Wikipedija mtwiki https://mt.wikipedia.org/wiki/Il-Pa%C4%A1na_prin%C4%8Bipali MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Medja Speċjali Diskussjoni Utent Diskussjoni utent Wikipedija Diskussjoni Wikipedija Stampa Diskussjoni stampa MediaWiki Diskussjoni MediaWiki Mudell Diskussjoni mudell Għajnuna Diskussjoni għajnuna Kategorija Diskussjoni kategorija Portal Diskussjoni portal TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 6655 279208 220849 2022-08-16T19:10:39Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki {{Infobox Artist Mużikali |kulur = solo_singer |isem = Kate Ryan |sess = f |stampa = KateRyan.jpg |daqs_stampa = 225 |deskrizzjoni_stampa = Kate Ryan f'[[Szczecin]], [[2007]] |isem_sħiħ = Katrien Verbeeck |twelid = {{data tat-twelid u età|1980|7|22}} |oriġini = [[Tessenderlo]], [[Belġju]] |ġeneru = [[Mużika pop|Pop]], [[Mużika dance|dance]], [[eurodance]], [[Mużika trance|trance]], [[Mużika elettronika|elettronika]] |strument = [[Kitarra]], [[pjanu]] |snin_attivita = 2001–preżent |ditta = [[EMI]] (2002-2006)<br />[[ARS Entertainment]] (2007- ) |sit_uffiċjali = [http://www.kateryan.be/ www.kateryan.be] }} '''Katrien Verbeeck''', magħrufa aħjar bħala '''Kate Ryan''' (twieled fit-22 ta' Lulju 1980) hija [[kantant]]a [[Belġju|Belġjana]]. Hi bdiet il-karriera mużikali fl-2001 u rrapreżentat lill-[[Belġju]] fil-[[Festival tal-Eurovision 2006]] bil-kanzunetta "[[Je t'adore]]" fejn spiċċat fit-tnax-il post fis-semifinali. == Bijografija == === Snin tal-bidu === Ryan twieldet fit-22 ta' Lulju 1980 fil-villaġġ żgħir ta' [[Tessenderlo]] fil-[[Belġju]]. Hi kibret qalb familja tal-arti, u wriet talent mużikali minn età tenera. Ta' tmien snin hi tgħallmet il-[[pjanu]] u l-[[kitarra]], u kienet kapaċi li ddoqq kull ħaġa li kienet tisma' fuq ir-radju. Hi kellha lezzjonijiet tal-kant u tal-pjanu minn zijitha li kienet tgħallem f'konservatorju. Hi studjat fi skola tal-arti, fejn speċjalizzat fid-disinji tal-ġojjelerija. Kate għexet xi żmien f'[[Meerhout]], f'raħal żgħir qrib Tessenderlo<ref name="krbebio"> {{Ċita web | url=http://www.kateryan.be/v1/en/biography/biography.html&cat=s | titlu=Biography | sit=kateryan.com | data-aċċess=2008-05-06 |lingwa=Ingliż }}</ref> Bħala adoloxxenta hi kienet sikwit tkanta f'bars u postijiet oħra, u lejl minnhom maniġer resaq lejha u pproponielha biex tirrekordja kanzunetta fi studjo. Hi saret membru ta' grupp pop li kien iġib l-isem ta' Melt f'età ta' sittax-il sena. Il-grupp kien attiv għal sentejn, imma ma ħarġu l-ebda kanzunetta kummerċjali. Meta hi ltaqgħet mal-produttur Andy Janssens, it-inejn bdew jiktbu kanzunetti flimkien lejn triq ta' karriera bħala solista. L-album debuttanti kien "Scream For More" li kien ħareġ fl-2001, u ġab suċċess mhux mistenni fil-klassifiki.<ref name="krbebio"/> === Karriera === Hi kisbet prominenza internazzjonali bis-silta "[[Désenchantée]]" ta' [[Mylène Farmer]], li kienet suċċess f'diversi pajjiżi Ewropej. Hi ngħaqdet ma' [[EMI]] Belgium u ħarġet l-ewwel album li kien iġib l-isem ta' ''[[Different (album)|Different]]'' fl-2002 esklussivament fl-[[Ewropa]]. L-album biegħ aktar minn 250,000 kopja fl-Ewropa. Dan sar popolari biżżejjed fl-[[Stati Uniti|Istati Uniti]] biex diversi konsumaturi li jiffavorixxu l-mużika [[dance-pop]] xtraw ukoll dan l-album. Fis-[[17 ta' Lulju]] [[2001]] hi ħarġet is-silta "Scream For More". Din kisbet suċċess f'diversi radjijiet u klabbs. Il-kanzunetta ta' wara kienet "Desenchantee/U R My Love" li kienet maħruġa wkoll minn Robbins Entertainment. Din ukoll għamlet suċċess u biegħet aktar mis-silta preċedenti. Fl-2004, Ryan ħarġet it-tieni album fl-Ewropa u fl-2005 ġewwa l-Amerika ta' Fuq , bit-titlu ta' ''[[Stronger (album)|Stronger]]'', fejn minkejja li għamel suċċess fil-klassifiki dance permezz ta' "Another Day" u "Let it Rain", hu falla li jagħmel impressjoni fuq il-klassifiki tal-pop minħabba promozzjoni fqira. Fl-2006, hi rrappreżentat lill-[[Belġju fil-Festival tal-Eurovision|Belġju]] fil-[[Festival tal-Eurovision 2006]], fejn kantat "[[Je t'adore]]". Madanakollu, hi spiċċat eliminata fis-semifinali, fejn spiċċat żewġ postijiet wara l-ewwel għaxra li kellhom jgħaddu. Dan ma kienx mistenni, minħabba l-fatt illi hi kienet ikkunsidrata fost dawk li kienu se jittrijunfaw fis-serata finali. Flimkien mal-eliminazzjoni tal-[[Estonja]] u [[Ċipru]], din kienet l-ikbar xokk tal-edizzjoni tal-2006. Il-kanzunetta xorta waħda baqgħet popolari anke jekk naqset li tagħmel suċċess fil-Eurovision. [[Stampa:Eurogames flutlied (805954790).jpg|thumb|left|250px|Kate Ryan waqt iċ-ċerimonja tal-ftuħ tal-[[EuroGames]]]] Fl-14 ta' Awwissu 2006, ġie imħabbar li Ryan kienet se toħroġ il-kanzunetta "Je t'adore" fir-[[Renju Unit]] b'verżjonijiet oħra minn [[Credheadz]], imma ġiet posposta, ftit żmien qabel ma saret il-publikazzjoni tagħha. Minkejja dan kollu, il-kanzunetta gawdiet suċċess kbir qalb l-istazzjonijiet mużikali tar-Renju Unit. Il-kanzunetta segwenti kienet "Alive", li kienet mill-album li kien iġib l-istess isem, li jinvolvi wkoll verżjonijiet Franċiżi ta' diversi kanzunetti li jinkludu lil "Je t'adore", "Alive" u "All For You". Fl-2007, hi kellha suċċess bil-kanzunetta doppja "Voyage Voyage"/"We All Belong". Il-kanzunetta "Voyage, Voyage" hi l-verżjoni ta' Kate Ryan tal-kanzunetta minn [[Desireless]] li kienet kisbet suċċess fl-Ewropa fis-sena 1987, u "We All Belong" kienet intgħażlet bħala l-innu uffiċjali tal-[[EuroGames]] 2007 li saru f'[[Antwerp]]. Fl-2008, Kate ħarġet żewġ kanzunetti: [[L.I.L.Y|L.I.L.Y. (Like I Love You)]] u wara [[Ella, Elle L'a]]. Dawn iż-żewġ siltiet (flimkien ma' Voyage Voyage) kienu nklużi fl-album ''[[Free (album ta' Kate Ryan)|Free]]'', li ħareġ fit-30 ta' Mejju 2008. L-album għandu wkoll dwett mal-kantanta [[Spanja|Spanjola]] [[Soraya Arnelas]]. Fid-9 ta' Novembru 2008, f'[[Monako]] Kate Ryan rebħet l-unur prestiġjuż fil-[[World Music Awards]] bħala l-iktar artista li biegħet fil-Benelux. == Diskografija == {|class="wikitable" |- !width="25" rowspan="2"|Sena !width="100" rowspan="2"|Titlu ! colspan="11"| Pożizzjonijiet fil-klassifiki !width="150" rowspan="2"|Ċertifikazzjoni / Bejgħ !width="220" rowspan="2"|Ċertifikazzjoni singoli / Bejgħ |- ! width="35"| <small>[[Belġju|BEL]]</small> ! width="35"| <small>[[Ġermanja|DEU]]</small> ! width="35"| <small>[[Spanja|ESP]]</small> ! width="35"| <small>[[Żvizzera|SUI]]</small> ! width="35"| <small>[[Awstrija|AUT]]</small> ! width="35"| <small>[[Żvezja|SWE]]</small> ! width="35"| <small>[[Danimarka|DNK]]</small> ! width="35"| <small>[[Olanda|NLD]]</small> ! width="35"| <small>[[Finlandja|FIN]]</small> ! width="35"| <small>[[Polonja|POL]]</small> ! width="35"| <small>[[Portugall|PRT]]</small> |- |align="left"|2002 |align="left"|'''''[[Different (album)|Different]]''''' |align="center"|8 |align="center"|23 |align="center"|24 |align="center"|14 |align="center"|26 |align="center"|17 |align="center"|22 |align="center"|88 |align="center"|36 |align="center"|1 |align="center"|18 |align="left"|<small> * SWI: Deheb (20,000+) * ESP: Deheb (50,000+) * POL: Platinu (20,000+) * EUR: - (250,000+) |align="left"|<small> * BEL: ''Désenchanteé'' 2x Platinu (40,000+)<br />''Mon coeur résiste encore'' Deheb (10,000+)<br />''Libertine'' Deheb (10,000+) * FR: ''Désenchanteé'' (150.000+) * EUR: ''Désenchanteé'' (600.000+) |- |align="left"|2004 |align="left"|'''''[[Stronger (album)|Stronger]]''''' |align="center"|22 |align="center"|13 |align="center"|63 |align="center"|14 |align="center"|43 |align="center"|– |align="center"|– |align="center"|– |align="center"|– |align="center"|11 |align="center"|– |align="left"|<small> * POL: Deheb (10,000+) |align="left"|<small> |- |align="left"|2006 |align="left"|'''''[[Alive (album ta' Kate Ryan)|Alive]]''''' |align="center"|13 |align="center"|73 |align="center"|– |align="center"|73 |align="center"|– |align="center"|– |align="center"|– |align="center"|– |align="center"|– |align="center"|– |align="center"|– |align="left"|<small> |align="left"|<small> * BEL: ''Je t'adore'' Deheb (10,000+) |- |align="left"|2008 |align="left"|'''''[[Free (album ta' Kate Ryan)|Free]]''''' |align="center"|4 |align="center"|47 |align="center"|26 |align="center"|96 |align="center"|– |align="center"|35 |align="center"|– |align="center"|66 |align="center"|– |align="center"|20 |align="center"|– |align="left"|<small> * POL: Deheb (10,000+) * EUR: - (200,000+) |align="left"|<small> * BEL: ''Voyage Voyage'' Deheb (10,000+) * EU: ''Ella, elle l'a'' (500,000+) * ESP: ''Ella, elle l'a'' 10x Platinu (200,000+) <ref>http://www.promusicae.es/listastonos/listas/Top%2020%20Week%203908.pdf</ref> * SWE: ''Ella, elle l'a'' Deheb (10,000+) * BEL: ''I Surrender'' Deheb (15,000+) |} == Referenzi == {{referenzi}} == Ħoloq esterni == {{commons|Kate Ryan}} * {{Sit uffiċjali}} {{DEFAULTSORT:Ryan, Kate}} [[Kategorija:Nies ħajjin]] [[Kategorija:Twieldu fl-1980]] [[Kategorija:Kontestanti fil-Festival tal-Eurovision]] [[Kategorija:Kantanti Belġjani]] r93t6eh5hbqi7h7m9foif3wkog25j7h 0 6688 279210 215072 2022-08-16T19:29:10Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki {{Infobox Eurovision | isem = Congratulations: 50 Sena ta' Eurovision | tema = | stampa = [[Stampa:Congratulation50Yearslogo.jpg]] | finali = 22 ta' Ottubru 2005 | preżentaturi = [[Katrina Leskanich]]<br />[[Renārs Kaupers]] | ospitu = [[European Broadcasting Union|EBU]], [[Danmarks Radio|DR]] | sala = [[Forum Copenhagen|Forum Arena]], [[Kopenħagen]], [[Danimarka]] | rebbieħ = {{flagicon|Żvezja}} [[ABBA]]<br />"''[[Waterloo (kanzunetta)|Waterloo]]''" | voti = Votazzjoni telefonika u ġurija; kull pajjiż jagħti 12, 10, u minn 8 sa punt għall-għaxar kanzunetti favoriti | parteċipanti = 14-il kanzunetta mill-1958 u l-2005 | null = | ftuħ = | intervall = [[Riverdance]]<br />[[Ronan Keating]]<br />Siltiet mill-passat }} '''Congratulations: 50 Sena ta' Eurovision''' kien programm televiżiv organizzat mill-[[European Broadcasting Union|EBU]], li sar fit-22 ta' Ottubru 2005, biex jikkomemora l-50 sena mill-bidu tal-[[Festival tal-Eurovision]]. Din l-edizzjoni speċjali kienet ippreżentata minn [[Katrina Leskanich]] (mill-grupp [[Katrina and the the Waves]], rebbieħ tal-[[Festival tal-Eurovision 1997|edizzjoni ta' l-1997]]) u minn [[Renārs Kaupers]] (mill-grupp [[Brainstorm (grupp Latvjan)|Brainstorm]], it-tielet fl-[[Festival tal-Eurovision 2000|edizzjoni tas-sena 2000]]. Il-kanzunetta rebbieħa tal-''Congratulations'', li kienet b'hekk ikkunsidrata bħala l-aqwa silta mużikali fl-istorja tal-Eurovision, kienet ''[[Waterloo (kanzunetta)|Waterloo]]'' mill-grupp [[Żvezja|Żvediż]] tal-[[ABBA]], li rebaħ il-[[Festival tal-Eurovision 1974]]. Fil-bidu l-edizzjoni kienet se ssir ġewwa [[Birmingham]] fejn il-[[BBC]] ipproponiet li tospita l-Congratulations, imma wara rtiraw l-proposta. Franza wkoll irtirat u b'hekk [[Danmarks Radio|DR]] tad-[[Danimarka]] ntgħażel biex jospita l-avveniment. Kien hemm total ta' tletin stazzjon li xandru din l-edizzjoni. == Parteċipanti == Wieħed u tletin pajjiżi xandru dan l-avveniment u pparteċipaw fil-votazzjoni. Ir-[[Renju Unit]], l-[[Italja]] u [[Franza]] għażlu li ma jxandruhx. Søren Therkelsen, l-pubblikatur tal-kummissjoni ta' dan l-avveniment, qal li ħassu "diżappuntat" fuq id-deċiżjoni tal-istazzjonijiet li ma jxandrux is-serata.<ref>{{ċita web |url=http://www.esctoday.com/news/read/4884 |titlu=Therkelsen "disappointed" in British and French TV |isem=Sietse |kunjom=Bakker |data=2005-08-19 |data-aċċess=2007-12-26 |pubblikatur=ESCToday |lingwa=Ingliż}}</ref> Din l-edizzjoni ġiet ukoll imxandra wara l-ħin fl-Albanija, l-Armenja u l-Awstralja minkejja li dawn il-pajjiżi ma vvutawx.<ref>{{ċita web |url=http://www.ebu.ch/en/union/news/2005/tcm_6-41055.php |titlu=The 43rd EBU TV committee |pubblikatur=EBU |data-aċċess=2007-12-26 |lingwa=Ingliż}}</ref> Il-pajjiżi parteċipanti kienu:<ref name="parteċipanti">{{ċita web |url=http://www.eurovision.tv/english/1869.htm|arkivju-url=http://web.archive.org/web/20051013063930/www.eurovision.tv/english/1869.htm |arkivju-data=2005-10-13|titlu=Participating broadcasters |pubblikatur=Eurovision |data-aċċess=2007-12-26 |lingwa=Ingliż}}</ref> {{col-begin}} {{col-3}} * [[Andorra]] * [[Awstrija]] * [[Belġju]] * [[Bożnija u Ħerżegovina]] * [[Ċipru]] * [[Danimarka]] * [[Finlandja]] * [[Ġermanja]] * [[Greċja]] * [[Iżlanda]] {{col-3}} * [[Repubblika tal-Irlanda|Irlanda]] * [[Iżrael]] * [[Kroazja]] * [[Latvja]] * [[Litwanja]] * [[Repubblika tal-Maċedonja|Maċedonja]] * [[Malta]] * [[Monako]] * [[Norveġja]] * [[Olanda]] {{col-3}} * [[Polonja]] * [[Portugall]] * [[Rumanija]] * [[Russja]] * [[Serbja u Montenegro]] * [[Slovenja]] * [[Spanja]] * [[Turkija]] * [[Ukrajna]] * [[Żvezja]] * [[Żvizzera]] {{col-end}} == Kontestanti == Erbatax-il kanzunetta kkompetew fil-Congratulations. F'Mejju 2005 l-EBU għamlet sondaġġ fuq is-sit uffiċjali tagħha biex tiddeċiedi liema għaxar kanzunetti se jikkompetu fil-festival.<ref>{{ċita web |url=http://web.archive.org/web/20050522002326/www.eurovision.tv/english/1190.htm |titlu=Happy birthday, Eurovision! |pubblikatur=Eurovision |data-aċċess=2007-12-26 |lingwa=Ingliż}}</ref> Il-votanti għażlu ż-żewġ kanzunetti favoriti minn kull wieħed mill-ħames deċennji: mill-1956 sal-1965, mill-1966 sal-1975, mill-1986 sal-1995 u mill-1996 sal-2005. Ir-raba' kanzunetti l-oħra jintgħażlu mill-Grupp ta' Referenza tal-EBU.<ref name="theage">{{ċita web |url=http://www.theage.com.au/news/tv--radio/dearth-of-the-cool/2005/10/19/1129401264733.html |titlu=Dearth of the cool |pubblikatur=The Age |data-aċċess=2007-12-26 |lingwa=Ingliż}}</ref> Fis-16 ta' Ġunju 2005, l-erbatax-il kanzunetta ġew magħżula, minkejja li ebda indikazzjoni ma ngħataw fuq liema ntagħżlu mill-pubbliku fuq l-internet u dawk mill-Grupp ta' Referenza.<ref>{{ċita web |url=http://web.archive.org/web/20050828130357/www.eurovision.tv/english/1820.htm |titlu="Congratulations" - 14 songs to compete |data=2005-06-16 |pubblikatur=Eurovision |data-aċċess=2007-12-26 |lingwa=Ingliż}}</ref> == Riżultati == {| class="wikitable sortable" |- bgcolor="#CCCCCC" ! # !! Kanzunetta !! L-1 Rawnd !! Poż. !! It-2 Rawnd !! Poż. |- | 1 ||| [[Congratulations (kanzunetta)|Congratulations]] || 105 || 8 || - || - |- | 2 || [[What's Another Year?]] || 74 || 12 || - || - |- | 3 || [[Diva (kanzunetta)|Diva]] || 39 || 13 || - || - |- | 4 || [[Eres Tú]] || 90 || 11 || - || - |- | 5 || [[Ein bisschen Frieden]] || 106 || 7 || - || - |-bgcolor="#D3D3D3" | 6 || [[Nel blu dipinto di blu]] || 200 || 2 || 267 || 2 |-bgcolor="#FFDEAD" | 7 || [[Waterloo (kanzunetta)|Waterloo]] || 331 || 1 || 329 || 1 |- | 8 || [[Fly on the Wings of Love]] || 111 || 6 || - || - |- | 9 || [[Poupée de cire, poupée de son]] || 37 || 14 || - || - |- | 10 || [[Every Way That I Can]] || 104 || 9 || - || - |- | 11 || [[Ne partez pas sans moi]] || 98 || 10 || - || - |-bgcolor="#D3D3D3" | 12 || [[Hold Me Now]] || 182 || 3 || 262 || 3 |-bgcolor="#D3D3D3" | 13 || [[Save Your Kisses for Me]] || 154 || 5 || 230 || 5 |-bgcolor="#D3D3D3" | 14 || [[My Number One]] || 167 || 4 || 245 || 4 |- |} == Referenzi == {{referenzi}} == Ħoloq esterni == * [http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/music/4366574.stm L-aħbar tar-rebħa tal-grupp ABBA fuq BBC] {{Snin tal-Eurovision}} [[Kategorija:Edizzjonijiet tal-Festival tal-Eurovision]] [[Kategorija:Mużika fl-2005]] mpvd1brk901fbtm2qtyglasmowcowni 100 6792 279188 217193 2022-08-16T13:44:50Z Chrisportelli 355 wikitext text/x-wiki {{storika}} <div style="border: 1px solid #99b3ff; text-align: center; padding: 10px; background-color: white; font-size:200%; font-weight:bolder;">Portal tal-Matematika</div> <!-- INTRODUZZJONI --> <div style="border: 1px solid #99b3ff; text-align: left; padding: 10px; background-color: white; margin-top:10px;"> {{kwota|Il-Matematika, jekk inħarsu lejha sewwa, naraw li fiha mhux biss il-verità, imma sbuħija suprema, sbuħija kiesħa u awstera, bħal dik tal-iskultura.|[[Bertrand Russell]] (1872-1970)}} {{kwota|Il-Matematika nistgħu niddefinuha bħala s-suġġett fejn qatt ma nafu fuqhiex qed nitkellmu, u lanqas jekk hux veru dak li qed ngħidu.|[[Friedrich Nietzsche]] (1844-1900)}} </div> <div style="text-align:center; margin:0.25em auto 0.75em">'''[[:Kategorija:Matematika|Ara l-artikli kollha fil-Portal tal-Matematika]]'''<br /> {{purge|''Ara l-aħħar aġġornamenti''}}</div> <div style="float:left; width:55%;"> <!-- ---------------------------------- MATEMATIKA ---------------------------------- --> {{Portal:Matematika/bidu|Matematika|Portal:Matematika/Intro|}} {{Portal:Matematika/Intro}} {{Portal:Matematika/tmiem|}} <!-- ---------------------------------- ARTIKLU FIL-VETRINA ---------------------------------- --> {{Portal:Matematika/bidu|Artiklu fil-Vetrina|Portal:Matematika/Vetrina|}} {{Portal:Matematika/Vetrina/{{CURRENTMONTHNAME}} {{CURRENTYEAR}}}} {{Portal:Matematika/tmiem|}} <!-- ---------------------------------- KATEGORIJI ---------------------------------- --> {{Portal:Matematika/bidu|Kategoriji relatati|Portal:Matematika/Kategoriji|}} {{Portal:Matematika/Kategoriji}} {{Portal:Matematika/tmiem|}} </div> <div style="width:44%; float:right;"> <!-- ---------------------------------- ARTIKLI RIĊENTI ---------------------------------- --> {{Portal:Matematika/bidu|Artikli riċenti|Portal:Matematika/Artikli riċenti|}} {{Portal:Matematika/Artikli riċenti}} {{Portal:Matematika/tmiem|}} <!-- ---------------------------------- SUĠĠETTI ---------------------------------- --> {{Portal:Matematika/bidu|Suġġetti fil-Matematika|Portal:Matematika/Suġġetti|}} {{Portal:Matematika/Suġġetti}} {{Portal:Matematika/tmiem|}} </div> <!-- ---------------------------------- AKTAR FUQ IL-WIKIMEDIA ---------------------------------- --> {{Portal:Matematika/bidu|Aktar fuq il-Wikimedia|Mudell:PortaliWikimedia|noedit=1}} {{PortaliWikimedia|paġna=Mathematics|paġnamt=Matematika}} {{Portal:Sport/tmiem|}} <div style="text-align:right">''{{purge}}''</div> [[Kategorija:Portali|Matematika]] 16y1xc7i7ftp9u4gtocf9xvauw61cfx 0 7951 279211 231317 2022-08-16T19:32:31Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki {{Infobox Artist Mużikali |kulur = solo_singer |isem = Charlotte Perrelli |stampa = Charlotte Perrelli Mix.jpg |stampa_daqs = 220px |stampa_desk = Charlotte f'Norrköping, Żvezja. |isem_sħiħ = Anna Jenny Charlotte Nilsson |magħruf = Charlotte Nilsson |twelid = {{data tat-twelid u età|1974|10|7}} |oriġini = [[Hovmantorp]], [[Żvezja]] |ġeneru = [[Danseband]], [[disco]], [[mużika pop|pop]] |strumenti = [[Vuċi]] |snin_attivita = 1987–preżent |grupp = [[Wizex]], [[Anders Engbergs]] |tikketti = [[Stockhouse]] <small>(1999–2008)</small><br/>[[Universal Music]] <small>(2008–preżent)</small> |URL = [http://www.charlotteperrelli.com/ www.charlotteperrelli.com] }} '''Anna Jenny Charlotte Nilsson''' (twieldet fis-7 ta' Ottubru 1974)<ref>{{ċita web |url=http://www.eurovision.tv/event/artistdetail?song=24518&event=1470#Biography |titlu=Sweden 2008 |pubblikatur=Eurovision |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080328140915/http://www.eurovision.tv/event/artistdetail?song=24518&event=1470 |arkivju-data=2008-03-28 |lingwa=Ingliż }}</ref>, magħrufa aħjar bħala '''Charlotte Perrelli''', hija [[kantant]]a, [[attur|attriċi]] u [[preżentatur|preżentatriċi]] [[Żvezja|Żvediża]] famuża l-aktar għar-rebħ tal-[[Melodifestivalen]] tal-[[1999]] kif ukoll l-edizzjoni ta' dik is-sena tal-[[Festival tal-Eurovision 1999|Eurovision Song Contest]] bil-kanzunetta ''[[Take Me to Your Heaven (kanzunetta)|Take Me to Your Heaven]]''. Wara l-esperjenza tal-Eurovision, hi ħarġet sitt kanzunetti singoli u erba' albums. Perrelli rebħet il-[[Melodifestivalen]] [[2008]] u rrapreżentat lill-[[Żvezja fil-Festival tal-Eurovision|Iżvezja]] għal darb'oħra fil-[[Festival tal-Eurovision 2008]]. Perrelli hi miżżewwġa lil [[Italja|Taljan]] li twieled fi [[Stokkolma]], [[Nicola Ingrosso]], ħu [[Emilio Ingrosso]] li kien miżżewweġ lil kantanta oħra Żvediża [[Pernilla Wahlgren]] fis-snin disgħin. Wara battibekk mal-kumplament tal-familja, Charlotte u Nicola iddeċidew li jbiddlu kunjomhom għal Perrelli. Huma joqgħodu fi Stokkolma u għandhom żewġt itfal. ==Bijografija== ===1987–1998=== F'età ta' tlettax-il sena, Perrelli ingħadet ma' dansband lokali f'[[Hovmantrop]] fil-provinċja ta' [[Småland]], fin-Nofsinhar tal-Iżvezja. Il-grupp, minn "Bengt Ingvars" sar "Bengt Ingvars med Charlotte". Wara li spiċċat l-iskola obbligatorja, Perrelli attendiet Skola tal-Arti f'[[Växjö]], belt qrib Hovmantorp. Hi saret ukoll il-kantanta prinċipali tal-grupp Kendix. Fl-[[1994]] Perrelli bdiet tkanta mad-[[dansband]] famuża [[Anders Engbergs]]. Wara żewġ albums, hi ħalliet lill-grupp u ngħadet fl-[[1997]] ma' grupp ieħor li kien famuż għas-suċċessi kbar li kiseb; [[Wizex]]. Is-snin ma' Wizex taw lil Perrelli l-opportunità biex tiżviluppa t-talent tagħha. Bi prodott u tmexxija professjonali, ir-riżultati bdew jidhru. Fl-[[1998]], il-grupp ġiet nominat għall-"[[Grammis]]" (Grammy) Żvediżi għall-album "Mot nya mål" u l-album "''[[Tusen och en natt]]''". Perrelli kienet lesta biex tagħmel karriera ta' solista. ===1999–2000=== Wara li kienet magħżula biex tirrapreżenta lill-Iżvezja fil-[[Festival tal-Eurovision 1999]], Perrelli marret [[Ġerusalem]] lejn tmiem [[Mejju]] biex tkanta l-kanzunetta "Take Me To Your Heaven". Hi rebħet dik l-edizzjoni u dan kien il-bidu tant mixtieq għall-karriera solista. Fix-xhur ta' wara hi żaret diversi pajjiżi fl-[[Ewropa]] u bdiet taħdem fuq l-ewwel album solo, li kien iġib l-isem ta' "Charlotte". ===2001–2003=== Fl-[[2001]] hi ħarġet it-tieni album tagħha, li kien jinkludi l-kanzunetta tant famuża "You Got Me Going Crazy", miktuba minn [[Johan Åberg]] u [[Paul Rein]], li huma famużi għax-xogħol li għamlu ma' [[Christina Aguilera]] u [[Victoria Beckham]]. Perrelli ospitat l-ewwel semifinali tal-[[Melodifestivalen]] [[2003]] flimkien ma' [[Mark Levengood]] u [[Lena Philipsson]]. F'[[April]] tal-[[2003]] hi għamlet [[Jesus Christ Superstar]]. F'[[Settembru]] hi ħarġet il-kanzunetta "Broken Heart", li wasslet għall-album "Gone Too Long" f'[[Ġunju]] [[2004]]. ===2004–2007=== Wara s-suċċess fil-[[Melodifestivalen]] [[2003]], Perrelli kienet għal darb'oħra preżentatriċi tal-edizzjoni tas-sena ta' wara tal-Melodifestivalen. Hi ppreżentat flimkien ma' [[Peter Settman]] u [[Ola Lindström]]. Wara l-festival, [[TV4 (Żvezja)|TV4]] offrewlha li jkollha programm televiżiv. Il-programm kien imsemmi "Super Troupers" u kien f'format ta' kompetizzjoni ta' talenti bejn it-tfal. Waħda mill-kontestanti kienet [[Amy Diamond]], li illum hi kantanta ta' suċċess. Lejn nofs l-[[2004]] hi ħarġet l-aktar album b'suċċess, sa issa - "Gone Too Long" - li kien jinkludi kanzunetti minn ftit mill-aqwa produtturi Żvediżi, fosthom [[Jörgen Elofsson]]. Hi kienet ingħaqdet ma' [[Robert Wells]], [[Jill Johnson]] u oħrajn fir-''Rhapsody In Rock-tour''. F'[[Mejju]] [[2007]], Perrelli kienet l-esperta Żvediża fil-panil ta' diskussjoi Nordika fuq il-[[Eurovision]]. Hi kienet ukoll parti minn dan il-grupp ta' "ġurija" fis-sena [[2005]]. F'nofs l-[[2007]] Perrelli daret l-Iżvezja bis-suċċessun ta' "Diggiloo". Magħha ngħaqdu kantanti bħal [[Linda Bengtzing]], [[Lasse Holm]], [[Molly Sandén]], [[Lotta Engberg]] u [[Jan Johansen]]. Matul il-ħarifa hi ħarġet il-kanzunetta "Jag är tillbaks". ===2008–preżent=== [[Stampa:ESC_2008_-_Sweden_-_Charlotte_Perrelli,_2nd_semifinal.jpg|250px|thumb|right|Charlotte Perrelli fil-[[Festival tal-Eurovision 2008]]]] Fil-[[15 ta' Marzu]] [[2008]], Perrelli kantant fil-[[Melodifestivalen]] [[2008]] il-kanzunetta "[[Hero (kanzunetta ta' Charlotte Perrelli)|Hero]]" fi [[Stockholm Globe Arena]]. Hi reġgħet ingħatat id-dritt li tirrapreżenta lill-Iżvezja fil-Festival tal-Eurovision f'[[Belgrad]], fis-[[Serbja]]. Fl-[[14 ta' April]], Charlotte iffilmjat il-vidjo mużikali ta' "Hero" fi [[Stokkolma]], u bdiet ukoll il-vjaġġ ta' promozzjoni li kien suċċess. Din il-kanzunetta saret waħda mill-favorita li tirbaħ l-[[Festival tal-Eurovision 2008|edizzjoni tal-2008 tal-Eurovision]]. Hi rnexxielha tikkwalfika mit-tieni semi-finali tat-[[22 ta' Mejju]]. Minkejja li "Hero" kienet waħda mill-favoriti biex jirbħu l-Eurovision tal-2008,<ref>{{ċita aħbar | titlu = Sweden tipped to win Eurovision | isem = Michael |kunjom=Osborn | pubblikatur = BBC News | data = 2008-05-20 | url = http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/7400508.stm | data-aċċess =2008-05-26 | lingwa=Ingliż}}</ref>, din il-kanzunetta spiċċat b'diżappunt fit-18-il post minn 25 kanzunetta fil-finali, b'total ta' 47 punt. Wara l-Eurovision, Perrelli bdiet titħarreġ għal [[Rhapsody in Rock]] flimkien ma' [[Robert Wells]]. Perrelli u Robert għamlu kunċert f'[[Bejġing]], iċ-[[Ċina]] matul il-[[Logħob Olimpiku tas-sajf 2008]]. F'Awwissu ġie mħabbar li Charlotte iffirmat ma' tikketta diskografika Ċiniża, u sussegwentament l-album "Hero" mistenni li joħroġ iċ-Ċina ==Diskografija== ===Albums=== {| class="wikitable" |- bgcolor="#CCCCCC" !align="center" rowspan="2" | Sena !align="center" rowspan="2" | Album !align="center" colspan="1" | L-aqwa pożizzjoni !align="center" rowspan="2" | Informazzjoni |- bgcolor="#FFFFFF" ! width="45"|{{bandiera|SWE}} |- |align="center"|1999 |align="left"|''[[Charlotte (album)|Charlotte]]'' *L-ewwel album *Maħruġ: [[Settembru]], [[1999]] |align="center"|3 |align="left"|<small> *Lingwa: Ingliża *Maħruġ: Żvezja |- |align="center"|2001 |align="left"|''[[Miss Jealousy (album)|Miss Jealousy]]'' *Maħruġ: Marzu, 2001 |align="center"|32 |align="left"|<small> *Lingwa: Ingliża *Maħruġ: Żvezja |- |align="center"|2004 |align="left"|''[[Gone too long (album)|Gone too long]]'' *Maħruġ: Marzu, 2004 |align="center"|11 |align="left"|<small> *Lingwa: Ingliża *Maħruġ: Żvezja *Format: [[CD]] |- |align="center"|2006 |align="left"|''[[I din röst]]'' *Maħruġ: Ġunju, 2006 |align="center"|29 |align="left"|<small> *Lingwa: Żvediża *Maħruġ: Żvezja |- |align="center"|2008 |align="left"| [[Hero (album ta' Charlotte Perrelli)|Hero]] *Maħruġ: 23 ta' April, 2008 |align="center"|3 |align="left"|<small> *Lingwa: Ingliża *Maħruġ: Żvezja *Ċertifikazzjoni: Platinu |} ==Referenzi== {{referenzi}} ==Ħoloq esterni== {{commons|Category:Charlotte Perrelli}} * {{Sit uffiċjali}} {{kaxxa tal-bidu}} {{kaxxa ta' suċċessjoni | qabel=[[Dana International]] | titlu=Rebbieħa tal-[[Festival tal-Eurovision]] | snin=1999 | wara=[[Olsen Brothers]] }} {{kaxxa tat-tmiem}} {{DEFAULTSORT:Perrelli, Charlotte}} [[Kategorija:Nies ħajjin]] [[Kategorija:Twieldu fl-1974]] [[Kategorija:Kontestanti fil-Festival tal-Eurovision]] [[Kategorija:Rebbieħa tal-Eurovision]] [[Kategorija:Kantanti Żvediżi]] cw7msoy3bcv8r8wa1djtlwryk74039t 0 8862 279206 243854 2022-08-16T19:07:33Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki {{Infobox kompetizzjoni futbol |isem_kompetizzjoni = Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2008 |titli_oħra = UEFA Fußball-Europameisterschaft 2008 |pajjiż = Awstrija |pajjiż2 = Żvizzera |dati = 7 ta' Ġunju – 29 ta' Ġunju |parteċipanti = 16 |konfederazzjoni = 1 |grawnds = 8 |bliet = 8 |rebbieħ = {{fb|Spanja}} |tieni = {{fb|Ġermanja}} |tielet = |raba' = |partiti = 31 |gowls = 77 |attendenza = 1140902 |l-aqwa_skorer = {{flagicon|Spanja}} [[David Villa]] (4 gowls) |l-aqwa_plejer = {{flagicon|Spanja}} [[Xavi]] |staġun_preċedenti = [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2004|2004]] |staġun_suċċessiv = [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2012|2012]] }} Il-'''Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2008''', magħrufin aktar bħala l-'''Euro 2008''', kienu t-tlettax-il edizzjoni tal-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol]], kompetizzjoni kwadrijennali għal nazzjonijiet [[Ewropa|Ewropej]]. Il-kampjonat, li sar fl-[[Awstrija]] u l-[[Żvizzera|Iżvizzera]], beda fis-7 ta' Ġunju, 2008 u ntemm bil-finali tad-29 ta' Ġunju fl-[[Ernst Happel Stadion]] fi [[Vjenna]]. Din kienet t-tieni darba li żewġ pajjiżi ospitaw flimkien edizzjoni waħda, wara l-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2000|edizzjoni tas-sena 2000]] li kienet saret fil-[[Belġju]] u l-[[Olanda]]. [[Tim nazzjonali tal-futbol ta' Spanja|Spanja]] rebħu dan il-kampjonat, meta fil-[[finali tal-Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2008|finali]] rebħu b'gowl wieħed lill-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Ġermanja|Ġermanja]]. Din kienet biss it-tieni darba fl-istorja ta' dan it-turnew li t-tim rebbieħ rebaħ kull partita fil-fażi tal-gruppi; it-tim l-ieħor kien [[Tim nazzjonali tal-futbol ta' Franza|Franza]] lura fl-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1984|1984]]. Spanja kienu wkoll l-ewwel tim li ma tilfu l-ebda logħba fil-kompetizzjoni mill-Ġermanja tal-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1996|1996]]. Il-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Greċja|Greċja]] kienu ċ-ċampjins renjanti tat-turnew, wara li kienu rebħu l-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2004|edizzjoni ta' qabel]]. F'din l-edizzjoni l-fortuni nqalbu hekk kif ma kisbu l-ebda punt fil-fażi tal-grupp. Matul il-31 logħba, it-timijiet parteċipanti skorjaw 77 gowl. L-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Awstrija|Awstrija]] u l-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Iżvizzera|Iżvizzera]] kkwalifikaw awtomatikament bħala ospiti; l-erbatax-il tim l-ieħor ikkwalfikaw permezz tal-[[Kwalifikazzjoni għall-Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2008|fażi ta' kwalifikazzjoni]] li bdiet f'Awwissu tal-2006. Bħala ċampjins Ewropej, Spanja ngħatat id-dritt li tieħu sehem fit-[[Tazza tal-Konfederazzjonijiet 2009]] fl-[[Afrika t'Isfel]].{{nota|Spanja ma kinitx obbligata li tipparteċipa fit-Tazza tal-Konfederazzjonijiet. Qabel l-2004, iċ-ċampjins Ewropej u Sud-Amerikani kienu obblgiati biex jipparteċipaw, imma fl-2004 tbiddlet ir-regola mill-FIFA.}} == L-għażla tal-ospitu == L-[[Awstrija]] u l-[[Żvizzera|Iżvizzera]] ingħataw id-dritt li jospitaw l-edizzjoni tal-2008 tal-Kampjonati Ewropej, wara li affrontaw il-kandidatura ta' diversi pajjiżi li pproponew pajjiżhom biex jospitaw l-Euro 2008: [[Greċja]]/[[Turkija]], [[Skozja]]/[[Repubblika tal-Irlanda|Irlanda]], [[Russja]], [[Ungerija]], [[Kroazja]]/[[Bożnija u Ħerżegovina]] u l-kandidatura Nordika li kienet komposta min-[[Norveġja]], l-[[Żvezja|Iżvezja]], id-[[Danimarka]] u l-[[Finlandja]]. L-Awstrija kienet diġà pproponiet il-kandidatura tagħha bħala ospitu (flimkien mal-Ungerija) għall-edizzjoni tal-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2004|Kampjonati Ewropej 2004]], li kienet mirbuħa mill-[[Portugall]]. Qabel l-aħħar votazzjoni, kien għad baqa' Awstrija/Żvizzera, Ungerija u Greċja/Turkija; din tal-aħħar kienet l-ewwel eliminata, waqt li l-ewwel tnejn ikkontestaw l-għażla bħala ospitu fil-votazzjoni finali. == Trofew ġdid == Trofew ġdid ingħata lir-rebbieħ tal-edizzjoni tal-Euro 2008. Il-verżjoni l-ġdida tat-Trofew [[Henri Delaunay]], ikkreata minn [[Asprey]] London,<ref>{{ċita web|url=http://en.euro2008.uefa.com/history/background/trophy/|titlu=New trophy announced at UEFA site|lingwa=Ingliż}}</ref> hi kważi replika eżatta tal-oriġinal iddisinjata minn [[Arthus-Bertrand]]. Figura żgħira li kienet tinsab fuq wara tat-trofew oriġinali kienet imneħħija. Il-bażi tal-fidda kellha titkabbar biex ikun aktar stabbli. L-ismijiet tal-pajjiżi rebbieħa ġew miktuba fuq il-wara tat-trofew, li huma magħmul minn fidda, jiżen 8 [[kilogram]]mi u għandu tul ta' 60 [[ċentimetru]]. == Kwalifikazzjoni == {{artiklu prinċipali|Kwalifikazzjoni għall-Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2008}} It-tlugħ tal-poloz għar-rawnd ta' kwalifikazzjoni sar f'[[Montreux]], l-Iżvizzera, fis-27 ta' Jannar, 2006. Il-proċess ta' kwalifikazzjoni beda xahar wara t-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 2006|Tazza tad-Dinja 2006]]. L-Awstrija u l-Iżvizzera ikkwalifikaw awtomatikament għall-fażi finali tal-kampjonat bħala pajjiżi ospiti. Il-format ta' kwalifikazzjoni kien mibdul minn kampjonati preċedenti. Ir-rebbieħ u t-tieni klassifikat mis-seba' gruppi jikkwalifikaw awtomatikament għall-fażi finali, bl-ospiti jimlew iż-żewġ postijiet tal-kampjonat ta' sittax-il tim. Il-bidla kienet tfisser li ma kienx se jkun hemm ''[[play-off]]s'' bejn timijiet li jispiċċaw fit-tieni post tal-gruppi—huma jikkwalifikaw direttament. Timijiet li spiċċaw fit-tielet post ma kellhom l-ebda opportunità li jikkwalifikaw. Sitta mill-gruppi ta' kwalifikazzjoni kellhom seba' timijiet, waqt li Grupp A kellu tmienja. === Timijiet kwalifikati === {| class="wikitable sortable" |- ! width=18%|Pajjiż !! width=17%|Kwalifikat bħala!! width=17%|Data tal-kwalifikazzjoni !! width=47%|Dehriet preċedenti^{'''[[#1|1]]'''} |- |{{fb|Awstrija}} || <span style="display:none">00</span>Ospitu || <span style="display:none">00</span>12 ta' Diċembru 2002 || 0<span style="display:none">1</span> (debutt) |- |{{fb|Żvizzera}} || <span style="display:none">01</span>Ospitu || <span style="display:none">01</span>12 ta' Diċembru 2002 || 2<span style="display:none">1</span> ([[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1996|1996]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2004|2004]]) |- |{{fb|Polonja}} || <span style="display:none">02</span>Rebbieħ ta' Grupp A || <span style="display:none">09</span>17 ta' Novembru 2007 || 0<span style="display:none">0</span> (debutt) |- |{{fb|Portugall}} || <span style="display:none">03</span>Tieni post fi Grupp A || <span style="display:none">14</span>21 ta' Novembru 2007|| 4 ([[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1984|1984]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1996|1996]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2000|2000]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2004|2004]]) |- |{{fb|Italja}} || <span style="display:none">04</span>Rebbieħ ta' Grupp B || <span style="display:none">06</span>17 ta' Novembru 2007 || 6<span style="display:none">0</span> ('''[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1968|1968]]''', [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1980|1980]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1988|1988]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1996|1996]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2000|2000]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2004|2004]]) |- |{{fb|Franza}} || <span style="display:none">05</span>Tieni post fi Grupp B || <span style="display:none">07</span>17 ta' Novembru 2007 || 6<span style="display:none">1</span> ([[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1960|1960]], '''[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1984|1984]]''', [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1992|1992]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1996|1996]], '''[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2000|2000]]''', [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2004|2004]]) |- |{{fb|Greċja}} || <span style="display:none">06</span>Rebbieħ ta' Grupp Ċ || <span style="display:none">03</span>17 ta' Ottubru 2007 || 2<span style="display:none">3</span> ([[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1980|1980]], '''[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2004|2004]]''') |- |{{fb|Turkija}} || <span style="display:none">07</span>Tieni post fi Grupp Ċ || <span style="display:none">12</span>21 ta' Novembru 2007 || 2<span style="display:none">2</span> ([[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1996|1996]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2000|2000]]) |- |{{fb|Repubblika Ċeka}} || <span style="display:none">08</span>Rebbieħ ta' Grupp D || <span style="display:none">05</span>17 ta' Ottubru 2007 || 6<span style="display:none">2</span> ([[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1960|1960]]^[[#2|2]], '''[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1976|1976]]'''^[[#2|2]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1980|1980]]^[[#2|2]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1996|1996]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2000|2000]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2004|2004]]) |- |{{fb|Ġermanja}} || <span style="display:none">09</span>Tieni post fi Grupp D || <span style="display:none">02</span>13 ta' Ottubru 2007 || 9 ('''[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1972|1972]]'''^[[#3|3]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1976|1976]]^[[#3|3]], '''[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1980|1980]]'''^[[#3|3]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1984|1984]]^[[#3|3]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1988|1988]]^[[#3|3]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1992|1992]], '''[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1996|1996]]''', [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2000|2000]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2004|2004]]) |- |{{fb|Kroazja}} || <span style="display:none">10</span>Rebbieħ ta' Grupp E|| <span style="display:none">08</span>17 ta' Novembru 2007 || 2<span style="display:none">0</span> ([[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1996|1996]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2004|2004]]) |- |{{fb|Russja}} || <span style="display:none">11</span>Tieni post fi Grupp E|| <span style="display:none">15</span>21 ta' Novembru 2007 || 8 ('''[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1960|1960]]'''^[[#4|4]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1964|1964]]^[[#4|4]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1968|1968]]^[[#4|4]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1972|1972]]^[[#4|4]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1988|1988]]^[[#4|4]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1992|1992]]^[[#5|5]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1996|1996]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2004|2004]]) |- |{{fb|Spanja}} || <span style="display:none">12</span>Rebbieħ ta' Grupp F || <span style="display:none">11</span>17 ta' Novembru 2007 || 7<span style="display:none">1</span> ('''[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1964|1964]]''', [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1980|1980]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1984|1984]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1988|1988]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1996|1996]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2000|2000]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2004|2004]]) |- |{{fb|Żvezja}} || <span style="display:none">13</span>Tieni post fi Grupp F || <span style="display:none">13</span>21 ta' Novembru 2007 || 3<span style="display:none">0</span> ([[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1992|1992]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2000|2000]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2004|2004]]) |- |{{fb|Rumanija}} || <span style="display:none">14</span>Rebbieħ ta' Grupp Ġ || <span style="display:none">04</span>17 ta' Ottubru 2007 || 3<span style="display:none">1</span> ([[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1984|1984]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1996|1996]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2000|2000]]) |- |{{fb|Olanda}} || <span style="display:none">15</span>Tieni post fi Grupp Ġ || <span style="display:none">10</span>17 ta' Novembru 2007 || 7<span style="display:none">0</span> ([[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1976|1976]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1980|1980]], '''[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1988|1988]]''', [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1992|1992]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1996|1996]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2000|2000]], [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2004|2004]]) |}[[Stampa:Euro 2008.png|350px|thumb|Pajjiżi kwalifikati]] :<div id="1">¹ '''Tipa ħoxna''' tindika li jkun rebbieħ ta' dik l-edizzjoni</div> :<div id="2">² bħala [[Tim nazzjonali tal-futbol taċ-Ċekoslovakkja|Ċekoslovakkja]]</div> :<div id="3">³ bħala [[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Ġermanja tal-Punent|Ġermanja tal-Punent]]</div> :<div id="4">⁴ bħala [[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Unjoni Sovjetika|Unjoni Sovjetika]]</div> :<div id="5">⁵ bħala [[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Komunità ta' Stati Indipendenti|Komunità ta' Stati Indipendenti]]</div> == Stadji == Il-kampjonat intlagħab fi tmien stadji fi ħdan iż-żewġ pajjiżi ospiti; erbgħa fl-Awstrija u erbgħa fl-Iżvizzera. Kull impjant kellu kapaċità tal-anqas ta' 30,000; l-ikbar minnhom kien l-[[Ernst Happel Stadion]] ta' [[Vjenna]], li jżomm ġo fih 53,295 ruħ.<ref>{{ċita web |url=http://www.fussballtempel.net/em2008/stadien.html |titlu=UEFA EURO 2008 |data-aċċess=2008-06-08 |sit=fussballtempel.net |lingwa=Ingliż}}</ref> Kien għal din ir-raġuni li dan il-grawnd ġie magħżul biex fih tintlagħab il-finali. L-Iżvizzera lagħbu kull partita tal-fażi tal-gruppi f'[[St. Jakob Park]] ta' [[Bażel]], li ospita wkoll il-partita tal-ftuħ bħala kompromess għall-finali li ssir fi Vjenna. L-Awstrija lagħbet il-partiti tagħha tal-fażi tal-gruppi fl-Ernst Happel Stadion. In 2004, the Zürich venue became a problem for the organisers. Originally, the Hardturm stadium was to be renovated and used as the city's venue, but legal challenges delayed the plan to a point that would not have allowed the ground to be used in 2008. This created a problem, as the agreement between UEFA and the organizers stipulated that four venues would be used in each country. The problem was solved when the organizers proposed renovating Letzigrund instead; UEFA approved the revised plan in January 2005. The Letzigrund stadium hosted its first football match on 23 September 2007.[5] Fl-2004, l-istadju ta' Żurigu ġab problema għall-organizzaturi. Oriġinarjament, l-istadju [[Hardturm]] kellu jkun rinnovat u wżat bħala l-istadju tal-belt, imma sfidi legali ssospendew il-pjanijiet f'punt fejn il-grawnd ma kellux jkun użat fl-2008. Din ħoloq problema minħabba li l-qbil bejn il-UEFA u l-organizzaturi kien stipulat li erba' stadji se jiġu wżati f'kull pajjiż. Din il-problema kienet solvuta meta l-organizzaturi pproponew ir-rinovazzjoni ta' [[Letzigrund]], bil-UEFA tapprova dan il-pjan f'Jannar tal-2005. L-ewwel logħba li saret ġewwa dan il-grawnd saret nhar it-23 ta' Settembru 2007.<ref>{{ċita web |url=http://www.uefa.com/competitions/euro/organisation/venueguide/city=16/newsid=312773.html |titlu=Zurich - Letzigrund Stadion |lingwa=Ingliż}}</ref> {| class="wikitable" style="float:center; text-align:center;" |- ! [[Vjenna]] ! [[Klagenfurt]] ! [[Saliżburgu]] ! [[Innsbruck]] |- | [[Ernst-Happel-Stadion]]<br />Kapaċità: 53,295 | [[Hypo-Arena]]<br />Kapaċità: 31,957 | [[Wals Siezenheim Stadium|Wals-Siezenheim-Stadion]]<br />Kapaċità: 31,020 | [[Tivoli Neu]]<br />Kapaċità: 31,600 |- | [[Stampa:EHStadion040606w.jpg|150px]] | [[Stampa:Hypo Group Arena - Westansicht.JPG|150px]] | [[Stampa:Em stadion salzburg.jpg|150px]] | [[Stampa:Umbau Tivoli Neu.JPG|150px]] |- !colspan="4" | [[Stampa:Stadji tal-Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2008.png|450px]] |- ! [[Bażel]] ! [[Berna]] ! [[Ġinevra]] ! [[Żurigu]] |- | [[St. Jakob-Park]]<br />Kapaċità: 42,000 | [[Stade de Suisse]]<br />Kapaċità: 31,907 | [[Stade de Genève]]<br />Kapaċità: 31,228 | [[Letzigrund]]<br />Kapaċità: 30,000 |- | [[Stampa:St. Jakob-Park 2004-01-09.jpg|150px]] | [[Stampa:Stadedesuisse-2.jpg|150px]] | [[Stampa:CH-AL Geneva 2003-06-11.jpg|150px]] | [[Stampa:Letzigrund 2007ii.jpg|150px]] |} == Uffiċċjali tal-partiti == Tnax-il referi u erbgħa u għoxrin assistent ġew magħżula għal dan it-turnew:<ref>{{ċita web |url=http://www.uefa.com/competitions/euro/news/kind=1/newsid=639895.html |titlu=UEFA Euro 2008 referees |lingwa=Ingliż}}</ref> {| class="wikitable" |- ! Pajjiż ! Referi !colspan="2"| Assistenti |- | {{bandierapajjiż|Awstrija}} | [[Konrad Plautz]] | Egon Bereuter | Markus Mayr |- | {{bandierapajjiż|Belġju}} | [[Frank de Bleeckere]] | Peter Hermans | Alex Verstraeten |- | {{bandierapajjiż|Ingilterra}} | [[Howard Webb]] | Darren Cann | Mike Mullarkey |- | {{bandierapajjiż|Ġermanja}} | [[Herbert Fandel]] | Carsten Kadach | Volker Wezel |- | {{bandierapajjiż|Greċja}} | [[Kyros Vassaras]] | Dimitiris Bozartzidis | Dimitiris Saraidaris |- | {{bandierapajjiż|Italja}} | [[Roberto Rosetti]] | Alessandro Griselli | Paolo Calcagno |- | {{bandierapajjiż|Olanda}} | [[Pieter Vink]] | Adriaan Inia | Hans ten Hoove |- | {{bandierapajjiż|Norveġja}} | [[Tom Henning Øvrebø]] | Geir Åge Holen | Jan Petter Randen |- | {{bandierapajjiż|Slovakkja}} | [[Ľuboš Micheľ]] | Roman Slysko | Martin Balko |- | {{bandierapajjiż|Spanja}} | [[Manuel Mejuto González]] | Juan Carlos Yuste Jiménez | Jesús Calvo Guadamuro |- | {{bandierapajjiż|Żvezja}} | [[Peter Fröjdfeldt]] | Stefan Wittberg | Henrik Andren |- | {{bandierapajjiż|Żvizzera}} | [[Massimo Busacca]] | Matthias Arnet | Stephane Cuhat |} == Poloz == It-tlugħ tal-poloz għall-fażi finali tal-kampjonat sar fit-2 ta' Diċembru, 2007, fil-''Culture and Convention Centre'' f'[[Luċerna]].