्याला जाणत आहात. ॥ १०-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' वक्तुमर्हस्यशेषेण दिव्या ह्यात्मविभूतयः । याभिर्विभूतिभिर्लोकानिमांस्त्वं व्याप्य तिष्ठसि ॥ १०-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''याभिः''' = ज्या, '''विभूतिभिः''' = विभूतींच्या द्वारा, '''(त्वम्‌)''' = तुम्ही, '''इमान्‌''' = या सर्व, '''लोकान्‌''' = लोकांना, '''व्याप्य''' = व्यापून, '''तिष्ठसि''' = स्थित आहात (त्या), '''दिव्याः आत्मविभूतयः''' = आपल्या दिव्य विभूती, '''अशेषेण''' = संपूर्णपणे, '''वक्तुम्‌''' = सांगण्यास, '''त्वम्‌ हि''' = तुम्हीच, '''अर्हसि''' = समर्थ आहात ॥ १०-१६ ॥ '''अर्थ''' म्हणून ज्या विभूतींच्या योगाने आपण या सर्व लोकांना व्यापून राहिला आहात, त्या आपल्या दिव्य विभूती पूर्णपणे सांगायला आपणच समर्थ आहात. ॥ १०-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' कथं विद्यामहं योगिंस्त्वां सदा परिचिन्तयन्‌ । केषु केषु च भावेषु चिन्त्योऽसि भगवन्मया ॥ १०-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''योगिन्‌''' = हे योगेश्वरा, '''अहम्‌''' = मी, '''सदा''' = निरंतर, '''परिचिन्तयन्‌''' = चिंतन करताना, '''कथम्‌''' = कोणत्या प्रकारे, '''त्वाम्‌''' = तुम्हांला, '''विद्याम्‌''' = जाणू, '''च''' = आणि, '''भगवन्‌''' = हे भगवन्‌, '''केषु केषु''' = कोणत्या कोणत्या, '''भावेषु''' = भावांमध्ये, '''मया''' = माझ्याकडून, '''चिन्त्यः असि''' = चिंतन करण्यास योग्य आहात ॥ १०-१७ ॥ '''अर्थ''' हे योगेश्वरा, मी कशाप्रकारे निरंतर चिंतन करीत आपल्याला जाणावे आणि हे भगवन्‌, आपण कोणकोणत्या भावांत माझ्याकडून चिंतन करण्यास योग्य आहात? ॥ १०-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' विस्तरेणात्मनो योगं विभूतिं च जनार्दन । भूयः कथय तृप्तिर्हि शृण्वतो नास्ति मेऽमृतम्‌ ॥ १०-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''जनार्दन''' = हे जनार्दना (अर्थात श्रीकृष्णा), '''आत्मनः''' = आपली, '''योगम्‌''' = योगशक्ती, '''च''' = आणि, '''विभूतिम्‌''' = विभूती, '''भूयः''' = आणखी, '''विस्तरेण''' = विस्तारपूर्वक, '''कथय''' = सांगा, '''हि''' = कारण (तुमची), '''अमृतम्‌''' = अमृतमय वचने, '''शृण्वतः''' = कितीही ऐकताना, '''मे''' = माझी, '''तृप्तिः''' = तृप्ती, '''न अस्ति''' = होत नाही म्हणजे ऐकण्याची उत्कंठा वाढते ॥ १०-१८ ॥ '''अर्थ''' हे जनार्दना (अर्थात श्रीकृष्णा), आपली योगशक्ती आणि विभूती पुन्हाही विस्ताराने सांगा. कारण आपली अमृतमय वचने ऐकत असता माझी तृप्ती होत नाही. अर्थात ऐकण्याची उत्कंठा अधिकच वाढत राहाते. ॥ १०-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच हन्त ते कथयिष्यामि दिव्या ह्यात्मविभूतयः । प्राधान्यतः कुरुश्रेष्ठ नास्त्यन्तो विस्तरस्य मे ॥ १०-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''कुरुश्रेष्ठ''' = हे कुरुश्रेष्ठा (अर्थात कुरुवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना), '''हन्त''' = आता, '''दिव्याः आत्मविभूतयः''' = ज्या माझ्या दिव्य विभूती आहेत (त्या), '''ते''' = तुझ्यासाठी, '''प्राधान्यतः''' = प्राधान्यपूर्वक, '''कथयिष्यामि''' = मी सांगेन, '''हि''' = कारण, '''मे''' = माझ्या, '''विस्तरस्य''' = विस्ताराचा, '''अन्तः''' = अंत, '''न अस्ति''' = नाही ॥ १०-१९ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे कुरुश्रेष्ठा (अर्थात कुरुवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना), आता मी ज्या माझ्या दिव्य विभूती आहेत, त्या मुख्य मुख्य अशा तुला सांगेन. कारण माझ्या विस्ताराला शेवट नाही. ॥ १०-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः । अहमादिश्च मध्यं च भूतानामन्त एव च ॥ १०-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''गुडाकेश''' = हे अर्जुना, '''सर्वभूताशयस्थितः''' = सर्व भूतांच्या हृदयांमध्ये स्थित असणारा, '''आत्मा''' = सर्वांचा आत्मा, '''अहम्‌''' = मी आहे, '''च''' = तसेच, '''भूतानाम्‌''' = सर्व भूतांचा, '''आदिः''' = आदी, '''मध्यम्‌''' = मध्य, '''च''' = आणि, '''अन्तः च''' = अंतसुद्धा, '''अहम्‌ एव''' = मीच, '''(अस्मि)''' = आहे ॥ १०-२० ॥ '''अर्थ''' हे गुडाकेशा (अर्थात अर्जुना), मी सर्व भूतांच्या हृदयात असलेला सर्वांचा आत्मा आहे. तसेच सर्व भूतांचा आदी, मध्य आणि अंतही मीच आहे. ॥ १०-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' आदित्यानामहं विष्णुर्ज्योतिषां रविरंशुमान्‌ । मरीचिर्मरुतामस्मि नक्षत्राणामहं शशी ॥ १०-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आदित्यानाम्‌''' = अदितीच्या बारा पुत्रांमध्ये, '''विष्णुः''' = विष्णू, '''(च)''' = आणि, '''ज्योतिषाम्‌''' = ज्योतींमध्ये, '''अंशुमान्‌''' = किरण असणारा, '''रविः''' = सूर्य, '''अहम्‌''' = मी, '''अस्मि''' = आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''मरुताम्‌''' = एकोणपन्नास वायुदेवतांचे, '''मरीचिः''' = तेज, '''(तथा)''' = तसेच, '''नक्षत्राणाम्‌''' = नक्षत्रांचा, '''शशी''' = अधिपती चंद्रमा, '''अहम्‌''' = मी, '''(अस्मि)''' = आहे ॥ १०-२१ ॥ '''अर्थ''' अदितीच्या बारा पुत्रांपैकी विष्णू मी आणि ज्योतींमध्ये किरणांनी युक्त सूर्य मी आहे. एकोणपन्नास वायुदेवतांचे तेज आणि नक्षत्रांचा अधिपती चंद्र मी आहे. ॥ १०-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' वेदानां सामवेदोऽस्मि देवानामस्मि वासवः । इन्द्रियाणां मनश्चास्मि भूतानामस्मि चेतना ॥ १०-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''वेदानाम्‌''' = वेदांमध्ये, '''सामवेदः''' = सामवेद, '''अस्मि''' = मी आहे, '''देवानाम्‌''' = देवांमध्ये, '''वासवः''' = इंद्र, '''अस्मि''' = मी आहे, '''इन्द्रियाणाम्‌''' = इंद्रियांमध्ये, '''मनः''' = मन, '''अस्मि''' = मी आहे, '''च''' = आणि, '''भूतानाम्‌''' = भूतांची, '''चेतना''' = चेतना म्हणने जीवनशक्ती, '''अस्मि''' = मी आहे ॥ १०-२२ ॥ '''अर्थ''' वेदांत सामवेद मी आहे, देवांत इंद्र मी आहे. इंद्रियांमध्ये मन मी आहे आणि भूतांमधील चेतना म्हणजे जीवनशक्ती मी आहे. ॥ १०-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' रुद्राणां शङ्करश्चास्मि वित्तेशो यक्षरक्षसाम्‌ । वसूनां पावकश्चास्मि मेरुः शिखरिणामहम्‌ ॥ १०-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''रुद्राणाम्‌''' = अकरा रुद्रांमध्ये, '''शङ्करः''' = शंकर, '''अस्मि''' = मी आहे, '''च''' = तसेच, '''यक्षरक्षसाम्‌''' = यक्ष आणि राक्षस यांमध्ये, '''वित्तेशः''' = धनाचा स्वामी कुबेर (मी आहे), '''वसूनाम्‌''' = आठ वसूंमध्ये, '''पावकः''' = अग्नी, '''अहम्‌ अस्मि''' = मी आहे, '''च''' = आणि, '''शिखरिणाम्‌''' = पर्वतांमध्ये, '''मेरुः''' = मेरु पर्वत (मी आहे) ॥ १०-२३ ॥ '''अर्थ''' अकरा रुद्रांमध्ये शंकर मी आहे आणि यक्ष व राक्षस यांमध्ये धनाचा स्वामी कुबेर आहे. मी आठ वसूंमधला अग्नी आहे आणि शिखरे असणाऱ्या पर्वतांमध्ये सुमेरु पर्वत आहे. ॥ १०-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' पुरोधसां च मुख्यं मां विद्धि पार्थ बृहस्पतिम्‌ । सेनानीनामहं स्कन्दः सरसामस्मि सागरः ॥ १०-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पुरोधसाम्‌''' = पुरोहितांमध्ये, '''मुख्यम्‌''' = मुख्य असा, '''बृहस्पतिम्‌''' = बृहस्पती, '''माम्‌''' = मी आहे (असे), '''विद्धि''' = तू जाण, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''सेनानीनाम्‌''' = सेनापतींमध्ये, '''स्कन्दः''' = स्कंद, '''अहम्‌''' = मी आहे, '''च''' = आणि, '''सरसाम्‌''' = जलाशयांमध्ये, '''सागरः''' = समुद्र, '''अस्मि''' = मी आहे ॥ १०-२४ ॥ '''अर्थ''' पुरोहितांमध्ये मुख्य बृहस्पती मला समज. हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), मी सेनापतींमधला स्कंद आणि जलाशयांमध्ये समुद्र आहे. ॥ १०-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' महर्षीणां भृगुरहं गिरामस्म्येकमक्षरम्‌ । यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि स्थावराणां हिमालयः ॥ १०-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महर्षीणाम्‌''' = महर्षींमध्ये, '''भृगुः''' = भृगू, '''अहम्‌''' = मी आहे, '''(च)''' = आणि, '''गिराम्‌''' = शब्दांमध्ये, '''एकम्‌ अक्षरम्‌''' = एक अक्षर म्हणजे ॐ कार, '''अस्मि''' = मी आहे, '''यज्ञानाम्‌''' = सर्व प्रकारच्या यज्ञांमध्ये, '''जपयज्ञः''' = जपयज्ञ, '''(तथा)''' = तसेच, '''स्थावराणाम्‌''' = स्थिर राहाणाऱ्यांमध्ये, '''हिमालयः''' = हिमालय पर्वत, '''अस्मि''' = मी आहे ॥ १०-२५ ॥ '''अर्थ''' मी महर्षींमध्ये भृगू आणि शब्दांमध्ये एक अक्षर अर्थात ॐ कार आहे. सर्व प्रकारच्या यज्ञांमध्ये जपयज्ञ आणि स्थिर राहाणाऱ्यांमध्ये हिमालय पर्वत मी आहे. ॥ १०-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अश्वत्थः सर्ववृक्षाणां देवर्षीणां च नारदः । गन्धर्वाणां चित्ररथः सिद्धानां कपिलो मुनिः ॥ १०-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्ववृक्षाणाम्‌''' = सर्व वृक्षांमध्ये, '''अश्वत्थः''' = पिंपळ वृक्ष, '''देवर्षीणाम्‌''' = देवर्षींमध्ये, '''नारदः''' = नारद मुनी, '''गन्धर्वाणाम्‌''' = गंधर्वांमध्ये, '''चित्ररथः''' = चित्ररथ, '''च''' = आणि, '''सिद्धानाम्‌''' = सिद्धांमध्ये, '''कपिलः''' = कपिल, '''मुनिः''' = मुनी (मी आहे) ॥ १०-२६ ॥ '''अर्थ''' सर्व वृक्षांत पिंपळ आणि देवर्षींमध्ये नारद मुनी, गंधर्वांमध्ये चित्ररथ आणि सिद्धांमध्ये कपिल मुनी मी आहे. ॥ १०-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' उच्चैःश्रवसमश्वानां विद्धि माममृतोद्भवम्‌ । ऐरावतं गजेन्द्राणां नराणां च नराधिपम्‌ ॥ १०-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अश्वानाम्‌''' = घोड्यांमध्ये, '''अमृतोद्भवम्‌''' = अमृताच्यासह उत्पन्न होणारा, '''उच्चैःश्रवसम्‌''' = उच्चैःश्रवा नावाचा घोडा, '''गजेन्द्राणाम्‌''' = श्रेष्ठ हत्तींमध्ये, '''ऐरावतम्‌''' = ऐरावत नावाचा हत्ती, '''च''' = तसेच, '''नराणाम्‌''' = मनुष्यांमध्ये, '''नराधिपम्‌''' = राजा, '''माम्‌''' = मी आहे असे, '''विद्धि''' = तू जाण ॥ १०-२७ ॥ '''अर्थ''' घोड्यांमध्ये अमृताबरोबर उत्पन्न झालेला उच्चैःश्रवा नावाचा घोडा, श्रेष्ठ हत्तींमध्ये ऐरावत नावाचा हत्ती आणि मनुष्यांमध्ये राजा मला समज. ॥ १०-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' आयुधानामहं वज्रं धेनूनामस्मि कामधुक्‌ । प्रजनश्चास्मि कन्दर्पः सर्पाणामस्मि वासुकिः ॥ १०-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आयुधानाम्‌''' = शस्त्रांमध्ये, '''वज्रम्‌''' = वज्रायुध, '''(च)''' = आणि, '''धेनूनाम्‌''' = गाईंमध्ये, '''कामधुक्‌''' = कामधेनू, '''अहम्‌''' = मी, '''अस्मि''' = आहे, '''प्रजनः''' = शास्त्रोक्त रीतीने संतानाच्या उत्पत्तीचा हेतू असा, '''कन्दर्पः''' = कामदेव, '''अस्मि''' = मी आहे, '''च''' = तसेच, '''सर्पाणाम्‌''' = सर्पांमध्ये, '''वासुकिः''' = सर्पराज वासुकी, '''अस्मि''' = मी आहे ॥ १०-२८ ॥ '''अर्थ''' मी शस्त्रांमध्ये वज्र आणि गाईंमध्ये कामधेनू आहे. शास्त्रोक्त रीतीने प्रजोत्पत्तीचे कारण कामदेव आहे आणि सर्पांमध्ये सर्पराज वासुकी मी आहे. ॥ १०-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनन्तश्चास्मि नागानां वरुणो यादसामहम्‌ । पितॄणामर्यमा चास्मि यमः संयमतामहम्‌ ॥ १०-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''नागानाम्‌''' = नागांमध्ये, '''अनन्तः''' = शेष नाग, '''च''' = आणि, '''यादसाम्‌''' = जलचर प्राण्यांचा अधिपती, '''वरुणः''' = वरुण देवता, '''अहम्‌''' = मी, '''अस्मि''' = आहे, '''च''' = तसेच, '''पितॄणाम्‌''' = पितरांमध्ये, '''अर्यमा''' = अर्यमा नावाचा पितर, '''(तथा)''' = आणि, '''संयमताम्‌''' = शासन करणाऱ्यामध्ये, '''यमः''' = यमराज, '''अहम्‌ अस्मि''' = मी आहे ॥ १०-२९ ॥ '''अर्थ''' मी नागांमध्ये शेषनाग आणि जलचरांचा अधिपती वरुणदेव आहे आणि पितरांमध्ये अर्यमा नावाचा पितर आणि शासन करणाऱ्यांमध्ये यमराज मी आहे. ॥ १०-२९ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रह्लादश्चास्मि दैत्यानां कालः कलयतामहम्‌ । मृगाणां च मृगेन्द्रोऽहं वैनतेयश्च पक्षिणाम्‌ ॥ १०-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''दैत्यानाम्‌''' = दैत्यांमध्ये, '''प्रह्लादः''' = प्रह्लाद, '''च''' = आणि, '''कलयताम्‌''' = गणना करणाऱ्यांमध्ये, '''कालः''' = समय, '''अहम्‌''' = मी, '''अस्मि''' = आहे, '''च''' = तसेच, '''मृगाणाम्‌''' = पशूंमध्ये, '''मृगेन्द्रः''' = मृगराज सिंह, '''च''' = आणि, '''पक्षिणाम्‌''' = पक्ष्यांमध्ये, '''वैनतेयः''' = विनितापुत्र गरुड, '''अहम्‌''' = मी, '''(अस्मि)''' = आहे ॥ १०-३० ॥ '''अर्थ''' मी दैत्यांमध्ये प्रह्लाद आणि गणना करणाऱ्यांमध्ये समय आहे. तसेच पशूंमध्ये मृगराज सिंह आणि पक्ष्यांमध्ये मी विनितापुत्र गरुड आहे. ॥ १०-३० ॥ '''मूळ श्लोक''' पवनः पवतामस्मि रामः शस्त्रभृतामहम्‌ । झषाणां मकरश्चास्मि स्रोतसामस्मि जाह्नवी ॥ १०-३१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पवताम्‌''' = पवित्र करणाऱ्यांमध्ये, '''पवनः''' = वायू, '''(च)''' = आणि, '''शस्त्रभृताम्‌''' = शस्त्र धारण करणाऱ्यांमध्ये, '''रामः''' = श्रीराम, '''अहम्‌''' = मी, '''अस्मि''' = आहे, '''झषाणाम्‌''' = माशांमध्ये, '''मकरः''' = मगर, '''अस्मि''' = मी आहे, '''च''' = तसेच, '''स्रोतसाम्‌''' = नद्यांमध्ये, '''जाह्नवी''' = भागीरथी गंगा, '''अस्मि''' = मी आहे ॥ १०-३१ ॥ '''अर्थ''' मी पवित्र करणाऱ्यांत वायू आणि शस्त्रधाऱ्यांत श्रीराम आहे. तसेच माशांत मगर आहे आणि नद्यांत भागीरथी गंगा आहे. ॥ १०-३१ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्गाणामादिरन्तश्च मध्यं चैवाहमर्जुन । अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम्‌ ॥ १०-३२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''सर्गाणाम्‌''' = सृष्टीचा, '''आदिः''' = आदी, '''च''' = आणि, '''अन्तः''' = अंत, '''च''' = तसेच, '''मध्यम्‌''' = मध्यसुद्धा, '''अहम्‌ एव''' = मीच आहे, '''विद्यानाम्‌''' = विद्यांमध्ये, '''अध्यात्मविद्या''' = अध्यात्मविद्या म्हणजे ब्रह्मविद्या, '''(च)''' = आणि, '''प्रवदताम्‌''' = परस्पर वाद करणाऱ्यांकडून, '''वादः''' = तत्त्वनिर्णयासाठी केला जाणारा वाद, '''अहम्‌''' = मी, '''(अस्मि)''' = आहे ॥ १०-३२ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, सृष्टीचा आदी आणि अंत तसेच मध्यही मी आहे. मी विद्यांतील अध्यात्मविद्या म्हणजे ब्रह्मविद्या आणि परस्पर वाद करणाऱ्यांमध्ये तत्त्वनिर्णयासाठी केला जाणारा वाद आहे. ॥ १०-३२ ॥ '''मूळ श्लोक''' अक्षराणामकारोऽस्मि द्वन्द्वः सामासिकस्य च । अहमेवाक्षयः कालो धाताहं विश्वतोमुखः ॥ १०-३३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अक्षराणाम्‌''' = अक्षरांमध्ये, '''अकारः''' = अकार, '''अहम्‌''' = मी आहे, '''च''' = आणि, '''सामासिकस्य''' = समासांमध्ये, '''द्वन्द्वः''' = द्वंद्व नावाचा समास, '''अस्मि''' = मी आहे, '''अक्षयः कालः''' = अक्षय असा काल, '''(तथा)''' = तसेच, '''विश्वतोमुखः''' = सर्व बाजूंनी तोंडे असणारा विराट-स्वरूप असा, '''(च)''' = आणि, '''धाता''' = सर्वांचे धारण-पोषण करणारा, '''अहम्‌ एव''' = मीच आहे ॥ १०-३३ ॥ '''अर्थ''' मी अक्षरांतील अकार आणि समासांपैकी द्वंद्व समास आहे. अक्षय काल तसेच सर्व बाजूंनी तोंडे असलेला विराटस्वरूप, सर्वांचे धारण-पोषण करणाराही मीच आहे. ॥ १०-३३ ॥ '''मूळ श्लोक''' मृत्युः सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च भविष्यताम्‌ । कीर्तिः श्रीर्वाक्च नारीणां स्मृतिर्मेधा धृतिः क्षमा ॥ १०-३४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वहरः''' = सर्वांचा नाश करणारा, '''मृत्युः''' = मृत्यू, '''च''' = आणि, '''भविष्यताम्‌''' = उत्पन्न होणाऱ्यांचा, '''उद्भवः''' = उत्पत्तीचा हेतू, '''अहम्‌''' = मी आहे, '''च''' = तसेच, '''नारीणाम्‌''' = स्त्रियांमध्ये, '''कीर्तिः''' = कीर्ती, '''श्रीः''' = श्री, '''वाक्‌''' = वाणी, '''स्मृतिः''' = स्मृती, '''मेधा''' = मेधा, '''धृतिः''' = धृती, '''च''' = आणि, '''क्षमा''' = क्षमा, '''(अहम्‌ अस्मि)''' = मी आहे ॥ १०-३४ ॥ '''अर्थ''' सर्वांचा नाश करणारा मृत्यू आणि उत्पन्न होणाऱ्यांच्या उत्पत्तीचे कारण मी आहे. तसेच स्त्रियांमध्ये कीर्ती, लक्ष्मी, वाणी, स्मृती, मेधा, धृती आणि क्षमा मी आहे. ॥ १०-३४ ॥ '''मूळ श्लोक''' बृहत्साम तथा साम्नां गायत्री छन्दसामहम्‌ । मासानां मार्गशीर्षोऽहमृतूनां कुसुमाकरः ॥ १०-३५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तथा''' = तसेच, '''साम्नाम्‌''' = गायन करण्यास योग्य अशा श्रुतींमध्ये, '''बृहत्साम''' = बृहत्साम, '''अहम्‌''' = मी आहे, '''(च)''' = आणि, '''छन्दसाम्‌''' = छंदांमध्ये, '''गायत्री''' = गायत्री छंद, '''(अहम्‌)''' = मी आहे, '''मासानाम्‌''' = महिन्यांमध्ये, '''मार्गशीर्षः''' = मार्गशीर्ष महिना, '''(च)''' = आणि, '''ऋतूनाम्‌''' = ऋतूंमध्ये, '''कुसुमाकरः''' = वसंत, '''अहम्‌''' = मी, '''(अस्मि)''' = आहे ॥ १०-३५ ॥ '''अर्थ''' तसेच गायन करण्याजोग्या वेदांमध्ये मी बृहत्साम आणि छंदांमध्ये गायत्री छंद आहे. त्याचप्रमाणे महिन्यांतील मार्गशीर्ष महिना आणि ऋतूंतील वसंत ऋतू मी आहे. ॥ १०-३५ ॥ '''मूळ श्लोक''' द्यूतं छलयतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम्‌ । जयोऽस्मि व्यवसायोऽस्मि सत्त्वं सत्त्ववतामहम्‌ ॥ १०-३६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''छलयताम्‌''' = छल करणाऱ्या खेळांमध्ये, '''द्यूतम्‌''' = द्यूत, '''(च)''' = आणि, '''तेजस्विनाम्‌''' = प्रभावशाली पुरुषांचा, '''तेजः''' = प्रभाव, '''अहम्‌''' = मी, '''अस्मि''' = आहे, '''(जेतॄणाम्‌)''' = जिंकणाऱ्यांचा, '''जयः''' = विजय, '''अहम्‌''' = मी, '''अस्मि''' = आहे, '''(व्यवसायिनाम्‌)''' = निश्चय करणाऱ्यांची, '''व्यवसायः''' = निश्चयात्मिका बुद्धी, '''(च)''' = आणि, '''सत्त्ववताम्‌''' = सात्त्विक पुरुषांचा, '''सत्त्वम्‌''' = सात्त्विक भाव, '''अस्मि''' = मी आहे ॥ १०-३६ ॥ '''अर्थ''' मी छल करणाऱ्यांतील द्यूत आणि प्रभावशाली पुरुषांचा प्रभाव आहे. मी जिंकणाऱ्यांचा विजय आहे. निश्चयी लोकांचा निश्चय आणि सात्त्विक पुरुषांचा सात्त्विक भाव मी आहे. ॥ १०-३६ ॥ '''मूळ श्लोक''' वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मि पाण्डवानां धनञ्जयः । मुनीनामप्यहं व्यासः कवीनामुशना कविः ॥ १०-३७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''वृष्णीनाम्‌''' = वृष्णिवंशामध्ये, '''वासुदेवः''' = वासुदेव म्हणजे मी स्वतः तुझा मित्र, '''पाण्डवानाम्‌''' = पांडवांमध्ये, '''धनञ्जयः''' = धनंजय म्हणजे तू, '''मुनीनाम्‌''' = मुनींमध्ये, '''व्यासः''' = वेदव्यास मुनी, '''(च)''' = आणि, '''कवीनाम्‌''' = कवींमध्ये, '''उशना''' = शुक्राचार्य, '''कविः''' = कवी, '''अपि''' = सुद्धा, '''अहम्‌''' = मीच, '''अस्मि''' = आहे ॥ १०-३७ ॥ '''अर्थ''' वृष्णिवंशीयांमध्ये वासुदेव अर्थात मी स्वतः तुझा मित्र, पांडवांमध्ये धनंजय म्हणजे तू, मुनींमध्ये वेदव्यास मुनी आणि कवींमध्ये शुक्राचार्य कवीही मीच आहे. ॥ १०-३७ ॥ '''मूळ श्लोक''' दण्डो दमयतामस्मि नीतिरस्मि जिगीषताम्‌ । मौनं चैवास्मि गुह्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम्‌ ॥ १०-३८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''दमयताम्‌''' = दंड करणाऱ्यांचा, '''दण्डः''' = दंड म्हणजे दमन करण्याची शक्ती, '''(अहम्‌) अस्मि''' = मी आहे, '''जिगीषताम्‌''' = जिंकण्याची इच्छा करणाऱ्यांची, '''नीतिः''' = नीती, '''अस्मि''' = मी आहे, '''गुह्यानाम्‌''' = गुप्त ठेवण्यास योग्य अशा भावांचे रक्षक असणारे, '''मौनम्‌''' = मौन, '''अस्मि''' = मी आहे, '''च''' = आणि, '''ज्ञानवताम्‌''' = ज्ञानी पुरुषांचे, '''ज्ञानम्‌''' = तत्त्वज्ञान, '''अहम्‌ एव''' = मीच, '''(अस्मि)''' = आहे ॥ १०-३८ ॥ '''अर्थ''' दंड करणाऱ्यांचा दंड म्हणजे दमन करण्याची शक्ती मी आहे, विजयाची इच्छा करणाऱ्यांची नीती मी आहे. गुप्त ठेवण्यासारख्या भावांचा रक्षक मौन आणि ज्ञानवानांचे तत्त्वज्ञान मीच आहे. ॥ १०-३८ ॥ '''मूळ श्लोक''' यच्चापि सर्वभूतानां बीजं तदहमर्जुन । न तदस्ति विना यत्स्यान्मया भूतं चराचरम्‌ ॥ १०-३९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = आणि, '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''सर्वभूतानाम्‌''' = सर्व भूतांचे, '''यत्‌''' = जे, '''बीजम्‌''' = उत्पत्तीचे कारण आहे, '''तत्‌ अपि''' = ते सुद्धा, '''अहम्‌ एव''' = मीच आहे, '''(यतः)''' = कारण, '''मया विना''' = माझ्याशिवाय, '''यत्‌''' = जे, '''स्यात्‌''' = असेल, असे, '''तत्‌''' = ते, '''चराचरम्‌''' = चर आणि अचर (असे कोणतेही), '''भूतम्‌ न अस्ति''' = भूत नाही ॥ १०-३९ ॥ '''अर्थ''' आणि हे अर्जुना, जे सर्व भूतांच्या उत्पत्तीचे कारण तेही मीच आहे. कारण असे चराचरातील एकही भूत नाही की, जे माझ्याशिवाय असेल. ॥ १०-३९ ॥ '''मूळ श्लोक''' नान्तोऽस्ति मम दिव्यानां विभूतीनां परंतप । एष तूद्देशतः प्रोक्तो विभूतेर्विस्तरो मया ॥ १०-४० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''परन्तप''' = हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना अर्जुना), '''मम''' = माझ्या, '''दिव्यानाम्‌''' = दिव्य, '''विभूतीनाम्‌''' = विभूतींना, '''अन्तः न अस्ति''' = अंत नाही, '''विभूतेः''' = (माझ्या स्वतःच्या) विभूतींचा, '''एषः''' = हा, '''विस्तरः''' = विस्तार, '''तु''' = तर (तुझ्यासाठी), '''मया''' = मी, '''उद्देशतः''' = एकदेशाने म्हणजे फार संक्षेपाने, '''प्रोक्तः''' = सांगितला आहे ॥ १०-४० ॥ '''अर्थ''' हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना अर्जुना), माझ्या विभूतींचा अंत नाही. हा विस्तार तर तुझ्यासाठी थोडक्यात सांगितला. ॥ १०-४० ॥ '''मूळ श्लोक''' यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा । तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजोंऽशसम्भवम्‌ ॥ १०-४१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्‌ यत्‌ एव''' = जी जी सुद्धा, '''विभूतिमत्‌''' = विभूतीने युक्त म्हणजे ऐश्वर्याने युक्त, '''श्रीमत्‌''' = कांतीने युक्त, '''वा''' = आणि, '''ऊर्जितम्‌''' = शक्तियुक्त अशी, '''सत्त्वम्‌''' = वस्तू आहे, '''तत्‌ तत्‌''' = ती ती, '''मम''' = माझ्या, '''तेजोंऽशसम्भवम्‌ एव''' = तेजाच्या अंशाचीच अभिव्यक्ती आहे असे, '''त्वम्‌''' = तू, '''अवगच्छ''' = जाणून घे ॥ १०-४१ ॥ '''अर्थ''' जी जी ऐश्वर्ययुक्त, कांतियुक्त आणि शक्तियुक्त वस्तू आहे, ती ती तू माझ्या तेजाच्या अंशाचीच अभिव्यक्ती समज. ॥ १०-४१ ॥ '''मूळ श्लोक''' अथवा बहुनैतेन किं ज्ञातेन तवार्जुन । विष्टभ्याहमिदं कॄत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत्‌ ॥ १०-४२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अथवा''' = अथवा, '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''एतेन''' = हे, '''बहुना''' = पुष्कळ, '''ज्ञातेन''' = जाणून, '''तव''' = तुला, '''किम्‌''' = काय प्रयोजन आहे, '''इदम्‌''' = हे, '''कृत्स्नम्‌''' = संपूर्ण, '''जगत्‌''' = जग, '''एकांशेन''' = फक्त एका अंशाने, '''विष्टभ्य''' = धारण करून, '''अहम्‌''' = मी, '''स्थितः''' = स्थित आहे ॥ १०-४२ ॥ '''अर्थ''' किंवा हे अर्जुना, हे फार फार जाणण्याचे तुला काय प्रयोजन आहे? मी या संपूर्ण जगाला आपल्या योगशक्तीच्या केवळ एका अंशाने धारण करून राहिलो आहे. ॥ १०-४२ ॥ '''मूळ दहाव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे विभूतियोगो नाम दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील विभूतियोग नावाचा हा दहावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ १० ॥ [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स प्रकल्पातून स्थानांतरीत]] [[वर्ग:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] h5jf0wlvsswbue0jszmbwp8zwl0h8ja 0 2351 155562 150372 2022-08-07T15:09:40Z QueerEcofeminist 918 "[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : चौदावा अध्याय (गुणत्रयविभागयोग)]]" ला ने संरक्षित केले: संरक्षित केले, उत्पात नियंत्रण (via JWB) ([संपादन=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत) [स्थानांतरण=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत)) wikitext text/x-wiki '''मूळ चौदाव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ चतुर्दशोऽध्यायः '''अर्थ''' चौदावा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम्‌ । यज्ज्ञात्वा मुनयः सर्वे परां सिद्धिमितो गताः ॥ १४-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''ज्ञानानाम्‌ (अपि)''' = ज्ञानांमध्ये सुद्धा, '''उत्तमम्‌ (तत्‌)''' = अतिउत्तम असे ते, '''परम्‌''' = परम, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''भूयः''' = पुन्हा, '''प्रवक्ष्यामि''' = मी सांगेन, '''यत्‌''' = की जे, '''ज्ञात्वा''' = जाणल्यावर, '''सर्वे''' = सर्व, '''मुनयः''' = मुनिजनांनी, '''इतः''' = या संसारातून (मुक्त होऊन), '''पराम्‌''' = परम, '''सिद्धिम्‌''' = सिद्धी, '''गताः''' = प्राप्त करून घेतलेली आहे ॥ १४-१ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, ज्ञानांतीलही अती उत्तम ते परम ज्ञान मी तुला पुन्हा सांगतो की, जे जाणल्याने सर्व मुनिजन या संसारातून मुक्त होऊन परम सिद्धी पावले आहेत. ॥ १४-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः । सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च ॥ १४-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इदम्‌''' = या, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञानाचा, '''उपाश्रित्य''' = आश्रय करून म्हणजे हे ज्ञान धारण करून, '''मम''' = माझ्या, '''साधर्म्यम्‌''' = स्वरूपाप्रत, '''आगताः''' = प्राप्त झालेले पुरुष, '''सर्गे''' = सृष्टीच्या आरंभी, '''(पुनः)''' = पुन्हा, '''न उपजायन्ते''' = उत्पन्न होत नाहीत, '''च''' = आणि, '''प्रलये अपि''' = प्रलयकाली सुद्धा, '''न व्यथन्ति''' = व्याकुळ होत नाहीत ॥ १४-२ ॥ '''अर्थ''' हे ज्ञान धारण करून माझ्या स्वरूपाला प्राप्त झालेले पुरुष सृष्टीच्या आरंभी पुन्हा जन्माला येत नाहीत आणि प्रलयकाळीही व्याकुळ हौत नाहीत. ॥ १४-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' मम योनिर्महद्ब्रह्म तस्मिन्गर्भं दधाम्यहम्‌ । सम्भवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥ १४-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''मम''' = माझी, '''महद्ब्रह्म''' = महद्ब्रह्मरूप मूल प्रकृती ही, '''(सर्वभूतानाम्‌)''' = सर्व भूतांची, '''योनिः''' = योनी आहे म्हणजे गर्भाधानाचे स्थान आहे, '''(च)''' = आणि, '''अहम्‌''' = मी, '''तस्मिन्‌''' = त्या योनीमध्ये, '''गर्भम्‌''' = चेतनसमुदायरूपी गर्भ, '''दधामि''' = स्थापन करतो, '''ततः''' = त्या जड-चेतनाच्या संयोगाने, '''सर्वभूतानाम्‌''' = सर्व भूतांची, '''सम्भवः''' = उत्पत्ती, '''भवति''' = होते ॥ १४-३ ॥ '''अर्थ''' हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), माझी महद्ब्रह्मरूप मूळ प्रकृती संपूर्ण भूतांची योनी म्हणजे गर्भधारणा करण्याचे स्थान आहे आणि मी त्या योनीच्या ठिकाणी चेतनसमुदायरूप गर्भाची स्थापना करतो. त्या जड-चेतन संयोगाने सर्व भूतांची उत्पत्ती होते. ॥ १४-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः ॥ तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता ॥ १४-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''सर्वयोनिषु''' = नाना प्रकारच्या सर्व योनींमध्ये, '''याः''' = जितक्या, '''मूर्तयः''' = मूर्ती म्हणजे शरीरधारी प्राणी, '''सम्भवन्ति''' = उत्पन्न होतात, '''तासाम्‌''' = त्या सर्वांची, '''योनिः''' = गर्भ धारण करणारी माता, '''महत्‌ ब्रह्म''' = मूल प्रकृती आहे, '''(च)''' = आणि, '''अहम्‌''' = मी, '''बीजप्रदः''' = बीज स्थापन करणारा, '''पिता''' = पिता आहे ॥ १४-४ ॥ '''अर्थ''' हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), नाना प्रकारच्या सर्व जातीत जितके शरीरधारी प्राणी उत्पन्न होतात, त्या सर्वांचा गर्भ धारण करणारी माता प्रकृती आहे आणि बीज स्थापन करणारा पिता मी आहे. ॥ १४-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः । निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम्‌ ॥ १४-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महाबाहो''' = हे महाबाहो अर्जुना, '''सत्त्वम्‌''' = सत्त्वगुण, '''रजः''' = रजोगुण, '''(च)''' = आणि, '''तमः''' = तमोगुण, '''इति''' = हे, '''प्रकृतिसम्भवाः''' = प्रकृतीपासून उत्पन्न होणारे, '''गुणाः''' = तीनही गुण, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी, '''देहिनम्‌''' = जीवात्म्याला, '''देहे''' = शरीरात, '''निबध्नन्ति''' = बांधून टाकतात ॥ १४-५ ॥ '''अर्थ''' हे महाबाहो अर्जुना, सत्त्वगुण, रजोगुण आणि तमोगुण हे प्रकृतीपासून उत्पन्न झालेले तिन्ही गुण अविनाशी जीवात्म्याला शरीरात बांधून ठेवतात. ॥ १४-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात्प्रकाशकमनामयम्‌ । सुखसङ्गेन बध्नाति ज्ञानसङ्गेन चानघ ॥ १४-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अनघ''' = हे निष्पाप अर्जुना, '''तत्र''' = त्या तिन्ही गुणांपैकी, '''सत्त्वम्‌''' = सत्त्वगुण (हा तर), '''निर्मलत्वात्‌''' = निर्मल असल्यामुळे, '''प्रकाशकम्‌''' = प्रकाश करणारा, '''(च)''' = आणि, '''अनामयम्‌''' = विकाररहित आहे तरीही, '''(सः)''' = तो, '''सुखसङ्गेन''' = सुखाच्या संबंधाद्वारे, '''च''' = आणि, '''ज्ञानसङ्गेन''' = ज्ञानाच्या संबंधाद्वारे म्हणजे त्याच्या अभिमानाने, '''बध्नाति''' = बद्ध करतो ॥ १४-६ ॥ '''अर्थ''' हे निष्पाप अर्जुना, त्या तीन गुणांमधील सत्त्वगुण निर्मळ असल्यामुळे प्रकाश उत्पन्न करणारा आणि विकाररहित आहे. तो सुखासंबंधीच्या आणि ज्ञानासंबंधीच्या अभिमानाने बांधतो. ॥ १४-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासङ्गसमुद्भवम्‌ । तन्निबध्नाति कौन्तेय कर्मसङ्गेन देहिनम्‌ ॥ १४-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''रागात्मकम्‌''' = राग-रूप, '''रजः''' = रजोगुण हा, '''तृष्णासङ्गसमुद्भवम्‌''' = कामना आणि आसक्ती यांपासून उत्पन्न झालेला आहे असे, '''विद्धि''' = तू जाण, '''तत्‌''' = तो (रजोगुण), '''देहिनम्‌''' = या जीवात्म्याला, '''कर्मसङ्गेन''' = कर्म आणि फळ यांच्याद्वारे, '''निबध्नाति''' = बद्ध करतो ॥ १४-७ ॥ '''अर्थ''' हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), रागरूप रजोगुण इच्छा आणि आसक्ती यांपासून उत्पन्न झालेला आहे, असे समज. तो या जीवात्म्याला कर्मांच्या आणि त्यांच्या फळांच्या संबंधाने बांधतो. ॥ १४-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' तमस्त्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम्‌ । प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नाति भारत ॥ १४-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''सर्वदेहिनम्‌''' = सर्व देहाभिमानी पुरुषांना, '''मोहनम्‌''' = मोहित करणारा, '''तमः तु''' = तमोगुण हा तर, '''अज्ञानजम्‌''' = अज्ञानापासून उत्पन्न झाला आहे, असे, '''विद्धि''' = तू जाण, '''तत्‌''' = तो (तमोगुण), '''(देहिनम्‌)''' = या जीवात्म्याला, '''प्रमादालस्यनिद्राभिः''' = प्रमाद, आळस व निद्रा यांच्याद्वारा, '''निबध्नाति''' = बद्ध करतो ॥ १४-८ ॥ '''अर्थ''' हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), सर्व देहाभिमानी पुरुषांना मोह पाडणारा तमोगुण अज्ञानापासून उत्पन्न झालेला आहे, असे समज. तो या जीवात्म्याला प्रमाद, आळस आणि निद्रा यांनी बांधतो. ॥ १४-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' सत्त्वं सुखे सञ्जयति रजः कर्मणि भारत । ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे सञ्जयत्युत ॥ १४-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''सत्त्वम्‌''' = सत्त्वगुण, '''सुखे''' = सुखामध्ये, '''सञ्जयति''' = आसक्त करतो, '''(च)''' = आणि, '''रजः''' = रजोगुण, '''कर्मणि''' = कर्मामध्ये, '''(तथा)''' = तसेच, '''तमः तु''' = तमोगुण तर, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञानाला, '''आवृत्य''' = झाकून टाकतो, '''प्रमादे उत''' = प्रमादामध्ये सुद्धा, '''सञ्जयति''' = आसक्त करतो ॥ १४-९ ॥ '''अर्थ''' हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), सत्त्वगुण सुखाला, रजोगुण कर्माला तसेच तमोगुण ज्ञानाला झाकून प्रमाद करण्यालाही प्रवृत्त करतो. ॥ १४-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत । रजः सत्त्वं तमश्चैव तमः सत्त्वं रजस्तथा ॥ १४-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''रजः''' = रजोगुण, '''च''' = आणि, '''तमः''' = तमोगुण यांना, '''अभिभूय''' = खाली दडपून, '''सत्त्वम्‌ (भवति)''' = सत्त्वगुण वाढतो (तसेच), '''सत्त्वम्‌''' = सत्त्वगुण, '''च''' = आणि, '''तमः''' = तमोगुण यांना, '''(अभिभूय)''' = खाली दडपून, '''रजः''' = रजोगुण वाढतो, '''तथा एव''' = तशाचप्रकारे, '''सत्त्वम्‌''' = सत्त्वगुण, '''च''' = आणि, '''रजः''' = रजोगुण यांना, '''(अभिभूय)''' = खाली दडपून, '''तमः''' = तमोगुण, '''भवति''' = वाढतो ॥ १४-१० ॥ '''अर्थ''' हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), रजोगुण आणि तमोगुण यांना दडपून सत्त्वगुण वाढतो. सत्त्वगुण आणि तमोगुण यांना दडपून रजोगुण वाढतो. तसेच सत्त्वगुण आणि रजोगुण यांना दडपून तमोगुण वाढतो. ॥ १४-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन्प्रकाश उपजायते । ज्ञानं यदा तदा विद्याद्विवृद्धं सत्त्वमित्युत ॥ १४-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यदा''' = ज्यावेळी, '''अस्मिन्‌''' = या, '''देहे''' = देहामध्ये, '''(तथा)''' = तसेच, '''सर्वद्वारेषु''' = अंतःकरण आणि इंद्रिये यांमध्ये, '''प्रकाशः''' = चेतनता, '''(च)''' = आणि, '''ज्ञानम्‌''' = विवेकशक्ती, '''उपजायते''' = उत्पन्न होते, '''तदा''' = त्यावेळी, '''इति''' = असे, '''विद्यात्‌''' = जाणावे, '''उत''' = की, '''सत्त्वम्‌''' = सत्त्वगुण, '''विवृद्धम्‌''' = वाढला आहे ॥ १४-११ ॥ '''अर्थ''' ज्यावेळी या देहात तसेच अंतःकरणात व इंद्रियांत चैतन्य आणि विवेकशक्ती उत्पन्न होते, त्यावेळी असे समजावे की, सत्त्वगुण वाढला आहे. ॥ १४-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' लोभः प्रवृत्तिरारम्भः कर्मणामशमः स्पृहा । रजस्येतानि जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ ॥ १४-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भरतर्षभ''' = हे भरतर्षभा (अर्थात भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना), '''रजसि''' = रजोगुण, '''विवृद्धे''' = वाढला असताना, '''लोभः''' = लोभ, '''प्रवृत्तिः''' = प्रवृत्ती, '''कर्मणाम्‌''' = स्वार्थबुद्धीने कर्मांचा सकाम भावाने, '''आरम्भः''' = उद्योग, '''अशमः''' = अशांति, '''(च)''' = आणि, '''स्पृहा''' = विषयभोगांची लालसा, '''एतानि''' = हे सर्व, '''जायन्ते''' = उत्पन्न होतात ॥ १४-१२ ॥ '''अर्थ''' हे भरतर्षभा (अर्थात भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना), रजोगुण वाढल्यावर लोभ, प्रवृत्ती, स्वार्थाने प्रेरित होऊन फळांच्या इच्छेने कर्मांचा आरंभ, अशांती आणि विषयभोगांची लालसा ही सर्व उत्पन्न होतात. ॥ १४-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च । तमस्येतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन ॥ १४-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कुरुनन्दन''' = हे कुरुनंदना (अर्थात कुरुवंशी अर्जुना), '''तमसि''' = तमोगुण, '''विवृद्धे''' = वाढला असता, '''(अंतःकरणे इंद्रियेषु च)''' = अंतःकरण व इंद्रिये यांचे ठायी, '''अप्रकाशः''' = चैतन्यशक्तीचा अभाव, '''अप्रवृत्तिः''' = कर्तव्य कर्मांमध्ये प्रवृत्तीचा अभाव, '''च''' = आणि, '''प्रमादः''' = प्रमाद म्हणजे व्यर्थ क्रिया, '''च''' = आणि, '''मोहः''' = अंतःकरणाच्या निद्रा इत्यादी मोहकारक वृत्ती, '''एतानि एव''' = हे सर्वच, '''जायन्ते''' = उत्पन्न होतात ॥ १४-१३ ॥ '''अर्थ''' हे कुरुनंदना (अर्थात कुरुवंशी अर्जुना), तमोगुण वाढल्यावर अंतःकरण व इंद्रिये यांत अंधार, कर्तव्य कर्मांत प्रवृत्ती नसणे, व्यर्थ हालचाली आणि झोप इत्यादी अंतःकरणाला मोहित करणाऱ्या वृत्ती ही सर्व उत्पन्न होतात. ॥ १४-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत्‌ । तदोत्तमविदां लोकानमलान्प्रतिपद्यते ॥ १४-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यदा''' = जेव्हा, '''सत्त्वे''' = सत्त्वगुण, '''प्रवृद्धे''' = वाढलेला असताना, '''देहभृत्‌''' = हा माणूस, '''प्रलयम्‌''' = मरणाप्रत, '''याति''' = जातो, '''तदा तु''' = तेव्हा तर, '''(सः)''' = तो, '''उत्तमविदाम्‌''' = उत्तम कर्म करणाऱ्यांचे, '''अमलान्‌''' = निर्मल असे दिव्य स्वर्ग इत्यादी, '''लोकान्‌''' = लोक, '''प्रतिपद्यते''' = प्राप्त करून घेतो ॥ १४-१४ ॥ '''अर्थ''' जेव्हा हा मनुष्य सत्त्वगुण वाढलेला असताना मरण पावतो, तेव्हा तो उत्तम कर्मे करणाऱ्यांच्या निर्मळ दिव्य स्वर्गादी लोकांत जातो. ॥ १४-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते । तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते ॥ १४-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''रजसि''' = रजोगुण वाढलेला असताना, '''प्रलयम्‌ गत्वा''' = मृत्यू प्राप्त झाल्यावर, '''(मनुष्यः)''' = माणूस, '''कर्मसङ्गिषु''' = कर्मांबद्दल आसक्ती असणाऱ्या मनुष्यांमध्ये, '''जायते''' = उत्पन्न होतो, '''तथा''' = तसेच, '''तमसि''' = तमोगुण वाढलेला असताना, '''प्रलीनः''' = मेलेला मनुष्य हा, '''मूढयोनिषु''' = (कीटक, पशू इत्यादी) मूढ योनींमध्ये, '''जायते''' = उत्पन्न होतो ॥ १४-१५ ॥ '''अर्थ''' रजोगुण वाढलेला असता मरण पावल्यास कर्मांची आसक्ती असणाऱ्या मनुष्यांत जन्मतो. तसेच तमोगुण वाढला असता मेलेला माणूस किडा, पशू, पक्षी इत्यादी मूढ (विवेकशून्य) जातींत जन्मतो. ॥ १४-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्त्विकं निर्मलं फलम्‌ । रजसस्तु फलं दुःखमज्ञानं तमसः फलम्‌ ॥ १४-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सुकृतस्य''' = श्रेष्ठ, '''कर्मणः''' = कर्माचे तर, '''सात्त्विकम्‌''' = सात्त्विक म्हणजे सुख, ज्ञान, वैराग्य इत्यादी, '''निर्मलम्‌''' = निर्मळ, '''फलम्‌''' = फळ आहे, '''(इति)''' = असे, '''आहुः''' = सांगितले जाते, '''तु''' = परंतु, '''रजसः''' = राजस कर्मांचे, '''फलम्‌''' = फळ, '''दुःखम्‌''' = दुःख (आणि), '''तमसः''' = तामस कर्मांचे, '''फलम्‌''' = फळ, '''अज्ञानम्‌''' = अज्ञान आहे (असे म्हटले जाते) ॥ १४-१६ ॥ '''अर्थ''' श्रेष्ठ (सात्त्विक) कर्माचे सात्त्विक अर्थात सुख, ज्ञान आणि वैराग्य इत्यादी निर्मळ फळ सांगितले आहे. राजस कर्माचे फळ दुःख तसेच तामस कर्माचे फळ अज्ञान सांगितले आहे. ॥ १४-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' सत्त्वात्सञ्जायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च । प्रमादमोहौ तमसो भवतोऽज्ञानमेव च ॥ १४-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सत्त्वात्‌''' = सत्त्वगुणापासून, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''सञ्जायते''' = उत्पन्न होते, '''च''' = आणि, '''रजसः''' = रजोगुणापासून, '''एव''' = निःसंदेहपणे, '''लोभः''' = लोभ, '''च''' = तसेच, '''तमसः''' = तमोगुणापासून, '''प्रमादमोहौ''' = प्रमाद व मोह, '''भवतः''' = उत्पन्न होतात, '''(च)''' = आणि, '''अज्ञानम्‌ एव''' = अज्ञानसुद्धा उत्पन्न होते ॥ १४-१७ ॥ '''अर्थ''' सत्त्वगुणापासून ज्ञान उत्पन्न होते. रजोगुणापासून निःसंशयपणे लोभ आणि तमोगुणापासून प्रमाद आणि मोह उत्पन्न होतात आणि अज्ञानही उत्पन्न होते. ॥ १४-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः । जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥ १४-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सत्त्वस्थाः''' = सत्त्वगुणामध्ये स्थित असणारे पुरुष, '''ऊर्ध्वम्‌''' = स्वर्गादी उच्च लोकांमध्ये, '''गच्छन्ति''' = जातात, '''राजसाः''' = रजोगुणामध्ये स्थित असणारे राजस पुरुष, '''मध्ये''' = मध्यात म्हणजे मनुष्यलोकातच, '''तिष्ठन्ति''' = राहातात, '''(च)''' = आणि, '''जघन्यगुणवृत्तिस्थाः''' = तमोगुणाचे कार्यरूप अशा निद्रा, प्रमाद व आलस्य इत्यादींमध्ये स्थित असणारे, '''तामसाः''' = तामस पुरुष, '''अधः''' = अधोगती म्हणजे कीटक, पशू इत्यादी नीच योनी तसेच नरक यांना, '''गच्छन्ति''' = प्राप्त करून घेतात ॥ १४-१८ ॥ '''अर्थ''' सत्त्वगुणात असलेले पुरुष स्वर्गादी उच्च लोकांना जातात. रजोगुणात असलेले पुरुष मध्यलोकात म्हणजे मनुष्यलोकातच राहातात आणि तमोगुणाचे कार्य असलेल्या निद्रा, प्रमाद आणि आळस इत्यादीत रत असलेले तामसी पुरुष अधोगतीला अर्थात कीटक, पशू इत्यादी नीच जातीत तसेच नरकात जातात. ॥ १४-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टानुपश्यति । गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोऽधिगच्छति ॥ १४-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''गुणेभ्यः''' = तीन गुणांच्यापेक्षा वेगळा असा, '''अन्यम्‌''' = अन्य कोणी, '''कर्तारम्‌ न''' = कर्ता नाही असे, '''यदा''' = जेव्हा, '''द्रष्टा''' = द्रष्टा, '''अनुपश्यति''' = पाहातो, '''च''' = तसेच, '''गुणेभ्यः''' = तीन गुणांच्या, '''परम्‌''' = अत्यंत पलीकडे असलेल्या सच्चिदानंदघनस्वरूप मज परमात्म्याला, '''वेत्ति''' = तत्त्वतः जाणतो, '''(तदा)''' = त्यावेळी, '''सः''' = तो, '''मद्भावम्‌''' = माझे स्वरूप, '''अधिगच्छति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ १४-१९ ॥ '''अर्थ''' ज्यावेळी द्रष्टा तिन्ही गुणांशिवाय दुसरा कोणीही कर्ता नाही, असे पाहातो आणि तिन्ही गुणांच्या अत्यंत पलीकडे असणाऱ्या सच्चिदानंदघनस्वरूप मला परमात्म्याला तत्त्वतः जाणतो, त्यावेळी तो माझ्या स्वरूपाला प्राप्त होतो. ॥ १४-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' गुणानेतानतीत्य त्रीन्देही देहसमुद्भवान्‌ । जन्ममृत्युजरादुःखैर्विमुक्तोऽमृतमश्नुते ॥ १४-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''देही''' = पुरुष हा, '''देहसमुद्भवान्‌''' = शरीरांच्या उत्पत्तीला कारणरूप अशा, '''एतान्‌''' = या, '''त्रीन्‌''' = तीन, '''गुणान्‌''' = गुणांचे, '''अतीत्य''' = उल्लंघन करून, '''जन्ममृत्युजरादुःखैः''' = जन्म, मृत्यु, जरावस्था आणि सर्व प्रकारची दुःखे यांतून, '''विमुक्तः''' = सुटून जाऊन, '''अमृतम्‌''' = परमानंद, '''अश्नुते''' = प्राप्त करून घेतो ॥ १४-२० ॥ '''अर्थ''' हा पुरुष शरीराच्या उत्पत्तीला कारण असलेल्या या तिन्ही गुणांना उल्लंघून जन्म, मृत्यू, वार्धक्य आणि सर्व प्रकारच्या दुःखांपासून मुक्त होऊन परमानंदाला प्राप्त होतो. ॥ १४-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच कैर्लिङ्गैस्त्रीन्गुणानेतानतीतो भवति प्रभो । किमाचारः कथं चैतांस्त्रीन्गुणानतिवर्तते ॥ १४-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''एतान्‌''' = या, '''त्रीन्‌''' = तीन, '''गुणान्‌''' = गुणांच्या, '''अतीतः''' = पलीकडे गेलेला पुरुष, '''कैः''' = कोणत्याकोणत्या, '''लिङ्गैः (युक्तः)''' = लक्षणांनी युक्त, '''भवति''' = असतो, '''च''' = आणि, '''किमाचारः''' = कोणत्या प्रकारचा आचार करणारा, '''(सः भवति)''' = तो असतो, '''(तथा)''' = तसेच, '''प्रभो''' = हे प्रभो (श्रीकृष्णा), '''(मनुष्यः)''' = एखादा मनुष्य, '''कथम्‌''' = कोणत्या उपायांनी, '''एतान्‌''' = या, '''त्रीन्‌''' = तीन, '''गुणान्‌''' = गुणांच्या, '''अतिवर्तते''' = पलीकडे जातो ॥ १४-२१ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, या तिन्ही गुणांच्या पलीकडे गेलेला पुरुष कोणकोणत्या लक्षणांनी युक्त असतो? आणि त्याचे आचरण कशा प्रकारचे असते? तसेच हे प्रभो (श्रीकृष्णा), मनुष्य कोणत्या उपायाने या तीन गुणांच्या पलीकडे जातो? ॥ १४-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच प्रकाशं च प्रवृत्तिं च मोहमेव च पाण्डव । न द्वेष्टि सम्प्रवृत्तानि न निवृत्तानि काङ्क्षति ॥ १४-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''पाण्डव''' = हे पांडवा (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुना), '''(यः)''' = जो पुरुष, '''प्रकाशम्‌''' = सत्त्वगुणाचे कार्यरूप असा प्रकाश, '''च''' = आणि, '''प्रवृत्तिम्‌''' = रजोगुणाचे कार्यरूप अशी प्रवृत्ती, '''च''' = तसेच, '''मोहम्‌ एव''' = तमोगुणाचे कार्यरूप असा मोह यांनासुद्धा, '''सम्प्रवृत्तानि''' = ते प्रवृत्त झाल्यावर त्यांचा, '''न द्वेष्टि''' = द्वेष करीत नाही, '''च''' = तसेच, '''निवृत्तानि''' = ते निवृत्त झाल्यावर त्यांची, '''न काङ्क्षति''' = आकांक्षा करीत नाही ॥ १४-२२ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे पांडवा (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुना), जो पुरुष सत्त्वगुणाचे कार्यरूप प्रकाश, रजोगुणाचे कार्यरूप प्रवृत्ती आणि तमोगुणाचे कार्यरूप मोह ही प्राप्त झाली असता त्यांचा विषाद मानत नाही आणि प्राप्त झाली नाही तरी त्यांची इच्छा करीत नाही ॥ १४-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' उदासीनवदासीनो गुणैर्यो न विचाल्यते । गुणा वर्तन्त इत्येव योऽवतिष्ठति नेङ्गते ॥ १४-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''उदासीनवत्‌''' = साक्षीप्रमाणे, '''आसीनः''' = स्थित असणारा, '''यः''' = जो, '''गुणैः''' = गुणांकडून, '''न विचाल्यते''' = विचलित केला जाऊ शकत नाही, '''(च)''' = तसेच, '''गुणाः एव''' = गुण हेच (गुणांमध्ये), '''वर्तन्ते''' = कार्य करतात, '''इति''' = असे समजणारा, '''यः''' = जो, '''अवतिष्ठति''' = (सच्चिदानंदघन परमात्म्यामध्ये एकीभावाने) स्थित राहात असतो, '''(एवम्‌)''' = अशाप्रकारे, '''न इङ्गते''' = त्या स्थितीपासून कधीही विचलित होत नाही ॥ १४-२३ ॥ '''अर्थ''' जो साक्षीरूप राहून गुणांकडून विचलित केला जाऊ शकत नाही आणि गुणच गुणांत वावरत आहेत, असे समजून जो सच्चिदानंदघन परमात्म्यात एकरूप होऊन राहतो व त्या स्थितीपासून कधी ढळत नाही ॥ १४-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' समदुःखसुखः स्वस्थः समलोष्टाश्मकाञ्चनः । तुल्यप्रियाप्रियो धीरस्तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः ॥ १४-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यः)''' = आणि जो, '''स्वस्थः''' = निरंतर आत्मभावामध्ये स्थित, '''समदुःखसुखः''' = दुःख व सुख यांना समान समजणारा, '''समलोष्टाश्मकाञ्चनः''' = माती, दगड व सोने यांचे ठिकाणी समान भाव असणारा, '''धीरः''' = ज्ञानी, '''तुल्यप्रियाप्रियः''' = प्रिय तसेच अप्रिय यांना एकसारखे मानणारा, '''च''' = आणि, '''तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः''' = स्वतःच्या निंदा-स्तुतीमध्ये समान भाव असणारा असतो ॥ १४-२४ ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष निरंतर आत्मभावात राहून दुःख-सुख समान मानतो, माती, दगड आणि सोने यांना सारखेच मानतो, ज्याला आवडती व नावडती गोष्ट सारखीच वाटते, जो ज्ञानी आहे आणि स्वतःची निंदा व स्तुती ज्याला समान वाटतात ॥ १४-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' मानापमानयोस्तुल्यस्तुल्यो मित्रारिपक्षयोः । सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते ॥ १४-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यः)''' = जो, '''मानापमानयोः''' = मान व अपमान यांचे बाबतीत, '''तुल्यः''' = सम असतो, '''मित्रारिपक्षयोः (अपि)''' = मित्र व शत्रू यांच्या पक्षांचे संदर्भातसुद्धा, '''तुल्यः''' = तुल्य असतो, '''(एवम्‌)''' = अशाप्रकारे, '''सर्वारम्भपरित्यागी''' = संपूर्ण आरंभांमध्ये कर्तेपणाच्या अभिमानाने रहित असतो, '''सः''' = तो पुरुष, '''गुणातीतः''' = गुणातीत, '''उच्यते''' = म्हटला जातो ॥ १४-२५ ॥ '''अर्थ''' जो मान व अपमान सारखेच मानतो, ज्याची मित्र व शत्रू या दोघांविषयी समान वृत्ती असते, तसेच सर्व कार्यात ज्याला मी करणारा असा अभिमान नसतो, त्याला गुणातीत म्हणतात. ॥ १४-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' मां च योऽव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते । स गुणान्समतीत्यैतान्ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ १४-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = आणि, '''अव्यभिचारेण''' = अव्यभिचारी, '''भक्तियोगेन''' = भक्तियोगाच्या द्वारा, '''यः''' = जो पुरुष, '''माम्‌''' = मला, '''(सततम्‌)''' = निरंतर, '''सेवते''' = भजतो, '''सः (अपि)''' = तो सुद्धा, '''एतान्‌''' = या, '''गुणान्‌''' = तीन गुणांना, '''समतीत्य''' = चांगल्याप्रकारे ओलांडून, '''ब्रह्मभूयाय''' = सच्चिदानंदघन ब्रह्म प्राप्त करून घेण्यास, '''कल्पते''' = योग्य होऊन जातो ॥ १४-२६ ॥ '''अर्थ''' आणि जो पुरुष अव्यभिचारी भक्तियोगाने मला निरंतर भजतो, तो सुद्धा या तिन्ही गुणांना पूर्णपणे उल्लंघून सच्चिदानंदघन ब्रह्माला प्राप्त होण्यास योग्य ठरतो. ॥ १४-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य च । शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकस्य च ॥ १४-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''अव्ययस्य''' = अविनाशी, '''ब्रह्मणः''' = परब्रह्माचा, '''च''' = आणि, '''अमृतस्य''' = अमृताचा, '''च''' = आणि, '''शाश्वतस्य धर्मस्य''' = नित्य धर्माचा, '''च''' = आणि, '''ऐकान्तिकस्य सुखस्य''' = अखंड एकरस आनंदाचा, '''प्रतिष्ठा''' = आश्रय, '''अहम्‌''' = मीच आहे ॥ १४-२७ ॥ '''अर्थ''' कारण त्या अविनाशी परब्रह्माचा, अमृताचा, नित्य धर्माचा आणि अखंड एकरस आनंदाचा आश्रय मी आहे. ॥ १४-२७ ॥ '''मूळ चौदाव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे गुणत्रयविभागयोगो नाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील गुणत्रयविभागयोग नावाचा हा चौदावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ १४ ॥ [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स प्रकल्पातून स्थानांतरीत]] [[वर्ग:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] 7nhou56xoe7cv54t7h34d2dywd35up2 0 2352 155559 150388 2022-08-07T15:09:27Z QueerEcofeminist 918 "[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : अठरावा अध्याय (मोक्षसंन्यासयोग)]]" ला ने संरक्षित केले: संरक्षित केले, उत्पात नियंत्रण (via JWB) ([संपादन=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत) [स्थानांतरण=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत)) wikitext text/x-wiki '''मूळ अठराव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथाष्टादशोऽध्याय: '''अर्थ''' अठरावा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच संन्यासस्य महाबाहो तत्त्वमिच्छामि वेदितुम्‌ । त्यागस्य च हृषीकेश पृथक्केशिनिषूदन ॥ १८-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''महाबाहो''' = हे महाबाहो (श्रीकृष्णा), '''हृषीकेश''' = अंतर्यामी (श्रीकृष्णा), '''केशिनिषुदन''' = केशिनिषूदना (केशि राक्षसाचा संहार करणाऱ्या), '''संन्यासस्य''' = संन्यास, '''च''' = आणि, '''त्यागस्य''' = त्याग यांचे, '''तत्त्वम्‌''' = तत्त्व, '''पृथक्‌''' = पृथक्‌ पणे, '''वेदितुम्‌''' = जाणून घेण्याची, '''इच्छामि''' = मला इच्छा आहे ॥ १८-१ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे महाबाहो, हे हृषीकेशा, हे केशिनिषूदना, मी संन्यास आणि त्याग यांचे तत्त्व वेगवेगळे जाणू इच्छितो. ॥ १८-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच काम्यानां कर्माणां न्यासं संन्यासं कवयो विदुः । सर्वकर्मफलत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः ॥ १८-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''काम्यानाम्‌''' = काम्य, '''कर्मणाम्‌''' = कर्मांच्या, '''न्यासम्‌''' = त्यागाला, '''संन्यासम्‌''' = संन्यास, '''(इति)''' = (असे), '''कवयः''' = काही पंडितजन, '''विदुः''' = मानतात, '''(तथा इतरे)''' = तसेच दुसरे, '''विचक्षणाः''' = विचारकुशल पुरुष, '''सर्वकर्मफलत्यागम्‌''' = सर्व कर्मांच्या फळांच्या त्यागाला, '''त्यागम्‌''' = त्याग, '''(इति)''' = असे, '''प्राहुः''' = म्हणतात ॥ १८-२ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, कित्येक पंडित काम्य कर्मांच्या त्यागाला संन्यास मानतात. तर दुसरे काही विचारकुशल लोक सर्व कर्मांच्या फळाच्या त्यागाला त्याग म्हणतात. ॥ १८-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' त्याज्यं दोषवदित्येके कर्म प्राहुर्मनीषिणः । यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यमिति चापरे ॥ १८-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्म''' = कर्ममात्र हे, '''दोषवत्‌''' = दोषयुक्त आहे, '''(अतः)''' = म्हणून ते, '''त्याज्यम्‌''' = त्याग करण्यास योग्य आहे, '''इति''' = असे, '''एके''' = काही, '''मनीषिणः''' = विद्वान, '''प्राहुः''' = म्हणतात, '''च''' = आणि, '''यज्ञदानतपःकर्म''' = यज्ञ, दान आणि तप रूप कर्म हे, '''न त्याज्यम्‌''' = त्याग करण्यास योग्य नाही, '''इति''' = असे, '''अपरे''' = दुसरे विद्वान, '''(प्राहुः)''' = म्हणतात ॥ १८-३ ॥ '''अर्थ''' कित्येक विद्वान असे म्हणतात की, सर्व कर्मे दोषयुक्त आहेत म्हणून ती टाकणे योग्य होय आणि दुसरे विद्वान असे म्हणतात की, यज्ञ, दान आणि तप रूप कर्मे टाकणे योग्य नाही. ॥ १८-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' निश्चयं शृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम । त्यागो हि पुरुषव्याघ्र त्रिविधः सम्प्रकीर्तितः ॥ १८-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पुरुषव्याघ्र''' = हे पुरुषश्रेष्ठा, '''भरतसत्तम''' = हे अर्जुना, '''तत्र''' = संन्यास आणि त्याग या दोहोंपैकी, '''त्यागे''' = त्याग या विषयाच्या बाबतीत प्रथम, '''मे''' = माझा, '''निश्चयम्‌''' = निश्चय, '''शृणु''' = तू ऐक, '''हि''' = कारण, '''त्यागः''' = त्याग हा, '''त्रिविधः''' = सात्त्विक, राजस व तामस या तीन प्रकारचा म्हणून, '''सम्प्रकीर्तितः''' = सांगितला गेला आहे ॥ १८-४ ॥ '''अर्थ''' हे पुरुषश्रेष्ठ अर्जुना, संन्यास आणि त्याग या दोहोंपैकी प्रथम त्यागाच्या बाबतीत माझा निर्णय ऐक. कारण त्याग सात्त्विक, राजस व तामस या भेदांमुळे तीन प्रकारचा सांगितला गेला आहे. ॥ १८-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत्‌ । यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम्‌ ॥ १८-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यज्ञदानतपःकर्म''' = यज्ञ, दान आणि तप रूप कर्म, '''न त्याज्यम्‌''' = हे टाकण्यास योग्य नाहीत या उलट, '''तत्‌''' = ते तर, '''एव''' = अवश्यपणे, '''कार्यम्‌''' = कर्तव्य आहे, '''(यतः)''' = कारण, '''यज्ञः''' = यज्ञ, '''दानम्‌''' = दान, '''च''' = आणि, '''तपः एव''' = तप ही तिन्हीही कर्मे, '''मनीषिणाम्‌''' = बुद्धिमान पुरुषांना, '''पावनानि''' = पवित्र करणारी आहेत ॥ १८-५ ॥ '''अर्थ''' यज्ञ, दान आणि तप रूप कर्म टाकणे योग्य नाही. उलट ते अवश्य केले पाहिजे. कारण यज्ञ, दान व तप ही तीनही कर्मे बुद्धिमान माणसांना पवित्र करणारी आहेत. ॥ १८-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' एतान्यपि तु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा फलानि च । कर्तव्यानीति मे पार्थ निश्चितं मतमुत्तमम्‌ ॥ १८-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(अतः)''' = म्हणून, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''एतानि''' = ही यज्ञ, दान व तप रूप कर्मे, '''तु''' = तसेच, '''(अन्यानि) अपि''' = अन्य सुद्धा, '''कर्माणि''' = संपूर्ण कर्तव्य कर्मे ही, '''सङ्गम्‌''' = आसक्ती, '''च''' = आणि, '''फलानि''' = फळे यांचा, '''त्यक्त्वा''' = त्याग करून, '''कर्तव्यानि''' = अवश्य केली पाहिजेत, '''इति''' = हे, '''मे''' = माझे, '''निश्चितम्‌''' = निश्चित केलेले, '''उत्तमम्‌''' = उत्तम, '''मतम्‌''' = मत आहे ॥ १८-६ ॥ '''अर्थ''' म्हणून हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), ही यज्ञ, दान व तप रूप कर्मे तसेच इतरही सर्व कर्तव्य कर्मे आसक्ती आणि फळांचा त्याग करून अवश्य केली पाहिजेत. हे माझे निश्चित असे उत्तम मत आहे. ॥ १८-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' नियतस्य तु संन्यासः कर्मणो नोपपद्यते । मोहात्तस्य परित्यागस्तामसः परिकीर्तितः ॥ १८-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''नियतस्य''' = शास्त्राने नेमलेल्या, '''कर्मणः''' = कर्माचा, '''संन्यासः''' = स्वरूपतः त्याग, '''न उपपद्यते''' = उचित नाही, '''(अतः)''' = म्हणून, '''मोहात्‌''' = मोहामुळे, '''तस्य''' = त्याचा, '''परित्यागः''' = त्याग हा, '''तामसः''' = तामस त्याग असे, '''परिकीर्तितः''' = सांगितले गेले आहे ॥ १८-७ ॥ '''अर्थ''' (निषिद्ध आणि काम्य कर्मांचा तर स्वरूपतः त्याग करणे योग्यच आहे.) परंतु नियत कर्मांचा स्वरूपतः त्याग योग्य नाही. म्हणून मोहाने त्याचा त्याग करणे याला तामस त्याग म्हटले आहे. ॥ १८-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' दुःखमित्येव यत्कर्म कायक्लेशभयात्त्यजेत्‌ । स कृत्वा राजसं त्यागं नैव त्यागफलं लभेत्‌ ॥ १८-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्‌''' = जे काही, '''कर्म''' = कर्म आहे, '''(तत्‌)''' = ते सर्व, '''दुःखम्‌ एव''' = दुःखरूपच आहे, '''इति''' = असे (समजून जर कोणी), '''कायक्लेशभयात्‌''' = शारीरिक क्लेशाच्या भयाने, '''त्यजेत्‌''' = कर्तव्य कर्मांचा त्याग करेल, '''(तर्हि)''' = तर, '''(एतादृशम्‌)''' = असला, '''राजसम्‌''' = राजस, '''त्यागम्‌''' = त्याग, '''कृत्वा''' = करून, '''सः''' = त्या माणसाला, '''त्यागफलम्‌''' = कोणत्याही प्रकाराने त्यागाचे फळ, '''न एव लभेत्‌''' = मिळणार नाही ॥ १८-८ ॥ '''अर्थ''' जे काही कर्म आहे, ते दुःखरूपच आहे, असे समजून जर कोणी शारीरिक त्रासाच्या भीतीने कर्तव्य कर्मे सोडून देईल, तर त्याला असा राजस त्याग करून त्यागाचे फळ कोणत्याही प्रकारे मिळत नाही. ॥ १८-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' कार्यमित्येव यत्कर्म नियतं क्रियतेऽर्जुन । सङ्गं त्यक्त्वा फलं चैव स त्यागः सात्त्विको मतः ॥ १८-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''यत्‌''' = जे, '''नियतम्‌''' = शास्त्रविहित, '''कर्म''' = कर्म, '''कार्यम्‌ एव''' = करणे हेच कर्तव्य आहे, '''इति''' = या भावनेने, '''सङ्गम्‌''' = आसक्ती, '''च''' = आणि, '''फलम्‌''' = फळ यांचा, '''त्यक्त्वा''' = त्याग करून, '''क्रियते''' = केले जाते, '''सः एव''' = तोच, '''सात्त्विकः''' = सात्त्विक, '''त्यागः''' = त्याग, '''मतः''' = मानला गेला आहे ॥ १८-९ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, जे शास्त्रविहित कर्म करणे कर्तव्य आहे, या भावनेने आसक्ती आणि फळ यांचा त्याग करून केले जाते, तोच सात्त्विक त्याग मानला गेला आहे. ॥ १८-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' न द्वेष्ट्यकुशलं कर्म कुशले नानुषज्जते । त्यागी सत्त्वसमाविष्टो मेधावी छिन्नसंशयः ॥ १८-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यः पुरुषः)''' = जो पुरुष, '''अकुशलम्‌''' = अकुशल अशा, '''कर्म''' = कर्मांचा, '''न द्वेष्टि''' = द्वेष करीत नाही, '''(च)''' = आणि, '''कुशले''' = कुशल कर्मामध्ये, '''न अनुषज्जते''' = आसक्त होत नाही, '''(सः)''' = तो, '''सत्त्वसमाविष्टः''' = शुद्ध सत्त्वगुणाने युक्त असा पुरुष हा, '''छिन्नसंशयः''' = संशयरहित, '''मेधावी''' = बुद्धिमान, '''(च)''' = आणि, '''त्यागी''' = खरा त्यागी आहे ॥ १८-१० ॥ '''अर्थ''' जो मनुष्य कुशल नसलेल्या कर्मांचा द्वेष करीत नाही आणि कुशल कर्मांत आसक्त होत नाही, तो शुद्ध सत्त्वगुणी पुरुष संशयरहित ज्ञानी व खरा त्यागी होय. ॥ १८-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' न हि देहभृता शक्यं त्यक्तुं कर्माण्यशेषतः । यस्तु कर्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते ॥ १८-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''कर्माणि''' = सर्व कर्मांचा, '''अशेषतः त्यक्तुम्‌''' = पूर्णपणे त्याग करणे हे, '''देहभृता''' = कोणत्याही देहधारी माणसाला, '''न शक्यम्‌''' = शक्य नाही, '''(तस्मात्‌)''' = म्हणून, '''यः''' = जो, '''कर्मफलत्यागी''' = कर्मफळांचा त्याग करणारा आहे, '''सः तु''' = तोच, '''त्यागी''' = त्यागी आहे, '''इति''' = असे, '''अभिधीयते''' = म्हटले जाते ॥ १८-११ ॥ '''अर्थ''' कारण शरीरधारी कोणत्याही माणसाकडून पूर्णपणे सर्व कर्मांचा त्याग केला जाणे शक्य नाही. म्हणून जो कर्मफळाचा त्यागी आहे, तोच त्यागी आहे, असे म्हटले जाते. ॥ १८-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम्‌ । भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु संन्यासिनां क्वचित्‌ ॥ १८-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्मणः''' = कर्मांचे तर, '''इष्टम्‌''' = चांगले, '''अनिष्टम्‌''' = वाईट, '''च''' = आणि, '''मिश्रम्‌''' = संमिश्र, '''(इति)''' = असे, '''त्रिविधम्‌''' = तीन प्रकारचे, '''फलम्‌''' = फळ हे, '''अत्यागिनाम्‌''' = कर्मफळांचा त्याग न करणाऱ्या पुरुषांच्या बाबतीत, '''प्रेत्य''' = मेल्यानंतर, '''(अवश्यम्‌)''' = अवश्य, '''भवति''' = होते, '''किंतु''' = परंतु, '''संन्यासिनाम्‌''' = कर्मफळांचा त्याग करून टाकणाऱ्या माणसांचे, '''(कर्मफलम्‌)''' = कर्मफळ हे, '''क्वचित्‌''' = कोणत्याही काळी, '''न (भवति)''' = भोग देणारे होत नाही ॥ १८-१२ ॥ '''अर्थ''' कर्मफळाचा त्याग न करणाऱ्या मनुष्यांना कर्माचे बरे, वाईट व मिश्र असे तीन प्रकारचे फळ मेल्यानंतर जरूर मिळते; परंतु कर्मफळाचा त्याग करणाऱ्या मनुष्यांना कर्माचे फळ कधीही मिळत नाही. ॥ १८-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' पञ्चैतानि महाबाहो कारणानि निबोध मे । साङ्ख्ये कृतान्ते प्रोक्तानि सिद्धये सर्वकर्मणाम्‌ ॥ १८-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महाबाहो''' = हे महाबाहो अर्जुना, '''सर्वकर्मणाम्‌''' = सर्व कर्मांच्या, '''सिद्धये''' = सिद्धीसाठी, '''एतानि''' = हे, '''पञ्च''' = पाच, '''कारणानि''' = हेतू, '''कृतान्ते''' = कर्मांचा अंत करण्याचा उपाय सांगणाऱ्या, '''साङ्ख्ये''' = सांख्यशास्त्रात, '''प्रोक्तानि''' = सांगितले गेले आहेत, '''(तानि)''' = ते, '''मे''' = माझ्याकडून, '''निबोध''' = तू चांगल्याप्रकारे जाणून घे ॥ १८-१३ ॥ '''अर्थ''' हे महाबाहो अर्जुना, सर्व कर्मांच्या सिद्धींची ही पाच कारणे, कर्मांचा शेवट करण्याचा उपाय सांगणाऱ्या सांख्यशास्त्रात सांगितली गेली आहेत, ती तू माझ्याकडून नीट समजून घे. ॥ १८-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम्‌ । विविधाश्च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम्‌ ॥ १८-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अत्र''' = या विषयाच्या बाबतीत म्हणजे कर्माच्या सिद्धीच्या संदर्भात, '''अधिष्ठानम्‌''' = अधिष्ठान, '''च''' = आणि, '''कर्ता''' = कर्ता, '''च''' = तसेच, '''पृथग्विधम्‌ करणम्‌''' = भिन्न भिन्न प्रकारची करणे, '''च''' = तसेच, '''विविधाः''' = नाना प्रकारच्या, '''पृथक्‌''' = वेगवेगळ्या, '''चेष्टाः''' = क्रिया, '''(च)''' = आणि, '''तथा एव''' = तसेच, '''पञ्चमम्‌''' = पाचवा हेतू, '''दैवम्‌''' = दैव आहे ॥ १८-१४ ॥ '''अर्थ''' कर्म पूर्ण होण्यासाठी अधिष्ठान, कर्ता, निरनिराळ्या प्रकारची करणे, अनेक प्रकारच्या वेगवेगळ्या क्रिया आणि तसेच पाचवे कारण दैव आहे. ॥ १८-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' शरीरवाङ्‍मनोभिर्यत्कर्म प्रारभते नरः । न्याय्यं वा विपरीतं वा पञ्चैते तस्य हेतवः ॥ १८-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''शरीरवाङ्‍मनोभिः''' = मन, वाणी आणि शरीर यांचेद्वारा, '''न्याय्यम्‌''' = शास्त्रानुकूल, '''वा''' = अथवा, '''विपरीतम्‌''' = विपरीत, '''वा''' = अथवा, '''यत्‌ कर्म''' = जे कोणतेही कर्म, '''नरः''' = मनुष्य, '''प्रारभते''' = करतो, '''तस्य''' = त्याची, '''एते''' = ही, '''पञ्च''' = पाचही, '''हेतवः''' = कारणे आहेत ॥ १८-१५ ॥ '''अर्थ''' मनुष्य मन, वाणी आणि शरीर यांनी शास्त्राला अनुसरून किंवा त्याविरुद्ध कोणतेही कर्म करतो, त्याची ही पाचही कारणे असतात. ॥ १८-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं केवलं तु यः । पश्यत्यकृतबुद्धित्वान्न स पश्यति दुर्मतिः ॥ १८-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''एवम्‌''' = असे, '''सति''' = असतानाही, '''यः''' = जो पुरुष, '''अकृतबुद्धित्वात्‌''' = अशुद्ध बुद्धी असल्यामुळे, '''तत्र''' = त्या विषयाच्या बाबतीत म्हणजे कर्म होण्याच्या बाबतीत, '''केवलम्‌''' = केवळ आणि शुद्ध स्वरूप अशा, '''आत्मानम्‌''' = आत्म्याला, '''कर्तारम्‌''' = कर्ता असे, '''पश्यति''' = समजतो, '''सः''' = तो, '''दुर्मतिः''' = मलिन बुद्धी असणारा अज्ञानी, '''न पश्यति''' = यथार्थपणे समजत नाही ॥ १८-१६ ॥ '''अर्थ''' परंतु असे असूनही जो मनुष्य अशुद्ध बुद्धीमुळे कर्मे पूर्ण होण्यामध्ये केवळ आणि शुद्धस्वरूप आत्म्याला कर्ता समजतो, तो मलिन बुद्धीचा अज्ञानी खरे काय ते जाणत नाही. ॥ १८-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' यस्य नाहङ्कृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते । हत्वापि स इमाँल्लोकान्न हन्ति न निबध्यते ॥ १८-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यस्य''' = ज्या पुरुषाच्या, '''(अंतःकरणे)''' = अंतःकरणामध्ये, '''अहङ्कृतः''' = मी कर्ता आहे असा, '''भावः''' = भाव, '''न''' = नाही, '''(तथा)''' = तसेच, '''यस्य''' = ज्याची, '''बुद्धिः''' = बुद्धी (ही सांसारिक पदार्थ व कर्मे यामध्ये), '''न लिप्यते''' = लिप्त होत नाही, '''सः''' = तो पुरुष, '''इमान्‌''' = या, '''लोकान्‌''' = सर्व लोकांना, '''हत्वा अपि''' = मारूनसुद्धा (वास्तवामध्ये), '''न हन्ति''' = तो मारत नाही, '''(च)''' = आणि, '''न निबध्यते''' = पापांनी बद्धही होत नाही ॥ १८-१७ ॥ '''अर्थ''' ज्या माणसाच्या अंतःकरणात मी कर्ता आहे, असा भाव नसतो, तसेच ज्याची बुद्धी सांसारिक पदार्थांत आणि कर्मांत लिप्त होत नाही, तो माणूस या सर्व लोकांना मारूनही वास्तविक तो मारत नाही आणि त्याला पापही लागत नाही. ॥ १८-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधा कर्मचोदना । करणं कर्म कर्तेति त्रिविधः कर्मसंग्रहः ॥ १८-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''परिज्ञाता''' = ज्ञाता, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''(च)''' = आणि, '''ज्ञेयम्‌''' = ज्ञेय (अशी ही), '''त्रिविधा''' = तीन प्रकारची, '''कर्मचोदना''' = कर्माला प्रेरणा आहे तसेच, '''कर्ता''' = कर्ता, '''करणम्‌''' = करण आणि, '''कर्म''' = क्रिया, '''इति''' = असा, '''त्रिविधः''' = तीन प्रकारचा, '''कर्मसंग्रहः''' = कर्मसंग्रह आहे (म्हणजे कर्मसाधन आहे) ॥ १८-१८ ॥ '''अर्थ''' ज्ञाता, ज्ञान आणि ज्ञेय या तीन प्रकारच्या कर्माच्या प्रेरणा आहेत. आणि कर्ता, करण तसेच क्रिया हे तीन प्रकारचे कर्मसंग्रह आहेत. ॥ १८-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' ज्ञानं कर्म च कर्ता च त्रिधैव गुणभेदतः । प्रोच्यते गुणसङ्ख्याने यथावच्छृणु तान्यपि ॥ १८-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''गुणसङ्ख्याने''' = गुणांची संख्या निरूपण करणाऱ्या सांख्यशास्त्रामध्ये, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''च''' = आणि, '''कर्म''' = कर्म, '''च''' = तसेच, '''कर्ता''' = कर्ता हे, '''गुणभेदतः''' = गुणांच्या भेदामुळे, '''त्रिधा एव''' = तीन तीन प्रकारांचेच आहेत असे, '''प्रोच्यते''' = सांगितले गेलेले आहे, '''तानि अपि''' = तेसुद्धा, '''यथावत्‌''' = चांगल्या प्रकारे, '''(मत्तः)''' = माझ्याकडून, '''शृणु''' = तू ऐक ॥ १८-१९ ॥ '''अर्थ''' गुणांची संख्या सांगणाऱ्या शास्त्रात ज्ञान, कर्म आणि कर्ता हे गुणांच्या भेदाने तीन-तीन प्रकारचेच सांगितले आहेत. तेही तू माझ्याकडून नीट ऐक. ॥ १८-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वभूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्षते । अविभक्तं विभक्तेषु तज्ज्ञानं विद्धि सात्त्विकम्‌ ॥ १८-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विभक्तेषु''' = निरनिराळ्या असणाऱ्या, '''सर्वभूतेषु''' = सर्व भूतांमध्ये, '''एकम्‌''' = एक, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी, '''भावम्‌''' = परमात्म भाव हाच, '''अविभक्तम्‌''' = विभागरहित असा (म्हणजे समभावाने स्थित असा), '''येन''' = ज्या ज्ञानामुळे, '''ईक्षते''' = (मनुष्य) पाहतो, '''तत्‌''' = ते, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''सात्त्विकम्‌''' = सात्त्विक आहे असे, '''विद्धि''' = तू जाण ॥ १८-२० ॥ '''अर्थ''' ज्या ज्ञानामुळे माणूस निरनिराळ्या सर्व भूतांमध्ये एक अविनाशी परमात्मभाव विभागरहित समभावाने भरून राहिला आहे, असे पाहतो, ते ज्ञान तू सात्त्विक आहे, असे जाण. ॥ १८-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञानं नानाभावान्पृथग्विधान्‌ । वेत्ति सर्वेषु भूतेषु तज्ज्ञानं विद्धि राजसम्‌ ॥ १८-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''यत्‌''' = जे, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान म्हणजे ज्या ज्ञानाच्या द्वारे, '''(मनुष्यः)''' = मनुष्य हा, '''सर्वेषु''' = सर्व, '''भूतेषु''' = भूतांमध्ये, '''पृथग्विधान्‌''' = भिन्न भिन्न प्रकारच्या, '''नानाभावान्‌''' = नाना भावांना, '''पृथक्त्वेन''' = अलग अलग पणे, '''वेत्ति''' = जाणतो, '''तत्‌''' = ते, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''राजसम्‌''' = राजस आहे असे, '''विद्धि''' = तू जाण ॥ १८-२१ ॥ '''अर्थ''' परंतु ज्या ज्ञानाने मनुष्य सर्व भूतांमध्ये भिन्न भिन्न प्रकारांचे अनेक भाव वेगवेगळे जाणतो, ते ज्ञान तू राजस जाण. ॥ १८-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' यत्तु कृत्स्नवदेकस्मिन्कार्ये सक्तमहैतुकम्‌ । अतत्त्वार्थवदल्पं च तत्तामसमुदाहृतम्‌ ॥ १८-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''यत्‌''' = जे ज्ञान, '''एकस्मिन्‌''' = एकाच, '''कार्ये''' = कार्यरूप शरीरातच, '''कृत्स्नवत्‌''' = सर्व असल्याप्रमाणे, '''सक्तम्‌''' = आसक्त असते, '''च''' = तसेच, '''(यत्‌)''' = जे ज्ञान, '''अहैतुकम्‌''' = युक्तिरहित, '''अतत्त्वार्थवत्‌''' = तात्त्विक अर्थाने रहित, '''(च)''' = आणि, '''अल्पम्‌''' = तुच्छ असते, '''तत्‌''' = ते ज्ञान, '''तामसम्‌''' = तामस असे, '''उदाहृतम्‌''' = म्हटले गेले आहे ॥ १८-२२ ॥ '''अर्थ''' परंतु जे ज्ञान एका कार्यरूपी शरीरातच पूर्णासारखे आसक्त असते, तसेच जे युक्तिशून्य, तात्त्विक अर्थाने रहित आणि तुच्छ असते, ते तामस म्हटले गेले आहे. ॥ १८-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' नियतं सङ्गरहितमरागद्वेषतः कृतम्‌ । अफलप्रेप्सुना कर्म यत्तत्सात्त्विकमुच्यते ॥ १८-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''नियतम्‌''' = शास्त्रविधीने नियत केलेले, '''(च)''' = आणि, '''सङ्गरहितम्‌''' = कर्तेपणाच्या अभिमानाने रहित, '''यत्‌''' = जे, '''कर्म''' = कर्म, '''अफलप्रेप्सुना''' = फळाची अपेक्षा नसणाऱ्या पुरुषाकडून, '''अरागद्वेषतः''' = राग व द्वेष यांच्या विना, '''कृतम्‌''' = केले गेलेले आहे, '''तत्‌''' = ते कर्म, '''सात्त्विकम्‌''' = सात्त्विक असे, '''उच्यते''' = म्हटले जाते ॥ १८-२३ ॥ '''अर्थ''' जे कर्म शास्त्रविधीने नेमून दिलेले असून कर्तेपणाचा अभिमान न बाळगता फळाची इच्छा न करणाऱ्या माणसाने राग व द्वेष सोडून केलेले असते, ते सात्त्विक म्हटले जाते. ॥ १८-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' यत्तु कामेप्सुना कर्म साहङ्कारेण वा पुनः । क्रियते बहुलायासं तद्राजसमुदाहृतम्‌ ॥ १८-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''यत्‌''' = जे, '''कर्म''' = कर्म, '''बहुलायासम्‌''' = पुष्कळ परिश्रमाने युक्त असते, '''पुनः''' = तसेच जे, '''कामेप्सुना''' = भोगासक्ती असणाऱ्या पुरुषाकडून, '''वा''' = किंवा, '''साहङ्कारेण''' = अहंकारयुक्त पुरुषाकडून, '''क्रियते''' = केले जाते, '''तत्‌''' = ते कर्म, '''राजसम्‌''' = राजस असे, '''उदाहृतम्‌''' = म्हटले गेले आहे ॥ १८-२४ ॥ '''अर्थ''' परंतु जे कर्म अतिशय परिश्रमपूर्वक तसेच भोगांची इच्छा करणाऱ्या किंवा अहंकार बाळगणाऱ्या माणसाकडून केले जाते, ते राजस म्हटले गेले आहे. ॥ १८-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनुबन्धं क्षयं हिंसामनवेक्ष्य च पौरुषम्‌ । मोहादारभ्यते कर्म यत्तत्तामसमुच्यते ॥ १८-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अनुबन्धं''' = परिणाम, '''क्षयम्‌''' = हानी, '''हिंसाम्‌''' = हिंसा, '''पौरुषम्‌''' = सामर्थ्य या सर्वांचा, '''अनवेक्ष्य''' = विचार न करता, '''यत्‌''' = जे, '''कर्म''' = कर्म, '''मोहात्‌''' = केवळ अज्ञानाने, '''आरभ्यते''' = केले जाते, '''तत्‌''' = ते कर्म हे, '''तामसम्‌''' = तामस असे, '''उच्यते''' = म्हटले जाते ॥ १८-२५ ॥ '''अर्थ''' जे कर्म परिणाम, हानी, हिंसा आणि सामर्थ्य यांचा विचार न करता केवळ अज्ञानाने केले जाते, ते तामस होते. ॥ १८-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' मुक्तसङ्गोऽनहंवादी धृत्युत्साहसमन्वितः । सिद्ध्यसिद्ध्योर्निर्विकारः कर्ता सात्त्विक उच्यते ॥ १८-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मुक्तसङ्गः''' = संगरहित, '''अनहंवादी''' = अहंकारयुक्त वचन न बोलणारा, '''धृत्युसाहसमन्वितः''' = धैर्य व उत्साह यांनी युक्त, '''सिद्ध्यसिद्ध्योः''' = कार्याची सिद्धी आणि असिद्धी या बाबतीत, '''निर्विकारः''' = हर्ष, शोक इत्यादी विकारांनी रहित असा, '''कर्ता''' = कर्ता, '''सात्त्विकः''' = सात्त्विक (आहे असे), '''उच्यते''' = म्हटले जाते ॥ १८-२६ ॥ '''अर्थ''' जो कर्ता आसक्ती न बाळगणारा, मी, माझे न म्हणणारा, धैर्य व उत्साहाने युक्त, कार्य सिद्ध होवो वा न होवो, त्याविषयी हर्षशोकादी विकारांनी रहित असलेला असतो - तो सात्त्विक म्हटला जातो. ॥ १८-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' रागी कर्मफलप्रेप्सुर्लुब्धो हिंसात्मकोऽशुचिः । हर्षशोकान्वितः कर्ता राजसः परिकीर्तितः ॥ १८-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यः)''' = जो, '''कर्ता''' = कर्ता, '''रागी''' = आसक्तीने युक्त आहे, '''कर्मफलप्रेप्सुः''' = कर्माच्या फळाची इच्छा करणारा, '''(च)''' = आणि, '''लुब्धः''' = लोभी आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''हिंसात्मकः''' = दुसऱ्यांना कष्ट देण्याचा स्वभाव असणारा, '''अशुचिः''' = अशुद्ध आचरण करणारा, '''(च)''' = आणि, '''हर्षशोकान्वितः''' = हर्ष व शोक यांनी लिप्त आहे असा, '''(सः)''' = तो कर्ता, '''राजसः''' = राजस असा, '''परिकीर्तितः''' = म्हटला जातो ॥ १८-२७ ॥ '''अर्थ''' जो कर्ता आसक्ती असलेला, कर्मांच्या फळांची इच्छा बाळगणारा, लोभी, इतरांना पीडा देण्याचा स्वभाव असलेला, अशुद्ध आचरणाचा आणि हर्ष-शोक यांनी युक्त असतो, तो राजस म्हटला जातो. ॥ १८-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' अयुक्तः प्राकृतः स्तब्धः शठो नैष्कृतिकोऽलसः । विषादी दीर्घसूत्री च कर्ता तामस उच्यते ॥ १८-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अयुक्तः''' = अयुक्त, '''प्राकृतः''' = असंस्कृत, '''स्तब्धः''' = घमेंडी, '''शठः''' = धूर्त आणि, '''नैष्कृतिकः''' = दुसऱ्यांच्या उपजीविकेचा नाश करणारा, '''(च)''' = तसेच, '''विषादी''' = शोक करणारा, '''अलसः''' = आळशी, '''च''' = आणि, '''दीर्घसूत्री''' = दीर्घसूत्री आहे तो, '''कर्ता''' = कर्ता, '''तामसः''' = तामस, '''उच्यते''' = म्हटला जातो ॥ १८-२८ ॥ '''अर्थ''' जो कर्ता अयुक्त, अशिक्षित, घमेंडखोर, धूर्त, दुसऱ्यांची जीवन-वृत्ती नाहीशी करणारा, शोक करणारा, आळशी आणि दीर्घसूत्री असतो, तो तामस म्हटला जातो. ॥ १८-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' बुद्धेर्भेदं धृतेश्चैव गुणतस्त्रिविधं शृणु । प्रोच्यमानमशेषेण पृथक्त्वेन धनञ्जय ॥ १८-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''धनञ्जय''' = हे धनंजया (अर्जुना), '''(मया)''' = आता माझ्याकडून, '''अशेषेण''' = संपूर्णपणे, '''पृथक्त्वेन''' = विभागपूर्वक, '''प्रोच्यमानम्‌''' = सांगितले जाणारे, '''गुणतः''' = गुणानुसार, '''बुद्धेः''' = बुद्धीचे, '''च''' = आणि, '''धृतेः एव''' = धृतीचे सुद्धा, '''त्रिविधम्‌''' = तीन प्रकारचे, '''भेदम्‌''' = भेद, '''शृणु''' = तू ऐक ॥ १८-२९ ॥ '''अर्थ''' हे धनंजया (अर्थात अर्जुना), आता बुद्धीचे व धृतीचेही गुणांनुसार तीन प्रकारचे भेद माझ्याकडून पूर्णपणे विभागपूर्वक सांगितले जात आहेत, ते तू ऐक. ॥ १८-२९ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च कार्याकार्ये भयाभये । बन्धं मोक्षं च या वेत्ति बुद्धिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥ १८-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''प्रवृत्तिम्‌''' = प्रवृत्तिमार्ग, '''च''' = आणि, '''निवृत्तिम्‌''' = निवृत्तिमार्ग, '''कार्याकार्ये''' = कर्तव्य आणि अकर्तव्य, '''भयाभये''' = भय व अभय, '''च''' = तसेच, '''बन्धम्‌''' = बंधन, '''च''' = आणि, '''मोक्षम्‌''' = मोक्ष हे सर्व, '''या''' = जी बुद्धी, '''वेत्ति''' = यथार्थपणे जाणते, '''सा''' = ती, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''सात्त्विकी''' = सात्त्विक आहे ॥ १८-३० ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), जी बुद्धी प्रवृत्तिमार्ग व निवृत्तिमार्ग, कर्तव्य व अकर्तव्य, भय व अभय तसेच बंधन व मोक्ष यथार्थपणे जाणते, ती सात्त्विक बुद्धी होय. ॥ १८-३० ॥ '''मूळ श्लोक''' यया धर्ममधर्मं च कार्यं चाकार्यमेव च । अयथावत्प्रजानाति बुद्धिः सा पार्थ राजसी ॥ १८-३१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''धर्मम्‌''' = धर्म, '''च''' = आणि, '''अधर्मम्‌''' = अधर्म, '''च''' = तसेच, '''कार्यम्‌''' = कर्तव्य, '''च''' = आणि, '''अकार्यम्‌ एव''' = अकर्तव्य सुद्धा, '''यया''' = ज्या बुद्धीच्या द्वारा, '''(पुरुषः)''' = पुरुष, '''अयथावत्‌ प्रजानाति''' = यथार्थपणे जाणत नाही, '''सा''' = ती, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''राजसी''' = राजस आहे ॥ १८-३१ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), मनुष्य ज्या बुद्धीमुळे धर्म व अधर्म तसेच कर्तव्य व अकर्तव्य यथायोग्य रीतीने जाणत नाही, ती बुद्धी राजसी होय. ॥ १८-३१ ॥ '''मूळ श्लोक''' अधर्मं धर्ममिति या मन्यसे तमसावृता । सर्वार्थान्विपरीतांश्च बुद्धिः सा पार्थ तामसी ॥ १८-३२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''तमसा''' = तमोगुणाने, '''आवृता''' = व्याप्त झाल्यामुळे, '''या''' = जी बुद्धी, '''अधर्मम्‌''' = अधर्मालाही, '''धर्मम्‌''' = हा धर्म आहे, '''इति''' = असे, '''मन्यते''' = मानते, '''च''' = तसेच, '''सर्वार्थान्‌''' = सर्व पदार्थांनाही, '''विपरीतान्‌ (मन्यते)''' = विपरीत मानते, '''सा''' = ती, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''तामसी''' = तामसी आहे ॥ १८-३२ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), तमोगुणाने व्यापलेली जी बुद्धी अधर्मालाही हा धर्म आहे असे मानते, तसेच याच रीतीने इतर सर्व पदार्थांनाही विपरीत मानते, ती बुद्धी तामसी होय. ॥ १८-३२ ॥ '''मूळ श्लोक''' धृत्या यया धारयते मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः । योगोनाव्यभिचारिण्या धृतिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥ १८-३३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''यया''' = ज्या, '''अव्यभिचारिण्या''' = अव्यभिचारिणी अशा, '''धृत्या''' = धारण शक्तीमुळे, '''(पुरुषः)''' = पुरुष, '''योगेन''' = ध्यानयोगाच्या द्वारा, '''मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः''' = मन, प्राण आणि इंद्रिये यांच्या क्रिया, '''धारयते''' = धारण करतो, '''सा''' = ती, '''धृतिः''' = धृती, '''सात्त्विकी''' = सात्त्विकी आहे ॥ १८-३३ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), ज्या अव्यभिचारिणी धारणशक्तीने मनुष्य ध्यानयोगाने मन, प्राण व इंद्रिये यांच्या क्रिया धारण करीत असतो, ती धारणा सात्त्विक होय. ॥ १८-३३ ॥ '''मूळ श्लोक''' यया तु धर्मकामार्थान्धृत्या धारयतेऽर्जुन । प्रसङ्गेन फलाकाङ्क्षी धृतिः सा पार्थ राजसी ॥ १८-३४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्रा), '''अर्जुन''' = अर्जुना, '''यया''' = ज्या, '''धृत्या''' = धारणशक्तीच्या द्वारा, '''फलाकाङ्क्षी''' = फळाची इच्छा करणारा मनुष्य, '''प्रसङ्गेन''' = अत्यंत आसक्तीने, '''धर्मकामार्थान्‌''' = धर्म, अर्थ आणि काम यांना, '''धारयते''' = धारण करतो, '''सा''' = ती, '''धृतिः''' = धारणशक्ती, '''राजसी''' = राजसी आहे ॥ १८-३४ ॥ '''अर्थ''' परंतु हे पार्था (अर्थात पृथापुत्रा) अर्जुना, फळाची इच्छा असलेला मनुष्य अती आसक्तीमुळे ज्या धारणशक्तीने धर्म, अर्थ व काम यांना धारण करतो, ती धारणा राजसी होय. ॥ १८-३४ ॥ '''मूळ श्लोक''' यया स्वप्नं भयं शोकं विषादं मदमेव च । न विमुञ्चति दुर्मेधा धृतिः सा पार्थ तामसी ॥ १८-३५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''यया''' = ज्या, '''(धृत्या)''' = धारणशक्तीच्या द्वारे, '''दुर्मेधाः''' = दुष्ट बुद्धी असणारा मनुष्य, '''स्वप्नम्‌''' = निद्रा, '''भयम्‌''' = भय, '''शोकम्‌''' = चिंता, '''च''' = आणि, '''विषादम्‌''' = दुःख, '''(तथा)''' = तसेच, '''मदम्‌ एव''' = उन्मत्तपणा यांनाही, '''न विमुञ्चति''' = सोडत नाही म्हणजे त्यांना धारण करून राहातो, '''सा''' = ती, '''धृतिः''' = धारणशक्ती, '''तामसी''' = तामसी होय ॥ १८-३५ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), दुष्ट बुद्धीचा मनुष्य ज्या धारणशक्तीमुळे झोप, भीती, काळजी, दुःख आणि उन्मत्तपणाही सोडत नाही, अर्थात धारण करून राहातो, ती धारणा तामसी होय. ॥ १८-३५ ॥ '''मूळ श्लोक''' सुखं त्विदानीं त्रिविधं शृणु मे भरतर्षभ । अभ्यासाद्रमते यत्र दुःखान्तं च निगच्छति ॥ १८-३६ ॥ यत्तदग्रे विषमिव परिणामेऽमृतोपमम्‌ । तत्सुखं सात्त्विकं प्रोक्तमात्मबुद्धिप्रसादजम्‌ ॥ १८-३७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भरतर्षभ''' = हे भरतर्षभा (अर्थात भरतवंशीयांतील श्रेष्ठ अर्जुना), '''इदानीम्‌''' = आता, '''त्रिविधम्‌''' = तीन प्रकारचे, '''सुखम्‌ तु''' = सुखसुद्धा, '''मे''' = माझ्याकडून, '''शृणु''' = तू ऐक, '''यत्र''' = ज्या सुखामध्ये, '''अभ्यासात्‌''' = भजन, ध्यान व सेवा इत्यादींच्या अभ्यासामुळे, '''रमते''' = रमून जातो, '''च''' = आणि, '''(यस्मात्‌)''' = ज्या सुखामुळे, '''(सः)''' = तो, '''दुःखान्तम्‌''' = दुःखांच्या अंताप्रत, '''निगच्छति''' = प्राप्त होतो, '''यत्‌''' = जे असे सुख आहे, '''तत्‌''' = ते, '''अग्रे''' = आरंभकाळी, '''(यदि)''' = जरी, '''विषम्‌ इव''' = विषाप्रमाणे वाटते, '''(तथापि)''' = तरी, '''परिणामे''' = परिणामी, '''अमृतोपमम्‌''' = अमृततुल्य असते, '''(अतः)''' = म्हणून, '''तत्‌''' = ते सुख, '''आत्मबुद्धिप्रसादजम्‌''' = परमात्मविषयक बुद्धीच्या प्रसन्नतेमुळे उत्पन्न होणारे, '''सुखम्‌''' = सुख, '''सात्त्विकम्‌''' = सात्त्विक, '''प्रोक्तम्‌''' = असे म्हटले गेले आहे ॥ १८-३६, १८-३७ ॥ '''अर्थ''' हे भरतर्षभा (अर्थात भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना), आता तीन प्रकारचे सुखही तू माझ्याकडून ऐक. ज्या सुखात साधक भजन, ध्यान आणि सेवा इत्यादींच्या अभ्यासाने रमतो आणि ज्यामुळे त्याचे दुःख नाहीसे होते, जे आरंभी जरी विषाप्रमाणे वाटले, तरी परिणामी अमृताप्रमाणे असते, ते परमात्मविषयक बुद्धीच्या प्रसादाने उत्पन्न होणारे सुख सात्त्विक म्हटले गेले आहे. ॥ १८-३६, १८-३७ ॥ '''मूळ श्लोक''' विषयेन्द्रियसंयोगाद्यत्तदग्रेऽमृतोपमम्‌ । परिणामे विषमिव तत्सुखं राजसं स्मृतम्‌ ॥ १८-३८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विषयेन्द्रियसंयोगात्‌''' = विषय व इंद्रिये यांच्या संयोगामुळे, '''यत्‌''' = जे, '''सुखम्‌''' = सुख, '''(उत्पद्यते)''' = उत्पन्न होते, '''तत्‌''' = ते सुख, '''अग्रे''' = प्रथम भोगकाळी, '''अमृतोपमम्‌''' = अमृततुल्य वाटत असले तरीसुद्धा, '''परिणामे''' = परिणामी, '''विषम्‌ इव''' = विषाप्रमाणे असते, '''(अतः)''' = म्हणून, '''तत्‌''' = ते सुख, '''राजसम्‌''' = राजस असे, '''स्मृतम्‌''' = म्हटले गेले आहे ॥ १८-३८ ॥ '''अर्थ''' जे सुख विषय आणि इंद्रिये यांच्या संयोगाने उत्पन्न होते, ते प्रथम भोगताना अमृतासारखे वाटत असले तरी परिणामी विषासारखे असते. म्हणून ते सुख राजस म्हटले गेले आहे. ॥ १८-३८ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदग्रे चानुबन्धे च सुखं मोहनमात्मनः । निद्रालस्यप्रमादोत्थं तत्तामसमुदाहृतम्‌ ॥ १८-३९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्‌''' = जे, '''सुखम्‌''' = सुख, '''अग्रे''' = भोगकाळी, '''च''' = तसेच, '''अनुबन्धे च''' = परिणामी सुद्धा, '''आत्मनः''' = आत्म्याला, '''मोहनम्‌''' = मोहित करणारे आहे, '''तत्‌''' = ते, '''निद्रालस्यप्रमादोत्थम्‌''' = निद्रा, आळस व प्रमाद यांपासून उत्पन्न होणारे असल्यामुळे, '''तामसम्‌''' = तामस असे, '''उदाहृतम्‌''' = म्हटले गेले आहे ॥ १८-३९ ॥ '''अर्थ''' जे सुख भोगकाळी आणि परिणामीही आत्म्याला मोह पाडणारे असते, ते झोप, आळस व प्रमाद यांपासून उत्पन्न झालेले सुख तामस म्हटले आहे. ॥ १८-३९ ॥ '''मूळ श्लोक''' न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि देवेषु व पुनः । सत्त्वं प्रकृतिजैर्मुक्तं यदेभिः स्यात्त्रिभिर्गुणैः ॥ १८-४० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पृथिव्याम्‌''' = पृथ्वीवर, '''वा''' = किंवा, '''दिवि''' = आकाशात, '''वा''' = अथवा, '''देवेषु''' = देवतांमध्ये, '''पुनः''' = तसेच यांच्याशिवाय आणखी कुठेही, '''तत्‌''' = असे कोणतेही, '''सत्त्वम्‌''' = प्राणी व पदार्थ, '''न अस्ति''' = नाही, '''यत्‌''' = की जे, '''प्रकृतिजैः''' = प्रकृतीपासून उत्पन्न होणाऱ्या, '''एभिः''' = या, '''त्रिभिः''' = तीन, '''गुणैः''' = गुणांनी, '''मुक्तम्‌''' = रहित, '''स्यात्‌''' = असेल ॥ १८-४० ॥ '''अर्थ''' पृथ्वीवर, आकाशात किंवा देवांत तसेच यांच्याशिवाय इतरत्र कोठेही असा कोणताच प्राणी किंवा पदार्थ नाही की, जो प्रकृतीपासून उत्पन्न झालेल्या या तीन गुणांनी रहित असेल. ॥ १८-४० ॥ '''मूळ श्लोक''' ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परन्तप । कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवैर्गुणैः ॥ १८-४१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''परन्तप''' = हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना अर्जुना), '''ब्राह्मणक्षत्रियविशाम्‌''' = ब्राह्मण, क्षत्रिय व वैश्य यांची, '''च''' = तसेच, '''शूद्राणाम्‌''' = शूद्रांची, '''कर्माणि''' = कर्मे, '''स्वभावप्रभवैः''' = स्वभावापासून उत्पन्न झालेल्या, '''गुणैः''' = गुणांच्या द्वारा, '''प्रविभक्तानि''' = विभक्त केली गेली आहेत ॥ १८-४१ ॥ '''अर्थ''' हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना अर्जुना), ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आणि शूद्र यांची कर्मे स्वभावतः उत्पन्न झालेल्या गुणांमुळे निरनिराळी केली गेली आहेत. ॥ १८-४१ ॥ '''मूळ श्लोक''' शमो दमस्तपः शौचं क्षान्तिरार्जवमेव च । ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्रह्मकर्म स्वभावजम्‌ ॥ १८-४२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''शमः''' = अंतःकरणाचा निग्रह करणे, '''दमः''' = इंद्रियांचे दमन करणे, '''तपः''' = धर्मपालनासाठी कष्ट सहन करणे, '''शौचम्‌''' = आत व बाहेर शुद्ध राहणे, '''क्षान्तिः''' = दुसऱ्यांच्या अपराधांना क्षमा करणे, '''आर्जवम्‌''' = मन, इंद्रिये व शरीर यांना सरळ राखणे, '''आस्तिक्यम्‌''' = वेद, शास्त्र, ईश्वर आणि परलोक इत्यादींवर श्रद्धा ठेवणे, '''ज्ञानम्‌''' = वेदशास्त्रांचे अध्ययन व अध्यापन, '''च''' = आणि, '''विज्ञानम्‌''' = परमात्म्याच्या तत्त्वाचा अनुभव घेणे, ही सर्वच्या सर्व, '''एव''' = ही, '''ब्रह्मकर्मस्वभावजम्‌''' = ब्राह्मणाची स्वाभाविक कर्मे आहेत ॥ १८-४२ ॥ '''अर्थ''' अंतःकरणाचा निग्रह, इंद्रियांवर ताबा ठेवणे, धर्मासाठी कष्ट सहन करणे, अंतर्बाह्य शुद्ध राहणे, दुसऱ्यांच्या अपराधांना क्षमा करणे, मन, इंद्रिये व शरीर सरळ राखणे, वेद, शास्त्र, ईश्वर व परलोक इत्यादींवर विश्वास ठेवणे, वेदशास्त्रांचे अध्ययन-अध्यापन करणे आणि परमात्मतत्त्वाचा अनुभव घेणे, ही सर्वच्या सर्व ब्राह्मणाची स्वाभाविक कर्मे आहेत. ॥ १८-४२ ॥ '''मूळ श्लोक''' शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम्‌ । दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम्‌ ॥ १८-४३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''शौर्यम्‌''' = शूरवीरता, '''तेजः''' = तेज, '''धृतिः''' = धैर्य, '''दाक्ष्यम्‌''' = दक्षता, '''च''' = आणि, '''युद्धे अपि''' = कोणतेही मोठे संकट आले तरी युद्धातून, '''अपलायनम्‌''' = पळून न जाणे, '''दानम्‌''' = दान देणे, '''च''' = आणि, '''ईश्वरभावः''' = स्वामी भाव ही सर्वच्या सर्वही, '''क्षात्रम्‌''' = क्षत्रियाची, '''स्वभावजम्‌''' = स्वाभाविक, '''कर्म''' = कर्मे आहेत ॥ १८-४३ ॥ '''अर्थ''' शौर्य, तेज, धैर्य, चातुर्य, युद्धातून पलायन न करणे, दान देणे आणि स्वामिभाव ही सर्वच्या सर्व क्षत्रियांची स्वाभाविक कर्मे आहेत. ॥ १८-४३ ॥ '''मूळ श्लोक''' कृषिगौरक्ष्यवाणिज्यं वैश्यकर्म स्वभावजम्‌ । परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम्‌ ॥ १८-४४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कृषिगौरक्ष्यवाणिज्यम्‌''' = शेती, गोपालन आणि क्रय-विक्रय रूप सत्य व्यवहार (ही सर्व), '''वैश्यकर्म स्वभावजम्‌''' = वैश्यांची स्वाभाविक कर्मे आहेत, '''परिचर्यात्मकम्‌''' = सर्व वर्णांची सेवा करणे, '''शूद्रस्य अपि''' = शूद्राचेही, '''स्वभावजम्‌''' = स्वाभाविक, '''कर्म''' = कर्म आहे ॥ १८-४४ ॥ '''अर्थ''' शेती, गोपालन आणि क्रय-विक्रयरूप सत्य व्यवहार ही वैश्याची स्वाभाविक कर्मे आहेत. तसेच सर्व वर्णांची सेवा करणे हे शूद्राचेही स्वाभाविक कर्म आहे. ॥ १८-४४ ॥ '''मूळ श्लोक''' स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धिं लभते नरः । स्वकर्मनिरतः सिद्धिं यथा विन्दति तच्छृणु ॥ १८-४५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''स्वे स्वे''' = आपापल्या (स्वाभाविक), '''कर्मणि''' = कर्मांमध्ये, '''अभिरतः''' = तत्परतेने गढलेला, '''नरः''' = मनुष्य, '''संसिद्धिम्‌''' = भगवत्प्राप्तिरूप परमसिद्धी, '''लभते''' = प्राप्त करून घेतो, '''स्वकर्मनिरतः''' = आपापल्या स्वाभाविक कर्मात गढलेला पुरुष, '''यथा''' = ज्याप्रकारे कर्म केल्याने, '''सिद्धिम्‌''' = परमसिद्धी, '''विन्दति''' = प्राप्त करून घेतो, '''तत्‌''' = तो प्रकार, '''शृणु''' = तू ऐक ॥ १८-४५ ॥ '''अर्थ''' आपापल्या स्वाभाविक कर्मांत तत्पर असलेल्या मनुष्यास भगवत्प्राप्तिरूप परम सिद्धीचा लाभ होतो. आपल्या स्वाभाविक कर्मात रत असलेला मनुष्य ज्या रीतीने कर्म करून परमसिद्धीला प्राप्त होतो, ती रीत तू ऐक. ॥ १८-४५ ॥ '''मूळ श्लोक''' यतः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम्‌ । स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः ॥ १८-४६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यतः''' = ज्या परमेश्वरापासून, '''भूतानाम्‌''' = सर्व प्राण्यांची, '''प्रवृत्तिः''' = उत्पत्ति झाली आहे, '''(च)''' = आणि, '''येन''' = ज्या परमेश्वराने, '''इदम्‌''' = हे, '''सर्वम्‌''' = समस्त जग, '''ततम्‌''' = व्यापून टाकले आहे, '''तम्‌''' = त्या परमेश्वराची, '''स्वकर्मणा''' = स्वतःच्या स्वाभाविक कर्मांनी, '''अभ्यर्च्य''' = पूजा करून, '''मानवः''' = मनुष्य, '''सिद्धिम्‌''' = परमसिद्धी, '''विन्दति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ १८-४६ ॥ '''अर्थ''' ज्या परमेश्वरापासून सर्व प्राण्यांची उत्पत्ती झाली आहे आणि ज्याने हे सर्व जग व्यापले आहे, त्या परमेश्वराची आपल्या स्वाभाविक कर्मांनी पूजा करून मनुष्य परमसिद्धी मिळवितो. ॥ १८-४६ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात्‌ । स्वभावनियतं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम्‌ ॥ १८-४७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''स्वनुष्ठितात्‌''' = चांगल्या प्रकारे आचरणात आणलेल्या, '''परधर्मात्‌''' = दुसऱ्याच्या धर्मापेक्षा, '''विगुणः अपि''' = गुणरहित (असणारा) सुद्धा, '''स्वधर्मः''' = स्वतःचा धर्म, '''श्रेयान्‌''' = श्रेष्ठ आहे, '''(यस्मात्‌)''' = कारण, '''स्वभावनियतम्‌''' = स्वभावाने नियत केलेले, '''कर्म''' = स्वधर्मरूप कर्म, '''कुर्वन्‌''' = करणारा मनुष्य, '''किल्बिषम्‌''' = पाप, '''न आप्नोति''' = प्राप्त करून घेत नाही (म्हणजे त्या मनुष्याला पाप लागत नाही) ॥ १८-४७ ॥ '''अर्थ''' उत्तम प्रकारे आचरिलेल्या दुसऱ्याच्या धर्मापेक्षा वैगुण्य असलेलाही आपला धर्म श्रेष्ठ आहे. कारण स्वभावाने नेमून दिलेले स्वधर्मरूप कर्म करणाऱ्या माणसाला पाप लागत नाही. ॥ १८-४७ ॥ '''मूळ श्लोक''' सहजं कर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत्‌ । सर्वारम्भा हि दोषेण धूमेनाग्निरिवावृताः ॥ १८-४८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(अतः)''' = म्हणून, '''कौन्तेय''' = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''सहजम्‌''' = सहज, '''कर्म''' = कर्म हे, '''सदोषम्‌ अपि''' = दोषयुक्त असले तरी सुद्धा ते, '''न त्यजेत्‌''' = टाकू नये, '''हि''' = कारण, '''धूमेन''' = धुराने व्याप्त असलेल्या, '''अग्निः इव''' = अग्नीप्रमाणे, '''सर्वारम्भाः''' = सर्व कर्मे (कोणत्या ना कोणत्यातरी), '''दोषेण''' = दोषाने, '''आवृताः''' = युक्त असतात ॥ १८-४८ ॥ '''अर्थ''' म्हणूनच हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), सदोष असले तरीही स्वाभाविक कर्म सोडून देऊ नये. कारण धुराने जसा अग्नी, तशी सर्व कर्मे कोणत्या ना कोणत्या दोषाने युक्त असतात. ॥ १८-४८ ॥ '''मूळ श्लोक''' असक्तबुद्धिः सर्वत्र जितात्मा विगतस्पृहः । नैष्कर्म्यसिद्धिं परमां संन्यासेनाधिगच्छति ॥ १८-४९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वत्र''' = सर्वत्र, '''असक्तबुद्धिः''' = आसक्तिरहित बुद्धी असणारा, '''विगतस्पृहः''' = स्पृहारहित, '''(च)''' = आणि, '''जितात्मा''' = ज्याने अंतःकरण जिंकले आहे असा पुरुष, '''संन्यासेन''' = सांख्ययोगाच्या द्वारा, '''परमाम्‌''' = ती परम अशी, '''नैष्कर्म्यसिद्धिम्‌''' = नैष्कर्म्य सिद्धी, '''अधिगच्छति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ १८-४९ ॥ '''अर्थ''' सर्वत्र आसक्तिरहित बुद्धी असलेला, निःस्पृह आणि अंतःकरण जिंकलेला मनुष्य सांख्ययोगाने त्या श्रेष्ठ नैष्कर्म्यसिद्धीला प्राप्त होतो. ॥ १८-४९ ॥ '''मूळ श्लोक''' सिद्धिं प्राप्तो यथा ब्रह्म तथाप्नोति निबोध मे । समासेनैव कौन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा ॥ १८-५० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ज्ञानस्य''' = ज्ञानयोगाची, '''या''' = जी काही, '''परा''' = परा, '''निष्ठा''' = निष्ठा आहे, '''सिद्धिम्‌''' = अशी ती नैष्कर्म्य सिद्धी, '''यथा''' = ज्याप्रकारे, '''प्राप्तः''' = प्राप्त करून घेऊन, '''(मनुष्यः)''' = मनुष्य हा, '''ब्रह्म''' = ब्रह्म, '''आप्नोति''' = प्राप्त करून घेतो, '''तथा''' = तो प्रकार, '''कौन्तेय''' = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''समासेन एव''' = संक्षेपतःच, '''मे''' = माझ्याकडून, '''निबोध''' = तू समजून घे ॥ १८-५० ॥ '''अर्थ''' हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), जी ज्ञानयोगाची अंतिम स्थिती आहे, त्या नैष्कर्म्यसिद्धीला ज्या रीतीने प्राप्त होऊन मनुष्य ब्रह्माला प्राप्त होतो, ती रीत थोडक्यात तू माझ्याकडून समजून घे. ॥ १८-५० ॥ '''मूळ श्लोक''' बुद्ध्या विशुद्ध्या युक्तो धृत्यात्मानं नियम्य च । शब्दादीन्विषयांस्त्यक्त्वा रागद्वेषौ व्युदस्य च ॥ १८-५१ ॥ विविक्तसेवी लघ्वाशी यतवाक्कायमानसः । ध्यानयोगपरो नित्यं वैराग्यं समुपाश्रितः ॥ १८-५२ ॥ अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम्‌ । विमुच्य निर्ममः शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ १८-५३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विशुद्ध्या''' = विशुद्ध, '''बुद्ध्या''' = बुद्धीने, '''युक्तः''' = युक्त असणारा, '''(तथा)''' = तसेच, '''लघ्वाशी''' = हलके, सात्त्विक आणि नियमीत भोजन करणारा, '''शब्दादीन्‌''' = शब्द इत्यादी, '''विषयान्‌''' = विषयांचा, '''त्यक्त्वा''' = त्याग करून, '''विविक्तसेवी''' = एकांत व शुद्ध अशा स्थानांचे सेवन करणारा, '''धृत्या''' = सात्त्विक अशा धारणशक्तीच्या द्वारा, '''आत्मानम्‌ नियम्य''' = अंतःकरण व इंद्रिये यांचा संयम करून, '''यतवाक्कायमानसः''' = मन, वाणी आणि शरीर यांना वश करून घेतलेला, '''रागद्वेषौ''' = राग आणि द्वेष यांना, '''व्युदस्य''' = संपूर्ण नष्ट करून, '''वैराग्यम्‌''' = दृढ वैराग्याचा, '''समुपाश्रितः''' = चांगल्याप्रकारे आश्रय घेणारा, '''च''' = तसेच, '''अहङ्कारम्‌''' = अहंकार, '''बलम्‌''' = बळ, '''दर्पम्‌''' = घमेंड, '''कामम्‌''' = काम, '''क्रोधम्‌''' = क्रोध, '''च''' = आणि, '''परिग्रहम्‌''' = परिग्रह यांचा, '''विमुच्य''' = त्याग करून, '''नित्यम्‌''' = निरंतर, '''ध्यानयोगपरः''' = ध्यानयोगपरायण राहणारा, '''निर्ममः''' = ममतारहित, '''(च)''' = आणि, '''शान्तः''' = शांतियुक्त असा पुरुष, '''ब्रह्मभूयाय''' = सच्चिदानंदघन ब्रह्मामध्ये अभिन्न भावाने स्थित होण्यास, '''कल्पते''' = योग्य होतो ॥ १८-५१, १८-५२, १८-५३ ॥ '''अर्थ''' विशुद्ध बुद्धीने युक्त; हलके, सात्त्विक आणि नियमीत भोजन घेणारा; शब्दादी विषयांचा त्याग करून, एकांतात शुद्ध ठिकाणी राहणारा; सात्त्विक धारणाशक्तीने अंतःकरण व इंद्रिये यांच्यावर संयम ठेवून, मन, वाणी आणि शरीर ताब्यात ठेवणारा; राग-द्वेष पूर्णपणे नाहीसे करून चांगल्या प्रकारे दृढ वैराग्याचा आश्रय घेणारा; अहंकार, बळ, घमेंड, कामना, क्रोध, संग्रहवृत्ती यांचा त्याग करून नेहमी ध्यानयोगात तत्पर असणारा; ममतारहित व शांतियुक्त असा पुरुष सच्चिदानंदघन ब्रह्मामध्ये एकरूप होऊन राहण्यास पात्र होतो. ॥ १८-५१, १८-५२, १८-५३ ॥ '''मूळ श्लोक''' ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा न शोचति न काङ्क्षति । समः सर्वेषु भूतेषु मद्भक्तिं लभते पराम्‌ ॥ १८-५४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ब्रह्मभूतः''' = सच्चिदानंदघन ब्रह्मामध्ये एकीभावाने स्थित असणारा, '''प्रसन्नात्मा''' = मन प्रसन्न असणारा असा योगी तर, '''न शोचति''' = शोक करीत नाही, '''(तथा)''' = तसेच, '''न काङ्क्षति''' = आकांक्षा करीत नाही, '''सर्वेषु''' = समस्त, '''भूतेषु''' = प्राण्यांच्या ठायी, '''समः''' = समभाव असणारा असा तो योगी, '''पराम्‌ मद्भक्तिम्‌''' = माझी परा भक्ती, '''लभते''' = प्राप्त करून घेतो ॥ १८-५४ ॥ '''अर्थ''' मग तो सच्चिदानंदघन ब्रह्मात तद्रूप झालेला प्रसन्न चित्ताचा योगी कशाबद्दलही शोक करीत नाही आणि कशाचीही इच्छा करीत नाही. असा सर्व प्राण्यांच्या ठिकाणी सम भाव बाळगणारा योगी माझ्या पराभक्तीला प्राप्त होतो. ॥ १८-५४ ॥ '''मूळ श्लोक''' भक्त्या मामभिजानाति यावान्यश्चास्मि तत्त्वतः । ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम्‌ ॥ १८-५५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(अहम्‌)''' = मी, '''यः''' = जो, '''च''' = आणि, '''यावान्‌''' = जितका, '''अस्मि''' = आहे, '''(एवम्‌)''' = अशाप्रकारे, '''माम्‌''' = मज परमात्म्याला, '''भक्त्या''' = परा भक्तीच्या द्वारा, '''(सः)''' = तो, '''तत्त्वतः अभिजानाति''' = जसेच्या तसे तत्त्वतः जाणतो, '''(तथा)''' = तसेच (मग), '''ततः''' = त्या भक्तीच्या द्वारा, '''माम्‌''' = मला, '''तत्त्वतः''' = तत्त्वतः, '''ज्ञात्वा''' = जाणून घेतल्यावर, '''(सः)''' = तो, '''तदनन्तरम्‌''' = तत्काळच, '''विशते''' = माझ्या ठिकाणी प्रविष्ट होऊन जातो ॥ १८-५५ ॥ '''अर्थ''' त्या पराभक्तीच्या योगाने तो मज परमात्म्याला मी जो आणि जसा आहे, अगदी बरोबर तसाच तत्त्वतः जाणतो, तसेच त्या भक्तीने मला तत्त्वतः जाणून त्याचवेळी माझ्यात प्रविष्ट होतो. ॥ १८-५५ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वकर्माण्यपि सदा कुर्वाणो मद्व्यपाश्रयः । मत्प्रसादादवाप्नोति शाश्वतं पदमव्ययम्‌ ॥ १८-५६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वकर्माणि''' = सर्व कर्मे, '''सदा''' = सदा, '''कुर्वाणः अपि''' = करीत असूनही, '''मद्व्यपाश्रयः''' = मत्परायण असणारा कर्मयोगी तर, '''मत्प्रसादात्‌''' = माझ्या कृपेमुळे, '''शाश्वतम्‌''' = सनातन, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी, '''पदम्‌''' = परम पद, '''अवाप्नोति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ १८-५६ ॥ '''अर्थ''' माझ्या आश्रयाने राहणारा कर्मयोगी सर्व कर्मे नेहमी करीत असला तरी माझ्या कृपेने सनातन अविनाशी परमपदाला प्राप्त होतो. ॥ १८-५६ ॥ '''मूळ श्लोक''' चेतसा सर्वकर्माणि मयि संन्यस्य मत्परः । बुद्धियोगमुपाश्रित्य मच्चित्तः सततं भव ॥ १८-५७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''चेतसा''' = मनाने, '''सर्वकर्माणि''' = सर्व कर्मे, '''मयि''' = माझ्या ठिकाणी, '''संन्यस्य''' = अर्पण करून, '''(तथा)''' = तसेच, '''बुद्धियोगम्‌''' = समबुद्धीरूप योगाचा, '''उपाश्रित्य''' = अवलंब करून, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''मत्परः''' = मत्परायण, '''(च)''' = आणि, '''सततम्‌ मच्चित्तः''' = निरंतर माझ्या ठायी चित्त ठेवणारा असा, '''भव''' = हो ॥ १८-५७ ॥ '''अर्थ''' सर्व कर्मे मनाने माझ्या ठिकाणी अर्पण करून तसेच समबुद्धीरूप योगाचा अवलंब करून मत्परायण आणि निरंतर माझ्या ठिकाणी चित्त असलेला हो. ॥ १८-५७ ॥ '''मूळ श्लोक''' मच्चित्तः सर्वदुर्गाणि मत्प्रसादात्तरिष्यसि । अथ चेत्त्वमहङ्कारान्न श्रोष्यसि विनङ्क्ष्यसि ॥ १८-५८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मच्चित्तः''' = माझ्या ठिकाणी चित्त ठेवलेला असा, '''त्वम्‌''' = तू, '''मत्प्रसादात्‌''' = माझ्या कृपेने, '''(अनायासाने)''' = अनायासे, '''सर्वदुर्गाणि''' = सर्व संकटे, '''तरिष्यसि''' = पार करून जाशील, '''अथ''' = आणि, '''चेत्‌''' = जर, '''अहङ्कारात्‌''' = अहंकाळामुळे माझी वचने, '''न श्रोष्यसि''' = ऐकली नाहीस तर, '''विनङ्क्ष्यसि''' = तू नष्ट होऊन जाशील म्हणजे परमार्थातून भ्रष्ट होऊन जाशील ॥ १८-५८ ॥ '''अर्थ''' वर सांगितल्याप्रमाणे माझ्या ठिकाणी चित्त ठेवल्याने तू माझ्या कृपेने सर्व संकटातून सहजच पार होशील आणि जर अहंकारामुळे माझे सांगणे न ऐकशील, तर नष्ट होशील अर्थात परमार्थाला मुकशील. ॥ १८-५८ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदहङ्कारमाश्रित्य न योत्स्य इति मन्यसे । मिथ्यैष व्यवसायस्ते प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति ॥ १८-५९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अहङ्कारम्‌''' = अहंकाराचा, '''आश्रित्य''' = आश्रय घेऊन, '''इति''' = हे, '''यत्‌''' = जे, '''मन्यसे''' = तू समजत आहेस की, '''न योत्स्ये''' = मी युद्ध करणार नाही, '''एषः''' = हा, '''ते''' = तुझा, '''व्यवसायः''' = निश्चय, '''मिथ्या''' = मिथ्या आहे, '''(यतः)''' = कारण, '''(तव)''' = तुझा, '''प्रकृतिः''' = स्वभाव, '''त्वाम्‌''' = तुला, '''नियोक्ष्यति''' = जबरदस्तीने युद्ध करावयास लावील ॥ १८-५९ ॥ '''अर्थ''' तू अहंकार धरून मी युद्ध करणार नाही, असे मानतोस, तो तुझा निश्चय व्यर्थ आहे, कारण तुझा स्वभाव तुला जबरदस्तीने युद्ध करावयास लावील. ॥ १८-५९ ॥ '''मूळ श्लोक''' स्वभावजेन कौन्तेय निबद्धः स्वेन कर्मणा । कर्तुं नेच्छसि यन्मोहात्करिष्यस्यवशोऽपि तत्‌ ॥ १८-६० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''मोहात्‌''' = मोहामुळे, '''यत्‌''' = जे कर्म, '''कर्तुम्‌''' = करण्याची, '''न इच्छसि''' = इच्छा तू करीत नाहीस, '''तत्‌ अपि''' = ते कर्मसुद्धा, '''स्वेन''' = आपल्या (पूर्वकृत), '''स्वभावजेन''' = स्वाभाविक, '''कर्मणा''' = कर्माने, '''निबद्धः''' = बद्ध असा तू, '''अवशः''' = परवश होऊन, '''करिष्यसि''' = करशील ॥ १८-६० ॥ '''अर्थ''' हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), जे कर्म तू मोहामुळे करू इच्छित नाहीस, तेही आपल्या पूर्वकृत स्वाभाविक कर्माने बद्ध असल्यामुळे पराधीन होऊन करशील. ॥ १८-६० ॥ '''मूळ श्लोक''' ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति । भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया ॥ १८-६१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''यन्त्रारूढानि''' = शरीररूपी यंत्रावर आरूढ असणाऱ्या, '''सर्वभूतानि''' = सर्व प्राण्यांना, '''ईश्वरः''' = अंतर्यामी परमेश्वर, '''मायया''' = स्वतःच्या मायेने (त्यांच्या कर्मांना अनुसरून), '''भ्रामयन्‌''' = फिरवीत, '''सर्वभूतानाम्‌''' = सर्व प्राण्यांच्या, '''हृद्देशे''' = हृदयात, '''तिष्ठति''' = स्थित आहे ॥ १८-६१ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, अंतर्यामी परमेश्वर आपल्या मायेने शरीररूपी यंत्रावर आरूढ झालेल्या सर्व प्राण्यांना त्यांच्या कर्मांनुसार फिरवीत सर्व प्राण्यांच्या हृदयात राहिला आहे. ॥ १८-६१ ॥ '''मूळ श्लोक''' तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत । तत्प्रसादात्परां शान्तिं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम्‌ ॥ १८-६२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''तम्‌ एव''' = त्या परमेश्वरालाच, '''सर्वभावेन''' = सर्व प्रकाराने, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''शरणम्‌''' = शरण, '''गच्छ''' = जा, '''तत्प्रसादात्‌''' = त्या परमेश्वराच्या कृपेनेच (तू), '''पराम्‌''' = परम, '''शान्तिम्‌''' = शांती आणि, '''शाश्वतम्‌''' = सनातन, '''स्थानम्‌''' = परमधाम, '''प्राप्स्यसि''' = प्राप्त करून घेशील ॥ १८-६२ ॥ '''अर्थ''' हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), तू सर्व प्रकारे त्या परमेश्वरालाच शरण जा. त्या परमात्म्याच्या कृपेनेच तुला परमशांती आणि सनातन परमधाम मिळेल. ॥ १८-६२ ॥ '''मूळ श्लोक''' इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद्‍गुह्यतरं मया । विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा कुरु ॥ १८-६३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इति''' = अशा प्रकारे, '''गुह्यात्‌''' = गोपनीय गोष्टींपेक्षासुद्धा, '''गुह्यतरम्‌''' = अतिगोपनीय असे, '''(इदम्‌)''' = हे, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''मया''' = मी, '''ते''' = तुला, '''आख्यातम्‌''' = सांगितले आहे (आता तू), '''एतत्‌''' = या रहस्ययुक्त ज्ञानाचा, '''अशेषेण''' पूर्णपणे, '''विमृश्य''' = चांगल्याप्रकारे विचार करून, '''यथा इच्छसि''' = जशी तुझी इच्छा असेल, '''तथा''' = त्याप्रमाणेच, '''कुरु''' = कर ॥ १८-६३ ॥ '''अर्थ''' अशा प्रकारे हे गोपनीयाहूनही अतिगोपनीय ज्ञान मी तुला सांगितले. आता तू या रहस्यमय ज्ञानाचा संपूर्णपणे चांगला विचार करून मग जसे तुला आवडेल तसे कर. ॥ १८-६३ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वगुह्यतमं भूयः शृणु मे परमं वचः । इष्टोऽसि मे दृढमिति ततो वक्ष्यामि ते हितम्‌ ॥ १८-६४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वगुह्यतमम्‌''' = सर्व गोपनीय गोष्टींमध्ये अतिशय गोपनीय असे, '''मे''' = माझे, '''परमम्‌''' = परम रहस्याने युक्त, '''वचः''' = वचन, '''भूयः''' = पुन्हा, '''शृणु''' = तू ऐक, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''मे''' = मला, '''दृढम्‌''' = अतिशय, '''इष्टः''' = प्रिय, '''असि''' = आहेस, '''ततः''' = त्यामुळे, '''इति''' = हे, '''हितम्‌''' = परम हितकारक वचन, '''ते''' = तुला, '''(भूयः)''' = पुन्हा, '''वक्ष्यामि''' = मी सांगेन ॥ १८-६४ ॥ '''अर्थ''' सर्व गोपनीयांहून अतिगोपनीय माझे परम रहस्ययुक्त वचन तू पुन्हा ऐक. तू माझा अत्यंत आवडता आहेस, म्हणून हे परम हितकारक वचन मी तुला सांगणार आहे. ॥ १८-६४ ॥ '''मूळ श्लोक''' मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु । मामेवैष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोऽसि मे ॥ १८-६५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मन्मनाः''' = माझ्या ठिकाणी मन असणारा असा, '''भव''' = तू हो, '''मद्भक्तः''' = माझा भक्त, '''(भव)''' = हो, '''मद्याजी''' = माझे पूजन करणारा, '''(भव)''' = हो, '''(च)''' = आणि, '''माम्‌''' = मला, '''नमस्कुरु''' = प्रणाम कर, '''(एवम्‌)''' = असे केले असता, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''माम्‌ एव''' = मलाच, '''एष्यसि''' = प्राप्त करून घेशील, '''(एतत्‌)''' = हे, '''(अहम्‌)''' = मी, '''ते''' = तुला, '''सत्यम्‌''' = सत्य, '''प्रतिजाने''' = प्रतिज्ञेवर सांगतो, '''(यतः)''' = कारण, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''मे''' = मला, '''प्रियः''' = अत्यंत प्रिय, '''असि''' = आहेस ॥ १८-६५ ॥ '''अर्थ''' तू माझ्या ठिकाणी मन ठेव. माझा भक्त हो. माझे पूजन कर आणि मला नमस्कार कर. असे केले असता तू मलाच येऊन मिळशील. हे मी तुला सत्य प्रतिज्ञापूर्वक सांगतो. कारण तू माझा अत्यंत आवडता आहेस. ॥ १८-६५ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज । अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः ॥ १८-६६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वधर्मान्‌''' = सर्व धर्म म्हणजे सर्व कर्तव्यकर्मे यांचा, '''(मयि)''' = माझ्या ठायी, '''परित्यज्य''' = त्याग करून, '''एकम्‌ माम्‌''' = सर्व शक्तिमान, सर्वाधार अशा मज एका परमेश्वरालाच, '''शरणम्‌''' = शरण, '''व्रज''' = ये, '''सर्वपापेभ्यः''' = सर्व पापांतून, '''अहम्‌''' = मी, '''त्वा''' = तुला, '''मोक्षयिष्यामि''' = मुक्त करून टाकीन, '''मा शुचः''' = तू शोक करू नकोस ॥ १८-६६ ॥ '''अर्थ''' सर्व धर्म म्हणजे सर्व कर्तव्यकर्मे मला अर्पण करून तू केवळ सर्वशक्तिमान, सर्वाधार अशा मला परमेश्वरालाच शरण ये. मी तुला सर्व पापांपासून सोडवीन. तू शोक करू नकोस. ॥ १८-६६ ॥ '''मूळ श्लोक''' इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन । न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति ॥ १८-६७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इदम्‌''' = हे गीताशास्त्र, '''कदाचन''' = कोणत्याही काळी, '''ते''' = तू, '''अतपस्काय''' = तपरहित मनुष्याला, '''न वाच्यम्‌''' = सांगू नकोस, '''अभक्ताय''' = भक्तिरहित माणसाला, '''न (वाच्यम्‌)''' = सांगू नकोस, '''च''' = तसेच, '''अशुश्रूषवे''' = ज्याला ऐकण्याची इच्छा नाही त्यालाही, '''न (वाच्यम्‌)''' = सांगू नयेस, '''च''' = त्याचप्रमाणे, '''यः''' = जो माणूस, '''माम्‌''' = माझ्या बाबतीत, '''अभ्यसूयति''' = दोषदृष्टी बाळगतो, '''(तस्मै)''' = त्याला सुद्धा, '''(कदापि)''' = कधीही, '''न (वाच्यम्‌)''' = (तू) सांगू नयेस ॥ १८-६७ ॥ '''अर्थ''' हा गीतारूप रहस्यमय उपदेश कधीही तप न करणाऱ्या माणसाला सांगू नये. तसेच भक्तिहीन माणसाला आणि ऐकण्याची इच्छा नसणाऱ्यालाही सांगू नये. त्याचप्रमाणे माझ्यामध्ये दोष पाहणाऱ्याला तर कधीही सांगू नये. ॥ १८-६७ ॥ '''मूळ श्लोक''' य इमं परमं गुह्यं मद्भक्तेष्वभिधास्यति । भक्तिं मयि परां कृत्वा मामेवैष्यत्यसंशयः ॥ १८-६८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मयि''' = माझ्यावर, '''पराम्‌''' = परम, '''भक्तिम्‌''' = प्रेम, '''कृत्वा''' = करून, '''यः''' = जो पुरुष, '''इमम्‌''' = हा, '''परमम्‌''' = परम, '''गुह्यम्‌''' = रहस्ययुक्त गीतोपदेश, '''मद्भक्तेषु''' = माझ्या भक्तांना, '''अभिधास्यति''' = सांगेल, '''(सः)''' = तो, '''माम्‌ एव''' = मलाच, '''एष्यति''' = प्राप्त करून घेईल, '''असंशयः''' = यात कोणताही संशय नाही ॥ १८-६८ ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष माझ्या ठिकाणी परम प्रेम ठेवून हे परम रहस्ययुक्त गीताशास्त्र माझ्या भक्तांना सांगेल, तो मलाच प्राप्त होईल, यात मुळीच शंका नाही. ॥ १८-६८ ॥ '''मूळ श्लोक''' न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रियकृत्तमः । भविता न च मे तस्मादन्यः प्रियतरो भुवि ॥ १८-६९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = त्या (माणसा) पेक्षा श्रेष्ठ, '''मनुष्येषु''' = माणसांमध्ये, '''कश्चित्‌ च''' = कोणीही, '''मे''' = माझे, '''प्रियकृत्तमः''' = प्रिय कार्य करणारा, '''न''' = नाही, '''च''' = तसेच, '''भुवि''' = पृथ्वीवर, '''तस्मात्‌''' = त्याच्यापेक्षा अधिक, '''मे प्रियतरः''' = माझा प्रिय, '''अन्यः''' = दुसरा कोणीही, '''न भविता''' = भविष्यात होणार नाही ॥ १८-६९ ॥ '''अर्थ''' माझे अत्यंत प्रिय कार्य करणारा त्याच्याहून अधिक मनुष्यांत कोणीही नाही. तसेच पृथ्वीवर त्याच्याहून अधिक मला प्रिय दुसरा कोणी भविष्यकाळी होणारही नाही. ॥ १८-६९ ॥ '''मूळ श्लोक''' अध्येष्यते च य इमं धर्म्यं संवादमावयोः । ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः ॥ १८-७० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आवयोः''' = आपल्या दोघांचे, '''इमम्‌''' = हे, '''धर्म्यम्‌''' = धर्ममय, '''संवादम्‌''' = संवादरूप गीताशास्त्र, '''यः''' = जो पुरुष, '''अध्येष्यते''' = पठण करील, '''तेन च''' = त्याच्या द्वारा सुद्धा, '''अहम्‌''' = मी, '''ज्ञानयज्ञेन''' = ज्ञानयज्ञाद्वारा, '''इष्टः''' = पूजित, '''स्याम्‌''' = होईन, '''इति''' = असे, '''मे''' = माझे, '''मतिः''' = मत आहे ॥ १८-७० ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष आम्हा दोघांच्या धर्ममय संवादरूप या गीताशास्त्राचे अध्ययन करील, त्याच्याकडूनही मी ज्ञानयज्ञाने पूजित होईन, असे माझे मत आहे. ॥ १८-७० ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रद्धावाननसूयश्च शृणुयादपि यो नरः । सोऽपि मुक्तः शुभाँल्लोकान्प्राप्नुयात्पुण्यकर्मणाम्‌ ॥ १८-७१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रद्धावान्‌''' = श्रद्धेने युक्त, '''च''' = आणि, '''अनसूयः''' = दोषदृष्टीने रहित, '''यः''' = जो, '''नरः''' = मनुष्य, '''शृणुयात्‌ अपि''' = गीताशास्त्राचे श्रवणही करील, '''सः अपि''' = तोसुद्धा, '''(पापेभ्यः)''' = पापांतून, '''मुक्तः''' = मुक्त होऊन, '''पुण्यकर्मणाम्‌''' = उत्तम कर्म करणाऱ्यांच्या, '''शुभान्‌''' = श्रेष्ठ, '''लोकान्‌''' = लोकांना, '''प्राप्नुयात्‌''' = प्राप्त करून घेईल ॥ १८-७१ ॥ '''अर्थ''' जो मनुष्य श्रद्धायुक्त होऊन दोषदृष्टी न ठेवता या गीताशास्त्राचे श्रवण करील, तोही पापांपासून मुक्त होऊन पुण्यकर्मे करणाऱ्यांच्या श्रेष्ठ लोकांना प्राप्त होईल. ॥ १८-७१ ॥ '''मूळ श्लोक''' कच्चिदेतच्छ्रुतं पार्थ त्वयैकाग्रेण चेतसा । कच्चिदज्ञानसम्मोहः प्रनष्टस्ते धनञ्जय ॥ १८-७२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''एतत्‌''' = हे गीताशास्त्र, '''त्वया''' = तू, '''एकाग्रेण''' = एकाग्र, '''चेतसा''' = चित्ताने, '''कच्चित्‌ श्रुतम्‌''' = ऐकलेस काय, '''धनञ्जय''' = हे धनंजया (अर्जुना), '''ते''' = तुझा, '''अज्ञानसम्मोहः''' = अज्ञानजनित मोह, '''कच्चित्‌ प्रनष्टः''' = नष्ट झाला काय ॥ १८-७२ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), हे गीताशास्त्र तू एकाग्र चित्ताने ऐकलेस का? आणि हे धनंजया (अर्थात अर्जुना), तुझा अज्ञानातून उत्पन्न झालेला मोह नाहीसा झाला का? ॥ १८-७२ ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच नष्टो मोहः स्मृतिर्लब्धा त्वत्प्रसादान्मयाच्युत । स्थितोऽस्मि गतसन्देहः करिष्ये वचनं तव ॥ १८-७३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''अच्युत''' = हे अच्युता (अर्थात श्रीकृष्णा), '''त्वत्प्रसादात्‌''' = आपल्या कृपेमुळे, '''(मम)''' = माझा, '''मोहः''' = मोह, '''नष्टः''' = नष्ट होऊन गेला आहे, '''(च)''' = आणि, '''मया''' = मला, '''स्मृतिः''' = स्मृती, '''लब्धा''' = प्राप्त झाली आहे (आता), '''(अहम्‌)''' = मी, '''गतसन्देहः''' = संशयरहित होऊन, '''स्थितः''' = स्थित, '''अस्मि''' = आहे, '''(अतः)''' = म्हणून, '''तव''' = आपली, '''वचनम्‌''' = आज्ञा, '''करिष्ये''' = मी पाळेन ॥ १८-७३ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे अच्युता (अर्थात श्रीकृष्णा), आपल्या कृपेने माझा मोह नाहीसा झाला आणि मला स्मृती प्राप्त झाली. आता मी संशयरहित होऊन राहिलो आहे. म्हणून मी आपल्या आज्ञेचे पालन करीन. ॥ १८-७३ ॥ '''मूळ श्लोक''' सञ्जय उवाच इत्यहं वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मनः । संवादमिममश्रौषमद्भुतं रोमहर्षणम्‌ ॥ १८-७४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सञ्जय''' = संजय, '''उवाच''' = म्हणाले, '''इति''' = अशा प्रकारे, '''वासुदेवस्य''' = श्रीवासुदेव, '''च''' = आणि, '''महात्मनः पार्थस्य''' = महात्मा पार्थ (अर्थात पृथापुत्र अर्जुन) यांचा, '''इमम्‌''' = हा, '''अद्भुतम्‌''' = अद्‍भुत रहस्ययुक्त, '''(च)''' = आणि, '''रोमहर्षणम्‌''' = रोमांचकारक, '''संवादम्‌''' = संवाद, '''अहम्‌''' = मी, '''अश्रौषम्‌''' = ऐकला ॥ १८-७४ ॥ '''अर्थ''' संजय म्हणाले, अशा प्रकारे मी श्रीवासुदेव आणि महात्मा पार्थ (अर्थात पृथापुत्र अर्जुन) यांचा हा अद्‌भुत रहस्यमय रोमांचकारक संवाद ऐकला. ॥ १८-७४ ॥ '''मूळ श्लोक''' व्यासप्रसादाच्छ्रुतवानेतद्‍गुह्यमहं परम्‌ । योगं योगेश्वरात्कृष्णात्साक्षात्कथयतः स्वयम्‌ ॥ १८-७५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''व्यासप्रसादात्‌''' = श्रीव्यासांच्या कृपेमुळे (दिव्य दृष्टी मिळून), '''एतत्‌''' = हा, '''परमम्‌''' = परम, '''गुह्यम्‌''' = गोपनीय असा, '''योगम्‌''' = योग, '''(अर्जुनम्‌)''' = अर्जुनाला, '''कथयतः''' = सांगत असताना, '''स्वयम्‌''' = स्वतः, '''योगेश्वरात्‌''' = योगेश्वर अशा, '''कृष्णात्‌''' = भगवान श्रीकृष्णाकडून, '''अहम्‌''' = मी, '''साक्षात्‌''' = प्रत्यक्ष, '''श्रुतवान्‌''' = ऐकला आहे ॥ १८-७५ ॥ '''अर्थ''' श्रीव्यासांच्या कृपेने दिव्य दृष्टी मिळवून मी हा परम गोपनीय योग अर्जुनाला सांगत असताना स्वतः योगेश्वर भगवान श्रीकृष्णांकडून प्रत्यक्ष ऐकला आहे. ॥ १८-७५ ॥ '''मूळ श्लोक''' राजन्संस्मृत्य संस्मृत्य संवादमिममद्भुतम्‌ । केशवार्जुनयोः पुण्यं हृष्यामि च मुहुर्मुहुः ॥ १८-७६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''राजन्‌''' = हे राजा (धृतराष्ट्रा), '''केशवार्जुनयोः''' = भगवान केशव (अर्थात श्रीकृष्ण) व अर्जुन यांचा, '''इमम्‌''' = हा (रहस्याने युक्त), '''पुण्यम्‌''' = कल्याणकारक, '''च''' = आणि, '''अद्भुतम्‌''' = अद्‍भुत असा, '''संवादम्‌''' = संवाद, '''संस्मृत्य संस्मृत्य''' = पुन्हा पुन्हा आठवून, '''मुहुर्मुहुः''' = वारंवार, '''हृष्यामि''' = मी आनंदित होत आहे ॥ १८-७६ ॥ '''अर्थ''' हे महाराज (धृतराष्ट्र), भगवान केशव (अर्थात श्रीकृष्ण) आणि अर्जुन यांचा हा रहस्यमय, कल्याणकारक आणि अद्‍भुत संवाद पुन्हा पुन्हा आठवून मी वारंवार आनंदित होत आहे. ॥ १८-७६ ॥ '''मूळ श्लोक''' तच्च संस्मृत्य संस्मृत्य रूपमत्यद्भुतं हरेः । विस्मयो मे महान्‌ राजन्हृष्यामि च पुनः पुनः ॥ १८-७७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''राजन्‌''' = हे राजा (धृतराष्ट्रा), '''हरेः''' = श्रीहरीच्या, '''तत्‌''' = त्या, '''अति''' = अत्यंत, '''अद्भुतम्‌''' = अलौकिक, '''रूपम्‌ च''' = रूपाचेही, '''संस्मृत्य संस्मृत्य''' = पुन्हा पुन्हा स्मरण करून, '''मे''' = माझ्या चित्तात, '''महान्‌''' = महान, '''विस्मयः''' = विस्मय होत आहे, '''च''' = आणि, '''पुनः पुनः''' = वारंवार, '''हृष्यामि''' = मी हर्षपुलकित होत आहे ॥ १८-७७ ॥ '''अर्थ''' हे महाराज (धृतराष्ट्र), श्रीहरीचे ते अत्यंत अलौकिक रूपही वरचेवर आठवून माझ्या मनाला खूप आश्चर्य वाटत आहे आणि मी वारंवार हर्षपुलकित होत आहे. ॥ १८-७७ ॥ '''मूळ श्लोक''' यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः । तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम ॥ १८-७८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्र''' = जेथे, '''योगेश्वरः''' = योगेश्वर, '''कृष्णः''' = भगवान श्रीकृष्ण आहेत, '''(च)''' = आणि, '''यत्र''' = जेथे, '''धनुर्धरः''' = गांडीव धनुष्य धारण करणारा, '''पार्थः''' = पार्थ (अर्थात पृथापुत्र अर्जुन) आहे, '''तत्र''' = तेथे, '''श्रीः''' = श्री, '''विजयः''' = विजय, '''भूतिः''' = विभूती, '''(च)''' = आणि, '''ध्रुवा''' = अचल, '''नीतिः''' = नीती हे आहेत, '''(इति)''' = असे, '''मम''' = माझे, '''मतिः''' = मत आहे ॥ १८-७८ ॥ '''अर्थ''' जेथे योगेश्वर भगवान श्रीकृष्ण आहेत आणि जेथे गांडीव धनुष्य धारण करणारा पार्थ (अर्थात पृथापुत्र अर्जुन) आहे, तेथेच श्री, विजय, विभूती आणि अचल नीती आहे, असे माझे मत आहे. ॥ १८-७८ ॥ '''मूळ अठराव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे मोक्षसंन्यासयोगो नामाष्टादशोऽध्यायः ॥ १८ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील मोक्षसंन्यासयोग नावाचा हा अठरावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ १८ ॥ [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स प्रकल्पातून स्थानांतरीत]] [[वर्ग:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] 17x1a4qryrv6j2mxy87kl2sgm8pk1qn 0 2387 155573 150386 2022-08-07T15:10:26Z QueerEcofeminist 918 "[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : सहावा अध्याय (आत्मसंयमयोग)]]" ला ने संरक्षित केले: संरक्षित केले, उत्पात नियंत्रण (via JWB) ([संपादन=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत) [स्थानांतरण=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत)) wikitext text/x-wiki '''मूळ सहाव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ षष्ठोऽध्यायः '''अर्थ''' सहावा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच अनाश्रितः कर्मफलं कार्यं कर्म करोति यः । स संन्यासी च योगी च न निरग्निर्न चाक्रियः ॥ ६-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''यः''' = जो पुरुष, '''कर्मफलम्‌''' = कर्मफळाचा, '''अनाश्रितः''' = आश्रय न घेता, '''कार्यम्‌''' = कर्तव्य, '''कर्म''' = कर्म, '''करोति''' = करतो, '''सः''' = तो, '''संन्यासी''' = संन्यासी, '''च''' = आणि, '''योगी''' = योगी आहे, '''च''' = परंतु, '''निरग्निः न''' = फक्त अग्नीचा त्याग करतो तो संन्यासी नव्हे, '''च''' = तसेच, '''अक्रियः न''' = फक्त क्रियांचा त्याग करणारा योगी नव्हे ॥ ६-१ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, जो पुरुष कर्मफळाचा आश्रय न घेता कर्तव्य कर्म करतो, तो संन्यासी व योगी होय. आणि केवळ अग्नीचा त्याग करणारा संन्यासी नव्हे; तसेच केवळ क्रियांचा त्याग करणारा योगी नव्हे. ॥ ६-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' न संन्यासमिति प्राहुर्योगं तं विद्धि पाण्डव । न ह्यसंन्यस्तसङ्कल्पो योगी भवति कश्चन ॥ ६-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पाण्डव''' = हे पांडवा (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुना), '''यम्‌''' = ज्याला, '''संन्यासम्‌''' = संन्यास, '''इति''' = असे, '''प्राहुः''' = म्हणतात, '''तम्‌''' = त्यालाच, '''योगम्‌''' = योग (असे), '''विद्धि''' = तू जाण, '''हि''' = कारण, '''असंन्यस्तसङ्कल्पः''' = संकल्पांचा त्याग न करणारा, '''कश्चन''' = कोणताही पुरुष, '''योगी''' = योगी, '''न भवति''' = होऊ शकत नाही ॥ ६-२ ॥ '''अर्थ''' हे पांडवा (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुना), ज्याला संन्यास असे म्हणतात, तोच योग आहे, असे तू समज. कारण संकल्पांचा त्याग न करणारा कोणीही पुरुष योगी होत नाही. ॥ ६-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते । योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते ॥ ६-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''योगम्‌''' = कर्मयोगावर, '''आरुरुक्षोः''' = आरुढ होण्याची इच्छा असणाऱ्या, '''मुनेः''' = मननशील पुरुषाला, '''कर्म''' = (योगाच्या प्राप्तीसाठी) निष्काम भावनेने कर्म करणे हाच, '''कारणम्‌''' = हेतू, '''उच्यते''' = सांगितला आहे (नंतर योगारुढ झाल्यावर), '''तस्य''' = त्या, '''योगारूढस्य''' = योगारूढ पुरुषाचा, '''(यः)''' = जो, '''शमः एव''' = सर्व संकल्पांचा अभाव हाच, '''कारणम्‌''' = कारण, '''उच्यते''' = म्हटला जातो ॥ ६-३ ॥ '''अर्थ''' योगावर आरूढ होण्याची इच्छा करणाऱ्या मननशील पुरुषाला योगाची प्राप्ती होण्यासाठी निष्काम कर्म करणे हाच हेतू सांगितला आहे आणि योगारूढ झाल्यावर त्या योगारूढ पुरुषाचा जो सर्व संकल्पांचा अभाव असतो, तोच कल्याणाला कारण सांगितला आहे. ॥ ६-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते । सर्वसङ्कल्पसंन्यासी योगारूढस्तदोच्यते ॥ ६-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यदा''' = ज्या वेळी (साधक), '''इन्द्रियार्थेषु''' = इंद्रियांच्या भोगांमध्ये, '''(तथा)''' = तसेच, '''कर्मसु हि''' = कर्मांमध्येही, '''न अनुषज्जते''' = आसक्त होत नाही, '''तदा''' = त्यावेळी, '''सर्वसङ्कल्पसंन्यासी''' = सर्व संकल्पांचा त्याग करणारा तो पुरुष, '''योगारूढः''' = योगारूढ, '''उच्यते''' = म्हटला जातो ॥ ६-४ ॥ '''अर्थ''' ज्यावेळी इंद्रियांच्या भोगांत आणि कर्मातही पुरुष आसक्त होत नाही, त्यावेळी सर्व संकल्पांचा त्याग करणाऱ्या पुरुषाला योगारूढ म्हटले जाते. ॥ ६-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत्‌ । आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः ॥ ६-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आत्मना''' = आपणच (संसारसागरातून), '''आत्मानम्‌''' = आपला, '''उद्धरेत्‌''' = उद्धार करावा, '''(च)''' = आणि, '''आत्मानम्‌''' = आपणाला, '''न अवसादयेत्‌''' = अधोगतीला नेऊ नये, '''हि''' = कारण (हा मनुष्यच), '''आत्मा एव''' = आपण स्वतःच, '''आत्मनः''' = आपला, '''बन्धुः''' = मित्र आहे (तसेच), '''आत्मा एव''' = आपण स्वतःच, '''आत्मनः''' = आपला, '''रिपुः''' = शत्रू आहे ॥ ६-५ ॥ '''अर्थ''' स्वतःच स्वतःचा संसारसमुद्रातून उद्धार करून घ्यावा आणि स्वतःला अधोगतीला जाऊ देऊ नये. कारण हा मनुष्य स्वतःच स्वतःचा मित्र आहे आणि स्वतःच स्वतःचा शत्रू आहे. ॥ ६-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः । अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत्‌ ॥ ६-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''येन''' = ज्या, '''आत्मना''' = जीवात्म्याच्या द्वारे, '''आत्मा''' = मन व इंद्रिये यांच्यासहित शरीर, '''जितः''' = जिंकले गेले आहे, '''तस्य आत्मनः''' = त्या जीवात्म्याचा (तर तो), '''आत्मा एव''' = आपण स्वतःच, '''बन्धुः''' = मित्र आहे, '''तु''' = आणि, '''अनात्मनः''' = ज्याने मन व इंद्रिये यांसह शरीर जिंकलेले नाही, त्याच्यासाठी तो, '''आत्मा एव''' = आपण स्वतःच, '''शत्रुवत्‌''' = शत्रूसमान, '''शत्रुत्वे वर्तेत''' = शत्रुतेचा व्यवहार करतो ॥ ६-६ ॥ '''अर्थ''' ज्या जीवात्म्याने मन व इंद्रियांसह शरीर जिंकले, त्या जीवात्म्याचा तर तो स्वतःच मित्र आहे आणि ज्याने मन व इंद्रियांसह शरीर जिंकले नाही, त्याचे तो स्वतःच शत्रूप्रमाणे शत्रुत्व करतो. ॥ ६-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' जितात्मनः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः । शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः ॥ ६-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''शीतोष्णसुखदुःखेषु''' = शीत-उष्ण, सुख-दुःख इत्यादींमध्ये, '''तथा''' = तसेच, '''मानापमानयोः''' = मान आणि अपमान यांमध्ये, '''प्रशान्तस्य''' = ज्याच्या अंतःकरणाच्या वृत्ती चांगल्याप्रकारे शांत असतात, '''जितात्मनः''' = मन, बुद्धी, शरीर व इंद्रिये ही ज्याच्या ताब्यात असतात अशा पुरुषाच्या ज्ञानामध्ये, '''परमात्मा''' = सच्चिदानंदघन परमात्मा, '''समाहितः''' = योग्य प्रकाराने स्थित असतो म्हणजे त्याच्या ज्ञानामध्ये परमात्म्याशिवाय इतर काहीच असत नाही ॥ ६-७ ॥ '''अर्थ''' थंड-उष्ण, सुख-दुःख इत्यादी तसेच मान-अपमान यांमध्ये ज्याच्या अंतःकरणाची वृत्ती पूर्णपणे शांत असते, अशा स्वाधीन आत्मा असलेल्या पुरुषाच्या ज्ञानात सच्चिदानंदघन परमात्मा उत्तमप्रकारे अधिष्ठित असतो; म्हणजेच त्याच्या ज्ञानात परमात्म्याशिवाय दुसरे काही नसतेच. ॥ ६-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेन्द्रियः । युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकाञ्चनः ॥ ६-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा''' = ज्याचे अंतःकरण ज्ञान व विज्ञान यांनी तृप्त झाले आहे, '''कूटस्थः''' = ज्याची स्थिती विकाररहित आहे, '''विजितेंद्रियः''' = ज्याने चांगल्याप्रकारे इंद्रियांना जिंकले आहे, '''(च)''' = आणि, '''समलोष्टाश्मकाञ्चनः''' = ज्याच्या बाबतीत माती, दगड व सोने हे समान आहेत, असा, '''(सः)''' = तो, '''योगी''' = योगी, '''युक्तः''' = युक्त म्हणजे भगवंताप्रत पोहोंचलेला आहे, '''इति''' = असे, '''उच्यते''' = म्हटले जाते ॥ ६-८ ॥ '''अर्थ''' ज्याचे अंतःकरण ज्ञान-विज्ञानाने तृप्त आहे, ज्याची स्थिती निर्विकार आहे, ज्याने इंद्रिये पूर्णपणे जिंकली आहेत आणि ज्याला दगड, माती व सोने समान आहे, तो योगी युक्त म्हणजे भगवंताला प्राप्त झालेला आहे, असे म्हटले जाते. ॥ ६-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु । साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते ॥ ६-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु''' = सुहृद, मित्र, वैरी, उदासीन, मध्यस्थ, द्वेष्य आणि बंधु गणांच्या ठिकाणी, '''साधुषु''' = धर्मात्मा पुरुषांच्या ठिकाणी, '''च''' = आणि, '''पापेषु''' = पापी पुरुषांच्या ठिकाणी, '''अपि''' = सुद्धा, '''समबुद्धिः''' = समान भाव ठेवणारा पुरुष, '''विशिष्यते''' = अत्यंत श्रेष्ठ आहे ॥ ६-९ ॥ '''अर्थ''' सुहृद, मित्र, शत्रू, उदासीन, मध्यस्थ, द्वेष करण्याजोगा, बांधव, सज्जन आणि पापी या सर्वांविषयी समान भाव ठेवणारा अत्यंत श्रेष्ठ आहे. ॥ ६-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थितः । एकाकी यतचित्तात्मा निराशीरपरिग्रहः ॥ ६-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यतचित्तात्मा''' = मन, इंद्रिये यांसहित शरीराला वश करून घेणाऱ्या, '''निराशीः''' = आशारहित, '''(च)''' = आणि, '''अपरिग्रहः''' = संग्रहरहित, '''योगी''' = (अशा) ध्यानयोग्याने, '''एकाकी''' = एकटेच, '''रहसि''' = एकान्त स्थानी, '''स्थितः''' = स्थित होऊन, '''आत्मानम्‌''' = आत्म्याला, '''सततम्‌''' = निरंतर, '''युञ्जीत''' = परमात्म्यामध्ये लावावे ॥ ६-१० ॥ '''अर्थ''' मन व इंद्रिय यांसह शरीर ताब्यात ठेवणाऱ्या निरिच्छ आणि संग्रह न करणाऱ्या योग्याने एकट्यानेच एकांतात बसून आत्म्याला नेहमी परमात्म्यात लावावे. ॥ ६-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मनः । नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम्‌ ॥ ६-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''शुचौ देशे''' = शुद्ध भूमीवर, '''चैलाजिनकुशोत्तरम्‌''' = कुश, मृगचर्म व वस्त्र पसरलेले, '''न अत्युच्छ्रितम्‌''' = जे फार उंच नाही, '''(तथा)''' = तसेच, '''न अतिनीचम्‌''' = जे फार खाली नाही असे, '''आत्मनः''' = स्वतःचे, '''आसनम्‌''' = आसन, '''स्थिरम्‌''' = स्थिरपणे, '''प्रतिष्ठाप्य''' = स्थापन करून ॥ ६-११ ॥ '''अर्थ''' शुद्ध जमिनीवर क्रमाने दर्भ, मृगाजिन आणि वस्त्र अंथरून तयार केलेले, जे फार उंच नाही व जे फार सखल नाही, असे आपले आसन स्थिर मांडून ॥ ६-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' तत्रैकाग्रं मनः कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रियः । उपविश्यासने युञ्ज्याद्योगमात्मविशुद्धये ॥ ६-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तत्र''' = त्या, '''आसने''' = आसनावर, '''उपविश्य''' = बसून, '''यतचित्तेन्द्रियक्रियः''' = इंद्रिये व चित्त यांच्या क्रियांना वश करून, '''मनः''' = मनाला, '''एकाग्रम्‌''' = एकाग्र, '''कृत्वा''' = करून, '''आत्मविशुद्धये''' = अंतःकरणाच्या शुद्धीसाठी, '''योगम्‌''' = योगाचा, '''युञ्ज्यात्‌''' = अभ्यास करावा ॥ ६-१२ ॥ '''अर्थ''' त्या आसनावर बसून चित्त व इंद्रिय यांच्या क्रिया ताब्यात ठेवून मन एकाग्र करून अंतःकरणाच्या शुद्धीसाठी योगाभ्यास करावा. ॥ ६-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिरः । सम्प्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन्‌ ॥ ६-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कायशिरोग्रीवम्‌''' = काया, मस्तक आणि मान, '''समम्‌''' = समान, '''(च)''' = तसेच, '''अचलम्‌''' = अचल, '''धारयन्‌''' = धारण करून, '''च''' = आणि, '''स्थिरः''' = स्थिर होऊन, '''स्वम्‌''' = आपल्या, '''नासिकाग्रम्‌''' = नासिकेच्या अग्रभागावर, '''सम्प्रेक्ष्य''' = दृष्टी ठेवून (व), '''दिशः''' = अन्य दिशांकडे, '''अनवलोकयन्‌''' = न पाहता ॥ ६-१३ ॥ '''अर्थ''' शरीर, डोके आणि मान सरळ रेषेत अचल ठेवून स्थिर व्हावे. आपल्या नाकाच्या शेंड्यावर दृष्टी ठेवून अन्य दिशांकडे न पाहता ॥ ६-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रशान्तात्मा विगतभीर्ब्रह्मचारिव्रते स्थितः । मनः संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्परः ॥ ६-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ब्रह्मचारिव्रते''' = ब्रह्मचाऱ्याच्या व्रतामध्ये, '''स्थितः''' = स्थित, ''' विगतभीः''' = भयरहित, '''(तथा)''' = तसेच, '''प्रशान्तात्मा''' = चांगल्याप्रकारे अंतःकरण शांत असणाऱ्या, '''युक्तः''' = सावधान ध्यानयोग्याने, '''मनः''' = मनाचा, '''संयम्य''' = संयम करून, '''मच्चित्तः''' = माझ्या ठिकाणी मन लावून, '''(च)''' = आणि, '''मत्परः''' = मत्परायण होऊन, '''आसीत''' = स्थित असावे ॥ ६-१४ ॥ '''अर्थ''' ब्रह्मचर्यव्रतात राहणाऱ्या निर्भय तसेच अत्यंत शांत अंतःकरण असणाऱ्या सावध योग्याने मन आवरून चित्त माझ्या ठिकाणी लावून माझ्या आश्रयाने राहावे. ॥ ६-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी नियतमानसः । शान्तिं निर्वाणपरमां मत्संस्थामधिगच्छति ॥ ६-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''नियतमानसः''' = ज्याचे मन स्वाधीन आहे असा, '''योगी''' = योगी, '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''आत्मानम्‌''' = आत्म्याला, '''सदा''' = निरंतर, '''युञ्जन्‌''' = मज परमेश्वराच्या स्वरूपामध्ये लावून, '''मत्संस्थाम्‌''' = माझ्यामध्ये असणारी, '''निर्वाणपरमाम्‌''' = परमानंदाची पराकाष्ठारूप, '''शान्तिम्‌''' = शांती, '''अधिगच्छति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ६-१५ ॥ '''अर्थ''' मन ताब्यात ठेवलेला योगी अशा प्रकारे आत्म्याला नेहमी मज परमेश्वराच्या स्वरूपाच्या ठिकाणी लावून माझ्यात असणारी परमानंदाची पराकाष्ठा अशी शांती मिळवतो. ॥ ६-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' नात्यश्नतस्तु योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नतः । न चातिस्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन ॥ ६-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''योगः''' = हा ध्यानयोग, '''अति अश्नतः''' = पुष्कळ खाणाऱ्याला, '''तु न''' = सिद्ध होत नाही, '''च''' = तसेच, '''एकान्तम्‌''' = संपूर्णपणे, '''अनश्नतः''' = न खाणाऱ्यालाही, '''न''' = सिद्ध होत नाही, '''च''' = आणि, '''अतिस्वप्नशीलस्य''' = अतिशय निद्रा करण्याचा स्वभाव असणाऱ्यालाही, '''न''' = सिद्ध होत नाही, '''च''' = तसेच, '''जाग्रतः एवः''' = सदा जाग्रण करणाऱ्यालाही, '''(योगः)''' = हा योग, '''न अस्ति''' = सिद्ध होत नाही ॥ ६-१६ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, हा योग फार खाणाऱ्याला तसेच अजिबात न खाणाऱ्याला, फार झोपाळूला तसेच सदा जाग्रण करणाऱ्याला साध्य होत नाही. ॥ ६-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु । युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा ॥ ६-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''युक्ताहारविहारस्य''' = यथायोग्य आहार व विहार करणाऱ्याला, '''कर्मसु''' = कर्मांमध्ये, '''युक्तचेष्टस्य''' = यथायोग्य व्यवहार करणाऱ्याला, '''(च)''' = तसेच, '''युक्तस्वप्नावबोधस्य''' = यथायोग्य निद्रा व जागरण करणाऱ्याला, '''(अयम्‌)''' = हा, '''दुःखहा''' = दुःखांचा नाश करणारा, '''योगः''' = योग, '''भवति''' = सिद्ध होतो ॥ ६-१७ ॥ '''अर्थ''' दुःखांचा नाश करणारा योग यथायोग्य आहार-विहार करणाऱ्याला, कर्मांमध्ये यथायोग्य व्यवहार करणाऱ्याला आणि यथायोग्य निद्रा-जाग्रण करणाऱ्याला साध्य होतो. ॥ ६-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदा विनियतं चित्तमात्मन्येवावतिष्ठते । निःस्पृहः सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा ॥ ६-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विनियतम्‌''' = अत्यंत वश केले गेलेले, '''चित्तम्‌''' = चित्त, '''यदा''' = ज्यावेळी, '''आत्मनि एव''' = परमात्म्यामध्येच, '''अवतिष्ठते''' = चांगल्याप्रकारे स्थित होऊन राहाते, '''तदा''' = त्यावेळी, '''सर्वकामेभ्यः''' = संपूर्ण भोगांची, '''निःस्पृहः''' = इच्छा नसणारा पुरुष, '''युक्तः''' = योगयुक्त आहे, '''इति''' = असे, '''उच्यते''' = म्हटले जाते ॥ ६-१८ ॥ '''अर्थ''' पूर्णपणे ताब्यात आणलेले चित्त जेव्हा परमात्म्यात पूर्णपणे स्थिर होते, तेव्हा सर्व भोगांची इच्छा नाहीशी झालेला पुरुष योगयुक्त म्हटला जातो. ॥ ६-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता । योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगमात्मनः ॥ ६-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यथा''' = ज्याप्रमाणे, '''निवातस्थः''' = वायुरहित स्थानात असणारा, '''दीपः''' = दिवा, '''न इङ्गते''' = चंचल होत नाही, '''सा''' = तीच, '''उपमा''' = उपमा, '''आत्मनः''' = परमात्म्याच्या, '''योगम्‌''' = ध्यानात, '''युञ्जतः''' = लागलेल्या, '''योगिनः''' = योग्याच्या, '''यतचित्तस्य''' = जिंकलेल्या चित्ताला, '''स्मृता''' = सांगितली गेली आहे ॥ ६-१९ ॥ '''अर्थ''' ज्याप्रमाणे वारा नसलेल्या जागी दिव्याची ज्योत हलत नाही, तीच उपमा परमात्म्याच्या ध्यानात मग्न झालेल्या योग्याच्या जिंकलेल्या चित्ताला दिली गेली आहे. ॥ ६-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया । यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति ॥ ६-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''योगसेवया''' = योगाच्या अभ्यासाने, '''निरुद्धम्‌''' = निरुद्ध झालेले, '''चित्तम्‌''' = चित्त, '''यत्र''' = ज्या अवस्थेमध्ये, '''उपरमते''' = उपरत होऊन जाते, '''च''' = आणि, '''यत्र''' = ज्या अवस्थेमध्ये, '''आत्मना''' = परमात्म्याच्या ध्यानाने शुद्ध झालेल्या सूक्ष्मबुद्धीच्या द्वारे, '''आत्मानम्‌''' = परमात्म्याचा, '''पश्यन्‌''' = साक्षात्कार करून घेत, '''आत्मनि एव''' = सच्चिदानंदघन परमात्म्यामध्येच, '''तुष्यति''' = संतुष्ट होऊन राहाते ॥ ६-२० ॥ '''अर्थ''' योगाच्या अभ्यासाने नियमन केलेले चित्त ज्या स्थितीत शांत होते आणि ज्या स्थितीत परमात्म्याच्या ध्यानाने शुद्ध झालेल्या सूक्ष्म बुद्धीने परमात्म्याचा साक्षात्कार होऊन सच्चिदानंदघन परमात्म्यातच संतुष्ट राहाते ॥ ६-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' सुखमात्यन्तिकं यत्तद्‍बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम्‌ । वेत्ति यत्र न चैवायं स्थितश्चलति तत्त्वतः ॥ ६-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अतीन्द्रियम्‌''' = इंद्रियांच्या अतीत, '''बुद्धिग्राह्यम्‌''' = फक्त शुद्ध झालेल्या सूक्ष्म बुद्धीच्या द्वारे ग्रहण करण्यास योग्य असा, '''यत्‌''' = जो, '''आत्यन्तिकम्‌''' = अनन्त, '''सुखम्‌''' = आनंद आहे, '''तत्‌''' = त्याचा, '''यत्र''' = ज्या अवस्थेमध्ये, '''वेत्ति''' = अनुभव येतो, '''च''' = आणि, '''(यत्र)''' = ज्या अवस्थेत, '''स्थितः''' = राहिला असता, '''अयम्‌''' = हा योगी, '''तत्त्वतः''' = परमात्म्याच्या स्वरूपापासून, '''न एव चलति''' = मुळीच विचलित होत नाही ॥ ६-२१ ॥ '''अर्थ''' इंद्रियातीत, केवळ शुद्ध झालेल्या सूक्ष्म बुद्धीने ग्रहण करता येणारा जो अनंत आनंद आहे, तो ज्या अवस्थेत अनुभवाला येतो आणि ज्या अवस्थेत असलेला हा योगी परमात्म्याच्या स्वरूपापासून मुळीच विचलित होत नाही ॥ ६-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः । यस्मिन्‌ स्थितो न दुःखेन गुरुणापि विचाल्यते ॥ ६-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यम्‌''' = जो, '''लाभम्‌''' = लाभ, '''लब्ध्वा''' = प्राप्त झाल्यावर, '''ततः''' = त्याच्यापेक्षा, '''अधिकम्‌''' = अधिक, '''अपरम्‌''' = दुसरा (कोणताही लाभ), '''न मन्यते''' = (तो योगी) मानीत नाही, '''च''' = आणि (परमात्म-प्राप्ति-रूप), '''यस्मिन्‌''' = ज्या अवस्थेमध्ये, '''स्थितः''' = स्थित असणारा योगी, '''गुरुणा''' = फार मोठ्या, '''दुःखेन''' = दुःखाने, '''अपि''' = सुद्धा, '''न विचाल्यते''' = विचलित होत नाही ॥ ६-२२ ॥ '''अर्थ''' परमात्मप्राप्तिरूप जो लाभ झाल्यामुळे त्याहून अधिक दुसरा कोणताही लाभ तो मानीत नाही; आणि परमात्मप्राप्तिरूप ज्या अवस्थेत असलेला योगी फार मोठ्या दुःखानेही विचलित होत नाही ॥ ६-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' तं विद्याद्‌ दुःखसंयोगवियोगं योगसंज्ञितम्‌ । स निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा ॥ ६-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यः)''' = जो, '''दुःखसंयोगवियोगम्‌''' = दुःखरूप संसाराच्या संयोगाने रहित आहे म्हणजे जन्म-मरणरूप संसारातून कायम मुक्त करणारा आहे, '''योगसंज्ञितम्‌''' = ज्याला योग हे नाव आहे, '''तम्‌''' = त्या योगाला, '''विद्यात्‌''' = जाणले पाहिजे, '''सः''' = तो, '''योगः''' = योग, '''अनिर्विण्णचेतसा''' = उबग न आलेल्या म्हणजे धैर्य व उत्साह यांनी युक्त अशा चित्ताने, '''निश्चयेन''' = निश्चयपूर्वक, '''योक्तव्यः''' = करणे हे कर्तव्य आहे ॥ ६-२३ ॥ '''अर्थ''' जो दुःखरूप संसाराच्या संयोगाने रहित आहे, तसेच ज्याचे नाव योग आहे, तो जाणला पाहिजे. तो योग न कंटाळता अर्थात धैर्य व उत्साह यांनी युक्त चित्ताने निश्चयाने केला पाहिजे. ॥ ६-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' सङ्कल्पप्रभवान्कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषतः । मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः ॥ ६-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सङ्कल्पप्रभवान्‌''' = संकल्पापासून उत्पन्न होणाऱ्या, '''सर्वान्‌''' = सर्व, '''कामान्‌''' = कामनांचा, '''अशेषतः''' = निःशेषरूपाने, '''त्यक्त्वा''' = त्याग करून, '''मनसा''' = मनानेच, '''इन्द्रियग्रामम्‌''' = सर्व इंद्रियांना, '''समन्ततः एव''' = सर्व बाजूंनीच, '''विनियम्य''' = चांगल्याप्रकारे संयमित करून ॥ ६-२४ ॥ '''अर्थ''' संकल्पाने उत्पन्न होणाऱ्या सर्व कामना पूर्णपणे टाकून आणि मनानेच इंद्रियसमुदायाला सर्व बाजूंनी पूर्णतया आवरून ॥ ६-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' शनैः शनैरुपरमेद्‍बुद्ध्या धृतिगृहीतया । आत्मसंस्थं मनःकृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयेत्‌ ॥ ६-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''शनैः शनैः''' = क्रमाक्रमाने (अभ्यास करीत असताना), '''उपरमेत्‌''' = उपरती प्राप्त करून घ्यावी, '''(च)''' = तसेच, '''धृतिगृहीतया''' = धैर्याने युक्त अशा, '''बुद्ध्या''' = बुद्धीच्या मार्फत, '''मनः''' = मनाला, '''आत्मसंस्थम्‌''' = परमात्म्यामध्ये स्थित, '''कृत्वा''' = करून, '''किञ्चित्‌ अपि''' = परमात्म्याशिवाय अन्य कशाचा, '''न चिन्तयेत्‌''' = विचारही करू नये ॥ ६-२५ ॥ '''अर्थ''' क्रमाक्रमाने अभ्यास करीत उपरत व्हावे; तसेच धैर्ययुक्त बुद्धीने मनाला परमात्म्यात स्थिर करून दुसऱ्या कशाचाही विचारही करू नये. ॥ ६-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम्‌ । ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत्‌ ॥ ६-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एतद्‌''' = हे, '''अस्थिरम्‌''' = स्थिर न राहाणारे, '''(च)''' = आणि, '''चञ्चलम्‌''' = चंचल असणारे, '''मनः''' = मन, '''यतः यतः''' = ज्या ज्या शब्दादी विषयांच्या निमित्ताने, '''निश्चरति''' = संसारात संचार करीत असते, '''ततः ततः''' = त्या त्या विषयातून, '''नियम्य''' = रोखून म्हणजे बाजूला नेऊन, '''आत्मनि एव''' = पुन्हा पुन्हा परमात्म्यामध्येच, '''वशम्‌''' = निरुद्ध, '''नयेत्‌''' = करावे ॥ ६-२६ ॥ '''अर्थ''' हे स्थिर न राहणारे चंचल मन ज्या ज्या शब्दादी विषयांच्या निमित्ताने संसारात भरकटत असते, त्या त्या विषयांपासून त्याला आवरून वारंवार परमात्म्यात स्थिर करावे. ॥ ६-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम्‌ । उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतमकल्मषम्‌ ॥ ६-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''प्रशान्तमनसम्‌''' = ज्याचे मन चांगल्याप्रकारे शांत झाले आहे, '''अकल्मषम्‌''' = जो पापाने रहित आहे, '''(च)''' = आणि, '''शान्तरजसम्‌''' = ज्याचा रजोगुण शांत होऊन गेलेला आहे अशा, '''ब्रह्मभूतम्‌''' = सच्चिदानंदघन ब्रह्माशी एकीभाव प्राप्त झालेल्या, '''एनम्‌''' = या, '''योगिनम्‌''' = योग्याला, '''उत्तमम्‌''' = उत्तम, '''सुखम्‌''' = आनंद, '''उपैति''' = प्राप्त होतो ॥ ६-२७ ॥ '''अर्थ''' कारण ज्याचे मन पूर्ण शांत आहे, जो पापरहित आहे आणि ज्याचा रजोगुण शांत झालेला आहे, अशा या सच्चिदानंदघन ब्रह्माशी ऐक्य पावलेल्या योग्याला उत्तम आनंद मिळतो. ॥ ६-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी विगतकल्मषः । सुखेन ब्रह्मसंस्पर्शमत्यन्तं सुखमश्नुते ॥ ६-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विगतकल्मषः''' = पापरहित, '''योगी''' = योगी हा, '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''सदा''' = निरंतर, '''आत्मानम्‌''' = आत्म्याला (परमात्म्यामध्ये), '''युञ्जन्‌''' = लावीत, '''सुखेन''' = सुखाने, '''ब्रह्मसंस्पर्शम्‌''' = परब्रह्म परमात्म्याची प्राप्ती हे स्वरूप असणारा, '''अत्यंतम्‌''' = अनंत, '''सुखम्‌''' = आनंद, '''अश्नुते''' = अनुभवतो ॥ ६-२८ ॥ '''अर्थ''' तो निष्पाप योगी अशा प्रकारे सतत आत्म्याला परमात्म्याशी जोडून सहजपणे परब्रह्म परमात्म्याच्या प्राप्तीच्या अपार आनंदाचा अनुभव घेतो. ॥ ६-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः ॥ ६-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''योगयुक्तात्मा''' = सर्वव्यापी अनंत चैतन्यात एकीभावाने स्थितिरूप अशा योगाने युक्त असा आत्मवान्‌ (तसेच), '''सर्वत्र''' = सर्व ठिकाणी, '''समदर्शनः''' = समभावाने पाहणारा योगी, '''आत्मानम्‌''' = आत्म्याला, '''सर्वभूतस्थम्‌''' = सर्व सजीवांमध्ये स्थित, '''च''' = आणि, '''सर्वभूतानि''' = सर्व सजीवांना, '''आत्मनि''' = आत्म्यामध्ये (कल्पित असे), '''ईक्षते''' = पाहातो ॥ ६-२९ ॥ '''अर्थ''' ज्याचा आत्मा सर्वव्यापी अनंत चैतन्यात ऐक्यस्थितिरूप योगाने युक्त असून जो सर्वांना समभावाने पाहणारा आहे, असा योगी आत्मा सर्व सजीवमात्रात स्थित व सजीवमात्र आत्म्यात कल्पिलेले पाहातो. ॥ ६-२९ ॥ '''मूळ श्लोक''' यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति । तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति ॥ ६-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यः''' = जो पुरुष, '''सर्वत्र''' = सर्व सजीवांमध्ये, '''माम्‌''' = सर्वांचा आत्मा अशा मज परमात्म्यालाच व्यापक असे, '''पश्यति''' = पाहतो, '''च''' = आणि, '''सर्वम्‌''' = सर्व सजीवांना, '''मयि''' = मज वासुदेवाचे अंतर्गत, '''पश्यति''' = पाहतो, '''तस्य''' = त्याच्या बाबतीत, '''अहम्‌''' = मी, '''न प्रणश्यामि''' = अदृश्य होत नाही, '''च''' = तसेच, '''सः''' = तो, '''मे''' = माझ्यासाठी, '''न प्रणश्यति''' = अदृश्य होत नाही ॥ ६-३० ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष सर्व सजीवांमध्ये सर्वांचा आत्मा असलेल्या मला वासुदेवालाच व्यापक असलेला पाहतो आणि सर्व सजीवांना मज वासुदेवात पाहतो, त्याला मी अदृश्य असत नाही आणि मला तो अदृश्य असत नाही. ॥ ६-३० ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थितः । सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते ॥ ६-३१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एकत्वम्‌ आस्थितः''' = एकीभावात स्थित होऊन, '''यः''' = जो पुरुष, '''सर्वभूतस्थितम्‌''' = सर्व सजीवात आत्मस्वरूपाने स्थित असणाऱ्या, '''माम्‌''' = मज सच्चिदानंदघन वासुदेवाला, '''भजति''' = भजतो, '''सः''' = तो, '''योगी''' = योगी, '''सर्वथा''' = सर्व प्रकारांनी, '''वर्तमानः''' = व्यवहार करीत असताना, '''अपि''' = सुद्धा, '''(सः)''' = तो, '''मयि''' = माझ्यामध्येच, '''वर्तते''' = व्यवहार करतो ॥ ६-३१ ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष ऐक्यभावाला प्राप्त होऊन सर्व सजीवमात्रात आत्मरूपाने असलेल्या मला सच्चिदानंदघन वासुदेवाला भजतो, तो योगी सर्व प्रकारचे व्यवहार करत असला तरी त्याचे सर्व व्यवहार माझ्यातच होत असतात. ॥ ६-३१ ॥ '''मूळ श्लोक''' आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन । सुखं वा यदि वा दुःखं स योगी परमो मतः ॥ ६-३२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''यः''' = जो योगी, '''आत्मौपम्येन''' = आपल्याप्रमाणेच, '''सर्वत्र''' = सर्व सजीवांमध्ये, '''समम्‌''' = सम, '''पश्यति''' = पाहतो, '''वा''' = तसेच, '''सुखम्‌''' = सर्वांचे सुख, '''यदि वा''' = अथवा, '''दुःखम्‌''' = दुःखसुद्धा आपल्याप्रमाणे सम पाहतो, '''सः''' = तो, '''योगी''' = योगी, '''परमः''' = परम श्रेष्ठ, '''मतः''' = मानला गेला आहे ॥ ६-३२ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, जो योगी आपल्याप्रमाणे सर्व सजीवमात्रांना समभावाने पाहतो, तसेच सर्वांमध्ये सुख किंवा दुःख समदृष्टीने पाहतो, तो योगी अत्यंत श्रेष्ठ मानला गेला आहे. ॥ ६-३२ ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन । एतस्याहं न पश्यामि चञ्चलत्वात्स्थितिं स्थिराम्‌ ॥ ६-३३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''मधुसूदन''' = हे मधुसूदना (श्रीकृष्णा), '''अयम्‌''' = हा, '''यः''' = जो, '''साम्येन''' = समभावाच्या बाबतीत, '''योगः''' = योग, '''त्वया''' = तुम्ही, '''प्रोक्तः''' = सांगितला, '''(मनसः)''' = मनाच्या, '''चञ्चलत्वात्‌''' = चंचलपणामुळे, '''एतस्य''' = याची, '''स्थिराम्‌''' = नित्य स्थिर, '''स्थितिम्‌''' = स्थिती, '''अहम्‌ न पश्यामि''' = मला दिसत नाही ॥ ६-३३ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे मधुसूदना (श्रीकृष्णा), जो हा समभावाचा योग तुम्ही सांगितलात, तो मन चंचल असल्यामुळे नित्य स्थिर राहील, असे मला वाटत नाही. ॥ ६-३३ ॥ '''मूळ श्लोक''' चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद्‍दृढम्‌ । तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम्‌ ॥ ६-३४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''कृष्ण''' = हे श्रीकृष्णा, '''मनः''' = मन, '''चञ्चलम्‌''' = फार चंचल, '''प्रमाथि''' = घुसळून काढण्याचा स्वभाव असणारे, '''दृढम्‌''' = अत्यंत बळकट, '''(च)''' = आणि, '''बलवत्‌''' = बलवान आहे, '''(अतः)''' = म्हणून, '''तस्य''' = त्याचा, '''निग्रहम्‌''' = निग्रह करणे हे, '''वायोः इव''' = वायूला रोखण्याप्रमाणे, '''सुदुष्करम्‌''' = अत्यंत दुष्कर आहे असे, '''अहम्‌''' = मला, '''मन्ये''' = वाटते ॥ ६-३४ ॥ '''अर्थ''' कारण हे श्रीकृष्णा, हे मन मोठे चंचल, क्षोभविणारे, मोठे दृढ आणि बलवान आहे. त्यामुळे त्याला वश करणे मी वाऱ्याला अडविण्याप्रमाणेच अत्यंत कठीण समजतो. ॥ ६-३४ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम्‌ । अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते ॥ ६-३५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''महाबाहो''' = हे महाबाहो अर्जुना, '''असंशयम्‌''' = निःसंशयपणे, '''मनः''' = मन हे, '''चलम्‌''' = चंचल, '''(च)''' = आणि, '''दुर्निग्रहम्‌''' = वश करून घेण्यास कठीण आहे, '''तु''' = परंतु, '''कौन्तेय''' = हे कुंतीपुत्र अर्जुना, '''(इदम्‌ मनः)''' = हे मन, '''अभ्यासेन''' = अभ्यासाने, '''च''' = आणि, '''वैराग्येण''' = वैराग्याने, '''गृह्यते''' = वश करून घेता येते ॥ ६-३५ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे महाबाहो अर्जुना, मन चंचल आणि आवरण्यास कठीण आहे, यात शंका नाही. परंतु हे कुंतीपुत्र अर्जुना, हे मन अभ्यासाने आणि वैराग्याने ताब्यात येते. ॥ ६-३५ ॥ '''मूळ श्लोक''' असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मतिः । वश्यात्मना तु यतता शक्योऽवाप्तुमुपायतः ॥ ६-३६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''असंयतात्मना''' = ज्याने मन वश करून घेतले नाही अशा पुरुषाला, '''योगः''' = योग, '''दुष्प्रापः''' = प्राप्त होण्यास कठीण आहे, '''तु''' = परंतु, '''(सः योगः)''' = तो योग, '''वश्यात्मना''' = ज्याने मन वश करून घेतले आहे अशा, '''यतता''' = प्रयत्‍न करणाऱ्या पुरुषाला, '''उपायतः''' = साधनाच्या द्वारे, '''अवाप्तुम्‌''' = प्राप्त करून घेणे, '''शक्यः''' = सहज शक्य आहे, '''इति''' = असे, '''मे''' = माझे, '''मतिः''' = मत आहे ॥ ६-३६ ॥ '''अर्थ''' ज्याने मनावर ताबा मिळविला नाही अशा पुरुषाला योग साधणे कठीण आहे आणि ज्याने मन ताब्यात ठेवले आहे अशा प्रयत्‍नशील पुरुषाला साधनेने तो प्राप्त होणे शक्य आहे, असे माझे मत आहे. ॥ ६-३६ ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच अयतिः श्रद्धयोपेतो योगाच्चलितमानसः । अप्राप्य योगसंसिद्धिं कां गतिं कृष्ण गच्छति ॥ ६-३७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''कृष्ण''' = हे श्रीकृष्णा, '''श्रद्धया उपेतः''' = जो योगावर श्रद्धा ठेवणारा आहे, '''(किंतु यः)''' = परंतु जो, '''अयतिः''' = संयमी नाही (या कारणाने), '''योगात्‌''' = योगापासून, '''चलितमानसः''' = ज्याचे मन अंतकाळी विचलित झाले आहे (अशा साधक योग्याला), '''योगसंसिद्धिम्‌''' = योगाची सिद्धी म्हणजे भगवत्साक्षात्कार, '''अप्राप्य''' = प्राप्त होणार नाही, '''(सः)''' = तो, '''काम्‌''' = कोणती, '''गतिम्‌''' = गती, '''गच्छति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ६-३७ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे श्रीकृष्णा, जो योगावर श्रद्धा ठेवणारा आहे; परंतु संयमी नसल्यामुळे ज्याचे मन अंतकाळी योगापासून विचलित झाले, असा साधक योगसिद्धीला म्हणजे भगवत्साक्षात्काराला प्राप्त न होता कोणत्या गतीला जातो? ॥ ६-३७ ॥ '''मूळ श्लोक''' कच्चिन्नोभयविभ्रष्टश्छिन्नाभ्रमिव नश्यति । अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्रह्मणः पथि ॥ ६-३८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महाबाहो''' = हे महाबाहो श्रीकृष्णा, '''(सः)''' = तो, '''ब्रह्मणः''' = भगवत्प्राप्तीच्या, '''पथि''' = मार्गावर, '''विमूढः''' = मोहित, '''(च)''' = व, '''अप्रतिष्ठः''' = आश्रयरहित असा पुरुष, '''छिन्नाभ्रम्‌ इव''' = छिन्न भिन्न झालेल्या ढगाप्रमाणे, '''उभयविभ्रष्टः''' = दोन्हींकडून भ्रष्ट होऊन, '''कच्चित्‌ न नश्यति''' = नष्ट तर होऊन जात नाही ना ॥ ६-३८ ॥ '''अर्थ''' हे महाबाहो श्रीकृष्णा, भगवत्प्राप्तीच्या मार्गात मोहित झालेला व आश्रयरहित असलेला पुरुष छिन्न-विच्छिन्न ढगाप्रमाणे दोन्हीकडून भ्रष्ट होऊन नाश तर नाही ना पावत? ॥ ६-३८ ॥ '''मूळ श्लोक''' एतन्मे संशयं कृष्ण छेत्तुमर्हस्यशेषतः । त्वदन्यः संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्यते ॥ ६-३९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कृष्ण''' = हे श्रीकृष्णा, '''मे''' = माझा, '''एतत्‌''' = हा, '''संशयम्‌''' = संशय, '''अशेषतः''' = संपूर्णरूपाने, '''छेत्तुम्‌''' = नष्ट करण्यासाठी, '''अर्हसि''' = तुम्ही समर्थ आहात, '''हि''' = कारण, '''अस्य''' = या, '''संशयस्य''' = संशयाला, '''छेत्ता''' = तोडून टाकणारा, '''त्वदन्यः''' = तुमच्याशिवाय दुसरा कोणी, '''न उपपद्यते''' = मिळणे संभवत नाही ॥ ६-३९ ॥ '''अर्थ''' हे श्रीकृष्णा, हा माझा संशय तुम्हीच पूर्णपणे नाहीसा करू शकाल. कारण तुमच्याशिवाय दुसरा कोणी हा संशय दूर करणारा मिळण्याचा संभव नाही. ॥ ६-३९ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते । न हि कल्याणकृत्कश्चिद्‍दुर्गतिं तात गच्छति ॥ ६-४० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''तस्य''' = त्या पुरुषाला, '''इह''' = या लोकात, '''विनाशः न विद्यते''' = विनाश होत नाही, '''अमुत्र एव न''' = (तसेच) परलोकातही (त्याचा विनाश) होत नाही, '''हि''' = कारण, '''तात''' = अरे बाबा, '''कल्याणकृत्‌''' = आत्मोद्धारासाठी म्हणजे भगवत्प्राप्तीसाठी कर्म करणारा, '''कश्चित्‌''' = कोणीही पुरुष, '''दुर्गतिम्‌''' = दुर्गती, '''न गच्छति''' = प्राप्त करून घेत नाही ॥ ६-४० ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), त्या पुरुषाचा इहलोकातही नाश होत नाही व परलोकातही नाही. कारण बाबा रे, आत्मोद्धारासाठी अर्थात भगवत्प्राप्तीसाठी कर्म करणारा कोणताही पुरुष अधोगतीला जात नाही. ॥ ६-४० ॥ '''मूळ श्लोक''' प्राप्य पुण्यकृतां लोकानुषित्वा शाश्वतीः समाः । शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते ॥ ६-४१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''योगभ्रष्टः''' = योगभ्रष्ट पुरुष हा, '''पुण्यकृताम्‌''' = पुण्यवान माणसांचे, '''लोकान्‌''' = लोक म्हणजे स्वर्गादी उत्तम लोक, '''प्राप्य''' = प्राप्त करून घेऊन, '''(तत्र)''' = तेथे, '''शाश्वतीः''' = पुष्कळ, '''समाः''' = वर्षांपर्यंत, '''उषित्वा''' = निवास करून (नंतर), '''शुचीनाम्‌''' = शुद्ध आचरण असणाऱ्या, '''श्रीमताम्‌''' = श्रीमान्‌ पुरुषांच्या, '''गेहे''' = घरामध्ये, '''अभिजायते''' = जन्म घेतो ॥ ६-४१ ॥ '''अर्थ''' योगभ्रष्ट पुरुष पुण्यवानांना मिळणाऱ्या लोकांना अर्थात स्वर्गादी उत्तम लोकांना जाऊन तेथे पुष्कळ वर्षे राहून नंतर शुद्ध आचरण असणाऱ्या श्रीमंतांच्या घरात जन्म घेतो. ॥ ६-४१ ॥ '''मूळ श्लोक''' अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम्‌ । एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदीदृशम्‌ ॥ ६-४२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अथवा''' = किंवा (वैराग्यवान पुरुष त्या स्वर्गादी लोकांत न जाता), '''धीमताम्‌''' = ज्ञानवान, '''योगिनाम्‌''' = योग्यांच्या, '''कुले एव''' = कुळामध्येच, '''भवति''' = जन्म घेतो, '''(किंतु)''' = परंतु, '''ईदृशम्‌''' = अशा प्रकारचा, '''यत्‌ एतत्‌''' = जो हा, '''जन्म''' = जन्म आहे, '''(तद्‌)''' = तो, '''लोके''' = या संसारात, '''हि''' = निःसंशयपणे, '''दुर्लभतरम्‌''' = अत्यंत दुर्लभ आहे ॥ ६-४२ ॥ '''अर्थ''' किंवा वैराग्यशील पुरुष त्या लोकांत न जाता ज्ञानी योग्यांच्या कुळात जन्म घेतो. परंतु या प्रकारचा जो हा जन्म आहे, तो या जगात निःसंशयपणे अत्यंत दुर्मिळ आहे. ॥ ६-४२ ॥ '''मूळ श्लोक''' तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम्‌ । यतते च ततो भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन ॥ ६-४३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(सः)''' = तो, '''तत्र''' = तेथे, '''पौर्वदेहिकम्‌''' = पूर्वीच्या शरीरात संपादन केलेला, '''तम्‌''' = तो, '''बुद्धिसंयोगम्‌''' = बुद्धीचा संयोग म्हणजे समबुद्धीरूप योगाचा संस्कार, '''लभते''' = अनायासे मिळवितो, '''च''' = आणि, '''कुरुनन्दन''' = हे कुरुवंशीय अर्जुना, '''ततः''' = त्याच्या प्रभावामुळे, '''(सः)''' = तो, '''संसिद्धौ''' = परमात्म्याच्या प्राप्तीरूप सिद्धीच्यासाठी, '''भूयः''' = पूर्वीपेक्षाही अधिक, '''यतते''' = प्रयत्‍न करतो ॥ ६-४३ ॥ '''अर्थ''' तेथे त्या पहिल्या शरीरात संग्रह केलेल्या बुद्धिसंयोगाला म्हणजे समत्वबुद्धिरूप योगाच्या संस्कारांना अनायासे प्राप्त होतो आणि हे कुरुवंशीय अर्जुना, त्याच्या प्रभावाने तो पुन्हा परमात्मप्राप्तिरूप सिद्धीसाठी पूर्वीपेक्षाही अधिक प्रयत्‍न करतो. ॥ ६-४३ ॥ '''मूळ श्लोक''' पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशोऽपि सः । जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते ॥ ६-४४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सः''' = श्रीमंताच्या घरात जन्मलेला तो योगभ्रष्ट योगी, '''तेन पूर्वाभ्यासेन एव''' = त्या पूर्वीच्या अभ्यासामुळेच, '''अवशः''' = पराधीन होऊन, '''हि''' = निःसंशयपणे, '''ह्रियते''' = भगवंतांकडून आकर्षित केला जातो, '''(तथा)''' = तसेच, '''योगस्य''' = समबुद्धिरूप योगाचा, '''जिज्ञासुः अपि''' = जिज्ञासूसुद्धा, '''शब्दब्रह्म''' = वेदात सांगितलेल्या सकाम कर्मांचे फळ, '''अतिवर्तते''' = उल्लंघन करून जातो ॥ ६-४४ ॥ '''अर्थ''' तो श्रीमंतांच्या घरात जन्म घेणारा योगभ्रष्ट पराधीन असला तरी त्या पहिल्या जन्मीच्या अभ्यासामुळेच निःसंशयपणे भगवंतांकडे आकर्षिला जातो. तसेच समबुद्धिरूप योगाचा जिज्ञासूदेखील वेदाने सांगितलेल्या सकाम कर्मांच्या फळांना ओलांडून जातो. ॥ ६-४४ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रयत्नाद्यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्बिषः । अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम्‌ ॥ ६-४५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''प्रयत्नात्‌''' = प्रयत्नपूर्वक, '''यतमानः''' = अभ्यास करणारा, '''योगी''' = योगी (हा तर), '''अनेकजन्मसंसिद्धः''' = मागील अनेक जन्मांच्या संस्कारांच्या सामर्थ्यामुळे याच जन्मात संसिद्ध होऊन, '''संशुद्धकिल्बिषः''' = संपूर्ण पापांनी रहित होऊन, '''ततः''' = नंतर तत्काळ, '''पराम्‌ गतिम्‌''' = परम गती, '''याति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ६-४५ ॥ '''अर्थ''' परंतु प्रयत्नपूर्वक अभ्यास करणारा योगी तर मागील अनेक जन्मांच्या संस्कारांच्या जोरावर याच जन्मात पूर्ण सिद्धी मिळवून सर्व पापांपासून मुक्त होऊन तत्काळ परमगतीला प्राप्त होतो. ॥ ६-४५ ॥ '''मूळ श्लोक''' तपस्विभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः । कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्माद्योगी भवार्जुन ॥ ६-४६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''योगी''' = योगी, '''तपस्विभ्यः''' = तपस्वी लोकांपेक्षा, '''अधिकः''' = श्रेष्ठ आहे, '''ज्ञानिभ्यः अपि''' = शास्त्रज्ञानी पुरुषांपेक्षा सुद्धा (तो), '''अधिकः''' = श्रेष्ठ, '''मतः''' = मानला गेला आहे, '''च''' = आणि, '''कर्मिभ्यः''' = सकाम कर्मे करणाऱ्या माणसांपेक्षा सुद्धा, '''योगी''' = योगी, '''अधिकः''' = श्रेष्ठ आहे, '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''योगी भव''' = योगी हो ॥ ६-४६ ॥ '''अर्थ''' तपस्वी लोकांपेक्षा योगी श्रेष्ठ आहे. शास्त्रज्ञानी पुरुषांपेक्षा सुद्धा श्रेष्ठ मानला गेला आहे. आणि सकाम कर्मे करणाऱ्या माणसांपेक्षा सुद्धा योगी श्रेष्ठ आहे. म्हणून हे अर्जुना, तू योगी हो. ॥ ६-४६ ॥ '''मूळ श्लोक''' योगिनामपि सर्वेषां मद्‍गतेनान्तरात्मना । श्रद्धावान्भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः ॥ ६-४७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वेषाम्‌ योगीनाम्‌ अपि''' = सर्व योग्यांच्यामध्ये सुद्धा, '''यः''' = जो, '''श्रद्धावान्‌''' = श्रद्धावान योगी, '''मद्‍गतेन''' = माझ्या ठिकाणी लावलेल्या, '''अन्तरात्मना''' = अंतरात्म्याने, '''माम्‌''' = मला, '''भजते''' = निरंतर भजतो, '''सः''' = तो योगी, '''मे''' = मला, '''युक्ततमः मतः''' = परमश्रेष्ठ म्हणून मान्य आहे ॥ ६-४७ ॥ '''अर्थ''' सर्व योग्यांच्यामध्ये सुद्धा जो श्रद्धावान योगी माझ्या ठिकाणी लावलेल्या अंतरात्म्याने मला निरंतर भजतो, तो योगी मला परमश्रेष्ठ म्हणून मान्य आहे. ॥ ६-४७ ॥ '''मूळ सहाव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे आत्मसंयमयोगो नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील आत्मसंयमयोग नावाचा हा सहावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ ६ ॥ [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स प्रकल्पातून स्थानांतरीत]] [[वर्ग:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] 0ylfg4g7e4h4mixww1cagacynqz1xre 0 2388 155570 150374 2022-08-07T15:10:13Z QueerEcofeminist 918 "[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : पाचवा अध्याय (कर्मसंन्यासयोग)]]" ला ने संरक्षित केले: संरक्षित केले, उत्पात नियंत्रण (via JWB) ([संपादन=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत) [स्थानांतरण=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत)) wikitext text/x-wiki '''मूळ पाचव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ पञ्चमोऽध्यायः '''अर्थ''' पाचवा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच संन्यासं कर्मणां कृष्ण पुनर्योगं च शंससि । यच्छ्रेय एतयोरेकं तन्मे ब्रूहि सुनिश्चितम्‌ ॥ ५-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''कृष्ण''' = हे कृष्णा, '''कर्मणाम्‌''' = कर्मांच्या, '''संन्यासम्‌''' = संन्यासाची, '''च''' = तसेच, '''पुनः''' = त्यानंतर, '''योगम्‌''' = कर्मयोगाची, '''शंससि''' = प्रशंसा करीत आहात, '''(अतः)''' = म्हणून, '''एतयोः''' = या दोहोंतील, '''यत्‌''' = जे, '''एकम्‌''' = एक, '''मे''' = माझ्यासाठी, '''सुनिश्चितम्‌''' = चांगल्याप्रकारे निश्चित, '''श्रेयः''' = कल्याणकारक साधन (होईल), '''तत्‌''' = ते, '''ब्रूहि''' = तुम्ही (मला) सांगा ॥ ५-१ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे कृष्णा, तुम्ही कर्मे टाकण्याची आणि फिरून कर्मयोगाची प्रशंसा करता! तेव्हा या दोहोंपैकी माझ्यासाठी अगदी निश्चित कल्याणकारक जे एक साधन असेल, ते सांगा. ॥ ५-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच संन्यासः कर्मयोगश्च निःश्रेयसकरावुभौ । तयोस्तु कर्मसंन्यासात्कर्मयोगो विशिष्यते ॥ ५-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''संन्यासः''' = कर्मसंन्यास, '''च''' = आणि, '''कर्मयोगः''' = कर्मयोग, '''उभौ''' = हे दोन्हीही, '''निःश्रेयसकरौ''' = परम कल्याण करणारे आहेत, '''तु''' = परंतु, '''तयोः''' = त्या दोन्हींमध्येही, '''कर्मसंन्यासात्‌''' = कर्मसंन्यासापेक्षा, '''कर्मयोगः''' = कर्मयोग (हा साधण्यास सुगम असल्यामुळे), '''विशिष्यते''' = श्रेष्ठ आहे ॥ ५-२ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, कर्मसंन्यास आणि कर्मयोग हे दोन्हीही परम कल्याण करणारेच आहेत. परंतु या दोहोतही संन्यासाहून कर्मयोग साधण्यास सोपा असल्याने श्रेष्ठ आहे. ॥ ५-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' ज्ञेयः स नित्यसंन्यासी यो न द्वेष्टि न काङ्क्षति । निर्द्वन्द्वो हि महाबाहो सुखं बन्धात्प्रमुच्यते ॥ ५-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महाबाहो''' = हे महाबाहो अर्जुना, '''यः''' = जो मनुष्य, '''न द्वेष्टि''' = (कोणाचाही) द्वेष करीत नाही, '''न काङ्क्षति''' = कशाचीही आकांक्षा करीत नाही, '''सः''' = तो कर्मयोगी, '''नित्यसंन्यासी''' = सदा संन्यासीच, '''ज्ञेयः''' = समजण्यास योग्य आहे, '''हि''' = कारण, '''निर्द्वन्द्वः''' = राग-द्वेषादि द्वंद्वांनी रहित असा तो, '''बन्धात्‌''' = संसारबंधनातून, '''सुखम्‌''' = सुखाने, '''प्रमुच्यते''' = मुक्त होऊन जातो ॥ ५-३ ॥ '''अर्थ''' हे महाबाहो अर्जुना, जो मनुष्य कोणाचा द्वेष करीत नाही आणि कशाची अपेक्षा करीत नाही, तो कर्मयोगी नेहमीच संन्यासी समजावा. कारण राग-द्वेष इत्यादी द्वंद्वांनी रहित असलेला मनुष्य सुखाने संसारबंधनातून मुक्त होतो. ॥ ५-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' सांख्ययोगौ पृथग्बालाः प्रवदन्ति न पण्डिताः । एकमप्यास्थितः सम्यगुभयोर्विन्दते फलम्‌ ॥ ५-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''बालाः''' = मूर्ख लोकच, '''सांख्ययोगौ''' = संन्यास व कर्मयोग हे, '''पृथक्‌''' = वेगवेगळी फळे देणारी आहेत असे, '''प्रवदन्ति''' = म्हणतात (परंतु), '''न पण्डिताः''' = पंडितजन तसे म्हणत नाहीत, '''(हि)''' = कारण दोन्हीतील, '''एकम्‌ अपि''' = एकामध्येही, '''सम्यक्‌''' = योग्य प्रकाराने, '''आस्थितः''' = स्थित असणारा मनुष्य, '''उभयोः''' = दोन्हींचे, '''फलम्‌''' = फळरूप (परमात्मा), '''विन्दते''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ५-४ ॥ '''अर्थ''' वर सांगितलेले संन्यास आणि कर्म योग वेगवेगळी फळे देणारे आहेत, असे मूर्ख लोक म्हणतात; पंडित नव्हेत. कारण दोहोंपैकी एकाच्या ठिकाणीसुद्धा उत्तम प्रकारे स्थित असलेला मनुष्य दोहोंचे फलस्वरूप असलेल्या परमात्म्याला प्राप्त होतो. ॥ ५-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' यत्सांख्यैः प्राप्यते स्थानं तद्योगैरपि गम्यते । एकं सांख्यं च योगं च यः पश्यति स पश्यति ॥ ५-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्‌''' = जे, '''स्थानम्‌''' = परमधाम, '''सांख्यैः''' = ज्ञानयोग्यांकडून, '''प्राप्यते''' = प्राप्त करून घेतले जाते, '''तत्‌''' = तेच, '''(स्थानम्‌)''' = परमधाम, '''योगैः''' = कर्मयोग्यांकडून, '''अपि''' = सुद्धा, '''गम्यते''' = प्राप्त करून घेतले जाते, '''सांख्यम्‌''' = ज्ञानयोग, '''च''' = आणि, '''योगम्‌''' = कर्मयोग (हे फलरूपाने), '''एकम्‌''' = एक आहेत असे, '''यः''' = जो मनुष्य, '''पश्यति''' = पाहतो, '''सः च''' = तोच, '''पश्यति''' = यथार्थ पाहतो ॥ ५-५ ॥ '''अर्थ''' ज्ञानयोग्यांना जे परमधाम प्राप्त होते; तेच कर्मयोग्यांनाही प्राप्त होते. म्हणून जो मनुष्य ज्ञानयोग आणि कर्मयोग हे फळाच्या दृष्टीने एकच आहेत, असे पाहतो, तोच खऱ्या अर्थाने पाहतो. ॥ ५-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' संन्यासस्तु महाबाहो दुःखमाप्तुमयोगतः । योगयुक्तो मुनिर्ब्रह्म नचिरेणाधिगच्छति ॥ ५-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''महाबाहो''' = हे महाबाहो अर्जुना, '''अयोगतः''' = कर्मयोगाशिवाय, '''संन्यासः''' = संन्यास म्हणजे मन, इंद्रिये व शरीर यांच्या द्वारे होणाऱ्या सर्व कर्मांच्या कर्तेपणाचा त्याग, '''आप्तुम्‌''' = प्राप्त होणे, '''दुःखम्‌''' = कठीण आहे, '''मुनिः''' = भगवत्स्वरूपाचे चिंतन करणारा, '''योगयुक्तः''' = कर्मयोगी, '''ब्रह्म''' = परब्रह्म परमात्म्याला, '''नचिरेण''' = लवकरच, '''अधिगच्छति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ५-६ ॥ '''अर्थ''' परंतु हे महाबाहो अर्जुना, कर्मयोगाशिवाय मन इंद्रिये व शरीर यांच्याकडून होणाऱ्या सर्व कर्मांच्या बाबतीत कर्तेपणाचा त्याग होणे कठीण आहे. आणि भगवत्स्वरूपाचे चिंतन करणारा कर्मयोगी परब्रह्म परमात्म्याला फार लवकर प्राप्त होतो. ॥ ५-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' योगयुक्तो विशुद्धात्मा विजितात्मा जितेन्द्रियः । सर्वभूतात्मभूतात्मा कुर्वन्नपि न लिप्यते ॥ ५-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विशुद्धात्मा''' = ज्याचे अंतःकरण शुद्ध आहे, '''विजितात्मा''' = ज्याचे मन त्याच्या स्वाधीन आहे, '''जितेन्द्रियः''' = जो जितेंद्रिय आहे, '''(च)''' = आणि, '''सर्वभूतात्मभूतात्मा''' = सर्व सजीवांचा आत्मरूप परमात्मा हाच ज्याचा आत्मा आहे असा, '''योगयुक्तः''' = कर्मयोगी, '''कुर्वन्‌ अपि''' = कर्म करीत असताना सुद्धा, '''न लिप्यते''' = लिप्त होत नाही ॥ ५-७ ॥ '''अर्थ''' ज्याचे मन स्वतःच्या ताब्यात आहे, जो इंद्रियनिग्रही आणि शुद्ध अंतःकरणाचा आहे, तसेच सर्व सजीवांचा आत्मरूप परमात्माच ज्याचा आत्मा आहे, असा कर्मयोगी कर्मे करूनही अलिप्त राहातो. ॥ ५-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' नैव किञ्चित्करोमीति युक्तो मन्येत तत्त्ववित्‌ । पश्यञ्शृण्वन्स्पृशञ्जिघ्रन्नश्नन्गच्छन्स्वपञ्श्वसन्‌ ॥ ५-८ ॥ प्रलपन्विसृजन्गृह्णन्नुन्मिषन्निमिषन्नपि । इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेषु वर्तन्त इति धारयन्‌ ॥ ५-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पश्यन्‌''' = पाहाताना, '''शृण्वन्‌''' = ऐकताना, '''स्पृशन्‌''' = स्पर्श करताना, '''जिघ्रन्‌''' = वास घेताना, '''अश्नन्‌''' = भोजन करताना, '''गच्छन्‌''' = गमन करताना, '''स्वपन्‌''' = झोपताना, '''श्वसन्‌''' = श्वास घेताना, '''प्रलपन्‌''' = बोलताना, '''विसृजन्‌''' = त्याग करताना, '''गृह्णन्‌''' = घेताना, '''(तथा)''' = तसेच, '''उन्मिषन्‌''' = डोळे उघडताना, '''(च)''' = आणि, '''निमिषन्‌''' = डोळे मिटताना, '''अपि''' = सुद्धा, '''इन्द्रियाणि''' = सर्व इंद्रिये, '''इन्द्रियार्थेषु''' = आपापल्या विषयांत, '''वर्तन्ते''' = व्यवहार करीत आहेत, '''इति''' = असे, '''धारयन्‌''' = समजून, '''तत्त्ववित्‌''' = तत्त्व जाणणाऱ्या, '''युक्तः''' = सांख्यायोगी मनुष्याने, '''एव''' = निःसंदेहपणे, '''इति''' = असा, '''मन्येत''' = विचार करावा की, '''किञ्चित्‌''' = काही सुद्धा, '''न करोमि''' = मी करीत नाही ॥ ५-८, ५-९ ॥ '''अर्थ''' सांख्यायोगी तत्त्ववेत्त्याने पाहात असता, ऐकत असता, स्पर्श करीत असता, वास घेत असता, भोजन करीत असता, चालत असता, झोपत असता, श्वासोच्छ्वास करीत असता, बोलत असता, टाकीत असता, घेत असता, तसेच डोळ्यांनी उघडझाप करीत असतानाही सर्व इंद्रिये आपापल्या विषयांत वावरत आहेत, असे समजून निःसंशय असे मानावे की, मी काहीच करीत नाही. ॥ ५-८, ५-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा करोति यः । लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा ॥ ५-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ब्रह्मणि''' = परमात्म्यामध्ये, '''कर्माणि''' = सर्व कर्मे, '''आधाय''' = अर्पण करून, '''(च)''' = आणि, '''सङ्गम्‌''' = आसक्तीचा, '''त्यक्त्वा''' = त्याग करून, '''यः''' = जो मनुष्य, '''(कर्म)''' = कर्म, '''करोति''' = करतो, '''सः''' = तो मनुष्य, '''अम्भसा''' = पाण्याने, '''पद्मपत्रम्‌ इव''' = कमळाच्या पानाप्रमाणे, '''पापेन''' = पापाने, '''न लिप्यते''' = लिप्त होत नाही ॥ ५-१० ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष सर्व कर्मे परमात्म्याला अर्पण करून आणि आसक्ती सोडून कर्मे करतो, तो पुरुष पाण्यातील कमलपत्राप्रमाणे पापाने लिप्त होत नाही. ॥ ५-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' कायेन मनसा बुद्ध्या केवलैरिन्द्रियैरपि । योगिनः कर्म कुर्वन्ति सङ्गं त्यक्त्वात्मशुद्धये ॥ ५-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''योगिनः''' = कर्मयोगी (ममत्व बुद्धीने रहित होऊन), '''केवलैः''' = केवळ, '''आत्मशुद्धये''' = अंतःकरणाच्या शुद्धीसाठी, '''इन्द्रियैः''' = इंद्रियांनी, '''मनसा''' = मनाने, '''बुद्ध्या''' = बुद्धीने, '''(च)''' = तसेच, '''कायेन अपि''' = शरीरानेही होणारी, '''कर्म''' = सर्व कर्मे, '''सङ्गम्‌''' = आसक्तीचा, '''त्यक्त्वा''' = त्याग करून, '''कुर्वन्ति''' = करतात ॥ ५-११ ॥ '''अर्थ''' कर्मयोगी ममत्वबुद्धी सोडून केवळ अंतःकरणाच्या शुद्धीसाठी इंद्रिये, मन, बुद्धी आणि शरीर यांच्याद्वारे आसक्ती सोडून कर्म करतात. ॥ ५-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा शान्तिमाप्नोति नैष्ठिकीम्‌ । अयुक्तः कामकारेण फले सक्तो निबध्यते ॥ ५-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्मफलम्‌''' = कर्माच्या फळाचा, '''त्यक्त्वा''' = त्याग करून, '''युक्तः''' = कर्मयोगी, '''नैष्ठिकीम्‌''' = भगवत्प्राप्तीरूप, '''शान्तिम्‌''' = शांती, '''आप्नोति''' = प्राप्त करून घेतो, '''(च)''' = आणि, '''अयुक्तः''' = सकाम पुरुष, '''कामकारेण''' = कामनेच्या प्रेरणेने, '''फले''' = फळामध्ये, '''सक्तः''' = आसक्त होऊन, '''निबध्यते''' = बंधनात पडतो ॥ ५-१२ ॥ '''अर्थ''' कर्मयोगी कर्मांच्या फळांचा त्याग करून भगवत्‌प्राप्तीरूप शांतीला प्राप्त होतो आणि कामना असलेला पुरुष कामनांच्या प्रेरणेमुळे फळांत आसक्त होऊन बद्ध होतो. ॥ ५-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वकर्माणि मनसा संन्यस्यास्ते सुखं वशी । नवद्वारे पुरे देही नैव कुर्वन्न कारयन्‌ ॥ ५-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''वशी''' = ज्याला अंतःकरण वश आहे असा सांख्ययोगाचे आचरण करणारा, '''देही''' = पुरुष, '''न कुर्वन्‌''' = काही न करता, '''(च)''' = तसेच, '''न कारयन्‌ एव''' = काहीही न करविताच, '''नवद्वारे''' = नऊ द्वारे असणाऱ्या शरीररूपी, '''पुरे''' = घरात, '''सर्वकर्माणि''' = सर्व कर्मांचा, '''मनसा''' = मनाने, '''संन्यस्य''' = त्याग करून, '''सुखम्‌''' = आनंदपूर्वक (सच्चिदानंदघन परमात्म्याच्या स्वरूपात), '''आस्ते''' = राहातो ॥ ५-१३ ॥ '''अर्थ''' अंतःकरण ज्याच्या ताब्यात आहे, असा सांख्ययोगाचे आचरण करणारा पुरुष कोणतेही कर्म करणारा किंवा करविणारा न होताच नऊ दरवाजांच्या शरीररूपी घरात सर्व कर्मांचा मनाने त्याग करून आनंदाने सच्चिदानंदघन परमात्म्याच्या स्वरूपात स्थित राहातो. ॥ ५-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' न कर्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः । न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवर्तते ॥ ५-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''लोकस्य''' = मनुष्यांचे, '''न कर्तृत्वम्‌''' = न कर्तेपण, '''न कर्माणि''' = न कर्मे, '''न कर्मफलसंयोगम्‌''' = न कर्मफळाशी संयोग, '''प्रभुः''' = परमेश्वर, '''सृजति''' = निर्माण करतो, '''तु''' = परंतु, '''स्वभावः''' = प्रकृतीच, '''प्रवर्तते''' = सर्व काही करते ॥ ५-१४ ॥ '''अर्थ''' परमेश्वर मनुष्यांचे कर्तेपण, कर्मे आणि कर्मफलांशी संयोग उत्पन्न करीत नाही; तर प्रकृतीच खेळ करीत असते. ॥ ५-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' नादत्ते कस्यचित्पापं न चैव सुकृतं विभुः । अज्ञानेनावृतं ज्ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तवः ॥ ५-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विभुः''' = सर्वव्यापी परमेश्वरसुद्धा, '''न कस्यचित्‌ पापम्‌''' = ना कोणाचे पापकर्म, '''च''' = तसेच, '''न सुकृतम्‌''' = ना (कोणाचे) शुभकर्म, '''एव''' = सुद्धा, '''आदत्ते''' = ग्रहण करतो, '''(किंतु)''' = परंतु, '''अज्ञानेन''' = अज्ञानाच्या द्वारे, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''आवृतम्‌''' = झाकले गेले आहे, '''तेन''' = त्यामुळे, '''जन्तवः''' = सर्व अज्ञानी माणसे, '''मुह्यन्ति''' = मोहित होतात ॥ ५-१५ ॥ '''अर्थ''' सर्वव्यापी परमेश्वरही कोणाचेही पापकर्म किंवा पुण्यकर्म स्वतःकडे घेत नाही. परंतु अज्ञानाने ज्ञान झाकले गेले आहे. त्यामुळे सर्व अज्ञानी लोक मोहित होतात. ॥ ५-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' ज्ञानेन तु तदज्ञानं येषां नाशितमात्मनः । तेषामादित्यवज्ज्ञानं प्रकाशयति तत्परम्‌ ॥ ५-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''येषाम्‌''' = ज्यांचे, '''तत्‌''' = ते, '''अज्ञानम्‌''' = अज्ञान, '''आत्मनः''' = परमात्म्याच्या, '''ज्ञानेन''' = तत्त्वज्ञानाद्वारे, '''नाशितम्‌''' = नष्ट केले गेले आहे, '''तेषाम्‌''' = त्यांचे, '''(तत्‌)''' = ते, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''आदित्यवत्‌''' = सूर्याप्रमाणे, '''तत्परम्‌''' = त्या सच्चिदानंदघन परमात्म्याला, '''प्रकाशयति''' = प्रकाशित करते ॥ ५-१६ ॥ '''अर्थ''' परंतु ज्यांचे ते अज्ञान परमात्मज्ञानाने नाहीसे झाले आहे, त्यांचे ते ज्ञान सूर्याप्रमाणे त्या सच्चिदानंदघन परमात्म्याला प्रकाशित करते. ॥ ५-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' तद्‍बुद्धयस्तदात्मानस्तन्निष्ठास्तत्परायणाः । गच्छन्त्यपुनरावृत्तिं ज्ञाननिर्धूतकल्मषाः ॥ ५-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तद्‍बुद्धयः''' = ज्यांची बुद्धी तद्रूप होत असते, '''तदात्मानः''' = ज्यांचे मन तद्रूप होत असते, '''(च)''' = आणि, '''तन्निष्ठाः''' = सच्चिदानंदघन परमात्म्यामध्येच ज्यांची सतत एकीभावाने स्थिती आहे असे, '''तत्परायणाः''' = तत्परायण पुरुष, '''ज्ञाननिर्धूतकल्मषाः''' = ज्ञानाच्या द्वारे पापरहित होऊन, '''अपुनरावृत्तिम्‌''' = अपुनरावृत्ति म्हणजेच परमगति, '''गच्छन्ति''' = प्राप्त करून घेतात ॥ ५-१७ ॥ '''अर्थ''' ज्यांचे मन व बुद्धी तद्रूप झालेली आहे आणि सच्चिदानंदघन परमात्म्यातच ज्यांचे नित्य ऐक्य झाले आहे, असे ईश्वरपरायण पुरुष ज्ञानाने पापरहित होऊन परम गतीला प्राप्त होतात. ॥ ५-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' विद्याविनयसम्पन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि । शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः ॥ ५-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विद्याविनयसम्पन्ने''' = विद्या व विनय यांनी युक्त अशा, '''ब्राह्मणे''' = ब्राह्मणाच्या ठिकाणी, '''च''' = तसेच, '''गवि''' = गाईच्या ठायी, '''हस्तिनि''' = हत्तीच्या ठायी, '''शुनि''' = कुत्र्याच्या ठिकाणी, '''च''' = तसेच, '''श्वपाके''' = चांडाळाच्या ठिकाणी (सुद्धा), '''पण्डिताः''' = ज्ञानी लोक, '''समदर्शिनः एव''' = समदर्शीच (होतात) ॥ ५-१८ ॥ '''अर्थ''' ते ज्ञानी पुरुष विद्या व विनय यांनी युक्त असलेल्या ब्राह्मण, गाय, हत्ती, कुत्रा, आणि चांडाळ या सर्वांना समदृष्टीनेच पाहातात. ॥ ५-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' इहैव तैर्जितः सर्गो एषां साम्ये स्थितं मनः । निर्दोषं हि समं ब्रह्म तस्माद्ब्रह्मणि ते स्थिताः ॥ ५-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''येषाम्‌''' = ज्यांचे, '''मनः''' = मन, '''साम्ये''' = समभावामध्ये, '''स्थितम्‌''' = स्थित आहे, '''तैः''' = त्यांच्याकडून, '''इह एव''' = या जीवित अवस्थेमध्येच, '''सर्गः''' = संपूर्ण संसार, '''जितः''' = जिंकला गेला आहे, '''हि''' = कारण, '''ब्रह्म''' = सच्चिदानंदघन परमात्मा, '''निर्दोषम्‌''' = दोषरहित, '''(च)''' = आणि, '''समम्‌''' = सम आहे, '''तस्मात्‌''' = त्या कारणाने, '''ते''' = ते, '''ब्रह्मणि''' = सच्चिदानंदघन परमात्म्यामध्येच, '''स्थिताः''' = स्थित असतात ॥ ५-१९ ॥ '''अर्थ''' ज्यांचे मन समभावात स्थिर झाले आहे, त्यांनी या जन्मीच संपूर्ण संसार जिंकला. कारण सच्चिदानंदघन परमात्मा निर्दोष आणि सम आहे. म्हणून ते सच्चिदानंदघन परमात्म्यातच स्थिर असतात. ॥ ५-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' न प्रहृष्येत्प्रियं प्राप्य नोद्विजेत्प्राप्य चाप्रियम्‌ । स्थिरबुद्धिरसम्मूढो ब्रह्मविद्‌ ब्रह्मणि स्थितः ॥ ५-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यः)''' = जो पुरुष, '''प्रियम्‌''' = प्रिय गोष्ट, '''प्राप्य''' = प्राप्त झाल्यावर, '''न प्रहृष्येत्‌''' = आनंदित होत नाही, '''च''' = तसेच, '''अप्रियम्‌''' = अप्रिय गोष्ट, '''प्राप्य''' = प्राप्त झाल्यावर, '''न उद्विजेत्‌''' = उद्विग्न होत नाही, '''(सः)''' = तो, '''स्थिरबुद्धिः''' = स्थिरबुद्धी, '''असम्मूढः''' = संशयरहित, '''ब्रह्मवित्‌''' = ब्रह्मवेत्ता, '''ब्रह्मणि''' = सच्चिदानंदघन परब्रह्म परमात्म्यामध्ये, '''स्थितः''' = एकीभावाने नित्य स्थित असतो ॥ ५-२० ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष प्रिय वस्तु मिळाली असता आनंदित होत नाही आणि अप्रिय वस्तु प्राप्त झाली असता उद्विग्न होत नाही, तो स्थिर बुद्धी असलेला, संशयरहित ब्रह्मवेत्ता पुरुष सच्चिदानंदघन परब्रह्म परमात्म्यात ऐक्यभावाने नित्य स्थित असतो. ॥ ५-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' बाह्यस्पर्शेष्वसक्तात्मा विन्दत्यात्मनि यत्सुखम्‌ । स ब्रह्मयोगयुक्तात्मा सुखमक्षयमश्नुते ॥ ५-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''बाह्यस्पर्शेषु''' = बाहेरच्या विषयांमध्ये, '''असक्तात्मा''' = आसक्तिरहित अंतःकरण असणारा साधक, '''आत्मनि''' = आत्म्यामध्ये (स्थित), '''यत्‌''' = जो (ध्यान-जनित) सात्त्विक, '''सुखम्‌''' = आनंद आहे, '''(तत्‌)''' = तो, '''विन्दति''' = प्राप्त करून घेतो, '''(तदनंतरम्‌)''' = त्यानंतर, '''सः''' = तो, '''ब्रह्मयोगयुक्तात्मा''' = सच्चिदानंदघन परब्रह्म परमात्म्याच्या ध्यानरूप योगामध्ये अभिन्न भावाने स्थित असलेला पुरुष, '''अक्षयम्‌''' = अक्षय, '''सुखम्‌''' = आनंदाचा, '''अश्नुते''' = अनुभव घेतो ॥ ५-२१ ॥ '''अर्थ''' ज्याच्या अंतःकरणाला बाहेरील विषयांची आसक्ती नसते, असा साधक आत्म्यात असलेल्या ध्यानामुळे मिळणाऱ्या सात्त्विक आनंदाला प्राप्त होतो. त्यानंतर तो सच्चिदानंदघन परब्रह्म परमात्म्याच्या ध्यानरूप योगात ऐक्यभावाने स्थिती असलेला पुरुष अक्षय आनंदाचा अनुभव घेतो. ॥ ५-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' ये हि संस्पर्शजा भोगा दुःखयोनय एव ते । आद्यन्तवन्तः कौन्तेय न तेषु रमते बुधः ॥ ५-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''संस्पर्शजा''' = इंद्रिये आणि विषय यांच्या संयोगाने उत्पन्न होणारे, '''ये''' = जितके, '''भोगाः''' = भोग आहेत, '''ते''' = ते सर्व (जरी विषयलोलुप पुरुषांना सुखरूप वाटत असतात तरीसुद्धा), '''हि''' = निःसंदेहपणे, '''दुःखयोनयः एव''' = फक्त दुःखालाच कारण आहेत, '''(च)''' = आणि, '''आद्यन्तवन्तः''' = आदि-अन्त असणारे म्हणजे अनित्य आहेत, '''(अतः)''' = म्हणून, '''कौन्तेय''' = हे कुंतीपुत्र अर्जुना, '''बुधः''' = बुद्धिमान विवेकी पुरुष, '''तेषु''' = त्यांच्या ठिकाणी, '''न रमते''' = रमत नाहीत ॥ ५-२२ ॥ '''अर्थ''' जे हे इंद्रिय आणि विषय यांच्या संयोगाने उत्पन्न होणारे सर्व भोग आहेत, ते जरी विषयी पुरुषांना सुखरूप वाटत असले तरी तेही दुःखालाच कारण होणारे आणि अनित्य आहेत. म्हणून हे कुंतीपुत्र अर्जुना, बुद्धिमान विवेकी पुरुष त्यात रमत नाहीत. ॥ ५-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' शक्नोतीहैव यः सोढुं प्राक्शरीरविमोक्षणात्‌ । कामक्रोधोद्भवं वेगं स युक्तः स सुखी नरः ॥ ५-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इह''' = या मनुष्यशरीरामध्ये, '''यः''' = जो साधक, '''शरीरविमोक्षणात्‌ प्राक्‌ एव''' = शरीराचा नाश होण्यापूर्वीच, '''कामक्रोधोद्भवम्‌''' = काम व क्रोध यांच्यापासून उत्पन्न होणाऱ्या, '''वेगम्‌''' = वेगाला, '''सोढुम्‌''' = सहन करण्यास, '''शक्नोति''' = समर्थ होतो, '''सः''' = तोच, '''नरः''' = पुरुष, '''युक्तः''' = योगी आहे, '''(च)''' = आणि, '''सः''' = तोच, '''सुखी''' = सुखी आहे ॥ ५-२३ ॥ '''अर्थ''' जो साधक या मनुष्यशरीरात शरीर पडण्याआधीच काम-क्रोध यांमुळे उत्पन्न होणारा आवेग सहन करण्यास समर्थ होतो, तोच योगी होय आणि तोच सुखी होय. ॥ ५-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' योऽन्तः सुखोऽन्तरारामस्तथान्तर्ज्योतिरेव यः । स योगी ब्रह्मनिर्वाणं ब्रह्मभूतोऽधिगच्छति ॥ ५-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यः''' = जो पुरुष, '''एव''' = ब्रह्माच्या शिवाय काहीही नाही असा निश्चय करून, '''अन्तः सुखः''' = अंतरात्म्यातच आनंदानुभव करणारा आहे, '''अन्तरारामः''' = आत्म्यामध्येच रममाण होणारा आहे, '''तथा''' = त्याचप्रमाणे, '''यः''' = जो, '''अन्तर्ज्योतिः''' = आत्म्याच्या ज्योतीमध्ये ज्याचे ज्ञान प्रकाशित होते, '''सः''' = तो, '''ब्रह्मभूतः''' = सच्चिदानंदघन परब्रह्म परमात्म्याबरोबर एकीभाव प्राप्त करून घेतलेला, '''योगी''' = सांख्ययोगी, '''ब्रह्मनिर्वाणम्‌''' = शांत ब्रह्माला, '''अधिगच्छति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ५-२४ ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष अंतरात्म्यातच सुखी, आत्म्यातच रमणारा आणि आत्म्यातच ज्ञान मिळालेला असतो, तो सच्चिदानंदघन परब्रह्म परमात्म्यासह ऐक्यभावाला प्राप्त झालेला सांख्ययोगी शांत ब्रह्माला प्राप्त होतो. ॥ ५-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' लभन्ते ब्रह्मनिर्वाणमृषयः क्षीणकल्मषाः । छिन्नद्वैधा यतात्मानः सर्वभूतहिते रताः ॥ ५-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''क्षीणकल्मषाः''' = ज्यांची सर्व पापे नष्ट होऊन गेली आहेत, '''छिन्नद्वैधाः''' = ज्यांचे सर्व संशय ज्ञानामुळे निवृत्त झालेले आहेत, '''सर्वभूतहिते''' = जे सर्व सजीवांच्या हितामध्ये, '''रताः''' = रत आहेत, '''(च)''' = आणि, '''यतात्मानः''' = ज्यांचे जिंकलेले मन हे निश्चलभावाने परमात्म्यात स्थित आहे (असे ते), '''ऋषयः''' = ब्रह्मवेत्ते पुरुष, '''ब्रह्मनिर्वाणम्‌''' = शांत ब्रह्म, '''लभन्ते''' = प्राप्त करून घेतात ॥ ५-२५ ॥ '''अर्थ''' ज्यांचे सर्व पाप नष्ट झाले आहे, ज्यांचे सर्व संशय ज्ञानामुळे फिटले आहेत, जे सजीवमात्रांच्या कल्याणात तत्पर आहेत आणि ज्यांचे जिंकलेले मन निश्चलपणे परमात्म्यात स्थिर असते, ते ब्रह्मवेत्ते शांत ब्रह्माला प्राप्त होतात. ॥ ५-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' कामक्रोधवियुक्तानां यतीनां यतचेतसाम्‌ । अभितो ब्रह्मनिर्वाणं वर्तते विदितात्मनाम्‌ ॥ ५-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कामक्रोधवियुक्तानाम्‌''' = जे काम व क्रोध यांनी रहित आहेत, '''यतचेतसाम्‌''' = ज्यांनी चित्त जिंकले आहे, '''विदितात्मनाम्‌''' = ज्यांना परब्रह्म परमात्म्याचा साक्षात्कार झाला आहे अशा, '''यतीनाम्‌''' = ज्ञानी पुरुषांच्या बाबतीत, '''अभितः''' = सर्व बाजूंनी, '''ब्रह्मनिर्वाणम्‌''' = शांत परब्रह्म परमात्माच, '''वर्तते''' = परिपूर्ण भरलेला असतो ॥ ५-२६ ॥ '''अर्थ''' काम-क्रोध मावळलेले, मन जिंकलेले, परब्रह्म परमात्म्याचा साक्षात्कार करून घेतलेले जे ज्ञानी पुरुष असतात, त्यांच्या सर्व बाजूंनी शांत परब्रह्म परमात्माच परिपूर्ण भरलेला असतो. ॥ ५-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' स्पर्शान्कृत्वा बहिर्बाह्यांश्चक्षुश्चैवान्तरे भ्रुवोः । प्राणापानौ समौ कृत्वा नासाभ्यन्तरचारिणौ ॥ ५-२७ ॥ यतेन्द्रियमनोबुद्धिर्मुनिर्मोक्षपरायणः । विगतेच्छाभयक्रोधो यः सदा मुक्त एव सः ॥ ५-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''बाह्यान्‌''' = बाह्य, '''स्पर्शान्‌''' = विषयभोगांना (त्यांचे चिंतन न करता), '''बहिः एव''' = बाहेरच, '''कृत्वा''' = सोडून देऊन, '''च''' = आणि, '''चक्षुः''' = नेत्रांची दृष्टी, '''भ्रुवोः''' = (दोन) भुवयांच्या, '''अन्तरे''' = मध्ये (स्थिर करून), '''(तथा)''' = तसेच, '''नासाभ्यन्तरचारिणौ''' = नासिकेमध्ये संचार करणाऱ्या, '''प्राणापानौ''' = प्राण व अपान या वायूंना, '''समौ''' = सम, '''कृत्वा''' = करून, '''यतेन्द्रियमनोबुद्धिः''' = ज्याने इंद्रिये, मन आणि बुद्धी जिंकलेली आहेत असा, '''यः''' = जो, '''मोक्षपरायणः''' = मोक्षपरायण, '''मुनिः''' = मुनी, '''विगतेच्छाभयक्रोधः''' = इच्छा, भय व क्रोध यांनी रहित झाला आहे, '''सः''' = तो, '''सदा''' = नेहमी, '''मुक्तः एव''' = मुक्तच असतो ॥ ५-२७, ५-२८ ॥ '''अर्थ''' बाहेरच्या विषयभोगांचे चिंतन न करता ते बाहेरच ठेवून, दृष्टी भुवयांच्या मध्यभागी स्थिर करून तसेच नाकातून वाहणारे प्राण व अपान वायू सम करून, ज्याने इंद्रिये, मन व बुद्धी जिंकली आहेत, असा मोक्षतत्पर मुनी इच्छा, भय आणि क्रोध यांनी रहित झाला की, तो सदोदित मुक्तच असतो. ॥ ५-२७, ५-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' भोक्तारं यज्ञतपसां सर्वलोकमहेश्वरम्‌ । सुहृदं सर्वभूतानां ज्ञात्वा मां शान्तिमृच्छति ॥ ५-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यज्ञतपसाम्‌''' = सर्व यज्ञ आणि तप यांचा, '''भोक्तारम्‌''' = भोक्ता मी आहे, '''सर्वलोकमहेश्वरम्‌''' = सर्व लोकांतील ईश्वरांचासुद्धा ईश्वर म्हणजे सर्वलोकमहेश्वर मी आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''सर्वभूतानाम्‌''' = सर्व सजीवांचा, '''सुहृदम्‌''' = सुहृद म्हणजे स्वार्थरहित दयाळू व प्रेम करणारा असा, '''माम्‌''' = मी आहे हे, '''ज्ञात्वा''' = तत्त्वतः जाणून (माझा भक्त), '''शान्तिम्‌''' = परम शांती, '''ऋच्छति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ५-२९ ॥ '''अर्थ''' माझा भक्त मला सर्व यज्ञ आणि तपांचा भोक्ता, सर्व लोकांच्या ईश्वरांचाही ईश्वर, सजीवमात्रांचा सुहृद अर्थात स्वार्थरहित, दयाळू आणि प्रेमी, असे तत्त्वतः समजून शांतीला प्राप्त होतो. ॥ ५-२९ ॥ '''मूळ पाचव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे कर्मसंन्यासयोगो नाम पंचमोऽध्यायः ॥ ५ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील कर्मसंन्यासयोग नावाचा हा पाचवा अध्याय समाप्त झाला. ॥ ५ ॥ [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स प्रकल्पातून स्थानांतरीत]] [[वर्ग:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] fb737o48corz1jkxc03b3yncs3xomg6 0 2389 155567 150380 2022-08-07T15:10:02Z QueerEcofeminist 918 "[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : नववा अध्याय (राजविद्याराजगुह्ययोग)]]" ला ने संरक्षित केले: संरक्षित केले, उत्पात नियंत्रण (via JWB) ([संपादन=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत) [स्थानांतरण=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत)) wikitext text/x-wiki '''मूळ नवव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ नवमोऽध्यायः '''अर्थ''' नववा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच इदं तु ते गुह्यतमं प्रवक्ष्याम्यनसूयवे । ज्ञानं विज्ञानसहितं यज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात्‌ ॥ ९-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''इदम्‌''' = हे, '''गुह्यतमम्‌''' = परम गोपनीय, '''विज्ञानसहितम्‌''' = विज्ञानासहित असे, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''तु''' = की, '''यत्‌''' = जे, '''ज्ञात्वा''' = जाणल्यावर, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''अशुभात्‌''' = दुःखरूप संसारातून, '''मोक्ष्यसे''' = मुक्त होऊन जाशील, '''(तत्‌ ज्ञानम्‌)''' = ते ज्ञान, '''ते अनसूयवे''' = तुज दोष-दृष्टीरहित भक्ताला, '''(पुनः) प्रवक्ष्यामि''' = मी चांगल्याप्रकारे (पुन्हा) सांगेन ॥ ९-१ ॥ '''अर्थ''' श्रीभगवान म्हणाले, दोषदृष्टीरहित अशा तुला भक्ताला हे अतिशय गोपनीय विज्ञानासहित ज्ञान पुन्हा नीटपणे सांगतो. ते जाणल्याने तू दुःखरूप संसारापासून मुक्त होशील. ॥ ९-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' राजविद्या राजगुह्यं पवित्रमिदमुत्तमम्‌ । प्रत्यक्षावगमं धर्म्यं सुसुखं कर्तुमव्ययम्‌ ॥ ९-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इदम्‌''' = विज्ञानासहित ज्ञान हे, '''राजविद्या''' = सर्व विद्यांचा राजा, '''राजगुह्यम्‌''' = सर्व गोपनीय गोष्टींचा राजा, '''पवित्रम्‌''' = अतिपवित्र, '''उत्तमम्‌''' = अतिउत्तम, '''प्रत्यक्षावगमम्‌''' = प्रत्यक्ष फळ असणारे, '''धर्म्यम्‌''' = धर्मयुक्त, '''(च)''' = आणि, '''कर्तुम्‌ सुसुखम्‌''' = साधना करताना अतिशय सुगम, '''(तथा)''' = तसेच, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी असे आहे ॥ ९-२ ॥ '''अर्थ''' हे विज्ञानासहित ज्ञान सर्व विद्यांचा राजा, सर्व गुप्त गोष्टींचा राजा, अतिशय पवित्र, अतिशय उत्तम, प्रत्यक्ष फळ देणारे, धर्मयुक्त, साधन करण्यास फार सोपे आणि अविनाशी आहे. ॥ ९-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' अश्रद्दधानाः पुरुषा धर्मस्यास्य परन्तप । अप्राप्य मां निवर्तन्ते मृत्युसंसारवर्त्मनि ॥ ९-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''परन्तप''' = हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना) अर्जुना, '''अस्य''' = या (उपर्युक्त), '''धर्मस्य''' = धर्मामध्ये, '''अश्रद्दधानाः''' = श्रद्धारहित, '''पुरुषाः''' = पुरुष हे, '''माम्‌''' = मला, '''अप्राप्य''' = प्राप्त करून न घेता, '''मृत्युसंसारवर्त्मनि''' = मृत्युरूप अशा संसारचक्रात, '''निवर्तन्ते''' = भ्रमण करीत राहतात ॥ ९-३ ॥ '''अर्थ''' हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना) अर्जुना, या वर सांगितलेल्या धर्मावर श्रद्धा नसलेले पुरुष मला प्राप्त न होता मृत्युरूप संसारचक्रात फिरत राहतात. ॥ ९-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' मया ततमिदं सर्वं जगदव्यक्तमूर्तिना । मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं तेष्ववस्थितः ॥ ९-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अव्यक्तमूर्तिना मया''' = निराकार अशा मज परमात्म्याकडून, '''इदम्‌''' = हे, '''सर्वम्‌''' = सर्व, '''जगत्‌''' = जग (पाण्याने व्याप्त असलेल्या बर्फाप्रमाणे), '''ततम्‌''' = परिपूर्ण आहे, '''च''' = आणि, '''सर्वभूतानि''' = सर्व भूते, '''मत्स्थानि''' = माझ्यातील संकल्पाच्या आधारावर स्थित आहेत (परंतु, वास्तविक), '''तेषु''' = त्यांच्यामध्ये, '''अहम्‌''' = मी, '''न अवस्थितः''' = स्थित नाही ॥ ९-४ ॥ '''अर्थ''' जसे पाण्याने बर्फ परिपूर्ण भरलेले असते, तसे मी निराकार परमात्म्याने हे सर्व जग पूर्ण व्यापलेले आहे. तसेच सर्व भूते माझ्यामध्ये संकल्पाच्या आधारावर राहिलेली आहेत. पण वास्तविक मी त्यांच्यामध्ये राहिलेलो नाही. ॥ ९-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' न च मत्स्थानि भूतानि पश्य मे योगमैश्वरम्‌ । भूतभृन्न च भूतस्थो ममात्मा भूतभावनः ॥ ९-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भूतानि''' = ती सर्व भूते, '''मत्स्थानि''' = माझ्यामध्ये स्थित, '''न''' = नाहीत (परंतु), '''मे''' = माझी, '''ऐश्वरम्‌''' = ईश्वरीय, '''योगम्‌''' = योगशक्ती, '''पश्य''' = पाहा, '''भूतभृत्‌''' = भूतांचे धारण-पोषण करणारा, '''च''' = आणि, '''भूतभावनः च''' = भूतांना उत्पन्न करणारा असतानाही, '''मम''' = माझा, '''आत्मा''' = आत्मा (वस्तुतः), '''भूतस्थः न''' = त्या भूतांमध्ये स्थित नाही ॥ ९-५ ॥ '''अर्थ''' ती सर्व भूते माझ्या ठिकाणी राहिलेली नाहीत. परंतु माझी ईश्वरी योगशक्ती पाहा की, भूतांना उत्पन्न करणारा व त्यांचे धारण-पोषण करणारा असूनही माझा आत्मा वास्तविकपणे भूतांच्या ठिकाणी राहिलेला नाही. ॥ ९-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' यथाकाशस्थितो नित्यं वायुः सर्वत्रगो महान्‌ । तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानीत्युपधारय ॥ ९-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यथा''' = ज्याप्रमाणे (आकाशातून उत्पन्न झालेला), '''(च)''' = आणि, '''सर्वत्रगः''' = सर्वत्र संचार करणारा, '''महान्‌''' = महान, '''वायुः''' = वायू हा, '''नित्यम्‌''' = सदा, '''आकाशस्थितः''' = आकाशामध्येच स्थित असतो, '''तथा''' = त्याप्रमाणे (माझ्या संकल्पातून उत्पन्न होणारी), '''सर्वाणि''' = संपूर्ण, '''भूतानि''' = भूते, '''मत्स्थानि''' = माझ्यामध्ये स्थित आहेत, '''इति''' = असे, '''उपधारय''' = जाण ॥ ९-६ ॥ '''अर्थ''' जसा आकाशापासून उत्पन्न होऊन सर्वत्र फिरणारा महान वायू नेहमी आकाशातच राहातो, त्याचप्रमाणे माझ्या संकल्पाने उत्पन्न झाल्यामुळे सर्व भूते माझ्यात राहातात, असे समज. ॥ ९-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वभूतानि कौन्तेय प्रकृतिं यान्ति मामिकाम्‌ । कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ विसृजाम्यहम्‌ ॥ ९-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कौन्तेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''कल्पक्षये''' = कल्पाच्या अंती, '''सर्वभूतानि''' = सर्व भूते, '''मामिकाम्‌''' = माझ्या, '''प्रकृतिम्‌''' = प्रकृतीप्रत, '''यान्ति''' = प्राप्त होतात म्हणजे प्रकृतीमध्ये लीन होतात, '''(च)''' = आणि, '''कल्पादौ''' = कल्पाच्या आरंभी, '''तानि''' = त्यांना, '''अहम्‌''' = मी, '''पुनः''' = पुन्हा, '''विसृजामि''' = उत्पन्न करतो ॥ ९-७ ॥ '''अर्थ''' हे कौन्तेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), कल्पाच्या शेवटी सर्व भूते माझ्या प्रकृतीत विलीन होतात आणि कल्पाच्या आरंभी त्यांना मी पुन्हा उत्पन्न करतो. ॥ ९-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रकृतिं स्वामवष्टभ्य विसृजामि पुनः पुनः । भूतग्राममिमं कृत्स्नमवशं प्रकृतेर्वशात्‌ ॥ ९-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''स्वाम्‌''' = स्वतःच्या, '''प्रकृतिम्‌''' = प्रकृतीचा, '''अवष्टभ्य''' = अंगीकार करून, '''प्रकृतेः वशात्‌''' = आपापल्या स्वभावाने, '''अवशम्‌''' = परतंत्र झालेल्या, '''इमम्‌ कृत्स्नम्‌''' = या संपूर्ण, '''भूतग्रामम्‌''' = भूतसमुदायाला, '''पुनः पुनः''' = पुन्हा पुन्हा (त्यांच्या कर्मांनुसार), '''विसृजामि''' = मी उत्पन्न करतो ॥ ९-८ ॥ '''अर्थ''' आपल्या मायेचा अंगीकार करून प्रकृतीच्या ताब्यात असल्यामुळे पराधीन झालेल्या या सर्व भूतसमुदायाला मी वारंवार त्यांच्या कर्मांनुसार उत्पन्न करतो. ॥ ९-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' न च मां तानि कर्माणि निबध्नन्ति धनञ्जय । उदासीनवदासीनमसक्तं तेषु कर्मसु ॥ ९-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''धनञ्जय''' = हे धनंजया (अर्थात अर्जुना), '''तेषु''' = त्या, '''कर्मसु''' = कर्मांमध्ये, '''असक्तम्‌''' = आसक्तिरहित, '''च''' = आणि, '''उदासीनवत्‌''' = उदासीनाप्रमाणे, '''आसीनम्‌''' = स्थित असणाऱ्या, '''माम्‌''' = मज परमात्म्याला, '''तानि''' = ती, '''कर्माणि''' = कर्मे, '''न निबध्नन्ति''' = बंधनात पाडीत नाहीत ॥ ९-९ ॥ '''अर्थ''' हे धनंजया (अर्थात अर्जुना), त्या कर्मांत आसक्ती नसलेल्या व उदासीनाप्रमाणे असलेल्या मज परमात्म्याला ती कर्मे बंधानकारक होत नाहीत. ॥ ९-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' मयाध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम्‌ । हेतुनानेन कौन्तेय जगद्विपरिवर्तते ॥ ९-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कौन्तेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''मया''' = मज, '''अध्यक्षेण''' = अधिष्ठात्याच्या सान्निध्यामुळे, '''प्रकृतिः''' = प्रकृती, '''सचराचरम्‌''' = चराचरासहित सर्व जग, '''सूयते''' = उत्पन्न करते, '''(च)''' = आणि, '''अनेन''' = या, '''हेतुना''' = कारणानेच, '''जगत्‌''' = हे संसारचक्र, '''विपरिवर्तते''' = फिरत राहाते ॥ ९-१० ॥ '''अर्थ''' हे कौन्तेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), माझ्या अधिष्ठानामुळे प्रकृती चराचरासह सर्व जग निर्माण करते. याच कारणाने हे संसारचक्र फिरत आहे. ॥ ९-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं तनुमाश्रितम्‌ । परं भावमजानन्तो मम भूतमहेश्वरम्‌ ॥ ९-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मम''' = माझा, '''परम्‌''' = परम, '''भावम्‌''' = भाव, '''अजानन्तः''' = न जाणणारे, '''मूढाः''' = मूढ लोक हे, '''मानुषीम्‌''' = मनुष्याचे, '''तनुम्‌''' = शरीर, '''आश्रितम्‌''' = धारण करणाऱ्या, '''माम्‌''' = मज, '''भूतमहेश्वरम्‌''' = संपूर्ण भूतांचा महान ईश्वर असणाऱ्याला, '''अवजानन्ति''' = तुच्छ समजतात (म्हणजे आपल्या योगमायेने संसाराच्या उद्धारासाठी मनुष्यरूपात संचार करणाऱ्या मज परमेश्वराला साधारण मनुष्य समजतात) ॥ ९-११ ॥ '''अर्थ''' माझ्या परम भावाला न जाणणारे मूढ लोक मनुष्यशरीर धारण करणाऱ्या मला-सर्व भूतांच्या महान ईश्वराला-तुच्छ समजतात. अर्थात आपल्या योगमायेने जगाच्या उद्धारासाठी मनुष्यरूपात वावरणाऱ्या मला परमेश्वराला सामान्य मनुष्य समजतात. ॥ ९-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' मोघाशा मोघकर्माणो मोघज्ञाना विचेतसः । राक्षसीमासुरीं चैव प्रकृतिं मोहिनीं श्रिताः ॥ ९-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मोघाशाः''' = व्यर्थ आशा करणारे, '''मोघकर्माणः''' = व्यर्थ कर्म करणारे, '''मोघज्ञानाः''' = व्यर्थ ज्ञान असणारे, '''विचेतसः''' = चंचल चित्त असणारे अज्ञानी लोक, '''राक्षसीम्‌''' = राक्षसी, '''आसुरीम्‌''' = आसुरी, '''च''' = आणि, '''मोहिनीम्‌''' = मोहात पाडणाऱ्या, '''प्रकृतिम्‌ एव''' = प्रकृतीचाच, '''श्रिताः''' = आश्रय घेऊन राहातात ॥ ९-१२ ॥ '''अर्थ''' ज्यांची आशा व्यर्थ, कर्मे निरर्थक आणि ज्ञान फुकट असे विक्षिप्त चित्त असलेले अज्ञानी लोक राक्षसी, आसुरी आणि मोहिनी प्रकृतीचाच आश्रय करून राहातात. ॥ ९-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' महात्मानस्तु मां पार्थ दैवीं प्रकृतिमाश्रिताः । भजन्त्यनन्यमनसो ज्ञात्वा भूतादिमव्ययम्‌ ॥ ९-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''दैवीम्‌''' = दैवी, '''प्रकृतिम्‌''' = प्रकृतीचा, '''आश्रिताः''' = आश्रय घेणारे, '''महात्मानः''' = महात्मा जन, '''भूतादिम्‌''' = सर्व भूतांचे सनातन कारण, '''(च)''' = आणि, '''अव्ययम्‌''' = नाशरहित अक्षरस्वरूप अशा, '''माम्‌''' = मला, '''ज्ञात्वा''' = जाणून, '''अनन्यमनसः''' = अनन्य मनाने युक्त होऊन, '''भजन्ति''' = निरंतर भजतात ॥ ९-१३ ॥ '''अर्थ''' परंतु हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), दैवी प्रकृतीचा आश्रय घेतलेले महात्मे मला सर्व भूतांचे सनातन कारण आणि अविनाशी अक्षरस्वरूप जाणून अनन्य चित्ताने युक्त होऊन निरंतर भजतात. ॥ ९-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' सततं कीर्तयन्तो मां यतन्तश्च दृढव्रताः । नमस्यन्तश्च मां भक्त्या नित्ययुक्ता उपासते ॥ ९-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सततम्‌''' = निरंतर, '''कीर्तयन्तः''' = माझे नाम व गुण यांचे कीर्तन करणारे, '''च''' = तसेच, '''यतन्तः''' = माझ्या प्राप्तीसाठी प्रयत्‍न करणारे, '''च''' = आणि, '''माम्‌''' = मला (वारंवार), '''नमस्यन्तः''' = प्रणाम करणारे असे, '''दृढव्रताः''' = दृढ निश्चय असणारे भक्तजन, '''नित्ययुक्ताः''' = नेहमी माझ्या ध्यानात युक्त होऊन, '''भक्त्या''' = अनन्य प्रेमाने, '''माम्‌''' = माझी, '''उपासते''' = उपासना करतात ॥ ९-१४ ॥ '''अर्थ''' ते दृढनिश्चयी भक्त निरंतर माझ्या नामाचे व गुणांचे कीर्तन करीत माझ्या प्राप्तीसाठी प्रयत्‍न करीत असतात. तसेच वारंवार मला प्रणाम करीत नेहमी माझ्या ध्यानात मग्न होऊन अनन्य प्रेमाने माझी उपासना करतात. ॥ ९-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' ज्ञानयज्ञेन चाप्यन्ये यजन्तो मामुपासते । एकत्वेन पृथक्त्वेन बहुधा विश्वतोमुखम्‌ ॥ ९-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अन्ये''' = दुसरे ज्ञानयोगी, '''ज्ञानयज्ञेन''' = ज्ञानयज्ञाच्या द्वारा, '''माम्‌''' = मज निर्गुण-निराकार ब्रह्माचे, '''एकत्वेन''' = अभिन्न भावाने, '''यजन्तः अपि''' = पूजन करीत असले तरी सुद्धा (ते माझीच उपासना करतात), '''च''' = आणि (दुसरे पुरुष), '''बहुधा''' = पुष्कळ प्रकाराने स्थित असणाऱ्या, '''विश्वतोमुखम्‌''' = मज विराट-स्वरूप परमेश्वराची, '''पृथक्त्वेन''' = पृथक्‌ भावाने, '''उपासते''' = उपासना करतात ॥ ९-१५ ॥ '''अर्थ''' दुसरे काही ज्ञानयोगी मज निर्गुण-निराकार ब्रह्माची ज्ञानयज्ञाने अभेदभावाने पूजा करीतही माझी उपासना करतात आणि दुसरे काही अनेक रूपांनी असलेल्या मज विराट-स्वरूप परमेश्वराची नाना प्रकारांनी उपासना करतात. ॥ ९-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अहं क्रतुरहं यज्ञः स्वधाहमहमौषधम्‌ । मन्त्रोऽहमहमेवाज्यमहमग्निरहं हुतम्‌ ॥ ९-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अहम्‌''' = मी, '''क्रतुः''' = क्रतू आहे, '''अहम्‌''' = मी, '''यज्ञः''' = यज्ञ आहे, '''अहम्‌''' = मी, '''स्वधा''' = स्वधा आहे, '''अहम्‌''' = मी, '''औषधम्‌''' = औषधी आहे, '''अहम्‌''' = मी, '''मन्त्रः''' = मंत्र आहे, '''अहम्‌''' = मी, '''आज्यम्‌''' = घृत आहे, '''अहम्‌''' = मी, '''अग्निः''' = अग्नी आहे, '''(च)''' = तसेच, '''हुतम्‌''' = हवनरूप क्रियासुद्धा, '''अहम्‌ एव''' = मीच आहे ॥ ९-१६ ॥ '''अर्थ''' श्रौतयज्ञ मी आहे, स्मार्तयज्ञ मी आहे, पितृयज्ञ मी आहे, वनस्पती, अन्न व औषध मी आहे. मंत्र मी आहे, तूप मी आहे, अग्नी मी आहे आणि हवनाची क्रियाही मीच आहे. ॥ ९-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' पिताहमस्य जगतो माता धाता पितामहः । वेद्यं पवित्रमोङ्कार ऋक्साम यजुरेव च ॥ ९-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अस्य''' = या, '''जगतः''' = संपूर्ण जगाचा, '''धाता''' = धाता म्हणजे धारण करणारा आणि कर्मांचे फळ देणारा, '''पिता''' = पिता, '''माता''' = माता, '''पितामहः''' = पितामह, '''वेद्यम्‌''' = जाणण्यास योग्य, '''पवित्रम्‌''' = पवित्र, '''ओङ्कारः''' = ॐ कार, '''(तथा)''' = तसेच, '''ऋक्‌''' = ऋग्वेद, '''साम''' = सामवेद, '''च''' = आणि, '''यजुः''' = यजुर्वेद (सुद्धा), '''अहम्‌ एव''' = मीच आहे ॥ ९-१७ ॥ '''अर्थ''' या जगाला धारण करणारा व कर्मफळ देणारा, आई-वडील, आजोबा, जाणण्याजोगा पवित्र ॐ कार, तसेच ऋग्वेद, सामवेद आणि यजुर्वेदही मीच आहे. ॥ ९-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' गतिर्भर्ता प्रभुः साक्षी निवासः शरणं सुहृत्‌ । प्रभवः प्रलयः स्थानं निधानं बीजमव्ययम्‌ ॥ ९-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''गतिः''' = प्राप्त करून घेण्यास योग्य असे परमधाम, '''भर्ता''' = सर्वांचे भरण-पोषण करणारा, '''प्रभुः''' = सर्वांचा स्वामी, '''साक्षी''' = शुभ व अशुभ पाहणारा, '''निवासः''' = सर्वांचे निवासस्थान, '''शरणम्‌''' = शरण जाण्यास योग्य, '''सुहृत्‌''' = प्रत्युपकाराची इच्छा न धरता सर्वांचे हित करणारा, '''प्रभवः प्रलयः''' = सर्वांची उत्पत्ती व प्रलय यांचा हेतू, '''स्थानम्‌''' = स्थितीचा आधार, '''निधानम्‌''' = निधान, '''(च)''' = आणि, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी, '''बीजम्‌''' = कारण (सुद्धा), '''(अहम्‌ एव)''' = मीच आहे ॥ ९-१८ ॥ '''अर्थ''' प्राप्त होण्याजोगे परमधाम, भरण-पोषण करणारा, सर्वांचा स्वामी, शुभाशुभ पाहणारा, सर्वांचे निवासस्थान, शरण जाण्यास योग्य, प्रत्युपकाराची इच्छा न करता हित करणारा, सर्वांच्या उत्पत्ती-प्रलयाचे कारण, स्थितीला आधार, निधान आणि अविनाशी कारणही मीच आहे. ॥ ९-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' तपाम्यहमहं वर्षं निगृह्णाम्युत्सृजामि च । अमृतं चैव मृत्युश्च सदसच्चाहमर्जुन ॥ ९-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अहम्‌''' = मी, '''तपामि''' = सूर्यरूपाने ताप देतो, '''वर्षम्‌''' = पर्जन्याचे, '''निगृह्णामि''' = आकर्षण करतो, '''च''' = आणि, '''उत्सृजामि''' = वर्षाव करतो, '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''अहम्‌ एव''' = मीच, '''अमृतम्‌''' = अमृत, '''च''' = आणि, '''मृत्युः''' = मृत्यू (आहे), '''च''' = तसेच, '''सत्‌ असत्‌''' = सत्‌ आणि असत्‌, '''च''' = सुद्धा, '''अहम्‌''' = मीच आहे ॥ ९-१९ ॥ '''अर्थ''' मीच सूर्याच्या रूपाने उष्णता देतो, पाणी आकर्षून घेतो व त्याचा वर्षाव करतो. हे अर्जुना, मीच अमृत आणि मृत्यू आहे, आणि सत्‌ व असत्‌ सुद्धा मीच आहे. ॥ ९-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' त्रैविद्या मां सोमपाः पूतपापा यज्ञैरिष्ट्वा स्वर्गतिं प्रार्थयन्ते । ते पुण्यमासाद्य सुरेन्द्रलोकमश्नन्ति दिव्यान्दिवि देवभोगान्‌ ॥ ९-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''त्रैविद्याः''' = तीन वेदांनी विहित केलेली सकाम कर्मे करणारे, '''सोमपाः''' = सोमरस पिणारे असे, '''पूतपापाः''' = पापरहित पुरुष, '''यज्ञैः''' = यज्ञांच्या द्वारा, '''माम्‌''' = माझी, '''इष्ट्वा''' = पूजा करून, '''स्वर्गतिम्‌''' = स्वर्गाच्या प्राप्तीची, '''प्रार्थयन्ते''' = इच्छा करतात, '''पुण्यम्‌''' = आपल्या पुण्याचा फलरूप असा, '''सुरेन्द्रलोकम्‌''' = स्वर्गलोक, '''आसाद्य''' = प्राप्त करून घेऊन, '''ते''' = ते पुरुष, '''दिवि''' = स्वर्गामध्ये, '''दिव्यान्‌''' = दिव्य असे, '''देवभोगान्‌''' = देवतांचे भोग, '''अश्नन्ति''' = भोगतात ॥ ९-२० ॥ '''अर्थ''' तिन्ही वेदांत सांगितलेली सकाम कर्मे करणारे, सोमरस पिणारे, पापमुक्त लोक माझी यज्ञांनी पूजा करून स्वर्गप्राप्तीची इच्छा करतात; ते पुरुष आपल्या पुण्याईचे फळ असणाऱ्या स्वर्गलोकाला जाऊन स्वर्गात देवांचे भोग भोगतात. ॥ ९-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' ते तं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालं क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति । एवं त्रयीधर्ममनुप्रपन्ना गतागतं कामकामा लभन्ते ॥ ९-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तम्‌''' = त्या, '''विशालम्‌''' = विशाल अशा, '''स्वर्गलोकम्‌''' = स्वर्गलोकीचे, '''भुक्त्वा''' = भोग घेऊन, '''पुण्ये''' = पुण्य, '''क्षीणे''' = क्षीण झाल्यावर, '''ते''' = ते, '''मर्त्यलोकम्‌''' = मृत्युलोकात, '''विशन्ति''' = प्राप्त होतात, '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे (स्वर्गाचे साधनरूप असणाऱ्या), '''त्रयीधर्मम्‌''' = तीन वेदांत सांगितलेल्या सकाम कर्मांचा, '''अनुप्रपन्नाः''' = आश्रय घेणारे, '''कामकामाः''' = भोगांची कामना असणारे पुरुष, '''गतागतम्‌''' = पुन्हा पुन्हा गमन-आगमन, '''लभन्ते''' = प्राप्त करून घेतात (म्हणजे पुण्याच्या प्रभावाने स्वर्गात जातात आणि पुण्य संपल्यावर मृत्युलोकात येतात) ॥ ९-२१ ॥ '''अर्थ''' ते त्या विशाल स्वर्गलोकाचा उपभोग घेऊन पुण्याई संपल्यावर मृत्युलोकात येतात. अशा रीतीने स्वर्गप्राप्तीचे साधन असणाऱ्या, तिन्ही वेदात सांगितलेल्या, सकाम कर्मांचे अनुष्ठान करून भोगांची इच्छा करणारे पुरुष वारंवार ये-जा करीत असतात. अर्थात पुण्याच्या जोरावर स्वर्गात जातात आणि पुण्य संपल्यावर मृत्युलोकात येतात. ॥ ९-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते । तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम्‌ ॥ ९-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''माम्‌''' = मज परमेश्वराचे, '''चिन्तयन्तः''' = निरंतर चिंतन करीत, '''ये''' = जे, '''अनन्याः''' = अनन्य प्रेमी असे, '''जनाः''' = भक्तजन, '''माम्‌''' = मज परमेश्वराला, '''पर्युपासते''' = निष्काम भावाने भजतात, '''नित्याभियुक्तानाम्‌''' = नित्य निरंतर माझे चिंतन करणाऱ्या, '''तेषाम्‌''' = त्या पुरुषांचा, '''योगक्षेमम्‌''' = योगक्षेम, '''अहम्‌''' = मी स्वतः, '''वहामि''' = (त्यांना) प्राप्त करून देतो ॥ ९-२२ ॥ '''अर्थ''' जे अनन्य प्रेमी भक्त मज परमेश्वराला निरंतर चिंतन करीत निष्काम भावाने भजतात, त्या नित्य माझे चिंतन करणाऱ्या माणसांचा योगक्षेम मी स्वतः त्यांना प्राप्त करून देतो. ॥ ९-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' येऽप्यन्यदेवता भक्ता यजन्ते श्रद्धयान्विताः । तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्त्यविधिपूर्वकम्‌ ॥ ९-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कौन्तेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''अपि''' = जरी, '''श्रद्धया''' = श्रद्धेने, '''अन्विताः''' = युक्त असे, '''ये भक्ताः''' = जे सकाम भक्त, '''अन्यदेवताः''' = दुसऱ्या देवतांचे, '''यजन्ते''' = पूजन करतात, '''ते''' = ते, '''अपि''' = सुद्धा, '''माम्‌ एव''' = माझीच, '''यजन्ति''' = पूजा करतात (परंतु त्यांचे ते पूजन), '''अविधिपूर्वकम्‌''' = अविधिपूर्वक म्हणजे अज्ञानपूर्वक असते ॥ ९-२३ ॥ '''अर्थ''' हे कौन्तेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), जे सकाम भक्त श्रद्धेने दुसऱ्या देवांची पूजा करतात, तेही माझीच पूजा करतात. परंतु त्यांचे ते पूजन अज्ञानपूर्वक असते. ॥ ९-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च । न तु मामभिजानन्ति तत्त्वेनातश्च्यवन्ति ते ॥ ९-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''सर्वयज्ञानाम्‌''' = संपूर्ण यज्ञांचा, '''भोक्ता''' = भोक्ता, '''च''' = आणि, '''प्रभुः च''' = स्वामीसुद्धा, '''अहम्‌ एव''' = मीच आहे, '''तु''' = परंतु, '''माम्‌''' = मज परमेश्वराला, '''ते''' = ते, '''तत्त्वेन''' = तत्त्वतः, '''न अभिजानन्ति''' = जाणत नाहीत, '''अतः''' = म्हणून, '''च्यवन्ति''' = च्युत होतात म्हणजे पुनर्जन्म प्राप्त करून घेतात ॥ ९-२४ ॥ '''अर्थ''' कारण सर्व यज्ञांचा भोक्ता आणि स्वामीही मीच आहे. पण ते मला परमेश्वराला तत्त्वतः जाणत नाहीत; म्हणून पुनर्जन्म घेतात. ॥ ९-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' यान्ति देवव्रता देवान्पितॄन्यान्ति पितृव्रताः । भूतानि यान्ति भूतेज्या यान्ति मद्याजिनोऽपि माम्‌ ॥ ९-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''देवव्रताः''' = देवतांचे पूजन करणारे, '''देवान्‌''' = देवतांप्रत, '''यान्ति''' = प्राप्त होतात, '''पितृव्रताः''' = पितरांचे पूजन करणारे, '''पितॄन्‌''' = पितरांप्रत, '''यान्ति''' = प्राप्त होतात, '''भूतेज्याः''' = भूतांची पूजा करणारे, '''भूतानि''' = भूतांप्रत, '''यान्ति''' = प्राप्त होतात, '''(च)''' = आणि, '''मद्याजिनः''' = माझे पूजन करणारे भक्त, '''माम्‌ अपि''' = मलाच, '''यान्ति''' = प्राप्त होतात (म्हणून माझ्या भक्तांचा पुनर्जन्म होत नाही) ॥ ९-२५ ॥ '''अर्थ''' देवांची पूजा करणारे देवांना मिळतात. पितरांची पूजा करणारे पितरांना जाऊन मिळतात. भूतांची पूजा करणारे भूतांना प्राप्त होतात आणि माझी पूजा करणारे भक्त मला येऊन मिळतात. त्यामुळे माझ्या भक्तांना पुनर्जन्म नाही. ॥ ९-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' पत्रं पुष्पं फलं तोयं ये मे भक्त्या प्रयच्छति । तदहं भक्त्युपहृतमश्नामि प्रयतात्मनः ॥ ९-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यः''' = जो कोणी भक्त, '''मे''' = मला, '''भक्त्या''' = प्रेमाने, '''पत्रम्‌''' = पान, '''पुष्पम्‌''' = फूल, '''फलम्‌''' = फळ, '''तोयम्‌''' = पाणी इत्यादी, '''प्रयच्छति''' = अर्पण करतो, '''(तस्य)''' = त्या, '''प्रयतात्मनः''' = शुद्ध अंतःकरणाच्या निष्काम प्रेमी अशा भक्ताने, '''भक्त्युपहृतम्‌''' = प्रेमपूर्वक अर्पण केलेले, '''तत्‌''' = ते (पान, फूल इत्यादी), '''अहम्‌''' = मी (सगुण रूपाने प्रकट होऊन प्रेमपूर्वक), '''अश्नामि''' = खातो ॥ ९-२६ ॥ '''अर्थ''' जो कोणी भक्त मला प्रेमाने पान, फूल, फळ, पाणी इत्यादी अर्पण करतो, त्या शुद्ध बुद्धीच्या व निष्काम प्रेमी भक्ताने प्रेमाने अर्पण केलेले ते पान, फूल इत्यादी मी सगुण रूपाने प्रकट होऊन मोठ्या प्रीतीने खातो. ॥ ९-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत्‌ । यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणम्‌ ॥ ९-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कौन्तेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''यत्‌''' = जे (कर्म), '''करोषि''' = तू करतोस, '''यत्‌''' = जे, '''अश्नासि''' = तू खातोस, '''यत्‌''' = जे, '''जुहोषि''' = हवन करतोस, '''यत्‌''' = जे, '''ददासि''' = दान देतोस, '''(च)''' = आणि, '''यत्‌''' = जे, '''तपस्यसि''' = तप तू करतोस, '''तत्‌''' = ते सर्व, '''मदर्पणम्‌''' = मला अर्पण, '''कुरुष्व''' = कर ॥ ९-२७ ॥ '''अर्थ''' हे कौन्तेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), तू जे कर्म करतोस, जे खातोस, जे हवन करतोस, जे दान देतोस आणि जे तप करतोस, ते सर्व मला अर्पण कर. ॥ ९-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' शुभाशुभफलैरेवं मोक्ष्यसे कर्मबन्धनैः । संन्यासयोगयुक्तात्मा विमुक्तो मामुपैष्यसि ॥ ९-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''संन्यासयोगयुक्तात्मा''' = संन्यासयोगाने युक्त म्हणजे भगवदर्पणबुद्धीने फलासक्तीच्या त्यागासह कर्म करणारा तू, '''शुभाशुभफलैः''' = शुभाशुभ फळरूप, '''कर्मबन्धनैः''' = कर्मबंधनातून, '''मोक्ष्यसे''' = मुक्त होशील, '''विमुक्तः''' = आणि त्यातून मुक्त होऊन, '''माम्‌''' = मलाच, '''उपैष्यसि''' = तू प्राप्त करून घेशील ॥ ९-२८ ॥ '''अर्थ''' अशा रीतीने ज्यामध्ये सर्व कर्मे मला भगवंताला अर्पण होतात, अशा संन्यासयोगाने युक्त चित्त असलेला तू शुभाशुभफळरूप कर्मबंधनातून मुक्त होशील आणि मला येऊन मिळशील. ॥ ९-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' समोऽहं सर्वभूतेषु न मे द्वेष्योऽस्ति न प्रियः । ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु चाप्यहम्‌ ॥ ९-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वभूतेषु''' = सर्व भूतांमध्ये, '''अहम्‌''' = मी, '''समः''' = समभावाने व्यापक आहे, '''मे''' = मला, '''द्वेष्यः न''' = कोणी अप्रिय नाही (आणि), '''प्रियः न अस्ति''' = कोणी प्रिय नाही, '''तु''' = परंतु, '''ये''' = जे, '''माम्‌''' = मला, '''भक्त्या''' = प्रेमाने, '''भजन्ति''' = भजतात, '''ते''' = ते, '''मयि''' = माझ्यामध्ये असतात, '''च''' = आणि, '''अहम्‌ अपि''' = मी सुद्धा, '''तेषु''' = त्यांच्यामध्ये (प्रत्यक्ष प्रकट) असतो ॥ ९-२९ ॥ '''अर्थ''' मी सर्व भूतमात्रात समभावाने व्यापून राहिलो आहे. मला ना कोणी अप्रिय ना प्रिय. परंतु जे भक्त मला प्रेमाने भजतात, ते माझ्यात राहतात आणि मीही त्यांच्यात प्रत्यक्ष प्रकट असतो. ॥ ९-२९ ॥ '''मूळ श्लोक''' अपि चेत्सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक्‌ । साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग्व्यवसितो हि सः ॥ ९-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''चेत्‌''' = जर, '''सुदुराचारः''' = अतिशय दुराचारी, '''अपि''' = सुद्धा, '''अनन्यभाक्‌''' = अनन्यभावाने माझा भक्त होऊन, '''माम्‌''' = मला, '''भजते''' = भजत असेल, '''(तर्हि)''' = तर, '''सः''' = तो, '''साधुः एव''' = साधुच, '''मन्तव्यः''' = समजण्यास योग्य आहे, '''हि''' = कारण, '''सः''' = तो, '''सम्यक्‌''' = यथार्थपणे, '''व्यवसितः''' = निश्चय केलेला असा आहे म्हणजे त्याने चांगल्याप्रकारे निश्चय केला आहे की परमेश्वराच्या भजनासमान असे अन्य काही सुद्धा नाही ॥ ९-३० ॥ '''अर्थ''' जर एखादा अत्यंत दुर्वर्तनीसुद्धा अनन्यभावाने माझा भक्त होऊन मला भजेल, तर तो सज्जनच समजावा. कारण तो यथार्थ निश्चयी असतो. अर्थात त्याने ईश्वरभजनासारखे दुसरे काहीही नाही, असा पूर्ण निश्चय केलेला असतो. ॥ ९-३० ॥ '''मूळ श्लोक''' क्षिप्रं भवति धर्मात्मा शश्वच्छान्तिं निगच्छति । कौन्तेय प्रति जानीहि न मे भक्तः प्रणश्यति ॥ ९-३१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(सः)''' = तो, '''क्षिप्रम्‌''' = लौकरच, '''धर्मात्मा''' = धर्मात्मा, '''भवति''' = होतो, '''(च)''' = आणि, '''शश्वत्‌''' = सदा टिकून राहाणारी, '''शान्तिम्‌''' = परम शांती, '''निगच्छति''' = प्राप्त करून घेतो, '''कौन्तेय''' = हे कौन्तेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''प्रति''' = निश्चयपूर्वक सत्य, '''जानीहि''' = तू समज की, '''मे''' = माझा, '''भक्तः''' = भक्त, '''न प्रणश्यति''' = नष्ट होत नाही ॥ ९-३१ ॥ '''अर्थ''' तो तात्काळ धर्मात्मा होतो आणि नेहमी टिकणाऱ्या परम शांतीला प्राप्त होतो. हे कौन्तेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), तू हे पक्के सत्य लक्षात ठेव की, माझा भक्त नाश पावत नाही. ॥ ९-३१ ॥ '''मूळ श्लोक''' मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्युः पापयोनयः । स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम्‌ ॥ ९-३२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''स्त्रियः''' = स्त्रिया, '''वैश्याः''' = वैश्य, '''शूद्राः''' = शूद्र, '''तथा''' = तसेच, '''पापयोनयः''' = पापयोनीमध्ये चांडाळ इत्यादी, '''ये अपि''' = जे कोणी सुद्धा, '''स्युः''' = असतील, '''ते अपि''' = ते सुद्धा, '''माम्‌''' = मला, '''व्यपाश्रित्य''' = शरण येऊन, '''पराम्‌''' = परम, '''गतिम्‌''' = गतीच, '''यान्ति''' = प्राप्त करून घेतात ॥ ९-३२ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), स्त्रिया, वैश्य, शूद्र तसेच पापयोनी अर्थात चांडाळादी कोणीही असो, ते सुद्धा मला शरण आले असता परम गतीलाच प्राप्त होतात. ॥ ९-३२ ॥ '''मूळ श्लोक''' किं पुनर्ब्राह्मणाः पुण्या भक्ता राजर्षयस्तथा । अनित्यमसुखं लोकमिमं प्राप्य भजस्व माम्‌ ॥ ९-३३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पुनः''' = मग, '''(ये)''' = जे, '''पुण्याः''' = पुण्यशील, '''ब्राह्मणाः''' = ब्राह्मण, '''तथा''' = तसेच, '''राजर्षयः''' = राजर्षी असे, '''भक्ताः''' = भक्तजन (मला शरण येऊन परम गती प्राप्त करून घेतात), '''किम्‌''' = हे काय सांगावयास पाहिजे, '''(अतः)''' = म्हणून, '''असुखम्‌''' = सुखरहित, '''(च)''' = आणि, '''अनित्यम्‌''' = क्षणभंगुर असे, '''इमम्‌''' = हे, '''लोकम्‌''' = मनुष्य शरीर, '''प्राप्य''' = प्राप्त झाल्यावर, '''माम्‌''' = माझे, '''भजस्व''' = तू भजन कर ॥ ९-३३ ॥ '''अर्थ''' मग पुण्यशील, ब्राह्मण तसेच राजर्षी भक्तलोक मला शरण येऊन परम गतीला प्राप्त होतात, हे काय सांगावयास पाहिजे? म्हणून तू सुखरहित व नाशवंत या मनुष्यशरीराला प्राप्त होऊन नेहमी माझेच भजन कर. ॥ ९-३३ ॥ '''मूळ श्लोक''' मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु । मामेवैष्यसि युक्त्वैवमात्मानं मत्परायणः ॥ ९-३४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मन्मनाः भव''' = माझ्या ठिकाणी मन ठेव, '''मद्भक्तः (भव)''' = माझा भक्त तू हो, '''मद्याजी (भव)''' = माझे पूजन करणारा तू हो, '''माम्‌''' = मला, '''नमस्कुरु''' = प्रणाम कर, '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''आत्मानम्‌''' = आत्म्याला, '''(मयि)''' = माझ्या ठिकाणी, '''युक्त्वा''' = नियुक्त करून, '''मत्परायणः''' = मत्परायण होऊन, '''माम्‌ एव''' = मलाच, '''एष्यसि''' = तू प्राप्त करून घेशील ॥ ९-३४ ॥ '''अर्थ''' माझ्यात मन ठेव. माझा भक्त हो. माझी पूजा कर. मला नमस्कार कर. अशा रीतीने आत्म्याला माझ्याशी जोडून मत्परायण होऊन तू मलाच प्राप्त होशील. ॥ ९-३४ ॥ '''मूळ नवव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे राजविद्याराजगुह्ययोगो नाम नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील राजविद्याराजगुह्ययोग नावाचा हा नववा अध्याय समाप्त झाला. ॥ ९ ॥ [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स प्रकल्पातून स्थानांतरीत]] [[वर्ग:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] 7d1fjbws0cxtujc9h8lsq57pbqqzn7q 0 2390 155564 150379 2022-08-07T15:09:49Z QueerEcofeminist 918 "[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : तेरावा अध्याय (क्षेत्रक्षत्रज्ञविभागयोग)]]" ला ने संरक्षित केले: संरक्षित केले, उत्पात नियंत्रण (via JWB) ([संपादन=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत) [स्थानांतरण=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत)) wikitext text/x-wiki '''मूळ तेराव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ त्रयोदशोऽध्यायः '''अर्थ''' तेरावा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते । एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः ॥ १३-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''कौन्तेय''' = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''इदम्‌''' = हे, '''शरीरम्‌''' = शरीर, '''क्षेत्रम्‌''' = क्षेत्र, '''इति''' = या शब्दाने, '''अभिधीयते''' = सांगितले जाते, '''(च)''' = आणि, '''एतत्‌''' = हे, '''यः''' = जो, '''वेत्ति''' = जाणतो, '''तम्‌''' = त्याला, '''क्षेत्रज्ञः''' = क्षेत्रज्ञ, '''इति''' = या नावाने, '''तद्विदः''' = त्यांचे तत्त्व जाणणारे ज्ञानीजन, '''प्राहुः''' = संबोधतात ॥ १३-१ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), हे शरीर क्षेत्र या नावाने संबोधिले जाते आणि याला जो जाणतो त्याला, त्याचे तत्त्व जाणणारे ज्ञानी लोक, क्षेत्रज्ञ असे म्हणतात. ॥ १३-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत । क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यत्तज्ज्ञानं मतं मम ॥ १३-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''सर्वक्षेत्रेषु''' = सर्व क्षेत्रांमध्ये, '''क्षेत्रज्ञम्‌ अपि''' = क्षेत्रज्ञ म्हणजे जीवात्मा सुद्धा, '''माम्‌''' = मीच आहे, '''(इति)''' = असे, '''विद्धि''' = तू जाण, '''च''' = आणि, '''क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोः''' = क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ यांचे म्हणजे विकारांसहित प्रकृतीचे व पुरुषाचे, '''यत्‌''' = जे, '''ज्ञानम्‌''' = तत्त्वतः ज्ञान आहे, '''तत्‌''' = तेच, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान होय, '''(इति)''' = असे, '''मम''' = माझे, '''मतम्‌''' = मत आहे ॥ १३-२ ॥ '''अर्थ''' हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), तू सर्व क्षेत्रांमध्ये क्षेत्रज्ञ अर्थात जीवात्माही मलाच समज आणि क्षेत्र व क्षेत्रज्ञ अर्थात विकारांसहित प्रकृती व पुरुष यांना जे तत्त्वतः जाणणे, ते ज्ञान आहे, असे माझे मत आहे. ॥ १३-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' तत्क्षेत्रं यच्च यादृक्च यद्विकारि यतश्च यत्‌ । स च यो यत्प्रभावश्च तत्समासेन मे शृणु ॥ १३-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तत्‌''' = ते, '''क्षेत्रम्‌''' = क्षेत्र, '''यत्‌''' = जे, '''च''' = आणि, '''यादृक्‌''' = जसे आहे, '''च''' = तसेच, '''यद्विकारि''' = ज्या विकारांनी युक्त आहे, '''च''' = तसेच, '''यतः''' = ज्या कारणापासून, '''यत्‌''' = जे झाले आहे, '''च''' = आणि, '''सः''' = तो (क्षेत्रज्ञसुद्धा), '''यः''' = जो, '''च''' = आणि, '''यत्प्रभावः''' = ज्या प्रभावाने युक्त आहे, '''तत्‌''' = ते सर्व, '''समासेन''' = संक्षेपाने, '''मे''' = माझ्याकडून, '''शृणु''' = तू ऐक ॥ १३-३ ॥ '''अर्थ''' ते क्षेत्र जे आणि जसे आहे, तसेच ज्या विकारांनी युक्त आहे आणि ज्या कारणांपासून जे झाले आहे, तसेच तो क्षेत्रज्ञही जो आणि ज्या प्रभावाने युक्त आहे, ते सर्व थोडक्यात माझ्याकडून ऐक. ॥ १३-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' ऋषिभिर्बहुधा गीतं छन्दोभिर्विविधैः पृथक्‌ । ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः ॥ १३-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोः इदम्‌ तत्त्वम्‌)''' = क्षेत्र व क्षेत्रज्ञ यांचे तत्त्व, '''ऋषिभिः''' = ऋषींच्याकडून, '''बहुधा''' = पुष्कळ प्रकारांनी, '''गीतम्‌''' = सांगितले गेले आहे, '''(च)''' = आणि, '''विविधैः''' = विविध, '''छन्दोभिः (अपि)''' = वेदमंत्रांच्या द्वारा सुद्धा, '''पृथक्‌''' = वेगवेगळेपणाने, '''(गीतम्‌)''' = सांगितले गेले आहे, '''च''' = तसेच, '''विनिश्चितैः''' = चांगल्याप्रकारे निश्चित केल्या गेलेल्या, '''हेतुमद्भिः''' = युक्तियुक्त अशा, '''ब्रह्मसूत्रपदैः एव''' = ब्रह्मसूत्राच्या पदांचे द्वारा सुद्धा, '''(गीतम्‌)''' = सांगितले गेले आहे ॥ १३-४ ॥ '''अर्थ''' हे क्षेत्र आणि क्षेत्रज्ञाचे तत्त्व ऋषींनी पुष्कळ प्रकारांनी सांगितले आहे आणि निरनिराळ्या वेदमंत्रांतूनही विभागपूर्वक सांगितले गेले आहे. तसेच पूर्णपणे निश्चय केलेल्या युक्तियुक्त ब्रह्मसूत्राच्या पदांनीही सांगितले आहे. ॥ १३-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' महाभूतान्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेव च । इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचराः ॥ १३-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महाभूतानि''' = पाच महाभूते, '''अहङ्कारः''' = अहंकार, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''च''' = आणि, '''अव्यक्तम्‌ एव''' = मूळ प्रकृती सुद्धा, '''च''' = तसेच, '''दश''' = दहा, '''इन्द्रियाणि''' = इंद्रिये, '''एकम्‌ (मनः)''' = एक मन, '''च''' = तसेच, '''पञ्च''' = पाच, '''इन्द्रियगोचराः''' = इंद्रियांचे विषय म्हणजे शब्द, स्पर्श, रूप, रस व गंध ॥ १३-५ ॥ '''अर्थ''' पाच महाभूते, अहंकार, बुद्धी आणि मूळ प्रकृती तसेच दहा इंद्रिये, एक मन आणि पाच इंद्रियांचे विषय अर्थात शब्द, स्पर्श, रूप, रस आणि गंध ॥ १३-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं सङ्घातश्चेतना धृतिः । एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम्‌ ॥ १३-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इच्छाः''' = इच्छा, '''द्वेषः''' = द्वेष, '''सुखम्‌''' = सुख, '''दुःखम्‌''' = दुःख, '''सङ्घातः''' = स्थूल देहाचा पिंड, '''चेतना''' = चेतना, '''(च)''' = आणि, '''धृतिः''' = धृती, '''(एवम्‌)''' = अशा प्रकारे, '''सविकारम्‌''' = विकारांचे सह, '''एतत्‌''' = हे, '''क्षेत्रम्‌''' = क्षेत्र, '''समासेन''' = संक्षेपाने, '''उदाहृतम्‌''' = सांगितले गेले आहे ॥ १३-६ ॥ '''अर्थ''' तसेच इच्छा, द्वेष, सुख, दुःख, स्थूल देहाचा पिंड, चेतना आणि धृती अशा प्रकारे विकारांसहित हे क्षेत्र थोडक्यात सांगितले गेले आहे. ॥ १३-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम्‌ । आचार्योपासनं शौचं स्थैर्यमात्मविनिग्रहः ॥ १३-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अमानित्वम्‌''' = श्रेष्ठतेच्या अभिमानाचा अभाव, '''अदम्भित्वम्‌''' = दंभाचराणाचा अभाव, '''अहिंसा''' = कोणत्याही सजीवाला कोणत्याही प्रकाराने न सतावणे, '''क्षान्तिः''' = क्षमाभाव, '''आर्जवम्‌''' = मन, वाणी इत्यादींचा सरळपणा, '''आचार्योपासनम्‌''' = गुरूंची श्रद्धाभक्तिसहित सेवा, '''शौचम्‌''' = आत-बाहेरची शुद्धी, '''स्थैर्यम्‌''' = अंतःकरणाची स्थिरता, '''(च)''' = आणि, '''आत्मविनिग्रहः''' = मन व इंद्रिये यांच्यासह शरीराचा निग्रह ॥ १३-७ ॥ '''अर्थ''' मोठेपणाचा अभिमान नसणे, ढोंग न करणे, कोणत्याही सजीवाला कोणत्याही प्रकारे त्रास न देणे, क्षमा करणे, मन, वाणी इत्यादींबाबत सरळपणा, श्रद्धा व भक्तीसह गुरूंची सेवा, अंतर्बाह्य शुद्धी, अंतःकरणाची स्थिरता आणि मन व इंद्रियांसह शरीराचा निग्रह ॥ १३-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहङ्कार एव च । जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम्‌ ॥ १३-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इन्द्रियार्थेषु''' = हा लोक व परलोक यांतील संपूर्ण भोगांमध्ये, '''वैराग्यम्‌''' = आसक्तीचा अभाव, '''च''' = आणि, '''अनहङ्कारः एव''' = अहंकाराचा सुद्धा अभाव, '''जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम्‌''' = जन्म, मृत्यू, जरा आणि रोग इत्यादींच्या बाबतीत दुःख आणि दोष आहेत असा वारंवार विचार करणे ॥ १३-८ ॥ '''अर्थ''' इह व पर लोकांतील सर्व विषयांच्या उपभोगाविषयी आसक्ती नसणे आणि अहंकारही नसणे, जन्म, मृत्यू, वृद्धत्व आणि रोग इत्यादींमध्ये दुःख व दोषांचा वारंवार विचार करणे ॥ १३-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' असक्तिरनभिष्वङ्गः पुत्रदारगृहादिषु । नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु ॥ १३-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पुत्रदारगृहादिषु''' = पुत्र, स्त्री, घर आणि धन इत्यादींच्या ठिकाणी, '''असक्तिः''' = आसक्तीचा अभाव, '''अनभिष्वङ्गः''' = ममता नसणे, '''च''' = तसेच, '''इष्टानिष्टोपपत्तिषु''' = प्रिय आणि अप्रिय यांची प्राप्ती झाली असता, '''नित्यम्‌''' = सदाच, '''समचित्तत्वम्‌''' = चित्त सम असणे ॥ १३-९ ॥ '''अर्थ''' पुत्र, स्त्री, घर आणि धन इत्यादींची आसक्ती नसणे व ममता नसणे तसेच आवडती आणि नावडती गोष्ट घडली असता नेहमीच चित्त समतोल ठेवणे ॥ १३-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी । विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि ॥ १३-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अनन्ययोगेन''' = अनन्य योगाच्या द्वारा, '''मयि''' = मज परमात्म्याच्या ठायी, '''अव्यभिचारिणी''' = एकनिष्ठ, '''भक्तिः''' = भक्ती, '''च''' = तसेच, '''विविक्त देश सेवित्वम्‌''' = एकांतात व शुद्ध प्रदेशात राहाण्याचा स्वभाव, '''(च)''' = आणि, '''जनसंसदि''' = विषयासक्त मनुष्यांच्या समुदायामध्ये, '''अरतिः''' = प्रेम नसणे ॥ १३-१० ॥ '''अर्थ''' मज परमेश्वरामध्ये अनन्य योगाने अव्यभिचारिणी भक्ती, तसेच एकान्तात शुद्ध ठिकाणी राहण्याचा स्वभाव आणि विषयासक्त मनुष्यांच्या सहवासाची आवड नसणे ॥ १३-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम्‌ । एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा ॥ १३-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अध्यात्मज्ञाननित्यत्वम्‌''' = अध्यात्म ज्ञानामध्ये नित्य स्थिती, '''(च)''' = आणि, '''तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम्‌''' = तत्त्वज्ञानाचा अर्थरूप असा जो परमात्मा त्यालाच पाहणे, '''एतत्‌''' = हे सर्व, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान आहे, '''अतः''' = यापेक्षा, '''यत्‌''' = जे, '''अन्यथा''' = विपरीत आहे, '''तत्‌''' = ते, '''अज्ञानम्‌''' = अज्ञान आहे, '''इति''' = असे, '''प्रोक्तम्‌''' = म्हटलेले आहे ॥ १३-११ ॥ '''अर्थ''' अध्यात्मज्ञानात नित्य स्थिती आणि तत्त्वज्ञानाचा अर्थ जो परमात्मा त्यालाच पाहणे, हे सर्व ज्ञान होय, आणि याउलट जे असेल, ते अज्ञान होय, असे म्हटले आहे. ॥ १३-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वामृतमश्नुते । अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते ॥ १३-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्‌ ज्ञेयम्‌''' = जे जाणण्यास योग्य आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''यत्‌''' = जे, '''ज्ञात्वा''' = जाणल्यावर, '''(मनुष्यः)''' = मनुष्य, '''अमृतम्‌''' = परमानंद, '''अश्नुते''' = प्राप्त करून घेतो, '''तत्‌''' = ते, '''प्रवक्ष्यामि''' = मी चांगल्याप्रकारे सांगेन, '''अनादिमत्‌''' = अनादी असणाऱ्या, '''तत्‌''' = त्या, '''परम्‌ ब्रह्म''' = परम ब्रह्माला, '''न सत्‌ उच्यते''' = सत्‌ असेही म्हणता येत नाही, '''(च)''' = आणि, '''न असत्‌ (उच्यते)''' = असत्‌ ही म्हणता येत नाही ॥ १३-१२ ॥ '''अर्थ''' जे जाणण्याजोगे आहे आणि जे जाणल्यामुळे मनुष्याला परम आनंद मिळतो, ते चांगल्या प्रकारे सांगतो. ते अनादी परम ब्रह्म सत्‌ ही म्हणता येत नाही आणि असत्‌ ही म्हणता येत नाही ॥ १३-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वतःपाणिपादं तत्सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम्‌ । सर्वतःश्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति ॥ १३-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वतःपाणिपादम्‌''' = सर्व बाजूंनी हात-पाय असणारे, '''सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम्‌''' = सर्व बाजूंना डोळे, डोके आणि मुखे असणारे, '''(तथा)''' = तसेच, '''सर्वतःश्रुतिमत्‌''' = सर्व बाजूंनी कान असणारे असे, '''तत्‌''' = ते आहे, '''(यतः)''' = कारण, '''(तत्‌)''' = ते, '''लोके''' = या संसारात, '''सर्वम्‌ आवृत्य''' = सर्वांना व्यापून, '''तिष्ठति''' = स्थित आहे ॥ १३-१३ ॥ '''अर्थ''' ते सर्व बाजूंनी हात-पाय असलेले, सर्व बाजूंनी डोळे, डोकी व तोंडे असलेले, तसेच सर्व बाजूंनी कान असलेले आहे. कारण ते विश्वात सर्वाला व्यापून राहिले आहे. ॥ १३-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम्‌ । असक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च ॥ १३-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(तत्‌)''' = ते, '''सर्वेन्द्रियगुणाभासम्‌''' = संपूर्ण इंद्रियांच्या विषयांना जाणणारे आहे, '''(परंतु)''' = परंतु वास्तवात, '''सर्वेन्द्रियविवर्जितम्‌''' = सर्व इंद्रियांनी रहित आहे, '''च''' = तसेच, '''असक्तम्‌ एव''' = आसक्तिरहित असूनही, '''सर्वभृत्‌''' = सर्वांचे धारण-पोषण करणारे, '''च''' = आणि, '''निर्गुणम्‌''' = निर्गुण असूनसुद्धा, '''गुणभोक्तृ''' = गुणांचा भोग घेणारे आहे ॥ १३-१४ ॥ '''अर्थ''' ते सर्व इंद्रियांच्या विषयांना जाणणारे आहे. परंतु वास्तविक सर्व इंद्रियांनी रहित आहे. ते आसक्तिरहित असूनही सर्वांचे धारण-पोषण करणारे आणि निर्गुण असूनही गुणांचा भोग घेणारे आहे. ॥ १३-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च । सूक्ष्मात्वात्तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत्‌ ॥ १३-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(तत्‌)''' = ते, '''भूतानाम्‌''' = चराचर सर्व प्राण्यांमध्ये, '''बहिः अन्तः''' = आत-बाहेर व्याप्त आहे, '''च''' = आणि, '''(तत्‌)''' = ते, '''चरम्‌ अचरम्‌ एव''' = चर-रूप आणि अचर-रूप सुद्धा आहे, '''च''' = आणि, '''तत्‌''' = ते, '''सूक्ष्मात्वात्‌''' = सूक्ष्म असल्यामुळे, '''अविज्ञेयम्‌''' = अविज्ञेय आहे, '''च''' = तसेच, '''अन्तिके''' = अतिजवळ, '''च''' = आणि, '''दूरस्थम्‌''' = दूर सुद्धा, '''तत्‌''' = तेच आहे ॥ १३-१५ ॥ '''अर्थ''' ते चराचर सर्व प्राणिमात्रांच्या बाहेर व आत परिपूर्ण भरले आहे. तसेच चर आणि अचरही तेच आहे आणि ते सूक्ष्म असल्यामुळे कळण्याजोगे नाही. तसेच अतिशय जवळ आणि दूरही असलेले तेच आहे. ॥ १३-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम्‌ । भूतभर्तृ च तज्ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च ॥ १३-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(तत्‌)''' = ते, '''अविभक्तम्‌ च''' = विभागरहित, एकाच रूपाने आकाशाप्रमाणे परिपूर्ण असूनही, '''भूतेषु''' = संपूर्ण चराचर भूतांमध्ये, '''विभक्तम्‌ इव''' = विभक्त असल्याप्रमाणे, '''स्थितम्‌''' = स्थित आहे म्हणजे तसे प्रतीत होते, '''च''' = तसेच, '''तत्‌''' = तो, '''ज्ञेयम्‌''' = जाणण्यास योग्य असा परमात्मा, '''प्रभविष्णु''' = ब्रह्मदेवाच्या रूपाने सर्वांना उत्पन्न करणारा आहे, '''च''' = तसेच, '''भूतभर्तृ''' = विष्णुरूपाने भूतांचे धारण-पोषण करणारा आहे, '''च''' = आणि, '''ग्रसिष्णु''' = रुद्ररूपाने संहार करणार आहे ॥ १३-१६ ॥ '''अर्थ''' तो परमात्मा विभागरहित एकरूप असा आकाशासारखा परिपूर्ण असूनही चराचर संपूर्ण भूतांमध्ये वेगवेगळा असल्यासारखा भासत आहे. तसाच तो जाणण्याजोगा परमात्मा विष्णुरूपाने भूतांचे धारणपोषण करणारा, रुद्ररूपाने संहार करणारा आणि ब्रह्मदेवरूपाने सर्वांना उत्पन्न करणारा आहे. ॥ १३-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते । ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विष्ठितम्‌ ॥ १३-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तत्‌''' = ते परब्रह्म, '''ज्योतिषाम्‌ अपि''' = ज्योतींची सुद्धा, '''ज्योतिः''' = ज्योती आहे, '''(एवम्‌)''' = तसेच, '''तमसः''' = मायेच्या, '''परम्‌''' = अत्यंत पलीकडे आहे, '''(इति)''' = असे, '''उच्यते''' = म्हटले जाते, '''(तत्‌)''' = परमात्मा, '''ज्ञानम्‌''' = बोधस्वरूप, '''ज्ञेयम्‌''' = जाणण्यास योग्य, '''(च)''' = आणि, '''ज्ञानगम्यम्‌''' = तत्त्वज्ञानाने प्राप्त करून घेण्यास योग्य आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''सर्वस्य''' = सर्वांच्या, '''हृदि''' = हृदयात, '''विष्ठितम्‌''' = विशेषरूपाने स्थित आहे ॥ १३-१७ ॥ '''अर्थ''' ते परब्रह्म ज्योतींची ज्योत आणि मायेच्या अत्यंत पलीकडे म्हटले जाते. तो परमात्मा ज्ञानस्वरूप, जाणण्यास योग्य आणि तत्त्वज्ञानाने प्राप्त होण्याजोगा आहे. तसेच सर्वांच्या हृदयात विशेषरूपाने राहिलेला आहे. ॥ १३-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः । मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते ॥ १३-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इति''' = अशाप्रकारे, '''क्षेत्रम्‌''' = क्षेत्र, '''तथा''' = तसेच, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''च''' = आणि, '''ज्ञेयम्‌''' = जाणण्यास योग्य असे परमात्म्याचे स्वरूप, '''समासतः''' = संक्षेपाने, '''उक्तम्‌''' = सांगितले आहे, '''एतत्‌''' = हे, '''विज्ञाय''' = तत्त्वतः जाणून, '''मद्भक्तः''' = माझा भक्त, '''मद्भावाय''' = माझ्या स्वरूपाला, '''उपपद्यते''' = प्राप्त करून घेतो ॥ १३-१८ ॥ '''अर्थ''' अशाप्रकारे क्षेत्र तसेच ज्ञान आणि जाणण्याजोगे परमात्म्याचे स्वरूप थोडक्यात सांगितले. माझा भक्त हे तत्त्वतः जाणून माझ्या स्वरूपाला प्राप्त होतो. ॥ १३-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि । विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसम्भवान्‌ ॥ १३-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''प्रकृतिम्‌''' = प्रकृती, '''पुरुषम्‌''' = पुरुष, '''उभौ एव''' = हे दोघेही, '''अनादी''' = अनादी, '''(इति)''' = असे, '''विद्धि''' = तू जाण, '''च''' = आणि, '''विकारान्‌''' = रागद्वेषादी विकार, '''च''' = तसेच, '''गुणान्‌ अपि''' = त्रिगुणात्मक संपूर्ण पदार्थ हे सुद्धा, '''प्रकृतिसम्भवान्‌ एव''' = प्रकृतीपासून उत्पन्न झालेले आहेत असे, '''विद्धि''' = तू जाण ॥ १३-१९ ॥ '''अर्थ''' प्रकृती आणि पुरुष हे दोन्हीही अनादी आहेत, असे तू समज आणि राग-द्वेषादी विकार तसेच त्रिगुणात्मक सर्व पदार्थही प्रकृतीपासूनच उत्पन्न झालेले आहेत, असे समज. ॥ १३-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' कार्यकरणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते । पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते ॥ १३-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''प्रकृतिः''' = प्रकृती ही, '''कार्यकरणकर्तृत्वे''' = कार्य आणि करण यांना उत्पन्न करण्यात, '''हेतुः''' = हेतू आहे, '''इति''' = असे, '''उच्यते''' = म्हटली जाते, '''(च)''' = आणि, '''सुखदुःखानाम्‌''' = सुखदुःखे, '''भोक्तृत्वे''' = भोगण्यामध्ये, '''पुरुषः''' = जीवात्मा हा, '''हेतुः''' = हेतू आहे, '''(इति)''' = असे, '''उच्यते''' = म्हटले जाते ॥ १३-२० ॥ '''अर्थ''' कार्य व करण यांच्या उत्पत्तीचे कारण प्रकृती म्हटली जाते आणि जीवात्मा सुखदुःखांच्या भोगण्याला कारण म्हटला जातो. ॥ १३-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान्गुणान्‌ । कारणं गुणसङ्गोऽस्य सदसद्योनिजन्मसु ॥ १३-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''प्रकृतिस्थः हि''' = प्रकृतीमध्ये स्थित असणाराच, '''पुरुषः''' = पुरुष हा, '''प्रकृतिजान्‌''' = प्रकृतीपासून उत्पन्न झालेल्या, '''गुणान्‌''' = त्रिगुणात्मक पदार्थांचा, '''भुङ्क्ते''' = उपभोग घेतो, '''(च)''' = आणि, '''गुणसङ्गः एव''' = या गुणांचा संगच, '''अस्य''' = या जीवात्म्याच्या, '''सदसद्योनिजन्मसु''' = बऱ्या-वाईट योनींमध्ये जन्म घेण्याचे, '''कारणम्‌''' = कारण आहे ॥ १३-२१ ॥ '''अर्थ''' प्रकृतीत राहिलेला पुरुष प्रकृतीपासून उत्पन्न झालेल्या त्रिगुणात्मक पदार्थांना भोगतो आणि या गुणांची संगतीच या जीवात्म्याला बऱ्या-वाईट योनींत जन्म मिळण्याला कारण आहे. ॥ १३-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' उपद्रष्टानुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः । परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन्पुरुषः परः ॥ १३-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अस्मिन्‌ देहे (स्थितः) अपि पुरुषः''' = या देहामध्ये स्थित असतानाही आत्मा हा वास्तवात, '''परः (एव)''' = परमात्माच आहे, '''(सः एव)''' = तोच, '''उपद्रष्टा''' = साक्षी असल्यामुळे उपद्रष्टा, '''च''' = आणि, '''अनुमन्ता''' = यथार्थ संमती देणारा असल्यामुळे अनुमंता, '''भर्ता''' = सर्वांचे धारण-पोषण करणारा असल्यामुळे भर्ता, '''भोक्ता''' = जीवरूपाने भोक्ता, '''महेश्वरः''' = ब्रह्मदेव इत्यादींचा सुद्धा ईश्वर असल्याने महेश्वर, '''च''' = आणि, '''परमात्मा''' = शुद्ध सच्चिदानंदघन असल्याने परमात्मा आहे, '''इति''' = असे, '''उक्तः''' = म्हटले गेले आहे ॥ १३-२२ ॥ '''अर्थ''' या देहात असलेला आत्मा वास्तविक परमात्माच आहे. तोच साक्षी असल्यामुळे उपद्रष्टा आणि खरी संमती देणारा असल्याने अनुमंता, सर्वांचे धारण-पोषण करणारा म्हणून भर्ता, जीवरूपाने भोक्ता, ब्रह्मदेव इत्यादींचाही स्वामी असल्याने महेश्वर आणि शुद्ध सच्चिदानंदघन असल्यामुळे परमात्मा म्हटला जातो. ॥ १३-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणैः सह । सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते ॥ १३-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''पुरुषम्‌''' = पुरुष, '''च''' = आणि, '''गुणैः सह''' = गुणांसहित, '''प्रकृतिम्‌''' = प्रकृती, '''यः''' = यांना जो मनुष्य, '''वेत्ति''' = तत्त्वतः जाणतो, '''सः''' = तो, '''सर्वथा''' = सर्व प्रकारांनी, '''वर्तमानः अपि''' = कर्तव्य कर्म करीत असतानासुद्धा, '''भूयः''' = पुन्हा, '''न अभिजायते''' = जन्माला येत नाही ॥ १३-२३ ॥ '''अर्थ''' अशा रीतीने पुरुषाला आणि गुणांसहित प्रकृतीला जो मनुष्य तत्त्वतः जाणतो, तो सर्व प्रकारे कर्तव्य कर्मे करीत असला तरी पुन्हा जन्माला येत नाही. ॥ १३-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना । अन्ये साङ्ख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे ॥ १३-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आत्मना''' = शुद्ध झालेल्या सूक्ष्म बुद्धीने, '''ध्यानेन''' = ध्यानाच्या द्वारा, '''केचित्‌''' = काही माणसे, '''आत्मनि''' = हृदयात, '''आत्मानम्‌''' = परमात्म्याला, '''पश्यन्ति''' = पाहातात, '''अन्ये''' = इतर काहीजण, '''साङ्ख्येन योगेन''' = ज्ञानयोगाच्या द्वारा, '''च''' = आणि, '''अपरे''' = दुसरे कित्येक, '''कर्मयोगेन''' = कर्मयोगाच्या द्वारा, '''(आत्मानम्‌ पश्यन्ति)''' = परमात्म्याला पाहतात म्हणजे परमात्म्याला प्राप्त करून घेतात ॥ १३-२४ ॥ '''अर्थ''' त्या परमात्म्याला काहीजण शुद्ध झालेल्या सूक्ष्म बुद्धीने ध्यानाच्या योगाने हृदयात पाहातात. दुसरे काहीजण ज्ञानयोगाच्या द्वारा आणि इतर कितीतरी लोक कर्मयोगाच्या द्वारा पाहातात म्हणजेच प्राप्त करून घेतात. ॥ १३-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' अन्ये त्वेवमजानन्तः श्रुत्वान्येभ्य उपासते । तेऽपि चातितरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणाः ॥ १३-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''अजानन्तः''' = न जाणता, '''अन्ये''' = जे मंद बुद्धीचे पुरुष आहेत ते, '''अन्येभ्यः''' = दुसऱ्यांच्याकडून म्हणजे तत्त्व जाणणाऱ्या पुरुषांकडून, '''श्रुत्वा''' = ऐकूनच तदनुसार, '''उपासते''' = उपासना करतात, '''च''' = आणि, '''ते''' = ते, '''श्रुतिपरायणाः''' = श्रवण परायण असे पुरुष, '''अपि''' = सुद्धा, '''मृत्युम्‌''' = मृत्युरूप संसारसागर, '''अतितरन्ति एव''' = निःसंदेहपणे तरून जातात ॥ १३-२५ ॥ '''अर्थ''' परंतु यांखेरीज इतर अर्थात मंदबुद्धीचे पुरुष आहेत, ते अशाप्रकारे न जाणणारे असतात. ते दुसऱ्यांकडून म्हणजेच तत्त्वज्ञानी पुरुषांकडून ऐकूनच तदनुसार उपासना करतात आणि ते ऐकलेले प्रमाण मानणारे पुरुषसुद्धा मृत्युरूप संसारसागर खात्रीने तरून जातात. ॥ १३-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' यावत्सञ्जायते किञ्चित्सत्त्वं स्थावरजङ्गमम्‌ । क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि भरतर्षभ ॥ १३-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भरतर्षभ''' = हे भरतर्षभा (अर्थात भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना), '''यावत्‌ किञ्चित्‌''' = जितके म्हणून, '''स्थावरजङ्गमम्‌''' = स्थावरजंगम असे, '''सत्त्वम्‌''' = प्राणी, '''सञ्जायते''' = उत्पन्न होतात, '''तत्‌''' = ते सर्व, '''क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्‌''' = क्षेत्र व क्षेत्रज्ञ यांच्या संयोगामुळे उत्पन्न होतात, '''(इति)''' = असे, '''विद्धि''' = तू जाण ॥ १३-२६ ॥ '''अर्थ''' हे भरतर्षभा (अर्थात भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना), जेवढे म्हणून स्थावर-जंगम प्राणी उत्पन्न होतात, ते सर्व क्षेत्र व क्षेत्रज्ञ यांच्या संयोगानेच उत्पन्न होतात, असे तू जाण. ॥ १३-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम्‌ । विनश्यत्स्वविनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति ॥ १३-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विनश्यत्सु''' = नष्ट होणाऱ्या, '''सर्वेषु''' = सर्व, '''भूतेषु''' = चराचर भूतांमध्ये, '''परमेश्वरम्‌''' = परमेश्वराला, '''यः''' = जो, '''अविनश्यन्तम्‌''' = नाशरहित, '''(च)''' = आणि, '''समम्‌''' = समभावाने, '''तिष्ठन्तम्‌''' = स्थित असे, '''पश्यति''' = पाहतो, '''सः (एव)''' = तोच, '''पश्यति''' = यथार्थ पाहातो ॥ १३-२७ ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष नाशिवंत सर्व चराचर भूतांत परमेश्वर हा अविनाशी व सर्वत्र समभावाने स्थित असलेला पाहतो, तोच खरे पाहतो. ॥ १३-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' समं पश्यन्हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम्‌ । न हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम्‌ ॥ १३-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''(यः पुरुषः)''' = जो पुरुष, '''सर्वत्र''' = सर्वांमध्ये, '''समवस्थितम्‌''' = समभावाने स्थित असणाऱ्या, '''ईश्वरम्‌''' = परमेश्वराला, '''समम्‌''' = समानपणे, '''पश्यन्‌''' = पाहतो, '''(सः)''' = तो, '''आत्मना''' = आपल्याद्वारा, '''आत्मानम्‌''' = आपल्याला, '''न हिनस्ति''' = नष्ट करीत नाही, '''ततः''' = त्यामुळे, '''(सः)''' = तो, '''पराम्‌''' = परम, '''गतिम्‌''' = गतीला, '''याति''' = प्राप्त होतो ॥ १३-२८ ॥ '''अर्थ''' कारण जो पुरुष सर्वांमध्ये समरूपाने असलेल्या परमेश्वराला समान पाहून आपणच आपला नाश करून घेत नाही, त्यामुळे तो परम गतीला जातो. ॥ १३-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः । यः पश्यति तथात्मानमकर्तारं स पश्यति ॥ १३-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = आणि, '''सर्वशः''' = सर्व प्रकारांनी, '''कर्माणि''' = सर्व कर्मे ही, '''प्रकृत्या एव''' = प्रकृतीच्या द्वाराच, '''क्रियमाणानि''' = केली जातात असे, '''यः''' = जो पुरुष, '''पश्यति''' = पाहतो, '''तथा''' = तसेच, '''आत्मानम्‌''' = आत्म्याला, '''अकर्तारम्‌''' = अकर्ता असे, '''पश्यति''' = पाहतो, '''सः''' = तोच, '''(पश्यति)''' = यथार्थपणे पाहतो ॥ १३-२९ ॥ '''अर्थ''' आणि जो पुरुष सर्व कर्मे सर्व प्रकारे प्रकृतीकडून केली जाणारी आहेत, असे पाहतो आणि आत्मा अकर्ता आहे, असे पाहतो, तोच खरा पाहतो. ॥ १३-२९ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति । तत एव च विस्तारं ब्रह्म सम्पद्यते तदा ॥ १३-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यदा''' = ज्या क्षणी, '''(अयम्‌ पुरुषः)''' = हा पुरुष, '''भूतपृथग्भावम्‌''' = भूतांचे वेगवेगळे भाव हे, '''एकस्थम्‌''' = एकाच परमात्म्यामध्ये स्थित आहेत, '''च''' = तसेच, '''ततः एव''' = त्या परमात्म्यापासूनच, '''विस्तारम्‌''' = संपूर्ण भूतांचा विस्तार आहे असे, '''अनुपश्यति''' = पाहतो, '''तदा''' = त्याच क्षणी, '''(सः)''' = तो, '''ब्रह्म''' = सच्चिदानंदघन ब्रह्म, '''सम्पद्यते''' = प्राप्त करून घेतो ॥ १३-३० ॥ '''अर्थ''' ज्या क्षणी हा पुरुष भूतांचे निरनिराळे भाव एका परमात्म्यातच असलेले आणि त्या परमात्म्यापासूनच सर्व भूतांचा विस्तार आहे, असे पाहतो, त्याच क्षणी तो सच्चिदानंदघन ब्रह्माला प्राप्त होतो. ॥ १३-३० ॥ '''मूळ श्लोक''' अनादित्वान्निर्गुणत्वात्परमात्मायमव्ययः । शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते ॥ १३-३१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''अनादित्वात्‌''' = अनादी असल्यामुळे, '''(च)''' = आणि, '''निर्गुणत्वात्‌''' = निर्गुण असल्यामुळे, '''अयम्‌''' = हा, '''अव्ययः''' = अविनाशी, '''परमात्मा''' = परमात्मा, '''शरीरस्थः अपि''' = शरीरात स्थिर असूनसुद्धा, '''न करोति''' = वास्तवात काही करतही नाही, '''(च)''' = तसेच, '''न लिप्यते''' = लिप्तही होत नाही ॥ १३-३१ ॥ '''अर्थ''' हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), हा अविनाशी परमात्मा अनादी आणि निर्गुण असल्यामुळे शरीरात राहात असूनही वास्तविक तो काही करीत नाही आणि लिप्त होत नाही. ॥ १३-३१ ॥ '''मूळ श्लोक''' यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते । सर्वत्रावस्थितो देहे तथात्मा नोपलिप्यते ॥ १३-३२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यथा''' = ज्याप्रमाणे, '''सर्वगतम्‌''' = सर्वत्र व्याप्त असणारे, '''आकाशम्‌''' = आकाश हे, '''सौक्ष्म्यात्‌''' = सूक्ष्म असल्याकारणाने, '''न उपलिप्यते''' = लिप्त होत नाही, '''तथा''' = त्याप्रमाणे, '''देहे''' = देहामध्ये, '''सर्वत्र''' = सर्वत्र, '''अवस्थितः''' = स्थित असलेला, '''आत्मा''' = आत्मा हा (निर्गुण असल्यामुळे), '''न उपलिप्यते''' = देहाच्या गुणांनी लिप्त होत नाही ॥ १३-३२ ॥ '''अर्थ''' ज्याप्रमाणे सर्वत्र व्यापलेले आकाश सूक्ष्म असल्याकारणाने लिप्त होत नाही त्याचप्रमाणे देहात सर्वत्र व्यापून असलेला आत्मा निर्गुण असल्याकारणाने देहाच्या गुणांनी लिप्त होत नाही. ॥ १३-३२ ॥ '''मूळ श्लोक''' यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमं रविः । क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत ॥ १३-३३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''यथा''' = ज्याप्रमाणे, '''एकः''' = एकच, '''रविः''' = सूर्य, '''इमम्‌''' = या, '''कृत्स्नम्‌''' = संपूर्ण, '''लोकम्‌''' = ब्रह्मांडाला, '''प्रकाशयति''' = प्रकाशित करतो, '''तथा''' = त्याप्रमाणे, '''क्षेत्री''' = एकच आत्मा, '''कृत्स्नम्‌''' = संपूर्ण, '''क्षेत्रम्‌''' = क्षेत्राला, '''प्रकाशयति''' = प्रकाशित करतो ॥ १३-३३ ॥ '''अर्थ''' हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), ज्याप्रमाणे एकच सूर्य या संपूर्ण ब्रह्मांडाला प्रकाशित करतो, त्याचप्रमाणे एकच आत्मा संपूर्ण क्षेत्राला प्रकाशित करतो. ॥ १३-३३ ॥ '''मूळ श्लोक''' क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा । भूतप्रकृतिमोक्षं च ये विदुर्यान्ति ते परम्‌ ॥ १३-३४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोः''' = क्षेत्र आणि क्षेत्रज्ञ यांतील, '''अन्तरम्‌''' = भेद, '''च''' = आणि, '''भूतप्रकृतिमोक्षम्‌''' = कार्यासहित प्रकृतीपासून सुटका (या गोष्टी), '''ये''' = जे पुरुष, '''ज्ञानचक्षुषा''' = ज्ञानरूपी नेत्रांचे द्वारा, '''विदुः''' = तत्त्वतः जाणतात, '''ते''' = ते महात्मा जन, '''परम्‌''' = परम ब्रह्म परमात्म्याला, '''यान्ति''' = प्राप्त करून घेतात ॥ १३-३४ ॥ '''अर्थ''' अशा प्रकारे क्षेत्र व क्षेत्रज्ञ यांतील भेद तसेच कार्यासह प्रकृतीपासून मुक्त होण्याचा मार्ग ज्ञानदृष्टीने जे पुरुष तत्त्वतः जाणतात, ते महात्मे परब्रह्म परमात्म्याला प्राप्त होतात. ॥ १३-३४ ॥ '''मूळ तेराव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोग नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोग नावाचा हा तेरावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ १३ ॥ [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स प्रकल्पातून स्थानांतरीत]] [[वर्ग:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] cuk8e9mwvz7r413bavv1ugkzp0t56n3 0 2403 155558 150382 2022-08-07T15:09:20Z QueerEcofeminist 918 "[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : अकरावा अध्याय (विश्वरूपदर्शनयोग)]]" ला ने संरक्षित केले: संरक्षित केले, उत्पात नियंत्रण (via JWB) ([संपादन=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत) [स्थानांतरण=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत)) wikitext text/x-wiki '''मूळ अकराव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथैकादशोऽध्यायः '''अर्थ''' अकरावा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच मदनुग्रहाय परमं गुह्यमध्यात्मसञ्ज्ञितम्‌ । यत्त्वयोक्तं वचस्तेन मोहोऽयं विगतो मम ॥ ११-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''मदनुग्रहाय''' = माझ्यावर अनुग्रह करण्यासाठी, '''यत्‌''' = जे, '''परमम्‌''' = परम, '''गुह्यम्‌''' = गोपनीय, '''अध्यात्मसञ्ज्ञितम्‌''' = अध्यात्मविषयक, '''वचः''' = वचन (म्हणजे उपदेश), '''त्वया''' = तुम्ही, '''उक्तम्‌''' = सांगितले, '''तेन''' = त्यायोगाने, '''अयम्‌''' = हे, '''मम''' = माझे, '''मोहः''' = अज्ञान, '''विगतः''' = नष्ट झाले ॥ ११-१ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, माझ्यावर कृपा करण्यासाठी आपण जो अत्यंत गुप्त अध्यात्मविषयक उपदेश मला केला, त्याने माझे हे अज्ञान नाहीसे झाले. ॥ ११-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' भवाप्ययौ हि भूतानां श्रुतौ विस्तरशो मया । त्वत्तः कमलपत्राक्ष माहात्म्यमपि चाव्ययम्‌ ॥ ११-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''कमलपत्राक्ष''' = हे कमलनेत्रा, '''त्वत्तः''' = आपणाकडून, '''भूतानाम्‌''' = भूतांचे, '''भवाप्ययौ''' = उत्पत्ती व प्रलय, '''मया''' = मी, '''विस्तरशः''' = विस्तारपूर्वक, '''श्रुतौ''' = ऐकले आहेत, '''च''' = तसेच, '''(तव)''' = आपला, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी, '''माहात्म्यम्‌''' = महिमा, '''अपि''' = सुद्धा, '''(श्रुतः)''' = ऐकला आहे ॥ ११-२ ॥ '''अर्थ''' कारण हे कमलदलनयना, मी आपल्याकडून भूतांची उत्पत्ती आणि प्रलय विस्तारपूर्वक ऐकले आहेत. तसेच आपला अविनाशी प्रभावही ऐकला आहे. ॥ ११-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' एवमेतद्यथात्थ त्वमात्मानं परमेश्वर । द्रष्टुमिच्छामि ते रूपमैश्वरं पुरुषोत्तम ॥ ११-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''परमेश्वर''' = हे परमेश्वरा, '''त्वम्‌''' = आपण, '''आत्मानम्‌''' = स्वतःबद्दल, '''यथा''' = जसे, '''आत्थ''' = सांगत आहात, '''एतत्‌ एवम्‌ (एव)''' = हे ठीक असेच आहे (तरी सुद्धा), '''पुरुषोत्तम''' = हे पुरुषोत्तमा, '''ते''' = तुमचे, '''ऐश्वरम्‌ रूपम्‌''' = ज्ञान, ऐश्वर्य, शक्ती, बल, वीर्य आणि तेज यांनी युक्त अशा षडैश्वर्यसंपन्न रूपाला, '''द्रष्टुम्‌''' = प्रत्यक्ष पाहाण्याची, '''इच्छामि''' = माझी इच्छा आहे ॥ ११-३ ॥ '''अर्थ''' हे परमेश्वरा, आपण आपल्याविषयी जसे सांगत आहात, ते बरोबर तसेच आहे. हे पुरुषोत्तमा, आपले ज्ञान, ऐश्वर्य, शक्ती, बल, वीर्य आणि तेज यांनी युक्त ईश्वरी स्वरूप मला प्रत्यक्ष पाहाण्याची इच्छा आहे. ॥ ११-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' मन्यसे यदि तच्छक्यं मया द्रष्टुमिति प्रभो । योगेश्वर ततो मे त्वं दर्शयात्मानमव्ययम्‌ ॥ ११-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''प्रभो''' = हे प्रभो, '''मया''' = माझ्याकडून, '''तत्‌''' = ते तुमचे रूप, '''द्रष्टुम्‌''' = पाहिले जाणे, '''शक्यम्‌''' = शक्य आहे, '''इति''' = असे, '''यदि''' = जर, '''मन्यसे''' = तुम्हांला वाटत असेल, '''ततः''' = तर मग, '''योगेश्वर''' = हे योगेश्वरा, '''त्वम्‌''' = तुम्ही, '''अव्ययम्‌ आत्मानम्‌''' = तुमचे ते अविनाशी रूप, '''मे''' = मला, '''दर्शय''' = दाखवा ॥ ११-४ ॥ '''अर्थ''' हे प्रभो, जर मला आपले ते रूप पाहता येईल, असे आपल्याला वाटत असेल, तर हे योगेश्वरा, त्या अविनाशी स्वरूपाचे मला दर्शन घडवा. ॥ ११-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच पश्य मे पार्थ रूपाणि शतशोऽथ सहस्रशः । नानाविधानि दिव्यानि नानावर्णाकृतीनि च ॥ ११-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''अथ''' = आता, '''मे''' = माझी, '''शतशः''' = शेकडो, '''सहस्रशः''' = हजारो, '''नानाविधानि''' = नाना प्रकारची, '''च''' = आणि, '''नानावर्णाकॄतीनि''' = नाना वर्ण आणि नाना आकृती असणारी अशी, '''दिव्यानि''' = अलौकिक, '''रूपाणि''' = रूपे, '''पश्य''' = तू पाहा ॥ ११-५ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), आता तू माझी शेकडो-हजारो नाना प्रकारची, नाना रंगांची आणि नाना आकारांची अलौकिक रूपे पाहा. ॥ ११-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' पश्यादित्यान्वसून्‍रुद्रानश्विनौ मरुतस्तथा । बहून्यदृष्टपूर्वाणि पश्याश्चर्याणि भारत ॥ ११-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''(मयि)''' = माझ्या ठिकाणी, '''आदित्यान्‌''' = अदितीचे बारा पुत्र, '''वसून्‌''' = आठ वसू, '''रुद्रान्‌''' = एकादश रुद्र, '''अश्विनौ''' = दोन अश्विनीकुमार, '''(च)''' = आणि, '''मरुतः''' = एकोणपन्नास मरुद्‌ यांना, '''पश्य''' = तू पाहा, '''तथा''' = तसेच (आणखीसुद्धा), '''बहूनि''' = पुष्कळसी, '''अदृष्टपूर्वाणि''' = पूर्वी न पाहिलेली, '''आश्चर्याणि''' = आश्चर्ययुक्त रूपे, '''पश्य''' = तू पाहा ॥ ११-६ ॥ '''अर्थ''' हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), माझ्यामध्ये अदितीच्या बारा पुत्रांना, आठ वसूंना, अकरा रुद्रांना, दोन्ही अश्विनीकुमारांना आणि एकोणपन्नास मरुद्‌गणांना पाहा. तसेच आणखीही पुष्कळशी यापूर्वी न पाहिलेली आश्चर्यकारक रूपे पाहा. ॥ ११-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' इहैकस्थं जगत्कृत्स्नं पश्याद्य सचराचरम्‌ । मम देहे गुडाकेश यच्चान्यद्‍द्रष्टुमिच्छसि ॥ ११-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''गुडाकेश''' = हे अर्जुना, '''अद्य''' = आता, '''इह''' = या '''मम''' = माझ्या, '''देहे''' = शरीरात, '''एकस्थम्‌''' = एका जागी स्थित, '''सचराचरम्‌''' = चराचरासहित, '''कृत्स्नम्‌''' = संपूर्ण, '''जगत्‌''' = जग, '''पश्य''' = तू पाहा, '''(तथा)''' = तसेच, '''अन्यत्‌ च''' = आणखी सुद्धा, '''यत्‌''' = जे, '''द्रष्टुम्‌''' = पाहण्याची, '''इच्छसि''' = तुला इच्छा वाटेल, '''(तदपि पश्य)''' = तेही पाहा ॥ ११-७ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, आता या माझ्या शरीरात एकत्रित असलेले चराचरासह संपूर्ण जग पाहा. तसेच इतरही जे काही तुला पाहण्याची इच्छा असेल, ते पाहा. ॥ ११-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' न तु मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुषा । दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम्‌ ॥ ११-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''माम्‌''' = मला (तू), '''अनेन स्वचक्षुषा''' = आपल्या या लौकिक नेत्रांनी, '''द्रष्टुम्‌''' = पाहण्यास, '''न एव शक्यसे''' = निःसंदेह समर्थ नाहीस, '''(अतः)''' = म्हणून, '''ते''' = तुला, '''दिव्यम्‌''' = दिव्य अर्थात अलौकिक,'''चक्षुः''' = दृष्टी, '''ददामि''' = देतो (तिच्या सहाय्याने), '''मे''' = माझी, '''ऐश्वरम्‌ योगम्‌''' = ईश्वरीय योगशक्ती, '''पश्य''' = पाहा ॥ ११-८ ॥ '''अर्थ''' परंतु मला तू या तुझ्या चर्मचक्षूंनी खात्रीने पाहू शकणार नाहीस, म्हणून मी तुला दिव्य दृष्टी देतो. तिच्या सहाय्याने तू माझी ईश्वरी योगशक्ती पाहा. ॥ ११-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' सञ्जय उवाच एवमुक्त्वा ततो राजन्महायोगेश्वरो हरिः । दर्शयामास पार्थाय परमं रूपमैश्वरम्‌ ॥ ११-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सञ्जय''' = संजय, '''उवाच''' = म्हणाले, '''राजन्‌''' = हे राजन, '''एवम्‌''' = अशा प्रकारे, '''उक्त्वा''' = बोलून, '''ततः''' = त्यानंतर, '''महायोगेश्वरः''' = महायोगेश्वर, '''(च)''' = आणि, '''हरिः''' = सर्व पापांचा नाश करणाऱ्या अशा भगवंतांनी, '''पार्थाय''' = पार्थाला (अर्थात पृथापुत्र अर्जुनाला), '''परमम्‌''' = परम, '''ऐश्वरम्‌''' = ऐश्वर्ययुक्त, '''रूपम्‌''' = दिव्य स्वरूप, '''दर्शयामास''' = दाखविले ॥ ११-९ ॥ '''अर्थ''' संजय म्हणाले, हे महाराज, महायोगेश्वर आणि सर्व पापांचा नाश करणाऱ्या भगवंतांनी (अर्थात श्रीकृष्णांनी) असे सांगून मग पार्थाला (अर्थात पृथापुत्र अर्जुनाला) परम ऐश्वर्ययुक्त दिव्य स्वरूप दाखविले. ॥ ११-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनेकवक्त्रनयनमनेकाद्भुतदर्शनम्‌ । अनेक दिव्याभरणं दिव्यानेकोद्यतायुधम्‌ ॥ ११-१० ॥ दिव्यमाल्याम्बरधरं दिव्यगन्धानुलेपनम्‌ । सर्वाश्चर्यमयं देवमनन्तं विश्वतोमुखम्‌ ॥ ११-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अनेकवक्त्रनयनम्‌''' = अनेक मुखे व नेत्र यांनी युक्त, '''अनेकाद्भुतदर्शनम्‌''' = अनेक अद्भुत दर्शने असणाऱ्या, '''अनेकदिव्याभरणम्‌''' = पुष्कळशा दिव्य भूषणांनी युक्त, '''(च)''' = आणि, '''दिव्यानेकोद्यतायुधम्‌''' = पुष्कळशी दिव्य शस्त्रे हातांमध्ये उचलून धरणाऱ्या, '''दिव्यमाल्याम्बरधरम्‌''' = दिव्य माला आणि वस्त्रे धारण करणाऱ्या, '''दिव्यगन्धानुलेपनम्‌''' = संपूर्ण शरीरावर दिव्य गंधाचा लेप असणाऱ्या, '''सर्वाश्चर्यमयम्‌''' = सर्व प्रकारच्या आश्चर्यांनी युक्त, '''अनन्तम्‌''' = अंत नसलेल्या, '''(च)''' = आणि, '''विश्वतोमुखम्‌''' = सर्व बाजूंना तोंडे असणाऱ्या विराट स्वरूप अशा, '''देवम्‌''' = परमदेव परमेश्वराला, '''(अर्जुनः अपश्यत्‌)''' = अर्जुनाने पाहिले ॥ ११-१०, ११-११ ॥ '''अर्थ''' अनेक तोंडे व डोळे असलेल्या, अनेक आश्चर्यकारक दर्शने असलेल्या, पुष्कळशा दिव्य अलंकारांनी विभूषित आणि पुष्कळशी दिव्य शस्त्रे हातात घेतलेल्या, दिव्य माळा आणि वस्त्रे धारण केलेल्या, तसेच दिव्य गंधाने विभूषित, सर्व प्रकारच्या आश्चर्यांनी युक्त, अनंतस्वरूप, सर्व बाजूंना तोंडे असलेल्या विराटस्वरूप परमदेव परमेश्वराला अर्जुनाने पाहिले. ॥ ११-१०, ११-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' दिवि सूर्यसहस्रस्य भवेद्युगपदुस्थिता । यदि भाः सदृशी सा स्याद्भासस्तस्य महात्मनः ॥ ११-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यदि''' = जर, '''दिवि''' = आकाशामध्ये, '''सूर्यसहस्रस्य''' = हजार सूर्यांचा, '''युगपत्‌''' = एकदम, '''उत्थिता''' = उदय झाल्यामुळे उत्पन्न होणारा जो, '''भाः''' = प्रकाश, '''भवेत्‌''' = पडेल (तर), '''सा''' = तो (प्रकाश), '''तस्य''' = त्या, '''महात्मनः''' = विश्वरूप परमात्म्याच्या, '''भासः''' = प्रकाशाच्या, '''सदृशी''' = सदृश कदाचित, '''(स्यात्‌)''' = होईल ॥ ११-१२ ॥ '''अर्थ''' आकाशात हजार सूर्य एकदम उगवले असता जो प्रकाश पडेल, तोही त्या विश्वरूप परमात्म्याच्या प्रकाशाइतका कदाचितच होईल म्हणजे होणार नाही. ॥ ११-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' तत्रैकस्थं जगत्‌कृत्स्नं प्रविभक्तमनेकधा । अपश्यद्देवदेवस्य शरीरे पाण्डवस्तदा ॥ ११-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तदा''' = त्यावेळी, '''अनेकधा''' = अनेक प्रकारांनी, '''प्रविभक्तम्‌''' = विभक्त म्हणजे पृथक्‌ पृथक्‌ असणारे, '''कृत्स्नम्‌''' = संपूर्ण, '''जगत्‌''' = जग, '''देवदेवस्य''' = देवांचा देव अशा श्रीकृष्ण भगवानाच्या, '''तत्र''' = त्या, '''शरीरे''' = शरीरामध्ये, '''एकस्थम्‌''' = एका जागी स्थित असे, '''पाण्डवः''' = पांडवाने (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुनाने), '''अपश्यत्‌''' = पाहिले ॥ ११-१३ ॥ '''अर्थ''' पांडवाने (पांडुपुत्र अर्जुनाने) त्यावेळी अनेक प्रकारांत विभागलेले संपूर्ण जग देवाधिदेव भगवान श्रीकृष्णांच्या त्या शरीरात एकत्रित असलेले पाहिले. ॥ ११-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' ततः स विस्मयाविष्टो हृष्टरोमा धनञ्जयः । प्रणम्य शिरसा देवं कृताञ्जलिरभाषत ॥ ११-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ततः''' = त्यानंतर, '''विस्मयाविष्टः''' = आश्चर्यचकित, '''(च)''' = आणि, '''हृष्टरोमा''' = शरीर पुलकित झालेल्या, '''सः''' = त्या, '''धनञ्जयः''' = धनंजयाने (अर्थात अर्जुनाने), '''देवम्‌''' = प्रकाशमय विश्वरूप परमात्म्याला (श्रद्धाभक्तिसहित), '''शिरसा''' = मस्तकाने, '''प्रणम्य''' = प्रणाम करून, '''कृताञ्जलिः''' = हात जोडून, '''(इति)''' = असे, '''अभाषत''' = म्हटले ॥ ११-१४ ॥ '''अर्थ''' त्यानंतर तो आश्चर्यचकित झालेला व अंगावर रोमांच उभे राहिलेला धनंजय (अर्थात अर्जुन), प्रकाशमय विश्वरूप परमात्म्याला श्रद्धाभक्तीसह मस्तकाने प्रणाम करून हात जोडून म्हणाला ॥ ११-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच पश्यामि देवांस्तव देव देहे सर्वांस्तथा भूतविशेषसंघान्‌ । ब्रह्माणमीशं कमलासनस्थमृषींश्च सर्वानुरगांश्च दिव्यान्‌ ॥ ११-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''देव''' = हे देवा, '''तव''' = तुमच्या, '''देहे''' = शरीरात, '''सर्वान्‌''' = संपूर्ण, '''देवान्‌''' = देव, '''तथा''' = तसेच, '''भूतविशेषसङ्घान्‌''' = अनेक भूतांचे समुदाय, '''कमलासनस्थम्‌''' = कमळाच्या आसनावर विराजित, '''ब्रह्माणम्‌''' = ब्रह्मदेव, '''ईशम्‌''' = महादेव, '''च''' = आणि, '''सर्वान्‌''' = संपूर्ण, '''ऋषीन्‌''' = ऋषी, '''च''' = तसेच, '''दिव्यान्‌''' = दिव्य, '''उरगान्‌''' = सर्प, '''पश्यामि''' = मी पाहात आहे ॥ ११-१५ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे देवा, मी आपल्या दिव्य देहात संपूर्ण देवांना तसेच अनेक भूतांच्या समुदायांना, कमळाच्या आसनावर विराजमान झालेल्या ब्रह्मदेवांना, शंकरांना, सर्व ऋषींना तसेच दिव्य सर्पांना पाहात आहे. ॥ ११-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं पश्यामि त्वां सर्वतोऽनन्तरूपम्‌ । नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादिं पश्यामि विश्वेश्वर विश्वरूप ॥ ११-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विश्वेश्वर''' = हे संपूर्ण विश्वाच्या स्वामी, '''अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रम्‌''' = अनेक भुजा, उदरे, मुखे आणि नेत्र यांनी युक्त, '''(तथा)''' = तसेच, '''सर्वतः''' = सर्व बाजूंना, '''अनन्तरूपम्‌''' = अनंत रूपे असणाऱ्या अशा, '''त्वाम्‌''' = आपणाला, '''पश्यामि''' = मी पाहात आहे, '''विश्वरूप''' = हे विश्वरूपा, '''तव''' = आपला, '''अन्तम्‌''' = अंत, '''न पश्यामि''' = मला दिसत नाही, '''(तथा)''' = तसेच, '''न मध्यम्‌''' = मध्य दिसत नाही, '''पुनः''' = आणि, '''न आदिम्‌''' = आदीही दिसत नाही ॥ ११-१६ ॥ '''अर्थ''' हे संपूर्ण विश्वाचे स्वामी, मी आपल्याला अनेक बाहू, पोटे, तोंडे आणि डोळे असलेले, तसेच सर्व बाजूंनी अनंत रूपे असलेले पाहात आहे. हे विश्वरूपा, मला आपला ना अंत दिसत, ना मध्य दिसत, ना आरंभ ॥ ११-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' किरीटिनं गदिनं चक्रिणं च तेजोराशिं सर्वतो दीप्तिमन्तम्‌ । पश्यामि त्वां दुर्निरीक्ष्यं समन्ताद्दीप्तानलार्कद्युतिमप्रमेयम्‌ ॥ ११-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''किरीटिनम्‌''' = मुकुटयुक्त, '''गदिनम्‌''' = गदेने युक्त, '''च''' = आणि, '''चक्रिणम्‌''' = चक्राने युक्त, '''(तथा)''' = तसेच, '''सर्वतः''' = सर्व बाजूंनी, '''दीप्तिमन्तम्‌''' = प्रकाशमान, '''तेजोराशिम्‌''' = तेजाचा पुंज, '''दीप्तानलार्कद्युतिम्‌''' = प्रज्वलित अग्नी आणि सूर्याच्या सदृश ज्योती यांनी युक्त, '''दुर्निरीक्ष्यम्‌''' = मोठ्या कष्टाने पाहिले जाण्यास योग्य, '''समन्तात्‌''' = सर्व बाजूंनी, '''अप्रमेयम्‌''' = अप्रमेय-स्वरूप अशा, '''त्वाम्‌''' = आपणास, '''पश्यामि''' = मी पाहात आहे ॥ ११-१७ ॥ '''अर्थ''' मी आपल्याला मुकुट घातलेले, गदा व चक्र धारण केलेले, सर्व बाजूंनी प्रकाशमान तेजाचा समूह असे, प्रज्वलित अग्नी व सूर्य यांच्याप्रमाणे तेजाने युक्त, पाहण्यास अतिशय कठीण आणि सर्व दृष्टींनी अमर्याद असे पाहात आहे. ॥ ११-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' त्वमक्षरं परमं वेदितव्यं त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम्‌ । त्वमव्ययः शाश्वतधर्मगोप्ता सनातनस्त्वं पुरुषो मतो मे ॥ ११-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''वेदितव्यम्‌''' = जाणून घेण्यास योग्य असे, '''परमम्‌''' = परम, '''अक्षरम्‌''' = अक्षर म्हणजे परब्रह्म परमात्मा, '''त्वम्‌ (एव असि)''' = तुम्हीच आहात, '''अस्य''' = या, '''विश्वस्य''' = जगाचा, '''परम्‌''' = परम, '''निधानम्‌ त्वम्‌''' = आश्रय तुम्ही आहात, '''शाश्वतधर्मगोप्ता त्वम्‌''' = सनातन धर्माचे रक्षक तुम्ही आहात, '''अव्ययः सनातनः पुरुषः त्वम्‌''' = (आणि) अविनाशी सनातन पुरुष सुद्धा तुम्ही आहात, '''(इति)''' = असे, '''मे मतः''' = माझे मत आहे ॥ ११-१८ ॥ '''अर्थ''' आपणच जाणण्याजोगे परब्रह्म परमात्मा आहात. आपणच या जगाचे परम आधार आहात. आपणच अनादी धर्माचे रक्षक आहात आणि आपणच अविनाशी सनातन पुरुष आहात, असे मला वाटते. ॥ ११-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्यमनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रम्‌ । पश्यामि त्वां दीप्तहुताशवक्त्रं स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम्‌ ॥ ११-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अनादिमध्यान्तम्‌''' = आदी, अंत आणि मध्य यांनी रहित, '''अनन्तवीर्यम्‌''' = अनंत सामर्थ्याने युक्त, '''अनन्तबाहुम्‌''' = अनंत बाहू असणाऱ्या, '''शशिसूर्यनेत्रम्‌''' = चंद्र व सूर्य रूपी नेत्र असणाऱ्या, '''दीप्तहुताशवक्त्रम्‌''' = प्रज्वलित अग्निरूपी मुख असणाऱ्या, '''(च)''' = आणि, '''स्वतेजसा''' = स्वतःच्या तेजाने, '''इदम्‌''' = या, '''विश्वम्‌''' = जगाला, '''तपन्तम्‌''' = संतप्त करणाऱ्या अशा, '''त्वाम्‌''' = आपणास, '''पश्यामि''' = मी पाहात आहे ॥ ११-१९ ॥ '''अर्थ''' आपण आदी, मध्य आणि अंत नसलेले, अनंत सामर्थ्याने युक्त, अनंत बाहू असलेले, चंद्र व सूर्य हे ज्यांचे नेत्र आहेत, पेटलेल्या अग्नीसारखे ज्यांचे मुख आहे आणि आपल्या तेजाने या जगाला तापविणारे, असे आहात, असे मला दिसते. ॥ ११-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' द्यावापृथिव्योरिदमन्तरं हि व्याप्तं त्वयैकेन दिशश्च सर्वाः । दृष्ट्वाद्भुतं रूपमुग्रं तवेदं लोकत्रयं प्रव्यथितं महात्मन ॥ ११-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महात्मन्‌''' = हे महात्मन्‌, '''द्यावापृथिव्योः''' = स्वर्ग आणि पृथ्वी यांच्यामधील, '''इदम्‌''' = हे, '''अन्तरम्‌''' = संपूर्ण आकाश, '''च''' = तसेच, '''सर्वाः''' = सर्व, '''दिशः''' = दिशा, '''त्वया एकेन हि''' = आपण एकट्यानेच, '''व्याप्तम्‌''' = परिपूर्ण (व्याप्त) आहेत, '''(तथा)''' = तसेच, '''तव''' = तुमचे, '''इदम्‌''' = हे, '''अद्भुतम्‌''' = अलौकिक, '''(च)''' = आणि, '''उग्रम्‌''' = भयंकर, '''रूपम्‌''' = रूप, '''दृष्ट्वा''' = पाहून, '''लोकत्रयम्‌''' = तिन्ही लोक, '''प्रव्यथितम्‌''' = अतिभयकंपित होत आहेत ॥ ११-२० ॥ '''अर्थ''' हे महात्मन्‌, हे स्वर्ग आणि पृथ्वी यांच्यामधील आकाश आणि सर्व दिशा फक्त आपण एकट्यानेच व्यापून टाकल्या आहेत. आपले हे अलौकिक आणि भयंकर रूप पाहून तिन्ही लोक अत्यंत भयभीत झाले आहेत. ॥ ११-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' अमी हि त्वां सुरसङ्घा विशन्ति केचिद्भीताः प्राञ्जलयो गृणन्ति । स्वस्तीत्युक्त्वा महर्षिसिद्धसङ्घाः स्तुवन्ति त्वां स्तुतिभिः पुष्कलाभिः ॥ ११-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अमी हि''' = तेच, '''सुरसङ्घाः''' = देवतांचे समुह, '''त्वाम्‌''' = तुमच्यात, '''विशन्ति''' = प्रवेश करीत आहेत, '''(च)''' = आणि, '''भीताः''' = भयभीत होऊन, '''केचित्‌''' = काही, '''प्राञ्जलयः''' = हात जोडून (तुमचे नाम व गुण यांचा), '''गृणन्ति''' = उच्चार करीत आहेत, '''(तथा)''' = तसेच, '''महर्षिसिद्धसङ्घाः''' = महर्षी व सिद्ध यांचे समुदाय, '''स्वस्ति''' = कल्याण असो, '''इति''' = असे, '''उक्त्वा''' = म्हणून, '''पुष्कलाभिः स्तुतिभिः''' = पुष्कळ स्तोत्रांचे द्वारा, '''त्वाम्‌''' = आपली, '''स्तुवन्ति''' = स्तुती करीत आहेत ॥ ११-२१ ॥ '''अर्थ''' तेच देवतांचे समुदाय आपल्यात शिरत आहेत आणि काही भयभीत होऊन हात जोडून आपल्या नावांचे व गुणांचे वर्णन करीत आहेत. तसेच महर्षी व सिद्ध यांचे समुदाय, सर्वांचे कल्याण होवो, अशी मंगलाशा करून उत्तमोत्तम स्तोत्रे म्हणून आपली स्तुती करीत आहेत. ॥ ११-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' रुद्रादित्या वसवो ये च साध्या विश्वेऽश्विनौ मरुतश्चोष्मपाश्च । गन्धर्वयक्षासुरसिद्धसङ्घा वीक्षन्ते त्वां विस्मिताश्चैव सर्वे ॥ ११-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ये''' = जे, '''रुद्रादित्याः''' = अकरा रुद्र व बारा आदित्य, '''च''' = तसेच, '''वसवः''' = आठ वसू, '''साध्याः''' = साध्यांचे गण, '''विश्वे''' = विश्वेदेव, '''अश्विनौ''' = दोन अश्विनीकुमार, '''च''' = तसेच, '''मरुतः''' = मरुद्गण, '''च''' = आणि, '''ऊष्मपाः''' = पितरांचे समुदाय, '''च''' = तसेच, '''गन्धर्वयक्षासुरसिद्धसङ्घाः''' = गंधर्व, यक्ष, राक्षस आणि सिद्ध यांचे समुदाय, '''(सन्ति)''' = आहेत, '''(ते)''' = ते, '''सर्वे''' = सर्व जण, '''विस्मिताः''' = विस्मित होऊन, '''त्वाम्‌ एव वीक्षन्ते''' = तुम्हांलाच पाहात आहेत ॥ ११-२२ ॥ '''अर्थ''' अकरा रुद्र, बारा आदित्य तसेच आठ वसू, साध्यगण, विश्वेदेव, दोन अश्विनीकुमार, मरुद्‌गण आणि पितरांचे समुदाय, तसेच गंधर्व, यक्ष, राक्षस आणि सिद्धांचे समुदाय आहेत, ते सर्वच चकित होऊन आपल्याकडे पाहात आहेत. ॥ ११-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' रूपं महत्ते बहुवक्त्रनेत्रं महाबाहो बहुबाहूरुपादम्‌ । बहूदरं बहुदंष्ट्राकरालं दृष्ट्वा लोकाः प्रव्यथितास्तथाहम्‌ ॥ ११-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महाबाहो''' = हे महाबाहो, '''बहुवक्त्रनेत्रम्‌''' = अनेक मुखे आणि नेत्र असलेले, '''बहुबाहूरुपादम्‌''' = पुष्कळ हात, मांड्या व पाय असणारे, '''बहूदरम्‌''' = पुष्कळ पोटे असणारे, '''बहुदंष्ट्राकरालम्‌''' = पुष्कळशा दाढांमुळे अत्यंत विकराल, '''(च)''' = आणि, '''महत्‌''' = महान असे, '''ते''' = आपले, '''रूपम्‌''' = रूप, '''दृष्ट्वा''' = पाहून, '''लोकाः''' = सर्व लोक, '''प्रव्यथिताः''' = व्याकूळ होत आहेत, '''तथा''' = तसेच, '''अहम्‌ (अपि)''' = मी सुद्धा व्याकूळ होत आहे ॥ ११-२३ ॥ '''अर्थ''' हे महाबाहो, आपले अनेक तोंडे, अनेक डोळे, अनेक हात, मांड्या व पाय असलेले, अनेक पोटांचे आणि अनेक दाढांमुळे अतिशय भयंकर असे महान रूप पाहून सर्व लोक व्याकूळ होत आहेत. तसेच मीही व्याकूळ होत आहे. ॥ ११-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' नभःस्पृशं दीप्तमनेकवर्णं व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम्‌ । दृष्ट्वा हि त्वां प्रव्यथितान्तरात्मा धृतिं न विन्दामि शमं च विष्णो ॥ ११-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''विष्णो''' = हे विष्णू, '''नभःस्पृशम्‌''' = आकाशाला स्पर्श करणाऱ्या, '''दीप्तम्‌''' = देदीप्यमान, '''अनेकवर्णम्‌''' = अनेक वर्णांनी युक्त, '''(तथा)''' = तसेच, '''व्यात्ताननम्‌''' = मुखे पसरलेल्या, '''(च)''' = आणि, '''दीप्तविशालनेत्रम्‌''' = प्रकाशमान विशाल नेत्रांनी युक्त अशा, '''त्वाम्‌''' = तुम्हाला, '''दृष्ट्वा''' = पाहून, '''प्रव्यथितान्तरात्मा''' = अंतःकरण भयभीत झालेल्या अशा मला, '''धृतिम्‌''' = धैर्य, '''च''' = व, '''शमम्‌''' = शांती, '''न विन्दामि''' = मिळत नाही ॥ ११-२४ ॥ '''अर्थ''' कारण हे विष्णो, आकाशाला जाऊन भिडलेल्या, तेजस्वी, अनेक रंगांनी युक्त, पसरलेली तोंडे व तेजस्वी विशाल डोळे यांनी युक्त अशा आपल्याला पाहून भयभीत अंतःकरण झालेल्या माझे धैर्य व शांती नाहीशी झाली आहेत. ॥ ११-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' दंष्ट्राकरालानि च ते मुखानि दृष्ट्वैव कालानलसन्निभानि । दिशो न जाने न लभे च शर्म प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥ ११-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''दंष्ट्राकरालानि''' = दाढांमुळे विकराल, '''(च)''' = आणि, '''कालानलसन्निभानि''' = प्रलयकाळच्या अग्नीसारखी प्रज्वलित, '''ते''' = तुमची, '''मुखानि''' = मुखे, '''दृष्ट्वा''' = पाहून, '''दिशः''' = दिशा, '''न जाने''' = मला कळेनाशा झाल्या आहेत, '''च''' = तसेच, '''शर्म एव''' = सुखसुद्धा, '''न लभे''' = मला प्राप्त होत नाही (म्हणून), '''देवेश''' = हे देवेशा, '''जगन्निवास''' = जे जगन्निवासा, '''प्रसीद''' = तुम्ही प्रसन्न व्हा ॥ ११-२५ ॥ '''अर्थ''' दाढांमुळे भयानक व प्रलयकाळच्या अग्नीसारखी प्रज्वलित आपली तोंडे पाहून मला दिशा कळेनाशा झाल्या असून माझे सुखही हरपले आहे. म्हणून हे देवाधिदेवा, हे जगन्निवासा, आपण प्रसन्न व्हा. ॥ ११-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अमी च त्वां धृतराष्ट्रस्य पुत्राः सर्वे सहैवावनिपालसङ्घैः । भीष्मो द्रोणः सूतपुत्रस्तथासौ सहास्मदीयैरपि योधमुख्यैः ॥ ११-२६ ॥ वक्त्राणि ते त्वरमाणा विशन्ति दंष्ट्राकरालानि भयानकानि । केचिद्विलग्ना दशनान्तरेषु संदृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गैः ॥ ११-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अमी''' = ते, '''सर्वे एव''' = सर्वच, '''धृतराष्ट्रस्य''' = धृतराष्ट्राचे, '''पुत्राः''' = पुत्र, '''अवनिपालसङ्घैः सह''' = राजांच्या समुदायांसहित, '''त्वाम्‌''' = तुमच्यात, '''(प्रविशन्ति)''' = प्रवेश करीत आहोत, '''च''' = आणि, '''भीष्मः''' = भीष्म पितामह, '''द्रोणः''' = द्रोणाचार्य, '''तथा''' = तसेच, '''असौ''' = तो, '''सूतपुत्रः''' = कर्ण, '''(च)''' = आणि, '''अस्मदीयैः अपि''' = आमच्या पक्षातील, '''योधमुख्यैः''' = प्रधान योद्ध्यांच्या सुद्धा, '''सह''' = सहित, '''(सर्वे)''' = सर्वच्या सर्वजण, '''ते''' = तुमच्या, '''दंष्ट्राकरालानि''' = दाढांमुळे विकराल, '''भयानकानि''' = भयानक अशा, '''वक्त्राणि''' = मुखांमध्ये, '''त्वरमाणाः''' = मोठ्या वेगाने पळत, '''विशन्ति''' = प्रवेश करीत आहेत, '''(च)''' = आणि, '''केचित्‌''' = काही, '''चूर्णितैः''' = चूर्ण झालेल्या, '''उत्तमाङ्गैः''' = मस्तकांसहित, '''(तव)''' = तुमच्या, '''दशनान्तरेषु''' = दातांच्यामध्ये, '''विलग्नाः''' = चिकटलेले असे, '''सन्दृश्यन्ते''' = दिसून येत आहेत ॥ ११-२६, ११-२७ ॥ '''अर्थ''' ते सर्व धृतराष्ट्राचे पुत्र राजसमुदायासह आपल्यात प्रवेश करीत आहेत आणि पितामह भीष्म, द्रोणाचार्य तसेच तो कर्ण आणि आमच्या बाजूच्याही प्रमुख योद्ध्यांसह सगळेच आपल्या दाढांमुळे भयंकर दिसणाऱ्या तोंडात मोठ्या वेगाने धावत धावत जात आहेत आणि कित्येक डोकी चिरडलेले आपल्या दातांच्या फटीत अडकलेले दिसत आहेत. ॥ ११-२६, ११-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' यथा नदीनां बहवोऽम्बुवेगाः समुद्रमेवाभिमुखा द्रवन्ति । तथा तवामी नरलोकवीरा विशन्ति वक्त्राण्यभिविज्वलन्ति ॥ ११-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यथा''' = ज्याप्रमाणे, '''नदीनाम्‌''' = नद्यांचे, '''बहवः''' = पुष्कळसे, '''अम्बुवेगाः''' = जलाचे प्रवाह (स्वाभाविकपणे), '''समुद्रम्‌ एव''' = समुद्राकडेच, '''अभिमुखाः''' = संमुख होऊन, '''द्रवन्ति''' = धावतात म्हणजे समुद्रात प्रवेश करतात, '''तथा''' = त्याप्रमाणे, '''अमी''' = ते, '''नरलोकवीराः (अपि)''' = नरलोकाचे श्रेष्ठ वीरसुद्धा, '''तव''' = तुमच्या, '''अभिविज्वलन्ति''' = प्रज्वलित, '''वक्त्राणि''' = मुखांमध्ये, '''विशन्ति''' = प्रवेश करीत आहेत ॥ ११-२८ ॥ '''अर्थ''' ज्याप्रमाणे नद्यांचे पुष्कळसे जलप्रवाह स्वाभाविकच समुद्राच्याच दिशेने धाव घेतात अर्थात समुद्रात प्रवेश करतात, त्याचप्रमाणे ते मनुष्यलोकातील वीर आपल्या प्रज्वलित तोंडात शिरत आहेत. ॥ ११-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' यथा प्रदीप्तं ज्वलनं पतङ्गा विशन्ति नाशाय समृद्धवेगाः । तथैव नाशाय विशन्ति लोकास्तवापि वक्त्राणि समृद्धवेगाः ॥ ११-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यथा''' = ज्याप्रमाणे, '''पतङ्गा''' = पतंग, '''नाशाय''' = नष्ट होण्यासाठी, '''समृद्धवेगाः''' = अतिवेगाने दौडत, '''प्रदीप्तम्‌''' = प्रज्वलित, '''ज्वलनम्‌''' = अग्नीमध्ये, '''विशन्ति''' = प्रवेश करतात, '''तथा एव''' = त्याचप्रमाणे, '''(एते)''' = हे, '''लोकाः अपि''' = सर्व लोकसुद्धा, '''नाशाय''' = स्वतःचा नाश करून घेण्यास, '''समृद्धवेगाः''' = अतिवेगाने धावत, '''तव''' = तुमच्या, '''वक्त्राणि''' = मुखांमध्ये, '''विशन्ति''' = प्रवेश करीत आहेत ॥ ११-२९ ॥ '''अर्थ''' जसे पतंग नष्ट होण्यासाठी पेटलेल्या अग्नीत अतिशय वेगाने धावत शिरतात, तसेच हे सर्व लोकही स्वतःच्या नाशासाठी आपल्या तोंडात अतिशय वेगाने धावत प्रवेश करीत आहेत. ॥ ११-२९ ॥ '''मूळ श्लोक''' लेलिह्यसे ग्रसमानः समन्ताल्लोकान्समग्रान्वदनैर्ज्वलद्भिः । तेजोभिरापूर्य जगत्समग्रं भासस्तवोग्राः प्रतपन्ति विष्णो ॥ ११-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ज्वलद्भिः''' = प्रज्वलित, '''वदनैः''' = मुखांचे द्वारा, '''समग्रान्‌''' = संपूर्ण, '''लोकान्‌''' = लोकांना, '''ग्रसमानः''' = ग्रास करीत त्यांना, '''समन्तात्‌''' = सर्व बाजूंनी, '''लेलिह्यसे''' = वारंवार गिळत आहात, '''विष्णो''' = हे विष्णू, '''तव''' = तुमचा, '''उग्राः''' = उग्र, '''भासः''' = प्रकाश, '''समग्रम्‌''' = संपूर्ण, '''जगत्‌''' = जगाला, '''तेजोभिः''' = तेजाच्या द्वारा, '''आपूर्य''' = परिपूर्ण करून, '''प्रतपन्ति''' = संतप्त करीत आहात ॥ ११-३० ॥ '''अर्थ''' आपण त्या सर्व लोकांना प्रज्वलित तोंडांनी गिळत गिळत सर्व बाजूंनी वारंवार चाटत आहात. हे विष्णो, आपला प्रखर प्रकाश सर्व जगाला तेजाने पूर्ण भरून तापवीत आहे. ॥ ११-३० ॥ '''मूळ श्लोक''' आख्याहि मे को भवानुग्ररूपो नमोऽस्तु ते देववर प्रसीद । विज्ञातुमिच्छामि भवन्तमाद्यं न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम्‌ ॥ ११-३१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मे''' = मला, '''आख्याहि''' = तुम्ही सांगा की, '''उग्ररूपः''' = उग्ररूप असणारे, '''भवान्‌''' = तुम्ही, '''कः''' = कोण आहात, '''देववर''' = हे देवांमध्ये श्रेष्ठा, '''ते''' = तुम्हाला, '''नमः''' = नमस्कार, '''अस्तु''' = असो, '''प्रसीद''' = तुम्ही प्रसन्न व्हा, '''आद्यम्‌''' = आदिपुरुष अशा, '''भवन्तम्‌''' = तुम्हांस, '''विज्ञातुम्‌''' = विशेषरूपाने जाणून घेण्याची, '''इच्छामि''' = मला इच्छा आहे, '''हि''' = कारण, '''तव''' = तुमची, '''प्रवृत्तिम्‌''' = प्रवृत्ती, '''न प्रजानामि''' = मला कळत नाही ॥ ११-३१ ॥ '''अर्थ''' मला सांगा की, भयंकर रूप धारण करणारे आपण कोण आहात? हे देवश्रेष्ठा, आपणास नमस्कार असो. आपण प्रसन्न व्हा. आदिपुरुष अशा आपल्याला मी विशेष रीतीने जाणू इच्छितो. कारण आपली ही करणी मला कळत नाही. ॥ ११-३१ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धो लोकान्समाहर्तुमिह प्रवृत्तः । ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्वे येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः ॥ ११-३२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''लोकक्षयकृत्‌''' = लोकांचा नाश करणारा, '''प्रवृद्धः''' = वाढलेला असा, '''कालः''' = महाकाल, '''अस्मि''' = मी आहे, '''इह''' = या समयी, '''लोकान्‌''' = या लोकांना, '''समाहर्तुम्‌''' = नष्ट करण्यासाठी, '''प्रवृत्तः''' = मी प्रवृत्त झालो आहे (म्हणून), '''ये''' = जे, '''प्रत्यनीकेषु''' = प्रतिपक्षीयांच्या सैन्यामध्ये, '''अवस्थिताः''' = स्थित असणारे, '''योधाः''' = योद्धे लोक आहेत, '''(ते)''' = ते, '''सर्वे''' = सर्व, '''त्वाम्‌ ऋते अपि न भविष्यन्ति''' = तुझ्याशिवायही राहाणार नाहीत म्हणजे तू युद्ध केले नाहीस तरीसुद्धा त्या सर्वांचा नाश होऊन जाईल ॥ ११-३२ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, मी लोकांचा नाश करणारा वाढलेला महाकाल आहे. यावेळी या लोकांच्या नाशासाठी मी प्रवृत्त झालो आहे. म्हणून शत्रुपक्षीय सैन्यात जे योद्धे आहेत, ते सर्व तुझ्याशिवायही राहणार नाहीत. म्हणजेच तू युद्ध केले नाहीस, तरी या सर्वांचा नाश होणार आहे. ॥ ११-३२ ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्मात्त्वमुत्तिष्ठ यशो लभस्व जित्वा शत्रून्भुङ्क्ष्व राज्यं समृद्धम्‌ । मयैवैते निहताः पूर्वमेव निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन्‌ ॥ ११-३३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''त्वम्‌''' = तू, '''उत्तिष्ठ''' = ऊठ, '''यशः''' = यश, '''लभस्व''' = प्राप्त करून घे, '''(च)''' = आणि, '''शत्रून्‌''' = शत्रूंना, '''जित्वा''' = जिंकून, '''समृद्धम्‌''' = धनधान्याने संपन्न असे, '''राज्यम्‌''' = राज्य, '''भुङ्क्ष्व''' = भोग, '''एते''' = हे सर्व (शूरवीर), '''पूर्वम्‌''' = अगोदरच, '''मया एव''' = माझ्याकडूनच, '''निहताः''' = मारले गेलेले आहेत, '''सव्यसाचिन्‌''' = हे सव्यसाची अर्जुना, '''निमित्तमात्रम्‌ एव''' = केवळ निमित्तमात्र, '''भव''' = तू हो ॥ ११-३३ ॥ '''अर्थ''' म्हणूनच तू ऊठ. यश मिळव. शत्रूंना जिंकून धनधान्यसंपन्न राज्याचा उपभोग घे. हे सर्व शूरवीर आधीच माझ्याकडून मारले गेलेले आहेत. हे सव्यसाची अर्जुना, तू फक्त निमित्तमात्र हो. ॥ ११-३३ ॥ '''मूळ श्लोक''' द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथं च कर्णं तथान्यानपि योधवीरान्‌ । मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठा युध्यस्व जेतासि रणे सपत्‍नान्‌ ॥ ११-३४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''द्रोणम्‌''' = द्रोणाचार्य, '''च''' = आणि, '''भीष्मम्‌''' = भीष्म पितामह, '''च''' = तसेच, '''जयद्रथम्‌''' = जयद्रथ, '''च''' = आणि, '''कर्णम्‌''' = कर्ण, '''तथा''' = तसेच, '''अन्यान्‌ अपि''' = आणखीसुद्धा बरेचसे, '''मया''' = माझ्याकडून, '''हतान्‌''' = मारले गेले आहेत त्या, '''योधवीरान्‌''' = शूरवीर योद्ध्यांना, '''त्वम्‌''' = तू, '''जहि''' = ठार कर, '''मा व्यथिष्ठाः''' = भिऊ नकोस(निःसंदेहपणे), '''रणे''' = युद्धामध्ये, '''सपत्‍नान्‌''' = वैऱ्यांना, '''जेतासि''' = तू जिंकशील, '''(अतः)''' = म्हणून, '''युध्यस्व''' = युद्ध कर ॥ ११-३४ ॥ '''अर्थ''' द्रोणाचार्य आणि पितामह भीष्म तसेच जयद्रथ आणि कर्ण, त्याचप्रमाणे माझ्याकडून मारल्या गेलेल्या इतरही पुष्कळ शूर योद्ध्यांना तू मार. भिऊ नकोस. युद्धात तू खात्रीने शत्रूंना जिंकशील. म्हणून युद्ध कर. ॥ ११-३४ ॥ '''मूळ श्लोक''' सञ्जय उवाच एतच्छ्रुत्वा वचनं केशवस्य कृताञ्जलिर्वेपमानः किरीटी । नमस्कृत्वा भूय एवाह कृष्णं सगद्गदं भीतभीतः प्रणम्य ॥ ११-३५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सञ्जय''' = संजय, '''उवाच''' = म्हणाले, '''केशवस्य''' = केशव भगवानांचे, '''एतत्‌''' = हे, '''वचनम्‌''' = वचन, '''श्रुत्वा''' = ऐकल्यावर, '''किरीटी''' = किरीटी अर्जुन, '''कृताञ्जलिः''' = हात जोडून, '''वेपमानः''' = कापत कापत, '''नमस्कृत्वा''' = नमस्कार करून, '''भूयः एव''' = पुनःसुद्धा, '''भीतभीतः''' = अत्यंत भयभीत होऊन, '''प्रणम्य''' = प्रणाम करून, '''कृष्णम्‌''' = भगवान श्रीकृष्णाला, '''सगद्गदम्‌''' = गद्‍गद वाणीने, '''आह''' = म्हणाला ॥ ११-३५ ॥ '''अर्थ''' संजय म्हणाले, भगवान केशवांचे हे बोलणे ऐकून किरीटी अर्जुनाने हात जोडून कापत कापत नमस्कार केला आणि फिरूनही अत्यंत भयभीत होऊन प्रणाम करून भगवान श्रीकृष्णांना सद्‍गदित होऊन तो म्हणाला ॥ ११-३५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच स्थाने हृषीकेश तव प्रकीर्त्या जगत्प्रहृष्यत्यनुरज्यते च । रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवन्ति सर्वे नमस्यन्ति च सिद्धसङ्घाः ॥ ११-३६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''हृषीकेश''' = हे अंतर्यामी श्रीकृष्णा, '''स्थाने''' = हे योग्य आहे की, '''तव''' = तुमच्या, '''प्रकीर्त्या''' = नाम-गुण आणि प्रभाव यांच्या कीर्तनाने, '''जगत्‌''' = जग, '''प्रहृष्यति''' = अतिहर्षित होत आहे, '''च''' = आणि, '''अनुरज्यते''' = अनुरागसुद्धा प्राप्त करून घेत आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''भीतानि''' = भयभीत, '''रक्षांसि''' = राक्षसलोक, '''दिशः''' = दिशादिशात, '''द्रवन्ति''' = पळू लागले आहेत, '''च''' = आणि, '''सर्वे''' = सर्व, '''सिद्धसङ्घाः''' = सिद्धगणांचे समुदाय, '''नमस्यन्ति''' = नमस्कार करीत आहेत ॥ ११-३६ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे अंतर्यामी श्रीकृष्णा, आपले नाव, गुण आणि प्रभाव यांच्या वर्णनाने जग अतिशय आनंदित होते व तुमच्यावर अतिशय प्रेम करू लागते. तसेच भ्यालेले राक्षस दिशादिशांत पळून जात आहेत आणि सर्व सिद्धगणांचे समुदाय आपल्याला नमस्कार करीत आहेत, हे योग्यच होय. ॥ ११-३६ ॥ '''मूळ श्लोक''' कस्माच्च ते न नमेरन्महात्मन्‌ गरीयसे ब्रह्मणोऽप्यादिकर्त्रे । अनन्त देवेश जगन्निवास त्वमक्षरं सदसत्तत्परं यत्‌ ॥ ११-३७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महात्मन्‌''' = हे महात्मन, '''ब्रह्मणः, अपि''' = ब्रह्मदेवाचा सुद्धा, '''आदिकर्त्रे''' = आदिकर्ता, '''च''' = आणि, '''गरीयसे''' = सर्वात मोठा अशा, '''ते''' = तुम्हाला, '''कस्मात्‌''' = कसा बरे, '''न नमेरन्‌''' = ते नमस्कार करणार नाहीत, '''(यतः)''' = कारण, '''अनन्त''' = हे अनंता, '''देवेश''' = हे देवेशा, '''जगन्निवास''' = हे जगन्निवासा, '''यत्‌''' = जे, '''सत्‌''' = सत, '''असत्‌''' = असत, '''(च)''' = आणि, '''तत्परम्‌''' = त्यांच्या पलीकडे, '''अक्षरम्‌''' = अक्षर म्हणजे सच्चिदानंदघन ब्रह्म आहे, '''(तत्‌)''' = ते, '''त्वम्‌''' = तुम्हीच आहात ॥ ११-३७ ॥ '''अर्थ''' हे महात्मन, ब्रह्मदेवाचेही आदिकारण आणि सर्वात श्रेष्ठ अशा आपल्याला हे नमस्कार का बरे करणार नाहीत? कारण हे अनंता, हे देवाधिदेवा, हे जगन्निवासा, जे सत, असत व त्यापलीकडील अक्षर अर्थात सच्चिदानंदघन ब्रह्म आहे, ते आपणच आहात. ॥ ११-३७ ॥ '''मूळ श्लोक''' त्वमादिदेवः पुरुषः पुराणस्त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम्‌ । वेत्तासि वेद्यं च परं च धाम त्वया ततं विश्वमनन्तरूप ॥ ११-३८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आदिदेवः''' = आदिदेव, '''(च)''' = आणि, '''पुराणः''' = सनातन, '''पुरुषः''' = पुरुष, '''त्वम्‌''' = तुम्ही आहात, '''अस्य''' = या, '''विश्वस्य''' = जगाचे, '''परम्‌''' = परम, '''निधानम्‌''' = आश्रय, '''त्वम्‌''' = तुम्ही आहात, '''च''' = आणि, '''वेत्ता''' = जाणणारा, '''च''' = तसेच, '''वेद्यम्‌''' = जाणण्यास योग्य, '''(च)''' = आणि, '''परम्‌''' = परम, '''धाम''' = धाम, '''असि''' = तुम्ही आहात, '''अनन्तरूप''' = हे अनंतरूपा, '''विश्वम्‌''' = हे सर्व जग, '''त्वया''' = तुमच्याकडून, '''ततम्‌''' = व्याप्त म्हणजे परिपूर्ण आहे ॥ ११-३८ ॥ '''अर्थ''' आपण आदिदेव आणि सनातन पुरुष आहात. आपण या जगाचे परम आश्रयस्थान आहात. जग जाणणारेही आपणच व जाणण्याजोगेही आपणच आहात. परम धामही आपणच आहात. हे अनंतरूपा, आपण हे सर्व विश्व व्यापले आहे. ॥ ११-३८ ॥ '''मूळ श्लोक''' वायुर्यमोऽग्निर्वरुणः शशाङ्कः प्रजापतिस्त्वं प्रपितामहश्च । नमो नमस्तेऽस्तु सहस्रकृत्वः पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते ॥ ११-३९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''वायुः''' = वायू, '''यमः''' = यम, '''अग्निः''' = अग्नी, '''वरुणः''' = वरुण, '''शशाङ्कः''' = चंद्रमा, '''प्रजापतिः''' = प्रजांचे स्वामी ब्रह्मदेव, '''च''' = आणि, '''प्रपितामहः''' = ब्रह्मदेवांचे पितासुद्धा, '''त्वम्‌''' = तुम्हीच आहात, '''ते''' = तुम्हाला, '''सहस्रकृत्वः''' = हजारवेळा, '''नमः''' = नमस्कार, '''नमः''' = नमस्कार, '''अस्तु''' = असो, '''ते''' = तुम्हाला, '''भूयः अपि''' = पुन्हा सुद्धा नमस्कार, '''पुनः च नमः (अस्तु)''' = आणखीसुद्धा अनेकवार नमस्कार असो ॥ ११-३९ ॥ '''अर्थ''' आपण वायू, यमराज, अग्नी, वरुण, चंद्र, प्रजेचे स्वामी ब्रह्मदेव आणि ब्रह्मदेवाचेही जनक आहात. आपल्याला हजार वेळा नमस्कार नमस्कार असो. आपणाला आणखीही वारंवार नमस्कार नमस्कार असोत. ॥ ११-३९ ॥ '''मूळ श्लोक''' नमः पुरस्तादथ पृष्ठतस्ते नमोऽस्तु ते सर्वत एव सर्व । अनन्तवीर्यामितविक्रमस्त्वं सर्वं समाप्नोषि ततोऽसि सर्वः ॥ ११-४० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अनन्तवीर्यम्‌''' = हे अनंत सामर्थ्ययुक्त, '''ते''' = तुम्हाला, '''पुरस्तात्‌''' = पुढून, '''अथ''' = आणि, '''पृष्ठः''' = मागून, '''नमः''' = नमस्कार, '''सर्व''' = हे सर्वात्मन, '''ते''' = तुम्हाला, '''सर्वतः एव''' = सर्व बाजूंनी, '''नमः''' = नमस्कार, '''अस्तु''' = असो, '''(यतः)''' = कारण, '''अमितविक्रमः''' = अनंत पराक्रमी असे, '''त्वम्‌''' = तुम्ही, '''सर्वम्‌''' = सर्व संसार, '''समाप्नोषि''' = व्यापून आहात, '''ततः''' = म्हणून, '''(त्वमेव)''' = तुम्हीच, '''सर्वः''' = सर्वरूप, '''असि''' = आहात ॥ ११-४० ॥ '''अर्थ''' हे अनंत सामर्थ्यशाली, आपल्याला पुढून व मागूनही नमस्कार. हे सर्वात्मका, आपल्याला सर्व बाजूंनीच नमस्कार असो. कारण अनंत पराक्रमशाली अशा आपण सर्व जग व्यापले आहे. म्हणून आपण सर्वरूप आहात. ॥ ११-४० ॥ '''मूळ श्लोक''' सखेति मत्वा प्रसभं यदुक्तं हे कृष्ण हे यादव हे सखेति । अजानता महिमानं तवेदं मया प्रमादात्प्रणयेन वापि ॥ ११-४१ ॥ यच्चावहासार्थमसत्कृतोऽसि विहारशय्यासनभोजनेषु । एकोऽथवाप्यच्युत तत्समक्षं तत्क्षामये त्वामहमप्रमेयम्‌ ॥ ११-४२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तव''' = तुमचा, '''इदम्‌''' = हा, '''महिमानम्‌''' = प्रभाव, '''अजानता''' = जाणला नसल्यामुळे, '''(त्वम्‌ मम)''' = तुम्ही माझे, '''सखा''' = मित्र आहात, '''इति''' = असे, '''मत्वा''' = मानून, '''प्रणयेन''' = प्रेमाने, '''वा''' = अथवा, '''प्रमादात्‌''' = प्रमादाने, '''अपि''' = सुद्धा, '''मया''' = मी, '''हे कृष्ण''' = हे कृष्णा, '''हे यादव''' = हे यादवा, '''हे सखे''' = हे मित्रा, '''इति''' = याप्रकारे, '''यत्‌''' = जे (काही विचार न करता), '''प्रसभम्‌''' = हट्टाने, '''उक्तम्‌''' = म्हटले आहे, '''च''' = आणि, '''अच्युत''' = हे अच्युता, '''(मया)''' = माझ्याकडून, '''यत्‌''' = जे, '''अवहासार्थम्‌''' = विनोदाने, '''विहार शय्यासन भोजनेषु''' = विहार, शय्या, आसन, भोजन इत्यादींचे वेळी, '''एकः''' = एकटे असता, '''अथवा''' = अथवा, '''तत्समक्षम्‌''' = त्या मित्रांच्या समोर, '''अपि''' = सुद्धा, '''(त्वम्‌)''' = तुम्ही, '''असत्कृतः असि''' = अपमानित केले गेलात, '''तत्‌''' = त्या (सर्व अपराधांची), '''अप्रमेयम्‌''' = अचिंत्य प्रभाव असणाऱ्या अशा, '''त्वाम्‌''' = तुमच्याकडे, '''अहम्‌''' = मी, '''क्षामये''' = क्षमा मागत आहे ॥ ११-४१, ११-४२ ॥ '''अर्थ''' आपला हा प्रभाव न जाणवल्यामुळे, आपण माझे मित्र आहात असे मानून प्रेमाने किंवा चुकीने मी हे कृष्णा, हे यादवा, हे सख्या, असे जे काही विचार न करता मुद्दाम म्हटले असेल, आणि हे अच्युता, माझ्याकडून विनोदासाठी फिरताना, झोपताना, बसल्यावेळी आणि भोजन इत्यादी करताना आपला एकांतात किंवा त्या मित्रांच्या समक्ष जो अपमान झाला असेल, त्या सर्व अपराधांची अचिंत्य प्रभावशाली अशा आपणाकडे मी क्षमा मागत आहे. ॥ ११-४१, ११-४२ ॥ '''मूळ श्लोक''' पितासि लोकस्य चराचरस्य त्वमस्य पूज्यश्च गुरुर्गरीयान्‌ । न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यो लोकत्रयेऽप्यप्रतिमप्रभाव ॥ ११-४३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अस्य''' = या, '''चराचरस्य''' = चराचर, '''लोकस्य''' = जगाचे, '''त्वम्‌''' = तुम्ही, '''पिता''' = पिता, '''च''' = आणि, '''गरीयान्‌''' = सर्वांत मोठे, '''गुरुः''' = गुरू (तसेच), '''पूज्यः''' = अतिपूजनीय, '''असि''' = आहात, '''अप्रतिमप्रभाव''' = हे अतुल प्रभावशाली, '''लोकत्रये''' = तिन्ही लोकांत, '''त्वत्समः''' = तुमच्या समान, '''अपि''' = सुद्धा, '''अन्यः''' = दुसरा कोणी, '''न अस्ति''' = नाही (तर मग), '''अभ्यधिकः''' = अधिक तर, '''कुतः''' = कसा असू शकेल ॥ ११-४३ ॥ '''अर्थ''' आपण या चराचर जगताचे जनक आहात. तसेच सर्वश्रेष्ठ गुरू व अत्यंत पूजनीय आहात. हे अतुलनीयप्रभावा, त्रैलोक्यात आपल्या बरोबरीचाही दुसरा कोणी नाही. मग आपल्याहून श्रेष्ठ कसा असू शकेल? ॥ ११-४३ ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्मात्प्रणम्य प्रणिधाय कायं प्रसादये त्वामहमीशमीड्यम्‌ । पितेव पुत्रस्य सखेव सख्युः प्रियः प्रियायार्हसि देव सोढुम्‌ ॥ ११-४४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''(प्रभो)''' = हे प्रभो, '''कायम्‌''' = शरीर, '''प्रणिधाय''' = चांगल्या प्रकारे तुमच्या चरणी अर्पण करून, '''(च)''' = आणि, '''प्रणम्य''' = प्रणाम करून, '''अहम्‌''' = मी, '''ईड्यम्‌ त्वाम्‌''' = स्तुती करण्यास योग्य अशा तुम्ही, '''ईशम्‌''' = ईश्वराने, '''प्रसादये''' = प्रसन्न व्हावे म्हणून प्रार्थना करतो, '''देव''' = हे देवा, '''पिता इव''' = जसा पिता, '''पुत्रस्य''' = पुत्राचे, '''सखा इव''' = जसा मित्र, '''सख्युः''' = मित्राचे (आणि), '''प्रियः इव''' = जसा पती, '''प्रियायाः''' = प्रियतमा पत्‍नीचे (अपराध सहन करतो, तसे तुम्हीसुद्धा माझे अपराध), '''सोढुम्‌''' = सहन करण्यास, '''अर्हसि''' = योग्य आहात ॥ ११-४४ ॥ '''अर्थ''' म्हणूनच हे प्रभो, मी आपल्या चरणांवर शरीराने लोटांगण घालून नमस्कार करून स्तुत्य अशा आपण ईश्वराने प्रसन्न व्हावे, म्हणून प्रार्थना करीत आहे. हे देवा, वडील जसे पुत्राचे, मित्र जसे मित्राचे आणि पती जसे आपल्या प्रियतम पत्‍नीचे अपराध सहन करतात, तसेच आपणही माझे अपराध सहन करण्यास योग्य आहात. ॥ ११-४४ ॥ '''मूळ श्लोक''' अदृष्टपूर्वं हृषितोऽस्मि दृष्ट्वा भयेन च प्रव्यथितं मनो मे । तदेव मे दर्शय देवरूपं प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥ ११-४५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अदृष्टपूर्वम्‌''' = पूर्वी न पाहिलेले तुमचे हे आश्चर्यमय रूप, '''दृष्ट्वा''' = पाहून, '''हृषितः''' = आनंदित, '''अस्मि''' = मी होत आहे, '''च''' = आणि, '''मे''' = माझे, '''मनः''' = मन, '''भयेन''' = भयाने, '''प्रव्यथितम्‌''' = अती व्याकूळ होत आहे, '''(अतः)''' = म्हणून, '''तत्‌''' = ते, '''(तव)''' = तुमचे, '''देवरूपम्‌ एव''' = चतुर्भुज विष्णुरूपच, '''मे''' = मला, '''दर्शय''' = तुम्ही दाखवा, '''देवेश''' = हे देवेशा, '''जगन्निवास''' = हे जगन्निवासा, '''प्रसीद''' = तुम्ही प्रसन्न व्हा ॥ ११-४५ ॥ '''अर्थ''' पूर्वी न पाहिलेले आपले हे आश्चर्यकारक रूप पाहून मी आनंदित झालो आहे आणि माझे मन भीतीने अतिशय व्याकूळही होत आहे. म्हणून आपण मला ते चतुर्भुज विष्णुरूपच दाखवा. हे देवेशा, हे जगन्निवासा, प्रसन्न व्हा. ॥ ११-४५ ॥ '''मूळ श्लोक''' किरीटिनं गदिनं चक्रहस्तमिच्छामि त्वां द्रष्टुमहं तथैव । तेनैव रूपेण चतुर्भुजेन सहस्रबाहो भव विश्वमूर्ते ॥ ११-४६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तथा एव''' = त्याचप्रमाणे, '''किरीटिनम्‌''' = मुकुट धारण केलेल्या, '''(तथा)''' = तसेच, '''गदिनम्‌ चक्रहस्तम्‌''' = गदा व चक्र हातात घेतलेल्या अशा, '''त्वाम्‌''' = तुम्हाला, '''द्रष्टुम्‌''' = पाहण्याची, '''अहम्‌ इच्छामि''' = मी इच्छा करतो, '''(अतः)''' = म्हणून, '''विश्वमूर्ते''' = हे विश्वस्वरूप, '''सहस्रबाहो''' = हे सहस्रबाहो, '''तेन एव''' = त्याच, '''चतुर्भुजेन रूपेण''' = चतुर्भुज विष्णु रूपात, '''भव''' = तुम्ही प्रकट व्हा ॥ ११-४६ ॥ '''अर्थ''' मी पहिल्यासारखेच आपणाला मुकुट धारण केलेले तसेच गदा आणि चक्र हातात घेतलेले पाहू इच्छितो. म्हणून हे विश्वस्वरूपा, हे सहस्रबाहो, आपण त्याच चतुर्भुज रूपाने प्रकट व्हा. ॥ ११-४६ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच मया प्रसन्नेन तवार्जुनेदं रूपं परं दर्शितमात्मयोगात्‌ । तेजोमयं विश्वमनन्तमाद्यं यन्मे त्वदन्येन न दृष्टपूर्वम्‌ ॥ ११-४७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''यत्‌''' = जे, '''त्वदन्येन''' = तुझ्याखेरीज इतर कोणीही, '''न दृष्टपूर्वम्‌''' = पूर्वी पाहिले नव्हते, '''(तत्‌)''' = ते, '''इदम्‌''' = हे, '''मे''' = माझे, '''परम्‌''' = परम, '''तेजोमयम्‌''' = तेजोमय, '''आद्यम्‌''' = सर्वांचे आदि, '''(च)''' = आणि, '''अनन्तम्‌''' = सीमारहित, '''विश्वम्‌''' = विराट, '''रूपम्‌''' = रूप, '''प्रसन्नेन''' = अनुग्रहपूर्वक, '''मया''' = मी, '''आत्मयोगात्‌''' = स्वतःच्या योगशक्तीच्या प्रभावाने, '''तव''' = तुला, '''दर्शितम्‌''' = दाखविले आहे ॥ ११-४७ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे अर्जुना, मी तुझ्यावर अनुग्रह करण्यासाठी आपल्या योगशक्तीच्या प्रभावाने हे माझे परम तेजोमय, सर्वांचे आदि, सीमा नसलेले, विराट रूप तुला दाखविले. ते तुझ्याशिवाय दुसऱ्या कोणीही यापूर्वी पाहिले नव्हते. ॥ ११-४७ ॥ '''मूळ श्लोक''' न वेदयज्ञाध्ययनैर्न दानैर्न च क्रियाभिर्न तपोभिरुग्रैः । एवंरूपः शक्य अहं नृलोके द्रष्टुं त्वदन्येन कुरुप्रवीर ॥ ११-४८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कुरुप्रवीर''' = हे अर्जुना, '''नृलोके''' = मनुष्यलोकात, '''त्वदन्येन''' = तुझ्याखेरीज दुसऱ्याकडून, '''एवंरूपः''' = अशा प्रकारे विश्वरूप असणाऱ्या, '''अहम्‌''' = मला, '''वेदयज्ञाध्ययनैः द्रष्टुम्‌ न शक्यः''' = वेद आणि यज्ञ यांच्या अध्ययनाने पाहता येत नाही, '''दानैः न (द्रष्टुम्‌ शक्यः)''' = दानांनीही पाहता येत नाही, '''क्रियाभिः न (द्रष्टुम्‌ शक्यः)''' = क्रियांनी सुद्धा पाहता येत नाही, '''च''' = आणि, '''उग्रैः तपोभिः (द्रष्टुम्‌ शक्यः) न''' = उग्र तपांनीही पाहता येत नाही ॥ ११-४८ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, मानवलोकात अशा प्रकारचा विश्वरूपधारी मी वेदांच्या आणि यज्ञांच्या अध्ययनाने, दानाने, वैदिक कर्मांनी आणि उग्र तपश्चर्यांनीही तुझ्याखेरीज दुसऱ्याकडून पाहिला जाणे शक्य नाही. ॥ ११-४८ ॥ '''मूळ श्लोक''' मा ते व्यथा मा च विमूढभावो दृष्ट्वा रूपं घोरमीदृङ्ममेदम्‌ । व्यपेतभीः प्रीतमनाः पुनस्त्वं तदेव मे रूपमिदं प्रपश्य ॥ ११-४९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मम''' = माझे, '''ईदृक्‌''' = अशाप्रकारचे, '''इदम्‌''' = हे, '''घोरम्‌''' = विकराल, '''रूपम्‌''' = रूप, '''दृष्ट्वा''' = पाहून, '''ते''' = तुला, '''व्यथा''' = व्याकुळता, '''मा''' = न होऊ दे, '''च''' = तसेच, '''विमूढभावः''' = मूढभाव सुद्धा, '''मा''' = न होऊ दे, '''त्वम्‌''' = तू, '''व्यपेतभीः''' = भयरहित, '''(च)''' = आणि, '''प्रीतमनाः''' = प्रीतियुक्त मन असणारा होऊन, '''तत्‌ एव''' = तेच, '''मे''' = माझे, '''इदम्‌''' = हे (शंख, चक्र, गदा आणि पद्म यांनी युक्त चतुर्भुज), '''रूपम्‌''' = रूप, '''पुनः''' = पुन्हा, '''प्रपश्य''' = पाहा ॥ ११-४९ ॥ '''अर्थ''' माझे या प्रकारचे हे भयंकर रूप पाहून तू भयभीत हौऊ नकोस किंवा गोंधळून जाऊ नकोस. तू भीती सोडून प्रीतियुक्त अंतःकरणाने तेच माझे हे शंख-चक्र-गदा-पद्म धारण केलेले चतुर्भुज रूप पुन्हा पाहा. ॥ ११-४९ ॥ '''मूळ श्लोक''' सञ्जय उवाच इत्यर्जुनं वासुदेवस्तथोक्त्वा स्वकं रूपं दर्शयामास भूयः । आश्वासयामास च भीतमेनं भूत्वा पुनः सौम्यवपुर्महात्मा ॥ ११-५० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सञ्जय''' = संजय, '''उवाच''' = म्हणाले, '''अर्जुनम्‌''' = अर्जुनाला, '''इति''' = असे, '''उक्त्वा''' = सांगून, '''वासुदेवः''' = वासुदेव भगवंतांनी, '''भूयः''' = पुन्हा, '''तथा''' = तसेच, '''स्वकम्‌''' = आपले, '''रूपम्‌''' = चतुर्भुज रूप, '''दर्शयामास''' = दाखविले, '''च''' = आणि, '''पुनः''' = पुन्हा, '''महात्मा''' = महात्म्या श्रीकृष्णांनी, '''सौम्यवपुः''' = सौम्यमूर्ती, '''भूत्वा''' = होऊन, '''एनम्‌''' = या, '''भीतम्‌''' = भयभीत अर्जुनाला, '''आश्वासयामास''' = धीर दिला ॥ ११-५० ॥ '''अर्थ''' संजय म्हणाले, भगवान वासुदेवांनी अर्जुनाला असे सांगून पुन्हा तसलेच आपले चतुर्भुज रूप दाखविले आणि पुन्हा महात्म्या श्रीकृष्णांनी सौम्य रूप धारण करून भयभीत अर्जुनाला धीर दिला. ॥ ११-५० ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच दृष्ट्वेदं मानुषं रूपं तव सौम्यं जनार्दन । इदानीमस्मि संवृत्तः सचेताः प्रकृतिं गतः ॥ ११-५१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''जनार्दन''' = हे जनार्दना, '''तव''' = तुमचे, '''इदम्‌''' = हे, '''सौम्यम्‌''' = अतिशांत, '''मानुषम्‌ रूपम्‌''' = मनुष्यरूप, '''दृष्ट्वा''' = पाहून, '''इदानीम्‌''' = आता, '''(अहम्‌)''' = मी, '''सचेताः''' = स्थिरचित्त, '''संवृत्तः अस्मि''' = झालो आहे, '''(च)''' = आणि, '''प्रकृतिम्‌''' = आपल्या स्वाभाविक स्थितीप्रत, '''गतः''' = प्राप्त झालो आहे ॥ ११-५१ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे जनार्दना, आपले हे अतिशय शांत मनुष्यरूप पाहून आता माझे मन स्थिर झाले असून मी माझ्या मूळ स्थितीला प्राप्त झालो आहे. ॥ ११-५१ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच सुदुर्दर्शमिदं रूपं दृष्टवानसि यन्मम । देवा अप्यस्य रूपस्य नित्यं दर्शनकाङ्क्षिणः ॥ ११-५२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''मम''' = माझे, '''यत्‌''' = जे, '''रूपम्‌''' = चतुर्भुज रूप, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''दृष्टवान्‌ असि''' = पाहिले आहेस, '''इदम्‌ ''' = हे, '''सुदुर्दर्शम्‌''' = सुदुर्दर्श म्हणजे पाहण्यास फार दुर्लभ आहे, '''देवाः अपि''' = देवतासुद्धा, '''नित्यम्‌''' = सदा, '''अस्य''' = या, '''रूपस्य''' = रूपाच्या, '''दर्शनकाङ्क्षिणः''' = दर्शनाची आकांक्षा करीत असतात ॥ १०-५२ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, माझे जे चतुर्भुज रूप तू पाहिलेस, ते पाहावयास मिळणे अतिशय दुर्लभ आहे. देवसुद्धा नेहमी या रूपाच्या दर्शनाची इच्छा करीत असतात. ॥ ११-५२ ॥ '''मूळ श्लोक''' नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया । शक्य एवंविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा ॥ ११-५३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यथा''' = ज्याप्रकारे, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''माम्‌''' = मला, '''दृष्टवान्‌ असि''' = पाहिले आहेस, '''एवंविधः''' = अशा प्रकारच्या चतुर्भुजरूप असणाऱ्या, '''अहम्‌''' = माझे, '''वेदैः द्रष्टुम्‌ न शक्यः''' = वेदांच्या अध्ययनाद्वारे दर्शन होणे शक्य नाही, '''तपसा न (द्रष्टुम्‌ शक्यः)''' = तपस्येमुळेही दर्शन होत नाही, '''दानेन न (द्रष्टुम्‌ शक्यः)''' = तसेच दानानेही मला पाहाणे शक्य नाही, '''च''' = आणि, '''इज्यया न (द्रष्टुम्‌ शक्यः)''' = यज्ञानेही पाहणे शक्य नाही ॥ ११-५३ ॥ '''अर्थ''' तू जसे मला पाहिलेस, तशा माझ्या चतुर्भुज रूपाचे दर्शन वेदांनी, तपाने, दानाने आणि यज्ञानेही मिळणे शक्य नाही. ॥ ११-५३ ॥ '''मूळ श्लोक''' भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन । ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परन्तप ॥ ११-५४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''परन्तप अर्जुन''' = हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना) अर्जुना, '''एवंविधः''' = अशा प्रकारच्या चतुर्भुजरूपधारी, '''अहम्‌''' = मला, '''द्रष्टुम्‌''' = प्रत्यक्ष पाहाणे, '''च''' = आणि, '''तत्त्वेन ज्ञातुम्‌''' = तत्त्वतः जाणणे, '''च''' = तसेच, '''(मयि)''' = माझ्यामध्ये, '''प्रवेष्टुम्‌''' = प्रवेश करणे म्हणजे माझ्यात एकीभावाने प्राप्त होणे, '''अनन्यया भक्त्या''' = अनन्य भक्तीनेच, '''शक्यः''' = शक्य आहे ॥ ११-५४ ॥ '''अर्थ''' परंतु हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना) अर्जुना, अनन्य भक्तीने या प्रकारच्या चतुर्भुजरूपधारी मला प्रत्यक्ष पाहणे, तत्त्वतः जाणणे तसेच (माझ्यात) प्रवेश करणे अर्थात (माझ्याशी) एकरूप होणेही शक्य आहे. ॥ ११-५४ ॥ '''मूळ श्लोक''' मत्कर्मकृन्मत्परमो मद्भक्तः सङ्गवर्जितः । निर्वैरः सर्वभूतेषु यः स मामेति पाण्डव ॥ ११-५५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पाण्डव''' = हे पांडवा (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुना), '''यः''' = जो पुरुष, '''मत्कर्मकृत्‌''' = केवळ माझ्यासाठी संपूर्ण कर्तव्य-कर्मे करणारा आहे, '''मत्परमः''' = मत्परायण आहे, '''मद्भक्तः''' = माझा भक्त आहे, '''सङ्गवर्जितः''' = आसक्तिरहित आहे, '''(च)''' = आणि, '''सर्वभूतेषु''' = सर्व भूतांच्या ठिकाणी, '''निर्वैरः''' = वैर भावनेने रहित आहे, '''सः''' = तो (अनन्य भक्तीने युक्त असा पुरुष), '''माम्‌ (एव)''' = मलाच, '''एति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ११-५५ ॥ '''अर्थ''' हे पांडवा (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुना), जो पुरुष केवळ माझ्याचसाठी सर्व कर्तव्यकर्मे करणारा, मलाच परम आश्रय मानणारा, माझा भक्त आसक्तिरहित असतो आणि सर्व भूतमात्राविषयी निर्वैर असतो, तो अनन्य भक्त मलाच प्राप्त होतो. ॥ ११-५५ ॥ '''मूळ अकराव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे विश्वरूपदर्शनयोगो नामैकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील विश्वरूपदर्शनयोग नावाचा हा अकरावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ ११ ॥ [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स प्रकल्पातून स्थानांतरीत]] [[वर्ग:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] bf5m4xtcy9f46ih0lojc7ryl3l90k66 0 2404 155561 150383 2022-08-07T15:09:34Z QueerEcofeminist 918 "[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : चौथा अध्याय (ज्ञानकर्मसंन्यासयोग)]]" ला ने संरक्षित केले: संरक्षित केले, उत्पात नियंत्रण (via JWB) ([संपादन=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत) [स्थानांतरण=फक्त स्वयंशाबीत (ऑटोकन्फर्म) सदस्यांनाच परवानगी आहे] (अनंत)) wikitext text/x-wiki '''मूळ चौथ्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ चतुर्थोऽध्यायः '''अर्थ''' चौथा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम्‌ । विवस्वान्मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेऽब्रवीत्‌ ॥ ४-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''इमम्‌''' = हा, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी, '''योगम्‌''' = योग, '''अहम्‌''' = मी, '''विवस्वते''' = सूर्याला, '''प्रोक्तवान्‌''' = सांगितला होता, '''विवस्वान्‌''' = सूर्याने (तो योग), '''मनवे''' = (आपला पुत्र वैवस्वत) मनू याला, '''प्राह''' = सांगितला, '''(च)''' = आणि, '''मनुः''' = मनूने, '''इक्ष्वाकवे''' = (आपला पुत्र) इक्ष्वाकू राजाला, '''अब्रवीत''' = सांगितला ॥ ४-१ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, मी हा अविनाशी योग सूर्याला सांगितला होता. सूर्याने आपला पुत्र मनू याला सांगितला आणि मनूने त्याचा पुत्र राजा इक्ष्वाकू याला सांगितला. ॥ ४-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' एवं परम्पराप्राप्तमिमं राजर्षयो विदुः । स कालेनेह महता योगो नष्टः परन्तप ॥ ४-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''परन्तप''' = हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना अर्जुना), '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''परम्पराप्राप्तम्‌''' = परंपरेने प्राप्त, '''इमम्‌''' = हा योग, '''राजर्षयः''' = राजर्षींनी, '''विदुः''' = जाणला (परंतु त्यानंतर), '''सः''' = तो, '''योगः''' = योग, '''महता कालेन''' = काळाच्या मोठ्या ओघात, '''इह''' = या पृथ्वीलोकावर, '''नष्टः''' = जवळ जवळ नाहीसा झाला ॥ ४-२ ॥ '''अर्थ''' हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना अर्जुना), अशा प्रकारे परंपरेने आलेला हा योग राजर्षींनी जाणला. परंतु त्यानंतर पुष्कळ काळापासून हा योग या पृथ्वीवर लुप्तप्राय झाला. ॥ ४-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' स एवायं मया तेऽद्य योगः प्रोक्तः पुरातनः । भक्तोऽसि मे सखा चेति रहस्यं ह्येतदुत्तमम्‌ ॥ ४-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(त्वम्‌)''' = तू, '''मे''' = माझा, '''भक्तः''' = भक्त, '''च''' = आणि, '''सखा''' = प्रिय मित्र, '''असि''' = आहेस, '''इति''' = म्हणून, '''सः एव''' = तोच, '''अयम्‌''' = हा, '''पुरातनः''' = पुरातन, '''योगः''' = योग, '''अद्य''' = आज, '''मया''' = मी, '''ते''' = तुला, '''प्रोक्तः''' = सांगितला आहे, '''हि''' = कारण, '''एतत्‌''' = हे, '''उत्तमम्‌''' = मोठेच उत्तम, '''रहस्यम्‌''' = रहस्य आहे म्हणजे गुप्त ठेवण्यास योग्य असा विषय आहे ॥ ४-३ ॥ '''अर्थ''' तू माझा भक्त आणि प्रिय सखा आहेस. म्हणून तोच हा पुरातन योग आज मी तुला सांगितला आहे. कारण हा अतिशय उत्तम आणि रहस्यमय आहे. अर्थात गुप्त ठेवण्याजोगा आहे. ॥ ४-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः । कथमेतद्विजानीयां त्वमादौ प्रोक्तवानिति ॥ ४-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''भवतः''' = तुमचा, '''जन्म''' = जन्म (तर), '''अपरम्‌''' = अर्वाचीन म्हणजे अलीकडच्या काळातील आहे, '''(च)''' = आणि, '''विवस्वतः''' = सूर्याचा, '''जन्म''' = जन्म, '''परम्‌''' = फार प्राचीन आहे म्हणजे कल्पाच्या आरंभी झालेला होता (तर मग), '''इति''' = ही गोष्ट, '''कथम्‌''' = कशी, '''विजानीयाम्‌''' = मी समजू की, '''त्वम्‌''' = तुम्हीच, '''आदौ''' = कल्पाच्या आरंभी, '''(सूर्यम्‌)''' = सूर्याला, '''एतत्‌''' = हा योग, '''प्रोक्तवान्‌''' = सांगितलेला होता ॥ ४-४ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, आपला जन्म तर अलीकडचा; आणि सूर्याचा जन्म फार पूर्वीचा अर्थात कल्पारंभी झालेला होता. तर मग आपणच कल्पारंभी सूर्याला हा योग सांगितला होता, असे कसे समजू? ॥ ४-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन । तान्यहं वेद सर्वाणि न त्वं वेत्थ परन्तप ॥ ४-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''परन्तप अर्जुन''' = हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना) अर्जुना, '''मे''' = माझे, '''च''' = आणि, '''तव''' = तुझे, '''बहूनि''' = पुष्कळ, '''जन्मानि''' = जन्म, '''व्यतीतानि''' = होऊन गेले आहेत, '''तानि''' = ते, '''सर्वाणि''' = सर्व, '''त्वम्‌''' = तू, '''न वेत्थ''' = जाणत नाहीस, '''(किंतु)''' = परंतु, '''अहम्‌''' = मी, '''वेद''' = जाणतो ॥ ४-५ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना) अर्जुना, माझे आणि तुझे पुष्कळ जन्म झालेले आहेत. ते सर्व तुला माहीत नाहीत, पण मला माहीत आहेत. ॥ ४-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन्‌ । प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायया ॥ ४-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(अहम्‌)''' = मी, '''अजः''' = जन्मरहित, '''(च)''' = आणि, '''अव्ययात्मा''' = अविनाशी स्वरूप असणारा, '''सन्‌ अपि''' = असून सुद्धा, '''(तथा)''' = तसेच, '''भूतानाम्‌''' = सर्व प्राण्यांचा, '''ईश्वरः''' = ईश्वर, '''सन्‌ अपि''' = असूनही, '''स्वाम्‌''' = स्वतःच्या, '''प्रकृतिम्‌''' = प्रकृतीला, '''अधिष्ठाय''' = अधीन करून घेऊन, '''आत्ममायया''' = आपल्या योगमायेने, '''सम्भवामि''' = प्रकट होत असतो ॥ ४-६ ॥ '''अर्थ''' मी जन्मरहित आणि अविनाशी असूनही तसेच सर्व प्राण्यांचा ईश्वर असूनही आपल्या प्रकृतीला स्वाधीन करून आपल्या योगमायेने प्रकट होत असतो. ॥ ४-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत । अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम्‌ ॥ ४-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता(भरतवंशी अर्जुना), '''यदा यदा''' = जेव्हा जेव्हा, '''धर्मस्य''' = धर्माची, '''ग्लानिः''' = हानि, '''(च)''' = आणि, '''अधर्मस्य''' = अधर्माची, '''अभ्युत्थानम्‌''' = वृद्धी, '''भवति''' = होते, '''तदा हि''' = तेव्हा तेव्हा, '''अहम्‌''' = मी, '''आत्मानम्‌''' = आपले रूप, '''सृजामि''' = रचतो म्हणजे साकाररूपाने लोकांच्या समोर प्रकट होतो ॥ ४-७ ॥ '''अर्थ''' हे भारता(भरतवंशी अर्जुना), जेव्हा जेव्हा धर्माचा ऱ्हास आणि अधर्माची वाढ होत असते, तेव्हा तेव्हा मी आपले रूप रचतो म्हणजेच आकार घेऊन लोकांसमोर प्रकट होतो. ॥ ४-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम्‌ । धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे ॥ ४-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''साधूनाम्‌''' = साधूंचा म्हणजे चांगल्या मनुष्यांचा, '''परित्राणाय''' = उद्धार करण्यासाठी, '''दुष्कृताम्‌''' = पापकर्म करणाऱ्यांचा, '''विनाशाय''' = विनाश करण्यासाठी, '''च''' = आणि, '''धर्मसंस्थापनार्थाय''' = धर्माची चांगल्या प्रकारे स्थापना करण्यासाठी, '''युगे युगे''' = युगायुगात, '''सम्भवामि''' = मी प्रकट होतो ॥ ४-८ ॥ '''अर्थ''' सज्जनांच्या उद्धारासाठी, पापकर्म करणाऱ्यांचा नाश करण्यासाठी आणि धर्माची उत्तम प्रकारे स्थापना करण्यासाठी मी युगायुगात प्रगट होतो. ॥ ४-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' जन्म कर्म च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्त्वतः । त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन ॥ ४-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''मे''' = माझा, '''जन्म''' = जन्म, '''च''' = आणि, '''कर्म''' = कर्म, '''दिव्यम्‌''' = दिव्य अर्थात निर्मल व अलौकिक आहेत, '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''यः''' = जो मनुष्य, '''तत्त्वतः''' = तत्त्वतः, '''वेत्ति''' = जाणून घेतो, '''सः''' = तो, '''देहम्‌''' = शरीराचा, '''त्यक्त्वा''' = त्याग केल्यावर, '''पुनः जन्म''' = पुनर्जन्माला, '''न एति''' = येत नाही, '''(सः)''' = तो, '''माम्‌''' = मलाच, '''एति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ४-९ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, माझा जन्म आणि कर्म दिव्य अर्थात निर्मळ आणि अलौकिक आहे. असे जो मनुष्य तत्त्वतः जाणतो, तो शरीराचा त्याग केल्यावर पुन्हा जन्माला येत नाही, तर मलाच येऊन मिळतो. ॥ ४-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' वीतरागभयक्रोधा मन्मया मामुपाश्रिताः । बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागताः ॥ ४-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''वीतरागभयक्रोधाः''' = (पूर्वीसुद्धा) ज्यांचे राग, भय आणि क्रोध हे सर्व प्रकारे नष्ट झाले होते, '''(च)''' = आणि, '''मन्मयाः''' = जे माझ्या ठिकाणी अनन्य प्रेमाने स्थित राहिले होते (अशा), '''माम्‌''' = माझ्या, '''उपाश्रिताः''' = आश्रयाने राहाणाऱ्या, '''बहवः''' = पुष्कळ भक्तांनी, '''ज्ञानतपसा''' = उपर्युक्त ज्ञानरूपी तपाने, '''पूताः''' = पवित्र होऊन, '''मद्भावम्‌''' = माझे रूप, '''आगताः''' = प्राप्त करून घेतले होते ॥ ४-१० ॥ '''अर्थ''' पूर्वीसुद्धा ज्यांचे आसक्ती, भय आणि क्रोध पूर्णपणे नाहीसे झाले होते आणि जे माझ्यात अनन्य प्रेमपूर्वक स्थित राहात होते, असे माझा आश्रय घेतलेले पुष्कळसे भक्त वर सांगितलेल्या ज्ञानरूपी तपाने पवित्र होऊन माझ्या स्वरूपाला प्राप्त झालेले आहेत. ॥ ४-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम्‌ । मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ॥ ४-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''ये''' = जे भक्त, '''माम्‌''' = मला, '''यथा''' = ज्या प्रकाराने, '''प्रपद्यन्ते''' = भजतात, '''तथा एव''' = त्याचप्रकाराने, '''अहम्‌''' = मी सुद्धा, '''तान्‌''' = त्यांना, '''भजामि''' = भजतो (कारण), '''मनुष्याः''' = सर्व माणसे, '''सर्वशः''' = सर्व प्रकारांनी, '''मम''' = माझ्याच, '''वर्त्म''' = मार्गाचे, '''अनुवर्तन्ते''' = अनुसरण करतात ॥ ४-११ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), जे भक्त मला जसे भजतात, मीही त्यांना तसेच भजतो. कारण सर्वच मानव सर्व प्रकारे माझ्याच मार्गाचे अनुसरण करतात. ॥ ४-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' काङ्क्षन्तः कर्मणां सिद्धिं यजन्त इह देवताः । क्षिप्रं हि मानुषे लोके सिद्धिर्भवति कर्मजा ॥ ४-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इह''' = या, '''मानुषे लोके''' = मनुष्यलोकात, '''कर्मणाम्‌''' = कर्मांच्या, '''सिद्धिम्‌''' = फळाची, '''काङ्क्षन्तः''' = इच्छा करणारे लोक, '''देवताः''' = देवतांचे, '''यजन्ते''' = पूजन करतात, '''हि''' = कारण (त्यांना), '''कर्मजा''' = कर्मांपासून उत्पन्न होणारी, '''सिद्धिः''' = सिद्धी, '''क्षिप्रम्‌''' = शीघ्र, '''भवति''' = मिळून जाते ॥ ४-१२ ॥ '''अर्थ''' या मनुष्यलोकात कर्मांच्या फळाची इच्छा करणारे लोक देवतांची पूजा करतात. कारण त्यांना कर्मांपासून उत्पन्न होणारी सिद्धी लवकरच मिळते. ॥ ४-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' चातुर्वर्ण्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः । तस्य कर्तारमपि मां विद्ध्यकर्तारमव्ययम्‌ ॥ ४-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''चातुर्वर्ण्यं''' = ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य व शूद्र या चार वर्णांचा समूह, '''गुणकर्मविभागशः''' = गुण आणि कर्म यांच्या विभागानुसार, '''मया''' = माझ्याकडून, '''सृष्टम्‌''' = रचला गेला आहे, '''तस्य''' = त्या सृष्टी-रचना इत्यादी कर्माचा, '''कर्तारम्‌ अपि''' = कर्ता असूनसुद्धा, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी परमात्मा अशा, '''माम्‌''' = मला, '''अकर्तारम्‌''' = (खरे पाहता) अकर्ताच आहे, '''विद्धि''' = असे तू जाण ॥ ४-१३ ॥ '''अर्थ''' ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आणि शूद्र या चार वर्णांचा समूह, गुण आणि कर्म यांच्या विभागाने मी निर्माण केला आहे. अशा रीतीने त्या सृष्टिरचना इत्यादी कर्मांचा मी कर्ता असूनही मला-अविनाशी परमात्म्याला-तू वास्तविक अकर्ताच समज. ॥ ४-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' न मां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कर्मफले स्पृहा । इति मां योऽभिजानाति कर्मभिर्न स बध्यते ॥ ४-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्मफले''' = कर्मांच्या फळांमध्ये, '''मे''' = माझी, '''स्पृहा''' = स्पृहा, '''न''' = नसते, '''(अतः)''' = म्हणून, '''माम्‌''' = मला, '''कर्माणि''' = कर्मे, '''न लिम्पन्ति''' = लिप्त करीत नाहीत, '''इति''' = अशाप्रकारे, '''यः''' = जो, '''माम्‌''' = मला, '''अभिजानाति''' = तत्त्वतः जाणून घेतो, '''सः''' = तोसुद्धा, '''कर्मभिः''' = कर्मांनी, '''न बध्यते''' = बांधला जात नाही ॥ ४-१४ ॥ '''अर्थ''' कर्मांच्या फळांची मला स्पृहा नाही, त्यामुळे कर्मे मला लिप्त करीत नाहीत. अशा प्रकारे जो मला तत्त्वतः जाणतो, त्यालाही कर्मांचे बंधन होत नाही. ॥ ४-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म पूर्वैरपि मुमुक्षुभिः । कुरु कर्मैव तस्मात्त्वं पूर्वैः पूर्वतरं कृतम्‌ ॥ ४-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''ज्ञात्वा''' = जाणूनच, '''पूर्वैः''' = पूर्वकालीन, '''मुमुक्षुभिः अपि''' = मुमुक्षूंच्याकडूनही, '''कर्म''' = कर्म, '''कृतम्‌''' = केले गेले आहे, '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''पूर्वैः''' = पूर्वजांनी, '''पूर्वतरम्‌ कृतम्‌''' = नेहमी केलेली, '''कर्म एव''' = कर्मेच, '''त्वम्‌ (अपि)''' = तू सुद्धा, '''कुरु''' = कर ॥ ४-१५ ॥ '''अर्थ''' पूर्वीच्या मुमुक्षूंनीसुद्धा अशा प्रकारे जाणूनच कर्मे केली आहेत. म्हणून तूही पूर्वजांकडून नेहमीच केली जाणारी कर्मेच कर. ॥ ४-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' किं कर्म किमकर्मेति कवयोऽप्यत्र मोहिताः । तत्ते कर्म प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात्‌ ॥ ४-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्म किम्‌''' = कर्म काय आहे, '''(च)''' = आणि, '''अकर्म''' = अकर्म, '''किम्‌''' = काय आहे, '''इति''' = या बाबतीत, '''अत्र''' = निर्णय करण्यामध्ये, '''कवयः अपि''' = बुद्धिमान मनुष्यासुद्धा, '''मोहिताः''' = मोहित होऊन जातात, '''(अतः)''' = म्हणून, '''यत्‌''' = जे, '''ज्ञात्वा''' = जाणल्यावर, '''अशुभात्‌''' = अशुभापासून म्हणजे कर्मबंधनातून, '''मोक्ष्यसे''' = तू मोकळा होशील, '''तत्‌''' = ते, '''(कर्म)''' = कर्मतत्त्व, '''ते''' = तुला, '''प्रवक्ष्यामि''' = नीटपणे समजावून सांगेन ॥ ४-१६ ॥ '''अर्थ''' कर्म काय व अकर्म काय याचा निर्णय करण्याच्या बाबतीत बुद्धिमान मनुष्यही संभ्रमात पडतात. म्हणून ते कर्माचे तत्त्व मी तुला नीट समजावून सांगेन. ते कळले की तू अशुभापासून म्हणजेच कर्मबंधनातून सुटशील. ॥ ४-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं बोद्धव्यं च विकर्मणः । अकर्मणश्च बोद्धव्यं गहना कर्मणो गतिः ॥ ४-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्मणः अपि''' = कर्माचे स्वरूपसुद्धा, '''बोद्धव्यम्‌''' = जाणले पाहिजे, '''च''' = आणि, '''अकर्मणः''' = अकर्माचे स्वरूपसुद्धा, '''बोद्धव्यम्‌''' = जाणून घ्यावयास हवे, '''च''' = तसेच, '''विकर्मणः''' = विकर्माचे स्वरूपसुद्धा, ''' बोद्धव्यम्‌''' = जाणले पाहिजे, '''हि''' = कारण, '''कर्मणः''' = कर्माची, '''गतिः''' = गती, '''गहना''' = गहन आहे ॥ ४-१७ ॥ '''अर्थ''' कर्माचे स्वरूपही जाणले पाहिजे आणि अकर्माचे स्वरूपही जाणले पाहिजे. तसेच विकर्माचे स्वरूपही जाणले पाहिजे. कारण कर्मांचे तात्त्विक स्वरूप समजण्यास कठीण आहे. ॥ ४-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' कर्मण्यकर्म यः पश्येदकर्मणि च कर्म यः । स बुद्धिमान्मनुष्येषु स युक्तः कृत्स्नकर्मकृत्‌ ॥ ४-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यः''' = जो माणूस, '''कर्मणि''' = कर्मामध्ये, '''अकर्म''' = अकर्म, '''पश्येत्‌''' = पाहतो, '''च''' = आणि, '''यः''' = जो, '''अकर्मणि''' = अकर्मात, '''कर्म''' = कर्म, '''पश्येत्‌''' = पाहतो, '''सः''' = तो, '''मनुष्येषु''' = मनुष्यांमध्ये, '''बुद्धिमान्‌''' = बुद्धिमान आहे, '''(च)''' = आणि, '''सः''' = तो, '''युक्तः''' = योगी, '''कृत्स्नकर्मकृत्‌''' = सर्व कर्मे करणारा आहे ॥ ४-१८ ॥ '''अर्थ''' जो माणूस कर्मामध्ये अकर्म पाहील आणि अकर्मामध्ये कर्म पाहील, तो मनुष्यांमध्ये बुद्धिमान होय आणि तो योगी सर्व कर्मे करणारा आहे. ॥ ४-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' यस्य सर्वे समारम्भाः कामसङ्कल्पवर्जिताः । ज्ञानाग्निदग्धकर्माणं तमाहुः पण्डितं बुधाः ॥ ४-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यस्य''' = ज्याची, '''सर्वे''' = सर्व, '''समारम्भाः''' = शास्त्रसंमत कर्मे, '''कामसङ्कल्पवर्जिताः''' = कामना व संकल्प यांच्या विना असतात, '''(तथा)''' = तसेच, '''ज्ञानाग्निदग्धकर्माणम्‌''' = ज्याची सर्व कर्मे ज्ञानरूपी अग्नीच्या द्वारे भस्म झालेली असतात, '''तम्‌''' = त्या महामनुष्याला, '''बुधाः''' = ज्ञानी, '''(अपि)''' = सुद्धा, '''पण्डितम्‌''' = पंडित, '''आहुः''' = म्हणतात ॥ ४-१९ ॥ '''अर्थ''' ज्याची सर्व शास्त्रसंमत कर्मे कामनारहित व संकल्परहित असतात, तसेच ज्याची सर्व कर्मे ज्ञानरूप अग्नीने जळून गेली आहेत, त्या महामनुष्याला ज्ञानी लोकही पंडित म्हणतात. ॥ ४-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' त्यक्त्वा कर्मफलासङ्गं नित्यतृप्तो निराश्रयः । कर्मण्यभिप्रवृत्तोऽपि नैव किञ्चित्करोति सः ॥ ४-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्मफलासङ्गम्‌''' = सर्व कर्मे आणि त्यांची फळे यातील आसक्ती, '''त्यक्त्वा''' = (संपूर्णपणे) सोडून देऊन, '''(यः)''' = जो मनुष्य, '''निराश्रयः''' = भौतिक आश्रयाने रहित झालेला आहे, '''(च)''' = आणि, '''नित्यतृप्तः''' = परमात्म्यामध्ये नित्यतृप्त आहे, '''सः''' = तो, '''कर्मणि''' = कर्मांमध्ये, '''अभिप्रवृत्तः अपि''' = व्यवस्थितपणे वावरत असतानाही (वस्तुतः), '''न एव किञ्चित्‌ करोति''' = काहीही करत नाही ॥ ४-२० ॥ '''अर्थ''' जो मनुष्य सर्व कर्मांमध्ये आणि त्यांच्या फळांमध्ये आसक्ती पूर्णपणे टाकून तसेच सांसारिक आश्रय सोडून देऊन परमात्म्यात नित्यतृप्त असतो, तो कर्मांमध्ये उत्तमप्रकारे वावरत असूनही वास्तविक काहीच करत नाही. ॥ ४-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' निराशीर्यतचित्तात्मा त्यक्तसर्वपरिग्रहः । शारीरं केवलं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम्‌ ॥ ४-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यतचित्तात्मा''' = ज्याने आपले अंतःकरण आणि इंद्रियांसहित शरीर जिंकले आहे, '''(च)''' = आणि, '''त्यक्तसर्वपरिग्रहः''' = सर्व भोगांच्या सामग्रीचा ज्याने परित्याग केला आहे असा, '''निराशीः''' = आशारहित असा सांख्ययोगी, '''केवलम्‌''' = केवळ, '''शारीरम्‌''' = शरीर-संबंधी, '''कर्म''' = कर्म, '''कुर्वन्‌''' = करीत असताना, '''(अपि)''' = सुद्धा, '''किल्बिषम्‌''' = त्याला पाप, '''न आप्नोति''' = लागत नाही ॥ ४-२१ ॥ '''अर्थ''' ज्याने अंतःकरण व इंद्रियांसह शरीर जिंकले आहे आणि सर्व भोगसामग्रीचा त्याग केला आहे, असा आशा नसलेला मनुष्य केवळ शरीरसंबंधीचे कर्म करीत राहूनही पापी होत नाही. ॥ ४-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदृच्छालाभसन्तुष्टो द्वन्द्वातीतो विमत्सरः । समः सिद्धावसिद्धौ च कृत्वापि न निबध्यते ॥ ४-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यः)''' = जो मनुष्य, '''यदृच्छालाभसन्तुष्टः''' = इच्छा नसताना आपोआप प्राप्त झालेल्या पदार्थांमध्ये संतुष्ट राहातो, '''विमत्सरः''' = ज्याच्या ठिकाणी ईर्ष्येचा संपूर्ण अभाव झालेला आहे, '''द्वन्द्वातीतः''' = जो हर्ष-शोक इत्यादी द्वंद्वांच्या पलीकडे संपूर्णपणे गेला आहे, '''सिद्धौ''' = सिद्धी, '''च''' = आणि, '''असिद्धौ''' = असिद्धी यांच्याबाबतीत, '''समः''' = समतोल राहाणारा कर्मयोगी, '''कृत्वा''' = कर्म करीत असताना, '''अपि''' = सुद्धा (त्या कर्मांनी), '''न निबध्यते''' = बद्ध होत नाही ॥ ४-२२ ॥ '''अर्थ''' जो इच्छेशिवाय आपोआप मिळालेल्या पदार्थांत नेहमी संतुष्ट असतो, ज्याला मत्सर मुळीच वाटत नाही, जो सुख-दुःख इत्यादी द्वंद्वांच्या पूर्णपणे पार गेलेला आहे, असा सिद्धीत व असिद्धीत समभाव ठेवणारा कर्मयोगी कर्म करीत असून त्याने बांधला जात नाही. ॥ ४-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' गतसङ्गस्य मुक्तस्य ज्ञानावस्थितचेतसः । यज्ञायाचरतः कर्म समग्रं प्रविलीयते ॥ ४-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''गतसङ्गस्य''' = ज्याची आसक्ती संपूर्णपणे नष्ट झाली आहे, '''मुक्तस्य''' = जो देहाभिमान आणि ममता यांनी रहित झाला आहे, '''ज्ञानावस्थितचेतसः''' = ज्याचे चित्त निरंतर परमात्म्याच्या ज्ञानामध्ये स्थित राहात आहे, '''यज्ञाय''' = (केवळ) यज्ञ संपादन करण्यासाठी, '''आचरतः''' = जो कर्म करीत आहे अशा माणसाचे, '''समग्रम्‌''' = संपूर्ण, '''कर्म''' = कर्म, '''प्रविलीयते''' = पूर्णपणे विलीन होऊन जाते ॥ ४-२३ ॥ '''अर्थ''' ज्याची आसक्ती पूर्णपणे नाहीशी झाली आहे, जो देहाभिमान आणि ममत्व यांनी रहित आहे, ज्याचे चित्त नेहमी परमात्म्याच्या ज्ञानात स्थिर आहे, अशा केवळ यज्ञासाठी कर्म करणाऱ्या माणसाची संपूर्ण कर्मे पूर्णपणे नाहीशी होतात. ॥ ४-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' ब्रह्मार्पणं ब्रह्म हविर्ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणा हुतम्‌ । ब्रह्मैव तेन गन्तव्यं ब्रह्मकर्मसमाधिना ॥ ४-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यस्मिन्‌ यज्ञे)''' = ज्या यज्ञात, '''अर्पणम्‌ (अपि)''' = अर्पण म्हणजे स्रुवा इत्यादी सुद्धा, '''ब्रह्म''' = ब्रह्म आहेत, '''(च)''' = आणि, '''हविः (अपि)''' = हवन करण्यास योग्य असे द्रव्य (सुद्धा), '''ब्रह्म''' = ब्रह्म आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''ब्रह्मणा''' = ब्रह्मरूप अशा कर्त्याच्या द्वारे, '''ब्रह्माग्नौ''' = ब्रह्मरूप अग्नीमध्ये, '''हुतम्‌''' = आहुति देणे (ही क्रिया सुद्धा ब्रह्म आहे), '''तेन''' = त्या, '''ब्रह्मकर्मसमाधिना''' = ब्रह्मकर्मामध्ये स्थित असणाऱ्या योग्याला, '''गन्तव्यम्‌''' = प्राप्त करून घेण्यास योग्य (असे फळ सुद्धा), '''ब्रह्म एव''' = ब्रह्मच आहे ॥ ४-२४ ॥ '''अर्थ''' ज्या यज्ञात अर्पण अर्थात स्रुवा आदी ही ब्रह्म आहे आणि हवन करण्याजोगे द्रव्यसुद्धा ब्रह्म आहे, तसेच ब्रह्मरूप अशा कर्त्याच्या द्वारे ब्रह्मरूप अग्नीमध्ये आहुती देण्याची क्रियाही ब्रह्म आहे, त्या ब्रह्मकर्मात स्थित असणाऱ्या योग्याला मिळण्याजोगे फळसुद्धा ब्रह्मच आहे. ॥ ४-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' दैवमेवापरे यज्ञं योगिनः पर्युपासते । ब्रह्माग्नावपरे यज्ञं यज्ञेनैवोपजुह्वति ॥ ४-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अपरे''' = दुसरे, '''योगिनः''' = योगी लोक, '''दैवम्‌''' = देवतांचे पूजनरूपी, '''यज्ञम्‌ एव''' = यज्ञाचेच, '''पर्युपासते''' = चांगल्याप्रकारे अनुष्ठान करीत राहतात, '''अपरे''' = दुसरे (योगी लोक), '''ब्रह्माग्नौ''' = परब्रह्म परमात्मरूप अग्नीमध्ये, '''यज्ञेन एव''' = (अभेद दर्शनरूपी) यज्ञाच्या द्वारेच, '''यज्ञम्‌''' = आत्मरूप यज्ञाचे, '''उपजुह्वति''' = हवन करतात ॥ ४-२५ ॥ '''अर्थ''' दुसरे काही योगी देवपूजारूप यज्ञाचे उत्तम प्रकारे अनुष्ठान करतात. तर इतर योगी परब्रह्म परमात्मारूपी अग्नीत अभेददर्शनरूप यज्ञाच्या द्वारेच आत्मारूप यज्ञाचे हवन करतात. ॥ ४-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रोत्रादीनीन्द्रियाण्यन्ये संयमाग्निषु जुह्वति । शब्दादीन्विषयानन्य इन्द्रियाग्निषु जुह्वति ॥ ४-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अन्ये''' = अन्य योगी जन, '''श्रोत्रादीनि''' = श्रोत्र इत्यादी, '''इन्द्रियाणि''' = सर्व इंद्रियांचे, '''संयमाग्निषु''' = संयमरूपी अग्नीमध्ये, '''जुह्वति''' = हवन करतात, '''(च)''' = आणि, '''अन्ये''' = दुसरे योगी लोक, '''शब्दादीन्‌''' = शब्द इत्यादी, '''विषयान्‌''' = विषयांचे, '''इन्द्रियाग्निषु''' = इंद्रियरूपी अग्नीमध्ये, '''जुह्वति''' = हवन करतात ॥ ४-२६ ॥ '''अर्थ''' दुसरे काही योगी कान इत्यादी इंद्रियांचे संयमरूप अग्नीत हवन करतात तर इतर योगी शब्द इत्यादी सर्व विषयांचे इंद्रियरूप अग्नीत हवन करतात. ॥ ४-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वाणीन्द्रियकर्माणि प्राणकर्माणि चापरे । आत्मसंयमयोगाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते ॥ ४-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अपरे''' = दुसरे (योगीलोक), '''सर्वाणि इन्द्रियकर्माणि''' = इंद्रियांच्या संपूर्ण क्रिया, '''च''' = आणि, '''प्राणकर्माणि''' = प्राणांच्या संपूर्ण क्रिया, '''ज्ञानदीपिते''' = ज्ञानाने प्रकाशित झालेल्या, '''आत्मसंयमयोगाग्नौ''' = आत्मसंयमयोगरूपी अग्नीमध्ये, '''जुह्वति''' = हवन करतात ॥ ४-२७ ॥ '''अर्थ''' अन्य योगी इंद्रियांच्या सर्व क्रिया आणि प्राणांच्या सर्व क्रिया यांचे ज्ञानाने प्रकाशित जो आत्मसंयमयोगरूपी अग्नी त्यात हवन करतात. ॥ ४-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा योगयज्ञास्तथापरे । स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च यतयः संशितव्रताः ॥ ४-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अपरे''' = काही मनुष्य, '''द्रव्ययज्ञाः''' = द्रव्यासंबंधी यज्ञ करणारे आहेत, '''तपोयज्ञाः''' = तपस्यारूपी यज्ञ करणारे आहेत, '''तथा''' = तसेच (दुसरे काही लोक), '''योगयज्ञाः''' = योगरूपी यज्ञ करणारे आहेत, '''च''' = आणि, '''संशितव्रताः''' = अहिंसा इत्यादी कडक व्रतांनी युक्त (असे), '''यतयः''' = प्रयत्‍नशील मनुष्य, '''स्वाध्यायज्ञानयज्ञाः''' = स्वाध्यायरूप ज्ञानयज्ञ करणारे आहेत ॥ ४-२८ ॥ '''अर्थ''' काही मनुष्य द्रव्यविषयक यज्ञ करणारे असतात, काहीजण तपश्चर्यारूप यज्ञ करणारे असतात. तसेच दुसरे काहीजण योगरूप यज्ञ करणारे असतात. अहिंसा इत्यादी कडकव्रते पाळणारे कितीतरी यत्‍नशील मनुष्य स्वाध्यायरूप ज्ञानयज्ञ करणारे असतात. ॥ ४-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' अपाने जुह्वति प्राणं प्राणेऽपानं तथापरे । प्राणापानगती रुद्ध्वा प्राणायामपरायणाः ॥ ४-२९ ॥ अपरे नियताहाराः प्राणान्प्राणेषु जुह्वति । सर्वेऽप्येते यज्ञविदो यज्ञक्षपितकल्मषाः ॥ ४-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अपरे''' = दुसरे कितीतरी योगीजन, '''अपाने''' = अपान वायूमध्ये, '''प्राणम्‌''' = प्राण वायूचे, '''जुह्वति''' = हवन करतात, '''तथा''' = त्याचप्रमाणे (इतर योगीलोक), '''प्राणे''' = प्राण वायूमध्ये, '''अपानम्‌''' = अपान वायूचे, '''(जुह्वति)''' = हवन करतात, '''अपरे''' = अन्य कित्येक, '''नियताहाराः''' = नियमित आहार करणारे, '''प्राणायामपरायणाः''' = प्राणायाम-परायण मनुष्य, '''प्राणापानगती''' = प्राण व अपान यांच्या गतीचा, '''रुद्ध्वा''' = रोध करून, '''प्राणान्‌''' = प्राणांचे, '''प्राणेषु''' = प्राणांमध्येच, '''जुह्वति''' = हवन करतात, '''एते''' = हे, '''सर्वे अपि''' = सर्व साधकही, '''यज्ञक्षपितकल्मषाः''' = यज्ञांच्या द्वारे पापांचा नाश करणारे, '''(च)''' = आणि, '''यज्ञविदः''' = यज्ञ जाणणारे असतात ॥ ४-२९, ४-३० ॥ '''अर्थ''' अन्य काही योगीजन अपानवायूमध्ये प्राणवायूचे हवन करतात. तसेच दुसरे योगी प्राणवायूमध्ये अपानवायूचे हवन करतात. त्याचप्रमाणे इतर कितीतरी नियमित आहार घेणारे प्राणायामाविषयी तत्पर मनुष्य प्राण व अपान यांची गती थांबवून, प्राणांचे प्राणांतच हवन करीत असतात. हे सर्व साधक यज्ञांच्या द्वारे पापांचा नाश करणारे व यज्ञ जाणणारे आहेत. ॥ ४-२९, ४-३० ॥ '''मूळ श्लोक''' यज्ञशिष्टामृतभुजो यान्ति ब्रह्म सनातनम्‌ । नायं लोकोऽस्त्ययज्ञस्य कुतोऽन्यः कुरुसत्तम ॥ ४-३१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कुरुसत्तम''' = हे कुरुश्रेष्ठ अर्जुना, '''यज्ञशिष्टामृतभुजः''' = यज्ञ झाल्यावर शिल्लक राहिलेल्या अमृताचा अनुभव घेणारे योगी लोक, '''सनातनम्‌''' = सनातन, '''ब्रह्म''' = परब्रह्म परमात्म्याप्रत, '''यान्ति''' = जातात, '''(च)''' = आणि, '''अयज्ञस्य''' = यज्ञ न करणाऱ्या मनुष्यासाठी तर, '''अयम्‌''' = हा, '''लोकः''' = मनुष्यलोक सुद्धा (सुखदायक), '''न अस्ति''' = राहात नाही (तर मग), '''अन्यः''' = परलोक, '''कुतः''' = कसा बरे (सुखदायक होऊ शकेल) ॥ ४-३१ ॥ '''अर्थ''' हे कुरुश्रेष्ठ अर्जुना, यज्ञातून शिल्लक राहिलेल्या अमृताचा अनुभव घेणारे योगी सनातन परब्रह्म परमात्म्याला प्राप्त होतात. यज्ञ न करणाऱ्या मनुष्याला हा मनुष्यलोक सुद्धा सुखदायक होत नाही; तर परलोक कसा सुखदायक होईल? ॥ ४-३१ ॥ '''मूळ श्लोक''' एवं बहुविधा यज्ञा वितता ब्रह्मणो मुखे । कर्मजान्विद्धि तान्सर्वानेवं ज्ञात्वा विमोक्ष्यसे ॥ ४-३२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''बहुविधाः''' = आणखीसुद्धा नानाप्रकारचे, '''यज्ञाः''' = यज्ञ, '''ब्रह्मणः''' = वेदाच्या, '''मुखे''' = वाणीमध्ये, '''वितताः''' = विस्ताराने सांगितले गेले आहेत, '''तान्‌''' = ते, '''सर्वान्‌''' = सर्व, '''कर्मजान्‌''' = मन, इंद्रिय व शरीर यांच्या क्रियांद्वारे संपन्न होणारे आहेत, '''विद्धि''' = (असे) तू जाण, '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''ज्ञात्वा''' = तत्त्वतः जाणून (त्यांच्या अनुष्ठानाद्वारे संपूर्ण कर्मबंधनातून), '''विमोक्ष्यसे''' = तू मुक्त होशील ॥ ४-३२ ॥ '''अर्थ''' अशा प्रकारे इतरही पुष्कळ प्रकारचे यज्ञ वेदवाणीत विस्ताराने सांगितले गेलेले आहेत. ते सर्व तू मन, इंद्रिये आणि शरीर यांच्या क्रियांनी उत्पन्न होणारे आहेत, असे समज. अशाप्रकारे तत्त्वतः जाणून त्यांचे अनुष्ठान केल्याने तू कर्मबंधनापासून सर्वस्वी मुक्त होशील. ॥ ४-३२ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रेयान्द्रव्यमयाद्यज्ञाज्ज्ञानयज्ञः परन्तप । सर्वं कर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते ॥ ४-३३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''परन्तप पार्थ''' = हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना) पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''द्रव्यमयात्‌''' = द्रव्यमय, '''यज्ञात्‌''' = यज्ञापेक्षा, '''ज्ञानयज्ञः''' = ज्ञानयज्ञ, '''श्रेयान्‌''' = अत्यंत श्रेष्ठ आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''अखिलम्‌''' = जितकी म्हणून, '''सर्वम्‌''' = सर्व, '''कर्म''' = कर्मे (आहेत ती), '''ज्ञाने''' = ज्ञानामध्ये, '''परिसमाप्यते''' = समाप्त होऊन जातात ॥ ४-३३ ॥ '''अर्थ''' हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना) पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), द्रव्यमय यज्ञापेक्षा ज्ञानयज्ञ अत्यंत श्रेष्ठ आहे. तसेच यच्चयावत्‌ सर्व कर्मे ज्ञानात समाप्त होतात. ॥ ४-३३ ॥ '''मूळ श्लोक''' तद्विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया । उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्त्वदर्शिनः ॥ ४-३४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तत्‌''' = ते ज्ञान (तत्त्वदर्शी ज्ञानी माणसांच्या जवळ जाऊन), '''विद्धि''' = तू जाणून घे, '''प्रणिपातेन''' = (त्यांना) यथायोग्यपणे दंडवत प्रणाम करण्याने, '''सेवया''' = त्यांची सेवा करण्याने (आणि त्यांना), '''परिप्रश्नेन''' = कपट सोडून सरळपणे प्रश्न करण्याने, '''तत्त्वदर्शिनः''' = परमात्म-तत्त्व व्यवस्थितपणे जाणणारे, '''ते''' = ते, '''ज्ञानिनः''' = ज्ञानी महात्मे (तुला त्या), '''ज्ञानम्‌''' = तत्त्वज्ञानाचा, '''उपदेक्ष्यन्ति''' = उपदेश करतील ॥ ४-३४ ॥ '''अर्थ''' ते ज्ञान तू तत्त्वसाक्षात्कारी ज्ञानी लोकांच्याकडे जाऊन समजून घे. त्यांना साष्टांग नमस्कार केल्याने, त्यांची सेवा केल्याने आणि निष्कपटपणे सरळ मनाने त्यांना प्रश्न विचारल्याने, परमात्मतत्त्व उत्तम रीतीने जाणणारे ते ज्ञानी महात्मे तुला त्या तत्त्वज्ञानाचा उपदेश करतील. ॥ ४-३४ ॥ '''मूळ श्लोक''' यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पाण्डव । येन भूतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यात्मन्यथो मयि ॥ ४-३५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्‌''' = जे, '''ज्ञात्वा''' = जाणल्यावर, '''पुनः''' = पुन्हा, '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''मोहम्‌''' = मोहाप्रत, '''न यास्यसि''' = तू जाणार नाहीस, '''पाण्डव''' = हे पांडवा (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुना), '''येन''' = ज्या ज्ञानाच्या द्वारे, '''भूतानि''' = सर्व सजीवांना, '''अशेषेण''' = संपूर्णपणे, '''आत्मनि''' = आपल्यामध्ये, '''अथो''' = नंतर, '''मयि''' = सच्चिदानंदघन मज परमात्म्यामध्ये, '''द्रक्ष्यसि''' = तू पाहशील ॥ ४-३५ ॥ '''अर्थ''' जे जाणल्याने पुन्हा तू अशा प्रकारच्या मोहात पडणार नाहीस, तसेच हे पांडवा (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुना), ज्या ज्ञानामुळे तू सर्व सजीवांना पूर्णपणे प्रथम आपल्यात आणि नंतर मज सच्चिदानंदघन परमात्म्यात पाहशील. ॥ ४-३५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अपि चेदसि पापेभ्यः सर्वेभ्यः पापकृत्तमः । सर्वं ज्ञानप्लवेनैव वृजिनं सन्तरिष्यसि ॥ ४-३६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''चेत्‌''' = जरी, '''सर्वेभ्यः''' = सर्व, '''पापेभ्यः''' = पापी माणसापेक्षा, '''अपि''' = सुद्धा, '''पापकृत्तमः''' = अधिक पाप करणारा असा, '''असि''' = तू असलास (तरी सुद्धा), '''ज्ञानप्लवेन''' = ज्ञानरूपी नौकेने, '''एव''' = निःसंशयपणे, '''सर्वम्‌''' = संपूर्ण, '''वृजिनम्‌''' = पापसमुद्र, '''सन्तरिष्यसि''' = तू चांगल्याप्रकारे तरून जाशील ॥ ४-३६ ॥ '''अर्थ''' जरी तू इतर सर्व पाप्यांहूनही अधिक पाप करणारा असलास, तरीही तू ज्ञानरूप नौकेने खात्रीने संपूर्ण पापसमुद्रातून चांगल्याप्रकारे तरून जाशील. ॥ ४-३६ ॥ '''मूळ श्लोक''' यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात्कुरुतेऽर्जुन । ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा ॥ ४-३७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''यथा''' = ज्याप्रमाणे, '''समिद्धः''' = प्रज्वलित, '''अग्निः''' = अग्नी, '''एधांसि''' = सर्पणाला, '''भस्मसात्‌''' = भस्ममय, '''कुरुते''' = करतो, '''तथा''' = त्याप्रमाणे, '''ज्ञानाग्निः''' = ज्ञानरूपी अग्नी, '''सर्वकर्माणि''' = संपूर्ण कर्मांना, '''भस्मसात्‌''' = भस्ममय, '''कुरुते''' = करून टाकतो ॥ ४-३७ ॥ '''अर्थ''' कारण हे अर्जुना, ज्याप्रमाणे पेटलेला अग्नी इंधनाची राख करतो, तसाच ज्ञानरूप अग्नी सर्व कर्मांची राखरांगोळी करतो. ॥ ४-३७ ॥ '''मूळ श्लोक''' न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते । तत्स्वयं योगसंसिद्धः कालेनात्मनि विन्दति ॥ ४-३८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इह''' = या संसारात, '''ज्ञानेन''' = ज्ञानाशी, '''सदृशम्‌''' = समान, '''पवित्रम्‌''' = पवित्र करणारे, '''हि''' = निःसंदेहपणे, '''न विद्यते''' = काहीही नाही, '''तत्‌''' = ते ज्ञान, '''कालेन''' = दीर्घ काळाने, '''योगसंसिद्धः''' = कर्मयोगाच्या द्वारे अंतःकरण शुद्ध झालेला मनुष्य, '''स्वयम्‌''' = आपण स्वतःच, '''आत्मनि''' = आत्म्यामध्ये, '''विन्दति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ४-३८ ॥ '''अर्थ''' या जगात ज्ञानासारखे पवित्र करणारे खात्रीने दुसरे काहीही नाही. ते ज्ञान कितीतरी काळाने कर्मयोगाने अंतःकरण शुद्ध झालेला माणूस आपोआपच आपल्या आत्म्यात प्राप्त करून घेतो. ॥ ४-३८ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रद्धावाँल्लभते ज्ञानं तत्परः संयतेन्द्रियः । ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति ॥ ४-३९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''संयतेन्द्रियः''' = जितेंद्रिय, '''तत्परः''' = साधन-तत्पर, '''(च)''' = आणि, '''श्रद्धावान्‌''' = श्रद्धावान असा मनुष्य, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''लभते''' = प्राप्त करून घेतो, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञानाची, '''लब्ध्वा''' = प्राप्ती झाल्यावर, '''(सः)''' = तो मनुष्य, '''अचिरेण''' = विनाविलंब तत्काळ, '''पराम्‌ शान्तिम्‌''' = भगवत्‌-प्राप्तिरूप परम शांती, '''अधिगच्छति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ४-३९ ॥ '''अर्थ''' जितेंद्रिय, साधनतत्पर आणि श्रद्धाळू माणूस ज्ञान मिळवतो. आणि ज्ञान प्राप्त झाल्यावर तो तत्काळ भगवत्प्राप्तिरूप परम शांतीला प्राप्त होतो. ॥ ४-३९ ॥ '''मूळ श्लोक''' अज्ञश्चाश्रद्दधानश्च संशयात्मा विनश्यति । नायं लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः ॥ ४-४० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अज्ञः''' = जो विवेकहीन, '''च''' = आणि, '''अश्रद्दधानः''' = श्रद्धारहित असतो, '''संशयात्मा''' = असा संशययुक्त मनुष्य, '''विनश्यति''' = परमार्थापासून निश्चितपणे भ्रष्ट होऊन जातो, '''संशयात्मनः''' = अशा संशययुक्त माणसाला, '''अयम्‌ लोकः''' = हा लोक, '''न अस्ति''' = नसतो, '''न परः''' = परलोक नसतो, '''च''' = आणि, '''न सुखम्‌''' = सुखही नसते ॥ ४-४० ॥ '''अर्थ''' अविवेकी आणि श्रद्धा नसलेला संशयी मनुष्य परमार्थापासून खात्रीने भ्रष्ट होतो. संशयी माणसाला ना हा लोक, ना परलोक आणि ना सुख. ॥ ४-४० ॥ '''मूळ श्लोक''' योगसंन्यस्तकर्माणं ज्ञानसञ्छिन्नसंशयम्‌ । आत्मवन्तं न कर्माणि निबध्नन्ति धनञ्जय ॥ ४-४१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''धनञ्जय''' = हे धनंजया(अर्जुना), '''योगसंन्यस्तकर्माणम्‌''' = कर्मयोगाच्या द्वारे ज्याने विधिपूर्वक सर्व कर्मे परमात्म्याला अर्पण केली आहेत, '''ज्ञानसञ्छिन्नसंशयम्‌''' = विवेकाच्या द्वारे ज्याने सर्व संशयांचा नाश केला आहे, '''आत्मवन्तम्‌''' = ज्याने अंतःकरण वश करून घेतले आहे अशा मनुष्याला, '''कर्माणि''' = कर्मे, '''न निबध्नन्ति''' = बद्ध करीत नाहीत ॥ ४-४१ ॥ '''अर्थ''' हे धनंजया(अर्जुना), ज्याने कर्मयोगाच्या विधीने सर्व कर्मे परमात्म्याला अर्पण केली आहेत आणि ज्याने विवेकाने सर्व संशयांचा नाश केला आहे, अशा अंतःकरण स्वाधीन असलेल्या मनुष्याला कर्मे बंधनकारक होत नाहीत. ॥ ४-४१ ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्मादज्ञानसम्भूतं हृत्स्थं ज्ञानासिनात्मनः । छित्त्वैनं संशयं योगमातिष्ठोत्तिष्ठ भारत ॥ ४-४२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''भारत''' = हे भरतवंशी अर्जुना, '''हृत्स्थम्‌''' = हृदयामध्ये असणाऱ्या, '''एनम्‌''' = या, '''अज्ञानसम्भूतम्‌''' = अज्ञानाने निर्माण झालेल्या, '''आत्मनः संशयम्‌''' = आपल्या संशयाला, '''ज्ञानासिना''' = विवेकज्ञानरूपी तलवारीने, '''छित्त्वा''' = कापून टाकून, '''योगम्‌''' = समत्वरूप कर्मयोगात, '''आतिष्ठ''' = स्थित होऊन जा (आणि युद्धासाठी), '''उत्तिष्ठ''' = उठून उभा राहा ॥ ४-४२ ॥ '''अर्थ''' म्हणून हे भरतवंशी अर्जुना, तू हृदयात असलेल्या या अज्ञानाने उत्पन्न झालेल्या आपल्या संशयाचा विवेकज्ञानरूपी तलवारीने नाश करून समत्वरूप कर्मयोगात स्थिर राहा आणि युद्धाला उभा राहा. ॥ ४-४२ ॥ '''मूळ चौथ्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे ज्ञानकर्मसंन्यासयोगो नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील ज्ञानकर्मसंन्यासयोग नावाचा हा चौथा अध्याय समाप्त झाला. ॥ ४ ॥ [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स प्रकल्पातून स्थानांतरीत]] [[वर्ग:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] tfhlphhglr7nd8fihr7zr43mw70t02g 0 70106 155576 155527 2022-08-08T04:43:49Z QueerEcofeminist 918 /* या प्रकारचे नवीन सदस्यनाव अमान्य आहे */ भर wikitext text/x-wiki तुमचे सदस्यनाव बदलण्यासाठी या पानावर दिलेल्या सुचनांचे पालन करा. तुमचे सदस्यनाव हे तुमच्या सोयीसाठी आहे, त्यामुळे तुम्ही ते कधीही बदलू शकता आणि त्यात आवश्यक बदलही करू शकता. फक्त विकिमिडीया प्रकल्पांवर सदस्यनावात बदल करण्यासाठी काही नियम आहेत त्यांचे पालन करणे आवश्यक आहे. पुर्वी सदस्यनाव बदलाची प्रक्रिया खूप जटील होती पण आता ती प्रक्रिया खूप सोपी झाली आहे त्यामुळे फक्त एक अर्ज भरून दिल्यास तुमच्या नावात योग्य तो बदल करता येतो. === वैश्विक सदस्यनाव बदलाविषयीचे धोरण ([[M:Global rename policy|मूळ धोरण]]) === सदस्यनाव बदल होण्यासाठी खालील सर्व अटींची पुर्तता होणे आवश्यक आहे. * नविन सदस्यनाव काळजीपूर्वक निवडलेले असावे, अनावश्यक, वारंवार केलेल्या आणि चुकीच्या नावाच्या विनंत्या नाकारल्या जातील. स्थानिक धोरणांविषयी वैश्विक सदस्यनाव बदल करणार्या रिनेमर/स्टीवर्ड यांना कल्पना असेलच असे नाही त्यामुळे तुमचे सदस्यनाव तुम्ही स्थानिक धोरणांविषयी तपासणी करावी. * तुमच्या जुन्या सदस्यनावाशी नवे सदस्यनाव जोडलेले असावे. तुमच्या सदस्यनावाशी/खात्याशी तुमच्या वाईट वागणूकीचा इतिहास तोडण्यासाठी नाव बदलून दिले जात नाही. * तुमचे नवीन नाव कुठल्याही विकि प्रकल्पावर आधीच वापरात नसावे, तरच तुम्हाला ते सदस्यनाव घेता येणार नाही. त्यामुळे [[Special:CentralAuth]] येथे तुम्हाला हवे असलेले सदस्यनाव भरून खात्री करून घ्या की ते कुणीही वापरत नाही. ===सदस्यनाव बदलण्यासाठी सामान्य कारणे === सर्व सामान्यपणे खालील कारणे सदस्यनाव बदलासाठी योग्य मानली जातात. * तुमचे खरे नाव लपवण्यासाठी. * तुमच्या वैयक्तिक माहिती लपवण्यासाठी. * आधीचे नाव जाहिरातबाजी करणारे असल्यास नवीन वैयक्तिक नाव देण्यासाठी. * आधीच्या नाव सदस्यनाव धोरणाच्या विरुद्ध असल्यास नवीन योग्य नाव देण्यासाठी. * जर सदस्यनाव तुम्हाला आवडत नसेल आणि नवीन सदस्यनाव तुमच्या आवडीचे द्यायाचे असल्यास. === या प्रकारचे नवीन सदस्यनाव अमान्य आहे === * फक्त आकड्यांचा वापर करून लिहिलेले. * दोन किंवा जास्त वेगवेगळ्या भाषांमध्ये/लिपिंमध्ये लिहिलेले. * अनाकलनीय, अगम्य अक्षरे, उलट सुलट लिहिलेली तीच तीच अक्षरे असलेले. * अश्लिल, इतरांना अपमानकारक, इतरांच्या सदस्यनामाची नक्कल करणारे. * जाहिरातबाजी, एकच सदस्यनाव अनेक लोक वापरतात असा अविर्भाव असणारे. * ===सदस्यनाव बदलाची विनंती येथे करा === * जटील आणि ज्यामध्ये इतर निष्क्रिय खात्यांच्या(शुन्य संपादने किंवा दीर्घकाळ निष्क्रिय) सदस्यनावाचा ताबा घेऊन ते स्वत:साठी वापरण्यासाठीच्या विनंत्या येथे कराव्यात. * तुमचे सदस्यनाव सहजबदलता येतील अशा विनंत्या येथे कराव्यात. [[वर्ग:विकिस्रोत व्यवस्थापन]] fyofc3iwvs1fft8sp3yhu3cz1b3hfxr 155577 155576 2022-08-08T04:47:56Z QueerEcofeminist 918 /* या प्रकारचे नवीन सदस्यनाव अमान्य आहे */ wikitext text/x-wiki तुमचे सदस्यनाव बदलण्यासाठी या पानावर दिलेल्या सुचनांचे पालन करा. तुमचे सदस्यनाव हे तुमच्या सोयीसाठी आहे, त्यामुळे तुम्ही ते कधीही बदलू शकता आणि त्यात आवश्यक बदलही करू शकता. फक्त विकिमिडीया प्रकल्पांवर सदस्यनावात बदल करण्यासाठी काही नियम आहेत त्यांचे पालन करणे आवश्यक आहे. पुर्वी सदस्यनाव बदलाची प्रक्रिया खूप जटील होती पण आता ती प्रक्रिया खूप सोपी झाली आहे त्यामुळे फक्त एक अर्ज भरून दिल्यास तुमच्या नावात योग्य तो बदल करता येतो. === वैश्विक सदस्यनाव बदलाविषयीचे धोरण ([[M:Global rename policy|मूळ धोरण]]) === सदस्यनाव बदल होण्यासाठी खालील सर्व अटींची पुर्तता होणे आवश्यक आहे. * नविन सदस्यनाव काळजीपूर्वक निवडलेले असावे, अनावश्यक, वारंवार केलेल्या आणि चुकीच्या नावाच्या विनंत्या नाकारल्या जातील. स्थानिक धोरणांविषयी वैश्विक सदस्यनाव बदल करणार्या रिनेमर/स्टीवर्ड यांना कल्पना असेलच असे नाही त्यामुळे तुमचे सदस्यनाव तुम्ही स्थानिक धोरणांविषयी तपासणी करावी. * तुमच्या जुन्या सदस्यनावाशी नवे सदस्यनाव जोडलेले असावे. तुमच्या सदस्यनावाशी/खात्याशी तुमच्या वाईट वागणूकीचा इतिहास तोडण्यासाठी नाव बदलून दिले जात नाही. * तुमचे नवीन नाव कुठल्याही विकि प्रकल्पावर आधीच वापरात नसावे, तरच तुम्हाला ते सदस्यनाव घेता येणार नाही. त्यामुळे [[Special:CentralAuth]] येथे तुम्हाला हवे असलेले सदस्यनाव भरून खात्री करून घ्या की ते कुणीही वापरत नाही. ===सदस्यनाव बदलण्यासाठी सामान्य कारणे === सर्व सामान्यपणे खालील कारणे सदस्यनाव बदलासाठी योग्य मानली जातात. * तुमचे खरे नाव लपवण्यासाठी. * तुमच्या वैयक्तिक माहिती लपवण्यासाठी. * आधीचे नाव जाहिरातबाजी करणारे असल्यास नवीन वैयक्तिक नाव देण्यासाठी. * आधीच्या नाव सदस्यनाव धोरणाच्या विरुद्ध असल्यास नवीन योग्य नाव देण्यासाठी. * जर सदस्यनाव तुम्हाला आवडत नसेल आणि नवीन सदस्यनाव तुमच्या आवडीचे द्यायाचे असल्यास. === या प्रकारचे नवीन सदस्यनाव अमान्य आहे === * फक्त आकड्यांचा वापर करून लिहिलेले. * दोन किंवा जास्त वेगवेगळ्या भाषांमध्ये/लिपिंमध्ये लिहिलेले. (सुरेSh, Viनोद इ.) * अनाकलनीय, अगम्य अक्षरे, उलट सुलट लिहिलेली तीच तीच अक्षरे असलेले. (अकर्ल्फ़ोअप्रलप इ.) * अश्लिल, इतरांना अपमानकारक, इतरांच्या सदस्यनामाची नक्कल करणारे. * जाहिरातबाजी, एकच सदस्यनाव अनेक लोक वापरतात असा अविर्भाव असणारे. (रिलायन्स, टाटा, पार्ले जी) * संस्था, कंपन्या, सरकारी पदे किंवा अशाच अधिकारी कायद्याने सत्ता दाखविणारे अधिकार असलेली पदे असल्याचा अविर्भाव दाखवणारी नावे. (रिलायन्स, टाटा, पार्ले जी, कमिशनर, पंतप्रधान इ) ===सदस्यनाव बदलाची विनंती येथे करा === * जटील आणि ज्यामध्ये इतर निष्क्रिय खात्यांच्या(शुन्य संपादने किंवा दीर्घकाळ निष्क्रिय) सदस्यनावाचा ताबा घेऊन ते स्वत:साठी वापरण्यासाठीच्या विनंत्या येथे कराव्यात. * तुमचे सदस्यनाव सहजबदलता येतील अशा विनंत्या येथे कराव्यात. [[वर्ग:विकिस्रोत व्यवस्थापन]] b9b6ng8jtpqov8z6e0bdeyvzoobvja6 155578 155577 2022-08-08T05:28:25Z QueerEcofeminist 918 /* सदस्यनाव बदलाची विनंती येथे करा */ bhara wikitext text/x-wiki तुमचे सदस्यनाव बदलण्यासाठी या पानावर दिलेल्या सुचनांचे पालन करा. तुमचे सदस्यनाव हे तुमच्या सोयीसाठी आहे, त्यामुळे तुम्ही ते कधीही बदलू शकता आणि त्यात आवश्यक बदलही करू शकता. फक्त विकिमिडीया प्रकल्पांवर सदस्यनावात बदल करण्यासाठी काही नियम आहेत त्यांचे पालन करणे आवश्यक आहे. पुर्वी सदस्यनाव बदलाची प्रक्रिया खूप जटील होती पण आता ती प्रक्रिया खूप सोपी झाली आहे त्यामुळे फक्त एक अर्ज भरून दिल्यास तुमच्या नावात योग्य तो बदल करता येतो. === वैश्विक सदस्यनाव बदलाविषयीचे धोरण ([[M:Global rename policy|मूळ धोरण]]) === सदस्यनाव बदल होण्यासाठी खालील सर्व अटींची पुर्तता होणे आवश्यक आहे. * नविन सदस्यनाव काळजीपूर्वक निवडलेले असावे, अनावश्यक, वारंवार केलेल्या आणि चुकीच्या नावाच्या विनंत्या नाकारल्या जातील. स्थानिक धोरणांविषयी वैश्विक सदस्यनाव बदल करणार्या रिनेमर/स्टीवर्ड यांना कल्पना असेलच असे नाही त्यामुळे तुमचे सदस्यनाव तुम्ही स्थानिक धोरणांविषयी तपासणी करावी. * तुमच्या जुन्या सदस्यनावाशी नवे सदस्यनाव जोडलेले असावे. तुमच्या सदस्यनावाशी/खात्याशी तुमच्या वाईट वागणूकीचा इतिहास तोडण्यासाठी नाव बदलून दिले जात नाही. * तुमचे नवीन नाव कुठल्याही विकि प्रकल्पावर आधीच वापरात नसावे, तरच तुम्हाला ते सदस्यनाव घेता येणार नाही. त्यामुळे [[Special:CentralAuth]] येथे तुम्हाला हवे असलेले सदस्यनाव भरून खात्री करून घ्या की ते कुणीही वापरत नाही. ===सदस्यनाव बदलण्यासाठी सामान्य कारणे === सर्व सामान्यपणे खालील कारणे सदस्यनाव बदलासाठी योग्य मानली जातात. * तुमचे खरे नाव लपवण्यासाठी. * तुमच्या वैयक्तिक माहिती लपवण्यासाठी. * आधीचे नाव जाहिरातबाजी करणारे असल्यास नवीन वैयक्तिक नाव देण्यासाठी. * आधीच्या नाव सदस्यनाव धोरणाच्या विरुद्ध असल्यास नवीन योग्य नाव देण्यासाठी. * जर सदस्यनाव तुम्हाला आवडत नसेल आणि नवीन सदस्यनाव तुमच्या आवडीचे द्यायाचे असल्यास. === या प्रकारचे नवीन सदस्यनाव अमान्य आहे === * फक्त आकड्यांचा वापर करून लिहिलेले. * दोन किंवा जास्त वेगवेगळ्या भाषांमध्ये/लिपिंमध्ये लिहिलेले. (सुरेSh, Viनोद इ.) * अनाकलनीय, अगम्य अक्षरे, उलट सुलट लिहिलेली तीच तीच अक्षरे असलेले. (अकर्ल्फ़ोअप्रलप इ.) * अश्लिल, इतरांना अपमानकारक, इतरांच्या सदस्यनामाची नक्कल करणारे. * जाहिरातबाजी, एकच सदस्यनाव अनेक लोक वापरतात असा अविर्भाव असणारे. (रिलायन्स, टाटा, पार्ले जी) * संस्था, कंपन्या, सरकारी पदे किंवा अशाच अधिकारी कायद्याने सत्ता दाखविणारे अधिकार असलेली पदे असल्याचा अविर्भाव दाखवणारी नावे. (रिलायन्स, टाटा, पार्ले जी, कमिशनर, पंतप्रधान इ) ===सदस्यनाव बदलाची विनंती येथे करा === * जटील आणि ज्यामध्ये इतर निष्क्रिय खात्यांच्या(शुन्य संपादने किंवा दीर्घकाळ निष्क्रिय) सदस्यनावाचा ताबा घेऊन ते स्वत:साठी वापरण्यासाठीच्या विनंत्या [[M:Steward requests/Username changes|येथे]] कराव्यात. * तुमचे सदस्यनाव सहजबदलता येतील अशा विनंत्या [[विशेष:GlobalRenamerequest|येथे]] कराव्यात. [[वर्ग:विकिस्रोत व्यवस्थापन]] euiv6dmsdbplrgyi41xcg30v7rtol0k 155579 155578 2022-08-08T05:46:26Z QueerEcofeminist 918 saacha wikitext text/x-wiki <div style="display: flex; flex-wrap: wrap; justify-content: center; align-items: center; margin: 16px 0; border: 1px solid #aaaaaa;"> <div style="padding: 12px;">[[file:Global renamer-logo.svg|75px|link=[[m:Global rename policy]]]]</div> <div style="flex: 1; padding: 12px; background-color: #dddddd; color: #555555;"> <div style="font-weight: bold; font-size: 150%; color: red; font-family: 'Comic Sans MS'">सदस्यनावात वैश्विक बदल करण्याची विनंती करण्याची माहिती या पानावर देण्यात आली आहे!</div> <div style="max-width: 700px"> या पानावरील माहिती लक्षात घेऊन येथे दिलेल्या दुव्यांवर जाऊन सदस्यनावात बदल करण्यासाठी अर्ज करू शकता. </div> </div> </div> तुमचे सदस्यनाव बदलण्यासाठी या पानावर दिलेल्या सुचनांचे पालन करा. तुमचे सदस्यनाव हे तुमच्या सोयीसाठी आहे, त्यामुळे तुम्ही ते कधीही बदलू शकता आणि त्यात आवश्यक बदलही करू शकता. फक्त विकिमिडीया प्रकल्पांवर सदस्यनावात बदल करण्यासाठी काही नियम आहेत त्यांचे पालन करणे आवश्यक आहे. पुर्वी सदस्यनाव बदलाची प्रक्रिया खूप जटील होती पण आता ती प्रक्रिया खूप सोपी झाली आहे त्यामुळे फक्त एक अर्ज भरून दिल्यास तुमच्या नावात योग्य तो बदल करता येतो. === वैश्विक सदस्यनाव बदलाविषयीचे धोरण ([[M:Global rename policy|मूळ धोरण]]) === सदस्यनाव बदल होण्यासाठी खालील सर्व अटींची पुर्तता होणे आवश्यक आहे. * नविन सदस्यनाव काळजीपूर्वक निवडलेले असावे, अनावश्यक, वारंवार केलेल्या आणि चुकीच्या नावाच्या विनंत्या नाकारल्या जातील. स्थानिक धोरणांविषयी वैश्विक सदस्यनाव बदल करणार्या रिनेमर/स्टीवर्ड यांना कल्पना असेलच असे नाही त्यामुळे तुमचे सदस्यनाव तुम्ही स्थानिक धोरणांविषयी तपासणी करावी. * तुमच्या जुन्या सदस्यनावाशी नवे सदस्यनाव जोडलेले असावे. तुमच्या सदस्यनावाशी/खात्याशी तुमच्या वाईट वागणूकीचा इतिहास तोडण्यासाठी नाव बदलून दिले जात नाही. * तुमचे नवीन नाव कुठल्याही विकि प्रकल्पावर आधीच वापरात नसावे, तरच तुम्हाला ते सदस्यनाव घेता येणार नाही. त्यामुळे [[Special:CentralAuth]] येथे तुम्हाला हवे असलेले सदस्यनाव भरून खात्री करून घ्या की ते कुणीही वापरत नाही. ===सदस्यनाव बदलण्यासाठी सामान्य कारणे === सर्व सामान्यपणे खालील कारणे सदस्यनाव बदलासाठी योग्य मानली जातात. * तुमचे खरे नाव लपवण्यासाठी. * तुमच्या वैयक्तिक माहिती लपवण्यासाठी. * आधीचे नाव जाहिरातबाजी करणारे असल्यास नवीन वैयक्तिक नाव देण्यासाठी. * आधीच्या नाव सदस्यनाव धोरणाच्या विरुद्ध असल्यास नवीन योग्य नाव देण्यासाठी. * जर सदस्यनाव तुम्हाला आवडत नसेल आणि नवीन सदस्यनाव तुमच्या आवडीचे द्यायाचे असल्यास. === या प्रकारचे नवीन सदस्यनाव अमान्य आहे === * फक्त आकड्यांचा वापर करून लिहिलेले. * दोन किंवा जास्त वेगवेगळ्या भाषांमध्ये/लिपिंमध्ये लिहिलेले. (सुरेSh, Viनोद इ.) * अनाकलनीय, अगम्य अक्षरे, उलट सुलट लिहिलेली तीच तीच अक्षरे असलेले. (अकर्ल्फ़ोअप्रलप इ.) * अश्लिल, इतरांना अपमानकारक, इतरांच्या सदस्यनामाची नक्कल करणारे. * जाहिरातबाजी, एकच सदस्यनाव अनेक लोक वापरतात असा अविर्भाव असणारे. (रिलायन्स, टाटा, पार्ले जी) * संस्था, कंपन्या, सरकारी पदे किंवा अशाच अधिकारी कायद्याने सत्ता दाखविणारे अधिकार असलेली पदे असल्याचा अविर्भाव दाखवणारी नावे. (रिलायन्स, टाटा, पार्ले जी, कमिशनर, पंतप्रधान इ) ===सदस्यनाव बदलाची विनंती येथे करा === * जटील आणि ज्यामध्ये इतर निष्क्रिय खात्यांच्या(शुन्य संपादने किंवा दीर्घकाळ निष्क्रिय) सदस्यनावाचा ताबा घेऊन ते स्वत:साठी वापरण्यासाठीच्या विनंत्या [[M:Steward requests/Username changes|येथे]] कराव्यात. * तुमचे सदस्यनाव सहजबदलता येतील अशा विनंत्या [[विशेष:GlobalRenamerequest|येथे]] कराव्यात. [[वर्ग:विकिस्रोत व्यवस्थापन]] nuixr6ifrhh86e1mz4e7t9h0b7gqelw 155580 155579 2022-08-08T05:48:20Z QueerEcofeminist 918 "[[विकिस्त्रोत:सदस्यनाव बदला]]" ला ने संरक्षित केले: खूप संख्येने वापरले जाणारे पान, उत्पाताची शक्यता: its just a guide no one else other than admins and few trusted one would need to edit this. ([संपादन=Allow only template editors and administrators] (अनंत) [स्थानांतरण=Allow only template editors and administrators] (अनंत)) wikitext text/x-wiki <div style="display: flex; flex-wrap: wrap; justify-content: center; align-items: center; margin: 16px 0; border: 1px solid #aaaaaa;"> <div style="padding: 12px;">[[file:Global renamer-logo.svg|75px|link=[[m:Global rename policy]]]]</div> <div style="flex: 1; padding: 12px; background-color: #dddddd; color: #555555;"> <div style="font-weight: bold; font-size: 150%; color: red; font-family: 'Comic Sans MS'">सदस्यनावात वैश्विक बदल करण्याची विनंती करण्याची माहिती या पानावर देण्यात आली आहे!</div> <div style="max-width: 700px"> या पानावरील माहिती लक्षात घेऊन येथे दिलेल्या दुव्यांवर जाऊन सदस्यनावात बदल करण्यासाठी अर्ज करू शकता. </div> </div> </div> तुमचे सदस्यनाव बदलण्यासाठी या पानावर दिलेल्या सुचनांचे पालन करा. तुमचे सदस्यनाव हे तुमच्या सोयीसाठी आहे, त्यामुळे तुम्ही ते कधीही बदलू शकता आणि त्यात आवश्यक बदलही करू शकता. फक्त विकिमिडीया प्रकल्पांवर सदस्यनावात बदल करण्यासाठी काही नियम आहेत त्यांचे पालन करणे आवश्यक आहे. पुर्वी सदस्यनाव बदलाची प्रक्रिया खूप जटील होती पण आता ती प्रक्रिया खूप सोपी झाली आहे त्यामुळे फक्त एक अर्ज भरून दिल्यास तुमच्या नावात योग्य तो बदल करता येतो. === वैश्विक सदस्यनाव बदलाविषयीचे धोरण ([[M:Global rename policy|मूळ धोरण]]) === सदस्यनाव बदल होण्यासाठी खालील सर्व अटींची पुर्तता होणे आवश्यक आहे. * नविन सदस्यनाव काळजीपूर्वक निवडलेले असावे, अनावश्यक, वारंवार केलेल्या आणि चुकीच्या नावाच्या विनंत्या नाकारल्या जातील. स्थानिक धोरणांविषयी वैश्विक सदस्यनाव बदल करणार्या रिनेमर/स्टीवर्ड यांना कल्पना असेलच असे नाही त्यामुळे तुमचे सदस्यनाव तुम्ही स्थानिक धोरणांविषयी तपासणी करावी. * तुमच्या जुन्या सदस्यनावाशी नवे सदस्यनाव जोडलेले असावे. तुमच्या सदस्यनावाशी/खात्याशी तुमच्या वाईट वागणूकीचा इतिहास तोडण्यासाठी नाव बदलून दिले जात नाही. * तुमचे नवीन नाव कुठल्याही विकि प्रकल्पावर आधीच वापरात नसावे, तरच तुम्हाला ते सदस्यनाव घेता येणार नाही. त्यामुळे [[Special:CentralAuth]] येथे तुम्हाला हवे असलेले सदस्यनाव भरून खात्री करून घ्या की ते कुणीही वापरत नाही. ===सदस्यनाव बदलण्यासाठी सामान्य कारणे === सर्व सामान्यपणे खालील कारणे सदस्यनाव बदलासाठी योग्य मानली जातात. * तुमचे खरे नाव लपवण्यासाठी. * तुमच्या वैयक्तिक माहिती लपवण्यासाठी. * आधीचे नाव जाहिरातबाजी करणारे असल्यास नवीन वैयक्तिक नाव देण्यासाठी. * आधीच्या नाव सदस्यनाव धोरणाच्या विरुद्ध असल्यास नवीन योग्य नाव देण्यासाठी. * जर सदस्यनाव तुम्हाला आवडत नसेल आणि नवीन सदस्यनाव तुमच्या आवडीचे द्यायाचे असल्यास. === या प्रकारचे नवीन सदस्यनाव अमान्य आहे === * फक्त आकड्यांचा वापर करून लिहिलेले. * दोन किंवा जास्त वेगवेगळ्या भाषांमध्ये/लिपिंमध्ये लिहिलेले. (सुरेSh, Viनोद इ.) * अनाकलनीय, अगम्य अक्षरे, उलट सुलट लिहिलेली तीच तीच अक्षरे असलेले. (अकर्ल्फ़ोअप्रलप इ.) * अश्लिल, इतरांना अपमानकारक, इतरांच्या सदस्यनामाची नक्कल करणारे. * जाहिरातबाजी, एकच सदस्यनाव अनेक लोक वापरतात असा अविर्भाव असणारे. (रिलायन्स, टाटा, पार्ले जी) * संस्था, कंपन्या, सरकारी पदे किंवा अशाच अधिकारी कायद्याने सत्ता दाखविणारे अधिकार असलेली पदे असल्याचा अविर्भाव दाखवणारी नावे. (रिलायन्स, टाटा, पार्ले जी, कमिशनर, पंतप्रधान इ) ===सदस्यनाव बदलाची विनंती येथे करा === * जटील आणि ज्यामध्ये इतर निष्क्रिय खात्यांच्या(शुन्य संपादने किंवा दीर्घकाळ निष्क्रिय) सदस्यनावाचा ताबा घेऊन ते स्वत:साठी वापरण्यासाठीच्या विनंत्या [[M:Steward requests/Username changes|येथे]] कराव्यात. * तुमचे सदस्यनाव सहजबदलता येतील अशा विनंत्या [[विशेष:GlobalRenamerequest|येथे]] कराव्यात. [[वर्ग:विकिस्रोत व्यवस्थापन]] nuixr6ifrhh86e1mz4e7t9h0b7gqelw 3 70823 155556 155553 2022-08-07T15:03:58Z QueerEcofeminist 918 /*Quick note on [[:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]]*/ [[User:Awesome Aasim/quicknote|Quick note]] wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Pankaj Mahadik}} -- [[सदस्य:स्वागत आणि साहाय्य चमू|स्वागत आणि साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:स्वागत आणि साहाय्य चमू|चर्चा]]) १४:२५, ७ ऑगस्ट २०२२ (IST) == Quick note on [[:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] == Thanks for your edits to [[:श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]]. [[Special:Diff/155554]] येथे तुम्ही चाचणी संपादने केली आहेत, अशी संपादने परत करू नका, चाचणी करण्यासाठी आणि शिकण्यासाठी तुम्ही तुमच्या सदस्य पानासारखे एक पान करुन तेथे करु शकता किंवा, चाचणी साठी वेगळे पान करू शकता. धन्यवाद. [[सदस्य:QueerEcofeminist|&#91;&#91;User:QueerEcofeminist&#124;&#60;span style&#61;&#34;color: white&#59; font-weight: bold&#59; background: linear-gradient(red, orange, green, blue, indigo, violet)&#34;&#62;QueerEcofeminist🌈&#60;/span&#62;&#93;&#93;]] ([[सदस्य चर्चा:QueerEcofeminist|चर्चा]]) २०:३३, ७ ऑगस्ट २०२२ (IST) r5y7bj91ar5gtlx05go20cjlku96d8z 104 70824 155581 2022-08-08T06:21:01Z अश्विनीलेले 3813 /* मुद्रितशोधन */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="अश्विनीलेले" /></noinclude>{{center|{{x-larger|'''चार शब्द'''}}}} {{gap}}शैला लोहियांचे हे लेखन जीवनाकडे अंतर्मुखाने पाहण्याचे भान देते. ही अनुराधा आणि श्रीनाथ यांच्या जीवनाचे विविध लयीतले सौंदर्य खऱ्या खुऱ्या अर्थाने या दीर्घ कहाणीत अवतरले आहे. आयुष्याच्या संध्याकाळी क्षितिजावर जे विविध रंग खुलून दिसतात, ज्यात गीत, लोकगीत, सामाजिक-राजकीय जाणिवेचे असे त्यांना प्रथमपासूनच भान आहे व ते उत्तरोत्तर सूक्ष्म होत गेले आहे. शृंगाराच्या हळूवार छटा त्यांनी संयमाने रेखाटलेल्या आहेत. शिवाय या लेखिकेची प्रवृत्ती स्वच्छंदवादाला जवळची आहे, मुळात तिला काव्यात्मकतेची ओढ असल्याने ती पानोपानी अभिजात वादावर पोसली जाते. या लेखिकेची सानेगुरूजी आणि राष्ट्र सेवा दलावर अपरंपार श्रध्दा असल्याने, ती जी जीवनमूल्ये जतन करते, ती तिच्या जीवन वाटचालीत सतत सावली प्रमाणे वाहत असलेली दिसतात. कुसुमाग्रजांचे राष्ट्रवादी काव्य आपल्या जीवनानुभूतीचे बळ असल्यामुळे ही लेखिका आपल्या निवेदनात सतत या कवितेचा उल्लेख करते. आपल्या ध्येय धोरणाची 'अकरावी दिशा' शोधताना नाटयपूर्ण प्रेम गीते, निसर्ग सौंदर्याच्या कविता, लावण्या व संगीतिका आपल्या या वाटचालीतली वळणे दाखवून देतातर्.<br>{{gap}}या प्रांजळ निवेदनाला खास अशी स्वतःची गती आहे. कुठल्याही वाङमय प्रकाराची त्याने तडजोड केली नाही. विविध पात्रे चितारताना त्यात परकाया प्रवेश करताना लेखका आपले ताटस्थ सांभाळते. आपले निवेदन मूळ आशयाशी एकरूप करते. ती स्वः सामाजिक किंवा सांस्कृतिक बांधिलकीशी निगडित असली, तरी ज्या अध्ययन-अध्यापन मूल्याशी तिचा वावर झाला त्याचे सुसंस्कारित ठसे या समग्र निवेदनावर स्पष्ट उमटले आहे. या समग्र निवेदनाचे जीवन ध्येय ती "एकाने भाकरीची सोय पहायची आणि दुसऱ्याने सामाजिक परिवर्तनाची बांधिलकी स्वीकारून काम करायचे" हा घेतलेला निर्णय या शब्दात वर्णन करते.<br><noinclude></noinclude> k5fuxg3hmqj3c6j03zzxyz6r8u4b485 104 70825 155582 2022-08-08T06:24:21Z अश्विनीलेले 3813 /* मुद्रितशोधन */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="अश्विनीलेले" /></noinclude>{{gap}}एकापरी ही वाटचाल अनुराधा व श्रीनाथ या उभयतांची असली तरी स्वः लेखिकेने परस्परांशी समरस होऊन अगदी ती तिची स्वतःची एकटीची अद्वैत वाट म्हणून जोपासली आहे. अशा वाटचालीत माहेरीची आणि सासरची माणसे, मित्र, मैत्रीणी, आपले कुटुंब, गुरू, आदर्श म्हणून समोर ठेवलेले हितचिंतक ही सारी ठिकाणी आपल्या वाटचालीचे वळण बदलणारे विश्रांतीचे ठिकाणे झालेली आहेत. ही जीवनाची वाटचाल भूतकाळातून वर्तमान काळाकडे येते व तितक्याच ओढीने भविष्यकाळ जागविते.<br>{{gap}}लेखिकेने अचूक पण थोडया शब्दात आपला आशय स्पष्ट केला आहे. तिच्याच शब्दात सांगायचे तर 'लग्नापूर्वीचे ते निर्णय बेकंनेच्या पाठयासारखे साधे, सोपे, सरळ वाटत. जीवन साथीने व्यवसायाच्या माध्यमातून घरासाठी पैसा मिळवावा असे कधीच वाटले नाही आणि आपल्याला मिळणारा पगार हा दोघांचा आहे हीच भावना दोघांच्याही मनात रूजलेली होती.' ही सूचक वाक्ये बरेच काही सांगून जातात आणि ज्यामुळे बरेच काही सांगायचे राहिले आहे. पण ते वाचकाच्या गळी उतरले आहे याची जाणीव करून देतात. अशा वेळी हे समग्र लेखन लेखिकेला आत्मचरित्रतील सलग कहाणीची आठवण करून देते. मात्र ते आत्ममग्न शैलीची कारागिरी दाखवित नाही. ही कहाणी अनू आणि श्री ची असली तरी त्यात अनेक ध्येयवेडी जोडपी प्रतिबिंबित झालेली दिसतील.<br>{{gap}}लेखिकेने इ.स. १९७२ ते १९७५ चे मंतरलेले दिवस चितारताना तो ध्येयवादी काळ अगदी हुबेहुब चित्रित केला आहे. १९७४ चा दुष्काळ, विरोधी मोर्चा, हजारो स्त्री-पुरूष भाकऱ्या बांधून मोर्चात सामिल झालेले सत्याग्रही, पुढे १९७५ मध्ये आलेली आणीबाणी, त्यात श्रीला झालेली अटक, त्याची नाशिकच्या जेलमध्ये झालेली रवानगी, त्याला घरातून दिलेला निरोप, त्यावेळची समग्र कालवाकालव व पुढे तो पॅरोलवर सुटल्यानंतरचे त्याचे घरी स्वागत, पुन्हा जेलकडे प्रयाण हे सारे प्रसंग एखाद्या चलचित्रपटाप्रमाणे लेखिका रंगविते. त्यातले सारे गहिरे रंग आपलेसे करण्यास वाचक रंगून जातो. मोर्चामध्ये ज्या कविता गाइल्या जातात, त्याचे ओघवते ध्रुपद आपल्या<noinclude></noinclude> 9wiqjov9484gftprmyy7jc4pb8dtuoa 104 70826 155583 2022-08-08T06:27:01Z अश्विनीलेले 3813 /* मुद्रितशोधन */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="अश्विनीलेले" /></noinclude>ध्येयाशी एकरूप होऊन समाजातील विविध असे अन्याय ते खुलवून देतात किंबहुना या समग्र निवेदन शैलीत विविध अशी कवितेची आलेली अवतरणे मूळ आशयाला अधिक अर्थगर्भ करणारी झाली आहेत. लेखिकेचा याबाबतचा गद्य-पद्य विवेक कौतुकास्पद झाला आहे.<br>{{gap}}पू.साने गुरूजी, डॉ.बापू काळदाते, एस.एम. जोशी, अनंत भालेराव, ना.ग. गोरे या मंडळींनी आपल्या कैदेच्या अनुभवतात जे भरीव व्यक्तिमत्व संपादन केले, त्याचा नवा अर्थपूर्ण आदर्श लेखिका श्रीच्या निवेदनातून अधिक गहिरा करते. तो आदर्श श्रीचा अनुभव असतो व अनूची ती अनूभूती असते. या साऱ्या मागे 'सेवा दल हा माझा प्राण आहे' असा साने गुरूजींचा ओढा व ओघ असतो. लेखिकेने उन्हाळे, पावसाळे व हिवाळे हे तिन्ही ऋतू आपलेसे करताना अवंडबर किंवा फुशरकी न दाखविता उघडया डोळयांनी पाहिले. आपल्या अध्यापनातले शाळेतील किंवा महाविद्यालयातील विद्यार्थी वातावरण चित्रीत करताना लेखिका आपल्या या कार्याशी एकरूप होते व ध्येयवादी जीवन पुन्हा पुन्हा संस्कारित करते. हे सारे प्रसंग मुळात वाचण्यासारखे लक्षणीय झाले आहेत. ते कोरडे नसून त्यात जिवंतपणा मुळातला आला आहे. इथे लेखिकेची शैली साधी, सोपी व हृदयस्पर्शी झालेली दिसेल.<br>{{gap}}या समग्र कहाणीत जी विविध अशी निसर्ग वर्णने आली आहेत ती पात्र, प्रसंग, घटना यांना प्रेरित करणारी आहेत. ती आपल्या घटकांचे सौंदर्य खुलवितात. त्यातली अंतःकरणे उजळून देतात. या निसर्ग वर्णनाने आपण कुठे सुरूवात करायची व कुठे थांबायचे याचे कलात्मक भान वाचकापुढे ठेवले आहे. या निसर्ग वर्णनाला काव्यात्म शैलीची जोड मिळाल्याने या समग्र निवेदनाला कलेचा दर्जा प्राप्त झाला आहे. त्यात वाचक विरंगुळा घेतो व लेखिकेबरोबर वाचकांनाही पुनः प्रत्ययाचा आनंद देवून जातो. बीड जिल्हयातीला परळी-अंबाजोगाई परिसर हा ध्येयधुंदीने चित्रीत करण्यापेक्षा तो आपल्या निसर्गवेडया लयीत दाखविल्याने त्याचे बाहयरंग व अंतरंग वाचकासाठी आगळे वेगळे झाले आहे. त्यातली ओघवती लहान मोठी पाने आपलेपणाने तुमच्या आमच्या जीवाचे मैत्र सांभाळून जातात.<br><noinclude></noinclude> k92a12xhewnvxrz2j8wwpzozt21nqap 104 70827 155584 2022-08-08T06:32:40Z अश्विनीलेले 3813 /* मुद्रितशोधन */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="अश्विनीलेले" /></noinclude>{{gap}}शैला लोहिया यांचे हे सारे लेखन केवळ कुठल्याच वाङमय प्रसाराच्या आहारी न जाता, या शब्दमोहापलीकडे जावून ते जेव्हा सरळ साध्या सोप्या भाषेत अवतरते तेव्हा ते अधिक परिणामकारक होते. ते वाचकाच्या जाणिवेच्या क्षेत्रात पुरेसे अस्वस्थ करते. एका ध्येयवेड्या रसील्या पण प्रगल्भ जीवननिष्ठा व कलात्म व्यक्तिमत्वाचा परिचय त्यातून घडतो. लेखिका सौंदर्यलक्षी आहे. पण जीवनापासून पलायनवादी नाही. तिने प्रेम शृंगाराच्या गहिऱ्या छटा आणि निसर्गसौंदर्याच्या रंग छटा भरताना, दुसरीकडे सामाजिक जाणीव आणि जीवनमूल्ये उदात्त भावाने विनासंकोच व्यक्त केले आहेत. लेखिकेचे हे सारे अनुभव प्रामाणिक असल्याने तिचे कवि मन जागरूक आहे. या 'अकराव्या दिशेचा' शोध पुढील प्रमाणे देता येईल<br> {{center|<poem>"माझा मार्ग दुसरा आहे चंद्र किरणांच्या लक्ष्मण झुल्यावर भोवळ आल्याशिवाय कशी सापडणार आकाशगंगा तुम्हाला माहित आहे ना? को हच्या हाकेला सो हचा प्रतिसाद मिळतो ते अनादि देठांचे ओंकार-कमळ मी शोधीत आहे किरणातून येणाऱ्या त्याच्या परागांना वाट द्या, अरे त्यांना वाट द्या, तीच अकराव्या दिशेची धूळ आहे." (वसंत बापट)</poem>}} {{Right|'''प्रा. मधु जामकर'''<br>'दिलासा', स्नेहनगर,<br>परळी वैजनाथ, जि. बीड}}<noinclude></noinclude> t9qt3sa0ah6zfg8gcy4vpryvhvvb9rs 104 70828 155585 2022-08-08T06:35:35Z अश्विनीलेले 3813 /* मुद्रितशोधन */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="अश्विनीलेले" /></noinclude>{{center|{{x-larger|'''ऋणनिर्देश'''}}}} {{gap}}'शोध अकराव्या दिशेचा' ही कादंबरी प्रकाशित करीत असतांना मनामध्ये ही खंत आहेच की आई असतांना तिची ही शेवटची कलाकृती प्रसिध्द होऊ शकली नाही... पण समाधान याचे आहे की नियोजित दिवशी म्हणजे बाबुजींची (वडील) पंचाहत्तरी पूर्ण होतांना ती प्रकाशित होतीये. आदरणीय प्रा. मधु जामकर यांनी त्यांच्या व्यस्ततेतून वेळ काढून अतिशय कमी वेळेत बाईंच्या (आईच्या) कादंबरीस प्रस्तावना दिली.<br>{{gap}}आईचा लिहिता हात जसा थांबला तशी तिची प्रकृती अधिकच खालावू लागली होती. कादंबरी हा वाड्.मय प्रकार यापूर्वी तिने कधी लिहिला नव्हता. २००९-१० या कालावधीत तिने ही कादंबरी लिहीली. आई गेल्यानंतर मुद्रणातील चुका दुरूस्त करण्यासाची जबाबदारी तिची मानसकन्या अंजली इंगळेने घेतली. डीटीपी करण्यासाठी बिभीषण घाडगे, तसेच योगेश गुजर व आझाद यांनी सहकार्य केले.<br>{{gap}}माझा मोठा भाऊ श्री. बजरंगदास लोहिया यांच्या रेटयामुळे आणि माझे पती सूर्यकांत यांच्या मानसिक पाठिंब्यामुळे व दादा अभिजित व भैय्या अनिकेत यांच्या साथीमुळे आज हे पुस्तक हातात येऊ शकले.<br>{{gap}}या सर्वांची मी ऋणी आहे.<br>{{Right|'''- अरूंधती पाटील'''}}<noinclude></noinclude> cxg5n8n34u0loretivmau1ysc3m02q6 104 70829 155586 2022-08-08T06:41:57Z अश्विनीलेले 3813 /* मुद्रितशोधन */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="अश्विनीलेले" /></noinclude>{{center|{{x-larger|'''१.'''}}}}<br> {{rule}}{{rule|height=4px}}{{rule}}<br> {{gap}}१९७२ चे दिवस. गेल्या तीन वर्षात आकाशात एकही सावळा ढग फिरकला नव्हता. पंचमीचे झोके आभाळाला साद घालीनासे झाले होते. गाई बैलांचे नांदते गोठे शेणाविना भुंड्याबुच्या गळ्यासारखे उदासपणे उभे होते. पूर्वेकडच्या परळीकडे जाणाऱ्या मुख्य रस्त्यावर जैसपैस पसरलेले ते महाविद्यालय. महाविद्यालयाच्या गरीब विद्यार्थी वसतीगृहाला लगटून एक नैसर्गिक तळे. तळ्याच्या पल्याड ग्रंथालय. हजारो पुस्तकांनी बहरलेले. वाचनकक्षात विद्यार्थ्याची जा ये. प्राध्यापकांचा वाचनकक्ष संदर्भ ग्रंथांनी ओतप्रोत भरलेला. त्या महाविद्यालयात अनुराधा अध्यापन करते.<br>{{gap}}ग्रंथालयासमोरच्या व्हरांड्यात उभी राहून रोजच्या प्रमाणे आजही ती परळीकडे जाणारे गुरांचे कळप पहातेय. हाडांच्या सांगाड्यावर फक्त कातडीचे विसविशित कांबळे पांघरलेय असे वाटावे, अशी हजारो... नव्हे लाखो जनावरे दिवसरात्र या समोरच्या रस्त्यावरून गेली दोन वर्षे लडखडत रस्ता मागे ढकलीत पुढे जात असतात. काही अंतर चालून गेल्यावर त्यांच्या दिशा बदलतील. पण सर्वांचे पोचण्याचे ठिकाण, नशीबाचा थांबा एकच आहे. स्लॉटर हाऊस .... कत्तलखाना.<br><noinclude></noinclude> ibn8c907db7ba0foh882bzwjbn6i244 104 70830 155587 2022-08-08T06:46:44Z अश्विनीलेले 3813 /* मुद्रितशोधन */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="अश्विनीलेले" /></noinclude>{{gap}}ग्रंथालयासमोरच्या व्हरांड्यात उभी राहून रोजच्या प्रमाणे आजही ती गुंराचे कळप पहातेय. तिची नजर आभाळाकडे गेली. निरभ्र, निस्तेज कोरडं फटफटीत आभाळ. कोऱ्या करकरीत कपाळासारखं. उदासवाणं!<br>{{gap}}...काळ्याभोर ढगांच्या खिल्लारांचे बलदंड थवे, एकमेकांना ढुशा देत मनमानेल तसे चौखुर धावणारे, गेल्या तीनचार वर्षात कुठे हरवले आहेत देव जाणे! ते धावणारं सावळं आभाळ, ढगांचा गडगडाट... विजांचे भयचकित करणारे तांडवनृत्य आणि मग गंधवती धरतीला सर्वागांनी भेटणारा असोशी पाऊस... कुठे गायब झाला तो मातीचा वेदून टाकणारा गंध?... मेहताब मामूने वाजवलेल्या टोलाने अनू भानावर आली. तिच्या लक्षात आले की तिने मस्टरवर... प्राध्यापकांच्या हजेरी वहीवर सही ठोकलेली नाही. ती वेगाने स्टाफरूमकडे गेली, मस्टरवर सही केली आणि घाईघाईने बी.ए.तृतीय वर्षाच्या वर्गात शिरली. डोळ्यासमोर कवितेच्या ओळी फिरु लागल्या. {{center|<poem>घिरघिरत्या घारीच्या पंखांच्या सावल्या दुपारच्या पारी मुक्या ढोरांसभोवार विक्राळ पंखांची पंखजड गिधाडं सुन्नाट दुपारी .... डोळ्यात उन्हाचे भयाण कोरडेपण फाल्गुन काळी निरभ्र मातीचे सौभाग्य लोपले कोरड्या कपाळी.</poem>}} {{gap}}"मॅडम, मॅडम".... मुलांच्या कलकलाटाने ती भानावर आली. सात आठ मुलं उठून उभी राहिली होती. त्यांच्या डोळ्यात अस्वस्थ काहूर. सांगायचंय पण कसं सांगावं, असा भाव. क्षणभर तिलाही कळेना काय झालंय ते.<br>{{gap}}"कंटाळा आला असेल, मन कवितेत शिरत नसेल तर वर्गाच्या बाहेर जा. 'माझ्या तासाला याच' असं आवतण दिलं नव्हतं मी." ती वैतागाने तट्कन बोलली. एवढ्यात सुनीता धिटाईने म्हणाली,<Br><noinclude>{{rule}}{{center|<small>शोध अकराव्या दिशेचा / १०</small>}}</noinclude> 638twc776oamswcexbn99zp4qowex46 104 70831 155588 2022-08-08T06:52:00Z अश्विनीलेले 3813 /* मुद्रितशोधन */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="अश्विनीलेले" /></noinclude>{{gap}}"मॅडम तुम्ही वेगळीच कविता शिकवीत आहात.... न पडणाऱ्या पावसाची. भेगाळलेल्या माळरानाची" तिने दचकून पुस्तकात पाहिले. त्यावर ओळी होत्या. {{center|<poem>या नभाने या भुईला दान द्यावे आणि या मातीतुनी चैतन्य गावे कोणती पुण्ये अशी येती फळाला जोंधळ्याला चांदणे लखडून जावे....</poem>}} {{gap}}त्या ओळी वाचून तिचे डोळे भरून आले. मुलांवर खेकसल्यामुळे मन खजिल झाले.<br>{{gap}}"माफ करा, मनात घोळणारी कविताच नकळत मी तुमच्या समोर उलगडू लागले...."<br>{{gap}}"मॅडम, तीच कविता शिकवा ना. चालेल आम्हाला. ही कविता उद्या वाचू. प्लीज... नाही तरी ही कविता शिकवलीय." मुलांनी तिला मध्येच अडवित विनंती केली. पण शिकवण्यात मन लागत नव्हतं.<br>{{gap}}"नको. आज थांबूया इथेच.... चालेल ना?" असे म्हणत तिने पुस्तक मिटवून ठेवले. आणि ती वर्गाबाहेर आली. बाहेर आल्यावर नेमके कुठे जावे हे तिला कळेना स्टाफरुममध्ये जावेसे वाटेना. आणि घरी तरी कोण होते? महाविद्यालया पल्याडच्या तळ्याकडे ती वळली, तळ्यात पाणी कुठाय पण? अेरवी तळ्यावर घनदाट फांद्यापांनाची ऐसपैस पाखर घालणारे वडाचे रूंदबंद झाड आज एकाकी उभे आहे. तसल्या उन्हाच्या कहरात बेशरमीच्या झुडपांची जांभुळ्या उदास फुलांची गजबज मात्र काठाने उभी आहे. कोरड्या जमिनीवर तगून उभी असलेली झुडपं पाहून तिला हसू आले नि अमीनाची नि तिच्या लाडक्या तत्वज्ञानाची आठवण आली. अमिना, ममदू रिक्षावाल्याची बायको. चार कच्च्या बच्च्यांची अम्मी. अनूला नोकरी लागल्यावर वकील वसाहतीतली ही बरी जागा घेतली. शेजारच्या मोकळ्या जागेत ममदू अमीनाची झोपडी होती. ममदू दारु नि रिक्षा दोन्हीत तरबेज. दर दोन दिवसांनी पैशासाठी भांडणे होत. अमीनाला माराचा रोजगार दोन दिवसाआड मिळेच. मग लेकरं घेऊन ती ही गांधीपुरा झोपडपट्टीत बापाकडे जाई आणि पुन्हा चार दिवसांनी लेकरांची, तिची वर्दळ सुरु होई.<br>{{gap}}"कधी आलीस अमीना?" असे अनूने विचारले की तिचे उत्तर ठरलेले असे.<br>{{gap}}"हम औरतां जैसे बेशरमी के झाडॉ. कितना भी पीटो, मारो, पेटमें भाकरका टुकडा हो ना हो. फिरभी कस्ट करती है. बच्चो के लिये जीती है. गटरके पानी जैसा<noinclude>{{rule}}{{center|<small>शोध अकराव्या दिशेचा / ११</small>}}</noinclude> 98nm5potju4dnsni5bqnz7w0ttoxmve 104 70832 155589 2022-08-08T06:57:10Z अश्विनीलेले 3813 /* मुद्रितशोधन */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="अश्विनीलेले" /></noinclude>उनका जीना. फिरभी हसती है, रोते रोते खाना पकाती है, आदमीके साथ सोती है, बच्चे पैदा करती है, क्या करे? अल्लाने रखा वैसे रहेना. ये झाडाभी वैसीच. गंदे पानीके बाजूमे उगनेवाली. पानी हो ना हो फिरभी जामुने रंग के फूलोंमे लदी. जैसे की, हम भी रोते रोते सपने सजाती है....<br>{{gap}}है ना?...."<br>{{gap}}गेल्या वर्षी ममदू गांधीपुरा झोपडपट्टीत रहायला गेला. पण अमीनाने मात्र मनात घर बांधलेय. अनूच्या नजरेसमोर अगदी बारकुडी खोल डोळ्यांची अमीना उभी राहिली.<br>{{gap}}...भवताली दूरवर पसरलेला पिवळट करडा माळ, नजर थके पर्यंत. आणि अनूला एकदम थकल्यासारखे झाले. फक्त कपभर चहा पिऊन ती सकाळच्या सव्वासातच्या तासाला महाविद्यालयात आली होती. श्रीनाथ काल सकाळीच डोंगरातल्या खेड्यात गेलाय. आज दुपारपर्यंत येईल. तो नसला की एकटीसाठी चारीठाव स्वैपाक करायचा कंटाळा येतो. शेजारच्या सुधावहिनींनी संध्याकाळी दोन मेथीची थालिपिठं दिली होती. मनूदादा ऑफिसातून घरी येतात तेव्हा त्यांना रोज वेगवेगळे ताजे खाणे लागते आणि सुधावहिनी हौशीने नवनवे पदार्थ करीत असतात. त्यांच्या हाताला खमंग चव आहे. संध्याकाळी खाल्लेली थालिपिठं केव्हाच पोटात जिरून गेली होती आणि आता मात्र पोटात भुकेचा कडाका उठला होता. अनूचे पाय घराच्या दिशेने वळले. घर तरी कुठे जवळ होते?<br>{{gap}}पहाता पहाता जयवंती नदीचा पुल आला. नदीच्या अल्याडच्या कडेला गुलमोहोर उभा आहे. तर पल्याड शिरिष, गुलमोहोर पानगळीने सुस्तावला आहे. निष्पर्ण वृक्षावरची एखादीच लालमपरी डोळे किल्किले करून पाहते आहे. शिरिषावर या दिवसांत पिवळसर बिस्किटी रंगाच्या लांबोड्या शेंगाचे खुळखुळे वाजत असतात. लिंबवृक्षांवरचे चांदणी फुलोर दिसेनासेच झालेत. शिरिषफुलांचा लहरता मधुर गंध संध्याकाळी वाऱ्याच्या झुळकीबरोबर येऊन नाकात हुळहुळायला लागला की समजावं, वसंतऋतु अंगणात उभाय. पण गेल्या तीन-चार वर्षात वसंतही हरवला आहे. ऐन फेब्रुवारी... मार्च मध्येच उन्हाचे गरम चटके जाणवू लागतात. सकाळी सातलाच उन्हें डोळ्यावर येऊ लागतात... अशा उन्हाच्या तडाख्यातही महाविद्यालयातील मुले भरभरून वर्गात येत असतात. परिक्षा अगदी तोंडावर आलेल्या आणि पंधरा मार्च, महाविद्यालयाच्या शेवटचा दिवसही जवळ आलेला. अशा या महत्वाच्या दिवसात<noinclude>{{rule}}{{center|<small>शोध अकराव्या दिशेचा / १२</small>}}</noinclude> pwa4uibls80v798hg669he52zmy1vxv 104 70833 155590 2022-08-08T07:05:19Z अश्विनीलेले 3813 /* मुद्रितशोधन */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="अश्विनीलेले" /></noinclude>आपण खुळ्यासारखी दुसरीच कविता शिकवायला लागलो याची खंत तिला आरपार बोचून गेली.<br>{{gap}}उन्हें बोरीबाभळीच्या काट्यांगत टोचायला लागली होती. मग पावलंही भरभर चालायला लागली. कुलूप उघडून ती आत आली. आईच्या अक्षरातला अंतर्देशीयवरचा पत्ता पाहून थकवा कुठच्या कुठे पळाला. घाईघाईने तिने पत्र फोडले. त्या घाईत पत्राचा एक कोपरा फाटलाच!<br>{{gap}}"प्रिय अनू,<br>{{gap}}तुझे पत्र मिळाले, त्यातील, एकटेपणाचा कंटाळा येतो हे वाक्य वाचून आश्चर्य वाटले. श्रीचे मित्र, तुझी पुस्तकं, यात कायम बुडालेली असतेस. मी आले तर निवांतपणी गप्पा मारायला वेळ नसतो तुला. आणि आता ही तक्रार? मी तुझ्या वयात होते तेव्हा, तुम्ही आठनऊ वर्षाचे होता. सतराव्या वर्षी लग्न आणि आठराव्यात आईपण. मुलं व्हायला तेव्हा अक्कल कुठे लागायची? नाही चालवायचो आम्ही. आता लग्नच बाविशी नंतर... मग लेकरू व्हावं की नाही याचा विचार. मग एखाद दुसरं मूल. माझे जुने दिवस आठवले. तुझे बाबा पेशन्टस् मध्ये बुडालेले. मग मीही विणकाम भरतकामात स्वतःला गुंतवून घेतलं. घरादाराचे बाळंतविडे, शाली, स्वेटर्स, कर्नाटकी कशिद्याच्या साड्या भरून देणे. यातच गुंतून गेले. माझ्या काळात नववीत गेले की शाळा बंद करीत. मग पुस्तकात तरी मन कसं रमावं !<br>{{gap}}तेव्हाचा एकाकीपणा आज तुझ्या पत्रातल्या कुरकुरीमुळे जाणवला. आपण एकाकी आहोत हे कळायला... जाणवयाला सुध्दा जाणीव लागते. डोकं लागतं. ते मला नव्हतं तेव्हा.<br>{{gap}}आणि आता तर तुझ्या बछड्यामागे धावतांना दमछाक होते माझी. तोंड चांगलंच फुटलंय आता. यांना आबूज्जा म्हणतो. आणि मला ज्जीज्जी. चटई पसरुन त्यावर कांदे-बटाटे एकत्र करून ठेवायचे. व्यवस्थित वेगवेगळे करून टोपल्यामध्ये भरतो. दातुर्ड्या सात आठ आल्या आहेत. आम्ही मात्र छान गुंतलो आहोत. तुझा पीएच.डी.चा अभ्यास काय म्हणतो? इकडे कधी येते आहेस? सुट्यामध्ये चार दिवस निवांतपणी ये. आम्ही मजेत. ऊन खूप ना? त्यात गेल्या तीन चार वर्षात तुमच्या भागात पाऊस नाही. श्रीनाथ कसा आहे? अधूनमधून तरी कोर्टात जातो की नाही? त्याला आशिर्वाद. अनिल सध्या काश्मिरच्या पुढे लडाख फ्रंटवर आहे. तिथून बंगाल नाहीतर पंजाबला बदली होईल. नंतरच लग्नाचे पाहू असे लिहिले आहे. स्वतःच्या खाण्यापिण्याकडे लक्ष दे. ऑगस्ट पासून मोठी रजा घेतेस ना?<br><noinclude>{{rule}}{{center|<small>शोध अकराव्या दिशेचा / १३</small>}}</noinclude> h3ia5kbywoez6wl1xws51ubbpgqcuoq 104 70834 155591 2022-08-08T07:11:22Z अश्विनीलेले 3813 /* मुद्रितशोधन */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="अश्विनीलेले" /></noinclude>तुझी<br>आई.<br>{{gap}}जनकच्या आठवणीनं अनूला अगदी आतून भरून आलं. वाटलं टेलिफोनच्या ध्वनिलहरीतून थेट जळगावमध्ये पोचावं. अगदी वाड्यात आणि जनकला गच्च मिठीत घ्याव... त्याच्या गुबऱ्या गालांचे खूपखूप पापे घ्यावेत. एवढ्यात श्री दार ढकलून आत आला. भूक लागलीय. झटपट पिठलं नि भाकरी कर. पोटात भुकेचा डोंब उसळलाय. अने दुसरी भूक पण लागलीय. अगदी सपाटून... तेव्हा" अनूच्या केसांचा लांबसडक शेपटा लाडाने ओढत तो म्हणाला. आणि आंघोळीसाठी न्हाणीत शिरला. अनू काहीशी वैतागली. भर दुपारी कसली 'दुसरी भूक?' तिने डबा लावला आणि कणिक मळायला घेतली.<br>{{gap}}.............<br>{{gap}}रात्र उलटून गेली होती. श्रीनाथच्या तृप्त होऊन शांतपणे झोपलेल्या निरामय चेहेऱ्याकडे अनू एकटक पहात होती. श्री म्हणतो, शरीरसुखातून माणसाला केवळ तृप्ती मिळत नाही तर उर्जा मिळते. काम करण्यात नवा उत्साह येतो... हुरूप येतो. मनाची सहजपणे एकाग्रता होते. पण ही उर्जा दोघांना मिळते का?... हा प्रश्न मनात येताच ती खुदकन स्वतःशीच हसली. हे तत्वज्ञान आजचं, लग्नाच्या आधी? तेव्हा तर लग्न न करण्याचा निश्चय होता. आणि कूस बदलून तिने परत डोळे मिटले.<br>{{gap}}श्रीनाथला मधेच जाग आली तेव्हा अनू मंदपणे घोरत होती. "अने किती प्रेम आणि माया करतेस ग माझ्यावर! माझ्यासाठी इतक्या दूर, या वैराण भागात आलीस. माझ्यासारख्या फटींग माणसाशी एकरूप झालीस. माझ्या घरातील जुन्या... पारंपरिक विचाराची माणसं, रितीरिवाज. त्याच्यात सहजपणे स्वतःला मुरवून घेतलंस. घराच्या दोन वेळेची जबाबदारी स्वीकारलीस... हे सारं सहजपणे. कधी तरी खंत वाटते का गं मनाला?... अं?" अनुला जवळ घेत, तिच्या केसांवरून हात फिरवीत श्री बोलत होता. अनू गाढ झोपली होती.<br>{{gap}}अनुराधाच्या स्वप्नात पुर्वीचे दिवस उभे राहत होते. ओहोटीचे पाणी मागे मागे जावे आणि समुद्रात बुडून गेलेली जमीन लख्खं दिसावी तसे.<br>{{gap}}"मुंबईसह संयुक्त महाराष्ट्राचा कलश भलेही यशवंतराव चव्हाणांनी आणला असल्याच्या घोषणा काँग्रेसवाले करीत असले तरी छातीवर गोळ्या झेलून हुतात्मा होणाऱ्या एकशेपाच जणांना आणि तुमच्या आमच्या सारख्या चळवळीत झोकून देणाऱ्यांना त्याचे श्रेय आहे. कुंपणावर बसलेल्यांचे कौतुक पुरे झाले!!" उदय<noinclude>{{rule}}{{center|<small>शोध अकराव्या दिशेचा / १४</small>}}</noinclude> m9aeq47ftwr6et4n6qvzumsxvcu25j8 104 70835 155592 2022-08-08T07:17:21Z अश्विनीलेले 3813 /* मुद्रितशोधन */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="अश्विनीलेले" /></noinclude>फाटक समाजवादी युवजन सभेच्या आठवडे बैठकीत अनेकांच्या मनातली ठुसठुस मोकळी करीत होता.<br>{{gap}}"उदयदांच्या मताशी मी पूर्णपणे सहमत आहे. हैद्राबाद संस्थानाच्या विभाजनाचा प्रश्न संयुक्त महाराष्ट्राच्या निर्मितीशी नाळेने जोडलेला आहे. भाषावार प्रांत रचनेला मराठवाड्यातील नेत्यांनी सुरवातीपासून पाठिंबा दिला. तुमच्यानंतर एक वर्ष एक महिना दोन दिवसांनी आम्ही निजामाच्या दोनशे वर्षाच्या जोखडातून मुक्त झालो. निजामी राज्यात तेलगू, कन्नड, मराठी भाषिक प्रदेश होते. त्या तीनही भाषिकांचे सांस्कृतिक वेगळेपण होते. मराठवाडा महाराष्ट्रात विलीन व्हायला उत्सुक होता. प्रांत पुनर्रचना आयोगाला सादर केलेल्या निवेदनास आमच्या भाईंनी... गोविंदभाई श्रॉफ यांनी तयार केलेली पुरवणी जोडलेली होती. संयुक्त महाराष्ट्राच्या लढ्यात, सत्याग्रहात मराठवाड्यातील शेकडो कार्यकर्ते सहभागी झाले होते. माझ्या खेडेवजा गावातून पंचवीस सत्याग्रही गेले होते. मी भलेही त्यावेळी आठवीत असेन पण लख्खं आठवतेय सारे.<br>{{gap}}... तसं पाहिलं तर स्वातंत्र्य मिळाल्यापासून सामान्य माणसांनी ज्यात झोकून दिले असे किती लोकलढे झाले? आणि जेव्हा जनआंदोलन जोर पकडतं तेव्हा सरकारला गुढगे टेकावेच लागतात. मग ते सरकार आपलं असो की परक्या मुलखातलं पोर्तुगीज सरकार असो. गोवा आंदोलन आठवा.<br>{{gap}}तेव्हा गुढगे टेकवतांनाही "मीच तुम्हाला हे मोठ्या मनाने दिले" ही राज्यकर्त्यांची भाषा. तर अमृत कलश कोणी आणला? यशवंतरावांनी!!! भंकस! आपली भूमिका मांडून श्रीनाथ खाली बसला.<br>{{gap}}"यार, हा विषय संपवा... संयुक्त महाराष्ट्र मिळून वर्ष उलटून गेलयं. डॉ.बाबासाहेबांच्या 'ॲनिहिलेशन ऑफ कास्ट' वर १५ दिवसांनी चर्चा ठेवू. मी आणि श्री टिपण तयार करून आणतो. भाईंना चर्चेच्या समारोपासाठी बोलावू या. पुढच्या गुरुवारी सर्वांनी भजनाला यायचं! न येणाऱ्यांना दंड." कुमारने पुस्ती जोडली. लक्ष्मी रोडवरच्या कार्यालयातून जिना उतरून सगळे खाली आले. श्री ने घड्याळात पाहिले. सात वाजून गेले होते. अनूकडे पहात तो पुटपुटला, 'पळा लवकर, उद्या भेटू' आणि सायकलवर टांग मारून तो पसार झाला. अनूनेही सायकल लकडीपुलाच्या दिशेने वळवली.<br>{{gap}}निशा सामंत समाजवादी युवजन सभेत नियमितपणे जाते. ती राज्यशास्त्रात<noinclude>{{rule}}{{center|<small>शोध अकराव्या दिशेचा / १५ </small>}}</noinclude> sek1iypuon7e0im7sm3gnmx21d8swo3 104 70836 155593 2022-08-08T07:23:20Z अश्विनीलेले 3813 /* मुद्रितशोधन */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="अश्विनीलेले" /></noinclude>एम.ए.करते. तिची आई राष्ट्र सेवा दलात जाणारी तर वडील कम्युनिस्ट पक्षाचे कार्यकर्ते, ते गोवा मुक्ती संग्रामातही होते. निशा अनूची खास मैत्रिण... निशुदिदी अनूही तिच्याबरोबर 'सयुस'च्या बैठकींना जाते. पण अशात फारच नियमित जाते.<br>{{gap}}...फर्ग्युसनच्या लेडिज् होस्टेलकडे जाणाऱ्या गेट मधून ती आत शिरली. साडेसात वाजून गेले होते. रेक्टर आपटे सर नेहमीच्या शिरस्त्याप्रमाणे बंगल्याच्या अंगणात खुर्ची टाकून बसले होते. त्यांनी एक फिरता कटाक्ष टाकून घड्याळ पाहिले. आठ वाजायला दहा मिनीटे कमी होती. अनूने समाधानाचा सुस्कारा टाकला.<br>{{gap}}अनूच्या डोळ्यासमोर श्रीनाथची उंची, सडसडीत तीक्ष्ण नजरेची सावळी मुर्ती अशात नेहमीच येते. त्याचे दाट कुरुळे केस. ते डोळ्यावर येत म्हणून सतत ते मागे सारण्याची खास लकब. क्षणभर तिच्या मनात आले, आपल्याला साम्यवाद, समाजवाद, जातीविहीन समाज रचना वगैरत खरंच रस... इंटरेस्ट आहे का?... की श्रीला भेटण्यासाठी आपण जातो?.... अनूचे मन तिला विचारत होते. दिवस पळत होते. मैत्री अधिक अस्वस्थ करणारी पण हवीशी आणि घट्ट.<br>{{gap}}अनुच्या आग्रहाखातर गेल्या वर्षी श्रीनाथ जळगावला दोन दिवस जाऊन आला होता. अैकलेली माणसं आणि प्रत्यक्ष अनुभवलेली माणसं यात खूपदा अंतर असते. पण इथे ते नव्हते. अनूचे बाबा दिलखुलास हसणारे आणि कोणत्याही विषयावर गप्पा मारणारे... अनूने जळगावला येण्याचा आग्रह करतांना त्यांची खासीयत सांगितली होती.<br>{{gap}}'श्री, मी बारावीत होते. इभूना हे माझे नावडते विषय. मी त्यांच नाव 'इथे भुते नाचतात' असं ठेवल होत. इ-इतिहास बारावीला आडवा येईल. तर इ च्या नोटस् द्यायला चंदू होस्टेलवर आला नि तेव्हाच बाबाही मला भेटायला आले. तो गेल्यावर मी बाबांना घाईघाईने सांगून टाकले. बाबा चंद्या ना मला अगदी भावासारखा आहे... तेव्हा बाबा त्यांच्या खास शैलीत मोठ्यांदा हसले आणि मला लगेच म्हणाले, अनू, मित्र म्हणायला संकोचू नकोस. मित्र हा सखा असतो. आवडत्या पती वा प्रियकरापेक्षा समजून घेणारा असतो. ते नातंही खूप वेगळं ह्रदयस्थ असतं. श्रीकृष्ण द्रोपदीला 'सखी' म्हणत असे... तर श्री तू या सुट्टीत जळगावला... आमच्या 'जड़गांवले' येच" अनूने आग्रह केला. तेव्हा श्रीनाथने डोळे मिचकावित विचारले होते<br>{{gap}}'सखा म्हणून येऊ की?'<br>{{gap}}... ते आठवून अनू झोपेतही दिलखुलास हसली....<br>{{gap}}'अने काय झालं? जागी आहेस ना?' श्रीनाथने तिला हलवून उठवले. तिने<noinclude>{{rule}}{{center|<small>शोध अकराव्या दिशेचा / १६ </small>}}</noinclude> 7jtk69u7du6ugup5foh8d42rnsougrr 104 70837 155594 2022-08-08T07:28:25Z अश्विनीलेले 3813 /* मुद्रितशोधन */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="अश्विनीलेले" /></noinclude>क्षणभर डोळे उघडले. भोवताली पाहिले. पुन्हा हसली श्रीनाथचा हात घट्ट धरून पुटपुटली, 'झोपू दे ना रे' असे म्हणून पुन्हा कुस बदलून मंदपणे घोरू लागली.<br>{{gap}}श्रीनाथ मराठवाड्यातील बीड जिल्ह्यामधील मोमीनाबाद तालुक्याच्या एका लहानश्या खेड्यातला. मराठवाडा विभाग, त्यातील पाचही जिल्हे, विसाव्या शतकाची साठ वर्षे उलटून गेली तरी सर्वार्थाने मागास आहेत. याची त्याला नेहमी बोच असे आणि रागही. तो बोलतांना नेहमी मनातील खंत व्यक्त करत असे. "यार, आमच्या मराठवाड्यातले पाचही जिल्हे महाराष्ट्रात सामील होऊन बारा वर्षे उलटली तरीही शासन पश्चिम महाराष्ट्रापेक्षा आम्हाला सावत्र मुलासारखी वागणूक देते. विकासाच्या नावाने आमच्या भागात कोणतीही कामे होत नाहीत. आमच्या भागातला दिडदोनशे एकराचा मालक असो वा छोटा शेतकरी, बलुतेदार, भुमीहीन मजूर. आम्हाला कोणीही वाली नाही. महाराष्ट्राच्या विकासापासून आम्ही शेकडो कोस दूर आहोत. निजामाने आमच्यावर अडीचशे वर्षे राज्य केले. पण रयतेसाठी त्याने काहीच केले नाही. शेवटच्या काही वर्षात रझाकारांचा धुमाकूळ तर एवढा वाढला की प्रत्येक वाड्यात मागच्या बाजूला एखादा अरूंद आड असे. रझाकारांची धाड आली तर लेकीसुनांना त्यात ढकलून दिले जाई."<br>{{gap}}... मराठवाड्यात स्वातंत्र्याची पहाट १९४८ च्या १७ सप्टेंबरला उगवली. रझाकारांची धुमाकूळ घालण्याची क्रूर तऱ्हा, ग्रामीण भागावर असलेली त्यांची दहशत श्रीनाथने तो पाचसहा वर्षाचा असल्यापासून अनुभवली होती. त्याचे मोठे चुलतबंधू वकिलीच्या अभ्यासासाठी हैद्राबादला होते. तेथे नागनाथ परांजपे, राघवेंद्र देशपांडे, अनंत भालेराव, चारठाणकर बंधू यांचे सानिध्य लाभले. शिक्षणासोबतच नव्या पुरोगामी विचारांची पेरणी त्यांच्या मनात झाली. नव्या विचारांबद्दल विश्वासही निर्माण झाला. ते सुट्टयामध्ये गावी येत तेव्हा गावातील मित्रांना नवीनवी माहिती देत असत. त्यांनीच श्रीनाथच्या बाईला... त्यांच्या धाकटया काकीला स्वसंरक्षणासाठी बंदूक चालवायला शिकविले होते. कडक सोवळं ओवळं पाळणाऱ्या त्याच्या घरात बाईच्या पुढाकाराने गावातील गढीवरच्या देशमुखाच्या काकी, माळ्याच्या अन्साबाई अशा चारपाच जणी बंदूक चालवायला शिकल्या होत्या.<br>{{gap}}पाचवीमध्ये मोमीनाबादच्या योगेश्वरी विद्यालयात शिकायला आल्यापासून श्रीनाथचे जगच बदलले. सुट्टीत गावाकडे आल्यावर बरोबरच्या अठरा पगड जातीच्या मित्रमंडळींना घेऊन पोहायला जाणं, एखाद्याच्या आमराईत जाऊन अंगतपंगत जमवणं, त्याला नव्याने कळलेली माहिती मित्रांना देण यात सुट्टी कशी जाई हे कळत नसे.<br><noinclude>{{rule}}{{center|<small>शोध अकराव्या दिशेचा / १७ </small>}}</noinclude> pqd6ju4vmbqdb2nt930kf9litu63bhx 104 70838 155595 2022-08-08T07:34:35Z अश्विनीलेले 3813 /* मुद्रितशोधन */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="अश्विनीलेले" /></noinclude>{{gap}}तो गावातील मित्रांसोबत हिंडून आला की दारातच नानी हटकत असे.<br>{{gap}}"शिऱ्या, देवळीतलं गोमुतर अंगावर शिंतडून घ्ये. आन् मंग घरात ये." आणि आंधळ्या नानीसाठी तो तिची आज्ञा पाळित असे.<br>{{gap}}घरात श्रीनाथचे ताट तांब्या वाटी वेगळे होते. नववीत असल्यापासून नानीने हा फतवा काढला होता. घरात कडक सोवळ ओवळ नानी ... आजी असेपर्यंत होत. मग हळू हळू कमी होत गेलं. तो नववीत असताना साधू गुरुजींनी 'आनंदभुवन' अगदी रंगून शिकवलं होत. तर ग.धों. गुरुजींनी मार्क्सचा सिध्दांत घोटून घोटून डोक्यात भरवला होता. पाटणकर गुरुजी 'बहिष्कृत भारत' या ग्रंथातील धडा शिकवतांना दलित समाजाची दुःखे समोर उभी करीत. किंबहुने गुरुजी साने गुरुजींच्या 'भारतीय संस्कृती' या पुस्तकातील एकेक पाठ मुलांना शाळा सुटल्यावर शिकवीत. या तासाला मात्र मुल दांडी मारीत नसत.<br>{{gap}}श्रीनाथ परजातीच्या मुलांबरोबर जेवतो खातो हे सर्वांना माहित होते. वडिल विरोध करीत नसत. मोठा भाऊ श्रीकांत कॉलेजच्या पहिल्या वर्षाला नापास झाला. तो घरी बसला व शेतात गुंतला. पण जमीन कोरडवाहू, आषाढ बरसला तर तीळ, मूग, उडीद, हलकी जवार हाती येईल. घरातच बारकेसे दुकान टाकले होते ते वडिल पहात. श्रीकांत मोठा. धाकटा श्रीनाथ. तो मॅट्रीक नंतर पुण्यातच राहिला. धाकटा आणि हुशार. त्यामुळे घरची मंडळी त्याचा शब्द खाली पडू देत नसत. कॉलेजमध्ये मित्र त्याला चिडवत असत.<br>{{gap}}"शिऱ्या लेका तू मड्डुभाई. पै पै जोडणारा, उद्या गावाकडच्या दुकानावर लोडाला टेकून बसणार नि आण्यानाण्यात बुडून जाणार. लेका त्या अनू पाठकवर कशाला रे लाईन मारतोस? तीही तुझ्या मागे मागे. तिला महागात पडेल बेट्या.' चंदू कधी गंभीरपणे छेडी.<br>{{gap}}"बेट्या मी कोरड्या ठण्णं दुष्काळी, मागास भागातला. हजामतीला पाणी मिळायची मारामार. यार मी पुण्यात येऊन शिकलो नसतो. 'सयुस' नि सेवादलाची ओळख झाली नसती आणि राज्यशास्त्र व अर्थशास्त्राचा अभ्यास केला नसता, तर नक्कीच लोडाला टेकून पैसा पैसा जोडला असता.<br>{{gap}}... हे खरंच की मला अनू खूप आवडते. तिचे खळी पाडित हसणारे गुबरे गाल. लांब सडक केस आणि गोरा रंग खूप मोह घालतो पण... ती कशी येणार माझ्या गावंढ्या गावात. पारंपरिक रिवाजात बुडलेलं माझ घर... त्यात ती कशी सामावणार? चंदू, सध्यातरी मी 'दूरस्थ प्रेमिक आहे'." श्रीनाथचे हे उत्तर चंदू, परागला पाठ झाले होते.<br><noinclude>{{rule}}{{center|<small>शोध अकराव्या दिशेचा / १८ </small>}}</noinclude> ef2c45qer59w2x506wxcg60urwhv1sk