<ref>{{ċita aħbar |url=http://www.uefa.com/competitions/euro/news/kind=1/newsid=631046.html |titlu=Draw sets up heavyweight contests |pubblikatur=UEFA |data=2007-12-02 |data-aċċess=2007-12-02 |lingwa=Ingliż}}</ref> Din l-edizzjoni involviet ir-ritorn tal-format li kien ġie wżat fl-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1992|Euro 92]] u fl-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1996|Euro 96]] fejn il-logħob ta' kull grupp jsiru f'żewġ stadji, bl-aqwa tim jibqa' fl-istess belt għat-tliet partiti. Bħal fl-2000 u fl-2004, il-finalisti kienu diviżi f'erba' urni, ibbażati skont il-punti medja akkwistati fil-fażi ta' kwalifikazzjoni tat-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 2006]] u tal-Euro 2008, b'kull grupp ikollu tim minn kull urna. L-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Iżvizzera|Iżvizzera]] u l-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Awstrija|Awstrija]], bħala ospiti, u l-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Greċja|Greċja]], bħala d-detenturi tat-titlu, kienu fl-ewwel urna.<ref>{{ċita web|url=http://www.uefa.com/competitions/euro/Format/index.html|titlu=Format|pubblikatur=UEFA|lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{ċita web|url=http://www.uefa.com/newsfiles/491990.pdf|titlu=UEFA Euro 2008 Information|pubblikatur=UEFA|format=PDF|lingwa=Ingliż}}</ref> L-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Olanda|Olanda]] kienu wkoll fl-ewwel urna, ibbażat skond il-koëffiċjent tal-UEFA għall-klassifika tal-finalisti tal-Kampjonati Ewropej 2008. {| class="wikitable" |- !width=24%|Urna A !width=24%|Urna B !width=24%|Urna Ċ !width=24%|Urna D |- valign="top" | * {{fb|Żvizzera}} * {{fb|Awstrija}} * {{fb|Greċja}} * {{fb|Olanda}} | * {{fb|Kroazja}} * {{fb|Italja}} * {{fb|Repubblika Ċeka}} * {{fb|Żvezja}} | * {{fb|Rumanija}} * {{fb|Ġermanja}} * {{fb|Portugall}} * {{fb|Spanja}} | * {{fb|Polonja}} * {{fb|Franza}} * {{fb|Turkija}} * {{fb|Russja}} |} == Riżultati == === Fażi tal-gruppi === ==== Grupp A ==== {{artiklu prinċipali|Grupp A tal-Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2008}} {| class="wikitable" style="text-align:center;" |- !width=165|Tim !width=25|{{deskrizzjoni kmand|L|Logħob}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|R|Rebħiet}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|P|Pari}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|T|Telfiet}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|GF|Gowls Favur}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|GK|Gowls Kontra}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|DG|Differenza ta' gowls}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|Pti|Punti}} |- bgcolor=#ccffcc |align=left|{{fb|Portugall}} || 3 || 2 || 0 || 1 || 5 || 3 || +2 || '''6''' |- bgcolor=#ccffcc |align=left|{{fb|Turkija}} || 3 || 2 || 0 || 1 || 5 || 5 || 0 || '''6''' |- |align=left|{{fb|Repubblika Ċeka}} || 3 || 1 || 0 || 2 || 4 || 6 || −2 || '''3''' |- |align=left|{{fb|Żvizzera}} || 3 || 1 || 0 || 2 || 3 || 3 || 0 ||'''3''' |} {|width=100% cellspacing=1 !width=25%| !width=10%| ! |- |7 ta' Ġunju 2008 |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Żvizzera}}'''||align=center|'''0 – 1'''||'''{{fb|Kroazja}}''' |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Portugall}}'''||align=center|'''2 – 0'''||'''{{fb|Turkija}}''' |- |11 ta' Ġunju 2008 |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Repubblika Ċeka}}'''||align=center|'''1 – 3'''||'''{{fb|Portugall}}''' |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Żvizzera}}'''||align=center|'''1 – 2'''||'''{{fb|Turkija}}''' |- |15 ta' Ġunju 2008 |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Żvizzera}}'''||align=center|'''2 – 0'''||'''{{fb|Portugall}}''' |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Turkija}}'''||align=center|'''3 – 2'''||'''{{fb|Repubblika Ċeka}}''' |} ;Noti fuq il-pożizzjonijiet fil-grupp * Il-Portugall u t-Turkija huma pożizzjonati skond ir-rekord tal-partita kontra xulxin * Ir-Repubblika Ċeka u l-Iżvizzera huma pożizzjonati skond ir-rekord tal-partita kontra xulxin ==== Grupp B ==== {{artiklu prinċipali|Grupp B tal-Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2008}} {| class="wikitable" style="text-align:center;" |- !width=165|Tim !width=25|{{deskrizzjoni kmand|L|Logħob}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|R|Rebħiet}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|P|Pari}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|T|Telfiet}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|GF|Gowls Favur}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|GK|Gowls Kontra}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|DG|Differenza ta' gowls}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|Pti|Punti}} |- bgcolor=#ccffcc |align=left|{{fb|Kroazja}} || 3 || 3 || 0 || 0 || 4 || 1 || +3 || '''9''' |- bgcolor=#ccffcc |align=left|{{fb|Ġermanja}} || 3 || 2 || 0 || 1 || 4 || 2 || +2 || '''6''' |- |align=left|{{fb|Awstrija}} || 3 || 0 || 1 || 2 || 1 || 3 || −2 || '''1''' |- |align=left|{{fb|Polonja}} || 3 || 0 || 1 || 2 || 1 || 4 || −3 || '''1''' |} {|width=100% cellspacing=1 !width=25%| !width=10%| ! |- |8 ta' Ġunju 2008 |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Awstrija}}'''||align=center|'''0 – 1'''||'''{{fb|Kroazja}}''' |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Ġermanja}}'''||align=center|'''2 – 0'''||'''{{fb|Polonja}}''' |- |12 ta' Ġunju 2008 |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Kroazja}}'''||align=center|'''2 – 1'''||'''{{fb|Ġermanja}}''' |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Awstrija}}'''||align=center|'''1 – 1'''||'''{{fb|Polonja}}''' |- |16 ta' Ġunju 2008 |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Polonja}}'''||align=center|'''0 – 1'''||'''{{fb|Kroazja}}''' |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Awstrija}}'''||align=center|'''0 – 1'''||'''{{fb|Ġermanja}}''' |} ;Noti fuq il-pożizzjonijiet fil-grupp * L-Awstrija u l-Polonja huma pożizzjonati skond id-differenza ta' gowls, minħabba li r-rekord tal-partita kontra xulxin hu l-istess ==== Grupp Ċ ==== {{artiklu prinċipali|Grupp Ċ tal-Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2008}} {| class="wikitable" style="text-align:center;" |- !width=165|Tim !width=25|{{deskrizzjoni kmand|L|Logħob}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|R|Rebħiet}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|P|Pari}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|T|Telfiet}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|GF|Gowls Favur}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|GK|Gowls Kontra}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|DG|Differenza ta' gowls}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|Pti|Punti}} |- bgcolor=#ccffcc |align=left|{{fb|Olanda}} || 3 || 3 || 0 || 0 || 9 || 1 || +8 || '''9''' |- bgcolor=#ccffcc |align=left|{{fb|Italja}} || 3 || 1 || 1 || 1 || 1 || 4 || −1 || '''4''' |- |align=left|{{fb|Rumanija}} || 3 || 0 || 2 || 1 || 1 || 3 || −2 || '''2''' |- |align=left|{{fb|Franza}} || 3 || 0 || 1 || 2 || 1 || 6 || −5 || '''1''' |} {|width=100% cellspacing=1 !width=25%| !width=10%| ! |- |9 ta' Ġunju 2008 |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Rumanija}}'''||align=center|'''0 – 0'''||'''{{fb|Franza}}''' |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Olanda}}'''||align=center|'''3 – 0'''||'''{{fb|Italja}}''' |- |13 ta' Ġunju 2008 |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Italja}}'''||align=center|'''1 – 1'''||'''{{fb|Rumanija}}''' |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Olanda}}'''||align=center|'''4 – 1'''||'''{{fb|Franza}}''' |- |17 ta' Ġunju 2008 |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Olanda}}'''||align=center|'''2 – 0'''||'''{{fb|Rumanija}}''' |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Franza}}'''||align=center|'''0 – 2'''||'''{{fb|Italja}}''' |} ==== Grupp D ==== {{artiklu prinċipali|Grupp D tal-Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2008}} {| class="wikitable" style="text-align:center;" |- !width=165|Tim !width=25|{{deskrizzjoni kmand|L|Logħob}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|R|Rebħiet}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|P|Pari}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|T|Telfiet}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|GF|Gowls Favur}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|GK|Gowls Kontra}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|DG|Differenza ta' gowls}} !width=25|{{deskrizzjoni kmand|Pti|Punti}} |- bgcolor=#ccffcc |align=left|{{fb|Spanja}} || 3 || 3 || 0 || 0 || 8 || 3 || +5 || '''9''' |- bgcolor=#ccffcc |align=left|{{fb|Russja}} || 3 || 2 || 0 || 1 || 4 || 4 || 0 || '''6''' |- |align=left|{{fb|Żvezja}} || 3 || 1 || 0 || 2 || 3 || 4 || −1 || '''3''' |- |align=left|{{fb|Greċja}} || 3 || 0 || 0 || 3 || 1 || 5 || −4 || '''0''' |} {|width=100% cellspacing=1 !width=25%| !width=10%| ! |- |10 ta' Ġunju 2008 |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Spanja}}'''||align=center|'''4 – 1'''||'''{{fb|Russja}}''' |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Greċja}}'''||align=center|'''0 – 2'''||'''{{fb|Żvezja}}''' |- |14 ta' Ġunju 2008 |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Żvezja}}'''||align=center|'''1 – 2'''||'''{{fb|Spanja}}''' |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Greċja}}'''||align=center|'''0 – 1'''||'''{{fb|Russja}}''' |- |18 ta' Ġunju 2008 |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Greċja}}'''||align=center|'''1 – 2'''||'''{{fb|Spanja}}''' |- style=font-size:90% |align=right|'''{{fb-lemin|Russja}}'''||align=center|'''2 – 0'''||'''{{fb|Żvezja}}''' |} === Fażi eliminatorja === {{artiklu prinċipali|Fażi eliminatorja tal-Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2008}} Il-fażi eliminatorja hi differenti minn kampjonati tal-passat. Timijiet fi gruppi A u B se jkunu separati mit-timijiet ta' gruppi Ċ u D sal-finali. Ir-raġuni tal-bidla fil-format hu biex ikun ugwaljanza fil-perjodu ta' mistrieħ matul il-fażi eliminatorja. Madankollu, b'dan il-format hemm ċans li partita fil-fażi tal-gruppi tista' tkun repetuta fil-fażi eliminatorja; hu impossibli li jkun hemm finali bejn żewġ timijiet li jkunu affaċċjaw lil xulxin fl-ewwel nofs tal-kampjonat. Ukoll, f'bidla oħra, għall-ewwel darba fil-Kampjonati Ewropej, se jkunu żewġ stadji ([[St. Jakob-Park]], [[Bażel]] u [[Ernst Happel Stadion]], [[Vjenna]]) se jkunu wżati fis-seba' partiti tal-fażi eliminatorja.<ref>{{cite news |url=http://sports.yahoo.com/sow/news?slug=reu-eurodraw&prov=reuters&type=lgns |titlu=Euro-Format means group rivals cannot meet again in final |pubblikatur=Yahoo! Sports |data=2008-06-03 |data-aċċess=2008-06-03 |lingwa=Ingliż }}</ref> {{:Fażi eliminatorja tal-Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2008}} ==== Kwarti tal-finali ==== {{footballbox |data=19 ta' Ġunju 2008 |ħin=20:45 |tim1={{fb|Portugall}} |riżultat=2 – 3 |rapport=http://www.euro2008.uefa.com/tournament/matches/match=301699/report=rp.html |tim2={{fb|Ġermanja}} |gowls1=[[Nuno Gomes]] {{goal|40}}<br />[[Hélder Postiga|Postiga]] {{goal|87}} |gowls2=[[Bastian Schweinsteiger|Schweinsteiger]] {{goal|22}}<br />[[Miroslav Klose|Klose]] {{goal|26}}<br />[[Michael Ballack|Ballack]] {{goal|61}} |grawnd=[[St. Jakob-Park]], [[Bażel]] |attendenza=39,374 |referi={{flagicon|Żvezja}} [[Peter Fröjdfeldt]] }} ---- {{footballbox |data=20 ta' Ġunju 2008 |ħin=20:45 |tim1={{fb|Kroazja}} |riżultat=1 – 1 ([[Ħin supplementari|ħs]]) |rapport=http://www.euro2008.uefa.com/tournament/matches/match=301700/report=rp.html |tim2={{fb|Turkija}} |gowls1=[[Ivan Klasnić|Klasnić]] {{goal|119}} |gowls2=[[Semih Şentürk|Semih]] {{goal|120+2}} |grawnd=[[Ernst Happel Stadion]], [[Vjenna]] |attendenza=51,428 |referi={{flagicon|Italja}} [[Roberto Rosetti]] }} {{penshootoutbox |penalties1 = [[Luka Modrić|Modrić]] {{penmiss}}<br />[[Darijo Srna|Srna]] {{pengoal}}<br />[[Ivan Rakitić|Rakitić]] {{penmiss}}<br />[[Mladen Petrić|Petrić]] {{penmiss}} |riżultatpenalties = 1 – 3 |penalties2={{pengoal}} [[Arda Turan|Arda]]<br />{{pengoal}} [[Semih Şentürk|Semih]]<br />{{pengoal}} [[Hamit Altıntop]] }} ---- {{footballbox |data=21 ta' Ġunju 2008 |ħin=20:45 |tim1={{fb|Olanda}} |riżultat=1 – 3 ([[Ħin supplementari|ħs]]) |rapport=http://www.euro2008.uefa.com/tournament/matches/match=301701/report=rp.html |tim2={{fb|Russja}} |gowls1=[[Ruud van Nistelrooy|van Nistelrooy]] {{goal|86}} |gowls2=[[Roman Pavlyuchenko|Pavlyuchenko]] {{goal|56}}<br />[[Dmitri Torbinsky|Torbinsky]] {{goal|112}}<br />[[Andrei Arshavin|Arshavin]] {{goal|116}} |grawnd=[[St. Jakob-Park]], [[Bażel]] |attendenza=38,374 |referi={{flagicon|Slovakkja}} [[Ľuboš Micheľ]] }} ---- {{footballbox |data=22 ta' Ġunju 2008 |ħin=20:45 |tim1={{fb|Spanja}} |riżultat=0 – 0 ([[Ħin supplementari|ħs]]) |rapport=http://en.euro2008.uefa.com/tournament/matches/match=301702/report=rp.html |tim2={{fb|Italja}} |gowls1= |gowls2= |grawnd=[[Ernst Happel Stadion]], [[Vjenna]] |attendenza=48,000 |referi={{flagicon|Ġermanja}} [[Herbert Fandel]] }} {{penshootoutbox |penalties1=[[David Villa|Villa]] {{pengoal}}<br />[[Santi Cazorla|Cazorla]] {{pengoal}}<br />[[Marcos Senna|Senna]] {{pengoal}}<br />[[Dani Güiza|Güiza]] {{penmiss|salvat}}<br />[[Cesc Fàbregas|Fàbregas]] {{pengoal}} |riżultatpenalties=4 – 2 |penalties2={{pengoal}} [[Fabio Grosso|Grosso]]<br />{{penmiss|salvat}} [[Daniele De Rossi|De Rossi]]<br />{{pengoal}} [[Mauro Camoranesi|Camoranesi]]<br />{{penmiss|salvat}} [[Antonio Di Natale|Di Natale]] }} ==== Semifinali ==== {{footballbox |data=25 ta' Ġunju 2008 |ħin=20:45 |tim1={{fb|Ġermanja}} |riżultat=3 – 2 |rapport=http://www.euro2008.uefa.com/tournament/matches/match=301697/report=rp.html |tim2={{fb|Turkija}} |gowls1=[[Bastian Schweinsteiger|Schweinsteiger]] {{goal|26}}<br />[[Miroslav Klose|Klose]] {{goal|79}}<br />[[Philipp Lahm|Lahm]] {{goal|90}} |gowls2=[[Uğur Boral|Boral]] {{goal|22}}<br />[[Semih Şentürk|Semih]] {{goal|86}} |grawnd=[[St. Jakob-Park]], [[Bażel]] |attendenza=39,374 |referi={{flagicon|Żvizzera}} [[Massimo Busacca]] }} ---- {{footballbox |data=26 ta' Ġunju 2008 |ħin=20:45 |tim1={{fb|Russja}} |riżultat=0 – 3 |rapport=http://en.euro2008.uefa.com/tournament/matches/match=301698/report=rp.html |tim2={{fb|Spanja}} |gowls1= |gowls2=[[Xavi]] {{goal|50}}<br />[[Dani Güiza|Güiza]] {{goal|73}}<br />[[David Silva|Silva]] {{goal|82}} |grawnd=[[Ernst Happel Stadion]], [[Vjenna]] |attendenza=51,428 |referi={{flagicon|Belġju}} [[Frank de Bleeckere]] }} ==== Finali ==== {{artiklu prinċipali|Finali tal-Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2008}} {{footballbox |data=29 ta' Ġunju 2008 |ħin=20:45 |tim1={{fb|Ġermanja}} |riżultat=0 – 1 |rapport=http://www.euro2008.uefa.com/tournament/matches/match=301696/report=rp.html |tim2={{fb|Spanja}} |gowls1= |gowls2=[[Fernando Torres|Torres]] {{goal|33}} |grawnd=[[Ernst Happel Stadion]], [[Vjenna]] |attendenza=51,428 |referi={{flagicon|Italja}} [[Roberto Rosetti]] }} == Rebbieħ == {| class="wikitable" style="text-align: center; margin: 0 auto;" |- !Rebbieħ tal-Kampjonati Ewropej 2008 |- |- |{{flagicon|Spanja|size=150px}}<br />'''[[Tim nazzjonali tal-futbol ta' Spanja|Spanja]]'''<br />'''It-tieni titlu''' |} == Statistika == === Skorers === {{col-begin}} {{col-3}} ;4 gowls * {{flagicon|Spanja}} [[David Villa]] ;3 gowls * {{flagicon|Ġermanja}} [[Lukas Podolski]] * {{flagicon|Russja}} [[Roman Pavlyuchenko]] * {{flagicon|Żvizzera}} [[Hakan Yakin]] * {{flagicon|Turkija}} [[Semih Şentürk]] ;2 gowls * {{flagicon|Ġermanja}} [[Michael Ballack]] * {{flagicon|Ġermanja}} [[Bastian Schweinsteiger]] * {{flagicon|Ġermanja}} [[Miroslav Klose]] * {{flagicon|Kroazja}} [[Ivan Klasnić]] * {{flagicon|Olanda}} [[Ruud van Nistelrooy]] * {{flagicon|Olanda}} [[Robin van Persie]] * {{flagicon|Olanda}} [[Wesley Sneijder]] * {{flagicon|Russja}} [[Andrei Arshavin]] * {{flagicon|Spanja}} [[Dani Güiza]] * {{flagicon|Spanja}} [[Fernando Torres]] * {{flagicon|Turkija}} [[Arda Turan]] * {{flagicon|Turkija}} [[Nihat Kahveci]] {{col-3}} &nbsp; * {{flagicon|Żvezja}} [[Zlatan Ibrahimović]] ;gowl * {{flagicon|Awstrija}} [[Ivica Vastić]] * {{flagicon|Franza}} [[Thierry Henry]] * {{flagicon|Greċja}} [[Angelos Charisteas]] * {{flagicon|Ġermanja}} [[Philipp Lahm]] * {{flagicon|Italja}} [[Daniele De Rossi]] * {{flagicon|Italja}} [[Christian Panucci]] * {{flagicon|Italja}} [[Andrea Pirlo]] * {{flagicon|Kroazja}} [[Luka Modrić]] * {{flagicon|Kroazja}} [[Darijo Srna]] * {{flagicon|Kroazja}} [[Ivica Olić]] * {{flagicon|Olanda}} [[Arjen Robben]] * {{flagicon|Olanda}} [[Dirk Kuyt]] * {{flagicon|Olanda}} [[Giovanni van Bronckhorst]] * {{flagicon|Olanda}} [[Klaas-Jan Huntelaar]] * {{flagicon|Polonja}} [[Roger Guerreiro]] * {{flagicon|Portugall}} [[Cristiano Ronaldo]] * {{flagicon|Portugall}} [[Deco]] {{col-3}} &nbsp; * {{flagicon|Portugall}} [[Képler Laveran Lima Ferreira|Pepe]] * {{flagicon|Portugall}} [[Raul Meireles]] * {{flagicon|Portugall}} [[Nuno Gomes]] * {{flagicon|Portugall}} [[Ricardo Quaresma]] * {{flagicon|Portugall}} [[Hélder Postiga]] * {{flagicon|Repubblika Ċeka}} [[Libor Sionko]] * {{flagicon|Repubblika Ċeka}} [[Václav Svěrkoš]] * {{flagicon|Repubblika Ċeka}} [[Jan Koller]] * {{flagicon|Repubblika Ċeka}} [[Jaroslav Plašil]] * {{flagicon|Rumanija}} [[Adrian Mutu]] * {{flagicon|Russja}} [[Dmitri Torbinsky]] * {{flagicon|Russja}} [[Konstantin Zyrianov]] * {{flagicon|Spanja}} [[Rubén de la Red]] * {{flagicon|Spanja}} [[Cesc Fàbregas]] * {{flagicon|Spanja}} [[Xavi]] * {{flagicon|Spanja}} [[David Silva]] * {{flagicon|Turkija}} [[Uğur Boral]] * {{flagicon|Żvezja}} [[Petter Hansson]] {{col-end}} === Unuri === ;Tim tal-Kampjonat {| cellpadding=0 cellspacing=1 border=0 |- align=center bgcolor=#f2f2f2 | width=25% | '''Gowlers''' | width=25% | '''Difensuri''' | width=25% | '''Midfielders''' | width=25% | '''Attakkanti''' |- | {{flagicon|Italja}} [[Gianluigi Buffon]] | {{flagicon|Portugall}} [[José Bosingwa]] | {{flagicon|Turkija}} [[Hamit Altıntop]] | {{flagicon|Russja}} [[Andrei Arshavin]] |- | {{flagicon|Spanja}} [[Iker Casillas]] | {{flagicon|Ġermanja}} [[Philipp Lahm]] | {{flagicon|Ġermanja}} [[Michael Ballack]] | {{flagicon|Russja}} [[Roman Pavlyuchenko]] |- | {{flagicon|Olanda}} [[Edwin van der Sar]] | {{flagicon|Spanja}} [[Carlos Marchena]] | {{flagicon|Spanja}} [[Cesc Fàbregas]] | {{flagicon|Spanja}} [[Fernando Torres]] |- | | {{flagicon|Portugall}} [[Képler Laveran Lima Ferreira|Pepe]] | {{flagicon|Spanja}} [[Andrés Iniesta]] | {{flagicon|Spanja}} [[David Villa]] |- | | {{flagicon|Spanja}} [[Carles Puyol]] | {{flagicon|Kroazja}} [[Luka Modrić]] | |- | | {{flagicon|Russja}} [[Yuri Zhirkov]] | {{flagicon|Ġermanja}} [[Lukas Podolski]] | |- | | | {{flagicon|Spanja}} [[Marcos Senna]] | |- | | | {{flagicon|Olanda}} [[Wesley Sneijder]] | |- | | | {{flagicon|Spanja}} [[Xavi]] | |- | | | {{flagicon|Russja}} [[Konstantin Zyrianov]] | |} ;Żarbuna tad-deheb * {{flagicon|Spanja}} [[David Villa]] (4 gowls) ;Plejer tal-Kampjonat * {{flagicon|Spanja}} [[Xavi]] === Gowls === * L-aktar gowl kmieni: '''4 minuti''' – [[Luka Modrić]] għall-[[tim nazzjonali tal-futbol tal-Kroazja|Kroazja]] kontra l-[[tim nazzjonali tal-futbol tal-Awstrija|Awstrija]] * L-aktar gowl tard: '''90+3 minuti''' – [[Raul Meireles]] għall-[[tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall|Portugall]] kontra l-[[tim nazzjonali tal-futbol tat-Turkija|Turkija]] * L-aktar gowls skurjati f'partita: '''5''' ** [[tim nazzjonali tal-futbol ta' Spanja|Spanja]] 4–1 [[tim nazzjonali tal-futbol tar-Russja|Russja]] ** [[tim nazzjonali tal-futbol tal-Olanda|Olanda]] 4–1 [[tim nazzjonali tal-futbol ta' Franza|Franza]] ** [[tim nazzjonali tal-futbol tat-Turkija|Turkija]] 3–2 [[tim nazzjonali tal-futbol tar-Repubblika Ċeka|Repubblika Ċeka]] ** [[tim nazzjonali tal-futbol tal-Portugall|Portugall]] 2–3 [[tim nazzjonali tal-futbol tal-Ġermanja|Ġermanja]] ** [[tim nazzjonali tal-futbol tal-Ġermanja|Ġermanja]] 3–2 [[tim nazzjonali tal-futbol tat-Turkija|Turkija]] * L-inqas gowls skurjati f'partita: '''0''' ** [[tim nazzjonali tal-futbol tar-Rumanija|Rumanija]] 0–0 [[tim nazzjonali tal-futbol ta' Franza|Franza]] ** [[tim nazzjonali tal-futbol ta' Spanja|Spanja]] 0–0 [[tim nazzjonali tal-futbol tal-Italja|Italja]] === L-ewwel drabi fil-kampjonat === * L-ewwel karta safra: '''[[Ludovic Magnin]]''' għall-[[tim nazzjonali tal-futbol tal-Iżvizzera|Iżvizzera]] kontra r-[[tim nazzjonali tal-futbol tar-Repubblika Ċeka|Repubblika Ċeka]] – 59 minuta * L-ewwel karta ħamra: '''[[Bastian Schweinsteiger]]''' għall-[[tim nazzjonali tal-futbol tal-Ġermanja|Ġermanja]] kontra l-[[tim nazzjonali tal-futbol tal-Kroazja|Kroazja]] – 90+2 minuta * L-aktar karta safra kmieni: '''[[Angelos Charisteas]]''' għall-[[tim nazzjonali tal-futbol tal-Greċja|Greċja]] kontra l-[[tim nazzjonali tal-futbol tal-iSvezja|iSvezja]] - 1:00 minuta * L-ewwel gowl: '''[[Václav Svěrkoš]]''' għar-[[tim nazzjonali tal-futbol tar-Repubblika Ċeka|Repubblika Ċeka]] kontra l-[[tim nazzjonali tal-futbol tal-Iżvizzera|Iżvizzera]] – 71 minuta * L-ewwel [[tripletta]]: '''[[David Villa]]''' għal [[tim nazzjonali tal-futbol ta' Spanja|Spanja]] kontra r-[[tim nazzjonali tal-futbol tar-Russja|Russja]] == Noti == {{noti}} == Referenzi == {{referenzi}} == Ħoloq esterni == {{commons|Category:Fussball-Europameisterschaft 2008}} * [http://www.uefa.com/competitions/euro/index.html Sit uffiċjali tal-Kampjonati Ewropej 2008] {{Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2008}} [[Kategorija:Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2008| ]] [[Kategorija:Edizzjonijiet tal-Kampjonati Ewropej tal-Futbol|2008]] [[Kategorija:Futbol Żvizzeru]] [[Kategorija:Futbol Awstrijak]] ry80ne4tvs7ogtiphjuk0fbq5cxlula 0 9293 279215 216294 2022-08-16T20:19:45Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki {{mur lura|Chelsea FC}} Din il-paġna tittrata dwar l-'''istorja ta' Chelsea Football Club''' mill-1905 sal-ġurnata tal-lum. ==Oriġini u fundazzjoni fl-1905== Fl-1896, [[Gus Mears|Henry Augustus Mears]], negozjant appassjonat tal-futbol, kiseb flimkien ma' ħuh [[Joseph Mears]] il-kampi tal-atletika ta' [[Stamford Bridge]] f'[[Fulham]], fil-punent ta' Londra, bil-għan li jorganizza partiti tal-futbol tal-aqwa livell. Kellhom jistennew sal-1904 biex jakkwsitaw il-propjetà, però l-aħwa ma rnexxielhomx jikkonvinċu lil [[Fulham FC|Fulham Football Club]] biex jaddottaw il-grawnd ta' Stamford Bridge bħala l-grawnd fejn jintlagħbu l-partiti interni tal-klabb, għalhekk kienu qed jaħsbu biex ibigħuh lil kumpanija tal-ferroviji. M'hemmx storja li tikkonferma x'ġara u skont leġġenda din tgħid li Mears kien kważi se jbigħ lill-klabb, u kien ippersawdit mill-kollega tiegħu [[Fred Parker]] biex ma jbigħux, meta l-kelb tiegħu gidmu fuq saqajh. Parker ħa l-inċident fi spirtu tajjeb kif ukoll Mears, u mpresjonat b'dan, iddeċieda li jieħu l-parir tal-kollega tiegħu u ffonda klabb ġdid li jilgħab fi Stamford Bridge. ==Snin tal-bidu== [[Stampa:1905squad.jpg|thumb|350px|It-tim ta' Chelsea fl-1905]] Il-Chelsea FC kien fondat fil-[[14 ta' Marzu]] [[1905]] fil-pub ''The Rising Sun'', faċċata tad-daħla attwali tal-grawnd ta' Fulham FC, il-[[Craven Cottage]]. L-għażla tal-isem waqgħet fuq [[Royal Borough of Kensington and Chelsea]], wara li ismijiet oħra bħal ''London FC'', ''Kensington FC'' u ''Stamford Bridge FC'' kienu ġew rifjutati. Għall-ewwel kien rifjutat l-ingress fis-[[Southern League]] wara objezzjonijiet min-naħa ta' [[Fulham FC|Fulham]] u [[Tottenham Hotspur FC|Tottenham Hotspur]]. Il-kandidatura ġiet approvata fid-29 ta' Mejju 1905. Chelsea allura kien ammess għall-[[Football League]]. Mears adotta flokkijiet ta' kulur [[blu]], xorts [[abjad|bojod]] u kalzetti [[blu|blu skuri]]. L-ewwel logħba tal-kampjonat kienet kontra [[Stockport County FC|Stockport County]] fit-2 ta' Settembru 1905 barra minn darhom, fejn kien tilfu 1–0. L-ewwel logħba ġewwa darhom kienet logħba ta' ħbiberija kontra [[Liverpool FC|Liverpool]] u spiċċat b'rebħa ta' 4–0. Bħala l-ewwel plejer-kowċ tal-iskwadra kien ingaġġat l-[[Skozja|Iskoċċiż]] [[John Tait Roberston]]. It-tim kien kompost minn plejers parti minn timijeit oħra, bħall-gowlkiper [[William Foulke|William "Fatty" Foulke]], rebbieħ tal-[[FA Cup]] flimkien ma' [[Sheffield United FC|Sheffield United]], u l-attakkant [[Jimmy Windridge]], minn [[Birmingham City FC|Small Heath]]. Fl-ewwel staġun huma laħqu t-tielet post, imma l-irwol ta' Roberston kien konstatament indebolit b'kawża ta' indħil min-naħa tad-diriġenza. F'Novembru 1906 hu tilfu l-liberta li jagħżel it-tim u f'Jannar 1907 hu telaq biex ingħaqad ma' [[Glossop North End FC|Glossop]]. Is-segretarju tal-klabb [[William Lewis]] ħa temporanjament il-kariga u rnexxielu jiggwida l-iskwadra għall-promozzjoni fl-aħħar tal-istaġun, fuq kollox grazzi għall-gowls ta' Windrige u [[George Hilsdon|George "Gatling Gun" Hilsdon]]. Dan tal-aħħar kien l-ewwel fuq il-ħafna skorers prolifiċi ta' Chelsea. Skorja ħames gowls fid-debutt tiegħu u sebgħa u għoxrin fl-istaġun, biex kompla hekk sakemm sar l-ewwel plejer li laħaq it-tragward ta' 100 gowl bil-flokk ta' Chelsea. [[Stampa:Chelsea-ilkmac.jpg|thumb|left|250px|Chelsea jirbħu lil West Brom fi Stamford Bridge f'Settembru 1905]] [[David Calderhead]] ħa post Lewis, li kompla bħala kowċ ta' Chelsea għas-sitta u għoxrin sena ta' wara. Għall-ewwel ma tantx gawdex minn suċċessi u raw lill-klabb bejn l-ewwel u t-tieni diviżjoni. Fl-istaġun [[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1909-10|1909–1910]] raw l-ewwel relegazzjoni, li kienet segwita minn ritorn fl-aqwa serje s-sena ta' wara u l-post ta' qabel tal-aħħar fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1911-12|1911–1912]], l-aħħar staġun qabel is-sospensjoni tal-futbol Ingliż kawża tal-[[L-Ewwel Gwerra Dinjija|Ewwel Gwerra Dinjija]]. Il-klabb suppost kellu jkun relegat, imma wara l-espansjoni tal-kampjonat, Chelsea kien invitat biex jingħaqad mal-[[First Division]]. Minkejja l-fortuni alternati, il-popularità ta' Chelsea kibret mhux ħażin. Il-klabb sar b'fost l-akbar numru ta' benjamini, attiri minn plejers bħal [[Ben Warren]] u [[Bob Whittingham]]. Fil-Ġimgħa l-Kbira tal-[[1906]] kienu 67,000 l-ispetatturi preżenti fil-grawd biex jassistu għal-logħba tal-kampjonat kontra [[Manchester United FC|Manchester United]]. L-ewwel derby ta' [[Londra]] ra lil Chelsea jaffrontaw lil [[Arsenal FC|Woolwich Arsenal]] u rreġistra 55,000 spettatur, l-aktar numru ta' spettaturi għal partita fil-First Division. 77,952 spettatur ippreżentaw ruħhom fl-istadju għar-raba' rawnd tal-FA Cup kontra Swindon, fit-13 ta' April 1911. Fl-1915, Chelsea laħqu l-ewwel finali tal-FA Cup, li kienet magħrufa bħala t-tazza "Khaki", minħabba n-numru ta' suldati bl-uniformi fost l-ispettaturi. Il-partita kontra [[Sheffield United FC|Sheffield United]] intlagħbet f'[[Old Trafford]]. L-iżball tal-gowlkiper [[Jim Molyneux]] ippermetta lil United biex jiftħu l-iskor qabel tmiem l-ewwel taqsima, imma l-"Blues" baqgħu jżommu sħiħ sal-aħħar sitt minuti, meta t-tim oppost żied tnejn oħra għal riżultat finali ta' 3–0. L-ewwel staġun sħiħ wara l-konflitt mondjali, fl-[[Kampjonati tal-futbol Ingliż 1919-20|1919–1920]], kellu jkun bħala l-aqwa wieħed sa dak il-punt. L-akwist ta' [[Jack Cock]], attakant ta' 24 gowl, kien wieħed deċiżiv: huma spiċċaw it-tielet fil-kampjonat - sa dak inhar kienet l-aqwa pożizzjoni għal klabb minn Londra - u semi-finalisti tal-FA Cup wara li spiċċaw eliminati minn [[Aston Villa FC|Aston Villa]], u tilfet b'hekk l-okkażżjoni li tilgħab il-finali fi Stamford Bridge. Fl-[[Kampjonati tal-futbol Ingliż 1923-24|1923–1924]] il-klabb reġa' ġie relegat. Fl-erba tal-ħames staġuni ta' wara kienu kważi laħqu l-promozzjoni. Fl-[[Kampjonati tal-futbol Ingliż 1929-30|1929–1930]] kisbu l-promozzjoni għall-[[First Division]], fejn minn dakinhar baqgħet hemm għat-tnejn u tletin sena ta' wara. Biex jikkapitalizzaw il-promozzjoni tal-1930 il-klabb investa [[lira sterlina|£]]25,000 għall-akkwist ta' plejers ta' fama, l-Iskoċċiżi [[Hughie Gallacher]], [[Alex Jackson]] u [[Alec Cheyne]]. Partikularment, Gallacher kien wieħed mill-akbar talenti ta' dik l-era, magħruf l-aktar għall-attitudni tiegħu u li kien wassal lil [[Newcastle United FC|Newcastle United]] għall-kampjonat [[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1926-27|1926–1927]]. Hu u Jackson kienu membri tal-[[Wembley Wizards]] ("Sħaħar ta' Wembley"), il-komponenti tat-tim nazzjonali Skoċċiż li għeleb lill-Ingilterra 5–1 f'[[Wembley Stadium]] fl-1928. Minkejja s-suppożizzjoni li se jirnexxu, l-ebda mit-tlieta ma espressa għal livell ta' logħob deżiderat. Kienu f'okkażżjonijiet rari bħar-rebħa ta' 6–2 kontra [[Manchester United]] u r-rebħa ta' 5–0 kontra [[Sunderland AFC|Sunderland]], li t-tliet urew impressjoni favorevoli. Fil-verità Gallacher kien l-awa skorer ta' Chelsea f'kull staġun tal-erba' staġuni li dam mat-tim, fejn skorja total ta' 81 gowl, imma l-perjodu mat-tim ta' Londra kien karatterizzat minn sospensjonijiet minħabba indixxiplina. Jackson u Cheyne damu biex jidraw fl-ambjent u ma rnexxielhomx jirkupraw il-forma li darba kellhom. Jekk wieħed jgħaqqad it-total ta' preżenzi ta' dawn it-tliet, it-triju għamel total minimu ta' 300 apparenza u sal-[[1936]], kien wera li l-akkwist tagħhom kien telf finanzjarju. Il-flus kienu jiġu wżati, imma ħafna drabi inadegwatament u fuq kollox għall-akkwist ta' attakanti, waqt li d-difiża kienet tibqa' traskurata. Kien fl-FA Cup li l-klabb avviċina għall-midalja tal-fidda. Fl-1932 kien protagonista ta' rebħiet notevoli kontra [[Liverpool FC|Liverpool]] u [[Sheffield Wednesday FC|Sheffield Wednesday]], qabel ma spiċċaw pari ma' [[Newcastle United FC|Newcastle United]] fis-semi-finali. Newcastle marru 2–0, imma Gallacher naqqas l-iżvantaġġ għal Chelsea. Il-plejers ta' Chelsea assedjaw l-kaxxa ta' United fit-tieni taqsima, imma ma rnexxielhomx jiskurjaw. Kienu l-"Geordies" li laħqu l-finali. Calderhead ta d-dimissjonijiet fl-1933 u kien sostitwit minn [[Leslie Knighton]], imma l-bidla ma tantx bidlet il-fortuni tat-tim. Diversi drabi matul id-deċennju, l-iskwadra setgħet tiddependi minn [[Tommy Law]], [[Sam Weaver]], [[Syd Bishop]], [[Harry Burgess]], [[Dick Spence]] u [[Joe Bambrick]], li kollha kienu jagħmlu parti mit-timijiet nazzjonali tagħhom, imma l-aqwa post f'dawk l-għaxar snin kien it-tmien post. Kurżitament tnejn mill-aqwa elementi tal-iskwadra matul din l-epoka ma kienu swew xejn lid-diriġenza: il-gowlkiper [[Vid Woodley]], li rnexxielu jagħmel 19-il apparenza mat-tim nazzjonali Ingliż, u l-attakkant ċentrali [[George Mills]], l-ewwel plejer li skorja 100 gowl fil-kampjonat ma' Chelsea. Ir-relegazzjoni kienet evitata għal żewġ punti fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1932-33|1932–1933]] u fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1933-34|1933–1934]] u b'punt fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1938-39|1938–1939]]. Il-formazzjoni tal-1939 irnexxielha tagħmel mixja oħra fit-tazza nazzjonali, fejn wara r-rebħiet kontra [[Arsenal FC|Arsenal]] u [[Sheffield Wednesday FC|Sheffield Wednesday]] kien hemm it-telfa ġewwa darhom fil-kwarti tal-finali kontra [[Grimsby Town FC|Grimsby Town]]. Chelsea baqgħet waħda mill-iskwadri l-aktar sostenuti fil-pajjiż. Il-vista ta' [[Arsenal FC|Arsenal]] fit-[[12 ta' Ottubru]] [[1935]] attira 82,905 persuna għal Stamford Bridge. Dan hu rekord assolut għall-klabb u t-tieni l-aktar numru ta' spettaturi li attendew partita fil-kampjonat Ingliż. Folla ta' 50,000 persuna assitew għad-debutt ġewwa darhom ta' Gallacher u Jackson. Fl-1939 Knighton ma baqax kowċ tal-iskwadra minħabba li t-tim ma marx viċin tas-suċċess. Kien sostitwit minn [[Billy Birrell]], li kien kowċ ta' [[Queens Park Rangers FC|Queens Park Rangers]], raġel li l-ideat tiegħu biddlu radikalment il-fortuni tal-klabb. ==Gwerra, viżita ta' Dynamo u s-settur ġovanili ġdid (1940–1952)== Birrell kien nominat bħala kowċ ta' Chelsea ftit qabel il-bidu tat-[[It-Tieni Gwerra Dinjija|Tieni Gwerra Dinjija]]. Wara tliet ġranet tal-kampjonat [[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1939-40|1939–1940]], l-attività tal-futbol kienet sospiża fir-[[Renju Unit]] għaż-żmien tal-konflitt. Ir-riżultati tal-partiti matul dan iż-żmien kienu inuffiċjali. Chelsea komplew jikkompetu f'xi kampjonati reġjonali u, bħal kull klabb ieħor, rat l-iskwadra tonqos fl-ammont minħabba li xi wħud kienu msejjħin għall-gwerra. Kien f'dan iż-żmien li d-diriġenza ġabet "plejers-ospiti", fosthom [[Matt Busby]], [[Walter Winterbottom]] u [[Eddie Hapgoood]]. Huma wkoll ikkompetew fil-[[Football League War Cup]], fejn dak inhar għamlu d-debutt f'[[Wembley Stadium|Wembley]], fejn tilfu 3–1 kontra [[Charlton Athletic FC|Charlton Athletic]] fil-finali tal-1944. Sena wara huma rebħu 2–0 lil [[Millwall FC|Millwall]] quddiem folla ta' 80,000 spettatur. Wara dan, [[John Harris]] sar l-ewwel kaptan ta' Chelsea li refa' t-trofew f'Wembley. Fil-fatt hu rċieva t-trofew mill-Prim Ministru [[Winston Churchill]]. F'[[Ottubru]] [[1945]], fejn il-gwerra kienet għadha kemm spiċċat, l-awtorita tal-futbol Ingliż sabu l-mod li jiċċelebraw ir-ritorn tal-futbol fi żmien tal-paċi. Kien imħabbar li [[FC Dynamo Moscow]], ċampjin kurrenti tal-[[Unjoni Sovjetika]], kienet se jilgħabu xi logħob fir-Renju Unit. Il-logħba kontra Chelsea saret fit-13 ta' Novembru fi Stamford Bridge. Il-klabb li kien qed jilgħab ġewwa daru kellu jilbes flokk [[aħmar]] minħabba l-kuntrast tal-kulur blu mal-flokkijiet tal-avversarji. Ir-Russi taw prova ta' talent kbir u teknika, fejn irnexxielhom jagħmlu rimonta minn 2–0 minn taħt għal 2–3, biex laħqu r-riżultat ta' 3–3 meritat, minkejja li l-gowl kien ''offside''. Kien hemm folla ta' madwar 100,000 persuna, mingħajr ma jingħadd in-numru ta' nies li daħlu fl-istadju illegatament. Hi l-attendza l-aktar numeruża li kien hemm fi Stamford Bridge.{{nota|It-turnelli ta' Stamford Bridge kienu magħluqa meta l-ispettaturi laħqu l-kwota ta' 74,496, imma eluf komplew jidħlu illegalment. Jikkalkulaw li kien hemm total ta' 100,000 persuna.<ref>{{ċita web |url=http://www.chelseafc.com/team-history/article/1800268 |pubblikatur=Chelsea FC |titlu=TEAM HISTORY - 1940s |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20140606200104/http://www.chelseafc.com/team-history/article/1800268 |arkivju-data=2014-06-06 |lingwa=en}}</ref>}} Fl-aħħar tal-gwerra, Chelsea investew ċifri konsiderevoli għall-akkwist ta' plejers ġodda. Waslu tliet attakkanti ta' kalibru kbir bħal [[Tommy Lawton]], [[Len Goulden]] u [[Tommy Walker]], għal madwar 22,000 sterlina. It-triju pproduċa gowls u spettaklu: Lawton skorja 26 gowl f'34 partita fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1946-47|1946–1947]], imma Chelsea ikklassifikaw fil-ħmistax-il post u b'Birrell ma marrux aktar mit-tlettax-il post. L-aqwa kontribuzzjoni ta' Birrell kien barra l-grawnd. Hu ħa ħsieb it-tfittxija u l-iżvilupp intensiv ta' atleti ġovanili, megħjun minn [[Dickie Foss]], [[Dick Spence]] u [[Jimmy Thompson]] li kienu plejers. Parikularment, fit-tliet deċennji ta' wara, il-politika kellha tkun li s-settur ġovanili jipprovdi talent ġdid kontinwament għall-ewwel tim. F'dak il-perjodu, wasal ma' Chelsea l-attakkant [[Roy Bentley]], akkwistat minn [[Newcastle United FC|Newcastle United]] għal £11,000 fl-1948, wara t-tluq ta' Lawton. L-1950 kienet qisha s-sena ta' Chelsea fl-FA Cup wara tant drabi li waslu viċini. Wara li għelbu lil [[Manchester United FC|Manchester United]] fil-kwarit tal-finali bl-iskor ta 2–0, l-iskwadra affrontat lil [[Arsenal FC|Arsenal]]. F'[[White Hart Lane]] żewġ gowls ta' Bentley taw vantaġġ ta' 2–0, imma gowl qabel tmiem l-ewwel taqsima ta' Arsenal wara żball tal-gowlkiper ta' Chelsea, reġa' fetaħ il-logħba. Chelsea ma rnexxielhomx jerġgħu jieħdu f'idejhom il-logħba u l-Arsenal approfittaw billi kisbu l-pari ta' 2–2, 15-il minuta qabel tmiem il-partita. Meta reġgħet intlagħbet il-logħba, il-"Gunners" rebħu bl-iskor ta' 1–0. Sena wara, Chelsea kien mistenni li jkun relegat: b'erba' logħbiet biex jintlagħbu huma kienu fl-aħħar post, b'distanza ta' sitt punti miż-żona salva, mingħajr rebħa wara erbatax-il logħba. Wara li rebħu inaspettatament tlieta mill-erbgħa li kien għad baqa', l-iskwadra affrontaw fl-aħħar ġurnata lil [[Bolton Wanderers FC|Bolton Wanderers]], fejn kienu jafu li rebħa u riżultat favorevoli fil-partita bejn [[Everton FC|Everton]] u [[Sheffield Wednesday FC|Sheffield Wednesday]] li kienu wkoll qedgħin fiż-żona ta' relegazzjoni, kien iffiser salvezza. Chelsea rebħu 4–0 u Sheffield għelbu lit-tim ta' Everton 6–0, biex b'hekk Chelsea baqgħu fl-aqwa serje. Fl-1952 affrontaw fis-semi-finali tal-FA Cup lil Arsenal. Wara li l-ewwel logħba spiċċat 1–1, il-partita biex tiddeċiedi r-rebbieħ tat ir-rebħa lil Arsenal bl-iskor ta' 3-0. Birrell irriżenja minn kowċ ta' Chelsea ftit wara. ==Ted Drake: modernizazzjoni u l-ewwel titlu (1952–1961)== Fl-1952 kien nominat [[Ted Drake]] bħala kowċ, li qabel kien attakkant tal-[[Arsenal FC|Arsenal]] u tat-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Ingilterra|tim nazzjonali Ingliż]]. Waħda mill-ewwel azzjonijiet tiegħu kienet li jbiddel il-logo storiku fejn kienu juri pensjonant ta' Chelsea (suldati Brittaniċi), biex b'hekk il-laqam storiku ta' "The Pensioners" ma jibqax użat, u jkun sostitwit għal "The Blues". Drake introduċa sessjonijiet ta' eżerċitazzjoni bil-ballun, prattika li kienet rari fl-Ingilterra f'dik l-epoka. Is-settur ġovanili u s-sistemà ta' tfittxija ta' plejers ġodda li l-predeċessur tiegħu kien ħalla baqa' jiżviluppaha, però abbanduna l-politika li jixtri talenti li ma kinux jagħmlu prestazzjoni tajba mal-klabb. Drake appella lill-benjamini biex jipparteċipaw aktar fil-logħob ta' Chelsea. L-ewwel sentejn ma kinux promettenti: Chelsea kklassifikaw fid-19-il post, punt biss 'il bogħod mir-relegazzjoni, u s-sena ta' wara fit-8 post. Fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1954-55|1954–1955]], f'għeluq il-ħamsin sena ta' fundazzjoni, is-sitwazzjoni tbiddlet. Chelsea rebħu mingħajr mistenni l-[[First Division]] bi skwadra magħrufa għan-nuqqas ta' stilel, fotshom il-gowlkiper [[Charlie Thomson|Charlie "Chic" Thomson]], plejers non-professjonisti bħal [[Derek Saunders]] u [[Jim Lewis]], il-midfilder ċentrali [[Johnny McNichol|Johnny "Jock" McNichol]], il-ġwejnħa [[Eric Parsons|Eric "Rabbit" Parsons]], [[Frank Blunstone]], id-difensur [[Peter Sillett]], il-kowċ futuri tal-Ingilterra [[Ron Greenwood]] fi rwol ta' midfilder ċentrali, [[Ken Armstrong]], [[Stan Willemse]] u l-veteran [[John Harris]]. Forsi l-unika stella tal-iskwadra kien il-kaptan u l-aqwa skorer (b'21 gowl fil-kampjonat) Roy Bentley. Chelsea bdew il-kampjonat bħal ma spiċċaw fl-istaġun ta' qabel, b'erba' telfiet konsekuttivi, fosthom t-telfa entużjażmanti ta' 6–5 kontra Manchester United. F'Novembru kienet diġà fit-tnax-il post. Minn dak il-mument, it-tim minn Londra kiseb diversi riżultati favorevoli, fejn tilfu biss tliet darbiet minn 25 partita li segwew u assiguraw it-titlu ġurnata qabel ma spiċċa l-kampjonat, grazzi għas-suċċess ta' 3–0 kontra Sheffield Wednesday fil-ġurnata ta' [[San Ġorġ]]. Għar-rebħ tat-titlu kienu fundamentali ż-żewġ rebħiet kontra t-tieni klassifikata, [[Wolverhampton Wanderers FC|Wolverhampton Wanderers]]. L-ewwel partita spiċċat 4–3 għal Chelsea f'[[Molineux]] wara li huma kienu fi żvantaġġ ta' 2–3. Il-partita ta' ritorn spiċċat 1–0 favur it-tim minn Londra ġewwa [[Stamford Bridge]], wara gowl permezz ta' penalty. Chelsea kisbu total ta' 52 punt (medja ta' 1.71 punti f'kull partita), li jirrapreżentaw illum waħda mill-inqas kwoti ta' rebħ tal-kampjonat Ingliż wara l-Ewwel Gwerra Mondjali. Fl-aħħar partita tal-istaġun tal-"Blues", fejn huma kienu diġà ċampjins, ingħataw midalja ta' unur mill-[[Busby Babes]] ta' [[Manchester United]] ta' [[Matt Busby]]. Ir-rebħa taċ-Championship kellha tagħti lil Chelsea l-parteċipazzjoni fl-ewwel [[Tazza taċ-Ċampjins]], kompetizzjoni li kienet se tibda' fis-sena ta' wara u b'hekk il-"Blues" kienu se jkunu l-ewwel tim [[Ingilterra|Ingliż]] li se jieħu sehem. Il-poloz tal-ewwel rawnd raw lil Chelsea jaffrontaw liċ-ċampjins [[Żvezja|Żvediżi]] ta' [[Djurgårdens IF Fotboll|Djurgårdens]]. Però, Chelsea kellhom jirtiraw wara l-intervent tal-[[Football League]] u l-[[The Football Association|FA]], fejn ħafna membri raw li l-prijorità kellha tingħata għall-kompetizzjonijiet domestiċi.<ref>Il-pressjoni mitfugħa fuq iċ-ċermen tal-klabb Joe Mears mill-awtoritajiet tal-futbol Ingliżi hi referenza f'dan [https://web.archive.org/web/20060719024344/http://www.telegraph.co.uk/sport/main.jhtml?xml=/sport/2005/04/06/sfnphi06.xml&sSheet=/sport/2005/04/06/ixfooty.html l-artiklu tat-''Telegraph'']. L-objezzjonijiet tas-segretarju tal-Football League Alan Hardaker huma diskussi [http://www.timesonline.co.uk/article/0,,762-1586242,00.html hawnhekk].</ref> Chelsea lagħbu verament logħba ta' ħbiberija inuffiċjali kontra ċ-ċampjins tal-[[Skozja|Iskozja]] [[Aberdeen FC|Aberdeen]], fejn Aberdeen rebħu. Bħala rikompensa, it-tim ta' Chelsea offra lil Aberdeen platt bl-emblema tal-klabb. L-iskwadra ma kinitx kapaċi li tibni rebħiet ġodda wara s-suċċess tal-1955. Fl-istaġun [[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1955-56|1955–1956]] ikklassifikaw fis-sittax-il post. Fis-snin ta' wara l-formazzjoni, fejn l-età medja kienet qed tikbet, kisbet serje ta' pożizzjonijiet modesti fin-nofs tal-klassifika. L-unika nota pożittiva ta' dan il-perjodu kien il-bidu tal-skorer prolifiku [[Jimmy Greaves]], wieħed mill-aqwa prodotti tas-settur ġovanili tat-tim ta' Chelsea, u skorer ta' 122 f'erba' kampjonati. Flimkien ma' Greaves ħarġu diversi żgħażagħ ta' valur, magħrufin aktar bħala ''Drake's Duckings'' ("Il-Papri Żgħar ta' Drake") u l-inesperjenza tagħhom, kienet riżultat ta' prestazzjonijiet li ftit li xejn kienu kontinwi. Waħda mill-punti l-aktar baxxi tal-klabb f'dawn is-snin, kienu l-eliminazzjoni fit-tielet rawnd tal-FA Cup kontra skwadra tal-[[Fourth Division]], [[Crewe Alexandra FC|Crewe Alexandra]], f'[[Jannar]] [[1961]]. Wara li Greaves kien ċedut għat-tim ta' [[AC Milan|Milan]] f'Ġunju ta' wara, il-konsegwenzi kienu evidenti: mingħajr il-gowls tal-attakkant tagħhom, l-iskwadra batiet. Drake kien imkeċċi f'Settembru wara telfa ta' 4–0 kontra [[Blackpool FC|Blackpool]], b'Chelsea fl-aħħar tal-klassifika. Kien sostitwit mill-plejer-kowċ ta' tlieta u tletin sena [[Tommy Docherty]]. ==Emerġenza (1963–1971)== ===Tommy Docherty=== Docherty impona dixxiplina stretta u ċeda diversi plejers anzjani, biex issostwixxihom ma' akkwisti astuti u uża' talent aktar żagħżugħ permezz tas-sistemà ġovanili adottata minn Birrell. Fil-wasla tiegħu, f'[[Jannar]] [[1962]], l-iskwadra kienet kważi destinata għar-relegazzjoni, u hu uża' dan il-ħin biex jesperimenta u jippjana l-futur. Fl-ewwel staġun sħiħ ta' Docherty hu reġa ta l-promozzjoni lil Chelsea għas-[[Second Division]]. Il-partita deċiżiva, kontra [[Sunderland AFC|Sunderland]], kienet waħda kumbattuta u spiċċat b'rebħa ta' 1–0, grazzi għall-gowl ta' [[Tommy Harmer]]. Fl-aħħar ġurnata t-tim minn Londra rebħu 7–0 lil [[Portsmouth FC|Portsmouth]]. Chelsea rritornaw fil-First Division bi skwadra ġovanili, fejn ibbrillaw [[Ron Harris|Ron "Chopper" Harris]], il-gowlkiper [[Peter Bonetti]], il-ġwejnħa [[Bobby Tambling]], il-midfilder [[John Hollins]], id-difensur [[Ken Shellito]], l-attakkant [[Barry Bridges]], il-ġwejnħa [[Bert Murray]] u l-kaptan [[Terry Venables]], kollha prodotti tas-settur ġovanili. Ma' dawn, Docherty żied l-attakkant [[George Graham]], [[Eddie McCreadie]] u d-difensur eleganti [[Marvin Hinton]], akkwistati għal somma żgħira. Fl-istaġun ta' ritorn fl-aqwa serje, Chelsea spiċċaw fil-ħames post, waqt li fis-sena ta' wara kienu qed jimmaraw lejn it-''[[treble]]'' tal-kampjonat, [[FA Cup]] u l-[[Football League Cup|League Cup]]. L-istil ta' logħob kien ibbażat fuq id-dinamiżmu fiżiku u fuq iċ-ċirkolazzjoni rapida tal-ballun. Chelsea bdew tajjeb il-kampjonat u fl-aħħar kienu flimkien ma' [[Manchester United FC|Manchester United]] u [[Leeds United FC|Leeds United]], qed jiġġieldu għar-rebħ tal-kampjonat. Mas-suċċess fl-aqwa serje huma rebħu l-League Cup, meta fil-finali l-"Blues" għelbu 3–2 lil [[Leicester City FC|Leicester City]] (grazzi għall-prestazzjoni tajba ta' McCreadie) biex fil-partita ta' ritorn f'[[Fibert Street]] huma spiċċaw pari ta' 0–0, f'logħba kumbattuta. Però, bdew jinħassu l-ewwel problemi fl-ambjent, hekk kif Docherty kellu xi jgħid ma xi plejers, partikularment Venables. F'Marzu sofrew telfa kontra Manchester United, rivali tat-titlu, u ftit wara riżultat negattiv (0–2) kontra [[Liverpool FC|Liverpool]] fis-semi-finali tal-FA Cup, minkejja l-fatt li Chelsea kienu favoriti f'din l-aħħar logħba. Fl-aħħar erbat ijiem tat-tmiem tal-kampjonat, Chelsea baqgħu xorta l-ewwel, imma fil-logħba ta' wara kontra [[Burnley FC|Burnley]] Docherty ħalla barra mit-tim tmien plejers pedini (Venables, Graham, Bridges, Hollins, McCreadie, Hinton, Bert Murray u [[Joe Fascione]]). Li kien għad baqa' mit-tim kien grupp ta' riservi u żgħażagħ, u dawn tilfu 6–2 u ta ċans lir-rivali biex jersqu aktar qrib. Fl-aħħar, Chelsea spiċċaw it-tielet. Fis-sena ta' wara reġgħet offriet ħafna avvenimenti, mingħajr ebda titlu mirbuħ. Chelsea ikkompetiet fuq tliet naħat: kampjonat, FA Cup u [[Tazza tal-Fieri]]. Huma lagħbu rekord ta' 60 logħba fit-tliet kompetizzjonijiet. Fl-aħħar ikklassifikaw fir-raba' post tal-kampjonat u fl-FA Cup kisbu s-semi-finali wara li rebħu f'[[Anfield]] liċ-ċampjins kurrenti, [[Liverpool FC|Liverpool]]. Fis-semi-finali affrontaw lil [[Sheffield Wednesday FC|Sheffield Wednesday]], għal darb'oħra f'[[Villa Park]]. Minkejja li kienu favoriti, it-tim minn [[Yorkshire]] għeleb lil Chelsea 2–0 u kien eliminat. Fit-Tazza tal-Fieri huma eliminaw lil [[AS Roma|Roma]], [[TSV 1860 München|1860 München]] u lil [[AC Milan|Milan]] (fejn f'din l-aħħar logħba, ir-rebħa kienet deċiża permezz tat-tfigħ tal-munita, wara li l-partita spiċċat pari wara l-ħin normali). Fis-semi-finali tilfu kontra [[FC Barcelona|Barcelona]]. Iż-żewġ timijiet tad-dar rebħu 2–0, u fil-partita ta' spareġġ li ntlagħbet f'[[Nou Camp]], Barcelona rebħu 5–0. Docherty, li kellu relazzjoni ma' xi plejers li kienet imkissra, iddeċieda li jibni skwadra ta' età medja ta' 21 sena. Venables, Graham, Bridges u Murray kienu ġew mibjugħha matul is-sena, waqt li kien akkwistat il-ġwejnħa Skoċċiż [[Charlie Cooke]] għal £72,000, flimkien mal-midfilder [[Tommy Baldwin]], li wasal fi Stamford Bridge bħala midfilder parzjali għall-bidla ma' Graham. Mis-settur ġovanili ħareġ attakkant ta' talent kbir, [[Peter Osgood]]. L-operazzjonijiet tat-trasferimenti ta' Docherty kienu inizzjalment produttivi. Chelsea, b'Osgood bħala fulkru tat-tim sħiħ, marru fl-ewwel post tal-klassifika sa' [[Ottubru 1966]], l-unika formazzjoni imbattuta wara għaxar logħbiet. Wara Osgood kiser saqajn f'partita fil-League Cup u l-pjanijiet ikkomplikaw. Biex jissostitiwixxi lil Osgood, Docherty kiser ir-rekord ta' trasferiment permezz tal-akkwist ta' [[Tony Hateley]] għal £100,000, però l-logħob fl-arja ta' Hateley, ma qabilx mal-istil ta' Chelsea. Huma bdew jinżlu fil-klassifika u spiċċaw fid-9 post. Ir-ribalta tal-istaġun kienet li laħqu l-finali tal-FA Cup. Fis-semi-finali l-"Blues" rebħu lil [[Leeds United FC|Leeds United]] f'dik li l-istoriċi<ref>{{Ċita ktieb | kunjom=Glanvill |isem=Rick | titlu=Chelsea FC: The Official Biography - The Definitive Story of the First 100 Years| pubblikatur=Headline Book Publishing Ltd| sena=2006| isbn= 0-7553-1466-2|paġna=321 |lingwa=en}}</ref> jgħidu li bdiet ir-rivalità bejn dawn iż-żewġ timijiet. F'waħda mill-aqwa mumenti ta' Hateley ma' Chelsea kien li skorja gowl bir-ras, fejn fl-aħħr kien wieħed deċiżiv, imma l-partita kienet waħda kontestata wara li tliet gowls ta' Leeds kienu mħassra. Chelsea affrontaw lil [[Tottenham Hotspur FC|Tottenham Hotspur]] fl-ewwel finali tal-FA Cup bejn żewġ timijiet minn Londra, magħrufa aktar bħala l-''Finali tal-Cockney Cup''. Kienet l-ewwel finali li Chelsea kienu preżenti fiha mill-1915 u l-ewwel preżenza fil-finali f'[[Wembley Stadium|Wembley]]. Ron Harris, li dakinhar kellu 22 sena, kien l-aktar kaptan ġuvni li niżel fil-grawnd fil-finali tat-Tazza tal-Ingilterra. Il-"Blues" ma għamlux prestazzjoni tajba u madanakollu l-gowl lejn tmiem il-logħba ta' Tambling permezz ta' daqqa ta' ras, ma kienx biżżejjed hekk kif tilfu 2–1 kontra Tottenham li fost it-tim kien jinvolvi li Venables u Greaves. Docherty, figura li kienet kontinwament diskussa, kien imneħħi mill-kariga ta' kowċ wara li rebħu tnejn biss mill-ewwel għaxra logħbiet, flimkien ma' problemi ta' Docherty mal-plejers u hu serva skwalifikazzjoni ta' 28 ġurnata mill-[[The Football Association|FA]]. ===Dave Sexton=== Fl-ewwel sena wara t-tluq ta' Docherty, Chelsea tilfu 7–0 kontra [[Leeds United FC|Leeds United]], fejn din saret waħda mill-akbar telfiet fl-istorja tal-klabb (fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1953-54|1953–1954]] huma tilfu 8–1 kontra [[Wolverhampton Wanderers FC|Wolverhampton Wanderers]]). [[Dave Secton]], li kien eks-kowċ ta' Chelsea u [[Leyton Orient FC|Leyton Orient]], b'temperament aktar kalm u riservat minn Docherty, ħa l-post ta' kowċ. Il-qalb tal-iskwadra eriditata minn Docherty baqa' fil-parti l-kbira tiegħu l-istess. Ġew miżjud żewġ plejers fid-difiża [[John Dempsey]] u [[David Webb]], l-attakkant [[Ian Hutchinson]], il-midfilder debuttant [[Alan Hudson]] u l-ġwejnħa [[Peter Houseman]], li kien irritorna minn self. Sexton wera li kien influwenti u wassal lil Chelsea għal żewġ klassifikazzjoni fost l-ewwel sitta, kif ukoll għat-Tazza tal-Fieri [[1968]]–[[1969]], fejn il-"Blues" spiċċaw eliminati minn [[DWS|DWS Amsterdam]] wara t-tfigħ tal-munita. Fil-kampjonat [[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1969-1970|1969–1970]], il-klabb ikklassifika fit-tielet post wara [[Everton FC|Everton]] u [[Leeds United FC|Leeds United]]. Osgood u Hutchinson irnexxielhom jiskorjaw total ta' 53 gowl flimkien fl-istaġun, u laħqu l-finali tal-FA Cup tal-istess staġun. It-tim oppost kien propju il-Leeds United, dominant tal-kampjonat u fost l-aqwa timijiet ta' dik l-era. Fl-ewwel partita f'Wembley, Chelsea kienu dejjem minn taħt imma rnexxielhom jiksbu pari ta' 2–2 grazzi għall-gowls ta' [[Segnarono Houseman]] u fl-aħħar minuti Hutchinson. Il-partita ta' spareġġ saret f'[[Old Trafford]] ta' Manchester ġimgħatejn wara. Il-logħba baqgħet famuża għat-tattiċiżmu estrem tal-iskwadri u għat-talent u l-abilità kbira li kienet murija mill-plejers. Għal darb'oħra fi żvantaġġ, Chelsea reġgħu ġabu l-iskor l-istess għat-tielet darba fil-partita grazzi għad-daqqa ta' rus ta' Osgood minn passaġġ ta' Cooke. Il-partita kompliet fil-[[ħin supplementari]], fejn Webb, minn assist ta' Hutchinson, ta daqqa ta' ras u kiseb il-gowl tar-rebħa, dak tat-2–1. Is-suċċess tat-Tazza tal-Ingilterra ta lil Chelsea l-kwalifikazzjoni fit-[[Tazza tat-Tazez Ewropej|Tazza tat-Tazez]] għall-ewwel darba fl-istorja tal-klabb. Ir-rebħiet kontra [[Aris Thessaloniki]] u [[CSKA Sofia]] fetħu t-triq tal-iskwadra lejn il-kwarti tal-finali, fejn elimaw lil [[Clube Brugge]] wara rimonta emozzjonali. Wara li tilfu l-ewwel leg barra minn darhom bl-iskor ta' 2–0, Chelsea kienu 0–0 b'disa' minuti mit-tmiem fil-partita ta' ritorn, imma gowl ta' Osgood dawwar l-istorja tal-logħba u ġab l-iskor taż-żewġ partiti l-istess. Fil-ħinijiet supplementari huma trijonfaw 4–0. Ir-rivali ta' [[Manchester City FC|Manchester City]], kienu eliminati fis-semi-finali. L-ewwel finali bejn Chelsea u [[Real Madrid CF|Real Madrid]] spiċċat 1–1, il-partita ta' spareġġ saret jumejn wara u kienet deċiża mill-gowls ta' Dempsey u Osgood: it-2–1 ta lil Chelsea biex jerfgħu għall-ewwel darba trofew Ewropew. Il-kanzunetta ''[[Blue is the Colour]]'' ("Blu hu l-Kulur"), li ħarġet fl-1972 u kantata mill-membri tat-tim, laħqet il-ħames pożizzjoni tal-[[UK Singles Chart]]. Din hi waħda mill-aktar kanzunetti famużi fil-futbol Ingliż, u legata għal dejjem mat-tim ta' Chelsea ta' dik l-era. ==Il-kriżi (1972–1983)== Fid-deċennju ma kienx hemm aktar suċċessi hekk kif problemi finanzjarji kbar ġabu lill-klabb fuq irkubbtejh. Mill-bidu tas-snin sebgħin id-dixxiplina li kienet tirrenja fl-iskwadra saret debboli hekk kif Sexton kellu xi jgħid ma' xi plejers, fosthom Osgood, Hudson u Baldwin, dawr l-atteġġjament tagħhom u l-istil ta' ħajja tagħhom. Flimkien mad-dekadenza tal-ispirtu tal-iskwadra, hekk ukoll kienu r-riżultati. Eliminati mit-[[Tazza tat-Tazez Ewropej 1971-72|Tazza tat-Tazez Ewropej 1971–72]] minn tim [[Żvezja|Żvediż]] inqas kwotat ta' [[Åtvidabergs FF]], Chelsea kienu estromessi wkoll mill-[[FA Cup]] minn [[Leyton Orient FC|Leyton Orient]], skwadra tas-[[Second Division]], minkejja li kellhom vantaġġ ta' 2–0. Fl-aħħar tilfu l-finali tal-FA Cup kontra [[Stoke City FC|Stoke City]] fl-[[1972]]. F'dawn l-okkażżjonijiet kollha l-formazzjoni minn Londra ħarġet telliefa kontra rivali teknikament inferjuri u minkejja li ddominaw il-partita għal diversi ħinijiet. Fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1972-73|1972–1973]] ippożizzjonaw fit-tnax-il post u fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1973-74|1973–74]] fis-sbatax-il post. L-ostilità bejn Sexton fuq naħa u Osgood u Hudson fuq naħa oħra laħqet il-punt kruċjali wara telfa ġewwa darhom ta' 4–2 kontra [[West Ham United FC|West Ham United]] f'jum [[San Stiefnu]] fl-[[1973]]. Iż-żewġ plejers kienu ċeduti xahrejn wara, imma anke Sexton kien imkeċċi fil-bidu tal-istaġun [[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1974-75|1974–1975]] wara bidu diffikultuż. Is-suċċessur tiegħu kien l-assistent tiegħu [[Ron Suart]], però ma setgħax jevita l-forma fqira tat-tim u dan spiċċa relegat fl-[[1975]]. Il-kostruzzjoni tal-''East Stand'' (Tribuna tal-Lvant), li għadha żżomm postha fl-impjant modern, irrappreżenta fonti ta' danni. Il-proġett kien parti minn pjan ta' potenzjmanet tal-istadju, biex il-kapaċità jiġi estiż għal 60,000 post, kollha biex ipoġġu bilqiegħda. Dan il-proġett ġie deskritt bħala "l-aktar ambizzjuż li qatt sar fir-Renju Unit"<ref>John Parsons, ''Daily Mail''. Quoted Mears (2002), pġ. 192.</ref>. Dak iż-żmien kien hemm kriżi enerġetika mondjali u x-xogħol kien ostakolat mid-dewmien flimkien mal-istrajk tal-ħaddiema u tal-iskarsita tal-materjali, hekk kif dawn kienu l-fatturi li kien hemm aktar spiża milli kien qabel previst. Fl-[[1976]], il-klabb sab ruħu b'dejn ta' £3.4 miljun. B'konsegwenza t'hekk, bejn [[Awwissu]] [[1974]] u [[Ġunju]] [[1978]], id-diriġenza ma akkwistat l-ebda plejer. Id-dekadenza tal-iskwadra kien akkompanjat minn dekandeza fl-attendenza: dawk li baqgħu kellhom reputazzjoni ta' vjolenza fi ħdan sezzjoni ta' sapport ta' Chelsea. Lejn tmiem is-sebgħinijiet u l-bidu tas-snin tmenin kien il-perjodu ta' żvilupp maġġuri tal-fenominu tal-[[hooligan]]s. Il-benjamini vjolenti ta' Chelsea, il-Headhunters ta' Chelsea, kienu partikularmenti familjari mal-vjolenza u għal-legami ma' gruppi politi estremi, u dawn kellhom jagħmlu l-preżenza tagħhom fis-snin suċċessivi. [[Stampa:Chelsea stand.jpg|350px|thumb|L-''East Stand'', waħda mill-kawżi tal-problemi finanzjarji ta' Chelsea fis-snin sebgħin u tmenin]] Ftit qabel ir-relegazzjoni tal-[[1975]], [[Eddie McCreadie]] kien nominat bħala kowċ. Wara sena ta' tranżazzjoni u konsolidament (Second Division 1975–76), il-kowċ reġa' poġġa lill-klabb fl-aqwa serje fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1976-77|1976-1977]], bi skwadra komposta minn żgħażagħ (fosthom [[Ray Wilkins]] u l-attakkant [[Steve Finnieston]], awtur ta' 24 gowl) u veterani taż-żminijiet tas-suċċessi (fosthom Cooke, Harris u Bonetti). McCreadie, però, ħalla lill-klabb wara argument ma' Brian Mears fuq kumpanija tal-karozzi. Postu ħadu eks-plejer ieħor, [[Ken Shellito]]. Shellito żamm lil Chelsea fil-First Division fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1977-78|1977–1978]], staġun fejn il-punt l-iktar kruċjali kienet ir-rebħa ta' 4–2 li l-"Blues" għamlu kontra ċ-ċampjins Ewropej [[Liverpool FC|Liverpool]] fl-[[FA Cup]]. Shellito irriżenja f'nofs l-istaġun ta' wara, wara li rebaħ tliet darbiet biss tal-kampjonat sal-[[Milied]]. Lanqas ir-ritorn ta' Peter Osgood ma serva biex itejjeb ir-rendiment tat-tim. Is-suċċessur ta' Shellito, [[Danny Blanchflower]], li kien kaptan tat-tim ta' [[Tottenham Hotspur FC|Tottenham Hotspur]] rebbieħ tad-''double'', ma rnexxielux jevita r-relegazzjoni, b'bilanċ ta' 5 rebħiet u 27 telfa. Kien qed jinfetaħ wieħed mill-aktar żminijiet imdallmin fl-istorja ta' Chelsea. Wilkins, wieħed mill-ftit stilel ta' Chelsea, kien mibjugħ lil [[Manchester United]], waqt li f'[[Settembru]] [[1979]] kien assunt bħala kowċ l-eroj tat-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 1966|Tazza tad-Dinja 1966]] [[Geoff Hurst]], b'[[Bobby Gould]] bħala assistent. Il-wasla tagħhom ta żvolta fl-ambjent. Għal perjodu twil, Chelsea ikkonduċew il-klassifika, però l-forma tagħhom naqset lejn l-aħħar parti tal-istaġun fejn ikkaġuna r-raba' post: l-iskwadra tilfet il-promozzjoni għad-differenzi tal-gowls. Fis-sena ta' wara it-tim minn Londra bata biex jiskorja, fejn irreġistra total ta' disa' partiti konsekuttivi mingħajr ma jiskorja gowl u bi tliet rebħiet minn għoxrin logħba. Fl-aħħar huma spiċċaw it-tnax fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1980-81|1980–1981]] u Hurst kien eżonerat. Fl-1981 Brian Mears irriżenja minn ċermen, fejn temm is-76 sena tal-assoċċazzjoni tal-familja tiegħu mal-klabb. Waħda mill-aħħar azzjonijiet ta' Mears kien li jappunta lil [[John Neal]] bħala kowċ. Sena wara, Chelsea Football & Athletic Company, kellhom dejn kbir u ma setgħux iħallsu lill-plejers, kienet akkwista, fl-iktar punt prekarju tal-istorja tal-klabb, min-negozjant [[Ken Bates]], li f'dak iż-żmien kien president ta' [[Oldham Athetlic FC|Oldham Athletic]] u li kisibha mill-familja Mears għas-somma ta' £1. Bates, però, irrifjuta li jħallas il-grawnd u d-dejn tiegħu, deċiżjoni li batal-konsegwenza biha. Il-proprjetarju l-ġdid wera li hu vera ġellied fil-pożizzjoni ta' ċermen, anki jekk l-avversarji tiegħu kienu jinkludu wkoll il-benjamini (li ma ħadux gost bid-deċiżjoni li jiġi installat ċnut elettriċi biex iżommuhom barra mill-grawnd) u l-kumpanija tal-iżvilupp immobiljarju Marler Estates, li David Mears, ħu Brian, biegħ il-parti tiegħu ta' Stamford Bridge. Fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1981-82|1981–1982]], staġun ieħor deludenti spiċċa fit-tnax-il post tas-Second Division, Chelsea għamlu l-aqwa mixja fl-FA Cup wara ħafna snin u eliminaw lil Liverpool ċampjin tal-Ewropa fil-ħames rawnd. Il-"Blues" lagħbu aħjar tar-rivali nobbli u rebħulhom 2-0. Fil-kwarti tal-finali affaċċjaw l-avversarji antiki ta' [[Tottenham Hotspur FC|Tottenham Hotspur]], li, minkejja l-vantaġġ ta' [[Mike Fillery]] kellhom iċedu u ħarġu telliefa 3–2. L-istaġun [[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1982-83|1982–1983]] kien l-agħar fl-istorja ta' Chelsea. Wara bidu tajjeb, l-iskwadra beda nieżel aktar fil-klassifika, fejn minn disa' partiti ma rnexxielhomx jirbħu l-ebda minnhom fejn kienu qed jissugraw għal relegazzjoni fit-[[Third Dvision]]. F'dan l-istant, konsiderati l-problemi finanzjari tal-klabb, il-waqgħa fit-tielet diviżjoni kienet tfisser tmiem tas-soċjetà. Fil-ġurnata ta' qabel tal-aħħar kien hemm l-konfront dirett ma' [[Bolton Wanderers FC|Bolton Wanderers]], li kien deċiż minn gowl minn 25 metru ta' [[Clive Walker]], xutt li ta rebħa deċiżiva ta' 1–0. Fl-aħħar ġurnata kisbu pari ġewwa darhom kontra [[Middlesbrough FC|Middlesbrough]] biex b'hekk evitaw ir-relegazzjoni b'żewġ punti ta' marġni fil-klassifika. ==Era ġdida (1983–1989)== Is-sajf tal-[[1983]] kien wieħed importanti fl-istorja ta' Chelsea hekk kif il-kowċ [[John Neal]] għamel serje ta' akkwisti li kienu se juru li huma kruċjali biex ibiddlu l-futur tal-iskwadra. L-uċuh ġodda kienu l-attakkant [[Kerry Dixon]], mixtri minn [[Reading FC|Reading]], il-ġwejnħa [[Pat Nevin]] minn [[Clyde FC|Clyde]], li kellu kapaċità kbira fil-ġiri, il-midfilder [[Nigel Spackman]] minn [[Bournemouth FC|Bournemouth]] u l-gowlkiper [[Eddie Niedzwiecki]] minn [[Wrexham FC|Wrexham]]. Ma' dawn il-plejers ġodda kien hemm ir-ritorn ta' [[John Hollins]] bħala plejer-kowċ, għal somma totali ta' £500,000. Dixon ifforma koppja tal-attakk prolifika mal-plejer il-ġdid [[David Speedie]] u t-tnejn li huma kkombinaw kemm huma ma' Nevin biex taw il-ħajja għal-triju li pproduċa 22 gowl fi tliet snin. Chelsea l-ġdid beda l-istaġun [[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1983-84|1983–1984]] b'rebħa kbira ta' 5–0 kontra [[Derby County FC|Derby County]], u wara segwew rebħiet oħra ta' 5–3 kontra [[Fulham FC|Fulham]] u 4–0 kontra [[Newcastle United FC|Newcastle United]] ta' [[Kevin Keegan]]. Grazzi wkoll għall-gowls ta' Dixon, li rnexxielu jiskorja 36 fil-kompetizzjonijiet kollha - rekord staġonali megħlubb biss minn [[Bobby Tambling]] u [[Jimmy Greaves]] &mdash; il-promozzjoni kienet miksuba permezz ta' rebħa oħra ta' 5–0 kontra r-rivali antiki ta' [[Leeds United FC|Leeds United]]. L-iskwadra kienet ikoronata ċampjin tas-Second Division fl-aħħar ġurnata wara rebħa barra minn darhom kontra [[Grimsby Town FC|Grimsby Town]]. Għal din l-okkażżjoni, 10,000 benjamin ta' Chelsea għamlu l-vjaġġ lejn [[Lincolnshire]]. Lura fil-First Division, Chelsea kienet konkorrenta għall-kwalifikazzjoni tat-tazez [[Ewropa|Ewropej]] fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1984-85|1984–85]], fejn spiċċaw is-sitt post. L-iskwadra kienet ukoll fit-triq lejn it-tielet finali tal-[[Football League Cup|League Cup]], imma s-semi-finali kontra [[Sunderland AFC|Sunderland]], li kien kandidat għar-retroċessjoni kellu riżultat mhux mistenni. Il-plejer [[Clive Walker]], li kien jilgħab ma' Chelsea iggwida għar-rebħa ta' 3–2 fi Stamford Bridge (5–2 ir-riżultat aggregat), fejn kien ukoll xi ġlied u rvellijiet. Il-partita kompliet fl-isfond tal-pulizija u xi benjamini li daħlu fil-grawnd, hekk kif il-ġlied kompla sejjer fit-toroq. Neal irtira fl-aħħar tal-istaġun għal raġuni ta' saħħa u kien sostitwit minn Hollins. L-ewwel sena taħt Hollins ra lil Chelsea jiġġieldu għat-titlu. L-ewwel fil-klassifika fi Frar, it-tim kellu jirrinunzja lil Dixon u Niedzwiecki, vittmi ta' uġigħ gravi, u matul iż-żmien tal-[[Għid]] it-tim laqqat għaxar gowls f'żewġ partiti, fejn kien kważi jinsab barra mill-ġlieda għar-rebħ tal-kampjonat. Żewġ suċċessi ta' 2–1 kontra [[Manchester United FC|Manchester United]] f'[[Old Trafford]] u [[West Ham United FC|West Ham United]] f'[[Upton Park]] &mdash; fejn b'hekk qata' lil "Hammers" barra mill-ġirja għat-titlu &mdash; ħalla lil Chelsea tliet punti minn Liverpool li kienu fl-ewwel post, b'ħames partiti x'jintlagħbu. Minn dak inhar sal-aħħar ġurnata tal-kampjonat kisbu biss punt wieħed, u b'hekk reġa' tahom is-sitt post. Fl-istess staġun it-tim minn Londra rebħu l-ewwel edizzjoni tal-[[Full Members Cup]], meta għelbu 5–4 lil [[Manchester City FC|Manchester City]] f'Wembley grazzi għal [[tripletta]] ta' Speedie u minkejja li l-oppożizzjoni kellha żvantaġġ ta' 1–5. Wara dan il-bidu ġdid, il-forma tat-tim reġgħet niżlet u kisbu biss l-erbatax-il post. L-ispritu tal-iskwadra beda jiddiġenera hekk kif Hollins kellu argumenti ma' xi plejers pedini, l-aktar Speedie u Spackman, fejn fl-aħħar kienu ċeduti. Hollins kien imkeċċi f'Marzu tal-istaġun ta' wara, bl-iskwadra fil-ġirja għas-salvezza. [[Bobby Campbell]], ħa l-irwol ta' kowċ imma dan ma setax jevita r-relegazzjoni li kienet b'riżultat ta' telfa fil-[[play-off]] kontra [[Middlesbrough FC|Middlesbrough]], fejn għal darb'oħra l-partita kienet iddominata minn problemi min-nies u attentati biex jinvadu l-grawnd. Il-federazzjoni kkastiga lill-klabb, fejn tahom sitt partiti mingħahjr ma jidħlu nies fl-istadju. Mingħajr rebħa fl-ewwel sitt partiti tal-kampjonat, il-"Blues" irnexxielhom madanakollu jirbħu l-kampjonat tas-Second Division [[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1988-89|1989–1989]] b'99 punt, 17-il punt aktar mir-rivali Manchester City. ==Is-snin '90: lura għall-ġirja== Fil-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1989-90|First Division 1989–90]] Chelsea, li kienet għadha kemm ġiet promossa, kienet fost il-protagonisiti. Il-kowċ [[Bobby Campbell]] iggwida skwadra bi plejers li ma tantx kienu ta' esperjenza u rnexxielu jakkwista pożizzjoni tajba, dik tal-ħames post. Minkejja l-iskwalifika tal-klabb Ingliżi mill-kompetizzjonijiet Ewropej, Chelsea tilfu l-aċċess fit-[[Tazza UEFA]] minħabba li f'dak l-istaġun l-uniku post assenjat għall-Ingilterra mar għal [[Aston Villa FC|Aston Villa]] viċi-ċampjin nazzjonali. FL-istess sena, Campbell iggwida l-formazzjoni ta' Londra għat-tieni suċċess fil-[[Full Members Cup]], grazzi għar-rebħa minima ta' 1–0 kontra [[Middlesbrough FC|Middlesbrough]] fil-finali ta' Wembley. Campbell irriżenja sena wara u kien sostitwit minn [[Ian Porterfield]], li wassal lit-tim ta' Chelsea f'pożizzjoni għolja tal-klassifika [[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1991-92|1991–1992]] biex setgħu jiksbu l-ewwel staġun tal-[[Premier League]]. Ħalla lill-klabb f'nofs l-istaġun [[FA Premier League 1992-93|1992-1993]], rimpjazzat minn [[David Webb]], protagonist ieħor tar-rebħa tal-"Blues" fl-[[FA Cup]] tal-1970. Taħt Webb, it-tim spiċċa l-ħdax, pożizzjoni li ma tatux konferma ta' staġun ieħor mat-tim. Postu ħadu fl-aħħar tal-istaġun, [[Glenn Hoddle]], li kien jilgħab midfilder mat-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Ingilterra|tim nazzjonali Ingliż]] u li kien għadu kemm kiseb il-promozzjoni fil-Premiership bħala plejer-kowċ ta' [[Swindon Town FC|Swindon Town]]. Fil-frattant, fl-[[1992]], fil-konklużjoni tad-deċennju ta' inċertezza fuq il-futur ta' Stamford Brdige karaterizzat minn disputi legali u tal-kampanja ''Save the Bridge'' ("Salvaw il-Bridge", bħala riferiment għall-istadju), Bates finalment ħeles mill-iżviluppaturi mmobiljarji u għaqqad il-proprjetà mal-klabb. Hu approfitta tad-diffikulta tal-iżviluppaturi flimkien mal-waqgħa fis-suq u għamel ftehim mal-banek tagħhom. Kienet ikkrejata l-[[Chelsea Pitch Owners]] ("Il-Possidenti tal-Grawnd ta' Chelsea"), li fl-[[1997]] akkwistaw il-proprjetà assoluta tal-grawnd, id-dritti tad-denominazzjonali tal-klabb u l-granwd, b'garanzija li sitwazzjoni bħal dik preċedenti ma kienet qatt se tiġi qatt ripetuta. Wara li ġiet sistemata s-sitwazzjoni legali, bdew ix-xogħlijiet ta' rinnovament tal-grawnd sħiħ (eskluża l-''East Stand''), fejn għamluh il-post kollu postijiet fejn jistgħu jpoġġu. Barra minn hekk, it-tribuni kienu mressqa lejn il-grawnd u għamluhom taħt koperta, operazzjonijiet li kienu mlestija lejn il-bidu tal-[[millenju]]. L-ewwel staġun ta' Hoddle, l-[[FA Premier League 1992-93|1992–1993]], ra lil Chelsea titlef bil-mod il-forma, imma r-riskju temporanju ta' relegazzjoni kien minsi grazzi għall-gowls tal-akkwist il-ġdid [[Mark Stein]], imħallas £1,500,000 lil [[Stoke City FC|Stoke City]], li kien figura mportanti fis-salvazzjoni tat-tim. Fl-istess staġun il-"Blues" waslu finalisti tal-FA Cup, fejn affrontaw liċ-ċampjins tal-Premiership, [[Manchester United FC|Manchester United]], skwadra li l-Chelsea kienu rebħulhom 1–0 fiż-żewġ partiti tal-kampjonat. L-ewwel taqsima tal-logħob għalqet 0–0, imma f'ħin ta' ħames minuti fit-tieni parti tal-logħob lil Manchester United ingħataw żewġ penalties, fejn it-tnejn kienu traformati għal gowls. Chelsea marru fuq l-attakk imma r-rivali ħolqu għal darbtejn kontra-attakk għall-finali tal-logħba ta' 4–0. It-telfa kienet waħda kbira, imma xorta tat lil Chelsea l-kwalifikazzjoni għat-[[Tazza tat-Tazez Ewropej 1994-95|Tazza tat-Tazez Ewropej 1994–1995]], wara li Manchester United kienu diġà akkwistaw il-kwalfifikazzjoni fil-[[UEFA Champions League]]. F'dik l-edizzjoni, Chelsea laħqu s-semi-finali, fejn sfaw eliminiat minn [[Real Zaragoza]], rebbieħa eventwali tat-trofew. Il-"Blues" kellhom issa skwadra diċenti bi plejers ta' klassi, fejn fost l-aktar importanti kien hemm il-kaptan [[Dennis Wise]]. Iċ-ċermen [[Ken Bates]] u d-direttur sportiv [[Matthew Harding]] kienu qed jiġbru somma ta' flus biex jinvestu fi plejers ġodda. Fis-sajf tal-[[1995]] waslu fi Stamford Bridge żewġ stilel ta' fama mondjali, it-talent [[Netherlands|Netherlandiż]] [[Ruud Gullit]] (trasferiment b'xejn minn [[UC Sampdoria|Sampdoria]]) u l-attakkant ta' Manchester United [[Mark Hughes]] (imħallas £1.5 miljun), flimkien mad-difensur [[Rumanija|Rumen]] [[Dan Petrescu]]. Hoddle wassal lil Chelsea għal darb'oħra fil-11-il post tal-istaġun [[FA Premier League 1995-96|1995-96]] u semi-finali oħra tal-FA Cup, u wara ħalla lill-klabb biex jieħu l-inkarigu ta' kowċ tat-tim nazzjonali Ingliż. ==Twelid ġdid: Gullit, Vialli e Zola (1996–2000)== Għall-istaġun [[FA Premier League 1996-97|1996–1997]], Gullit ħa l-post ta' plejer-kowċ, fejn żied diversi plejers ta' livell għoli għall-iskwadra: l-attakkant ta' [[Juventus FC|Juventus]] ċampjin tal-Ewropa [[Gianluca Vialli]], id-difensur espert [[Franza|Franċiż]] [[Frank Lebœuf]] u l-plejers nazzjonali [[Italja|Taljani]] [[Gianfranco Zola]], li maż-żmien sar wieħed mill-aktar maħbubin mill-benjamini ta' Chelsea u wieħed mil-aqwa plejers fl-istorja tal-klabb, u [[Roberto di Matteo]], li ġie mixtri għal rekord tal-klabb, £4,900,000. Flimkien ma' dawn, waslu wkoll, il-midfilder prolifiku [[Urugwaj|Urugwajan]] [[Gustavo Poyet]], u l-attakkant [[Tore André Flo]], ta' nazzjonalità [[Norveġja|Norveġiża]]. Kien b'dan it-tim li Gullit u s-suċċessur tiegħu ħarġu lil Chelsea bħala wieħed mill-aqwa timijiet Ingliżi, kapaċi li jesperimentaw futbol veloċi u pjaċevoli. Gullit għamel debutt tajjeb bħala kowċ. L-iskwadra waslet is-sitt post, l-aqwa post mill-1989–90, u temm iż-żmien ta' mingħajr suċċessi wara li rebaħ l-FA Cup. Probabilment l-aktar partita mportanti kienet dik kontra [[Liverpool FC|Liverpool]] fir-raba' rawnd. Fi żvantaġġ ta' 2–0 fl-intervall, Gullit daħħal lil Hughes fil-grawnd, u dan mal-ewwel ħalla l-marka hekk kif skorja gowl ftit minuti mid-dħul tiegħu fil-logħob u assista lil Zola għal gowl minn 25 metru. Hekk kif irnexxielhom jagħmlu rimonta, Chelsea ibbenefikaw bid-doppjetta ta' Vialli (riżultat finali ta' 4–2). Il-finali kienet kontra Middlesbrough u din spiċċat bl-iskor favorevoli ta' 2–0: Di Matteo skorja l-aktar gowl veloċi fl-istorja tat-Tazza Ingliża wara biss 43 sekonda mit-tisfira tal-bidu; [[Eddie Newton]] għalaq il-partita fl-aħħar minuti. Ir-rebħa tat tmiem tajjeb tal-istaġun; staġun li kien dominat mit-telfa tad-direttur sportiv popolari u benefattur finanzjarju [[Matthew Harding]], li miet f'Ottubru 1996, f'inċident tal-[[ħelikopter]] meta kien qed jirritorna lura mill-partita tal-League Cup kontra [[Bolton Wanderers FC|Bolton Wanderers]]. Gullit kien eżonerat f'daqqa waħda fi Frar 1998, probabilment minħabba li ma kienx hemm qbil fuq il-kuntratt<ref>{{ċita web |url=http://www.telegraph.co.uk/htmlContent.jhtml?html=/archive/1998/02/13/nruu13.html |titlu=Gullit sacked |pubblikatur=Telegraph |data=2006-05-18 |lingwa=en}}</ref>, bil-"Blues" it-tieni fil-Premiership u fis-semi-finali taż-żewġ kompetizzjonijiet nazzjonali. Kien deċiż li jippuntaw għal darb'oħra fuq il-formula ta' plejer-kowċ, fejn din id-darba kien Gianluca Vialli li kien se jieħu ħsieb l-iskwadra. It-Taljan beda l-karriera tiegħu tajjeb ħafna, fejn rebaħ żewġ trofej f'xahrejn. Fil-League Cup, it-tim minn Londra rebaħ b'riżultat ieħor ta' 2–0 kontra Middlesbrough f'Wembley (Di Matteo għal darb'oħra jiskorja gowl). Fit-[[Tazza tat-Tazez Ewropej 1997-98|Tazza tat-Tazez Ewropej 1997–98]] eliminaw lil [[Vicenza Calcio|Vicenza]] fis-semi-finali mimlija emozzjonijiet: huma tilfu barra minn darhom 1–0 fl-ewwel leg, il-"Blues" sofrew gowl fil-partita ta' ritorn fi Stamford Bridge, imma rnexxielhom jirbħu 3–1 grazzi fuq kollox għal Hughes. Fil-finali huma rebħu lil [[VfB Stuttgart]] f'[[Råsunda Stadium]] fi Stokkolma, b'Zola jiskorja l-gowl rebbieħ meta kien għadu kemm daħal fil-grawnd 17-il sekonda qabel. Fis-sajf ta' dik i-sena waslet is-[[Supercup Ewropeja]], mirbuħa għall-ispejjeż tal-favoriti [[Real Madrid CF|Real Madrid]] fl-ewwel edizzjoni tal-kompetizzjonji f'logħba unika fi [[Stade Louis II]] ta' [[Monako]] (1–0, gowl ta' Poyet). Fl-istaġun [[FA Premier League 1998-99|1998–99]], Chelsea reġgħu rritornaw għall-ġlieda għat-titlu Ingliż wara ħafna snin. Minkejja telfa inizzjali kontra [[Coventry City FC|Coventry City]], baqgħet mhux megħluba sa' Jannar, fejn marru fil-quċċata tal-klassifika fil-[[Milied]]. Il-possibilità tar-rebħ tal-kampjonat sfumaw wara telfa ġewwa darhom kontra [[West Ham United FC|West Ham United]] u pari konsekuttivi kontra [[Middlesbrough FC|Middlesbrough]], [[Leicester City FC|Leicester City]] u [[Sheffield Wednesday FC|Sheffield Wednesday]] f'April. Il-klabb wasal fit-tielet post, erba' punti 'l bogħod miċ-ċampjins Manchester United. Id-difiża tat-Tazza tat-Tazez mirbuħa fis-sena ta' qabel tispiċċa meta fis-semi-finali kienu eliminati minn [[RCD Mallorca]], waqt li fit-tazez nazzjonali l-oħra sfaw ukoll eliminati fil-kwarti tal-finali. It-tielet post fil-kampjonat tathom għall-ewwel darba fl-istorja tal-klabb, il-kwalifikazzjoni fiċ-Champions League. Erbgħa u erbgħin sena wara li kienu miċħudin mill-aċċess għall-ewwel edizzjoni tal-kampjonat, Chelsea għamlu d-debutt tagħhom fl-aqwa kompetizzjoni Ewropeja f'Awwissu 1999 u huma rnexxielhom jagħmlu serje ta' prestazzjonijiet impressjonanti fosthom ir-rebħiet f'[[San Siro]] u fi [[Stadio Olimpico]] kontra [[AC Milan|Milan]] u [[SS Lazio|Lazio]] rispettivament, kif ukoll rebħa kbira ta' 5–0 barra minn darhom kontra t-[[Turkija|Torok]] ta' [[Galatasaray SK|Galatasaray]]. Fl-ewwel leg tal-kwarti tal-finali fi Stamford Bridge kontra [[FC Barcelona|Barcelona]], Chelsea marru 3–0 fil-vantaġġ u laqqat gowl fil-finali ta' [[Luís Figo]] barra minn daru. Seba' minuti mit-tmiem tal-partita ta' ritorn f'[[Camp Nou]] il-Chelsea, minkejja li kienu qed jitilfu 2–1, kien kwalifikat, imma l-Ispanjoli skurjaw il-gowl tat-3–1 li poġġa l-partita fil-[[ħinijiet supplementari]]. Hawnhekk, il-Katalani skurjaw żewġ gowls oħra u qatgħu qalbu l-Brittaniċi, biex tilfu 5–1 (skor aggregat ta' 6–4). Chelsea, li issa kienet skwadra multinazzjonali li kienu jinkludu plejers bħal ''Magic Box'' Zola, Di Matteo, Poyet, il-gowlkiper [[Netherlands|Netherlandiż]] [[Ed de Goey]] u t-triju [[Franza|Franċiż]] rebbieħ tat-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 1998|Tazza tad-Dinja 1998]] [[Frank Lebœuf]], [[Marcel Desailly]] u [[Didier Deschamps]]. Taħt Vialli, it-tim kellu jsir l-ewwel tim fl-istorja tal-futbol Ingliż li mal-ewwel ħdax kellu biss plejers barranin, u dan juri l-internazzjonaliżmu li kien qed jikber fil-logħba. Fl-istaġun [[FA Premier League 1999–00|1999–2000]] il-formazzjoni minn Londra ma rnexxilhiex tkun involuta fuq iż-żewġ naħat tal-Premier League u Champions League u għalqet staġun deludenti fil-ħames post tal-kampjonat. Vialli rnexxielu jwassal lit-tim għat-tieni suċċess fil-finali tal-FA Cup f'erba' snin, din id-darba kontra [[Aston Villa FC|Aston Villa]] fl-aħħar finali li ntlagħbet f'Wembley minħabba li kellu jingħalaq għal ristruttarazzjoni. Determinanti kien il-gowl għal darb'oħra ta' Di Matteo. F'Awwissu kienet konkwistata l-[[Charity Shield]] b'rebħa ta' 2–0 kontra Manchester United: Vialli sar l-aktar kowċ b'suċċess fil-gwida tat-tim ta' Chelsea. ==Claudio Ranieri (2000–2004) u l-wasla ta' Abramovich (2003)== Vialli għamel użu ta' £26 miljun biex jinforza l-iskwadra matul is-sajf. Kienu mixtrija l-iskorer [[Netherlands|Netherlandiż]] [[Jimmy Floyd Hasselbaink]] u l-attakkant talentuż [[Iżlanda|Iżandiż]] [[Eiður Guðjohnsen]], imma l-kowċ Taljan kien imkeċċi f'Settembru 2000 wara li kien rebaħ partita waħda mill-ewwel ħamsa tal-kampjonat. Għal darb'oħra kien hemm għajdut li Vialli kellu xi jgħid ma xi plejers importanti.<ref>{{ċita web |url=http://www.telegraph.co.uk/sport/main.jhtml?xml=/sport/2000/09/13/sfnwin13.xml |titlu=Dressing-room support sapped in Zola backlash |pubblikatur=Telegraph |data=2000-09-13 |data-aċċess=2006-08-11 |lingwa=Ingliż }}</ref> Kien sostitwit minn Taljan ieħor, [[Claudio Ranieri]], fejn minkejja l-problemi inizzjali bil-[[lingwa Ingliża]], kien kapaċi jiggwida lill-klabb għal post ieħor fost l-ewwel sitt fl-ewwel staġun. Ranieri bena l-iskwadra mill-ġdid bil-paċenzja kollha, biex niżżel l-età medja bil-bejgħ ta' Wise u Poyet, u ssostwixxihom bi plejers żgħażagħ bħal [[John Terry]], [[William Gallas]], [[Frank Lampard]] u [[Jesper Grønkjær]]. [[Stampa:Roman Abramovich 2.jpg|180px|thumb|[[Roman Abramovich]]]] It-tieni staġun ta' Ranieri ra xi progessi, speċjalment fit-tazez. Infatti, il-Chelsea laħqu s-semi-finali tal-League Cup u finali oħra tal-FA Cup, kompetizzjoni li tilfuha kontra [[Arsenal FC|Arsenal]], li f'dik is-sena rebħu d-''double''. Fil-kampjonat il-passi l-quddiem ma tantx kienu kbar u Chelsea spiċċaw għal darb'oħra fis-sitt post. F'dak iż-żmien kien hemm għajdut fuq is-sitwazzjoni finanzjarja perikoluża tal-klabb, fejn huma ma setgħux jakkwistaw plejers. Inaspettatament huma kienu xorta fil-ġlieda għat-titlu tal-istaġun [[FA Premier League 2002-03|2002–2003]] u rebħu lil [[Liverpool FC|Liverpool]] 2–1 fl-aħħar ġurnata , f'waħda mill-aqwa partiti fl-istorja tal-kalabb. Is-suċċess kontra t-tim minn [[Merseyside]] ta r-raba' post u tahom l-aħħar post eliġibbli biex jikkwalifikaw għaċ-Champions League. Bil-klabb fi kriżi ekonomika<ref>{{ċita web |url=http://www.telegraph.co.uk/sport/main.jhtml;$sessionid$CHJ0QWLEZOQUFQFIQMGSFF4AVCBQWIV0?xml=/sport/2003/07/08/sfnbos08.xml&sSheet=/sport/2003/07/08/ixfooty.html |titlu=Chelsea saviour arrived in time for £23 m bill |lingwa=Ingliż |pubblikatur=Telegraph |data=2003-07-08 |data-aċċess=2006-04-11}}</ref> f'Ġunju 2003 Bates, inaspettatament, biegħ il-klabb għal ċifra ta' £60 miljun lil billjunarju [[Russja|Russu]].<ref>{{ċita web |url=http://www.telegraph.co.uk/sport/main.jhtml;jsessionid=T1NQDJACRCOETQFIQMGCFGGAVCBQUIV0?xml=/sport/2003/07/02/sfnche02.xml |titlu=Bates sells off Chelsea to a Russian billionaire |lingwa=Ingliż |data=2006-04-11 |pubblikatur=Telegraph}}</ref> Kien rappurat li Bates għamel profitt personali ta' £17-il miljun minn fuq il-klabb li kien akkwistah għal £1 fl-1982. Il-proprjetarju l-ġdid tal-klabb sar ir-Russu [[Roman Abramovich]], u dan ħa mal-ewwel ir-responsabbilità li jħallas parti kbira tad-dejn ta' £80 miljun li kellu l-klabb. Wara hu għamel kampanja akkwisti, fi spiża totali ta' £100 miljun qabel il-bidu tal-istaġun u ġab plejers bħal [[Claude Makélélé]], [[Geremi Njitap|Geremi]], [[Glen Johnson]], [[Joe Cole]] u [[Damien Duff]]. L-ispiża li saret tat ritorn tajjeb, hekk kif Chelsea spiċċaw it-tieni fil-Premiership (l-aqwa pożizzjoni fil-klassfika f'49 sena) u laħqu s-semi-finali taċ-Champions League wara li drammatikament eliminaw lil [[Arsenal FC|Arsenal]] fil-kwarti tal-finali. Imma Ranieri kien eżonerat wara li kien għamel deċiżjoni tattiċi ħżiena kontra [[AS Monaco]] u minħabba li spiċċa l-istaġun mingħajr ebda trofew. Il-pubbliku ta' Chelsea tah ħajr għas-servizz tiegħu lill-klabb speċjalment fl-aħħar partita kontra [[Leeds United FC|Leeds United]]. Kienet proprju din il-partita li tat lill-benjamini idea dwar kif kien ikun li kieku Abramovich ma kienx ħa f'idejh it-tim: l-iskwadra għelbet lit-tim oppost b'kowċ li kien se jkun eżonerat u b'theddida ta' instabilità finanzjarja. Abramovih ta l-post ta' Ranieri lil [[José Mourinho]] (li kien rebaħ żewġ titli tal-[[Liga Portugiża|kampjonat Portugiż]], [[Tazza tal-Portugall|Tazza Portugiża]], [[Tazza taċ-Ċampjins]] u t-[[Tazza UEFA]] ma' [[FC Porto]]). ==José Mourinho (2004–2007)== L-istaġun [[FA Premier League 2004-05|2004–2005]] jibqa' bħala l-akbar suċċess fl-istorja ta' Chelsea FC. Wara bidu diffiċli fil-kampjonat, fejn skurjaw biss tmien gowls fl-ewwel disa' logħbiet u b'distakk ta' ħames punti minn [[Arsenal FC|Arsenal]], il-kampanja għat-titlu bdiet bl-għajnuna tal-aqwa skorer tagħhom [[Frank Lampard]] u anki bir-ritorn tal-plejer [[Netherlands|Netherlandiż]] [[Arjen Robben]]; bl-għajnuna tagħhom huma rnexxielhom jirbħu aktar u jiskurjaw aktar. Huma marru fl-ewwel post tal-klassifika f'[[Novembru]] [[2004]] b'rebħa kontra [[Everton FC|Everton]], u minn dak inhar qatt ma ċedew posthom b'telfa waħda u jirbħu 29 logħba, b'total rekord ta' 95 punt. Id-difiża kienet l-inqas li sofriet gowls, b'total ta' 15-il gowl l-istaġun kollu. Chelsea ikkunsolidaw ir-rebħa tal-kampjonat wara r-rebħa barra minn darhom bl-iskor ta' 2–0 fuq [[Bolton Wanderers FC|Bolton Wanderers]] grazzi għal doppjetta ta' Lampard, biex b'hekk rebħu t-tieni titlu wara kważi ħamsin sena ta' stennija. Huma kienu wkoll rebħu lil [[Liverpool FC|Liverpool]] fil-finali tal-[[Football League Cup|League Cup]] fil-[[Millenium Stadium]]. Fiċ-Champions League, Chelsea għaddew mill-ewwel fażi b'żewġ partiti oħra x'jintlagħbu biex b'hekk iltaqgħu ma' waħda mill-aqwa timijiet tal-Ewropa, [[FC Barcelona|Barcelona]]. Fi [[Nou Camp]], Chelsea marru fil-vantaġġ 1–0 u wara spiċċaw bi plejer inqas wara li [[Didier Drogba]] ġie mkeċċi; Barcelona spiċċaw rebħu 2–1. Mourinho, wara l-logħba, allega li l-kowċ ta' Barcelona [[Frank Rijkaard]] kien tkellem mar-referì [[Anders Frisk]] fi tmiem l-ewwel taqsima u li hu kien ikkorrotta r-riżultat.<ref>{{Ċita web | url=http://football.guardian.co.uk/print/0,3858,5165760-103,00.html | titlu=Uefa: Rijkaard did approach Frisk | pubblikatur=The Guardian | data-aċċess=2006-10-05 | lingwa=Ingliż}}</ref> Mourinho spiċċa sospiż għal żewġ partiti. Chelsea rebħu fi Stamford Bridge, b'gowl kontroversjali ta' [[John Terry]] bl-iskor ta' 4–2. Fil-kwarti tal-finali huma eliminaw lil [[FC Bayern Munich|Bayern Munich]] bl-iskor ta' 6–5. Kontra Liverpool, fis-semi-finali huma spiċċaw 0–0 f'darhom u f'[[Anfield]] grazzi għal gowl kontroversjali huma spiċċaw barra mill-kompetizzjoni. Sena wara Chelsea rnexxielhom iżommu t-titlu tal-kampjonat, b'aktar rekords. Huma rnexxielhom jirbħu l-ewwel disa' partiti, fejn tinkludi r-rebħa ta' 4–1 fuq Liverpool f'Anfield. F'ċertu stadju huma kienu 18-il punt fuq [[Manchester United FC|Manchester United]]. Wara forma mhux daqshekk tajba lejn l-aħħar tal-kampjonat u b'Manchester United b'disa' rebħiet konsekuttivi, id-distakk bejn l-ewwel żewġ timijiet kien dak ta' seba' punti. Huma assiguraw ir-rebħa tat-titlu b'rebħa ta' 3–0 fuq United fi Stamford Bridge. Huma saru l-ewwel tim minn Londra li rebħu l-kampjonat darbtejn konsekuttivament mill-1930, u l-ħames tim li għamel dan wara t-[[It-Tieni Gwerra Dinjija|Tieni Gwerra Dinjija]]. Huma wettqu rekord fejn f'darhom irnexxielhom jirbħu 18-il logħba u jispiċċaw pari waħda minn dsatax-il logħba. Fil-kompetizzjonijiet l-oħra ma tantx kellhom suċċess hekk kif fiċ-Champions League spiċċaw eliminati minn Barcelona u fis-semi-finali tal-FA Cup minn Liverpool. [[Stampa:Cfc fa cup2007.jpg|thumb|left|300px|Il-plejers ta' Chelsea waqt festa wara r-rebħa tal-FA Cup 2007, miksuba wara li rebħu lil Manchester United f'Wembley]] L-istaġun [[FA Premier League 2006-07|2006–2007]] raw lil Chelsea jċedu t-titlu lil [[Manchester United]] wara li damu ħafna fit-tieni post tal-kampjonat matul l-istaġun kollu. Huma xorta kellhom ċans li jirbħu erba' trofej fl-aħħar ta' April. Huma rebħu l-[[Football League Cup|League Cup]] bl-iskor ta' 2–1 fuq Arsenal, fl-aħħar finali li qatt saret fil-[[Millenium Stadium]]. Huma rebħu wkoll 1–0 lil Manchester United fl-ewwel finali tal-FA Cup li saret f'[[Wembley Stadium]] il-ġdid; Chelsea kienu wkoll l-aħħar tim li rebħu l-FA Cup fil-Wembley il-qadim. Huma waslu sal-finali taċ-Champions League, imma spiċċaw barra wara l-għoti tal-penalties kontra [[Liverpool FC|Liverpool]]. ==Wara Mourinho: Grant jieħu postu (2007–08)== Fl-[[20 ta' Settembru]] [[2007]], kien imħabba li Mourinho ħalla lil Chelsea bi "ftehim kollettiv"<ref>{{Ċita aħbar | data=2007-09-20 | titlu=Chelsea Statement|url=http://www.chelseafc.com/page/NewsHomePage/0,,10268~1116424,00.html |pubblikatur=Chelsea FC | data-aċċess=2007-09-21 |lingwa=Ingliż}}</ref> wara diversi xhur ta' konfront bejn Mourinho u Abramovich.<ref>{{Ċita aħbar | data=2007-09-20 | titlu=Mourinho makes shock Chelsea exit |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/teams/c/chelsea/7003912.stm |pubblikatur=BBC | data-aċċess=2007-09-21 |lingwa=Ingliż}}</ref> Ftit wara [[Avram Grant]], li kien appuntat bħala d-direttur tal-futbol ta' Chelsea fit-[[8 ta' Lulju]] [[2007]], sar is-suċċessur ta' Mourinho,<ref>{{Ċita aħbar| titlu = Grant given position at Chelsea| url = http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/teams/c/chelsea/6246796.stm| pubblikatur = BBC| data = 2007-07-08| data-aċċess = 2007-09-21| lingwa = Ingliż}}</ref> bi [[Steve Clarke]] ikun l-assistent tiegħu.<ref>{{Ċita aħbar | data=2007-09-20 | titlu=Chelsea name Grant as new manager |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/teams/c/chelsea/7004083.stm |pubblikatur=BBC | data-aċċess=2007-09-21 |lingwa=Ingliż}}</ref> Chelsea tilfu l-finali tal-League Cup 2008 f'Wembley 2–1 kontra [[Tottenham Hotspur FC|Tottenham Hotspur]]. Il-"Blues" marru fil-vantaġġ permezz ta' [[Didier Drogba]] però [[Dimitar Berbatov]] kiseb il-pari minn penalty u [[Jonathan Woodgate]] skorja l-gowl tar-rebħa fil-ħin supplementari. Fit-30 ta' April 2008, Chelsea rebħu s-semi-finali taċ-Champions League kontra [[Liverpool FC|Liverpool]] bl-iskor aggregat ta' 4–3, biex b'hekk laħqu għall-ewwel darba fl-istorja tal-klabb il-finali ta' din il-kompetizzjoni. Madanakollu, kollox dar kontrihom. Chelsea daħlu fl-aħħar partita tal-kampjonat bl-istess punti ma' Manchester United. Huma ma rnexxielhomx jirbħu lil [[Bolton Wanderers FC|Bolton Wanderers]] fejn kienu miżmuma f'pari, waqt li United ittrijunfaw 2–0 kontra [[Wigan Athletic FC|Wigan Athletic]]. Il-taħbit tal-qalb kompla fil-finali tal-[[UEFA Champions League 2007–08]]. Il-partita marret għall-għoti tal-penalties, u Chelsea kellhom iċ-ċans li jirbħuha kieku John Terry skorja. Madanakollu, hu żelaq hekk kif kien qed jagħti l-penalty u United rebħulhom għal darb'oħra. Avram Grant spiċċa eżonerat fl-24 ta' Mejju 2008. Postu ħadu l-[[Brażil|Brażiljan]] [[Luiz Felipe Scolari]], li beda xogħlu bħala kowċ fl-1 ta' Lulju 2008.<ref>{{Ċita aħbar | data=2008-06-11 | titlu=Scolari named as Chelsea manager | url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/teams/c/chelsea/7449627.stm | pubblikatur=BBC | data-aċċess=2008-06-03 | lingwa=Ingliż}}</ref> ==Biblijografija== *{{Ċita ktieb | kunjom=Batty |isem=Clive | titlu=Kings of the King's Road: The Great Chelsea Team of the 60s and 70s| pubblikatur=Vision Sports Publishing Ltd| sena=2004| isbn= 0-9546428-1-3 |lingwa=Ingliż}} *{{Ċita ktieb | kunjom=Batty |isem=Clive | titlu=A Serious Case of the Blues: Chelsea in the 80s| pubblikatur=Vision Sports Publishing Ltd| sena=2005| isbn= 1-905326-02-5 |lingwa=Ingliż}} *{{Ċita ktieb | kunjom=Cheshire |isem=Scott | titlu=Chelsea: an Illustrated History| pubblikatur=Breedon Books| sena=1998| isbn= 1-85983-143-5 |lingwa=Ingliż}} *{{Ċita ktieb | kunjom=Glanvill |isem=Rick | titlu=Chelsea FC: The Official Biography - The Definitive Story of the First 100 senas| pubblikatur=Headline Book Publishing Ltd| sena=2005| isbn= 0-7553-1465-4 |lingwa=Ingliż}} *{{Ċita ktieb | kunjom=Hadgraft |isem=Rob | titlu=Chelsea: Champions of England 1954-55| pubblikatur=Desert Island Books Limited| sena=2004| isbn= 1-874287-77-5 |lingwa=Ingliż}} *{{Ċita ktieb | kunjom=Harris |isem=Harry | titlu=Chelsea's Century| pubblikatur=Blake Publishing| sena=2005| isbn= 1-84454-110-X |lingwa=Ingliż}} *{{Ċita ktieb | kunjom=Mears |isem=Brian | titlu=Chelsea: A 100-sena History | pubblikatur=Mainstream Sport| sena=2004| isbn= 1-84018-823-5 |lingwa=Ingliż}} *{{Ċita ktieb | kunjom=Mears |isem=Brian | titlu=Chelsea: Football Under the Blue Flag| pubblikatur=Mainstream Sport| sena=2002| isbn= 1-84018-658-5 |lingwa=Ingliż}} ==Noti== {{noti}} ==Referenzi== {{referenzi}} [[Kategorija:Chelsea FC]] [[Kategorija:Storja tal-futbol skont il-klabb|Chelsea FC]] 3673uhrxcb9t9s6nrl39lvqhbo77e9k 4 12084 279186 256288 2022-08-16T13:40:39Z Chrisportelli 355 wikitext text/x-wiki <noinclude>{{pp-semiprotezzjoni}}</noinclude> {{storika}} __NOTOC__ {| style="clear:both; background:none; color:black;" |- | width="60%" style="padding:1em 1em 1em 1em; border:1px solid #A3B1BF; background-color:#E6F2FF" valign="top"| <h2 style="font-variant:small-caps; text-align: center;">Artikli fil-Vetrina tal-[[Wikipedija]] [[lingwa Maltija|Maltija]]</h2> [[Stampa:Cscr-featured.svg|left|50px|Din l-istilla turi kontenut fil-vetrina tal-Wikipedija.]] Din il-paġna għandha lista ta' artikli li l-[[Wikipedija:Wikipedjani|Wikipedjani]] jħossu li huma kompluti, korretti u eżatti, li barra minn hekk huma ta' pjaċir biex wieħed jaqrahom. Biex tissuġġerixxi artiklu biex iżżid ma' din il-lista jew biex telimina wieħed minn din il-lista, indika dan fil-paġna tas-[[Wikipedija:Vetrina/Senjalazzjonijiet|senjalazzjonijiet]], fejn tiġi ġġudikata skont l-istil, il-proża, il-kompletezza u n-newtralità. Attwalment fil-lista hemm {{Numru artikli fil-Vetrina|suffiss=yes}}, minn total ta' '''[[Speċjali:Statistika|{{#invoke:KwantitàNom|numruArtikli}}]]''' f'din l-enċiklopedija. Dan ifisser li artiklu f'kull {{#expr:{{#expr: {{NUMBEROFARTICLES:R}} / {{Numru artikli fil-Vetrina}} }} round 0}} hu mniżżel hawnhekk. Artikli li m'għadhomx jilħqu l-[[Wikipedija:Kriterji għal artiklu fil-vetrina|kriterji għal artiklu fil-vetrina]] jistgħu jiġu proposti għat-titjib jew tħassir. Stilla żgħira tal-bronż [[Stampa:Cscr-featured.svg|15px]] fil-parti tal-fuq tal-paġna fuq il-lemin, tindika li l-artiklu hu attwalment fil-vetrina. Stilla oħra żgħira fil-lista tal-[[Għajnuna:Interwiki|interwikis]] jindika li dak l-artiklu hu fil-vetrina ta' dik il-lingwa. |- | colspan="2" style="border:1px solid #A3BFB1; padding:1em 1em 1em 1em; background-color:#D8E4F2" | <h2 style="font-variant:small-caps; text-align: center;">Kontenut</h2><div style="font-size:11pt;text-align:center;"> [[#Arti, arkitettura u arkeoloġija|Arti, arkitettura u arkeoloġija]] · [[#Bijoloġija|Bijoloġija]] · [[#Edukazzjoni|Edukazzjoni]] · [[#Ekonomija u finanza|Ekonomija u finanza]] · [[#Filosofija u psikoloġija|Filosofija u psikoloġija]] · [[#Fiżika u astronomija|Fiżika u astronomija]] · [[#Ġeografija u postijiet|Ġeografija u postijiet]] · [[#Ġeoloġija, ġeofiżika u meteoroloġija|Ġeoloġija, ġeofiżika u meteoroloġija]] · [[#Gwerer u battalji|Gwerer u battalji]] · [[#Ikel u xorb|Ikel u xorb]] · [[#Informatika|Informatika]] · [[#Inġinerija u teknoloġija|Inġinerija u teknoloġija]] · [[#Kimika u mineraloġija|Kimika u mineraloġija]] · [[#Kultura u soċjetà|Kultura u soċjetà]] · [[#Letteratura u teatru|Letteratura u teatru]] · [[#Liġi|Liġi]] · [[#Lingwa u lingwistika|Lingwa u lingwistika]] · [[#Matematika|Matematika]] · [[#Medja|Medja]] · [[#Mużika|Mużika]] · [[#Politika u gvern|Politika u gvern]] · [[#Reliġjon, mistika u mitoloġija|Reliġjon, mistika u mitoloġija]] · [[#Rjali, nobbiltà u araldika|Rjali, nobbiltà u araldika]] · [[#Saħħa u mediċina|Saħħa u mediċina]] · [[#Sport u passatempi|Sport u passatempi]] · [[#Storja|Storja]] · [[#Trasport|Trasport]] · [[#Unuri, dekorazzjonijiet u vesilloloġija|Unuri, dekorazzjonijiet u vesilloloġija]] </div> |- | width="100%" valign="top" style="padding:1em 1em 1em 1em; border:1px solid #A3BFB1; background-color:#F1F6FB" | ==Arti, arkitettura u arkeoloġija== [[Mikelanġlu]] ==Bijoloġija== [[Charles Darwin]] ==Edukazzjoni== ==Ekonomija u finanza== ==Filosofija u psikoloġija== ==Fiżika u astronomija== [[Isaac Newton]] ==Ġeografija u postijiet== ==Ġeoloġija, ġeofiżika u meteoroloġija== ==Gwerer u battalji== ==Ikel u xorb== ==Informatika== ==Inġinerija u teknoloġija== ==Kimika u mineraloġija== ==Kultura u soċjetà== ==Letteratura u teatru== [[Miguel de Cervantes]] ==Liġi== ==Lingwa u lingwistika== ==Matematika== ==Medja== ==Mużika== [[Ludwig van Beethoven]] · [[Festival tal-Eurovision]] ==Politika u gvern== ==Reliġjon, mistika u mitoloġija== ==Rjali, nobbiltà u araldika== ==Saħħa u mediċina== ==Sport u passatempi== [[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 2006]] ==Storja== [[Mata Hari]] ==Trasport== ==Unuri, dekorazzjonijiet u vesilloloġija== |} [[Kategorija:Komunità tal-Wikipedija|Vetrina]] [[Kategorija:Vetrina tal-Wikipedija| ]] [[ml:വിക്കിപീഡിയ:തിരഞ്ഞെടുത്ത ലേഖനങ്ങള്‍]] [[tt:Википедия:Şäp mäqälä]] hbq21mgdzigys6esv7vx4exu1u94q20 0 12119 279212 221196 2022-08-16T19:41:04Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi, infobox wikitext text/x-wiki {{Infobox plejer tal-futbol |isem_plejer = Denis Law |stampa = [[Stampa:Denis Law.jpg|200px]] |deskrizzjoni = Denis Law fl-2011 |isem_sħiħ = Denis Law |data_twelid = {{data tat-twelid u età|1940|2|24}} |post_twelid = [[Aberdeen]] |pajjiż_twelid = Skozja |tul = 1.75 m |rwol = [[Attakkant]] |snin_mixtla1 = 1955–1956 |klabb_mixtla1 = [[Huddersfield Town FC|Huddersfield Town]] |snin1 = 1956–1960 |klabb1 = [[Huddersfield Town FC|Huddersfield Town]] |snin2 = 1960–1961 |klabb2 = [[Manchester City FC|Manchester City]] |snin3 = 1961–1962 |klabb3 = [[Torino Calcio|Torino]] |snin4 = 1962–1973 |klabb4 = [[Manchester United FC|Manchester United]] |snin5 = 1973–1974 |klabb5 = [[Manchester City FC|Manchester City]] |snin_nazzjonali1 = 1958–1974 |tim_nazzjonali1 = [[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Iskozja|Skozja]] }} '''Denis Law''' (twieled fl-24 ta' Frar 1940) huwa eks-plejer tal-[[futbol]] [[Skozja|Skoċċiż]] li gawda bejn is-snin ħamsin u sebgħin karriera twila ta' suċċess bħala [[attakkant]]. Il-karriera ta' Law bħala plejer bdiet fit-[[It-Tieni Diviżjoni tal-Football League|Tieni Diviżjoni]] mat-tim ta' [[Huddersfield Town FC|Huddersfield Town]] fl-1956. Wara erba' snin ma' Huddersfield, [[Manchester City FC|Manchester City]] xtrawh għas-somma rekord ta' £55,000. Law qatta' sena qabel mat-tim Taljan ta' [[Torino Calcio]] kisbu l-firma tiegħu għal £110,000, fejn din id-darba nkiser rekord ġdid għal trasferiment bejn klabb Ingliż u dak Taljan. Minkejja li lagħab tajjeb fl-Italja, hu sabha diffiċli biex jissetilja u fl-1962 [[Manchester United FC|Manchester United]] xtrawh għal somma oħra rekord ta' £115,000. Hu hu l-aktar magħruf għall-ħdax-il sena li qatta' ma' United, fejn skorja 237 gowl f'409 logħba u kien imlaqqam bħala ''The King'' (Ir-Re)<ref name="theking">Denis Law; Ron Gubba, ''Denis Law – An Autobiography'' (Londra: Futura Publications, 1980), 8.</ref> mill-partitarji. Denis Law hu l-uniku plejer Skoċċiż fl-istorja li qatt rebaħ l-unur prestiġjuż tal-[[Plejer Ewropew tas-Sena]] fl-1964, u għen lit-tim jirbaħ l-[[L-Ewwel Diviżjoni tal-Football League|Ewwel Diviżjoni]] fl-1965 u fl-1967. Law ħalla lil Manchester United fl-1973 fejn minn hemmek reġa' rritorna ma' Manchester City għal staġun wieħed, u wara rrapreżenta lill-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Iskozja|Iskozja]] fit-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 1974|Tazza tad-Dinja 1974]]. Law lagħab 55 logħba mal-Iskozja u jżomm ir-rekord tal-aktar gowls skurjati mat-tim nazzjonali Skoċċiż.<ref name="rekord">[[Kenny Dalglish]] ukoll skorja 30 gowl għall-Iskozja, minkejja li dan għamlu f'102 partiti kkomparat mal-55 partita ta' Law.</ref> Law hu wkoll it-tieni l-aqwa skorer ta' United ta' kull żmien wara [[Bobby Charlton]], waqt li jżomm rekord ma' United talli skorja 46 gowl fi staġun wieħed. == Bijografija == === Trobbija === Denis kien it-tifel ta' George Law, sajjied, u l-marta tiegħu Robina, u kien l-iżgħar fost sebat itfal. Il-familja Law kienu waħda fqira, fejn kienu jgħixu f'appartament tal-kunsill f'Aberdeen, u l-ewwel par ta' żarbun tal-futbol ġew mogħtija lilu minn ġar. Meta kien żgħir kien partitarju tal-[[Aberdeen Football Club]] u meta kien ikollu l-flus kien iħobbu jarahom, waqt li meta ma kienx ikollu kien jara timijiet lokali li mhuma f'ebda kampjonat. L-ossessjoni lejn il-futbol waslitu biex jirrifjuta li jattenda l-[[Aberdeen Grammar School]], minħabba li hemmhekk kellu jilgħab ir-rugbi minflok. Hu minflok attenda l-Powis Academy (li llum hi s-St. Machar Academy) f'Aberdeen stess. Minkejja li kien ibati minn [[strabiżmu]] serju, hu wera li kellu talent promettenti meta ġie mmexxi minn difensur fuq il-faxxi għal pożizzjoni aktar offensiva, u kien fost il-magħżulin tal-istudenti skolastiċi tal-Iskozja. === Huddersfield Town === Fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1954-55|istaġun 1954–55]], Archie Beattie li kien jaħdem f'isem [[Huddersfield Town FC|Huddersfield Town]], intebaħ bit-talent ta' Law u stiednu biex jagħmel prova għal mal-iskwadra. Meta wasal hemmhekk, il-kowċ stqarr, "Dan it-tfajjel huwa kapriċċ. Qatt ma rajt prospett tal-futbol inqas probabbli minn dan — dgħajjef, qasir u bin-nuċċali." Madanakollu, b'sorpriża kbira, huma kisbu l-firma tiegħu nhar it-3 ta' April 1955. Meta kien f'Huddersfield, hu għamel operazzjoni biex jikkoreġi l-istrabiżmu li kellu, li għenitu aktar biex jiżviluppa l-kunfidenza fih innifsu.<ref name=għajnejn>Denis Law and Bob Harris, ''The King'' (New York: Bantam Press, 2003), 29.</ref> Ir-relegazzjoni ta' Huddersfield għat-[[It-Tieni Diviżjoni tal-Football League|Tieni Diviżjoni]] tat aktar ċans lil Law biex jilgħab logħba, u ddebutta fl-24 ta' Diċembru 1956, fl-età ta' sittax-il sena biss, fir-rebħa ta' 2–0 fuq [[Notts County FC|Notts County]]. Il-kowċ ta' Manchester United, [[Matt Busby]], offra lil Huddersfield somma ta' £10,000 għal Law, somma sostanzjali għal plejer f'dak iż-żmien, imma l-klabb irrifjutaha. Hu ma ntgħażilx biex jilgħab mal-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Iskozja|Iskozja]] fit-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 1958|Tazza tad-Dinja 1958]], imma skorja fid-debutt tiegħu kontra [[Tim nazzjonali tal-futbol ta' Wales|Wales]] nhar it-18 ta' Ottubru 1958 u mal-ewwel stabilixxa ruħu mal-ewwel ħdax. [[Bill Shankly]], li kien kowċ ta' Huddersfield bejn l-1957 u l-1959, meta mar biex jieħu f'idejh lit-tim ta' [[Liverpool FC|Liverpool]] xtaq li jġib lil Law miegħu, però Lierpool f'dak il-mument ma kinux jaffordjawh.<ref>Ibid., 44.</ref> === Manchester City === F'Marzu tal-1960, Law iffirma għal [[Manchester City FC|Manchester City]] għal somma rekord ta' £55,000, minkejja li l-parti mis-somma ta' Law kienet "prattikament xejn".<ref>Ibid., 52.</ref> Minkejja li tim mill-[[L-Ewwel Diviżjoni tal-Football League|Ewwel Diviżjoni]], City għal ftit evitat ir-relegazzjoni l-istaġun preċedenti, u ġenwinament Law ħass li f'dak il-mument Huddersfield kellhom tim aqwa.<ref>Ibid., 53.</ref> Law iddebutta fid-19 ta' Marzu, meta skorja fit-telfa ta' 4–3 kontra [[Leeds United FC|Leeds United]]. F'April 1961, hu skorja żewġ gowls fir-rebħa ta' 4–1 fuq [[Aston Villa FC|Aston Villa]], rebħa li assigurat is-salvazzjoni ta' City fl-Ewwel Diviżjoni. Minkejja li kien qed jaħseb biex jitlaq,<ref>Ibid., 54.</ref> hu kien qed jilgħab tajjeb u fl-1961 Law skorja sitt gowls f'logħba tal-[[FA Cup]] kontra [[Luton Town FC|Luton Town]]. Sfortunatament, il-partita spiċċat abbandunata meta kien għad baqa' għoxrin minuta, u b'hekk is-sitt gowls tiegħu ma kinux jgħoddu. Biex tkompli tgħaxxaqha, Luton rebħu l-konfront suċċessiv bl-iskor ta' 3–1, u City spiċċaw barra mill-kompetizzjoni.<ref name="Clayton">{{ċita ktieb |kunjom=Clayton |isem=David |titlu=Everything under the blue moon: the complete book of Manchester City FC - and more! |pubblikatur=Mainstream publishing |post=Edinburgh |sena=2002 |paġna=126 |isbn=1-84018-687-9 |lingwa=Ingliż}}</ref> Fil-partita internazzjonali tal-Iskozja kontra l-Ingilterra li ntlagħbet fil-15 ta' April 1961, hu lagħab però ma rnexxielux jiskorja. Skozja spiċċaw jitilfu bl-iskor umiljanti ta' 9–3, u Law iddeskriviha bħala "l-iswed ġurnata".<ref>Ibid., 112.</ref> Novembru ta' wara, Law irrapreżenta lill-[[Football League]] f'partita kontra l-[[Serie A|kampjonat Taljan]], fejn tilef bl-iskor ta' 4–2. Minkejja li gawda ż-żmien ma' City,<ref>Ibid., 55.</ref> hu xtaq li jilgħab ma' tim ta' aktar suċċess u ġie mibjugħ lill-klabb [[Italja|Taljan]] ta' [[Torino Calcio|Torino]] fis-sajf tal-1961. === Torino === Iż-żmien ta' Law fl-Italja ma marx kif xtaq. Il-klabb Taljan ta' [[Internazionale Milano FC|Inter]], ried jipprevjeni li hekk kif jasal Law isir plejer ta' Torino, fejn il-klabb stqaar li hu kien iffirma kuntratt preċedenti magħhom, minkejja li waqqgħu din l-istqarrija qabel ma' beda l-istaġun. Plejers mir-[[Renju Unit]] ma kinux tratti tajjeb dak iż-żmien, u s-[[salarju]] massimu għall-futbolers kienet ġiet riċentament abolita, u b'hekk spiċċa sorpriż meta sab li t-taħriġ ta' qabel l-istaġun kien ibbażat f'lukanda lussuża fl-[[Alpi]]. Madanakollu, Torino kienu jħallsu lill-plejers kont il-prestazzjoni, fejn kienu jagħtu lill-plejers basktijiet mimlijin flus meta t-tim kien jirbaħ, però meta kien jitlef kienu jingħataw ftit, jew anki xejn.<ref>Ibid., 67.</ref> Bħal ħafna plejers Brittaniċi li marru jilgħabu l-[[Italja]], Law ma kienx jogħġbu l-istil tal-futbol u sabha bi tqila biex jadatta ruħu għalih. Is-sistema ultra-difensiva tal-''[[catenaccio]]'' kienet populari ġewwa l-Italja, u b'hekk l-attakkanti ftit li xejn kien ikollhom ċansijiet biex jiskorjaw.<ref>Ibid., 68.</ref> Waqt li kien jilgħab ma' Torino baqa' jilgħab mat-tim Skoċċiż, minkejja li l-klabb ma tantx kien kuntent li jħalluh jilgħab partiti internazzjonali u tpoġġiet klawżola fil-kuntratt tiegħu li kienet tgħid li huma ma kienux obbligati li jagħmlu dan. Fis-7 ta' Frar 1962, hu spiċċa nvolut f'inċident f'karozza meta sieħbu [[Joe Baker]] dar in-naħa l-ħażina madwar dawwara u ħakk mal-bankina hekk kif hu prova jdawwar il-karozza, fejn minflok dawwarha bil-maqlub. Baker kien kważi maqtul, waqt li Law sofra ġrieħi li ma kienu ta' ebda periklu għal ħajtu. F'April, hu għamel rikjesta ta' trasferiment li kienet injorata. L-aħħar dehra tiegħu wriet il-frustrazzjoni tiegħu meta tkeċċa fil-partita kontra [[SSC Napoli|Napoli]]. Wara l-partita, Law sar jaf li l-kowċ ta' Torino, [[Beniamino Santos]], kien qal lir-referi biex ikeċċieh.<ref>Ibid., 80.</ref> Lil Law qalulu li kien se jiġi trasferit lejn [[Manchester United FC|Manchester United]]. Madanakollu, xi ftit tal-jiem wara, kien ġie mifhum li Law kien se jiġi mibjugħ lit-tim ta' [[Juventus FC|Juventus]] u li fil-kuntratt tiegħu kellu li seta' jmur mat-tim il-ġdid skont jekk kellux pjaċir jew le. Hu rrisponda billi rritorna lura lejn Aberdeen fejn kien jaf li Torino ma kienux se jieħdu sold mit-trasferiment jekk hu rrifjuta li jilgħab mal-Juventus. Eventwalment hu ffirma mat-tim ta' United fl-10 ta' Lulju 1962, għal somma oħra rekord ta' 115,000. === Manchester United === ==== Is-snin ta' glorja ==== L-ewwel partita bil-flokk ta' United wasal kontra [[West Bromwich Albion FC|West Bromwich Albion]] nhar it-18 ta' Awwissu 1962, fejn id-debutt tiegħu mmarkah b'gowl mal-ewwel seba' minuti. Il-partiti spiċċat f'pari ta' 2–2. Madanakollu, il-forma ta' United kienet inkonsistenti wara d-[[diżastru tal-ajru ta' Munich]] fl-1958, u minħabba din l-inkonsistenza huma qattgħu l-istaġun jiġġieldu biex jevitaw ir-relegazzjoni. F'partita tal-kampjonat kontra [[Leicester City FC|Leicester City]] Law skorja tripletta però xorta waħda United tilfu. Fl-[[FA Cup]], it-tim ta' Manchester United sab il-forma mixtieqa b'Law jiskorja [[tripletta]] fir-rebħa ta' 5–0 fuq il-klabb il-qadim tiegħu [[Huddersfield Town FC|Huddersfield]], u waslu sal-finali kontra Leicester City. Leicester kienu l-favoriti li jirbħu, wara li huma kienu spiċċaw ir-raba' fil-kampjonat, però Law skorja l-ewwel gowl hekk kif United rebħu l-finali bl-iskor ta' 3–1, li kellha tkun ukoll l-unika finali tal-FA Cup li Law qatt kellu jilgħab. Dak l-istaġun wasal ukoll iż-żwieġ mal-mara tiegħu Diana, nhar il-11 ta' Diċembru 1962. Sfortunatament, f'dak l-istaġun ġara inċident li Law ħass li kellu reperkussjonijiet fil-futur qarib. F'partita kontra West Brom fil-15 ta' Diċembru 1962, ir-referi Gilbert Pullin kontinwament ipporvoka lil Law b'insulti bħal "O, inti hekk u hekk bravu, ma tafx tilgħab", u wara l-partita Law u l-kowċ tiegħu [[Matt Busby]] irrapurtaw dan kollu lill-[[Federazzjoni tal-futbol tal-Ingilterra|Football Association]].<ref name=pullin>''Denis Law – An Autobiography'', 67.</ref> Kumitat dixxiplinarju ddeċieda li Pullin kellu jiġi kkastigat severament, però hu ma aċċettax il-verdett tagħhom u rtira mil-logħba. Law aktar tard stqarr "f'għajnejn ċerti referis, [Law] kien bniedem immarkat" u ta tort lil dan l-inċident għall-"kastigi ħorox" li rċieva aktar tard fil-karriera.<ref>Ibid., 68.</ref> Law skorja numru ta' gowls fil-bidu tal-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1963-64|istaġun 1963–64]] u kien magħżul biex jilgħab f'isem il-''Kumplament tad-Dinja'' kontra l-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Ingilterra|Ingilterra]] f'[[Stadju ta' Wembley (1923)|Wembley]], fejn skorja l-gowl tagħhom fit-telfa ta' 2–1. Aktar tard, hu ddeskriva din bħala l-ikbar unur tal-karriera tiegħu.<ref>Ibid., 74.</ref> L-istaġun tiegħu kien interott minn sospensjoni ta' 28 ġurnata wara karta ħamra fil-partita kontra [[Aston Villa FC|Aston Villa]]. Ix-xitwa kiesħa sfurzat lil United biex jilgħabu ħafna logħbiet fi spazju żgħir, u r-riżultati tagħhom sofrew. Law aktar tard ta t-tort lil dan il-fattur għala United naqsu li jirbħu trofew matul dak l-istaġun. Fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1964-65|istaġun 1964–65]], Law rebaħ l-unur tal-[[Plejer Ewropew tas-Sena]], u Manchester United rebħu l-ewwel kampjonat wara t-traġedja ta' Munich. It-28 gowl fil-kampjonat ta' Law f'dak l-istaġun għamluh l-aqwa skorer tal-Ewwel Diviżjoni. L-istaġun segwenti, Law weġġa' l-irkoppa l-leminija waqt partita internazzjonali mal-Iskozja kontra l-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Polonja|Polonja]] fil-21 ta' Ottubru 1965. Ma' Huddersfield kien kellu diġà jagħmel operazzjoni fuq l-istess irkoppa,<ref>''The King'',164.</ref> u din kienet se tagħtih il-problemi għall-kumplament tal-karriera. Fl-1966, Law staqsa lill-kowċ ta' United Matt Busby biex iżidlu s-salarju meta jerġa' jġedded il-kuntratt u hedded li jħalli lill-klabb f'każ li ma jingħatax wieħed. Busby immedjatament poġġa lill-plejer fis-suq tat-trasferimenti, fejn stqarr li "l-ebda plejer mhu se jirrikatta lill-klabb, l-ebda plejer". Meta Law mar jarah, Busby għamel apoloġija bil-miktub biex jiffirma, fejn uriha lill-istampa meta għamel dan.<ref>Ibid., 170.</ref> Law aktar tard stqarr li Busby uża dan l-inċident biex iwissi lil plejers oħra biex jagħmlu l-istess ħaġa, imma segretament kien għollilu s-salarju.<ref>Ibid., 170–171.</ref> Law skorja fir-rebħa storika ta' 3–2 li l-Iskozja għamlu fuq l-Ingilterra nhar il-15 ta' April 1967 fil-[[British Home Championship]] tal-1967, inqas minn sena wara li l-Ingilterra kienu nkurunati [[Tazza tad-Dinja tal-Futbol|ċampjins mondjali]]. Manchester United rebħu l-kampjonat ta' dak l-istaġun, imma Law ħass li r-rebħa fuq l-Ingilterra kienet aktar sodisfaċenti.<ref>Ibid., 178.</ref> Fl-1968, United rebħu t-[[Tazza taċ-Ċampjins]] għall-ewwel darba, però l-uġigħ fl-irkoppa kienet qed tagħmillu l-bsaten fir-roti hekk kif hu tilef is-semifinali u anki l-finali. Il-fatt li kien xorta jilgħab waqt li l-irkoppa kienet għadha imweġġa kien qed jikkawża ħsara fuq bażi estensiva. Hu żar speċjalista f'Jannar tal-1968 li kiteb li operazzjoni preċedenti biex jitneħħa l-kartilaġni mill-irkoppa kienet falliet u rrakkomanda li ssir it-tieni operazzjoni, però lil Law ma ntweriex bir-rapport għal diversi snin u kellu jkompli t-taħriġ komplet.<ref>Ibid., 189.</ref> Fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1968-69|istaġun 1968–69]], United laħqu s-semifinali tat-Tazza taċ-Ċampjins, fejn lagħbu kontra [[AC Milan]]. L-ewwel leg f'[[San Siro]] spiċċa 2–0 f'favur it-tim Milanista, bit-tieni leg f'[[Old Trafford]] jintrebaħ bl-iskor ta' 1–0 grazzi għal gowl ta' [[Bobby Charlton]]. F'azzjoni mill-partita, Law ra l-konklużjoni tiegħu li tispiċċa wara l-linja u tiġi newtralizzata minn difensuri tat-tim ta' Milan. Law stqarr li kien gowl però r-referi ħalla l-logħob ikompli biex United ħarġu barra mill-kompetizzjoni. Busby irriżenja fl-aħħar tal-istaġun u n-niżla ta' United bdiet. ==== In-niżla ==== [[Wilf McGuinness]] ħa f'idejh it-tim fil-bidu tal-istaġun [[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1969-70|istaġun 1969–70]].<ref>Ibid., 208.</ref> United spiċċaw it-tmien post fil-kampjonat, però Law tilef kważi l-istaġun kollu minħabba li kien imweġġa, u f'April tal-1970 hu tpoġġa fis-suq tat-trasferimenti għal £60,000. Ħadd m'għamel offerta għalih, u b'hekk baqa' ma' United. Wara l-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1970-71|istaġun 1970–71]] pjuttost fqir, [[Frank O'Farrell]] inħatar bħala kowċ il-ġdid. Huma għamlu bidu tal-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1971-72|istaġun 1971–72]] mill-aqwa u spiċċaw is-sena 1971 ħames punti vantaġġ fil-quċċata tal-klassifika, b'Law jiskorja tnax-il gowl. Madanakollu, ir-riżulati bdew jiddeterjoraw u spiċċaw l-istaġun fit-tmien post.<ref>{{ċita web|url=http://www.rsssf.com/engpaul/FLA/1971-72.html|titlu=Season 1971-72|pubblikatur=RSSSF|data-aċċess=2009-02-23|isem=Stuart|kunjom=Jackson|lingwa=Ingliż}}</ref> Law skorja fl-ewwel partita tal-istaġun segwenti, [[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1972-73|istaġun 1972–73]], però l-irkoppa reġgħet bdiet tagħtih il-problemi, u naqas li jiskorja gowl matul il-kumplament tal-istaġun. Ir-riżultati fqar komplew sejrin u O'Farrell spiċċa mkeċċi minn postu. Law irrakkomanda li United jagħżlu lil [[Tommy Docherty]] minflok O'Farrell, minħabba li hu kien jafu matul iż-żmien mat-tim nazzjonali Skoċċiż.<ref>Ibid., 217.</ref> Il-klabb aċċetta r-rakkomandazzjoni tiegħu, u l-affarijiet bdew imorru għall-aħjar b'titjib fir-riżultati tal-iskwadra. === L-aħħar staġun === Docherty ta lil Law trasferiment b'xejn fis-sajf tal-1973, u hu ttrasferixxa lura lejn Manchester City. Hu lagħab fit-telfa ta' 2–1 li City sofrew fil-finali tal-[[Football League Cup|League Cup]], kontra l-[[Wolverhampton Wanderers FC|Wolves]]. Fl-aħħar partita tal-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1973-74|istaġun 1973–74]], Law skorja gowl kontra l-eks-skwadra tiegħu Manchester United li ggarantixxa r-retroċessjoni mill-Ewwel Diviżjoni tat-tim ta' United, sitt snin biss wara l-finali tat-Tazza taċ-Ċampjins li hu kien tilef. Id-daqqa ta' takkuna ta' Law tat lil City rebħa ta' 1–0, però kien sobgħien li wassal għar-relegazzjoni ta' United (wara kien mifhum li dan ir-riżultat ma kienx determinanti minħabba li United xorta kienu se jiġu relegati anki jekk kienu se jispiċċaw pari, però Law sa dak il-ħin ma kienx jaf) u b'hekk ma ċċelebrax il-gowl, fejn mar lura fin-nofs tiegħu b'rasu baxxuta, u sussegwentament ġie sostitwit. Din kienet l-aħħar partita mill-karriera professjonali tiegħu, hekk kif hu rtira aktar tard minħabba li ma riedx li jispiċċa mat-tim ta' riservi ta' City. L-Iskozja waslu fil-fażi tal-finali tat-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 1974|Tazza tad-Dinja]] fis-sajf tal-1974, għall-ewwel darba mill-1958. Minkejja li ma lagħab ebda futbol mal-ewwel tim fl-istaġun preċedenti, Law kien inkluż fl-iskwadra u lagħab fl-ewwel partita kontra ż-[[Tim nazzjonali tal-futbol tar-Repubblika Demokratika tal-Kongo|Żajr]]. Hu ma skorjax, imma l-Iskozja xorta waħda rebħet bl-iskor ta' 2–0. Law kien "veru diżappuntat" li ma spiċċax magħżul għall-partita ta' wara kontra l-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Brażil|Brażil]],<ref>Ibid., 108.</ref> u l-anqas kien magħżul għall-partita ta' kontra l-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Jugożlavja|Jugożlavja]]. Minkejja li l-Iskozja ma ħarġitx telliefa mill-ebda konfront li lagħbet, huma xorta waħda spiċċaw barra mill-kompetizzjoni.<ref>{{ċita web|url=http://www.planetworldcup.com/CUPS/1974/wc74index.html|pubblikatur=planetworldcup.com|data-aċċess=2008-02-23|titlu=Match Schedule - 1974 World Cup |lingwa=Ingliż}}</ref> == Wara l-futbol == Law xorta kellu kuntratt ma' Manchester City però l-kowċ tagħhom Tony Book qallu li jekk kien se jibqa' kien se jilgħab biss futbol mat-tim tar-riservi. Hu ma riedx li jagħlaq il-karriera tiegħu b'dan il-mod u b'hekk irtira mill-futbol internazzjonali fis-sajf tal-1974.<ref>''Denis Law – An Autobiography'', 162.</ref> Minn dakinhar 'l hawn, Law ħadem ħafna drabi bħala opinjonista sportiv kemm fuq ir-[[radju]] u anki fuq it-[[televixin]]. Sa Lulju 2005, hu għadu miżżewweġ lil Diana, u t-tnejn għadhom jgħixu fl-erja qrib Manchester. Huma għandhom ħamest itfal, u t-tifla tagħhom, li jisimha wkoll Diana, taħdem fl-uffiċċju stampa għal Manchester United. F'Mejju 2008 fil-grawnd ta' Manchester City, Denis Law (flimkien mal-president tal-UEFA [[Michel Platini]]) ippreżenta l-midalji lir-rebbieħa tat-[[Tazza UEFA]], [[FC Zenit St. Petersburg|Zenit St. Petersburg]] u lill-avversarji tagħhom, it-tim Skoċċiż ta' [[Rangers FC|Glasgow Rangers]]. Nhar it-23 ta' Frar 2002, ġiet mikxufa f'[[Old Trafford]] statwa ta' Law, fil-parti tal-istadju magħrufha bħala [[Stretford End]].<ref>{{ċita web | titlu=Denis Law statue unveiled |pubblikatur=Manchester United | url=http://www.manutd.com/news/fullstory.sps?iNewsid=13552&itype=466&icategoryid=123 | data-aċċess=2009-02-23 | lingwa=Ingliż }}</ref> F'Novembru tal-2003 l-operazzjoni għat-trattament tal-[[kanċer tal-prostata]] marret b'wiċċ il-ġdid,<ref>{{ċita web | titlu=How I beat prostate cancer: Denis Law|pubblikatur=Manchester Online| url=http://www.manchesteronline.co.uk/news/s/75/75499_how_i_beat_prostate_cancer_denis_law_.html | data-aċċess=2009-02-23 |lingwa=Ingliż }}</ref> u kien onorat b'dottorat onorarju mill-[[Università ta' Aberdeen]] fil-5 ta' Lulju 2005.<ref>{{ċita web | titlu=Law will not judge Glazers yet|pubblikatur=Manchester Online| url=http://www.manchesteronline.co.uk/sport/football/manchesterunited/s/164/164783_law_will_not_judge_glazers_yet.html| data-aċċess=2005-07-08 |lingwa=Ingliż }}</ref> == Unuri == === Klabb === ;Manchester United * [[L-Ewwel Diviżjoni tal-Football League|isem Diviżjoni]]: 1965, 1967 * [[FA Cup]]: 1963 ''Law kien ukoll plejer ta' Manchester United meta t-tim rebaħ t-[[UEFA Champions League|Tazza taċ-Ċampjins]] tal-1968, però hu tilef il-partita minħabba li kien imweġġa.'' === Individwali === * [[Ballun tad-Deheb|Plejer Ewropew tas-Sena]]: 1964 * Il-[[Plejers tad-Deheb tal-UEFA|Plejer tad-Deheb]] tal-Iskozja, f'ċelebrazzjoni tal-Ġublew tal-UEFA == Statistika tal-karriera == {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- !colspan="3"|Prestazzjoni mal-klabb !colspan="2"|Kampjonat !colspan="2"|Tazza !colspan="2"|Total |- !Staġun!!Klabb!!Kampjont!!App!!Gowls!!App!!Gowls!!App!!Gowls |- !colspan="3"|Ingilterra !colspan="2"|Kampjonat !colspan="2"|[[FA Cup]] !colspan="2"|Total |- |[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1956-57|1956–57]]||rowspan="4"|[[Huddersfield Town FC|Huddersfield Town]]||rowspan="4"|[[It-Tieni Diviżjoni tal-Football League|It-Tieni Diviżjoni]]||18||3|||||||| |- |[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1957-58|1957–58]]||20||6|||||||| |- |[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1958-59|1958–59]]||26||2|||||||| |- |[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1959-60|1959–60]]||27||8|||||||| |- |[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1959-60|1959–60]]||rowspan="2"|[[Manchester City FC|Manchester City]]||rowspan="2"|[[L-Ewwel Diviżjoni tal-Football League|isem Diviżjoni]]||7||2|||||||| |- |[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1961-62|1961–62]]||43||21|||||||| |- !colspan="3"|Italja !colspan="2"|Kampjonat !colspan="2"|[[Coppa Italia]] !colspan="2"|Total |- |[[Kampjonat tal-futbol Taljan 1961-62|1961–62]]||[[Torino FC|Torino]]||[[Serie A]]||27||10|||||||| |- !colspan="3"|Ingilterra !colspan="2"|Kampjonat !colspan="2"|[[FA Cup]] !colspan="2"|Total |- |[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1962-63|1962–63]]||rowspan="11"|[[Manchester United FC|Manchester United]]||rowspan="11"|[[L-Ewwel Diviżjoni tal-Football League|isem Diviżjoni]]||44||29|||||||| |- |[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1963-64|1963–64]]||41||45|||||||| |- |[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1964-65|1964–65]]||41||45|||||||| |- |[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1965-66|1965–66]]||52||39|||||||| |- |[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1966-67|1966–67]]||48||24|||||||| |- |[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1967-68|1967–68]]||38||25|||||||| |- |[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1968-69|1968–69]]||27||9|||||||| |- |[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1969-70|1969–70]]||36||21|||||||| |- |[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1970-71|1970–71]]||20||12|||||||| |- |[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1971-72|1971–72]]||41||13|||||||| |- |[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1972-73|1972–73]]||12||3|||||||| |- |[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1973-74|1973–74]]||[[Manchester City FC|Manchester City]]||[[L-Ewwel Diviżjoni tal-Football League|isem Diviżjoni]]||26||12|||||||| |- !rowspan="2"|Total !!colspan="2"|Ingilterra |560 |290|||||||| |- !colspan="2"|Italja |27 |10|||||||| |- !colspan="3"|Total fil-karriera |587 |300|||||||| |} == Biblijografija == * {{ċita ktieb |isem1=Denis |kunjom1=Law |isem2=Ron |kunjom2=Gubba |titlu=Denis Law - An Autobiography |pubblikatur=Futura Publications |sena=1980 |isbn=0-7088-1902-8 |lingwa=Ingliż }} * {{ċita ktieb |isem1=Denis |kunjom1=Law |isem2=Bob |kunjom2=Harris |titlu=The King |pubblikatur=Bantam Press |sena=2003 |isbn=0-593-05140-8 |lingwa=Ingliż }} == Referenzi == {{referenzi}} == Ħoloq esterni == * [https://www.scottishfa.co.uk/players/?pid=113800&lid=1 Denis Law] fuq scottishfa.co.uk * [https://www.manutd.com/en/players-and-staff/detail/denis-law Denis Law] fuq is-sit uffiċjali ta' Manchester United {{kaxxa tal-bidu}} {{s-unuri|un}} {{kaxxa ta' suċċessjoni |qabel=[[Lev Yashin]] |titlu=[[Plejer Ewropew tas-Sena]] |snin=1964 |wara=[[Eusébio]] }} {{kaxxa tat-tmiem}} {{Ballun tad-Deheb}} {{UEFA Jubilee Awards}} {{DEFAULTSORT:Law, Denis}} [[Kategorija:Twieldu fl-1940]] [[Kategorija:Nies ħajjin]] [[Kategorija:Plejers ta' Huddersfield Town FC]] [[Kategorija:Plejers ta' Manchester City FC]] [[Kategorija:Plejers ta' Manchester United FC]] [[Kategorija:Plejers ta' Torino FC]] [[Kategorija:Futbolers Skoċċiżi]] [[Kategorija:Plejers Ewropej tas-Sena]] [[Kategorija:Plejers tas-Serie A]] 2c680h6qeg7tzedobcc6s4bslx9b33k 0 12208 279228 263393 2022-08-17T06:31:17Z Trigcly 17859 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pittura | stampa=Mona Lisa, by Leonardo da Vinci, from C2RMF retouched.jpg | daqs_stampa=230px | titlu=Mona Lisa | lingwa_oħra_1=Taljan | titlu_ieħor_1=La Gioconda | lingwa_oħra_2=Franċiż | titlu_ieħor_2=La Joconde | artist=[[Leonardo da Vinci]] | sena=c. 1503–1506 | tip=[[Pittura biż-żejt]] | għoli=77 | wisa'=53 | għoli_pulzieri=30 | wisa'_pulzieri=21 | belt=[[Pariġi]] | mużew=[[Louvre|Musée du Louvre]] }} Il-'''Mona Lisa''' (magħrufa wkoll bħala '''La Gioconda''') hija pittura tas-seklu 16, imwettqa biż-żejt fuq panew tal-luq minn [[Leonardo da Vinci]] fi żmien ir-[[Rinaxximent Taljan]]. Dan ix-xogħol huwa propjetà tal-Gvern ta' [[Franza]] u jinsab espost ġewwa l-[[Louvre]] f'[[Pariġi]] (Franza) bit-titlu ''Xbieha ta' Lisa Gherardini, mart Francesco del Giocondo''.<ref name="Louvre.fr">{{ċita web |url=http://www.louvre.fr/llv/oeuvres/detail_notice.jsp?CONTENT%3C%3Ecnt_id=10134198673226503&CURRENT_LLV_NOTICE%3C%3Ecnt_id=10134198673226503&amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;FOLDER%3C%3Efolder_id=9852723696500816&bmUID=1155229237450&bmLocale=en |titlu=Portrait of Lisa Gherardini, wife of Francesco del Giocondo |sit=Louvre.fr |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20071211112851/http://www.louvre.fr/llv/oeuvres/detail_notice.jsp?CONTENT%3C%3Ecnt_id=10134198673226503&CURRENT_LLV_NOTICE%3C%3Ecnt_id=10134198673226503&amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;FOLDER%3C%3Efolder_id=9852723696500816&bmUID=1155229237450&bmLocale=en |arkivju-data=2007-12-11 |lingwa=en}}</ref> Il-pittura turi nofs xbieha ta' mara b'espressjoni sikwit deskritta bħala enigmatika.<ref>{{ċita web |kunjom1=Pioch |isem1=Nicolas |titlu=Leonardo da Vinci: La Joconde |url=http://www.ibiblio.org/wm/paint/auth/vinci/joconde/ |data=2006-06-19 |sit=ibilio.org |lingwa=en}} </ref><ref>{{ċita web |kunjom1=Cohen |isem1=Philip |titlu=Noisy secret of Mona Lisa's smile |url=http://www.newscientist.com/article.ns?id=dn6056 |sit=New Scientist |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080221205017/http://www.newscientist.com/article.ns?id=dn6056 |arkivju-data=2008-02-21 |data=2004-06-23 |lingwa=en}}</ref> L-ambigwità espressiva tas-suġġett, il-qagħda monumentali tal-figura u l-immudellar delikat tal-forom u l-illużjoniżmu atmosferiku kienu kwalitajiet innovattivi li taw sehemhom fis-seħer li l-pittura dejjem kellha matul iż-żmien.<ref name="Louvre.fr" /> Ftit xogħlijiet oħra ta' pittura kienu suġġetti għal daqstant eżaminazzjoni, studju, mitoloġija u parodija.<ref>{{ċita web |kunjom1=Harden |isem1=Mark |url=http://www.artchive.com/artchive/L/leonardo/monalisa_text.jpg.html |sit=Artchive.com |titlu=Leonardo da Vinci: Mona Lisa |data-aċċess=2021-04-21 |lingwa=en}}</ref> == Il-Kuntest Storiku tal-Pittura == [[Stampa:Leonardo self.jpg|thumb|left|upright|Xbieha ta' Leonardo da Vinci mwettqa bil-ġibs aħmar bejn l-1512 u l-1515.]] [[Leonardo da Vinci]] beda jaħdem fuq il-Mona Lisa fl-1503 fi żmien ir-[[Rinaxximent Taljan]] u, skont [[Giorgio Vasari]], "wara li dam iġebbed erba' snin, ma lestihiex..."<ref name="Clark">{{ċita rivista |kunjom1=Clark |isem1=Kenneth |titlu=Mona Lisa |rivista=The Burlington Magazine |volum=115 |numru=840 |jstor=877242 |data=1973 |paġni=144-151 |lingwa=en}}</ref> Huwa maħsub li Leonardo ssokkta jaħdem fuqha għal tliet snin wara li mar joqgħod [[Franza]] u li lestiha ftit qabel miet fl-1519.<ref name="BBC-Faces">{{ċita aħbar |kunjom1=Chaundy |isem1=Bob |titlu=Faces of the Week |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/magazine/5392000.stm |pubblikatur=BBC News |data=2006-09-29 |lingwa=en}}</ref> Leonardo ġarr il-pittura mill-[[Italja]] għal Franza fl-1516, meta r-[[Re François I]] stieden lill-pittur biex jaħdem fil-Clos Lucé, qrib il-kastell tar-re f'[[Amboise]]. X'aktarx ir-re xtara l-pittura mingħand il-werrieta ta' Salai{{sfn|Kemp|2006|p=261-262}}, l-assistent ta' Leonardo, b'4,000 [[skud]] u żammha f'[[Château Fontainebleau]]. Din baqgħet hemm sakemm ingħatat lil [[Luiġi XI]], li wara ħa l-pittura fil-[[Palazz ta' Versailles]]. Wara r-[[Rivoluzzjoni Franċiża]] l-Mona Lisa ttieħdet fil-Louvre. [[Napuljun I ta' Franza|Napuljun I]] poġġiha fil-kamra tas-sodda tiegħu fil-[[Palazz tat-Tuileries]] u wara reġgħet ittieħdet għal darba oħra fil-Louvre. Waqt il-[[Gwerra Franko-Prussjana]] (1870-1871) iċċaqilqet mil-[[Louvre]] għal moħba xi mkien fi Franza. Il-''Mona Lisa'' ma kenitx magħrufa wisq sakemm, f'nofs is-seklu 19, l-artisti tal-Muviment Simbolista nibbieta bdew japprezzawha u jassoċjawha mal-ideat tagħhom tal-mistika femminili. Il-kritiku Walter Pater, fl-artiklu tiegħu tal-1867 dwar Leonardo, iddeskriva l-figura fil-pittura bħala għamla ta' inkarnazzjoni mitika tal-femminilità eterna, għaliex hija "ixjeħ mill-ġebel li fosthom tinsab bilqiegħda" u għaliex "kienet mejta ħafna drabi u tgħallmet is-sigrieti tal-qabar." == Suġġett u Titlu == [[Stampa:FrancisIFrance.jpg|thumbnail|Ir-Re François I ta' Franza.]] Il-Mona Lisa hija msemmija għal [[Lisa del Giocondo]] <ref>{{ċita aħbar |titlu=German experts crack the ID of 'Mona Lisa' |url=http://www.msnbc.msn.com/id/22652514/?GT1=10755 |pubblikatur=MSNBC |data=2008-01-14 |data-aċċess=2008-01-15 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080117111925/http://www.msnbc.msn.com/id/22652514/?GT1=10755 |arkivju-data=2008-01-17|lingwa=en}}</ref><ref>{{ċita aħbar |titlu=Researchers Identify Model for Mona Lisa |url=http://www.nytimes.com/aponline/arts/AP-Art-Mona-Who.html |pubblikazzjoni=The New York Times |data-aċċess=2008-01-15 |url-status=dead |lingwa=en}}</ref>, membru tal-familja Gherardini ta' [[Firenze]] u [[Toskana]] u l-mara tan-negozjant għani tal-ħarir minn Firenze [[Francesco del Giocondo]]{{sfn|Kemp|2006|p=261-262}}. Il-pittura ġiet ikkummissjonata għad-dar il-ġdida tagħhom kif ukoll biex jiċċelebraw it-twelid tat-tieni tifel tagħhom, Andrea {{sfn|Farago|1999|p=123}}. L-identità tas-suġġett ġiet aċċertata fl-[[Università ta' Heidelberg]] fl-2005, meta espert bibljotekarju skopra nota ta' Agostino Vespucci miktuba fil-ġenb fl-1503 <ref name="subject">{{ċita web |titlu=Mona Lisa – Heidelberger Fund klärt Identität |url=http://www.ub.uni-heidelberg.de/news/monalisa.html |sit=Ruprecht-Karls-Universität Heidelberg |data-aċċess=2008-01-15 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080117202816/http://www.ub.uni-heidelberg.de/news/monalisa.html |arkivju-data=2008-01-17 |lingwa=de}}</ref>. L-istudjużi kellhom diversi fehmiet, u dawn mhux biss identifikaw minn tal-anqas erba' pitturi oħra bħala l-Mona Lisa iżda pproponew ukoll bosta nies oħra bħala s-suġġett possibbli tal-pittura <ref name="monna bella">{{ċita rivista |kunjom1=Stites |isem1=Raymond S. |titlu=Mona Lisa—Monna Bella |rivista=Parnassus |volum=8 |numru=1 |paġni=7-10, 22-23 |data=1936 |jstor=771197 |lingwa=en }}</ref>{{sfn|Littlefield|1914|p=525}}{{sfn|Wilson|2000|p=366}}. Omm Leonardo Caterina<ref>Kempler, Roni: [http://sites.google.com/site/whothemonalisais2017/ Who the Mona Lisa Is] 2017, TXu 2-064-715, Google Site. [https://www.britannica.com/topic/Mona-Lisa-painting Mona Lisa, painting by Leonardo da Vinci, View article history, Roni Kempler's contributions, Encyclopædia Britannica]</ref>, Iżabella ta' Napli jew Aragon <ref name=TheAge>{{ċita aħbar |titlu=Behind that secret smile |url=http://www.theage.com.au/articles/2004/06/24/1088046208817.html |pubblikazzjoni=The Age |data=2004-06-25 |data-aċċess=2007-10-06 |lingwa=en}}</ref>, Cecilia Gallerani <ref name="Johnston">{{ċita aħbar |kunjom1=Johnston |isem1=Bruce |titlu= Riddle of Mona Lisa is finally solved: she was the mother of five |pubblikazzjoni=The Daily Telegraph |url=http://www.telegraph.co.uk/news/main.jhtml?xml=/news/2004/08/01/wmona01.xml&sSheet=/news/2004/08/01/ixworld.html |data=2004-01-08 |data-aċċess=2007-10-06 |url-status=dead |lingwa=en}}</ref>, Costanza d'Avalos (imsejħa wkoll "il-ferħana" jew ''La Gioconda''){{sfn|Wilson|2000|p=366}}, [[Isabella d'Este]], Pacifica Brandano jew Brandino, Isabela Gualanda, Caterina Sforza, u Leonardo stess kollha ssemmew bħala suġġetti possibbli <ref name="myth">{{ċita aħbar |kunjom1=Nicholl |isem1=Charles |titlu=The myth of the Mona Lisa |pubblikazzjoni=The Guardian |url=http://books.guardian.co.uk/lrb/articles/0,6109,675653,00.html | data=2002-03-28 |data-aċċess=2007-10-06 |lingwa=en}}</ref><ref name="BBC-Faces" />. Dan iż-żmien huwa aċċettat li s-suġġett hija Lisa u dan kien minn dejjem it-twemmin tradizzjonali <ref name="subject" />. It-titlu tal-pittura ttieħed minn deskrizzjoni fil-bijografija ta' Leonardo da Vinci ta' [[Giorgio Vasari]], li ġiet ippubblikata fl-1550 jiġifieri 31 sena wara l-mewt tal-artista. "Leonardo ħa f'idejh li jpinġi għal Francesco del Giocondo xbihet Mona Lisa, martu..."<ref name="Clark" /> (bit-Taljan: ''Prese Lionardo a fare per Francesco del Giocondo il ritratto di mona Lisa sua moglie''){{sfn|Vasari|1879|p=39}}. Bit-Taljan, ''ma donna'' tfisser ''sinjura tiegħi''. Din ġiet ''madonna'' u tqassret f'''mona''. ''Mona'' għaldaqstant hija forma pulita ta' indirizz. Fit-Taljan modern, il-forma mqassra ta' ''madonna'' hija spelluta bħala ''Monna'', jiġifieri xi mindaqqiet it-titlu jidher bħala ''Monna Lisa''. Din hija aktar frekwenti fil-[[lingwi Rumanzi]], bħal fil-Franċiż u t-Taljan, iżda rari fl-Ingliż. Fil-mewt ta' Leonardo fl-1525, l-assistent tiegħu Salai sar il-proprjetarju tal-pittura, minħabba li din ingħatat lilu mill-artista u tniżżlet fid-dokumenti personali tiegħu bħala ''La Gioconda''. ''Gioconda'', li bit-Taljan tfisser "ferriħija" u "pjaċevoli", kien għaldaqstant laqam mogħti lis-suġġett u logħba bil-kliem dwar il-forma femminili ta' kunjomha Giocondo{{sfn|Kemp|2006|p=261-262}}{{sfn|Bartz|2006|p=626}}. Fil-Franċiż, it-titlu ''La Joconde'' għandu l-istess tifsira doppja. == Estetika == [[Stampa:Mona Lisa detail background right.jpg|thumb|upright|Dettall mill-isfond (naħa leminija)]] [[Stampa:Mona_Lisa_detail_background_left.jpg‎|thumb|left|Dettall mill-isfond (naħa xellugija)]] Leonardo uża disinn forma ta' piramida sabiex iqiegħed il-mara b'mod sempliċi u kalm fl-ispazju tal-pittura. Dirgħajha marbutin jieħdu r-rokna tax-xellug tal-piramida. Id-dawl li jixgħel fuq sidirha, għonqha u wiċċha huwa l-istess li jagħti forma lil idejha. Milli jidher, Leonardo kien jirrikorri għall-formola sempliċi tax-xbieha tal-Madonna bilqiegħda (li dak iż-żmien kienet popolari) sabiex ipitter il-figura tal-mara bilqiegħda. Irnexxielu jimmodifika din il-formola b'suċċess sabiex b'hekk joħloq l-illużjoni viżwali tad-distanza bejn is-suġġett u l-osservatur. Driegħ is-siġġu jaħdem bħala element li jifred il-Mona Lisa mill-osservatur. [[Stampa:Mona Lisa detail hands.jpg|thumb|upright|Dettall ta' jdejn il-Mona Lisa, fejn idha l-leminija sserraħ fuq dik xellugija. Leonardo għażel din il-qagħda, u mhux ċurkett tat-tieġ, sabiex juri li Lisa hija mara ta' virtu u leali lejn żewġha.]] [[Stampa:Mona Lisa detail eyes.jpg|thumb|left|Dettall juri l-ħarsa tas-suġġett.]] Il-mara bilqiegħda tinsab f'qagħda dritta u prominenti b'dirgħajha marbutin, simbolu tan-natural riżervat tagħha. Il-ħarsa profonda tagħha ssammar l-osservatur u tidher tistiednu biex tikkomunika miegħu fis-skiet. Peress li l-wiċċ imdawwal huwa prattikament imdawwar b'elementi ħafna aktar skuri (ix-xagħar, il-velu, id-dellijiet), l-osservatur jinġibed ħafna aktar lejn wiċċ il-Mona Lisa. Għaldaqstant il-kompożizzjoni tal-figura toħloq effett ambigwu: l-osservatur jinġibed lejn din il-mara misterjuża iżda jkollu jżomm id-distanza, bħallikieku kienet ħlejqa divina. Mhemm ebda ħjiel ta' djalogu intimu bejn il-mara u l-osservatur, bħalma jiġri fil-każ tax-xbieha ta' ''Baldassare Castiglione'' (fil-Louvre) li saret minn [[Raffaello Sanzio|Raffaello]] xi għaxar snin wara l-Mona Lisa, li ġie bla dubju ta' xejn influwenzat mix-xogħol ta' Leonardo. Din il-pittura kienet fost l-ewwel xbiehat li juru suġġett fuq sfond immaġinarju. Il-mara enigmatika tidher bilqiegħda f'donnha loġġa miftuħa fejn hemm bażi ta' kolonna skura fuq kull naħa. Warajha tinsab veduta li tieqaf hekk kif jibdew il-muntanji miksija bis-silġ. Il-mogħdijiet imserrpin u l-pont imbiegħed jagħtu ħjiel ċkejken ta' preżenza umana. Il-kurvi senswali ta' xagħar il-mara u ħwejjiġha, maħluqin bl-i[[sfumato]], jidwu fil-widien immaġinarji mmewġin u fix-xmajjar ta' warajha. Ix-xfar sfumati, il-figura grazzjuża, il-kuntrasti drammatiċi bejn iċ-ċar u l-iskur, u s-sensazzjoni ġenerali ta' kalma huma kollha karatteristika tal-istil ta' Leonardo. Minħabba li Leonardo kiseb din is-sinteżi espressiva bejn is-suġġett u l-veduta, huwa diskutibbli jekk il-Mona Lisa għandhiex tkun meqjusa xbieha tradizzjonali li tirreppreżenta l-mara ideali aktar milli l-mara reali. Is-sens ta' armonija ġenerali miksub fil-pittura, b'mod speċjali fil-ħjiel ta' tbissima fuq fomm is-suġġett, jirrifletti l-idea li kellu Leonardo tal-għaqda bejn il-bniedem u n-natura. Il-Mona Lisa m'għandha ebda xagħar fuq wiċċha, la fuq ħuġbejha u lanqas fuq il-kpiepel ta' għajnejha. Xi riċerkaturi jisħqu li dak iż-żmien in-nisa ta' klassi kellhom użanza jneħħuh dan, minħabba li kien meqjus ħaġa mhux ta' quddiem in-nies {{sfn|Turudich|2003|p=198}}<ref>{{ċita ktieb |titlu=Mona Lisa: The Picture and the Myth |kunjom1=McMullen |isem1=Roy |pubblikatur=Macmillan Publishers |data=1976 |isbn=978-0333191699 |lingwa=en}}</ref>. Għall-osservaturi moderni n-nuqqas tax-xagħar tal-għajnejn iżid mal-kwalità kemxejn semiastratta tal-wiċċ. == Serq u Vandaliżmu == [[Stampa:Mona_Lisa_stolen-1911.jpg‎|thumb|left|Il-Mona Lisa nsterqet fl-1911.]] Il-Mona Lisa qiegħda attwalment esposta fil-Musée du Louvre f'Pariġi, fi Franza. Il-fama dejjem tiżdied tal-pittura ġiet aktar enfasizzata meta nsterqet fil-21 ta' Awwissu 1911. L-għada l-pittur [[Louis Béroud]] daħal fil-Louvre u mar fis-Salon Carré fejn il-Mona Lisa kienet ilha esposta għal ħames snin. Iżda minflok il-Mona Lisa sab erba' grampuni tal-ħadid. Béroud sejjaħ il-kap tas-sezzjoni tal-gwardji, li ħaseb li t-tpinġija kienu qegħdin jitteħdulha xi ritratti għall-skopijiet kummerċjali. Ftit sigħat wara, Béroud reġa' sejjaħ il-kap tas-sezzjoni tal-mużew, u ġie kkonfermat li l-Mona Lisa ma tteħditx mill-fotografi. Il-Louvre ingħalaq għal ġimgħa sħiħa sabiex tiġi ffaċilitata l-investigazzjoni tas-serqa. Is-suspett waqa' fuq il-poeta Franċiż [[Guillaume Apollinaire]], li kien saħaq li l-Louvre għandu "jinħaraq", u għalhekk ġie arrestat u mitfugħ il-ħabs. Apollinaire ipprova jdaħħal lil sieħbu [[Pablo Picasso]] fil-kwistjoni, li nġieb huwa wkoll għall-interrogazzjoni, iżda t-tnejn inħelsu aktar tard <ref name="monalisa25">{{ċita web |kunjom1=Chua-Eoan |isem1=Howard |titlu=Top 25 Crimes of the Century: Stealing the Mona Lisa, 1911 |url=http://www.time.com/time/2007/crimes/2.html |sit=Time |data=2007 |data-aċċess=2007-09-15 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20070320011355/http://www.time.com/time/2007/crimes/2.html |arkivju-data=2007-03-20 |lingwa=en}}</ref>. Dak iż-żmien kien maħsub li l-pittura ntilfet għalkollox u kien biss wara sentejn li nqabad il-ħalliel. L-impjegat fil-Louvre [[Vincenzo Peruggia]] seraq il-Mona Lisa billi daħal fil-bini waqt is-sigħat regolari tal-ftuħ, staħba ġo kmajra tal-ixkupi u ħarab 'il barra biha moħbija taħt il-kowt wara li ngħalaq il-mużew {{sfn|Bartz|2006|p=626}}. Peruggia kien patrijott Taljan li kien jemmen li x-xogħol ta' Leonardo għandu jerġa' lura fl-Italja u jiġi espost f'mużew Taljan. Peruggia seta' tħeġġeġ minn ħabib tiegħu li kien ibiegħ kopji tal-pittura, minħabba li l-valur ta' dawn kien jogħla ħafna wara s-serqa tal-kopja oriġinali. Wara li żamm it-tpinġija fl-appartament tiegħu għal sentejn, Peruggia beda jitlef sabru u sa fl-aħħar inqabad meta pprova jbiegħha lid-diretturi tal-[[Gallerija Uffizi]] ġewwa [[Firenze]]. Wara dan kollu, il-Mona Lisa ġiet esposta madwar l-Italja kollha u ttieħdet lura fil-Louvre fl-1913. Ġewwa l-Italja Peruggia ġie mfaħħar għall-patrijottiżmu tiegħu u kien għalhekk li qatta' biss ftit xhur il-ħabs <ref name="monalisa25" />. Matul it-[[Tieni Gwerra Dinjija]], il-pittura tneħħiet għal darba oħra mil-Louvre u ttieħdet f'postijiet anqas perikolużi: l-ewwel f'Château d'Amboise, imbagħad fil-[[Kunvent Loc-Dieu]] u fl-aħħar fl-[[Ingres Museum]] ġewwa [[Montauban]]. Fl-1956, il-pittura saritilha ħsara estensiva fil-parti t'isfel meta vandalu tefa' l-aċtu fuqha <ref name="BBC-Faces" />. Fit-30 ta' Diċembru tal-istess sena żagħżugħ [[Bolivja]]n għamlilha l-ħsara billi waddbilha ġebla. Ġara li ntilfet biċċa żgħira mill-pigment ta' qrib il-minkeb xellugi, iżda ma damitx ma nżebgħet. == Konservazzjoni == Il-Mona Lisa għexet għal aktar minn 500 sena, u kummissjoni internazzjonali li ltaqgħet fl-1952 irrimarkat li "x-xbieha qiegħda fi stat eċċezzjonali ta' preservazzjoni" <ref name="mohen">{{ċita ktieb |kunjom1=Mohen |isem1=Jean-Pierre |kunjom2=Menu |isem2=Michel |kunjom3=Mottin |isem3=Bruno |titlu=Mona Lisa: Inside the Painting |pubblikatur=Harry N. Abrams |data=2006 |isbn=978-0810943155 |lingwa=en}}</ref>. Dan huwa parzjalment dovut għall-varjetà ta' trattamenti ta' konservazzjoni li ngħatat il-pittura. Analiżi dettaljata minn Madame de Gironde fl-1933 uriet li l-ewwel restawraturi "żammew lura ħafna" <ref name="mohen" />. Madanakollu, l-applikazzjonijiet ta' verniċ fuq il-pittura kienu laħqu swiedu saħansitra sal-aħħar tas-seklu 16, u tindifa aggressiva u passata friska ta' verniċ fl-1809 neħħew xi ftit mill-kisja ta' kulur tal-wiċċ, li ċċara l-wiċċ tal-figura. Minkejja t-trattamenti kollha, il-Mona Lisa ngħatat attenzjoni tajba matul l-istorja tagħha u t-tim ta' konservazzjoni tal-2004/5 kien ottimist dwar il-futur ta' din l-opra tal-arti <ref name="mohen" />. ==== Tavla tal-Luq ==== F'xi punt fl-istorja tagħha, il-Mona Lisa tneħħiet mill-gwarniċ oriġinali tagħha. Il-panew tal-luq kien jikber u jiċkien minħabba bidliet fl-umdità, u għaldaqstant bdiet tiżviluppa qasma qrib il-parti ta' fuq tat-tavla. Il-qasma tasal sa xagħar il-figura. Bejn nofs is-seklu 18 u l-bidu tas-seklu 19, xi ħadd ipprova jsewwi l-qasma billi jpoġġi żewġ maqfla tal-ġewż forma ta' farfett fuq il-wara tat-tavla qisu xi 1/3 fil-ħxuna tagħha. Dan ix-xogħol twettaq bis-sengħa u stabbilizza l-qasma b'suċċess. F'punt minnhom bejn l-1888 u l-1905, jew forsi meta nsterqet, il-maqfel ta' fuq waqa'. Restawratur ieħor inkolla u għalaq it-toqba li dehret bid-drapp. Il-gwarniċ flessibbli tal-ballut (miżjud fl-1951) u l-lasti (miżjudin fl-1970) jgħinu sabiex il-panew ma jinbaramx iżjed. Maqfel forma ta' farfett jevita li l-panew jixxaqqaq iżjed. Il-pittura tinżamm attwalment f'kundizzjonijiet klimatiċi ikkontrollati u stretti f'niċċa tal-ħġieġ, li hija reżistenti għall-bulits. L-umdità li tinżamm fiha hija ta' 50% ±10%, u t-temperatura tinżamm bejn 18 u 21&nbsp;°C. Sabiex ikun hemm kumpens għall-bidliet fl-umdità relattiva, in-niċċa fiha wkoll strat ta' ġell tas-silika li jipprovdi 55% tal-umdità relattiva <ref name="mohen" />. ==== Gwarniċ ==== [[Stampa:Mona-lisa-through-glass.jpg|thumb|right|200px|Nies jaraw il-Mona Lisa wara l-ħġieġ (qabel ma ċċaqilqet fl-2005).]] Minħabba li t-tavla tal-luq tal-Mona Lisa tespandi u tiċkien bil-bidla fl-umdità, il-pittura tilfet xi ftit mil-forma tagħha. Sabiex ipattu għad-deformazzjonijiet li kellha tgħaddi minnhom matul il-konservazzjoni tagħha waqt it-Tieni Gwerra Dinjija, u sabiex il-pittura titħejja għall-wirja f'isem l-anniversarju tal-500 sena ta' Da Vinci, fl-1951 il-Mona Lisa tqiegħdet fi gwarniċ tal-ballut flessibbli b'lasti tal-fagu minn naħa għall-oħra. Dan il-gwarniċ flessibbli, li huwa użat flimkien mal-gwarniċ dekorattiv deskritt hawn isfel, jagħfas fuq il-panew sabiex ma jkomplix jinbaram iżjed. Fl-1970, il-lasti tal-fagu inbidlu f'lasti oħra magħmula mill-aġġru wara li nstab li l-injam tal-fagu ġie attakkat mill-insetti. Fl-2004-2005 tim ta' studjużi konservaturi bidlu l-lasti tal-aġġru f'oħrajn tas-sikamoru u żiedu magħhom virga tal-metall għall-kejl xjentifiku tal-bidliet fil-forma tal-panew. Il-Mona Lisa kellha bosta gwarniċi dekorattivi differenti fl-istorja tagħha minħabba li l-gosti kienu jinbidlu maż-żmien. Fl-1906, il-kontessa ta' Béarn tat il-gwarniċ attwali lill-pittura, xogħol Rinaxximentali konsistenti mal-perijodu storiku tal-Mona Lisa. It-truf tal-pittura traqqmu minn tal-anqas darba fl-istorja tagħha sabiex titqiegħed fi gwarniċi differenti, iżda ebda parti mill-istrat oriġinali taż-żebgħa ma traqqmet <ref name="mohen" />. ==== Tindif u Irtokki ==== [[Stampa:Mona_Lisa_margin_scribble.jpg|thumb|right|200px|In-nota fil-ġenb ta' Agostino Vespucci.]] L-ewwel tindif, applikazzjoni friska ta' verniċ u rtukkar l-aktar estensivi tal-Mona Lisa seħħew fl-1809 meta ingħatatilha ħasla u applikazzjoni friska ta' verniċ minn Jean-Marie Hooghstoel, li kien responsabbli mir-restawr tal-pitturi tal-gallerija tal-Musée Napoléon. Ix-xogħol kien jinvolvi ħasil bl-ispirti, irtokki fuq il-kulur u applikazzjoni friska ta' verniċ fuq il-pittura. Fl-1906, ir-restawratur tal-Louvre Eugène Denizard wettaq irtokki bl-akkwarelli fuq il-partijiet tal-istrat tal-kulur iddisturbat mill-qasma fil-panew. Denizard irtokka wkoll it-truf tal-pittura bil-verniċ sabiex jgħatti l-partijiet li qabel kienu mgħottija minn gwarniċ ieħor antik. Fl-1913, meta l-pittura nstabet mill-ġdid wara li nsterqet, Denizard reġa ssejjaħ sabiex jaħdem fuq il-Mona Lisa. Denizard ingħatawlu istruzzjonijiet biex ma jnaddafx il-pittura mingħajr solvent u biex jirtokka b'mod ħafif il-ħafna brix li sarilha bl-akkwarelli. Fl-1952, l-istrat tal-verniċ fuq l-isfond tal-pittura ġie rregolarizzat ma' dak fil-bqija tal-pittura. Wara t-tieni attakk fl-1956, ir-restawratur Jean-Gabriel Goulinat ingħatawlu istruzzjonijiet biex jirtokka l-ħsarat li saru fuq il-minkeb xellugi tal-Mona Lisa bl-akkwarelli <ref name="mohen" />. Fl-1977, instab attakk ġdid mill-insetti fuq il-wara tal-panew minħabba s-serratizzi miżjuda sabiex ma titgħawwiġx il-pittura. Dan ġie ttrattat fuq il-post bit-tatrakloridu tal-karbonju, u wara bl-ossidu tal-etilene. Fl-1985, il-punt reġa ġie ttrattat mill-ġdid bit-tetrakloridu tal-karbonju bħala miżura preventiva <ref name="mohen" />. ==== Skan infraħmar ==== Fl-2004 esperti Kanadiżi mill-Kunsill Nazzjonali għar-Riċerka wettqu skan infraħmar tridimensjonali. Minħabba l-qedem tal-verniċ fuq il-pittura kien diffiċli li jingħarfu d-dettalji. Id-data tal-iskan u l-infraħmar intużat minn Bruno Mottin miċ-"Ċentru għar-Riċerka u r-Restawr" tal-Mużewijiet Franċiżi sabiex iseddaq l-argument li l-velu trasparenti tas-suġġett huwa ''guarnello'', użat tipikament min-nisa tqal jew eżatt wara li dawn ikunu welldu. ''Guarnello'' jixtiebaħ jinsab fir-''Ritratt ta' Smeralda Brandini'' (ċ.1470/1475) ta' [[Sandro Botticelli]] li juri mara tqila (dan huwa attwalment espost fil-Victoria and Albert Museum f'Londra). Barra minn hekk, din ir-riflessografija wriet li xagħar il-Mona Lisa ma jidhirx mitluq 'l isfel iżda marbut ma' bonit fuq il-wara ta' rasha jew miġbur bil-molol f'qagħqa u mgħotti b'velu ta' bordura bi ħjata mdawra. Fis-seklu 16, ix-xagħar mitluq fuq l-ispalel kien stil tax-xbejbiet jew tal-prostituti. Din il-kuntradizzjoni apparenti dwar l-istatus tal-Mona Lisa bħala mara miżżewġa issa ssolviet. Ir-riċerkaturi mhux biss użaw id-data miksuba biex jikxfu d-dettalji tekniċi mħaddma minn Leonardo, iżda bassru wkoll li l-pittura mhux se tiddegrada wisq jekk it-teknika ta' konservazzjoni attwali titkompla <ref>{{ċita aħbar |data-aċċess=2008-04-27 |url=http://www.cbc.ca/arts/story/2006/09/26/mona-lisa-research.html |titlu=3-D scan uncovers secrets behind Mona Lisa's smile |pubblikazzjoni=CBC.ca |data=2006-09-26 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080125170505/http://www.cbc.ca/arts/story/2006/09/26/mona-lisa-research.html |arkivju-data=2008-01-25 |lingwa=en}}</ref><ref>{{ċita aħbar |data-aċċess=2008-04-27 |url=http://www.canada.com/edmontonjournal/news/story.html?id=45cc0dcc-7a3d-4256-8c67-2a4e5d1645d3&k=75720 |titlu=Canadian researchers set to reveal Mona Lisa mysteries |pubblikazzjoni=Edmonton Journal |data=2006-09-23 |kunjom1=Boswell |isem1=Randy |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080622005729/http://www.canada.com/edmontonjournal/news/story.html?id=45cc0dcc-7a3d-4256-8c67-2a4e5d1645d3&k=75720 |arkivju-data=2008-06-22 |lingwa=en}}</ref>. Matul l-2006, il-Mona Lisa għaddiet minn osservazzjoni xjentifika mill-akbar fejn permezz tal-kameras infrared ingħatat prova li kienet oriġinarjament liebsa bonit u qiegħda taqbad xagħarha, ħaġa li Leonardo ddeċieda li jbiddel <ref>{{ċita aħbar |kunjom1=Austen |isem1=Ian |titlu=New Look at 'Mona Lisa' Yields Some New Secrets |url= http://www.nytimes.com/2006/09/27/arts/design/27mona.html |pubblikazzjoni=The New York Times |data=2006-09-27 |data-aċċess=2007-06-08 |lingwa=en}}</ref>. ==== Wirja ==== Fis-6 ta' April 2005, wara perijodu ta' manutenzjoni, dokumentazzjoni u analiżi tal-kuratur, il-pittura ċċaqilqet f'post ġdid fis-Salle des États stess tal-mużew. Hija esposta f'niċċa magħluqa mibnija apposta li tirregola l-klima, bi ħġieġ reżistenti għall-bulits <ref>{{ċita aħbar |data-aċċess=2008-04-27 |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/arts/4413303.stm |titlu=Mona Lisa gains new Louvre home |pubblikazzjoni=BBC News |data=2005-04-06 |lingwa=en}}</ref> About 6 million people view the painting at the Louvre each year.<ref name="BBC-Faces" />. Bejn wieħed u ieħor 6 miljun persuna żżur il-pittura fil-Louvre kull sena <ref name="BBC-Faces" />. == Fama == [[Stampa:La_Joconde_-_Gioconda.jpg|thumb|left|Il-''Mona Lisa'' kif kienet tidher oriġinarjament.]] [[Stampa:JFK, Marie-Madeleine Lioux, André Malraux, Jackie, L.B. Johnson, unveiling Mona Lisa at National Gallery of Art.png|thumb|upright|Il-''Mona Lisa'' esposta f'[[Washington]] fl-1963 fil-preżenza tal-Kennedys, [[Lyndon B. Johnso]]n u l-ministru Franċiż tal-affarijiet kulturali [[André Malraux]] flimkien ma' martu.]] L-istudjuż tal-istorja Donald Sassoon iddokumenta l-fama tal-pittura. F'nofs is-seklu 19, [[Théophile Gautier]] u l-[[poeti Romantiċi]] iddeskrivew il-Mona Lisa bħala ''femme fatale'' għaliex Lisa kienet persuna normali. Il-Mona Lisa "...kienet ktieb miftuħ minn fejn wieħed seta' jaqra dak li ried; jista' jkun għaliex ma kenitx figura reliġjuża; u jista' jkun għaliex l-esperti letterarji kienu mill-biċċa l-kbira rġiel li għamluha s-suġġett ta' ruxxmata fantażiji maskili ma jispiċċaw qatt." Matul is-seklu 20 mhux biss insterqet iżda saret ukoll oġġett ta' riproduzzjoni bil-massa, merkanzija, żuffjett u spekulazzjoni. Ġiet riprodotta wkoll fi 300 pittura u 2,000 reklam <ref name="Sassoon">{{ċita rivista |kunjom1=Sassoon |isem1=Donald |titlu=Mona Lisa: the Best-Known Girl in the Whole Wide World |rivista= History Workshop Journal |data=2001 |numru=51 |paġni=1-18 |jstor=4289718 |lingwa=en}}</ref>. Il-mara ġiet deskritta bħala truxa, bil-vistu {{sfn|Littlefield|1914|p=525}}, bla snien, "prostituta mħallsa tajjeb", namrata ta' ħafna nies, riflessjoni tan-nevrożi tal-artista, u vittma ta' sifilide, infezzjoni, paraliżi, kolesterol u uġigħ ta' snien <ref name="Sassoon" />. L-ispekulazzjonijiet mill-għorrief kif ukoll mid-dilettanti attribwew l-isem ta' Lisa lil minn tal-anqas erba' pitturi differenti <ref name="monna bella" />{{sfn|Wilson|2000|p=366}}{{sfn|Littlefield|1914|p=525}} u l-identità tagħha lil minn tal-anqas għaxar persuni differenti <ref name="Johnston" /><ref name="myth" /><ref name="TheAge" /><ref name="BBC-Faces" />. Min iżur il-Mona Lisa ġeneralment idum bejn wieħed u ieħor 15-il sekonda jaraha <ref>{{ċita aħbar |kunjom1=Gentleman |isem1=Amelia |titlu=Smile, please |url=http://arts.guardian.co.uk/features/story/0,,1330413,00.html |pubblikazzjoni=[The Guardian |data=2004-10-19 |data-aċċess=2007-10-13 |lingwa=en}}</ref>. Sas-seklu 20, il-Mona Lisa kienet biss waħda fost ħafna pitturi famużi u żgur mhux "l-aktar pittura famuża" <ref>{{ċita aħbar |kunjom1=Riding |isem1=Alan |titlu=In Louvre, New Room With View of 'Mona Lisa' |url=http://www.nytimes.com/2005/04/06/arts/design/06lisa.html |pubblikazzjoni=The New York Times |data=2005-04-06 |data-aċċess=2007-10-07 |lingwa=en}}</ref> fid-dinja bħalma hija magħrufa llum il-ġurnata. Fost ix-xogħlijiet li jinsabu fil-Louvre, fl-1852 il-valur tagħha kien ta' 90,000 frank meta wieħed jikkumpara max-xogħlijiet ta' Raffaello li kellhom valur jilħaq is-600,000 frank. Fl-1878, il-gwida Baedeker sejħitilha "l-aktar xogħol ċelebri ta' Leonardo fil-Louvre". Bejn l-1851 u l-1880, l-artisti li żaru l-Louvre ikkuppjaw il-Mona Lisa bejn wieħed u ieħor nofs id-drabi ta' ċerti xogħlijiet minn [[Bartolomé Esteban Murillo]], [[Antonio da Correggio]], [[Paolo Veronese]], [[Tiziano]], [[Jean-Baptiste Greuze]] u [[Pierre Paul Prud'hon]]. Qabel is-sensiela ta' żjariet li l-pittura għamlet fl-1962/3 l-istima tal-valur tagħha kien ta' $100,000,000, iżda ma nxtrat ebda assigurazzjoni u minflok intefqu aktar flus fuq sigurtà <ref>{{ċita ktieb |editur-kunjom1=Young |editur-isem=Mark |titlu=The Guinness Book of World Records 1999 |data=1999 |isbn=978-0553580754 |pubblikatur=Bantam Books |lingwa=en}}</ref>. Bħala pittura tiswa l-flus, kien biss riċentement li tliet pitturi oħra saru jiswew aktar mill-Mona Lisa f'termini ta' flus: ir-''[[Ritratt ta' Adele Bloch-Bauer I]]'' ta' [[Gustav Klimt]] li nbiegħet għal $350 miljun, il-''[[Woman III]]'' ta' [[Willem de Kooning]] li nbiegħet għal $138 miljun f'Novembru 2006 u n-''[[No. 5, 1948]]'' minn [[Jackson Pollock]] li nbiegħet għas-somma rekord ta' $140 miljun f'Novembru 2006. Għalkemm dawn il-figuri huma aktar mill-figura tal-1962 stimata għall-Mona Lisa, it-tqabbil ma jqisx il-bidla fil-prezz li ġġib l-inflazzjoni - $100 miljun fl-1962 huwa l-ekwivalenti ta' bejn wieħed u ieħor $700 miljun fl-2009 meta tiġi kkalkulata l-inflazzjoni bl-Indiċi tal-Prezz tal-Konsumatur tal-[[Stati Uniti|Istati Uniti]] <ref>{{ċita web |data-aċċess=2021-04-20 |url=https://www.measuringworth.com/calculators/uscompare/ |titlu=Seven Ways to Compute the Relative Value of a U.S. Dollar Amount - 1790 to Present |sit=MeasuringWorth.com |lingwa=en}}</ref>. == Riproduzzjonijiet u Parodiji == Id-dinja tal-arti avangardista qieset li l-popolarità tal-''Mona Lisa'' huwa fatt li ma jistax jinċaħad. Minħabba l-istatura dominanti tal-pittura, id-Dadaisti u s-Surrealisti sikwit kienu jipproduċu modifikazzjonijiet u karikaturi tagħha. Fl-1919, Marcel Duchamp, wieħed mill-aktar Dadaisti ta' influwenza, ħoloq l-''L.H.O.O.Q.'' bħala parodija tal-Mona Lisa magħmula minn riproduzzjoni fqira tal-figura b'mustaċċi u pizzett u taħtha inżiedet skrizzjoni insolenti, li meta tinqara bil-Franċiż tinstema' "Elle a chaud au cul" (tradotta litteralment bħala "Għandha sormha sħun", li timplika li l-mara fil-pittura hija eċitata sesswalment u qiegħda tfittex). Din kellha tkun ċajta fl-istil ta' Freud, b'referenza għall-omosesswalità allegata ta' Leonardo. Skont Rhonda R. Shearer, ir-riproduzzjoni apparenti hija fil-fatt kopja parzjalment ibbażata fuq wiċċ Duchamp stess. [[Salvador Dalí]], famuż bħala pijunier tas-surrealiżmu, pinġa awtoritratt bħala l-Mona Lisa fl-1954. == Referenzi == {{referenzi|2}} == Sorsi == * {{ċita ktieb |kunjom1=Bartz |isem1=Gabriele |kunjom2=König |isem2=Eberhard |data=2006|titlu=Art and Architecture: Louvre |pubblikatur=H. F. Ullman |isbn=978-3833119439 |lingwa=en}} * {{ċita ktieb |kunjom1=Farago |isem1=Claire J. |data=1999 |titlu=Leonardo's Projects, C. 1500-1519 |pubblikatur=Garland Publishing Inc. |isbn=9780815329350 |lingwa=en}} * {{ċita ktieb |kunjom1=Kemp |isem1=Martin |data=2006 |titlu=Leonardo Da Vinci: The Marvellous Works of Nature And Man |pubblikatur=Oxford University Press |isbn=0-19-280725-0 |lingwa=en}} * {{ċita magażin |kunjom1=Littlefield |isem1=Walter |data=1914 |titlu=The Two "Mona Lisas" |magażin=The Century: A Popular Quarterly |numru=87 |pubblikatur=Scribner & Company |lingwa=en}} * {{ċita ktieb |kunjom1=Turudich |isem1=Daniela |kunjom2=Welch |isem2=Laurie J. |data=2003 |titlu=Plucked, Shaved & Braided: Medieval and Renaissance Beauty and Grooming Practices 1000–1600 |pubblikatur=Streamline Press |isbn=978-1930064089 |lingwa=en}} * {{ċita ktieb |kunjom1=Vasari |isem1=Giorgio |data=1550 |titlu=Le vite de' più eccellenti pittori, scultori ed architettori |pubblikatur=G.C. Sansoni |lingwa=it}} * {{ċita ktieb |kunjom1=Wilson |isem1=Colin |data=2000 |titlu=The Mammoth Encyclopedia of the Unsolved |pubblikatur=Carroll & Graf Publishers |isbn=978-0786707935 |lingwa=en}} == Ħoloq esterni == * [http://www.megamonalisa.com Mega Mona Lisa] * [http://www.pbs.org/treasuresoftheworld/a_nav/mona_nav/main_monafrm.html Theft of the Mona Lisa] * [http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/3660143.stm Aging Mona Lisa worries Louvre] * [http://www.bbc.co.uk/science/leonardo/gallery/monalisa.shtml The Mona Lisa] * [http://www.elrelojdesol.com/leonardo-da-vinci/gallery-english/index.htm Leonardo da Vinci, Gallery of Paintings and Drawings] * [http://news.independent.co.uk/europe/article357000.ece Unmasking the Mona Lisa: Expert claims to have discovered da Vinci's technique] * [http://www.kleio.org/en/history/monalisa/ml_fakten.html Who is Mona Lisa? Historical Facts versus Conjectures] * [http://www.cosmosmagazine.com/node/691 "Mona Lisa had a makeover, 3D images reveal"] * [http://www.aiwaz.net/shattered-images-of-mona-lisa-story-of-a-portrait/a69 Mona Lisa replicated in later art] * [http://www.latrobe.edu.au/news/articles/2008/podcasts/the-mona-lisa-with-donald-sassoon/transcript The Mona Lisa with Professor Donald Sassoon] * [http://www.leonardosshoes.com/gallery/index.html ''Anatomy of a Smile: Mona's Bones'' (2002) and ''Mona Masticating'' (2006)] [[Kategorija:Pitturi ta' Leonardo da Vinci]] [[Kategorija:Pitturi tal-Louvre]] [[Kategorija:Pitturi tal-1500s]] is4xcaso3ys1ypofdp4enydrxmci4kz 0 15356 279207 243973 2022-08-16T19:08:23Z Chrisportelli 355 /* L-għażla tal-organizzatur */ tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki {{Infobox kompetizzjoni futbol |isem_kompetizzjoni = Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2012 |titli_oħra = {{pl}} Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej 2012<br />{{uk}} Чемпіонат Європи з футболу 2012 |pajjiż = Polonja |pajjiż2 = Ukrajna |dati = 8 ta' Ġunju – 1 ta' Lulju |parteċipanti = 16 |konfederazzjoni = 1 |grawnds = 8 |bliet = 8 |rebbieħ = {{fb|Spanja}} <small>(it-3 titlu)</small> |tieni = {{fb|Italja}} |tielet = |raba' = |partiti = 31 |gowls = 76 |attendenza = 1440896 |l-aqwa_skorer = {{flagicon|Spanja}} [[Fernando Torres]] (3) |l-aqwa_plejer = |staġun_preċedenti = [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2008|2008]] |staġun_suċċessiv = [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2016|2016]] }} [[Stampa:EURO 2012 Lvov clock.jpg|thumb|250px|Arloġġ ġewwa Lviv, fl-Ukrajna, juri l-ġranet li għad baqa' għall-bidu tal-kompetizzjoni]] Il-'''Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2012''', magħrufin sempliċement bħala '''Euro 2012''', kienu l-erbatax-il edizzjoni tal-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol|Kampjonati Ewropej]], kompetizzjoni dedikata għat-[[Lista tat-timijiet nazzjonali tal-futbol tal-irġiel|timijiet nazzjonali tal-futbol]] tal-[[UEFA]]. Il-fażi finali tat-turnew saret ġewwa l-[[Polonja]] u l-[[Ukrajna]] bejn it-8 ta' Ġunju u l-1 ta' Lulju 2012. Din kienet l-aħħar darba li l-fażi finali rat il-parteċipazzjoni ta' 16-il pajjiż, fejn għall-edizzjoni tal-2016 hu previst li n-numru ta' parteċipanti jiġi estiż għal 24. Il-[[Kwalifikazzjoni għall-Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2012|fażi ta' kwalifikazzjoni]] saret bejn Awwissu 2010 u Novembru 2011. Fil-finali li saret ġewwa l-[[Olympic Stadium (Kjiv)|Olympic Stadium]] ta' [[Kjiv]] (l-[[Ukrajna]]), [[Tim nazzjonali tal-futbol ta' Spanja|Spanja]] rebħu l-kompetizzjoni bl-iskor ta' 4–0 kontra l-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Italja|Italja]]. B'din ir-rebħa Spanja saru l-ewwel tim li rebħu żewġ edizzjonijiet konsekuttivi tal-Kampjonati tal-Euro, u l-ewwel tim nazzjonali Ewropew li rebaħ tliet titli internazzjonali infila, li jinkludu l-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2008|Euro 2008]] u t-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 2010|Tazza tad-Dinja 2010]]. Minħabba li Spanja kienu diġà ggwadanjaw l-aċċess għat-[[Tazza tal-Konfederazzjonijiet 2013]] wara t-trijonf fit-Tazza tad-Dinja, l-Italja ikkwalifikat. == L-għażla tal-organizzatur == === Offerti === Għall-bidu, l-organizzazzjoni ta' dan l-avveniment kienet bejn ħames offerti minn seba' pajjiżi: [[Kroazja]]–[[Ungerija]] (ma' xulxin), il-[[Greċja]], l-[[Italja]], [[Polonja]]–[[Ukrajna]] (ma' xulxin), u t-[[Turkija]]. Nhar it-8 ta' Novembru, 2005, il-Kumitat Eżekuttiv tal-UEFA naqqas il-lista tal-kandidati għal tlieta:<ref>{{ċita web |url=http://www.uefa.com/uefa/keytopics/kind=4194304/newsid=364810.html |titlu=Trio in EURO 2012 running |isem=Mark |kunjom=Chaplin |data=2005-11-08 |pubblikatur=UEFA |data-aċċess=2007-04-19 |lingwa=Ingliż }}</ref> {| class="wikitable" |- ! Pajjiż ! Voti |- bgcolor="#90EE97" | {{bandierapajjiż|Italja}} || align="center"|11 |- bgcolor="#90EE97" | {{bandierapajjiż|Kroazja}} / {{bandierapajjiż|Ungerija}} || align="center"|9 |- bgcolor="#90EE97" | {{bandierapajjiż|Polonja}} / {{bandierapajjiż|Ukrajna}} || align="center"|7 |- | {{bandierapajjiż|Turkija}} || align="center"|6 |- | {{bandierapajjiż|Greċja}} || align="center"|2 |} Fil-31 ta' Mejju 2006, it-tliet offerti komplew it-tieni fażi tal-proċess billi bagħtu iktar ''dossiers'' dettaljati. F'Settembru tal-2006, il-UEFA wettqet żjarat fuq is-siti tal-pajjiżi kandidati. L-offerta ta' Polonja–Ukrajna ġiet magħżula b'votazzjoni mill-Kumitat Eżekuttiv tal-UEFA waqt laqgħa ġewwa [[Cardiff]] nhar it-18 ta' April 2007. B'hekk din saret it-tielet darba li żewġ pajjiżi ospitaw il-Kampjonati Ewropej, wara [[Belġju]]–[[Pajjiżi l-Baxxi]] ([[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2000|2000]]) u [[Awstrija]]–[[Żvizzera]] ([[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2008|2008]]). Ir-riżultati tal-votazzjoni kienu hekk: {| class="wikitable" |- ! Pajjiż ! Voti |- bgcolor="#90EE97" | {{bandierapajjiż|Polonja}} / {{bandierapajjiż|Ukrajna}} || align="center"|'''8''' |- | {{bandierapajjiż|Italja}} || align="center"|4 |- | {{bandierapajjiż|Kroazja}} / {{bandierapajjiż|Ungerija}} || align="center"|0 |} === Proċedura tal-votazzjoni === Il-votazzjoni kellha ssir f'massimu ta' żewġ rawnds. Sabiex il-vot ikun validu, kellu jkun hemm [[kworum]] fil-kamra tal-laqgħat, jiġifieri, mill-inqas tmien membri tal-Kumitat, esklużi l-president u d-deputat li ma kellhomx id-dritt il-vot. Fl-ewwel rawnd, kull membru kellu vot wieħed. Minħabba li l-offerta tal-Polonja u l-Ukrajna kisbet [[maġġoranza assoluta]] ta' tmien voti, din tħabbret bħala r-rebbieħa u ma kienx hemm bżonn li jsir it-tieni rawnd. Il-votazzjoni saret mill-membri tal-Kumitat Eżekuttiv tal-UEFA kompost minn 14-il membru: <div style="-moz-column-count:2; column-count:2;"> # {{flagicon|Franza}} [[Michel Platini]] – President # {{flagicon|Turkija}} [[Senes Erzik]] # {{flagicon|Ingilterra}} [[Geoffrey Thompson]] # {{flagicon|Spanja}} [[Angel María Villar Llona]] # {{flagicon|Ġermanja}} [[Gerhard Mayer-Volferder]] # {{flagicon|Ċipru}} [[Marios N. Lefkaritis]] # {{flagicon|Italja}} [[Franco Carraro]] # {{flagicon|Russja}} [[Vjačeslav Koloskov]] # {{flagicon|Portugall}} [[Gilberto Madaíl]] # {{flagicon|Malta}} [[Joseph Mifsud]] # {{flagicon|Norveġja}} [[Per Ravn Omdal]] # {{flagicon|Rumanija}} [[Mircea Sandu]] # {{flagicon|Olanda}} [[Mathieu Sprengers]] # {{flagicon|Ukrajna}} [[Grigoryi Surkis]] </div> La Carraro u lanqas Surkis ma setgħu jivvutaw fl-ebda votazzjoni, minħabba li kienu rappreżentati ta' pajjiżi kandidati. Din ħalliet tnax-il vot disponibbli għat-tliet offerti. == Stadji == Il-lista tat-tmient ibliet li se jospitaw il-partita tal-Euro 2012 ġiet uffiċjalizzata mill-UEFA f'laqgħa ġewwa [[Bukarest]] nhar l-14 ta' Mejju 2009, fejn kull grupp se jibbaża ruħu fuq żewġ grawnds kull wieħed. Il-bliet ospiti ta' [[Varsavja]], [[Gdańsk]], [[Wrocław]], [[Poznań]], [[Kjiv]] u [[Lviv]] huma kollha mkejjen turistiċi popolari, bil-kontra ta' [[Donetsk]] u [[Kharkiv]] (tal-aħħar ħadet post lil [[Dnipropetrovsk]] bħala belt ospitu fl-2009). <center> {| class="wikitable" style="text-align:center; background:#FDEFGH;" |- ! colspan=4|{{bandierapajjiż|Polonja}} |- | [[Varsavja]] | [[Gdańsk]] | [[Wrocław]] | [[Poznań]] |- | '''[[Stadion Narodowy]]'''<br />Postijiet: '''56,070''' | '''[[PGE Arena Gdańsk|PGE Arena]]'''<br />Postijiet: '''39,150''' | '''[[Stadion Miejski (Wrocław)|Stadion Miejski]]'''<br />Postijiet: '''40,000''' | '''[[Stadion Miejski (Poznań)|Municipal Stadium]]'''<br />Postijiet: '''39,550''' |- | [[Stampa:Stadion Narodowy w Warszawie 20120422.jpg|190px]] | [[Stampa:PGE Arena.jpeg|198px]] | [[Stampa:Municipal stadium in Wroclaw.jpg|170px]] | [[Stampa:Stadion Miejski Poznan, 2011-08-23.jpg|185px]] |- !colspan="4"|<center> {| class="wikitable" style="text-align:center;" width="745" |- !colspan="4" align="center"| <center><div style="position: relative;width:500px;"> [[Stampa:UEFA Euro 2012 pol.svg|500px|center]] {{Image label|x=0.036 |y=0.138 |scale=700|text='''[[Wrocław|<span style="color:black">Wrocław</span>]]'''}} {{Image label|x=0.395 |y=0.194 |scale=700|text='''[[Kjiv|<span style="color:black">Kjiv</span>]]'''}} {{Image label|x=0.282 |y=0.227 |scale=700|text='''[[Lviv|<span style="color:black">Lviv</span>]]'''}} {{Image label|x=0.558 |y=0.289 |scale=700|text='''[[Donetsk|<span style="color:black">Donetsk</span>]]'''}} {{Image label|x=0.145 |y=0.095 |scale=700|text='''[[Varsavja|<span style="color:black">Varsavja</span>]]'''}} {{Image label|x=0.098 |y=0.043 |scale=700|text='''[[Gdańsk|<span style="color:black">Gdańsk</span>]]'''}} {{Image label|x=0.515 |y=0.202 |scale=700|text='''[[Kharkiv|<span style="color:black">Kharkiv</span>]]'''}} {{Image label|x=0.043 |y=0.08 |scale=700|text='''[[Poznań|<span style="color:black">Poznań</span>]]'''}} </div></center> |}</center> |- ! colspan=4|Ukrajna |- | [[Kjiv]] | [[Donetsk]] | [[Kharkiv]] | [[Lviv]] |- | '''[[Olympic Stadium (Kjiv)|Olympic Stadium]]'''<br />Postijiet: '''64,640''' | '''[[Donbass Arena]]'''<br />Postijiet: '''49,400''' | '''[[Metalist Oblast Sports Complex|Metalist Stadium]]'''<br />Postijiet: '''37,750''' | '''[[Arena Lviv]]'''<br />Postijiet: '''32,990''' |- | | | | |}</center> == Kwalifikazzjoni == {{artiklu prinċipali|Kwalifikazzjoni għall-Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2012}} [[Stampa:Republic of Ireland national football team 2011.jpg|thumb|250px|It-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Irlanda|tim nazzjonali Irlandiż]] jiċċelebra l-kwalifikazzjoni wara t-trijonf fil-''play-offs'' kontra l-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Estonja|Estonja]]]] It-tlugħ tal-poloz għall-partiti tal-fażi ta' kwalifikazzjoni għall-Euro 2012 saru ġewwa [[Varsavja]] fis-7 ta' Frar 2010. 51 tim daħlu jikkompetu għal 14-il post fil-fażi finali, flimkien mal-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Polonja|Polonja]] u l-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Ukrajna|Ukrajna]]. Dawn it-timijiet ġew maqsuma f'disa' gruppi, bil-polza taqsamhom skont il-[[Koeffiċjenti tal-UEFA|koeffiċjenti tat-timijiet nazzjonali tal-UEFA]]. Ir-rawnd ta' kwalifikazzjoni bdiet f'Awwissu tal-2010 u tlestiet f'Novembru 2011. Fi tmiem il-fażi tal-gruppi f'Ottubru 2011, id-disa' rebbieħa tal-gruppi għaddew awtomatikament għall-finali, bl-aqwa tim li spiċċa fit-tieni post jagħmel dan ukoll. It-tmien timijiet l-oħra li temmew fit-tieni post affrontaw lil xulxin fi ''play-off'' ta' żewġ legs, bir-rebbieħa jaqtgħu passaġġ għall-finali. === Timijiet parteċipanti === Il-fażi finali tal-kompetizzjoni se tara sittax-il tim nazzjonali, format li ilu jiġi adottat mill-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1996|1996]]. Ċerti assoċjazzjonijiet tal-futbol Ewropej ipproponew li dan jiġi estiż għal 24 tim, minkejja li n-numru ta' membri tal-UEFA ftit li xejn kiber minn mindu saret l-aħħar estensjoni fl-1996 (53 f'April tal-2006 ikkumparat ma' 48 fl-Euro 1996). F'April tal-2007, il-Kumitat Eżekuttiv tal-UEFA iddeċieda kontra l-estensjoni għall-2012. Għal dawn il-kampjonati, tnax-il finalist ħadu sehem fl-edizzjoni preċedenti tal-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2008|2008]], bl-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Ingilterra|Ingilterra]] u d-[[Tim nazzjonali tal-futbol tad-Danimarka|Danimarka]] jirritornaw wara l-2004. Ir-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Irlanda|Repubblika tal-Irlanda]] rritornat wara assenza ta' 24 sena għat-tieni dehra tagħhom f'fażi finali tal-kompetizzjoni. Waħda mill-ospiti, l-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Ukrajna|Ukrajna]], iddebuttat bħala pajjiż indipendenti wara r-rebħ tal-edizzjoni inawgurali tal-[[Kampjonati Ewropej tal-Futbol 1960|1960]] bħala parti mill-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Unjoni Sovjetika|Unjoni Sovjetika]]. == Referenzi == {{Referenzi}} == Ħoloq esterni == * [http://www.uefa.com/competitions/euro2012/index.html Sit uffiċjali] * [http://euro-2012news.com/ Aħbarijiet tal-Euro 2012 mill-Ukrajna] [[Kategorija:Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2012| ]] [[Kategorija:Edizzjonijiet tal-Kampjonati Ewropej tal-Futbol|2012]] [[Kategorija:Futbol fil-Polonja]] [[Kategorija:Futbol fl-Ukrajna]] lamqyyc15p547689ebczr0gnhysrufa 0 15983 279213 215156 2022-08-16T19:43:13Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki {{Infobox Artist Mużikali | isem = Edward Maya | stampa = | stampa_desk = | kulur = solo_singer | isem_sħiħ = Eduard Marian Ilie | twelid = {{data tat-twelid u età|1986|6|29}} | oriġini = [[Bukarest]], [[Rumanija]] | ġeneru = [[Mużika house|House]], [[Mużika elettronika|elettronika]] | artisti_relatati = [[Vika Jigulina]] | ditti = Mayavin Records | snin_attività = 2005–preżent | URL = [http://www.edwardmaya.com/ edwardmaya.com] }} '''Ilie Eduard Marian''', magħruf aħjar bħala '''Edward Maya''' (twieled fid-29 ta' Ġunju 1986) huwa [[mużiċist]], [[produttur diskografiku|produttur]] u [[kompożitur]] [[Rumanija|Rumen]]. Matul l-2009 kiseb popolarità kbira kemm fuq bażi Ewropew kif ukoll dak dinji bil-kanzunetta ''[[Stereo Love]]''. == Karriera == Matul l-2006, Maya ikkolabora ma' diversi artisti Rumeni u ħadem ukoll fuq il-kanzunetta ''[[Tornerò]]'' ta' [[Mihai Trăistariu]] fil-[[Festival tal-Eurovision 2006]]. Suċċessivament, fl-2008, ipproduċa l-album tal-grupp [[Akcent]] fejn ta d-daqqa t'id tiegħu fil-kompożizzjoni tas-siltiet ''Stay with Me'', ''That's My Name'' u ''Lover's Cry''. Fis-sajf tal-2009, Maya ħareġ l-ewwel kanzunetta tiegħu bħala artist taħt l-isem ta' "[[Stereo Love]]". Din sparat għat-tieni post fir-Rumanija u aktar tard saret popolari f'ħafna klabbs imxerrdin madwar id-dinja. Il-kanzunetta rnexxielha tidħol fl-ewwel ħames postijiet tal-klassifiki mużikali ġewwa l-Awstrija, id-Danimarka, il-Finlandja, il-Ġermanja, l-Italja, l-Iżvezja, l-Iżvizzera, in-Norveġja, l-Olanda, ir-Renju Unit u Spanja.<ref>{{ċita web |url=http://www.dutchcharts.nl/showitem.asp?interpret=Edward+Maya+%26+Vika+Jigulina&titel=Stereo+Love&cat=s |titlu=Edward Maya & Vika Jigulina: Stereo Love (Nummer) |pubblikatur=Hung Medien |data-aċċess=2011-01-21 |lingwa=Olandiż }}</ref><ref>{{ċita web |url=http://www.musicline.de/de/chartverfolgung_summary/artist/Maya%2CEdward+Feat.Jigulina%2CVika/single|titlu= Chartverfolgung / Maya,Edward Feat.Jigulina,Vika / Single |pubblikatur=Musicline.de |data-aċċess=2011-01-12 |lingwa=Ġermaniż }}</ref><ref>{{ċita web |url=http://www.chartstats.com/artistinfo.php?id=12581|titlu=Chart Stats: Edward Maya & Vika Jigulina |pubblikatur=Chart Stats |data-aċċess=2011-01-12 |lingwa=Ingliż }}</ref> Fuq is-sit tal-YouTube il-vidjo uffiċjali ta' din il-kanzunetta laħaq total ta' 75 miljun viżta f'inqas minn tnax-il xahar,<ref>{{ċita web |url=http://www.youtube.com/watch?v=p-Z3YrHJ1sU&feature=fvst |titlu=Edward Maya & Vika Jigulina - Stereo Love (OFFICIAL VIDEO) |sit=www.youtube.com |data-aċċess=2010-03-27}}</ref> u rnexxielha tagħmel rekord ta' 52 ġimgħa fil-klassifika tal-aqwa 100 kanzunetta fl-Ewropa. Fit-13 ta' Mejju, 2010, Maya ħareġ it-tieni kanzunetta tiegħu "This Is My Life", u aktar tard ifforma d-[[ditta diskografika]] tiegħu Mayavin Records. Nhar il-Milied tal-istess sena, Maya ħareġ it-tieni kanzunetta tiegħu "Desert Rain". == Diskografija == === Albums === *2011 – ''The Stereo Love Show'' === Diski === *2009 – ''[[Stereo Love]]'' <small>(feat. Vika Jigulina)</small> *2010 – ''[[This Is My Life]]'' *2010 – ''Close to you'' <small>(feat. Eda)</small> *2010 – ''[[Desert Rain]]'' <small>(feat. Vika Jigulina)</small> == Referenzi == {{Referenzi}} == Ħoloq esterni == * {{Sit uffiċjali}} {{DEFAULTSORT:Maya, Edward}} [[Kategorija:Nies ħajjin]] [[Kategorija:Twieldu fl-1986]] [[Kategorija:Mużiċisti Rumeni]] [[Kategorija:Kompożituri Rumeni]] llxl8qv18pwuqxvlu88jtb1uinp84ql 0 16192 279204 255309 2022-08-16T19:00:34Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi, infobox wikitext text/x-wiki {{Infobox klabb tal-futbol | stampa = [[Stampa:FCB.png|200px]] | pattern_la1 = | pattern_b1 = _barcelona2223h | pattern_ra1 = | pattern_sh1 = _barcelona2223h | pattern_so1 = _barcelona2223h | leftarm1 = 000040 | body1 = 000040 | rightarm1 = 000040 | shorts1 = 000040 | socks1 = 000040 | pattern_la2 = _barcelona2223a | pattern_b2 = _barcelona2223a | pattern_ra2 = _barcelona2223a | pattern_sh2 = _barcelona2223a | pattern_so2 = _barcelona2223al | leftarm2 = DEB566 | body2 = DEB566 | rightarm2 = DEB566 | shorts2 = DEB566 | socks2 = DEB566 }} '''Futbol Club Barcelona''', magħruf ukoll bħala sempliċement '''Barcelona''' u xi drabi '''Barça''', huwa [[klabb tal-futbol]] professjonali [[Spanja|Spanjol]], ibbażat ġewwa l-belt ta' [[Barċellona]], fi Spanja. Huma jilgħabu fl-ogħla diviżjoni Spanjola, [[La Liga]], u flimkien ma' [[Athletic Bilbao]] u r-rivali [[Real Madrid CF|Real Madrid]] huma l-uniċi li qatt ma ġew irregalati Mill-fondazzjoni tal-klabb fis-sena 1899 minn grupp ta' plejers Żvizzeri u Brittaniċi mmexxija minn [[Joan Gamper]], il-klabb sar simbolu tal-kultura Katalana, għalhekk il-motto huwa ''"Més que un club"'' (Aktar minn klabb). L-innu uffiċjali ta' Barcelona huwa "Cant del Barça" miktub minn Jaume Picas u Josep Maria Espinàs.<ref>{{Ċita web |url=http://www.fcbarcelona.cat/web/english/club/historia/simbols/himne.html |titlu=FC Barcelona Hymn |pubblikatur=FC Barcelona |lingwa=Ingliż }}</ref> Huwa hu t-tieni l-aktar klabb sinjur fid-dinja tal-futbol f'termini ta' dħul, b'fatturat annwali ta' €398 miljun. Il-klabb għandu rivalità twila u qalila ma' [[Real Madrid CF|Real Madrid]]; il-logħbiet bejn iż-żewġ timijiet huma magħrufin bħala "[[El Clásico]]". Bħalissa huma ċ-ċampjins attwali tal-[[Copa del Rey]] u għandhom 21 titlu tal-[[La Liga]], 26 tal-[[Copa del Rey]], 10 tal-[[Supercopa de España]], 3 [[Copa Eva Duarte]]{{nota|Il-[[Copa Eva Duarte]] kienet biss rikonoxxuta u organizzata b'dak l-isem mill-RFEF mill-1947 sa l-1953, u għalhekk il-"Copa de Oro Argentina" tal-Barcelona li rebħu fl-1945 ma kienitx inkluża f'dan għadd, i.e. it-trofej biss fl-1948, 1952 u 1953.}} u żewġ trofej tal-[[Copa de la Liga]], kif ukoll bħala d-detentur tar-rekord għall-aħħar 4 kompetizzjonijiet. Fit-[[Lista tar-rebbieħa tal-kompetizzjoni konfederazzjoni u inter-konfederazzjoni tal-klabb|titli internazzjonali uffiċjali]] Barcelona rebħu 4 titli tal-[[UEFA Champions League]], rekord ta' 4 titli tat-[[Tazza tat-Tazez Ewropej]], 4 titli tal-[[UEFA Super Cup]], u 3 titli tal-[[Inter-Cities Fairs Cup]]{{nota|Meqjus bħala titlu ewlieni mill-FIFA<ref>{{ċita web |url=http://www.fifa.com/classicfootball/clubs/club=44217/ |titlu=Classic club |pubblikatur=FIFA |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20120106144603/http://www.fifa.com/classicfootball/clubs/club=44217/ |arkivju-data=2012-01-06 |lingwa=Ingliż }}</ref> iżda ġeneralment ma ġiex uffiċjali t-titlu hekk kif il-kompetizzjoni ma kinitx organizzata mill-UEFA.}} u rekord ta' 2 trofej tal-[[FIFA Club World Cup]].<ref>{{Ċita web|url=http://en.archive.uefa.com/footballeurope/club=50080/domestic.html|titlu=Football Europe: FC Barcelona|pubblikatur=UEFA|data-aċċess=2009-05-04|lingwa=Ingliż}}</ref> Barcelona huwa l-uniku klabb Ewropew li lagħab futbol kontinentali kull staġun mill-1955, u wieħed mit-tliet klabbs li qatt ma ġew relegati minn [[La Liga]], ma [[Athletic Bilbao]] u [[Real Madrid CF|Real Madrid]]. Fl-2009, Barcelona sar l-ewwel klabb Spanjol li rebaħ it-[[It-Tripletta|Tripletta]] li tikkonsisti [[2008–09 La Liga|La Liga]], [[2008–09 Copa del Rey|Copa del Rey]], u [[UEFA Champions League 2008–09|Champions League]]. Dik l-istess sena, sar ukoll l-ewwel klabb tal-futbol li rebaħ sitt kompetizzjonijiet minn sitta f'sena waħda, u b'hekk ikkompletew it-tripletta dobbja li tinkludi s-[[Super Cup Spanjola]], [[UEFA Super Cup]] u l-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol tal-Klabbs 2009|FIFA Club World Cup]].<ref>{{Ċita web|url=http://arxiu.fcbarcelona.cat/web/english/club/historia/records/rec_colectius.html|titlu=FC Barcelona Records|data=2012-01-12|pubblikatur=FC Barcelona|data-aċċess=2012-01-12|lingwa=Ingliż}}</ref> == Storja == === Twelid ta' FC Barcelona (1899–1922) === Fit-22 ta' Ottubru 1899, [[Joan Gamper|Hans Kamper]] poġġa reklam fil-''Los Deportes'' li ddikjara x-xewqa tiegħu li joħloq klabb tal-futbol; risposta pożittiva rriżultat laqgħa fil-Gimnasio Solé fid-29 ta' Novembru. Ħdax-il plejer attendew—[[Walter Wild]] (l-ewwel direttur tal-klabb), Lluís d'Ossó, [[Bartomeu Terradas]], Otto Kunzle, Otto Maier, Enric Ducal, Pere Cabot, Carles Pujol, Josep Llobet, John Parsons, u William Parsons—u '''Foot-Ball Club Barcelona''' kien twieled. FC Barcelona kellhom bidu b'suċċess fit-tazzi reġjonali u nazzjonali, li kkompetu fil-[[Catalan football championship|Campionat de Catalunya]] u [[Copa del Rey]]. Fl-1902, il-klabb rebaħ l-ewwel trofew , il-[[Catalan football championship|Copa Macaya]], u pparteċipaw fl-ewwel Copa del Rey, iżda tilfu 1–2 kontra [[Athletic Bilbao|Bizcaya]] fil-finali.<ref>{{Ċita web|url=http://www.rsssf.com/tabless/spancuphist.html |titlu=Spain – List of Cup Finals |kunjom=Carnicero |isem=José Vicente Tejedor |pubblikatur=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |data=2010-05-21 |data-aċċess=2010-03-09 |lingwa=Ingliż}}</ref> Kamper issa magħruf bħala Joan Gamper sar president tal-klabb fl-1908, kien ħoloq il-klabb f'diffikultà finanzjarja wara li ma rebħux il-kompetizzjoni Catalunya de Campionat fl-1905. Il-President tal-klabb kellu ħames okkażjonijiet separati bejn 1908 u 1925, huwa qatta 25 sena b'kollox fit-tmexxija. Waħda mill-kisbiet prinċipali tiegħu kien żgurat li l-Barça akkwista stadju tiegħu stess u b'hekk ġġenera d-dħul stabbli.<ref>{{Ċita web |url=http://www.fcbarcelona.com/web/english/club/historia/etapes_historia/etapa_1.html |titlu=History part I|pubblikatur=FC Barcelona |data-aċċess=2010-03-11 |lingwa=Ingliż}}</ref> Fl-14 ta' Marzu 1909, it-tim mar fil-[[Camp de la Indústria]], stadju akbar b'kapaċità ta' 8,000 spettatur bilqiegħda. Mill-1910 sal-1914, Barcelona ħadu sehem fit-[[Tazza Pirenej]], li kienet tikkonsisti mill-aqwa timijiet ta' [[Languedoc]], [[Midi]], [[Aquitaine]] (nofsinhar ta' Franza), il-[[Pajjiż Baski (l-akbar reġjun)|Pajjiż Baski]], u Katalonja. F'dak iż-żmien kienet ikkunsidrata l-ifjen kompetizzjoni miftuħa għall-parteċipazzjoni.<ref>Murray, Bill; Murray, William J. p. 30.</ref><ref>{{Ċita web|url=http://www.rsssf.com/tablesp/pyrenees.html |titlu=Coupe des Pyrenées – Copa de los Pirineos |pubblikatur=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |data=2011-06-19 |data-aċċess=2010-06-12 |kunjom=Ferrer |isem=Carles Lozano |lingwa=Ingliż}}</ref> Matul l-istess perjodu, il-klabb bidel lingwa uffiċjali tiegħu minn [[Spanjol Kastiljan|Kastiljan]] għall-[[Lingwa Katalana|Katalana]] u gradwalment evolvew simbolu importanti tal-identità Katalana.Għal ħafna partitarji, li tappoġġja l-klabb għandha inqas x'taqsam mal-logħba nnifisha u aktar ma 'li tkun parti mill-identità kollettiva tal-klabb.<ref>Spaaij, Ramón. p. 279.</ref> Gamper nieda l-kampanja biex jirrekluta aktar membri tal-klabb, u mill 1922 l-klabb kellu aktar minn 20,000 membri u kien kapaċi li jiffinanzjaw l-istadju l-ġdid. Il-klabb mexa għall-[[Camp de Les Corts|Les Corts]], inawgurat fl-istess sena. Les Corts kellu kapaċità inizjali ta' 22,000,li aktar tard ġie estiż għall-60,000.<ref>{{Ċita web|url=http://www.fcbarcelona.com/web/english/club/historia/etapes_historia/etapa_2.html |titlu=History part II |pubblikatur=FC Barcelona |data-aċċess=2010-03-11|lingwa=Ingliż}}</ref> [[Jack Greenwell]] ġie reklutat bħala l-ewwel kowċ ''full-time'', u l-fortuni tal-klabb beda jtejjeb fuq il-qasam. Matul l-era ta' Gamper, FC Barcelona rebħu ħdax-il Campionat de Catalunya, sitta Copas del Rey, u erba' Tazzi Pirenej. === Gwerra Rivera, Repubblika u Ċivili (1923–1957) === [[Stampa:Barcelona bombing.jpg|thumb|left|250px|alt=Black-and-white photo of the city from high above. Smoke from a bomb can be seen|Il-bumbardament mill-ajru ta' Barċellona fl-1938]] Fil 14 ta' Ġunju, 1925, il-folla fil-grawnd kantaw l-[[Marcha Real|Innu Nazzjonali Spanjol]] u mbagħad taw diversi minuti biex [[Alla Salva r-Re]] fi protesta spontanja kontra dittatura ta' [[Miguel Primo de Rivera]]. Il-grawnd kien magħluq għal sitt xhur bħala tpattija, u Gamper kien sfurzat li jċedi l-Presidenza tal-klabb.<ref>Shubert, Adrian. p. 200.</ref> Dan ikkoinċida mat-transizzjoni tal-klabb biex jiprofessjona; fl-1926 id-diretturi tal-Barċellona iddikjaraw pubblikament lil Barcelona bħala professjonali għall-ewwel darba.<ref>Arnaud, Pierre; Riordan, James. p. 103.</ref> Il-klabb rebaħ it-[[Copa del Rey|Tazza Spanjola]] fl-1928 u ġiet iċċelebrata bil-poeżija titolata "Oda a [[Franz Platko|Platko]]", miktuba minn membru tal-[[Ġenerazzjoni ta' 27]], poeta Rafael Alberti, li kienet ispira mill-"prestazzjoni straordinarja" mill-kustodju tal-Barcelona.<ref>{{Ċita pubblikazzjoni|titlu=Football, European Integration, National Identity: The Case of FC Barcelona|kunjom=Roy |isem=Joaquín|sena=2001|pubblikatur=European Community Studies Association |paġna=4}}</ref> Fit-30 Lulju 1930, Gamper ikkommetta suwiċidju wara perjodu ta' dipressjoni miġjuba minn problemi personali u finanzjarji. Għalkemm dawn komplew ikollhom plejers tal-pożizzjoni ta' [[Josep Escolà]], il-klabb daħal f'perjodu ta' tnaqqis li fih kien hemm kunflitt politiku fl-isport fis-soċjetà.<ref>Burns, Jimmy. pp. 111–112.</ref> Għalkemm it-tim rebaħ il-Campionat de Catalunya fl-1930, 1931, 1932, 1934, 1936, u 1938, suċċess fuq livell nazzjonali (bl-eċċezzjoni tal-[[Kampjonat Mediterranju|kwistjon tat-titlu fl-1937]]) evitawhom. Xahar wara il-[[Gwerra Ċivili Spanjola]] bdiet fl-1936, diversi plejers ta' Barcelona u [[Athletic Bilbao]] kienu elenkati fil-gradi ta' dawk li ġġieldu kontra r-rewwixta militari.<ref>Arnaud, Pierre; Riordan, James. p. 104.</ref> Fis-6 ta' Awwissu, [[Josep Sunyol]], il-president tal-klabb u rappreżentant tal-parti pro-indipendenza politika, nqatel minn suldati [[Falanġist]]i viċin [[Guadarrama]].<ref>Spaaij, Ramón. p. 280.</ref> Il-martirju mlaqqam ''barcelonisme'', il-qtil kien mument tiddefinixxi fl-istorja ta' FC Barcelona.<ref>Ball, Phil. pp. 116–117.</ref> Fis-Sajf tal-1937, l-iskwadra marret fuq mawra fil-Messiku u l-Istati Uniti, fejn kienet irċieviet l-ambaxxatur tat-[[It-Tieni Repubblika Spanjola|Tieni Repubblika Spanjola]]. Din il-mawra assigurat lil-klabb finanzjarjament, iżda wkoll wassal nofs it-tim li jfittxu [[dritt ta' ażil|ażil]] fil-Messiku u Franza. Fis-16 ta' Marzu 1938, Barċellona kienet waqgħat taħt bumbardament mill-ajru, li rriżulta 3,000 imwiet; waħda mill-bombi laqtghet xi bini tal-uffiċċji tal-klabb.<ref>Raguer, Hilari. pp. 223–225.</ref> Katalonja kienet ġiet okkupata ftit xhur wara. Bħala simbolu ta' [[Katalaniżmu]] 'indixxiplinat', il-klabb, naqsu għal 3486 membri biss, iffaċċjaw numru ta' restrizzjonijiet.<ref>Raguer, Hilari. pp. 232–233.</ref> Wara l-Gwerra Ċivili, il-[[Senyera|bandiera Katalana]] ġiet pprojbita u l-klabbs tal-futbol kienu projbiti milli jużaw ismijiet mhumiex Spanjoli. Dawn il-miżuri sfurza l-klabb li jbidel ismu għall-''Club de Fútbol Barcelona'' u neħħew il-bandiera Katalana mill-arma tal-klabb. Fl-1943, il-Barcelona ffaċċjaw ir-rivali Real Madrid fis-semi-finali tal-[[Copa del Generalísimo]]. L-ewwel logħba tagħhom fl-Les Corts kienet mirbuħa minn Barcelona 3–0. Qabel it-tieni leg, il-plejers tal-Barcelona kellhom żjara fil-kamra ta' tibdil minn direttur tas-sigurtà ta' [[Francisco Franco|Franco]]. Huwa "fakkarhom" li kienu se jilagħbu biss minħabba l-"ġenerożità tas-sistema". Real Madrid iddominaw il-logħba, billi rebħu 11–1.<ref>{{Ċita web|url=http://www.fifa.com/aboutfifa/federation/news/newsid=70557.html|titlu=Barça—Much more than just a Club|data=1998-12-10|data-aċċess=2011-05-01|pubblikatur=FIFA|kunjom=Aguilar|isem=Paco|arkivju-url=http://web.archive.org/web/20100527222642/http://www.fifa.com/aboutfifa/federation/news/newsid=70557.html |arkivju-data=2010-05-27|lingwa=Ingliż}}</ref> Minkejja s-sitwazzjoni diffiċli tal-politika, CF Barcelona gawdiet suċċess konsiderevoli matul il-1940ijiet u 1950ijiet. Fl-1945, ma [[Josep Samitier]] bħala kowċis u plejers bħal [[César Rodríguez Alvarez|César]], [[Antoni Ramallets|Ramallets]], u [[Juan Zambudio Velasco|Velasco]], huma rebħu La Liga għall-ewwel darba mill-1929. Huma żiedu dan it-total fl-1948 u għal darb'oħra fl-1949. Huma wkoll rebħu l-ewwel [[Latin Cup|Copa Latina]] f'dik is-sena. F'Ġunju tal-1950, Barcelona ffirmaw lil [[Ladislao Kubala]], li kien sar figura influwenti fil-klabb. Fix-xita tal-Ħadd fl-1951, il-folla ħalliet l-istadju Les Corts wara rebħa ta' 2-1 kontra [[Racing Santander|Santander]] bil-mixi, irrifjutaw li jaqbdu xi trammijiet sorprendenti minħabba l-awtoritajiet ta' [[Francoist]]. Tramm ta' strajk kien qed isir f'[[Barċellona]], li rċevew appoġġ tal-[[Partitarji ta' FC Barcelona|partitarji blaugrana]]. Avvenimenti li għamel il-klabb jirrappreżentaw ħafna iktar minn sempliċiment Katalonja; ħafna progressivi Spanjoli raw il-klabb bħala difensur tad-drittijiet u l-libertajiet.<ref>Ferrand, Alain; McCarthy, Scott. p. 90.</ref><ref>Witzig, Richard. p. 408.</ref> Il-kowċis [[Ferdinand Daučík]] u [[László Kubala]] waslu lit-tim għal ħames trofej differenti inklużi La Liga, il-Copa del Generalísimo (issa Copa del Rey), il-[[Copa Latina]], [[Supercopa de España|Copa Eva Duarte]], u l-Copa Martini Rossi fl-1952. Fl-1953, il-klabb rebaħ il-La Liga u l-Copa del Generalísimo għal darb'oħra. === Club de Fútbol Barcelona (1957–1978) === [[Stampa:Europa cup 1961 Barcelona - Hamburg 5.jpg|thumb|right|230px|Barcelona kontra [[Hamburger SV|Hamburg]] fl-1961]] Ma [[Helenio Herrera]] bħala kowċ, iż-żagħżugħ [[Luis Suárez Miramontes|Luis Suárez]], il-[[Plejer Ewropew tas-Sena]] fl-1960, u tnejn influwenti [[Ungerija|Ungeriżi]] rakkomandati minn Kubala, [[Sándor Kocsis]] u [[Zoltán Czibor]], it-tim rebaħ id-dobbja nazzjonali fl-1959 li kienu La Liga u [[Inter-Cities Fairs Cup]] dobbja fl-1960. Fl-1961 huma saru l-ewwel klabb li għelbu lil-Real Madrid fil-kompetizzjoni tat-[[European Cup|Tazza Ewropea]], imma tilfu 3–2 kontra [[SL Benfica|Benfica]] fil-finali.<ref>{{Ċita web|url=http://www.rsssf.com/tablese/ec1.html |titlu=European Champions' Cup |pubblikatur=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |data=2010-06-02 |data-aċċess=2010-08-11 |isem=Karel |kunjom=Stokkermans|lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://www.rsssf.com/ec/ec196061.html |titlu=European Competitions 1960–61 |pubblikatur=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |data=2007-06-27 |data-aċċess=2010-08-11 |isem=James M. |kunjom=Ross|lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://www.fcbarcelona.com/web/english/club/historia/etapes_historia/etapa_3.html |titlu=History part III |pubblikatur=FC Barcelona |data-aċċess=2010-03-15|lingwa=Ingliż}}</ref> Fis-1960ijiet kien inqas suċċessiv il-klabb, Real Madrid immonopolizzaw il-La Liga. Il-bini ta' [[Camp Nou]], tlesta 1957, fisser li klabb kellu ftit flus biex jonfoq għall-plejers ġodda. Fuq nota pożittiva, l-għaxar snin raw il-ħolqien ta' [[Josep Maria Fusté]] u [[Carles Rexach]], u l-klabb rebaħ il-Copa del Generalísimo fl-1963 u il-Fairs Cup fl-1966. Barça rrestawraw xi kburija preċedenti tagħhom billi rebħu lil-Real Madrid 1–0 fl-1968 fil-finali tal-Copa del Generalísimo ġewwa [[Santiago Bernabéu Stadium|Bernabéu]], quddiem Franco, mal-eks pilota [[It-Tieni Repubblika Spanjola|repubblikan]], [[Salvador Artigas]] bħala kowċ. It-tmiem tad-dittatorjat Franco fl-1974 ra lil-klabb jerġa jibdel l-isem uffiċjali għal Futbol Club Barcelona u jintraddu lura l-emblema għal disinn oriġinali tagħha,mill-ġdid inklużi l-ittri oriġinali.<ref name="the-crest">{{Ċita web|url=http://www.fcbarcelona.com/web/english/club/historia/simbols/escut.html |titlu=The Crest |pubblikatur=FC Barcelona |data-aċċess=2010-04-11|lingwa=Ingliż}}</ref> Fl-istaġun 1973–74 ra l-wasla ta' [[Johan Cruyff]], li kien mixtri għal rekord dinji £920,000 min [[AFC Ajax|Ajax]].<ref>MacWilliam, Rab; MacDonald, Tom. p. 180.</ref> Kien diġa plejer stabbilit fl-Olanda, Cruyff malajr rebaħ fuq il-partitarji tal-Barça meta huwa qal lill-istampa Ewropea li huwa għażel Barça milli Real Madrid għaliex hu ma setax jilagħab għal klabb assoċjati ma 'Franco. Huwa kompla miegħu nnifsu meta huwa għażel l-isem Katalan [[Jordi Cruyff|''Jordi'']], wara l-qaddis lokali, għal ibnu.<ref>Ball, Phil. pp. 83–85.</ref> Li jmiss għall-plejers ta' kwalità simili [[Juan Manuel Asensi]], [[Carles Rexach]], u [[Hugo Sotil]], huwa għen lil-klabb jirbaħ it-titlu La Liga fl-istaġun 1973–74 għall-ewwel darba mill-1960, li sfrattaw lil-Real Madrid 5–0 ġewwa Bernabéu.<ref>{{Ċita web|url=http://www.lfp.es/?tabid=113&Controltype=tres&t=073&idDivision=1 |titlu=La Liga season 1973–74 |pubblikatur=Liga de Fútbol Profesional |data-aċċess=2010-06-28|lingwa=Ingliż}}</ref> Huwa kien inkurant il-[[Plejer Ewropew tas-Sena]] fl-1973 matul l-ewwel staġun tiegħu ma' Barcelona (it-tieni rebħa tal-Ballon d'Or; huwa rebaħ l-ewwel wieħed meta kien jilgħab għall-Ajax fl-1971). Cruyff irrċiva dan il-premju prestiġjuż għat-tielet darba (l-ewwel plejer li għamel dan) fl-1974 waqt li kien għadu ma Barcelona.<ref>{{Ċita web|url=http://www.rsssf.com/miscellaneous/europa-poy.html|data=2009-12-11|kunjom1=Moore |isem1=Rob |kunjom2=Stokkermans |isem2=Karel |titlu=European Footballer of the Year ("Ballon d'Or") |pubblikatur=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |data-aċċess=2010-04-11 |lingwa=Ingliż}}</ref> === Núñez u s-snin ta' stabilizzazzjoni (1978–2000) === Il-Bidu ma [[Josep Lluís Núñez]] fl-1978, il-president ta' FC Barcelona ġie elett mill-membri tal-klabb. Din id-deċiżjoni kienet marbuta mill-qrib it-transizzjoni ta' Spanja għad-demokrazija fl-1974 u t-tmiem ta' dittatorjat ta' Franco. L-għan ewlieni ta' Núñez kien li jiżviluppa lil-Barça fi klabb ta' klassi dinji billi jagħtih l-istabbiltà kemm fuq ġewwa u barra tal-grawnd. Fuq rakkomandazzjoni minn Cruyff, Núñez inawgura [[La Masia]] bħala l-akkademja taż-żgħażagħ ta' Barċellona fl-20 ta' Ottubru 1979.<ref>{{Ċita web|url=http://www.sport.es/es/noticias/barca/20100818/masia-como-laboratorio/840127.shtml |titlu=La Masia, como un laboratorio |pubblikatur=SPORT.es |data-aċċess=2010-08-19 |lingwa=Spanjol |kunjom=Perarnau |isem=Martí |data=2010-08-18}}</ref> Il-Presidenza tiegħu kienet damet għal 22 sena u profondament affettwat l-immaġni ta' Barcelona, kif Núñez ikkontrolla l-politika stretta fir-rigward ta' pagi u dixxiplina, li ħalla plejer kbar bħal [[Diego Maradona]], [[Romário]] u [[Ronaldo]] imorru aktar mit-talbiet tagħhom li jissodisfaw.<ref>{{Ċita web|url=http://www.fcbarcelona.com/web/english/club/historia/etapes_historia/etapa_4.html |titlu=History part IV |pubblikatur=FC Barcelona |data-aċċess=2010-03-15|lingwa=Ingliż}}</ref><ref>Ball, Phil p. 85.</ref> Fis-16 ta' Mejju 1979, il-klabb rebaħ l-ewwel [[UEFA Cup Winners' Cup]] meta rebħu lil [[Fortuna Düsseldorf]] 4–3 f'Basel fil-finali li kien segwita aktar minn 30,000 paritarji ta' blaugrana. F'Ġunju 1982 Maradona ġie ffirmat għal ħlas rekord dinji ta' £5 miljum minn [[Boca Juniors]].<ref>Dobson, Stephen; Goddard, John A. p. 180.</ref> Fil-istaġun segwenti, taħt il-kowċ [[César Luis Menotti|Menotti]], Barcelona rebħu l-Copa del Rey, meta għelbu lil-Real Madrid. Iż-żmien ta' Maradona mal-Barça kien qasir wisq; huwa malajr telaq ma [[SSC Napoli|Napoli]]. Fil-bidu tal-istaġun 1984-85 [[Terry Venables]] kien mikri bħala maniġer, u rebaħ La Liga b'turija notevoli mill-midfielder Ġermaniż [[Bernd Schuster]]. Fl-istaġun ta wara Venables ħa lit-tim għat-2 finali tagħhom fl-[[European Cup]], iżda sfortunament huma tilfu bl-[[L-għoti tal-penalties|għoti tal-penalties]] kontra [[FC Steaua Bucureşti|Steaua Bucureşti]] waqt serata drammatika f'Sevilja. Wara it-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 1986|Tazza tad-Dinja tal-1986]], l-awqa skorer ingliż [[Gary Lineker]] ġie ffirmat flimkien mal-gowler [[Andoni Zubizarreta]], iżda t-tim ma setgħux jiksbu suċċess minħabba li Schuster ġie eskluż mill-iskwadra. Venables kien maħruq fil-bidu tal-istaġun 1987-88 u ġie mibdul ma' [[Luis Aragonés]]. Il-plejers irribellaw kontra l-president Núñez f'avveniment li sar magħruf bħala l-ammutinament Hesperia, u spiċċaw l-istaġun ma' b'rebħa ta' 1–0 fil-finali kontra [[Real Sociedad]] u b'hekk il-Barça rebħu l-Copa del Rey. [[Stampa:Johan Cruijff 1982.jpg|thumb|left|alt=photo of Johan Cruyff|upright|[[Johan Cruyff]] rebaħ erba titli konsekuttivi ta' La Liga bħala kowċ ta' Barcelona.]] ==== ''Dream Team'' ==== Fl-1988, [[Johan Cruyff]] irritorna fil-klabb bħala maniġer u hu immonta sejħa hekk ''Dream Team''. Huwa uża taħlita ta' players Spanjoli simili [[Pep Guardiola]], [[José Mari Bakero]], u [[Txiki Begiristain]] filwaqt li ffirma stilel internazzjonali bħal [[Ronald Koeman]], [[Michael Laudrup]], Romário, u [[Hristo Stoichkov]].<ref>Ball, Phil. pp. 106–107.</ref> Taħt il-gwida tiegħu, Barcelona rebħu erba titli konsekuttivi ta' La Liga mill-1991 sal-1994. Huma rebħu lis-[[UC Sampdoria|Sampdoria]] darbtejn fl-1989 fil-finali tal-[[UEFA Cup Winners' Cup 1988–89|Cup Winners' Cup]] u fl-1992 fil-finali tal-[[European Cup 1991–92|European Cup]] ġewwa [[Stadju Wembley (1923)|Wembley]]. Huma wkoll rebħu l-Copa del Rey fl-1990, il- [[European Super Cup]] fl-1992, u tlett [[Supercopa de España]]. Bi 11-il trofew, Cruyff sar l-aktar maniġer suċċessiv tal-klabb, sakemm ġie sorpass minn Guardiola fl-2011.<ref>{{Ċita web|url=http://www.goal.com/en-us/news/88/spain/2011/08/18/2625001/pep-guardiola-enters-barcelona-history-books-with-record|titlu=Pep Guardiola enters Barcelona history books with record 11th title as coach|pubblikatur=Goal.com |data-aċċess=2011-08-19|lingwa=Ingliż}}</ref> Huwa wkoll l-aktar kowċ li għamel ħafna żmien ma Barcelona, li serva 8 snin.<ref>{{Ċita web|url=http://www.fcbarcelona.com/web/english/futbol/palmares/palmares.html |titlu=Honours |pubblikatur=FC Barcelona |data-aċċess=2010-03-12|lingwa=Ingliż}}</ref> Il-fortuna ta' Cruyff tbidlet fl-aħħar żewġ staġuni tiegħu, meta naqas li jirbaħ xi trofej u waqaw il president Núñez, li rriżulta t-tluq tiegħu. Cruyff kien fil-qosor sostitwit minn [[Bobby Robson]], li ħa ħsieb il-klabb għal staġun wieħed 1996–97. Il-klabb iffirma lil Ronaldo u wassal għal [[It-Tripletta|tripletta]], billi rebħu l-Copa del Rey, [[UEFA Cup Winners' Cup 1995–96|Cup Winners Cup]], u s-Supercopa de España. Minkejja s-suċċess tiegħu Robson qatt ma deher bħala soluzzjoni għaż-żmien qasir filwaqt li l-klabb stenna lil [[Louis van Gaal]] biex isir disponibbli.<ref>{{Ċita web|url=http://www.fcbarcelona.com/web/english/club/historia/etapes_historia/etapa_5.html |titlu=History part V |pubblikatur=FC Barcelona |data=2003-06-15 |data-aċċess=2010-03-12|lingwa=Ingliż}}</ref> Il-klabb rebaħ is-[[UEFA Super Cup|Super Cup]] kontra [[Borussia Dortmund]] u rebħu il-Copa del Rey u La Liga dobbja fl-1998. Fl-1999 il-klabb ċċelebra 'ċentinarju' tiegħu, li rebħu t-titlu tal-Primera División. Rivaldo sar ir-4 plejer li ngħata l-[[Plejer Ewropew tas-Sena]]. Minkejja dan is-suċċess domestiku, il-ħsara li testendi dan is-suċċess għaċ-Ċampjins Lijg wassal li Van Gaal u Núñez irriżenjaw fl-2000. === Joħroġ Núñez, jitħol Laporta (2000–2008) === [[Stampa:Ronaldinho 11feb2007.jpg|thumb|right|upright|[[Ronaldinho]], Rebbieħ tal-Ballon d'Or u Plejer tas-Sena tal-FIFA]] It-tluq ta' Núñez u van Gaal ma kienu xejn mqabbla ma dik ta' [[Luís Figo]]. Kif ukoll il-viċi kaptan tal-klabb, Figo kienet sar eroj u kien meqjus mill-Katalni bħala wieħed minn tagħhom stess. Il-partitarji tal-Barça kienu mdejjin bid-deċiżjoni ta' Figo li kien issieħbu mar-rivali eterni Real Madrid, u matul iż-żjarat sussegwenti ġewwa Camp Nou, huwa kien ingħata l-akkoljenza estremament ostili. Mal-ewwel ritorn tiegħu, il-folla ssuttatu b'ras ta' ħanżir u flixkun mimli tal-wiski.<ref>Ball, Phil. p. 19.</ref> Il-President Núñez ġie mibdul minn [[Joan Gaspart]] fl-2000, u fi tlett snin huwa kien inkarigat u ra it-tnaqqis ta' maniġers jidħlu u jmorru; van Gaal serva t-tieni terminu. Gaspart ma inspirax il-fiduċja barra l-qasam u fl-2003, hu u van Gaal irreżenjaw.<ref>Ball, Phil. pp. 109–110.</ref> Wara d-diżappunt tal-era ta' Gaspart, il-klabb mar lura b'kombinazzjoni ta' president ġdid żagħżugħ, [[Joan Laporta]], u kowċ ġdid żgħażagħ, eks plejer [[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Olanda|Olandiż]], [[Frank Rijkaard]]. Fil grawnd, influss ta' plejers internazzjonali tħaltu ma plejers Spanjoli biex iwwasslu r-ritorn tas-suċċess għal-klabb. Barça rebħu La Liga u s-Supercopa de España fl-istaġun 2004–05, u l-midfilder tat-tim, [[Ronaldinho]], rebaħ l-unur tal-[[Plejer tas-Sena tal-FIFA]].<ref>{{Ċita aħbar|url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/4486166.stm |titlu=Ronaldinho wins world award again |pubblikatur=BBC News |data=2005-12-19 |data-aċċess=2010-08-11|lingwa=Ingliż}}</ref> Fl-istaġun 2005–06, Barcelona reġaw għamlu s-suċċess tal-kampjonat u Supercup .<ref>{{Ċita aħbar|url=http://www.independent.co.uk/sport/football/european/real-madrid-0-barcelona-3-bernabeu-forced-to-pay-homage-as-ronaldinho-soars-above-the-galacticos-516202.html |titlu=Real Madrid 0 Barcelona 3: Bernabeu forced to pay homage as Ronaldinho soars above the galacticos |pubblikatur=The Independent |data=2005-11-21 |data-aċċess=2010-08-11 | isem=Patrick | kunjom=McCurdy|lingwa=Ingliż}}</ref> Fiċ-Champions League, Barça rebħu lil klabb Ingliż [[Arsenal FC|Arsenal]] 2–1 fil-finali. B'diffikulta 1–0 b'10 minn nies Arsenal b'inqas minn 15-il minuta għat-tisfira finali, dawn ġew lura biex rebħu 2–1 u b'hekk rebħu l-ewwel rebħa tat-Tazza Ewropea f'14-il sena.<ref>{{Ċita aħbar|url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/europe/4773353.stm |titlu=Barcelona 2–1 Arsenal |pubblikatur=BBC News |data=2006-05-17 |data-aċċess=2010-08-11|lingwa=Ingliż}}</ref> Minkejja li kienu l-favoriti u l-bdew bil-qawwa, Barcelona spiċċaw l-istaċun 2006–07 mingħajr trofej apparti mill-2006 meta rebħu s-[[Supercopa de España]] kontra r-rivali lokali [[RCD Espanyol]]. Huma ħadu sehem fit-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol tal-Klabbs 2006|Tazza tad-Dinja tal-Klabbs 2006]], imma kienu melgħuba fil-finali b'gowl tard mill-klabb Brażiljan [[Sport Club Internacional|Internacional]].<ref>{{Ċita web|url=http://www.fifa.com/tournaments/archive/tournament=107/edition=248388/news/newsid=108718.html#internacional+make+japan |titlu=Internacional make it big in Japan |pubblikatur=FIFA |data=2006-12-17 |data-aċċess=2010-08-11|lingwa=Ingliż}}</ref> Fil-pre-staġun fil-Istati Uniti u vendetta miftuħa bejn il-plejer [[Samuel Eto'o]] u Rijkaard kienet tard akkużata għan-nuqqas ta' trofej.<ref>{{Ċita aħbar|url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/africa/6353861.stm |titlu=Barcelona will not punish Eto'o |pubblikatur=BBC News |data=2007-02-14 |data-aċċess=2010-08-11}}</ref><ref>{{ċita aħbar|url=http://www.soccerway.com/news/2007/August/03/barcelona-defends-asian-tour/ |titlu=Barcelona defends Asian tour |sit=soccerway.com|data-aċċess=2010-03-11|lingwa=Ingliż}}</ref> F'La Liga, Barça kienu fl-ewwel post għal ħafna mill-istaġun, iżda mill-inkonsistenza tagħhom fis-sena ġdida kkawżaw sorpriża minn Real Madrid fit-12 ta' Mejju 2007; il-Barça abbinaw lil-Madrid bil-punti iżda tilfu t-titlu b'superjorità fuq wiċċ ma wiċċ. Fiċ-Champions League, Barça b'mod strett irnexxielhom javvanzaw minn Grupp A li rebħu 2-0 kontra [[SV Werder Bremen]],iżda kienu eliminati fil-rawnd tal-aħħar 16 mir-rebbieħa tal-2005 [[Liverpool FC]] bil-gowl barra mid-dar. Fl-istaġun 2007–08 intemm mingħajr l-ebda titli, kif Barça spiċċaw it-tielet f'La Liga u kienu megħluba fis-semifinali taċ-Champions League 1–0 mir-rebbieħa eventwali [[Manchester United]]. === L-era ta' Guardiola === Il-kowċ ta' [[FC Barcelona B]] [[Pep Guardiola]] ħad f'idejh id-dmirijiet ta' Frank Rijkaard fil-konklużjoni tal-istaġun.<ref>{{Ċita web|url=http://www.fcbarcelona.com/web/english/noticies/destacades/n080508104104.html|titlu=Rijkaard until 30 June; Guardiola to take over|data=2008-05-08|data-aċċess=2009-05-08|pubblikatur=FC Barcelona|lingwa=Ingliż}}</ref> Guardiola ġab miegħu stil famuż ta' [[tiki-taka]] hu kien mgħallem matul il-ħin tiegħu mat-timijiet żagħżagħ ta' Barcelona. Fil-proċess Guardiola biegħ lil [[Ronaldinho]] u lil-[[Deco]], u beda jibni t-tim ta' Barcelona madwar [[Xavi]], [[Andrés Iniesta|Iniesta]] u Messi. [[Stampa:Lionel Messi Player of the Year 2011.jpg|thumb|left|[[Lionel Messi]], Rebbieħ ta' 4 [[FIFA Ballon d'Or|FIFA]]/[[Ballon d'Or (1956–2009)|Ballon d'Or]], fis-snin 2009, 2010, 2011 u 2012, u l-aqwa skorer ta' FC Barcelona fil-kompetizzjonijiet uffiċjali b'299 gowl<ref>{{Ċita web|url=http://www.fcbarcelona.com/club/the-honours/detail/card/fc-barcelona-individual-records |titlu=Individual records |pubblikatur=FC Barcelona |data-aċċess=2012-11-29|lingwa=Ingliż}}</ref>]] Il-Barça rebħu lil [[Athletic Bilbao]] 4–1 fil-finali tal-[[Copa del Rey]] tal-2009, filwaqt li rebħu kompetizzjoni għall-25 darba u b'hekk kissru r-rekord. Rebħa storika 2-6 kontra Real Madrid u tlett ijiem wara u żguraw li Barcelona saru c-ċampjins ta' La Liga fl-istaġun 2008–09. Barça spiċċaw l-istaġun billi għelbu r-rebbieħa taċ-Ċampjins Lijg [[Manchester United FC|Manchester United]] 2–0 fl-[[Stadju Olimpiku|Istadju Olimpiku]] f'Ruma biex għalhekk jirbħu it-tielet titlu taċ-Ċampjins Lijg u għamlu l-ewwel [[It-Tripletta|tripletta]] tagħhom.<ref>{{Ċita web|url=http://soccernet.espn.go.com/columns/story?id=646187&sec=europe&root=europe&&cc=5739|titlu=One title closer to the treble|data=2009-05-14|pubblikatur=ESPN|isem=Eduardo|kunjom=Alvarez|data-aċċess=2009-05-30|lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{Ċita aħbar|url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/europe/8060878.stm|titlu=Barcelona 2–0 Man Utd|data=2009-05-27|pubblikatur=BBC Sport|data-aċċess=2009-05-30|lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://www.thesportreview.com/tsr/2009/05/pep-guardiola-barcelona/|titlu=Pep Guardiola's love affair with Barça continues|data=2009-05-19|pubblikatur=Thesportreview.com|data-aċċess=2009-05-31|lingwa=Ingliż}}</ref> Filwaqt it-tim rebaħ ukoll is [[Supercopa de España]] kontra Athletic Bilbao<ref>{{Ċita aħbar|titlu=Messi leads Barcelona to Spanish Supercup win|pubblikatur=CNN |data=2009-08-23|url=http://sports.sportsillustrated.cnn.com/gold/story.asp?i=20090823224656240000201|data-aċċess=2009-12-25|lingwa=Ingliż}}</ref> u l-[[UEFA Super Cup]] tal-2009 kontra [[FC Shakhtar Donetsk|Shakhtar Donetsk]],<ref>{{Ċita web|url=http://www.fcbarcelona.cat/web/english/futbol/temporada_09-10/arxiu_partits/supercopa_europa/final/jornada01/Barcelona_Shakhtar_Donetsk/partit.html |titlu=Barcelona vs Shakhtar Donetsk |pubblikatur=FC Barcelona |data-aċċess=2010-03-13|lingwa=Ingliż}}</ref> li ġew l-ewwel klabb Ewropej li rebħu s-Super Cup kemm domestiku u Ewropew. F'Diċembru 2009, Barcelona rebħu [[Tazza tad-Dinja tal-Futbol tal-Klabbs 2009|Tazza tad-Dinja tal-Klabbs 2009]],<ref>{{Ċita ktieb| url = http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/8422908.stm | titlu = Barcelona beat Estudiantes to win the Club World Cup |pubblikatur=BBC Sport | data = 2009-12-19|data-aċċess=2010-04-14|lingwa=Ingliż}}</ref> u saru l-ewwel klabb tal-futbol li rebħu sitt tazzi fi staġun wieħed.<ref>{{Ċita web|url=http://www.fifa.com/worldfootball/news/newsid=1151676.html |titlu=The year in pictures |pubblikatur=FIFA.com |data=2009-12-13|data-aċċess=2010-03-13|lingwa=Ingliż}}</ref> Barcelona wettgħu 2 rekords ġodda fil-futbol Spanjol li fl-2010 huma rebħu t-trofew ta' La Liga b'99 punt u rebħu Super Cup Spanjola għad disa 'darba.<ref>{{Ċita web|kunjom=Associated |isem=The |url=http://www.google.com/hostednews/canadianpress/article/ALeqM5hTKYLfFVJSz8N1uam6zrvdyQGZqA |titlu=The Canadian Press: Messi's three goals as Barcelona wins record ninth Spanish Supercup |pubblikatur=Canadian Press |data=2010-08-21 |data-aċċess=2010-08-27 |arkivju-url=http://web.archive.org/web/20100824072643/http://www.google.com/hostednews/canadianpress/article/ALeqM5hTKYLfFVJSz8N1uam6zrvdyQGZqA |arkivju-data=2010-08-24|lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{Ċita aħbar|url=http://www.usatoday.com/sports/soccer/2010-05-16-barcelona-spanish-league-title_N.htm|titlu=Messi, Barcelona set records in Spanish league title repeat|pubblikatur=USA Today|data=2010-05-16|data-aċċess=2010-08-11|lingwa=Ingliż}}</ref> Wara t-tluq ta' Laporta mill-klabb f'Ġunju 2010, [[Sandro Rosell]] kien malajr elett bħala President ġdid. L-elezzjonijiet saru fit-13 ta' Ġunju, fejn huwa ġab 61.35% (57,088 voti, rekord) ta' voti totali.<ref>{{Ċita web|url=http://www.fcbarcelona.com/web/english/club/historia/presidents/sandrorosell.html |titlu=Sandro Rosell i Feliu (2010–)|pubblikatur=FC Barcelona|data-aċċess=2011-06-05|lingwa=Ingliż}}</ref> Rosell iffirma lil [[David Villa]] minn għand [[Valencia CF|Valencia]] bi prezz ta' €40 miljun.<ref>{{Ċita web |url=http://www.fcbarcelona.cat/web/english/noticies/futbol/temporada09-10/05/19/n100519111099.html |titlu=Barca agree Villa move with Valencia|data=2010-05-19|pubblikatur=FC Barcelona |data-aċċess=2011-06-04|lingwa=Ingliż}}</ref> u lil [[Javier Mascherano]] minn għand [[Liverpool FC|Liverpool]] bi prezz ta' €19 miljun.<ref>{{Ċita web |url=http://www.fcbarcelona.cat/web/english/noticies/futbol/temporada10-11/08/27/n100827112582.html |titlu=Deal with Liverpool to sign Mascherano|data=2010-08-07|pubblikatur=FC Barcelona |data-aċċess=2011-06-04|lingwa=Ingliż}}</ref> F'Novembru tal-2010, Barcelona għelbu r-rivali prinċipali tagħhom, [[Real Madrid CF|Real Madrid]] 5–0 f'[[El Clásico]]. Fl-istaġun 2010–11, Barcelona rebħu t-trofew ta' La Liga, it-tielet titlu f'suċċessjoni, huma spiċċaw il-kampjonat b'96 punt.<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/13368064.stm Barcelona secure La Liga Spanish title hat-trick] BBC Sport. Retrieved 30 May 2011</ref> F'April 2011, il-klabb laħaq il-finali tal-Copa del Rey final, iżda tilfu 1–0 ma Real Madrid f'[[Stadju Mestalla|Istadju Mestalla]] ġewwa Valenzja.<ref>[http://www.skysports.com/football/match_report/0,19764,11065_3365041,00.html Madrid clinch Copa del Rey] Sky Sports. Retrieved 30 May 2011</ref> F'Mejju, Barcelona għelbu lil Manchester United fil-finali tal-[[UEFA Champions League 2010–11]] li kienu lagħbu ġewwa Wembley, repetizzjoni tal-finali tal-2009, filwaqt li rebħu r-4 Tazza Ewropea tagħhom.<ref>{{Ċita aħbar|url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/football/13576522.stm |titlu=Barcelona 3–1 Man Utd |awtur=Phil McNulty|data=2011-05-28 |pubblikatur=BBC |data-aċċess=2011-05-30|lingwa=Ingliż}}</ref> F'Awwissu 2011, il-gradwat ta' La Masia [[Cesc Fàbregas]] ġie mixtri minn [[Arsenal FC|Arsenal]] li għin lil Barcelona jiddefendu s-Supercup Spanjola kontra Real Madrid. Ir-rebħa tas-Supercup ippreżentat ammont totali ta' trofej uffiċjali għal 73, bl-għadd ta' titli mirbuħa minn Real Madrid.<ref>{{Ċita web|url=http://www.marca.com/2011/08/17/futbol/equipos/barcelona/1313608792.html |titlu=El Barça iguala en títulos al Real Madrid |pubblikatur=MARCA |data-aċċess=2011-08-18 |lingwa=Ingliż}}</ref> Aktar tard fl-istess xahar, Barcelona rebħu l-[[UEFA Super Cup]] wara li għelbu lil [[FC Porto|Porto]] 2–0 grazzi mill-gowl ta' [[Lionel Messi]] u [[Cesc Fábregas]]. Dan estenda l-ammont globali ta' trofej uffiċjali tal-klabb għal 74, li ssuperat it-total ta' Real Madrid.<ref> {{Ċita web|url=http://www.sport.es/es/noticias/barca/2011/08/27/barca-madrid/1131109.shtml|titlu=El club azulgrana ya tiene más títulos que el Real|pubblikatur=SPORT |data-aċċess=2011-08-27|lingwa=Ingliż}}</ref> Fir-rebħa tal-UEFA Super Cup wkoll immarkaw kisba oħra impressjonanti kif Josep Guardiola rebaħ it-12-il trofej minn 15 fi tliet snin biss fit-tmexxija tal-klabb, li sar il-pussessur tar-rekord kollhu tal-aktar rebħ ta' titli bħala kowċ ta' FC Barcelona.<ref>{{Ċita web|url=http://www.sport.es/es/noticias/barca/20110827/pep-guardiola-supero-marca-johan-cruyff/1131117.shtml|titlu=Pep Guardiola superó la marca de Johan Cruyff|data=2011-08-26|pubblikatur=SPORT |data-aċċess=2011-08-26|lingwa=Ingliż}}</ref> [[Stampa:FC Barcelona - Bayer 04 Leverkusen, 7 mar 2012 (18).jpg|thumb|FC Barcelona fil-[[UEFA Champions League]] fl-2012]] F'Diċembru, Barcelona rebħu t-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol tal-Klabbs|Tazza tad-Dinja tal-Klabbs]] għat-tieni darba rekord mill-istabbiliment tagħhom, billi għelbu liċ-ċampjins Brażiljani tal-[[Copa Libertadores]], [[Santos FC|Santos]], li ġew 4–0 fil-finali grazzi għal żewġ gowls minn Lionel Messi u gowls minn [[Xavi]] u Fábregas.<ref>{{Ċita web|url=http://www.fcbarcelona.com/football/first-team/detail/article/santos-fcb-legendary-barca-0-4|titlu=SANTOS-FCB: Legendary Barça (0–4)|data=2011-12-18|pubblikatur=FC Barcelona|data-aċċess=2011-12-18|lingwa=Ingliż}}</ref> Bħala riżultat, ir-refgħa tat-trofew globali matul ir-renju ta' Guardiola kien estiż għal 13-il trofew minn 24 possibbli f'4 snin, li komplew kwalità għolja u werew il-prestazzjoni tagħhom fil-kompetizzjonijiet tal-futbol riċenti tad-dinja.<ref>{{Ċita web|url=http://www.fcbarcelona.com/football/first-team/detail/article/guardiola-winning-13-out-of-16-titles-is-only-possible-when-you-have-a-competitive-mentality|titlu=Guardiola: "Winning 13 out of 16 titles is only possible when you have a competitive mentality"|data=2011-12-18|pubblikatur=FC Barcelona |data-aċċess=2011-12-18|lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://www.fifa.com/clubworldcup/matches/round=257437/match=300180901/summary.html |titlu=Santos humbled by brilliant Barcelona|data=2011-12-18|xogħol=fifa.com|data-aċċess=2011-12-18|lingwa=Ingliż}}</ref> Fl-istaġun 2011–12, il-Barcelona tilfu s-semifinali tal-UEFA Champions League kontra [[Chelsea FC|Chelsea]]. Dritt wara dan, il-kowċ [[Pep Guardiola]], li kien fuq kuntratt irrumblat u kien iffaċċjat kritiku fuq tattiċi reċenti tiegħu u selezzjonijiet tal-iskwadra,<ref>{{Ċita web|url=http://video.uk.msn.com/watch/video/barca-not-tired/2i6en3os?cpkey=a70999a2-196d-4734-bf81-43688140eec8|titlu=Barca 'not tired' on MSN Video |pubblikatur=MSN |data= |data-aċċess=2012-11-29|lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{Ċita aħbar| url=http://www.telegraph.co.uk/sport/football/competitions/champions-league/9230314/Pep-Guardiolas-reign-in-Spain-was-coming-to-an-end-according-to-all-the-signs.html |pubblikatur=The Daily Telegraph | isem=Pete | kunjom=Jenson | titlu=Pep Guardiola's reign in Spain was coming to an end, according to all the signs | data=2012-04-26|lingwa=Ingliż}}</ref> ħabbar li kien se jirriżenja bħala kowċ fit-30 ta' Ġunju u kien segwit minn l-assistent [[Tito Vilanova]].<ref>{{Ċita web|url=http://soccernet.espn.go.com/news/story/_/id/1055094/pep-guardiola-to-part-company-with-barcelona---reports?cc=5901 |titlu=Pep Guardiola to part company with Barcelona |pubblikatur=ESPN |data=2012-04-26 |data-aċċess=2012-11-29 |lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{Ċita aħbar| url=http://www.telegraph.co.uk/sport/football/teams/chelsea/9222641/Barcelona-v-Chelsea-Pep-Guardiola-keeps-calm-as-Nou-Camp-critics-question-selection-and-tactics.html |pubblikatur=The Daily Telegraph | titlu=Barcelona v Chelsea: Pep Guardiola keeps calm as Nou Camp critics question selection and tactics |data=2012-04-24 |lingwa=Ingliż}}</ref> Guardiola spiċċa l-ħatra tiegħu billi rebaħ il-finali tal-[[Copa del Rey]] 3–0, li b'kollox rebħu 14-il trofej taħt l-amministrazzjoni tiegħu. L-erba trofej mgħobbija minn Guardiola ispira lid-direttur Brittaniku [[Paul Greengrass]] li għamel dokumentarju dwar il-ġganti Katalani. Intitolat ''Barça'', il-film se jeżamina l-aktar proċess u l-wirt famuż ta' wieħed mill frankiġji-dinji sportivi, li jiffoka primarjament fuq l-erba 'snin li fihom Guardiola ggwidata l-klabb għal 14-il trofej. Il-film huwa mistenni li jkun lest qabel it-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 2014|Tazza tad-Dinja tal-2014]], meta l-attenzjoni pubblika bdiet tibda tiffoka fuq l-avveniment internazzjonali ta' [[Rio de Janeiro]].<ref>{{Ċita aħbar|url=http://www.insideworldsoccer.com/2012/05/hollywood-to-do-film-on-barcelona.html |titlu=Hollywood to do film on Barcelona |pubblikatur=Inside World Soccer |data=2012-05-19|lingwa=Ingliż}}</ref> === Tito Vilanova (2012-preżent) === Kien imħabbar fis-sajf tal-2012 li [[Tito Vilanova]], assistent maniġer MA Barcelona, se jieħu f'idejh il-kariga ta' kowċ flok [[Pep Guardiola]]. Wara l-ħatra tiegħu, Barcelona marru fuq ġirja nkredibbli li rahom iżommu fil-quċċatta tal-kampjonat għall-ewwel 26 ġimgħa, rekord ta' telfa 1 biss fit-23 logħba. [[Lionel Messi]] skorja 34 gowl waħdu f'dan il-perjodu,u f'nofs Frar huma kellhom 12-il punt vantaġġ fuq [[Atlético Madrid]]. == Sapport == Il-laqam ''culer'' għal sapporter tal-Barcelona huwa derivat mill-Katalan ''cul'' (Ingliż: arse), bħala spettaturi fl-ewwel stadju, [[Camp de la Indústria]]. Fi Spanja, madwar 25% tal-popolazzjoni huma simpatizzanti tal-Barca, it-tieni wara [[Real Madrid CF|Real Madrid]], appoġġjata minn 32% tal-popolazzjoni.<ref>{{Ċita web|url=http://www.cis.es/cis/export/sites/default/-Archivos/Marginales/2700_2719/2705/Es2705mar_A.pdf |titlu=Ficha Técnica | editur=Centro de Investigaciones Sociológicas |format=PDF |data =2007-05-01|data-aċċess=2010-08-08|lingwa=Spanjol}}</ref> Madwar l-Ewropa, Barcelona huwa tieni għażla favorita.<ref>Chadwick, Simon; Arthur, Dave. pp. 4–5.</ref> Iċ-ċifri tas-sħubija tal-klabb raw żieda sinifikanti mill 100,000 fl-istaġun 2003-04 għal 170,000 f'Settembru 2009,<ref>{{Ċita web|url=http://www.sport.es/es/noticias/barca/20090919/barcelona-tiene-170000-socios/813866.shtml |titlu=El FC Barcelona ya tiene 170.000 socios |pubblikatur=SPORT |lingwa=Spanjol|data=2009-09-19 |isem=Víctor |kunjom=Aznar |data-aċċess=2010-08-08}}</ref> iż-żieda qawwija ġiet attribwita lill-influwenza ta' [[Ronaldinho]] u mbagħad l-istrateġija tal-midja tal-President [[Joan Laporta]] li ffukat fuq mezzi Spanjola u Ingliża.<ref>Fisk, Peter. pp. 201–202.</ref><ref>Brott, Steffen. p. 77.</ref> Minbarra l-isħubija, minn 'Ġunju 2010 hemm 1,335 sapporters uffiċjalment reġistrati tal-klabb, imsejħa''penyes'', madwar id-dinja. Il-klabbs tas-sapporters ppromwovu lil Barcelona fil-lokalità tagħhom u jirċievu offerti ta' benefiċċju meta jżuru Barċellona.<ref>{{Ċita web|url=http://www.fcbarcelona.com/web/english/penyes/llistat_penyes/llistat_penyes.html |titlu=Penyes |pubblikatur=FC Barcelona |data-aċċess=2010-08-08|lingwa=Ingliż}}</ref> Il-klabb kellu persuni prominenti ħafna fost il-partitarji tiegħu, inklużi l-Papa [[Ġwanni Pawlu II]], li kien membru onorarju, u l-eks prim ministru ta' Spanja [[José Luis Rodríguez Zapatero]].<ref>{{Ċita aħbar|url=http://pqasb.pqarchiver.com/washingtonpost/access/377088531.html?dids=377088531:377088531&FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&type=current&date=Jul+29%2C+2003&author=Steven+Goff&pub=The+Washington+Post&desc=Barça+Isn%27t+Lounging+Around%3B+Storied+Catalonian+Club+Plots+Its+Return+to+the+Top|titlu=Barça Isn't Lounging Around; Storied Catalonian Club Plots Its Return to the Top|isem=Steven|kunjom=Goff|pubblikatur=The Washington Post | data=2003-07-29|lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{Ċita aħbar|url=http://nation.ittefaq.com/issues/2008/07/02/news0376.htm|aġenzija=Associated Press|titlu=Spain's football team welcomed by royals|pubblikatur=The New Nation|data-aċċess=2010-08-10|lingwa=Ingliż}}</ref> FC Barcelona għandha t-tieni l-ogħla [[Attendenzi medji ta' klabbs tal-futbol Ewropej|attendenza medja ta' klabbs tal-futbol Ewropej]] biss wara [[Borussia Dortmund]].<ref>{{Ċita web|url=http://soccernet.espn.go.com/stats/attendance/_/league/ger.1/year/2010/german-bundesliga?cc=5901 |titlu=German Bundesliga Stats: Team Attendance – 2010–11 |pubblikatur=ESPN |lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://arxiu.fcbarcelona.cat/web/english/noticies/club/temporada10-11/05/17/n110517117527.html |titlu=Camp Nou: Average attendance 79,390 &#124; FCBarcelona.cat |pubblikatur=FC Barcelona |data=2011-05-17 |data-aċċess=2012-11-29|lingwa=Ingliż}}</ref> == Rivalitajiet tal-Klabb == === ''El Clásico'' === {{artiklu prinċipali|El Clásico}} Spiss ikun hemm rivalità ħarxa bejn l-aqwa żewġ timijiet fil-kampjonat nazzjonali, u dan huwa partikolarment il-każ fl-La Liga, fejn il-logħba bejn Barça u Real Madrid hija magħrufa bħala ''El Clásico''. Mill-bidu tal-kompetizzjonijiet nazzjonali l-klabbs kienu meqjusa bħala rappreżentanti ta' żewġ reġjuni rivali fi Spanja: [[Katalonja]] u [[Kastilja (reġjun storiku)|Kastilja]], kif ukoll taż-żewġt ibliet. Il-rivalità tirrifletti dak li kkunsidraw ħafna bħala t-tensjonijiet politiċi u kulturali bejn l-feltru tal-[[Poplu Katalan|Katalani]] u l-[[Poplu Kastiljan|Kastiljani]], meqjus minn awtur wieħed bħala ri-promulgazzjoni tal- [[Gwerra Ċivili Spanjola]].<ref>Ghemawat, Pankaj. p. 2.</ref> Matul id-dittatorjati ta' [[Miguel Primo de Rivera, it-2 Marquis ta Estella|Primo de Rivera]] u speċjalment ta' [[Francisco Franco]] (1939–1975), il-kulturi reġjonali kollha kienu mrażżna. Il-lingwi kollha mitkellma fit-territorju Spanjol, ħlief l-Ispanjol ([[Lingwa Spanjola|Kastiljan]]) nnifisha, kienu uffiċjalment ipprojbita.<ref>Kleiner-Liebau, Désirée. p. 70.</ref><ref>{{Ċita aħbar|awtur=Phil Ball |url=http://www.guardian.co.uk/football/2002/apr/21/championsleague.sport |titlu=The ancient rivalry of Barcelona and Real Madrid|xogħol=The Guardian|pubblikatur=Guardian News and Media |data= 2002-04-21|data-aċċess=2010-03-13 | lingwa=Ingliż}}</ref> Is-simbolu tax-xewqa tal-poplu Katalan kien il-libertà, Barça ġew 'Aktar minn klabb' (''Més que un club'') għall-Katalani. Skond [[Manuel Vázquez Montalbán]], l-aħjar mod għall-Katalani kienet li juru l-identità tagħhom billi jingħaqdu ma Barça. Kien inqas riskjuż minn jingħaqad mal-moviment tal-klandestin anti-Franco-, u ppermettilhom li jesprimu l-għazla tagħhom.<ref>Spaaij, Ramón. p. 251.</ref> Min-naħa l-oħra, Real Madrid kienet meqjusa minn ħafna bħala l-inkarnazzjoni oppressiva taċ-[[ċentraliżmu]] sovrana u r-reġim faxxista fil-livell ta' ġestjoni u lil hinn minn ([[Santiago Bernabéu Yeste|Santiago Bernabeu]], il-president ta' qabel tal-klabb li semmew l-Istadju [[Stadju Santiago Bernabéu|Merengues]] għalih, miġġieled ma [[Stat Spanjol|''los nacionales'']]).<ref>{{Ċita aħbar|url=http://www.time.com/time/arts/article/0,8599,1697027,00.html|titlu=Barcelona vs. Real Madrid: More Than a Game|data=2007-12-20|data-aċċess=2009-07-01|pubblikatur=Time|kunjom=Abend|isem=Lisa|lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{Ċita aħbar|url=http://www.guardian.co.uk/football/2001/mar/26/newsstory.sport13|titlu=Morbo: The Story of Spanish Football by Phil Ball |data=2001-03-26|data-aċċess=2009-07-01|pubblikatur=The Guardian|kunjom=Lowe|isem=Sid|lingwa=Ingliż}}</ref> Madankollu, matul il-Gwerra Ċivili Spanjola, membri taż-żewġ timijiet bħal [[Josep Sunyol]] u [[Rafael Sánchez Guerra]] sofrew fl-idejn ta' partitarji ta' Franco. Matul il-1950ijiet, ir-rivalità kienet aktar aggravata meta kien hemm kontroversja madwar it-trasferiment ta' [[Alfredo di Stéfano]], li finalment lagħab għal Real Madrid u kien muftieħ għas-suċċess sussegwenti tagħhom.<ref>Burns, Jimmy. pp. 31–34.</ref> Is-1960ijiet raw ir-rivalità tilħaq l-istadju Ewropew meta ltaqaw darbtejn fil-fażi eliminatorja fit-Tazza Ewropea.<ref name="rsssf1">{{Ċita web|url=http://www.rsssf.com/tablesb/barcamadrid.html |titlu=FC Barcelona vs Real Madrid CF since 1902 |pubblikatur=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |data=2000-01-31 |data-aċċess=2010-08-21 |kunjom=García |isem=Javier}}</ref> === ''El derbi Barceloní'' === {{artiklu prinċipali|Derbi barceloní}} Ir-rivali lokali ta' Barça minn dejjem kienu [[RCD Espanyol|Espanyol]]. ''Blanc-i-blaus'', huwa wieħed mill-klabbs mogħtija patroċinju rjali, kien fondat esklussivament minn partitarji tal-futbol Spanjol, b'differenza tan-natura multinazzjonali tal-bord primarju ta' Barça. Il-messaġġ fundatur tal-klabb kien anti-Barcelona, u dawn diżapprovazzjoni raw lil FC Barcelona bħala tim tal-barranin. Il-rivalità kienet imsaħħa permezz milli l-Katalani raw bħala rappreżentant provokattiva ta' Madrid.<ref>Shubert, Arthur. p. 199.</ref> L-istadju oriġinali tagħhom kien fid-distrett sinjur ta' [[Estadi de Sarrià|Sarrià]].<ref>{{Ċita web|url=http://hemeroteca.lavanguardia.com/preview/1901/04/09/pagina-2/33398307/pdf.html |titlu=Edición del martes, 09 abril 1901, página 2 – Hemeroteca – Lavanguardia.es |lingwa=Spanjol|pubblikatur=Hemeroteca Lavanguardia|data-aċċess=2010-03-13}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://www.rcdespanyol.cat/principal.php?modulo=estatico&idcontenido=8&idmenu=2&idsubmenu=22&nombremodulo=dates&idlinkchk=21 |titlu=History of Espanyol|pubblikatur=RCD Espanyol |data-aċċess=2010-03-13}}</ref> Tradizzjonalment,speċjalment matul ir-reġim ta' Franco, Espanyol kienu meqjusa mill-maġġoranza kbira taċ-ċittadini ta' Barċellona bħala klabb li kkultivata tip ta' konformità lill-awtorità ċentrali, f'kuntrast qawwi ma 'l-ispirtu rivoluzzjonarju ta' Barça<ref>{{Ċita web|url=http://www.iss.europa.eu/index.php?id=18&no_cache=1&L=1&tx_ttnews%5Bpointer%5D=41&tx_ttnews%5Btt_news%5D=697&tx_ttnews%5BbackPid%5D=232&tx_ttnews%5Bpage%5D=1&cHash=2becc765c6|titlu=European football cultures and their integration: the 'short' Twentieth Century|data=2002-03-01|data-aċċess=2009-07-01|pubblikatur=Europa|kunjom=Missiroli|isem=Antonio|lingwa=Ingliż}}</ref> Fl-1918 Espanyol bdew kontro-petizzjoni kontra l-awtonomija, li dak iż-żmien kienet saret kwistjoni pertinenti.<ref>Ball, Phil. pp. 86–87.</ref> Aktar tard, grupp ta' partitarji ta' Espanyol issieħbu mal-''Falangists'' fil-gwerra ċivili Spanjola, binarju żgħir mal-faxxisti. Minkejja dawn id-differenzi fl-ideoloġija, id-''derbi'' dejjem kienet aktar rilevanti għall-partitarji ta' Espanyol minn dawk ta' Barcelona minħabba d-differenza fl-għanijiet. Fis-snin riċenti r-rivalità saret anqas politika, kif Espanyol qalbu l-isem uffiċjali tagħhom u l-innu minn Spanjol għall-Katalan. Għalkemm hija l-aktar derby lokali li intlagħet fl-istorja fl-La Liga, hija wkoll l-aktar żbilanċjata, li Barcelona tassew ikunu [[Derbi barceloní#Ras ma Ras|dominanti]]. Fil-klassifika tal-kampjonat, Espanyol irnexxielhom biss jispiċċaw jegħlbu lil Barça fi tliet okkażjonijiet fi kważi 70 sena u l-unika finali tal-Copa del Rey kienet mirbuħa minn Barça fl-1957. Espanyol għandhom konsolazzjoni li kisbu rebħa bi skor kbir ta' 6-0 fl-1951. Espanyol kisbu wkoll rebħa ta' 2-1 kontra Barça matul l-istaġun 2008-09, li sar l-ewwel tim li għeleb lil-Barcelona ġewwa fi Camp Nou fl-istaġun tat-tripletta.<ref>{{Ċita web|url=http://www.fcbarcelona.com/web/english/futbol/temporada_08-09/arxiu_partits/lliga/jornada24/Barcelona_Espanyol/partit.html |titlu=Matchday 24|pubblikatur=FC Barcelona|data-aċċess=2010-03-13}}</ref> == Finanzi u sjieda == Fl-2010, ''[[Forbes]]'' evalwa l-valur ta' Barcelona li jkun ta' madwar € 752,000,000 (USD $1 biljun), klassifikazzjoni fir-raba post wara Manchester United, Real Madrid, u Arsenal, ibbażat fuq figuri mill-istaġun 2008-09.<ref>{{Ċita aħbar|url=http://www.forbes.com/2010/04/21/soccer-value-teams-business-sports-soccer-10-intro.html |titlu=The Business Of Soccer |pubblikatur=Forbes |data=2010-04-21 |data-aċċess=2010-08-07|lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{Ċita aħbar|url=http://www.forbes.com/lists/2010/34/soccer-10_Soccer-Team-Valuations_Rank.html |titlu=Soccer Team Valuations |pubblikatur=Forbes |data=2009-06-30 |data-aċċess=2010-08-07|lingwa=Ingliż}}</ref> Skond id-[[Deloitte]], Barcelona kellhom dħul irreġistrat ta €366 miljun fl-istess perjodu, klassifikati t-tieni ma Real Madrid, li ġġeneraw €401 miljun fi dħul.<ref>{{Ċita web|url=http://www.deloitte.com/view/en_GB/uk/industries/sportsbusinessgroup/d039400401a17210VgnVCM100000ba42f00aRCRD.htm |titlu=Real Madrid becomes the first sports team in the world to generate €400m in revenues as it tops Deloitte Football Money League |pubblikatur=Deloitte |data-aċċess=2010-08-07|lingwa=Ingliż}}</ref> Flimkien ma ' Real Madrid, Athletic Bilbao, u [[CA Osasuna|Osasuna]], Barcelona huma organizzati bħala assoċjazzjoni reġistrata. B'differenza ta' [[Kumpanija limitata]], mhuwiex possibbli li jixtru ishma fil-klabb, iżda biss sħubija.<ref>Peterson, Marc p. 25.</ref> Il-membri ta' Barcelona, issejħin ''socis'', jiffurmaw assemblaġġ ta' delegati li huwa l-ogħla korp governattiv tal-klabb.<ref>{{Ċita ktieb|titlu=Handbook on the economics of sport|isem1=Wladimir|kunjom1=Andreff|isem2=Stefan|kunjom2=Szymański|pubblikatur=Edward Elgar Publishing|sena=2006| isbn=1-84376-608-6|paġna=299}}</ref> Mill-2010, il-klabb kellhu 170,000 ''socis''. Verifika minn Deloitte f'Lulju tal-2010 wera li Barcelona kellhom dejn ta' €442,000,000, Bħalissa 58% tal-valur nett kif huwa evalwat minn ''Forbes''. L-amministrazzjoni ġdid ta' Barcelona, li kienu ordnaw il-verifika, iċċitaw "problemi strutturali" bħala l-kawża tad-dejn.<ref>{{Ċita aħbar|url=http://af.reuters.com/article/sportsNews/idAFJOE66Q0H720100727 |titlu=Barcelona audit uncovers big 2009/10 loss |pubblikatur=Reuters |data=2010-07-27 |data-aċċess=2010-08-09|lingwa=Ingliż}}</ref> Aħbarijiet kienu ħarġu li l-klabb kien irreġistra tnaqqis ta' madwar €79 miljun matul il-kors tas-sena, minkejja li iddefendew it-titlu tagħhom La Liga.<ref>{{Ċita aħbar|titlu=Rosell announces record Barcelona loss, lawsuit against Laporta |isem=Duncan |kunjom=Shaw |url=http://www.monstersandcritics.com/news/europe/news/article_1591876.php/Rosell-announces-record-Barcelona-loss-lawsuit-against-Laporta |pubblikatur=Monsters and Critics |data=2010-10-10 |data-aċċess=2011-10-24|lingwa=Ingliż}}</ref> Għall-2011, Id-dejn gross ta' Barcelona huwa ta' madwar €483 miljun u d-dejn nett huwa fuq €364 miljun.<ref>{{Ċita web|url=http://soccernet.espn.go.com/news/story/_/id/926957/barcelona-announce-%E2%82%AC45m-transfer-budget?cc=5901 |titlu=Barca announce €45m budget |pubblikatur=ESPN |data=2011-06-09 |data-aċċess=2012-01-12|lingwa=Ingliż}}</ref> Barcelona instab li għandhom l-ogħla salarju medju għal kull plejer ta' kull timijiet sportivi professjonali fid-dinja, biss qabel ir-rivali Real Madrid .<ref>{{Ċita web|url=http://sports.espn.go.com/espn/news/story?id=6354899 |titlu=ESPN The Magazine – The Money Issue – 200 Best-Paying Teams in the World |pubblikatur=ESPN |data=2011-04-20 |data-aċċess=2011-05-28|lingwa=Ingliż}}</ref> == Rekords == {{dettalji|Lista ta' rekords u statistiki ta' FC Barcelona}} [[Xavi]] bħalissa huwa jżżomm ir-rekord tat-tim għan-numru ta' logħob li lagħab totali (661) u numru rekord ta' apparenzi f'La Liga (436), li ssupera d-detentur tar-rekord preċedenti [[Migueli]] (391).<ref>{{Ċita web|url=http://www.fcbarcelona.cat/web/english/club/historia/records/rec_individuals.html |titlu=FC Barcelona Records (Team & Individual Records) | pubblikatur=FC Barcelona|data-aċċess=2010-03-15|lingwa=Ingliż}}</ref> L-aqwa skorer fil-kompetizzjonijiet kollha ta' FC Barcelona (inkużi logħob ta' ħbiberija) huwa [[Paulino Alcántara]] b'369 gowl.<ref>{{Ċita web|awtur=23:10 |url=http://www.fcbarcelona.com/football/first-team/detail/article/messi-one-goal-away-from-cesar-s-record |titlu=Messi one goal away from Cesar's record, fcbarcelona.com, 19 ta' Marzu 2012 |pubblikatur=FC Barcelona |data=2012-03-19 |data-aċċess=2012-11-29 |lingwa=Ingliż}}</ref> L-awqa skorer ta' kull żmien ta' Barcelona fil-kompetizzjonijiet kollha uffiċjali, minbarra logħob ta' ħbiberija, huwa [[Lionel Messi]] bi 301 gowl. Huwa wkoll għandhu rekord tal-aqwa skorer għal Barcelona f'kompetizzjonijiet Ewropej u internazzjonali tal-klabb <ref>{{Ċita aħbar|titlu=Lionel Messi Becomes Barcelona's All-time Record Goal Scorer|url=http://www.telegraph.co.uk/sport/football/players/lionel-messi/9157015/Lionel-Messi-becomes-Barcelonas-all-time-record-scorer.html|data-aċċess=2012-05-25 |pubblikatur=The Daily Telegraph|data=2012-03-21|lingwa=Ingliż}}</ref> u rekord ta' l-aqwa skorer fil-kampjonat b'206 gowls fl-La Liga. [[Lista ta' plejers ta' FC Barcelona|Erba' persuni]] kienu rnexxielhom jiskorjaw fuq 100 gowl fil-kampjonat ma Barcelona: [[Lionel Messi]] (206), [[César Rodríguez Álvarez|César Rodríguez]] (192), [[Ladislao Kubala]] (131) u [[Samuel Eto'o]] (108) . Fit-2 ta' Frar 2009, Barcelona laħqu total ta' 5,000 gowl f'La Liga. Il-gowl kien konvertit minn Messi fil-logħba kontra [[Racing de Santander|Racing Santander]], fejn Barça rebħu 2–1.<ref>{{Ċita web|url=http://www.fifa.com/worldfootball/clubfootball/news/newsid=1012195.html |titlu=Messi propels 5,000-goal Barcelona |pubblikatur=FIFA|data=2009-02-01 |data-aċċess=2010-03-13|lingwa=Ingliż}}</ref> Fit-18 ta' Diċembru 2009 Barcelona għelbu lil Estudiantes 2–1 biex rebħu is-6 titlu tagħhom f'sena u sar l-ewwel tim tal-futbol biex jikseb is-''sextuple''.<ref>{{Ċita web|url=http://www.fifa.com/worldfootball/statisticsandrecords/news/newsid=1151723.html |titlu=Kings, queens and a young prince |pubblikatur=FIFA|data=2009-12-23|data-aċċess=2010-03-23|lingwa=Ingliż}}</ref> L-ogħla attendenza f'darhom Barcelona kienet 120,000, fil-kwarti tal-finali tat-Tazza Ewropea kontra Juventus fit-3 ta' Marzu 1986.<ref>{{Ċita web|url=http://www.fcbarcelona.com/web/english/club/historia/records/rec_colectius.html |titlu=Records |pubblikatur=FC Barcelona |data-aċċess=2010-03-15|lingwa=Ingliż}}</ref> Il-modernizzazzjoni ta Camp Nou matul id-1990ijiet u l-introduzzjoni ta' ''all-seater stands'' tfisser li r-rekord ma jkunx maqsum għall-futur prevedibbli bħala l-kapaċità attwali tal-istadju huwa 99,354.<ref>{{Ċita web|url=http://arxiu.fcbarcelona.cat/web/english/club/club_avui/informacio_corporativa/barca_enxifres/barca_enxifres.html |titlu=FC Barcelona Information |pubblikatur=FC Barcelona |data-aċċess=2012-01-12|lingwa=Ingliż}}</ref> == Emblema u flokk == [[Stampa:Barcelonacrest.jpg|thumb|right|alt=diamond shaped crest surrounded by laurels and topped with a crown and a bat|L-ewwel emblema li ntlibset minn Barcelona]] Mill-fondazzjoni tiegħu il-klabb lagħab b'emblema. L-emblema oriġinali tal-klabb kienet forma ta' djamanta kkompletata mill-[[Kuruna ta' Aragona]] u friefet il-lejl tar-Re James, u mdawra minn żewġ fergħat, siġra tar-rand u l-oħra tal-palm.<ref name="the-crest" /> Fl-1910 il-klabb kellu kompetizzjoni fost il-membri tiegħu għal disinn tal-emblema l-ġdida. Ir-rebbieħ kien [[Carles Comamala]], li fil-ħin lagħab għall-klabb. Is-uġġeriment ta' Comamala beda l-emblema li l-klabb jilbes illum, b'xi varjazzjonijiet minuri. L-emblema tikkonsisti s-Salib ta' San Ġorġ fil-kantuniera tax-xellug mal-bandiera Katalana maġenbu, u l-kulur tat-tim taħt. Il-kuluri blu u aħmar tal-flokk ġew intlibsu l-ewwel fil-logħba kontra Hispania fl-1900.<ref>Ball, Phil p. 90.</ref> Bosta teoriji li jikkompetu ġew imressqa għar-raba disinn blu u aħmar tal-flokk ta' Barcelona. L-iben tal-ewwel president, [[Arthur Witty]], qal li kien l-idea ta' missieru bħala l-kuluri kienu l-istess bħat-tim tal-[[Skola Merkantili Taylors , Crosby|Iskola Merkantili Taylors]]. Spjegazzjoni oħra, skond l-awtur Toni Strubell, huwa dawk il-kuluri li huma mill-[[Ewwel Repubblika Franċiża|Ewwel Repubblika]] ta' Robespierre. F'Katalunja, perċezzjoni komuni hija li l-kuluri kienu magħżula minn Joan Gamper u li huma bħal ta' [[FC Basel]].<ref>Ball, Phil pp. 90–91.</ref> Qabel l-istaġun 2011-2012, Barcelona kellhom storja twila li evitaw sponsorizzazzjoni korporattiva fuq il-flokkijiet tal-logħob. Fl-14 ta' Lulju 2006, il-klabb ħabbar ftehim ta' ħames snin ma [[UNICEF]], li jinkludi li l-arma ta' UNICEF fuq il-flokk tal-klabb. Il-ftehim għandu jiddona €1.5 miljun kull sena għal UNICEF (0.7 fil-mija tad-dħul ordinarju tagħhom, ugwali għall-''UN International Aid Target'', [[cf.]] [[Official development assistance|ODA]]) permezz tal-Fundazzjoni ta' FC Barcelona.<ref>{{Ċita web|url=http://www.fcbarcelona.com/web/Fundacio/english/nacions_unides/convenis/unicef/continguts/carta_laporta.html|titlu=Open letter from Joan Laporta|data-aċċess=2010-02-21|sena=2010|pubblikatur=FC Barcelona|lingwa=Ingliż}}</ref> Il-Fundazzjoni ta' FC Barcelona hija entità stabbilita fl-1994 fuq is-suġġeriment tal-President tal-Kumitat Ekonomiku-Statutorju, Jaime Gil-Aluja. L-idea kienet li titwaqqaf il-fondazzjoni li tista' tattira sponsorizzazzjoni finanzjarja għall-appoġġ ta' kumpanija mhux sportiva għall-profitt.<ref>Desbordes, Michel p. 195.</ref> Fl-2004, il-kumpanija tista ssir 25 "Membru onorarji" billi jikkontribwixxu bejn £40,000–60,000 (£45,800–68,700) fis-sena. Hemm ukoll 48 sħubija jassoċjaw disponibbli għal miżata annwali ta' £14,000 (£16,000) u numru illimitat ta' ''patronages'' għal spiża ta' £4,000 fis-sena (£4,600). Mhuwiex ċar jekk il-membri onorarji jkollhom xi jgħidu formali fil-politika tal-klabb, iżda skond l-awtur Anthony King, hija "improbabbli li Kompożizzjoni Onorarja ma tkunx tinvolvi mill-inqas xi influwenza informali fuq il-klabb.<ref>King, Anthony pp. 123–24.</ref> Barcelona ntemmet ir-rifjut tagħha ta' sponsorizzazzjoni korporattiva qabel il-bidu tal-istaġun 2011-12, li ffirmat ftehim ta' ħames snin, €150 miljun tratt ma' Qatar Sports Investments, li tfisser il-[[Qatar Foundation]]<ref>{{ċita web |url=http://www.guardian.co.uk/football/2010/dec/10/barcelona-shirt-sponsor-qatar-foundation |titlu=Barcelona agree €150m shirt sponsor deal with Qatar Foundation |lingwa=Ingliż |pubblikatur=The Guardian |data=2010-12-10 |data-aċċess=2010-12-22 }}</ref> kienet fuq il-flokk tal-klabb għall-istaġuni 2011–12 u 2012–13, imbagħad ġew mibdula minn [[Qatar Airways]] għall-istaġun 13/14, il-ftehim jippermetti l-arma tal-isponsor kummerċjali li tieħu post l-emblema tal-karità, sentejn għall-ftehim ta' sitt snin.<ref>{{ċita web |url=http://www.football-shirts.co.uk/fans/barcelona-qatar-airways-new-sponsor_17399 |titlu=New Shirt Sponsor For Barcelona 13/14 – Qatar Airways |lingwa=Ingliż |pubblikatur=Football Shirts News |data=2012-11-17 |data-aċċess=2012-11-19 }}</ref> {| class="wikitable" style="text-align: center" |- !Perjodu !Manifattur tal-[[Kit (futbol)|kit]] !Sieħba |- |1982–1992 || Meyba |rowspan=3|<small>''Ebda''</small> |- |1992–1998 || [[Kappa (kumpanija)|Kappa]] |- |1998–2006 |rowspan=4| [[Nike, Inc.|Nike]] |- |2006–2011 || [[UNICEF]] |- |2011–2013 || [[Qatar Foundation]], UNICEF |- |2013- || [[Qatar Airways]], UNICEF |} == Stadju == {{Main|Camp de la Indústria|Camp de Les Corts|Camp Nou}} [[Stampa:Chelsea on Tour - Barcelona 311006.jpg|right|thumb|alt=an elevated view of the stadium at night|Veduta elevata ta' Camp Nou]] Barcelona inizjalment lagħbu fil-[[Camp de la Indústria]]. Il-kapaċità kienet ta' madwar 6,000, u l-uffiċjali tal-klabb qiesu l-faċilitajiet eċċellenti għal klabb bis-sħubija tikber.<ref>{{Ċita web|url=http://www.fcbarcelona.cat/web/catala/noticies/club/temporada08-09/03/n090314107593.html|pubblikatur=FC Barcelona|titlu=Cent anys del camp de la Indústria |data-aċċess=2010-09-11 |data=2009-03-14|kunjom=Santacana |isem=Carles|lingwa=Katalan}}</ref> Fl-1922, in-numru ta' partitarji kienu qabżu l-20,000 b'hekk il-klabb jaqla ħafna flus, Barça kienu kapaċi li jibnu grawnd akbar [[Camp de Les Corts]], li għandhu kapaċità inizjali ta' 20,000 spettatur. Wara l-Gwerra Ċivili Spanjola, il-klabb beda jiġbed aktar membri u numru akbar ta' spettaturi fil-logħbiet. Dan wassal għal bosta proġetti ta' espansjoni: il-grandstand fl-1944, l-istand tan-nofsinhar fl-1946, u finalment l-istand tat-tramuntana fl-1950. Wara l-aħħar espansjoni, Les Corts sar iżomm 60,000 spettatur.<ref>{{Ċita web|url=http://www.fcbarcelona.cat/web/english/club/club_avui/territori_barca/CampNou/intro_historica.html|titlu=Brief history of Camp Nou |pubblikatur=FC Barcelona |data-aċċess=2010-07-30|lingwa=Ingliż}}</ref> Wara li l-kostruzzjoni kienet kompluta ma kienx hemm lok għal aktar espansjoni fl-Les Corts. Lura-għall-lura t-titli ta' La Liga fl-1948 u fl-1949 u l-iffirmar f'Ġunju 1950 ta' [[László Kubala]], li aktar tard skorja 196 gowl f'256 logħbiet, ġibda akbar ta' folol kbar għall-logħob.<ref>Farred, Grant. p. 124.</ref><ref>Eaude, Michael. p. 104.</ref> Il-klabb beda jagħmel pjanijiet għal stadju ġdid. Il-bini ta' Camp Nou beda fit-28 ta' Marzu 1954,quddiem folla ta' 60,000 spettatur ta' Barça. L-ewwel ġebla tal-istadju kienet stabbilita fil-post taħt il-patroċinju tal-Gvernatur Felipe ACEDO Colunga u bil-barka tal-Arċisqof ta' Barċellona Gregorio Modrego. Il-kostruzzjoni ħadet tliet snin u ntemmet fl-24 ta' Settembru 1957 bi spiża finali ta 288 miljun peseta, 336% fuq il-baġit. [[Stampa:Camp Nou més que un club.jpg|right|thumb|Il-kliem "Més que un club" huma miżbugħa bl-isfar fuq is-sedili blu tal-istadju|Wieħed mill-istands turi l-mottu ta' Barcelona, ''"Més que un club"'', li jfisser 'Aktar minn klabb']] Fl-1980, meta l-istadju kien fil-bżonn ta' disinn mill-ġdid biex jissodisfaw il-kriterji tal-UEFA, il-klabb kellu joħroġ il-flus billi joffri l-partitarji l-opportunità li jdaħħlu l-isem tagħhom fuq il-briks għal miżata żgħira. L-idea kienet popolari mal-partitarji, u eluf ta' nies ħallsu l-miżata. Aktar tard dan sar iċ-ċentru ta' kontroversja meta il-medja f'Madrid telgħet rapporti li ġebla kienet iskritta bl-isem ta' żmien twil ta' president ta' Real Madrid u sapporter ta' [[Francisco Franco|Franco]] [[Santiago Bernabéu Yeste|Santiago Bernabéu]].<ref>Ball, Phil pp. 20–21.</ref><ref>Ball, Phil pp. 121–22.</ref><ref>Murray, Bill; Murray, William J.. p. 102.</ref> Bi tħejjija għal-Logħob tas-Sajf tal-1992 żewġ saffi ta' stands kienu installati fuq ir-''roofline'' preċedenti.<ref>Snyder, John. pp. 81–2.</ref> Huwa għandu kapaċità kurrenti ta' 99,354 li jagħmilha wieħed mill-akbar [[Lista ta' grawnds Ewropej mill-kapaċità|akbar grawnds]] fl-Ewropa. Hemm ukoll faċilitajiet oħra, li jinkludu:<ref>{{Ċita web |url=http://www.fcbarcelona.cat/web/castellano/noticies/club/temporada09-10/07/n090728107768.html|titlu=El proyecto Barça Parc, adelante |data-aċċess=2009-07-28 |sena=2009 |lingwa=Spanjol |pubblikatur=FC Barcelona}}</ref> * [[Ciutat Esportiva Joan Gamper]] (Grawnd ta' taħriġ ta' FC Barcelona) * Masia-Centre de Formació Oriol Tort (Residenza ta' plejers żgħażagħ) * [[Mini Estadi]] (Grawnd tat-tim riserv) * [[Palau Blaugrana]] (Grawnd fuq ġewwa ta' FC Barcelona) * Palau Blaugrana 2 (Grawnd Sekondarju fuq ġewwa ta' FC Barcelona) * Pista de Gel (Rink tas-silġ ta' FC Barcelona) == Unuri == {{Main|Unuri ta' FC Barcelona|FC Barcelona fl-Ewropa}} [[Stampa:FC Barcelona Team 2, 2011.jpg|thumb|Barcelona jiċċelebraw it-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol tal-Klabbs 2011|Tazza tad-Dinja tal-Klabbs 2011]] b'reħba kontra [[Santos FC]]]] Mill-5 ta' Mejju 25 2012, Barcelona rebħu 21 [[La Liga]], 26 [[Copa del Rey]], 10 [[Supercopa de España]], 3 [[Copa Eva Duarte]]{{nota|Il-[[Copa Eva Duarte]] kienet biss rikonoxxuta u organizzata bl-isem mill-RFEF mill-1947 sa l-1953, u għalhekk il-"Copa de Oro Argentina" ta' Barcelona li ntrebħet mill-1945 mhuwiex inkluża f'dan l-għadd, jiġifieri biss fl-1948, 1952 u fl-1953 trofej huma validi.}} u 2 trofej tal-[[Copa de la Liga]], kif ukoll bħala d-detentur tar-rekord għall-aħħar 4 kompetizzjonijiet. Huma wkoll rebħu 4 [[UEFA Champions League]], u rekord ta' 4 [[UEFA Cup Winners' Cup]], 4 [[UEFA Super Cup]] u rekord ta' 2 [[FIFA Club World Cup]]. Huma wkoll rebħu rekord ta' 3 trofej tal-[[Inter-Cities Fairs Cup]], li kkunsidrati l-predeċessuri tal-[[UEFA Cup]]-[[Europa League]]. Barcelona huwa l-uniku klabb fl-Ewropea li lagħab futbol kontinentali kull staġun mill-1955, u wieħed mit-tliet klabbs li qatt ma ġie relegat mill-[[La Liga]], ma [[Athletic Bilbao]] u [[Real Madrid]]. Fl-2009, Barcelona sar l-ewwel klabb fi Spanja biex jirbaħ [[It-Tripletta|it-tripletta]] li tikkonsisti [[2008–09 La Liga|La Liga]], [[2008–09 Copa del Rey|Copa del Rey]], u l- [[2008–09 UEFA Champions League|Champions League]]. Dik l-istess sena, sar ukoll l-ewwel klabb tal-futbol biex jirbaħ sitta tazzi minn sitt kompetizzjonijiet f'sena waħda, li tinkludi t-tripletta msemmija qabel u s-[[2009 Supercopa de España|Super Spanjola]], [[2009 UEFA Super Cup|UEFA Super Cup]] u [[Tazza tad-Dinja tal-Futbol tal-Klabbs 2009|Tazza tad-Dinja tal-Klabbs]]. === Kompetizzjonijiet Domestiċi === * '''[[La Liga]]'''<ref>{{Ċita web|url=http://www.lfp.es/Default.aspx?tabid=113&Controltype=EvHist&id=1&tmpd=28&tmph=110&e1=5&e2=&e3=&e4= |titlu=Evolution 1929–10 |pubblikatur=Liga de Fútbol Profesional |data-aċċess=2010-08-06 |lingwa=Ingliż}}</ref> :'''Rebbieħa (21):''' 1928–1929, 1944–45, 1947–48, 1948–49, 1951–52, 1952–53, 1958–59, 1959–60, 1973–74, 1984–85, 1990–91, 1991–92, 1992–93, 1993–94, 1997–98, 1998–99, 2004–05, 2005–06, 2008–09, 2009–10, 2010–11 : ''Runners-up (23):'' 1929–30, 1945–46, 1953–54, 1954–55, 1955–56, 1961–62, 1963–64, 1966–67, 1967–68, 1970–71, 1972–73, 1975–76, 1976–77, 1977–78, 1981–82, 1985–86, 1986–87, 1988–89, 1996–97, 1999–00, 2003–04, 2006–07, 2011–12 * '''[[Copa del Rey]]''' :'''Rebbieħa (26):''' 1909–10, 1911–12, 1912–13, 1919–20, 1921–22, 1924–25, 1925–26, 1927–28, 1941–42, 1950–51, 1951–52, 1952–53, 1956–57, 1958–59, 1962–63, 1967–68, 1970–71, 1977–78, 1980–81, 1982–83, 1987–88, 1989–90, 1996–97, 1997–98, 2008–09, 2011–12 : ''Runners-up (10):'' 1901–02, 1918–19, 1931–32, 1935–36, 1953–54, 1973–74, 1983–84, 1985–86, 1995–96, 2010–11 * '''[[Supercopa de España]]'''<ref>{{Ċita web|url=http://www.rsssf.com/tabless/spansupcuphist.html |kunjom1=Carnicero |isem1=José |kunjom2=Torre |isem2=Raúl |kunjom3=Ferrer |isem3=Carles Lozano |titlu=Spain – List of Super Cup Finals |pubblikatur=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |data=2009-08-28 |data-aċċess=2010-06-22 |lingwa=Ingliż}}</ref> :'''Rebbieħa (10):''' 1983, 1991, 1992, 1994, 1996, 2005, 2006, 2009, 2010, 2011 : ''Runners-up (8):'' 1985, 1988, 1990, 1993, 1997, 1998, 1999, 2012 * '''[[Copa Eva Duarte]]''' (il-prekursur tas-'''[[Supercopa de España]]''')<ref>{{Ċita web|url=http://www.rsssf.com/tabless/spansupcuphist.html |titlu=List of Super Cup Finals |pubblikatur=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |data-aċċess=2011-03-18 |lingwa=Ingliż}}</ref> : '''Winners (3):''' 1948, 1952, 1953 : ''Runners-up (2):'' 1949, 1951 * '''[[Copa de la Liga]]'''<ref>{{Ċita web|url=http://www.rsssf.com/tabless/spanleagcuphist.html |awtur=Torre, Raúl |titlu=Spain – List of League Cup Finals |pubblikatur=Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation |data=2009-01-29 |data-aċċess=2010-06-22 |lingwa=Ingliż}}</ref> : '''Rebbieħa (2):''' 1982–83, 1985–86 === Kompetizzjonijiet Ewropej === * '''[[UEFA Champions League|European Cup / UEFA Champions League]]'''<ref>{{Ċita web|url=http://www.uefa.com/uefachampionsleague/history/index.html |titlu=Champions League history |pubblikatur=UEFA |data-aċċess=2010-06-22 |lingwa=Ingliż}}</ref> : '''Rebbieħa (4):''' [[1991–92 European Cup|1991–92]], [[UEFA Champions League 2005–06|2005–06]], [[2008–09 UEFA Champions League|2008–09]], [[2010–11 UEFA Champions League|2010–11]] : ''Runners-up (3):'' [[1960–61 European Cup|1960–61]], [[1985–86 European Cup|1985–86]], [[1993–94 UEFA Champions League|1993–94]] * '''[[Tazza tat-Tazez Ewropej]] / [[UEFA Cup Winners' Cup]]'''<ref>{{Ċita web|url=http://en.archive.uefa.com/competitions/ecwc/index.html |titlu=UEFA Cup Winners' Cup |pubblikatur=UEFA |data-aċċess=2010-06-22|lingwa=Ingliż}}</ref> : '''Rebbieħa (4):''' [[1978–79 European Cup Winners' Cup|1978–79]], [[1981–82 European Cup Winners' Cup|1981–82]], [[1988–89 European Cup Winners' Cup|1988–89]], [[1996–97 UEFA Cup Winners' Cup|1996–97]] : ''Runners-up (2):'' [[1968–69 European Cup Winners' Cup|1968–69]], [[1990–91 European Cup Winners' Cup|1990–91]] * '''[[Inter-Cities Fairs Cup]]''' (il-prekursur tal-'''[[UEFA Europa League]]''') : '''Rebbieħa (3):''' [[1955–58 Inter-Cities Fairs Cup|1955–58]], [[1958–60 Inter-Cities Fairs Cup|1958–60]], [[1965–66 Inter-Cities Fairs Cup|1965–66]] : ''Runners-up (1):'' [[1961–62 Inter-Cities Fairs Cup|1961–62]] * '''[[UEFA Super Cup|European Super Cup / UEFA Super Cup]]'''<ref>{{Ċita web|url=http://en.archive.uefa.com/competitions/supercup/history/index.html |titlu=UEFA Super Cup |pubblikatur=UEFA |data-aċċess=2010-06-22 |lingwa=Ingliż}}</ref> : '''Rebbieħa (4):''' [[1992 European Super Cup|1992]], [[1997 UEFA Super Cup|1997]], [[2009 UEFA Super Cup|2009]], [[2011 UEFA Super Cup|2011]] : ''Runners-up (4):'' [[1979 European Super Cup|1979]], [[1982 European Super Cup|1982]], [[1989 European Super Cup|1989]], [[2006 UEFA Super Cup|2006]] === Kompetizzjonijiet Dinjija === * '''[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol tal-Klabbs|Tazza tad-Dinja tal-Klabbs]]'''<ref>{{Ċita web|url=http://www.fifa.com/tournaments/archive/tournament=107/index.html |titlu=Tournaments |pubblikatur=FIFA |data-aċċess=2010-06-22 |lingwa=Ingliż}}</ref> :'''Rebbieħa (2):''' [[Tazza tad-Dinja tal-Futbol tal-Klabbs 2009|2009]], [[Tazza tad-Dinja tal-Futbol tal-Klabbs 2011|2011]] :''Runners-up (1):'' [[Tazza tad-Dinja tal-Futbol tal-Klabbs 2006|2006]] * '''[[Tazza Interkontinentali (futbol)|Tazza Interkontinentali]]''' :''Runners-up (1):'' [[Tazza Interkontinentali 1992|1992]] == Plejers == === Skwadra === {{Main|Lista ta' plejers ta' FC Barcelona}} <small>''Mid-29 ta' Diċembru 2015''</small>.<ref>{{Ċita web|url=http://www.fcbarcelona.com/football/first-team/staff|titlu=2012–13 season|pubblikatur=FC Barcelona |data-aċċess=2012-11-29|lingwa=Ingliż}}</ref> {{Plejers fit-tim tal-futbol/bidu}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n= 1|poż=G|naz=GER|isem=[[Marc-André ter Stegen]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n= 2|poż=D|naz=BRA|isem=[[Douglas (futboler twieled fl-1990)|Douglas]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n= 3|poż=D|naz=ESP|isem=[[Gerard Piqué]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n= 4|poż=M|naz=CRO|isem=[[Ivan Rakitić]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n= 5|poż=M|naz=ESP|isem=[[Sergio Busquets]]|oħrajn=[[kaptan (futbol)|it-3^et kaptan]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n= 6|poż=D|naz=BRA|isem=[[Dani Alves]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n= 7|poż=M|naz=TUR|isem=[[Arda Turan]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n= 8|poż=M|naz=ESP|isem=[[Andrés Iniesta]]|oħrajn=[[kaptan (futbol)|kaptan]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n= 9|poż=A|naz=URU|isem=[[Luis Suárez]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=10|poż=A|naz=ARG|isem=[[Lionel Messi]]|oħrajn=[[kaptan (futbol)|viċi-kaptan]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=11|poż=A|naz=BRA|isem=[[Neymar]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=12|poż=M|naz=BRA|isem=[[Rafa Alcântara|Rafinha]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol/nofs}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=13|poż=G|naz=CHI|isem=[[Claudio Bravo (futboler)|Claudio Bravo]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=14|poż=M|naz=ARG|isem=[[Javier Mascherano]]|oħrajn=[[kaptan (futbol)|ir-4 kaptan]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=15|poż=D|naz=ESP|isem=[[Marc Bartra]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=17|poż=A|naz=ESP|isem=[[Munir El Haddadi]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=18|poż=D|naz=ESP|isem=[[Jordi Alba]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=19|poż=A|naz=ESP|isem=[[Sandro Ramírez]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=20|poż=M|naz=ESP|isem=[[Sergi Roberto]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=21|poż=D|naz=BRA|isem=[[Adriano (futboler twieled fl-1984)|Adriano]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=22|poż=M|naz=ESP|isem=[[Aleix Vidal]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=23|poż=D|naz=BEL|isem=[[Thomas Vermaelen]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=24|poż=D|naz=FRA|isem=[[Jérémy Mathieu]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=25|poż=G|naz=ESP|isem=[[Jordi Masip]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol/tmiem}} === Plejers barra f'self === {{Plejers fit-tim tal-futbol/bidu}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n= —|poż=D|naz=SEN|isem=[[Diawandou Diagne]]|oħrajn=ma' [[KAS Eupen|Eupen]] sat-30 ta' Ġunju 2016}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n= —|poż=D|naz=ESP|isem=[[Martín Montoya]]|oħrajn=ma' [[Inter Milan|Internazionale]] sat-30 ta' Ġunju 2016}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n= —|poż=D|naz=ESP|isem=[[Lucas Gafarot]]|oħrajn=ma' [[UE Cornellà|Cornellà]] sat-30 ta' Ġunju 2016}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n= —|poż=M|naz=POR|isem=[[Agostinho Cá]]|oħrajn=ma' [[Lleida Esportiu]] sat-30 ta' Ġunju 2016}} {{Plejers fit-tim tal-futbol/nofs}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n= —|poż=M|naz=CMR|isem=[[Alex Song]]|oħrajn=ma' [[West Ham United FC|West Ham United]] sat-30 ta' Ġunju 2016}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n= —|poż=M|naz=CRO|isem=[[Alen Halilović]]|oħrajn=ma' [[Sporting de Gijón|Sporting Gijón]] sat-30 ta' Ġunju 2016}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n= —|poż=M|naz=ESP|isem=[[Joel Huertas]]|oħrajn=ma' [[Lleida Esportiu]] sat-30 ta' Ġunju 2016}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n= —|poż=A|naz=ESP|isem=[[Cristian Tello]]|oħrajn=ma' [[FC Porto|Porto]] sat-30 ta' Ġunju 2016}} {{Plejers fit-tim tal-futbol/tmiem}} == Persunal == === Staff tekniku kurrenti === {| class="wikitable" style="text-align: center; font-size:90%" width=40% !style="background: #26559B; color:red" align=left| Isem !style="background: #26559B; color:red" align=right| Rwol |- | [[Gerardo Martino]] | Kowċ |- | [[Jordi Roura]] | Assistent Kowċ |- | Aureli Altimiraz<br />Paco Seiruŀlo<br />Francesc Cos<br />Eduardo Pons | Kowċis tas-saħħa |- | José Ramón de la Fuente | Kowċ tal-Gowlers |- | Àlex García<br />Domènec Torrent<br />Carles Planchart | Esploratorji |- | [[Andoni Zubizarreta]] | Direttur tal-futbol |- | Guillermo Amor | Kowċ tat-[[FC Barcelona B|tim B]] |} <small>Sors: [http://www.fcbarcelona.com/ FC Barcelona]<br /></small> == Tmexxija == [[Stampa:Sandro Rosell - 2010.jpg|thumb|upright=0.6|alt=Photo of Rosell|[[Sandro Rosell]], il-President attwali ta' FC Barcelona]] {| class="wikitable" style="text-align: center; font-size:90%" width=40% !style="background: #26559B; color:red" align=left| Isem !style="background: #26559B; color:red" align=right| Rwol |- | [[Sandro Rosell]] | President |- | Jordi Cardoner | Viċi-president taż-żona soċjali |- | Josep Bartomeu | Viċi-president taż-żona tal-isports |- | Antoni Rossich | Direttur korporattiv ġenerali |- | Antoni Freixa | Segretarju tal-Bord |- | Susana Monje | Teżorier |- | Ramon Pont | Direttur taż-żona soċjali |} <small>Sors: [http://www.fcbarcelona.com/ FC Barcelona]<br /></small> == Filmografija == * Jordi Feliú, ''Barça, 75 años de historia del Fútbol Club Barcelona'', 1974. == Biblijografija == * Arnaud, Pierre; Riordan, James ''Sport and international politics.'' Taylor & Francis 1998 {{ISBN|978-0-419-21440-3}} * Ball Phill ''Morbo: The Story of Spanish Football.'' 2003 WSC Books Limited {{ISBN|0-9540134-6-8}} * Burns, Jimmy (1998). ''Barça: A People's Passion.'' Bloomsbury. {{ISBN|0-7475-4554-5}}. * Dave Arthur Simon Chadwick ''International cases in the business of sport.'' Butterworth-Heinemann 2007 {{ISBN|0-7506-8543-3}} * Michael Desbordes ''Marketing and football: an international perspective.'' Butterworth-Heinemann 2007 {{ISBN|0-7506-8204-3}} * Eaude, Michael (2008). ''Catalonia: a cultural history.'' Oxford University Press. {{ISBN|0-19-532797-7}}. * Ferrand, Alain; McCarthy, Scott (2008). ''Marketing the Sports Organisation: Building Networks and Relationships.'' Taylor & Francis. {{ISBN|0-415-45329-1}}. * Fisk, Peter (2008). ''Business Genius: A More Inspired Approach to Business Growth.'' John Wiley and Sons. {{ISBN|1-84112-790-6}}. * Ghemawat, Pankaj (2007). ''Redefining global strategy: crossing borders in a world where differences still matter.'' Harvard Business Press. p. 2. {{ISBN|1-59139-866-5}}. * Farred, Grant (2008). ''Long distance love: a passion for football.'' Temple University Press. {{ISBN|1-59213-374-6}}. * Ferrand, Alain; McCarthy, Scott (2008). ''Marketing the Sports Organisation: Building Networks and Relationships.'' Taylor & Francis. {{ISBN|0-415-45329-1}}. * King, Anthony (2003). ''The European ritual: football in the new Europe.'' Ashgate Publishing, Ltd. {{ISBN|0-7546-3652-6}}. * Kleiner-Liebau, Désirée (2009). ''Migration and the Construction of National Identity in Spain.'' '''15'''. Iberoamericana Editorial. {{ISBN|84-8489-476-2}}. * Murray, Bill; Murray, William J. (1998). ''The world's game: a history of soccer.'' University of Illinois Press. {{ISBN|0-252-06718-5}}. * Peterson, Marc (2009). ''The Integrity of the Game and Shareholdings in European Football Clubs.'' GRIN Verlag. {{ISBN|3-640-43109-X}}. * Raguer, Hilari (2007). ''The Catholic Church and the Spanish Civil War.'' '''11'''. Routledge. {{ISBN|0-415-31889-0}}. * Shubert, Adrian (1990). ''A social history of modern Spain.'' Routledge. {{ISBN|0-415-09083-0}}. * Snyder, John (2001). ''Soccer's most wanted: the top 10 book of clumsy keepers, clever crosses, and outlandish oddities. ''Brassey's. {{ISBN|1-57488-365-8}}. * Spaaij, Ramón (2006). ''Understanding football hooliganism: a comparison of six Western European football clubs.'' Amsterdam University Press. {{ISBN|90-5629-445-8}}. * Witzig, Richard (2006). ''The Global Art of Soccer.'' CusiBoy Publishing. {{ISBN|0-9776688-0-0}} == Noti == {{noti}} == Referenzi == {{referenzi}} == Ħoloq esterni == {{Commons|FC Barcelona}} * {{lingwi|ca|cn|en|ja|es}} {{Sit uffiċjali}} * {{lingwi|en|es}} [https://www.laliga.com/en-GB/clubs/fc-barcelona FC Barcelona] fil-La Liga {{DEFAULTSORT:Barcelona}} [[Kategorija:FC Barcelona| ]] [[Kategorija:Klabbs tal-futbol Spanjoli]] [[Kategorija:Klabbs tal-futbol stabbiliti fl-1899]] lnq29gtl9bq4w6rbqdbwu9ccwvvckne 0 19057 279214 245559 2022-08-16T19:55:12Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki {{Infobox plejer tal-futbol |isem_plejer = Gurban Gurbanov |stampa = [[File:Qurban Qurbanov.jpg|200px]] |isem_sħiħ = Gurban Osman oglu Gurbanov |data_twelid = {{dte|1972|5|13}} |post_twelid = [[Zaqatala Rayon|Zaqatala]] |pajjiż_twelid = Ażerbajġan |tul = 1.77 m |rwol = [[Attakkant]] |klabb_attwali = [[FK Qarabağ|Qarabağ]] (kowċ) |numru = |snin1 = 1989–1991 |klabb1 = Dashgyn Zagatala |snin2 = 1991–1992 |klabb2 = [[FC Mertskhali Ozurgeti|Mertskhali Ozurgeti]] |snin3 = 1992–1993 |klabb3 = Dashgyn Zagatala |snin4 = 1993–1995 |klabb4 = [[Turan Tovuz PFC|Turan Tovuz]] |snin5 = 1995–1996 |klabb5 = [[Energetik FC|Kur-Nur]] |snin6 = 1996–1998 |klabb6 = [[Neftchi Baku PFC|Neftchi Baku]] |snin7 = 1998 |klabb7 = [[FC Dynamo Stavropol|Dynamo Stavropol]] |snin8 = 1999 |klabb8 = [[FC Baltika Kaliningrad|Baltika Kaliningrad]] |snin9 = 1999–2001 |klabb9 = [[FC Fakel Voronezh|Fakel Voronezh]] |snin10 = 2001 |klabb10 = [[Neftchi Baku PFC|Neftchi Baku]] |snin11 = 2002 |klabb11 = [[FC Fakel Voronezh|Fakel Voronezh]] |snin12 = 2003 |klabb12 = [[FC Volgar Astrakhan|Volgar Gazprom]] |snin13 = 2004–2005 |klabb13 = [[Neftchi Baku PFC|Neftchi Baku]] |snin14 = 2005–2006 |klabb14 = [[Inter Baku PFC|Inter Baku]] |snin_nazzjonali1 = 1992–2005 |tim_nazzjonali1 = [[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Ażerbajġan|Ażerbajġan]] |snin_kowċ1 = 2006–2007 |klabb_kowċ1 = [[Neftchi Baku PFC|Neftchi Baku]] |snin_kowċ2 = 2008– |klabb_kowċ2 = [[FK Qarabağ|Qarabağ]] }} '''Gurban Gurbanov''' (twieled fit-13 ta' April 1972) huwa eks-plejer u kowċ tal-[[futbol]] [[Ażerbajġan]]i. Bħalissa huwa l-kowċ ta' [[FK Qarabağ|Qarabağ]]. Huwa lagħab fil-pożizzjoni ta' [[attakkant]]. Huwa beda fil-klabb lokali [[Dashgyn Zagatala]] fl-1989, Gurbanov kellu karriera dekorata professjonali ta' 17-il sena. Huwa skorja 174 gowl fi 396 logħba tal-kampjonat. ==Karriera== Hu beda l-karriera tiegħu ma' [[Dashgyn Zagatala]], u mbagħad lagħab għall-[[FC Mertskhali Ozurgeti|Mertskhali Ozurgeti]], [[Turan Tovuz PFC|Turan Tovuz]], [[Energetik FC|Kur-Nur]], [[Neftchi Baku PFC|Neftchi Baku]], [[FC Dynamo Stavropol|Dinamo Stavropol]], [[FC Baltika Kaliningrad|Baltika Kaliningrad]], [[FC Fakel Voronezh|Fakel Voronezh]] u [[FC Volgar-Gazprom Astrakhan|Volgar Gazprom]]. L-aħħar klabb li hu lagħab fi ħdanu kien [[Inter Baku PFC|Inter Baku]]. Fl-istaġun 1996-97, Gurbanov kien l-iskorer ewlieni fil-[[Premier League Ażerbajġan]] għal Neftchi b'25 gowl.<ref> {{Ċita web| kunjom= Manaschev | isem= Erlan | titlu = Azerbaijan – List of Topscorers | pubblikatur= Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation | data = 2008-06-06 | url = http://www.rsssf.com/tablesa/azertops.html | data-aċċess = 2008-06-27 }}</ref> Fl-2013, l-attakkant kien kiseb l-unur tal-Player tas-Sena tal-Ażerbajġan.<ref name="rsssf">{{Ċita web | kunjom= Movsumov | isem= Rasim | titlu = Azerbaijan – Player of the Year Awards| pubblikatur = Rec.Sport.Soccer Statistics Foundation| data = 2006-01-15| url = http://www.rsssf.com/miscellaneous/azerpoy.html | data-aċċess = 2008-06-27 }}</ref> === Internazzjonali=== Huwa għamel id-debutt għat-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Ażerbajġan|tim nazzjonali]] fl-ewwel logħba tiegħu fis-17 ta' Settembru 1992, u minn Jannar 2006 huwa skorja 14-il gowl f'66 logħba internazzjonali, li huwa rikordju nazzjonali tal-aqwa skorer tat-tim.<ref name="espn"> {{ċita web|kunjom = Raynor| isem = Dominic | titlu = The Azeri omens| pubblikatur = ESPN Soccernet| data = 2004-10-13 |url = http://soccernet.espn.go.com/columns/story?id=313013&root=worldcup&&cc=5901| data-aċċess = 2008-06-27 }}</ref> === Maniġerjali === Wara li kien spiċċa l-karriera tal-futbol bħala plejer, sar direttur tal-isport ta' Inter Baku. Madanakollu, fis-sajf tal-2006 inħatar bħala l-kowċ ta' [[Neftchi Baku PFC|Neftchi Baku]]. Mill-bidu tal-istaġun 2008-09, huwa nħatar bħala l-kowċ ta' [[FK Qarabağ]] sabiex jissostitwixxi lil [[Rasim Kara]]. Fl-2010, huwa sar l-aktar kowċ ta' suċċess mill-Ażerbajġan fil-kompetizzjonijiet Ewropej, fejn rebaħ 11-il logħba .<ref>{{Ċita web|kunjom=Suleymanov|isem=Mehman|titlu=Qurban Qurbanov 1-ci, komandası 2-ci |url=http://apasport.az/news.php?id=36576|pubblikatur=APASPORT News Agency|data-aċċess=2010-08-06|lingwa=az}}</ref> == Gowls Internazzjonali == <ref>http://eu-football.info/_player.php?id=11550</ref> {| class="wikitable" |- !#!!Data!!Post!!Avversarju!!Skor!!Riżultat!!Kompetizzjoni |- |1.||8 ta' Ġunju 1993||[[Tehran]] ||{{fb|KAZ}}||'''1'''–1||3–3|||[[Tazza ECO]] |- |2.||8 ta' Ġunju 1993||[[Tehran]] ||{{fb|KAZ}}||'''1'''–1||3–3|||[[Tazza ECO]] |- |3.||27 ta' Frar 1996||[[Larnaca]] ||{{fb|FRO}}||'''3'''–0||3–0|||Logħba ta' ħbiberija |- |4.||27 ta' Mejju 1996||[[Molodechno]] ||{{fb|BLR}}||'''1'''–1||2–2||Logħba ta' ħbiberija |- |5.||22 ta' Marzu 1997|| [[Baku]] ||{{fb|TKM}}||'''3'''–0||3–0||Logħba ta' ħbiberija |- |6.||14 ta' Ottubru 1998||[[Vaduz]]||{{fb|LIE}}||2–'''1'''||2–1||[[Kwalifikazzjoni għall-Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2000|Kwalifikazzjoni għall-Kampjonati Ewropej]] |- |7.||6 ta' Marzu 1999|| [[Larnaca]] ||{{fb|EST}}||'''1'''–0||2–2||Logħba ta' ħbiberija |- |8.||5 ta' Ġunju 1999|| [[Baku]]||{{fb|LIE}}||'''1'''–0||4–0||[[Kwalifikazzjoni għall-Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2000|Kwalifikazzjoni għall-Kampjonati Ewropej]] |- |9.||12 ta' Frar 2003|| [[Podgorica]]||{{fb|SCG}}|| 2–'''1''' || | 2–2 ||[[Kwalifikazzjoni għall-Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2004|Kwalifikazzjoni għall-Kampjonati Ewropej]] |- |10.||12 ta' Frar 2003|| [[Podgorica]]||{{fb|SCG}}|| 2–'''2''' || | 2–2 ||[[Kwalifikazzjoni għall-Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2004|Kwalifikazzjoni għall-Kampjonati Ewropej]] |- |11.||11 ta' Ġunju 2003|| [[Baku]] ||{{fb|SCG}}||'''1'''–1||2–1||[[Kwalifikazzjoni għall-Kampjonati Ewropej tal-Futbol 2004|Kwalifikazzjoni għall-Kampjonati Ewropej]] |- |12.||6 ta' Ġunju 2004|| [[Riga]]||{{fb|LAT}}||1–'''2'''||2–2||Logħba ta' ħbiberija |- |13.||31 ta' Marzu 2004|| [[Chisinau]]||{{fb|MDA}}||1–'''1'''||2–1||Logħba ta' ħbiberija |- |14.||28 ta' Mejju 2004|| [[Baku]] ||{{fb|UZB}}||'''1'''–0||3–1||Logħba ta' ħbiberija |} == Unuri == ===Plejer=== ====Neftchi Baku==== *[[Premier League Ażerbajġan]] (2): 1996-97, 2003-04 *[[Tazza Ażerbajġana]] (1): 2003-04 ===Individwali=== *[[Plejer tas-Sena tal-Ażerbajġan]]: 2003 *L-awqa skorer tal-[[Premier League Ażerbajġan]]: 1996-97 *[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Ażerbajġan|Tim nazzjonali tal-Ażerbajġan]]: L-aqwa skorer b'14-il gowl. ===Kowċ=== ====Qarabağ==== *[[Premier League Ażerbajġan]] (2): 2013–14, 2014–15 *[[Tazza Ażerbajġana]] (1): 2008–09, 2014–15 ===Individwali=== *L-aktar kowċ Ażerbajġan li għamel suċċess fil-[[UEFA|Kompetizzjonijiet Ewropej]]: 11-il rebħa. == Referenzi == {{referenzi}} == Ħoloq esterni == * {{nfteams}} {{DEFAULTSORT:Gurbanov, Gurban}} [[Kategorija:Twieldu fl-1972]] [[Kategorija:Nies ħajjin]] [[Kategorija:Futbolers Ażerbajġani]] [[Kategorija:Plejers ta' FC Dynamo Stavropol]] [[Kategorija:Plejers ta' FC Baltika Kaliningrad]] [[Kategorija:Plejers ta' FC Fakel Voronezh]] [[Kategorija:Plejers ta' Neftchi Baku PFC]] [[Kategorija:Plejers ta' FC Volgar Astrakhan]] [[Kategorija:Plejers ta' Turan Tovuz PFC]] [[Kategorija:Plejers tal-Premier League Ażerbajġan]] [[Kategorija:Kowċis tal-Premier League Ażerbajġan]] [[Kategorija:Kowċis ta' Neftchi Baku PFC]] [[Kategorija:Kowċis ta' FK Qarabağ]] [[Kategorija:Kowċis Ażerbajġani]] 740loc99k1dowxyurz1zmppcqmp47bx 0 21082 279205 244072 2022-08-16T19:03:25Z Chrisportelli 355 /* Estent */ tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki [[Stampa:Mappa tal-Baħar Tirren.jpg|thumb|right|300px|Il-Baħar Tirren]] Il-'''Baħar Tirren''', jifforma parti mill-baħar nofsani tal-[[Mediterran]], 'il barra mill-kosta tal-punent tal-[[Italja]]. Dan il-baħar huwa msemmi għall-[[poplu Tirren]], li kienu identifikati sa mis-6 seklu qabel l-era Kristjana flimkien mal-Etruski tal-Italja. L-isem tal-baħar Tirren huwa dderivat mill-kelma Griega li tirreferi għall-[[ċiviltà Etruska|Etruski]], poplu li jingħad li kienu emigranti ġejjin minn Lidja, mmexxija mill-prinċep Tyrrhenus. F'dan il-perjodu, ir-residenza tal-Etruski kienet l-art li tmiss mal-kosta, fejn xi darba għad ried ikun hemm ir-reġjun ta' Toskana, u dak kien il-punt minn meta bdew isejħu lill-ilmijiet tal-viċin bħala l-Baħar tal-Etruski. == Ġeografija == Il-baħar huwa mdawwar minn bosta artijiet, fosthom wieħed jista' jinnota lil Korsika, Sardinja (lejn il-punent), it-Toskana, Lazjo, Campania, Basilicata, il-Kalabrija (lejn il-lvant) u 'l Sqallija (lejn in-nofsinhar). Il-fond massimu tal-baħar huwa ta' 3,785 metru (12,418 pied). Il-baħar Tirren jinsab fil-post eżatt fejn jiltaqgħu l-qiegħan tal-Ewropa u tal-Afrika, għalhekk il-katina muntanjuża u l-vulkani attivi bħalma huwa l-Marsili, jinsabu fil-vixxri tiegħu. It-tmint igżejjer ta' Aeolian u ta' Ustika jinsabu lejn il-parti tan-nofsinhar tal-baħar, voldieri ftit metri lejn it-tramuntana ta' Sqallija. === Estent === L-[[Organizzazzjoni Internazzjonali Idrografika]] tiddifenixxi il-limiti tal-baħar Tirren b'dawn it-termini.:<ref>{{ċita web|url=http://www.iho-ohi.net/iho_pubs/standard/S-23/S23_1953.pdf|titlu=Limits of Oceans and Seas, 3rd edition|sena=1953|pubblikatur=International Hydrographic Organization|data-aċċess=2010-02-06|lingwa=Ingliż}}</ref> * Fl-I[[strett ta' Messina]]: Linja li tgħaqqad lill-estrem Nordiku ta' Capo Paci (15°42'P) mal-estrem tal-lvant tal-gżira ta' [[Sqallija]], Cape Palero (38°16'T). * Fuq l-ilbiċ: linja li tibda minn Cape Lilibero (l-estrem tal-punent ta' Sqallija) u li tibqa' sejra sal-estrem tan-nofsinhar ta' Cape Teulada (8°38'P) f'[[Sardinja]]. * Fl-I[[strett ta' Bonifacio]]: Linja li tgħaqqad lill-estrem tal-punent ta' Cape Testa (41°14'T) f'Sardinja mal-estrem tal-ilbiċ ta' Cape Feno (41°23'T) f'Korsika. * Fuq it-tramuntana: Linja li tgħaqqad lil [[Cape Corse]] (Cape Grosso, 9°23'P) f'Korsika mal-Gżira [[Tinetto]] ({{coord|44|01|N|9|51|E|display=inline}}) u allura minn hemm wieħed jista' jkompli billi jgħaqqad lil [[Tino (gżira)|Tino]] u l-gżejjer ta' [[Palmarja]] mal-punt ta' San Pietru ({{coord|44|03|N|9|50|E|display=inline}}) fuq il-kosta tal-Italja. === Fetħiet === Wieħed għandu mnejn jinnota bl-erba' fetħiet eżistenti li jieħduk lil hinn mill-baħar Tirren (Mit-tramuntana san-Nofsinhar): {| class="wikitable sortable" ! Fetħa !! Destinazzjoni !! Wisa' !! Baħar konness |- | [[Kanal ta' Korsika]] || bejn [[Toskana]] u [[Korsika]] {{coord|42|50|N|9|45|E|scale:1000000|display=inline}} || Xi 80 kilometru || [[Baħar Liguri]] |- | [[Strett ta' Bonifacio]] || bejn [[Korsika]] u [[Sardinja]] || 11-il kilometru || [[Baħar Mediterran]] (proprju) |- | Mingħajr Isem || bejn [[Sardinja]] and [[Sqallija]] || Xi 290 kilometru || [[Baħar Mediterran]] (proprju) |- | [[Strett ta' Messina]] || bejn [[Sqallija]] u [[Kalabrija]] fuq it-takkuna tal-[[Italja]] || 3 kilometri || [[Baħar Jonju]] |} === Baċiri u Portijiet === Il-Baħar Tirren huwa maqsum f'żewġ baċiri jew pjanuri, il-pjanura ta' Vavilox u ta' Marsili. Dawn huma seperati minn xulxin permezz ta' xifer sotterran, magħruf bħala l-pont ta' Issel, imsemmi wara [[Arturo Issel]]. Il-portijiet prinċipali tal-baħar Tirren fl-Italja huma: [[Napli]], [[Palermo]], [[Ruma]], [[Salerno]], [[Trapani]], [[Gioia]], [[Tauro]] u [[Cagliari]]. L-iktar port importanti ġewwa [[Franza]] huwa [[Bastia]]. Għalkemm il-frażi " Il-port ta' Ruma" hija użata frekwentament, ir-realtà tgħid li m'hemm l-ebda port viċin il-belt kapitali tal-Italja, Ruma. Minflok il-frażi "Il-port ta' Ruma" qiegħda tirreferi għall-faċilitajiet marittimi f'Civitavecchia, xi 42 mil lejn il-majjistral ta' Ruma, il-belt kapitali li tant wirtet storja. == Irjieħ == Skont il-[[mitoloġija Griega]], huwa maħsub li l-irdum minsub 'il fuq mill-baħar Tirren seta' serva ta' dar għall-erbat irjieħ miżmuma minn [[Aeolus]]. L-irjieħ imsemmija f'din il-mitoloġija huma [[Mistral (riħ)|Mistral]] mill-wied ta' [[Rhône]], [[Libeccio]] li kien ġej mill-ilbiċ u [[Sicorro]] u [[Ostro]] li kien joqogħdu lejn l-inħawi tan-nofsinhar. == Gallerija == <gallery> File:Costa dello sbarcatello.jpg|[[Monte Argentario]] File:Pizzo-Vista dal mare.JPG|[[Pizzo, Calabria|Pizzo]] Image:Zambrone.jpg|[[Zambrone]] File:DLOintheSOUTH.jpg|[[Parghelia]] File:ChiaiaDiLuna Wiki.jpg|[[Ponza]] Image:CapoVaticano02.jpg|[[Capo Vaticano]] Image:Scilla139.jpg|[[Scilla, Calabria|Scilla]] Image:Tindari.jpg|[[Tindari]] Image:Cefalu.jpg|[[Cefalù]] Image:Palermo-Panorama-bjs-3.jpg|[[Palermo]] Image:Castellammare-bjs-3.jpg|[[Castellammare tal Golfo]] Image:Veduta frontale di capo Miseno.JPG|[[Capo Miseno]] image:Terracina-vista01.jpg|[[Terracina]] </gallery> == Referenzi == {{Referenzi}} {{coord|40|N|12|E|type:waterbody_scale:5000000|display=title}} [[Kategorija:Ibħra|Tirren]] o2pzva8rytzeb9vxjsyriikscf7k8m1 10 24226 279174 270866 2022-08-16T13:21:13Z Chrisportelli 355 użu tal-[[Module:KwantitàNom|module]] għall-età wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Infobox | abovestyle = background-color: lightsteelblue | aboveclass = hd | headerstyle = background-color: lightsteelblue | above = {{PAGENAME}} | image = {{#if:{{#Property:P10}}|{{#invoke:Wikidata | claim | property=P10|formatting=[[File:$1|260px]]|list=false}}|{{#invoke:Wikidata | claim | property=P18|formatting=[[File:$1|260px]]|value={{{image|}}}|list=false}}}}{{#invoke:Wikidata | claim | property=P2096|formatting=<br/> $1|list=false}} | caption = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P18|qualifier=P2096|formatting=kab|value={{{caption|}}}|rowformat=$1}} | image2 = {{#invoke:Wikidata | claim |property=P990|formatting=[[File:$1|260px]]|list=false}} | caption2 = <small>{{Infobox biography/localize|Voice}}</small> <!--- THIS FIRST ROW INSERTS THE POSITIONS HELD BY THE PERSON. ---> | data1= {{#if:{{#Property:P39}}|{{#invoke:Wikidata |claim |formatting=table |property=P39 |qualifier=P580| qualifier2=P582 |qualifier3=P1365 |qualifier4=P1366 |qualifier5=P768 |qualifier6=P1545 |qualifier7=P2715 |qualifier8=P94 |qualifier9=P708|rowformat= {{Infobox biography/position|$8 $6 $0}} <br />$1 $2 $3 $4 $5 $9 $7 |rowsubformat1 = $1&nbsp;- | rowsubformat3=<br />&larr; $3 | rowsubformat4=- $4 &rarr; | rowsubformat5=<br /><small>District: $5</small> | rowsubformat7=<br /><small>Election: $7</small> | rowsubformat6=$6. | rowsubformat8={{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image=$8 |size=25px|sizedefault=frameless |upright=3|suppressplaceholder=yes}}<br /> | rowsubformat9=<br />Dioceses: $9|tablesort=1|sorting=-1}}}} <!--- FIRST BLOCK: LIFE ---> | header2 = {{Infobox biography/localize|Life}} | label3 = {{Infobox biography/localize|Full name}} | data3 = {{#invoke:Wikidata|claim|property=P1477|formatting=text}} | label4 = {{Infobox biography/localize|Birth}} | data4 = {{#if:{{#Property:P19}}|{{#invoke:Wikidata | claim | property=P19|formatting = internallink}},&nbsp;}}{{{date of birth|{{#invoke:Wikidata | claim | property=P569|list=false}}}}}{{#if:{{#Property:P570}}||&nbsp;({{#invoke:KwantitàNom|kwantitaNom|number={{#invoke:Wikidata|yearsOld}}|singular=sena|plural=snin}})}} | label5 = {{Infobox biography/localize|Nationality}} | data5 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P27|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />|value={{{nationality|}}}}} | label6 = {{Infobox biography/localize|Residence}} | data6 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P551|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label7 = {{Infobox biography/localize|Ethnic group}} | data7 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P172|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label8 = {{Infobox biography/localize|First language}} | data8 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P103|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label9 = {{Infobox biography/localize|Death}} | data9 = {{#if:{{#Property:P20}}|{{#invoke:Wikidata | claim | property=P20|formatting = internallink}},&nbsp;}}{{{date of death|{{#invoke:Wikidata | claim | property=P570|list=false}}}}}{{#if:{{#Property:P569}}||&nbsp;({{#invoke:KwantitàNom|kwantitaNom|number={{#invoke:Wikidata|yearsOld}}|singular=sena|plural=snin}})}} | label10 = {{Infobox biography/localize|Place of internment}} | data10 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P119|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label11 = {{Infobox biography/localize|Manner of death}} | data11 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P1196|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />|case=singularra}}{{#if:{{#Property:P509}}|&nbsp;({{#invoke:Wikidata | claim | property=P509|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />|case=singularra}})}} | label12 = {{P|P157}} | data12 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P157|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} <!--- FAMILY BLOCK ---> | header20 = {{#if:{{#Property:P22}}{{#Property:P25}}{{#Property:P26}}{{#Property:P451}}{{#Property:P40}}{{#Property:P3373}}{{#Property:P1038}}|{{Infobox biography/localize|Family}}}} | label21 = {{Infobox biography/localize|Father}} | data21 = {{#if:{{#Property:P22}}|[[{{#Property:P22}}]]}} | label22 = {{Infobox biography/localize|Mother}} | data22 = {{#if:{{#Property:P25}}|[[{{#Property:P25}}]]}} | label23 = {{Infobox biography/localize|Spouse(s)}} | data23 = {{#ifeq:{{#Property:P26}}|no value|Not married|{{#invoke:Wikidata | claim | property=P26|qualifier=P580|qualifier2=P582|formatting = table|rowformat = $0 $1 $2|rowsubformat1=<small>&nbsp;($1 -|rowsubformat2=&nbsp;$2)</small>|tablesort=1|colformat0=internallink}}}} | label24 = {{Infobox biography/localize|Couple(s)}} | data24 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P451|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label25 = {{Infobox biography/localize|Children}} | data25 = {{#if:{{#Property:P40}}|{{collapsible list|title=uri|{{#invoke:Wikidata | claim | property=P40|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}}}}}} | label26 = {{Infobox biography/localize|Siblings}} | data26 = {{#if:{{#Property:P3373}}|{{collapsible list|title=uri|{{#invoke:Wikidata | claim | property=P3373|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}}}}}} | label27 = {{Infobox biography/localize|Family}} | data27 = {{#if:{{#Property:P1038}}|{{collapsible list|title=uri|{{#invoke:Wikidata | claim | property=P1038|qualifier=P1039|formatting = table|rowformat $0 $1|rowsubformat1=<small>$1</small>|colformat0=internallink}}}}}} | label28 = {{Infobox biography/localize|Tribe}} | data28 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P53|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} <!--- EDUCATION BLOCK ---> | header30 = {{#if:{{#property:P69}}{{#property:P512}}{{#property:P184}}{{#property:P185}}{{#property:P1412}}|{{Infobox biography/localize|Education}}}} | label31 = {{Infobox biography/localize|Alma mater}} | data31 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P69|formatting = table|qualifier=P580|qualifier2=P582|qualifier3=P512|qualifier4=P812|rowformat = $0 $1 $2 $3 $4|rowsubformat1 =<br /><small>($1 -</small>|rowsubformat2=<small>$2)</small>|rowsubformat3 = <small>$3</small>|rowsubformat4 =<small>: $4</small>|tablesort=1}} | label32 = {{Infobox biography/localize|Education level}} | data32 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P512|formatting = internallink|case=singularra|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label33 = {{Infobox biography/localize|Thesis}} | data33 = {{#if:{{#Property:P1026}}|''{{#invoke:Wikidata | claim | property=P1476|item={{#invoke:Wikidata | claim | property=P1026|formatting = raw}}|formatting=text}}''}} | label34 = {{Infobox biography/localize|Thesis director}} | data34 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P184|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label35 = {{Infobox biography/localize|Doctoral students}} | data35 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P185|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label36 = {{Infobox biography/localize|Languages}} | data36 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P1412|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label37 = {{Infobox biography/localize|Teachers}} | data37 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P1066|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label38 = {{Infobox biography/localize|Students}} | data38 = {{collapsible list|title=uri|{{#invoke:Wikidata | claim | property=P802|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} }} <!--- OCCUPATION ---> | header39 = {{Infobox biography/localize|Occupation}} | label40 = {{Infobox biography/localize|Occupation}} | data40 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P106|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} <!--- SPORTS: You will need the subtemplates in :eu:Biografia infotaula automatikoa/kirola for the parameters of each sport ---> | data41 = {{#if:{{#Property:P641}}|{{Infobox biography/sport|{{#invoke:Wikidata | claim | property=P641|formatting = raw}} }}}} | data42 = {{collapsible list|title=Parteċipant|<!-- JUST COPY THE CONTENT FROM eu:Biografia infotaula automatikoa/kirola/domina-->{{Infobox biography/sport/medal| {{#invoke:Wikidata |claim |formatting=table |property=P1344 |qualifier=P166| qualifier2=P1352|rowformat=$1$0 $2|rowsubformat2=($2.)}} }} }} | data43 = {{collapsible list|title=Rebbieħ|{{#invoke:Wikidata | claim | property=P1346|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} }} | label44 = {{Infobox biography/localize|Position or speciality}} | data44 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P413|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label45 = {{Infobox biography/localize|Sport-number}} | data45 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P1618|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label48 = {{Infobox biography/localize|Weight}} | data48 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P2067|formatting=unitcode}} | label49 = {{Infobox biography/localize|Height}} | data49 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P2048|formatting=unitcode}} <!--- GENERAL OCCUPATION ---> | label50 = {{Infobox biography/localize|Workplace}} | data50 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P937|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label51 = {{Infobox biography/localize|Employers}} | data51 = {{#invoke:Wikidata |claim |property=P108| qualifier=P580| qualifier2=P582|formatting = table|rowformat = $0 $1 $2|rowsubformat1=<small>&nbsp;($1 -</small>|rowsubformat2=<small>&nbsp;$2</small>)|tablesort=1}} | label52 = {{Infobox biography/localize|Important works}} | data52 = {{#if:{{#Property:P800}}|''{{#invoke:Wikidata | claim | property=P800|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}}''}} <!--- You can copy the template missing (sub-item image) from eu:Azpi-item_irudia ---> | label53 = {{Infobox biography/localize|Prizes}} | data53 = {{collapsible list|expand=true|{{#invoke:Wikidata | claim | property=P166 |qualifier=P585| qualifier2=P1027 |qualifier3=P1686|formatting=table |rowformat = {{((}}Sub-item image{{!}}$0{{!}}P2425{{!}}40x20px{{))}} [[{{((}}#invoke:Wikibase{{!}}label{{!}}$0{{))}}]] $2 $1 $3 |rowsubformat1=<small>&nbsp;($1)</small> |rowsubformat2=: <small>$2</small>|rowsubformat3=: <small>$3</small> | colformat0=raw | colformat2=internallink| separator=<br />}}}} | label54 = {{Infobox biography/localize|Nominated to}} | data54 = {{collapsible list|title=uri|{{delink|{{#invoke:Wikidata |claim |formatting=table |property=P1411|tablesort=1 |qualifier=P585| qualifier2=P1027 |qualifier3=P1686|rowformat=[[$0]] $2 $1 $3 |rowsubformat1=<br /><small>($1)</small> |rowsubformat2=<small>: [[$2]]</small>|rowsubformat3=<small>: [[$3]]</small>}}}}}} | label55 = {{Infobox biography/localize|Influenced by}} | data55 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P737|formatting = internallink}} | label57 = {{Infobox biography/localize|Membership}} | data57 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P463|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label58 = {{Infobox biography/localize|Movement}} | data58 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P135|formatting = internallink|case=singularra|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label59 = {{Infobox biography/localize|Pseudonym}} | data59 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P742|formatting = label}} <!-- Music --> | label60 = {{Infobox biography/localize|Artistic movement}} | data60 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P136|formatting = internallink|case=singularra|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label61 = {{Infobox biography/localize|Voice type}} | data61 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P412|formatting = internallink|case=singularra|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label62 = [[Fach]] | data62 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P1731|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label63 = {{Infobox biography/localize|Music instrument}} | data63 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P1303|formatting = internallink|case=singularra|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label64 = {{Infobox biography/localize|Record label}} | data64 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P264|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} <!-- Saints --> | header70 = {{#if:{{#Property:P841}}|{{Infobox biography/localize|Feast}}}} | data71 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P841|formatting = internallink}} <!--- Military ---> | header75 = {{#if:{{#Property:P241}}{{#Property:P607}}| {{Infobox biography/localize|Military service}}}} | label76 = {{Infobox biography/localize|Fergħa militari}} | data76 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P241|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label77 = {{Infobox biography/localize|Degree}} | data77 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P410|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label78 = {{Infobox biography/localize|Fought at}} | data78 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P607|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} <!-- Astronauts-> | header80 = {{#if:{{#Property:P450}}{{#Property:P2873}}|Astronaut}} | label81 = {{Infobox biography/localize|Mission(s)}} | data81 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P450|formatting = internallink|separator=&nbsp;|conjunction=&nbsp;}} | label82 = {{Infobox biography/localize|Mission patch}} | data82 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P450|formatting = table|rowformat={{((}}subitem image{{!}}$0{{!}}P154{{!}}50x50px{{))}}|colformat0=raw |separator=&nbsp;|conjunction=&nbsp;}} | label83 = {{Infobox biography/localize|Time at space}} | data83 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P2873|formatting = unit}} <!--- BELIEVINGS ---> | header90 = {{#if:{{#Property:P140}}{{#Property:P102}}{{#Property:P611}}|{{Infobox biography/localize|Belief}}}} | label91 = {{Infobox biography/localize|Religion}} | data91 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P140|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label92 = {{Infobox biography/localize|Religious-order}} | data92 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P611|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} | label93 = {{Infobox biography/localize|Political parties}} | data93 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P102|formatting = internallink|separator=<br />|conjunction=<br />}} <!-- SIGNATURE AND LINKS --> |label97 = [[IMDb]] |data97 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P345|formatting = [http://www.imdb.com/name/$1 $1]}} |data98 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P856|formatting = weblink}} |data99 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P109|formatting = [[File:$1|200px]] | list=false}} }}</includeonly><noinclude> Template localization: *[[Template:Infobox biography/localize]]. *[[Template:Infobox biography/sport/basketball/localize]]. *[[Template:Infobox biography/sport/football/localize]]. *[[Template:Infobox biography/sport/tennis/localize]]. *[[Template:Infobox biography/sport/athletics/localize]] </noinclude> c9jm9xx8ld03si86cacy91xcscoj92g 0 25595 279222 260338 2022-08-17T06:28:49Z Trigcly 17859 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Rosetta Stone.JPG|daqsminuri|Il-Ġebla ta’ Rosetta]] Il-'''Ġebla ta’ Rosetta''' (jew '''Ġebla ta’ Rożetta''') hija stele tal-granodijorit imnaqqxa bi tliet verżjonijiet ta’ digriet maħruġ f’Memphis, l-[[Eġittu]], fis-sena 196 Q.K. matul id-dinastija Tolemajka f’isem ir-Re Tolomew V Epifani. It-testi ta’ fuq u tan-nofs huma bl-Eġizzjan Antik bil-kitba [[Ġeroglifiċi Eġizzjani|ġeroglifika]] u bil-[[Eġizzjan demotiku|kitba demotika]] rispettivament, filwaqt li t-test ta’ taħt huwa bil-Grieg Antik. Id-digriet fih differenzi żgħar bejn it-tliet verżjonijiet, u dan wassal biex il-Ġebla ta’ Rosetta kienet il-muftieħ biex jiġu ddeċifrati l-kitbiet Eġizzjani. Il-ġebla ġiet imnaqqxa matul il-perjodu Ellenistiku u jingħad li oriġinarjament postha kien f’tempju, possibbilment f’Sajis. X’aktarx ġiet imċaqilqa lejn l-aħħar tal-antikità jew matul il-perjodu ta’ Mameluk, u eventwalment intużat bħala materjal tal-kostruzzjoni biex inbena l-Forti Julien qrib il-belt ta’ Raxid (Rosetta) fid-Delta tan-Nil. Ġiet skoperta hemmhekk f’Lulju 1799 mill-uffiċjal Franċiż Pierre-François Bouchard matul il-kampanja ta’ [[Napuljun I ta' Franza|Napuljun]] fl-Eġittu. Kienet l-ewwel test bilingwi bl-Eġizzjan Antik li nstab fi żminijiet moderni, u qanqlet interess pubbliku mifrux minħabba l-potenzjal tagħha li twassal biex tiġi ddeċifrata l-kitba ġeroglifika li qabel ma setgħetx tiġi tradotta. F’qasir żmien bdew jiċċirkolaw kopji litografiċi u forom bil-ġibs fost il-mużewijiet u l-istudjużi Ewropej. Meta l-[[Renju Unit|Brittaniċi]] rebħu kontra l-[[Franza|Franċiżi]], ħadu l-ġebla [[Londra]] fil-qafas tal-Kapitolazzjoni ta’ Lixandra fl-1801. Ilha tintwera pubblikament fil-British Museum kważi kontinwament mill-1802 u hi l-iktar oġġett li jiġbed nies hemmhekk. Id-digriet kien diġà beda jiġi studjat meta fl-1803 ġiet ippubblikata l-ewwel traduzzjoni kompluta tat-test Grieg. Jean-François Champollion ħabbar it-trażlitterazzjoni tal-kitbiet Eġizzjani f’[[Pariġi]] fl-1822; iżda għadda ferm iktar żmien qabel ma l-istudjużi kienu kapaċi jaqraw b’mod kunfidenti l-kitbiet u l-letteratura bl-Eġizzjan Antik. Saru avvanzi kbar fid-dekodifikazzjoni meta ġie rrikonoxxut li l-ġebla kien fiha tliet verżjonijiet tal-istess test (fl-1799); li t-test demotiku kien juża karattri fonetiċi biex jispelli ismijiet barranin (fl-1802); li t-test ġeroglifiku kien jagħmel l-istess ħaġa u kellu elementi li jixbħu ħafna lit-test demotiku (fl-1814); u li l-karattri fonetiċi kienu jintużaw ukoll biex jispellu l-kelmiet Eġizzjani nattivi (1822-1824). Iktar tard ġew skoperti tliet kopji frammentarji oħra tal-istess digriet, u issa huma magħrufa diversi kitbiet bilingwi jew trilingwi Eġizzjani simili, fosthom tliet digrieti Tolemajċi li nkitbu kemxejn qabel: id-Digriet ta’ Lixandra fis-sena 243 Q.K., id-Digriet ta’ Kanopu fis-sena 283 Q.K., u d-Digriet ta’ Tolomew IV maħruġ f’Memphis, madwar is-sena 218 Q.K. Il-Ġebla ta’ Rosetta ma għadhiex unika, imma kienet il-muftieħ essenzjali għall-fehim modern tal-letteratura u taċ-ċivilizzazzjoni Eġizzjana Antika. It-terminu ‘Ġebla ta’ Rosetta’ issa jintuża biex jirreferi għall-ħjiel essenzjali f’qasam ġdid ta’ għarfien. == Deskrizzjoni == Il-Ġebla ta’ Rosetta hija elenkata bħala “ġebla tal-granodijorit iswed, bi tliet kitbiet imnaqqxin ... li nstabet f’Rosetta” f’katalogu kontemporanju tal-artefatti li ġew skoperti waqt spedizzjoni Franċiża u li ġew ċeduti lit-truppi Brittaniċi fl-1801.<ref>Bierbrier (1999) pp. 111-113</ref> Xi żmien wara li waslet Londra, il-kitbiet ġew ikkuluriti bil-ġibs abjad biex ikunu jistgħu jinqraw iktar faċilment, u l-kumplament ta’ wiċċ il-ġebla nkesa b’saff xama’ tal-karnawba bl-għan li ma ssirx ħsara meta s-swaba’ tal-viżitaturi jmissu mal-ġebla.<ref>Parkinson et al. (1999) p. 23</ref> Dan wassal biex kulur il-ġebla jidher iktar skur u inizjalment, bi żball, ġiet identifikata bħala ġebla tal-bażalt iswed.<ref>''Synopsis'' (1847) pp. 113-114</ref> Ix-xama’ tneħħiet meta l-ġebla ġiet imnaddfa fl-1999, u b’hekk reġgħu feġġew il-kulur griż skur oriġinali tagħha, il-leqqa tal-istruttura kristallina tagħha, u vina roża li hemm tul ir-rokna ta’ fuq tagħha fuq in-naħa tax-xellug.<ref>Miller et al. (2000) pp. 128-132</ref> Wara li saru paraguni mal-kollezzjoni Klemm ta’ kampjuni ta’ ġebel mill-Eġittu, ħareġ fid-dieher li l-Ġebla ta’ Rosetta tixbaħ ħafna l-ġebel minn barriera żgħira tal-granodijorit f’Gebel Tingar fuq ix-xatt tal-Punent tan-Nil, li tinsab lejn il-Punent tal-gżira Elefantina fir-reġjun ta’ Aswan; il-vina roża hija tipika tal-granodijorit minn dan ir-reġjun.<ref name=":0">Middleton u Klemm (2003) pp. 207-208</ref> Il-Ġebla ta’ Rosetta twila 1,123 mm fl-ogħla punt tagħha, wiesgħa 757 mm, u ħoxna 284 mm. Tiżen bejn wieħed u ieħor 760 kg. Fiha tliet kitbiet imnaqqxin fuqha: il-ġeroglifiċi Eġizzjani Antiki fuq nett, taħtha l-kitba demotika Eġizzjana, u taħt nett il-kitba bil-Grieg Antik.<ref name=":1">Ray (2007) p. 3</ref> Il-wiċċ ta’ quddiem huwa llostrat u l-kitbiet ġew imnaqqxin kemm kemm fuqu; il-ġnub tal-ġebla huma llixxati, iżda l-wara tal-ġebla ġiet maħduma fuq fuq biss, x’aktarx għaliex din ma kinitx tidher meta l-ġebla kienet tkun wieqfa f’postha.<ref name=":0" /><ref>Parkinson et al. (1999) p. 28</ref> === Stele oriġinali === [[Stampa:RosettaStoneAsPartOfOriginalStele revised.svg|daqsminuri|Rikostruzzjoni waħda possibbli tal-istele oriġinali]] Il-Ġebla ta’ Rożetta hija framment ta’ stele ikbar. Minkejja dan, ma nstab l-ebda framment ieħor f’tiftixiet li saru iktar ’il quddiem fis-sit fejn instabet il-ġebla.<ref>Parkinson et al. (1999) p. 20</ref> Minħabba li hija framment imkisser, l-ebda waħda mill-kitbiet imnaqqxin fuqha ma huma kompluti. Il-kitba ta’ fuq nett bil-ġeroglifiċi Eġizzjani hija l-iktar waħda li ġarrbet ħsara. Jidhru biss l-aħħar 14-il linja mit-test ġeroglifiku; kollha kemm huma mkissrin fuq in-naħa tal-lemin, u 12 minnhom huma mkissrin ukoll fuq in-naħa tax-xellug. Il-kitba tan-nofs bit-test demotiku hija l-iktar waħda li baqgħet tajba; fiha 32 linja u 14 minnhom ġarrbu kemxejn ħsara fuq in-naħa tal-lemin. Il-kitba ta’ taħt nett bit-test bil-Grieg Antik fiha 54 linja u 27 minnhom baqgħu sħaħ; il-kumplament isiru iktar u iktar frammentarji minħabba li lejn ’l isfel tal-ġebla, fuq in-naħa tal-lemin, il-ġebla nkisret dijagonalment.<ref>Budge (1913) pp. 2-3</ref> It-tul kollu tat-test ġeroglifiku u d-daqs totali tal-istele oriġinali, li l-Ġebla ta’ Rosetta hija biss framment minnha, jistgħu jiġu stmati abbażi ta’ steli komparabbli li nstabu, inkluż kopji oħra tal-istess tip. Id-digriet ta’ Kanopu, li tfassal kemxejn qabel u nħareġ fis-sena 238 Q.K. matul ir-renju ta’ Tolomew III, twil 2,190 mm u wiesa’ 820 mm, filwaqt li fih 36 linja ta’ test ġeroglifiku, 73 linja ta’ test demotiku, u 74 linja ta’ test bil-Grieg Antik. It-testi huma twal kważi ndaqs.<ref>Budge (1894) p. 106</ref> Minn komparazzjonijiet bħal dawn, jista’ jiġi stmat li 14-il linja jew 15-il linja ta’ test ġeroglifiku huma neqsin mill-kitba ta’ fuq nett tal-Ġebla ta’ Rosetta, u li kieku jammontaw għal 300 mm ieħor.<ref>Budge (1894) p. 109</ref> Apparti l-kitbiet, x’aktarx li fuqhom kien ikun hemm xbieha ta’ re li jkun qed jiġi ppreżentat lill-allat, u fuqha sfera bil-ġwienaħ bħalma hemm fuq l-Istele ta’ Kanopu. Dawn il-paralleli, u s-simbolu ġeroglifiku O26 mil-[[lista ta’ ġeroglifiċi skont il-klassifikazzjoni ta’ Gardiner]] li jirrappreżenta ‘stele’ fuq il-ġebla stess, jissuġġerixxu li oriġinarjament il-parti ta’ fuq tal-istele kienet tkun ġejja għat-tond.<ref name=":1" /><ref name=":2">Parkinson et al. (1999) p. 26</ref> Huwa stmat li l-istele oriġinali kien ikollha tul ta’ madwar 1490 mm.<ref name=":2" /> == Referenzi == [[Kategorija:Lingwi]] [[Kategorija:Arkeoloġija]] [[Kategorija:Eġittu l-Antik]] dbgt7qnay0edwihr6gt6g7ttgl9iidc 2 25623 279171 279146 2022-08-16T12:08:46Z Trigcly 17859 aġġornament wikitext text/x-wiki == '''Kontribuzzjonijiet - Artikli ġodda (717)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] *[[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta' Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Simbel]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Alatyr]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alto Douro]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] * [[Angkor Wat]] * [[Ani]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] * [[Antartika]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Aquileia]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve|Ark Ġeodetiku ta' Struve]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] * [[Assisi]] *[[Asuman Baytop]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Bagan]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Bajjad]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Battir]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta’ Vicenza u l-Vilel ta’ Palladio fil-Veneto|Belt ta’ Viċenza u l-Vilel ta’ Palladio fil-Veneto]] *[[Bennej]] *[[Bernard Grech]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Borobudur]] *[[Bucha]] *[[Bukhara]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Calakmul]] * [[Canaletto]] * [[Caral]] *[[Carl Bosch]] *[[Carla Fracci]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Ċensu Apap]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Charles Jean de la Vallée-Poussin]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charlie Watts]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cumalıkızık]] *[[Cynthia Turner]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edinburgu]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[El Torcal]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fanal ta' Cordouan]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Ferrara]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Firenze]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hallstatt]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hattusha]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hildesheim]] *[[Holašovice]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] === '''<u>I</u>''' === * [[Idrija]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Indiċi]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Jože Plečnik]] *[[Julia Malinova]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kappella]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Kauksi Ülle]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] *[[Kelma]] *[[Kernavė]] *[[Khiva]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos|Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta' Troodos]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta' San Ġwann ta' Nepomuk|Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta' Nepomuk]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Krzemionki]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] * [[Liftijiet Idrawliċi tal-Canal du Centre]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iran]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Lucavsala]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Lviv]] === '''<u>M</u>''' === * [[Machu Picchu]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Mario Draghi]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Moser]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Meteora]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Modena]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Monte San Giorgio]] * [[Monument]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Nancy]] *[[Napli]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nikkō]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palenque]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Pamukkale]] *[[Parmigianino]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Parrukkier]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Petra]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Pienza]] *[[Piero Angela]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjazza]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Politika]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Pożati]] *[[Professjoni]] *[[Provins]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qalhat]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quedlinburg]] === '''<u>R</u>''' === * [[Ravenna]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] * [[Roi Mata]] * [[Ronald Searle]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[San Gimignano]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sandra Mondaini]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Shahrisabz]] *[[Sian Ka'an]] *[[Sidney Webb]] *[[Siena]] *[[Siracusa]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Sophie Germain]] *[[Skrivan]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stećak]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Su Nuraxi]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Taħdit]] *[[Taj Mahal]] *[[Tallinn]] *[[Tarraco]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempju tal-Ġenna]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] *[[Teżawru]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa tal-Wied il-Mielaħ]] * [[Tikal]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tiryns]] *[[Tlacotalpan]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Toruń]] *[[Třebíč]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tutankhamun]] === '''<u>U</u>''' === * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[UNESCO]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] *[[Uxmal]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Verona]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] *[[Wadi Rum]] *[[Werrej]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[William Boeing]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xjenza spazjali]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yeni-Kale]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zamość]] * [[Ziba Ganiyeva]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] bjvld56knr9exkxesqiogsr0sm0b2lp 279173 279171 2022-08-16T12:24:25Z Trigcly 17859 /* B */ wikitext text/x-wiki == '''Kontribuzzjonijiet - Artikli ġodda (717)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] *[[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta' Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Simbel]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Alatyr]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alto Douro]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] * [[Angkor Wat]] * [[Ani]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] * [[Antartika]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Aquileia]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve|Ark Ġeodetiku ta' Struve]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] * [[Assisi]] *[[Asuman Baytop]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Bagan]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Bajjad]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Battir]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč|Bażilika Ewfrasjana ta' Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta' Vicenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto|Belt ta' Viċenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto]] *[[Bennej]] *[[Bernard Grech]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Borobudur]] *[[Bucha]] *[[Bukhara]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Calakmul]] * [[Canaletto]] * [[Caral]] *[[Carl Bosch]] *[[Carla Fracci]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Ċensu Apap]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Charles Jean de la Vallée-Poussin]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charlie Watts]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cumalıkızık]] *[[Cynthia Turner]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edinburgu]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[El Torcal]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fanal ta' Cordouan]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Ferrara]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Firenze]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hallstatt]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hattusha]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hildesheim]] *[[Holašovice]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] === '''<u>I</u>''' === * [[Idrija]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Indiċi]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Jože Plečnik]] *[[Julia Malinova]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kappella]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Kauksi Ülle]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] *[[Kelma]] *[[Kernavė]] *[[Khiva]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos|Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta' Troodos]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta' San Ġwann ta' Nepomuk|Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta' Nepomuk]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Krzemionki]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] * [[Liftijiet Idrawliċi tal-Canal du Centre]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iran]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Lucavsala]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Lviv]] === '''<u>M</u>''' === * [[Machu Picchu]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Mario Draghi]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Moser]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Meteora]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Modena]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Monte San Giorgio]] * [[Monument]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Nancy]] *[[Napli]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nikkō]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palenque]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Pamukkale]] *[[Parmigianino]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Parrukkier]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Petra]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Pienza]] *[[Piero Angela]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjazza]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Politika]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Pożati]] *[[Professjoni]] *[[Provins]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qalhat]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quedlinburg]] === '''<u>R</u>''' === * [[Ravenna]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] * [[Roi Mata]] * [[Ronald Searle]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[San Gimignano]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sandra Mondaini]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Shahrisabz]] *[[Sian Ka'an]] *[[Sidney Webb]] *[[Siena]] *[[Siracusa]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Sophie Germain]] *[[Skrivan]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stećak]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Su Nuraxi]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Taħdit]] *[[Taj Mahal]] *[[Tallinn]] *[[Tarraco]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempju tal-Ġenna]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] *[[Teżawru]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa tal-Wied il-Mielaħ]] * [[Tikal]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tiryns]] *[[Tlacotalpan]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Toruń]] *[[Třebíč]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tutankhamun]] === '''<u>U</u>''' === * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[UNESCO]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] *[[Uxmal]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Verona]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] *[[Wadi Rum]] *[[Werrej]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[William Boeing]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xjenza spazjali]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yeni-Kale]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zamość]] * [[Ziba Ganiyeva]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] 8uxoekpa396f1q9fau6b3m3ouvm1yfq 279183 279173 2022-08-16T13:30:21Z Trigcly 17859 aġġornament wikitext text/x-wiki == '''Kontribuzzjonijiet - Artikli ġodda (718)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] *[[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta' Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Simbel]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agostino Carracci]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Alatyr]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alto Douro]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] * [[Angkor Wat]] * [[Ani]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] * [[Antartika]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Aquileia]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve|Ark Ġeodetiku ta' Struve]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] * [[Assisi]] *[[Asuman Baytop]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Bagan]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Bajjad]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Battir]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč|Bażilika Ewfrasjana ta' Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta' Vicenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto|Belt ta' Viċenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto]] *[[Bennej]] *[[Bernard Grech]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Borobudur]] *[[Bucha]] *[[Bukhara]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Calakmul]] * [[Canaletto]] * [[Caral]] *[[Carl Bosch]] *[[Carla Fracci]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Ċensu Apap]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Charles Jean de la Vallée-Poussin]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charlie Watts]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cumalıkızık]] *[[Cynthia Turner]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edinburgu]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[El Torcal]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fanal ta' Cordouan]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Ferrara]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Firenze]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hallstatt]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hattusha]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hildesheim]] *[[Holašovice]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] === '''<u>I</u>''' === * [[Idrija]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Indiċi]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Jože Plečnik]] *[[Julia Malinova]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kappella]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Kauksi Ülle]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] *[[Kelma]] *[[Kernavė]] *[[Khiva]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos|Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta' Troodos]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta' San Ġwann ta' Nepomuk|Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta' Nepomuk]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Krzemionki]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] * [[Liftijiet Idrawliċi tal-Canal du Centre]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iran]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Lucavsala]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Lviv]] === '''<u>M</u>''' === * [[Machu Picchu]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Mario Draghi]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Moser]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Meteora]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Modena]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Monte San Giorgio]] * [[Monument]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Nancy]] *[[Napli]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nikkō]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palenque]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Pamukkale]] *[[Parmigianino]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Parrukkier]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Petra]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Pienza]] *[[Piero Angela]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjazza]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Politika]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Pożati]] *[[Professjoni]] *[[Provins]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qalhat]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quedlinburg]] === '''<u>R</u>''' === * [[Ravenna]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] * [[Roi Mata]] * [[Ronald Searle]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[San Gimignano]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sandra Mondaini]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Shahrisabz]] *[[Sian Ka'an]] *[[Sidney Webb]] *[[Siena]] *[[Siracusa]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Sophie Germain]] *[[Skrivan]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stećak]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Su Nuraxi]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Taħdit]] *[[Taj Mahal]] *[[Tallinn]] *[[Tarraco]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempju tal-Ġenna]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] *[[Teżawru]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa tal-Wied il-Mielaħ]] * [[Tikal]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tiryns]] *[[Tlacotalpan]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Toruń]] *[[Třebíč]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tutankhamun]] === '''<u>U</u>''' === * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[UNESCO]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] *[[Uxmal]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Verona]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] *[[Wadi Rum]] *[[Werrej]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[William Boeing]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xjenza spazjali]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yeni-Kale]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zamość]] * [[Ziba Ganiyeva]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] g3r6h3xxrkjeuuzduof07kssl8lha6p 279194 279183 2022-08-16T14:33:15Z Trigcly 17859 aġġornament wikitext text/x-wiki == '''Kontribuzzjonijiet - Artikli ġodda (719)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] *[[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta' Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Simbel]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agostino Carracci]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Alatyr]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alto Douro]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] * [[Angkor Wat]] * [[Ani]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] * [[Antartika]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Aquileia]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve|Ark Ġeodetiku ta' Struve]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] * [[Assisi]] *[[Asuman Baytop]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Bagan]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Bajjad]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Battir]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč|Bażilika Ewfrasjana ta' Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta' Vicenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto|Belt ta' Viċenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto]] *[[Bennej]] *[[Bernard Grech]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Borobudur]] *[[Bucha]] *[[Bukhara]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Calakmul]] * [[Canaletto]] * [[Caral]] *[[Carl Bosch]] *[[Carla Fracci]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Ċensu Apap]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Charles Jean de la Vallée-Poussin]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charlie Watts]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cumalıkızık]] *[[Cynthia Turner]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edinburgu]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[El Torcal]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fanal ta' Cordouan]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Ferrara]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Firenze]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hallstatt]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hattusha]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hildesheim]] *[[Holašovice]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] === '''<u>I</u>''' === * [[Idrija]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Indiċi]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Jože Plečnik]] *[[Julia Malinova]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kappella]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Kauksi Ülle]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] *[[Kelma]] *[[Kernavė]] *[[Khiva]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos|Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta' Troodos]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta' San Ġwann ta' Nepomuk|Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta' Nepomuk]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Krzemionki]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] * [[Liftijiet Idrawliċi tal-Canal du Centre]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iran]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Lucavsala]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Lviv]] === '''<u>M</u>''' === * [[Machu Picchu]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Mario Draghi]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Moser]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Meteora]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Modena]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Monte San Giorgio]] * [[Monument]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Nancy]] *[[Napli]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nikkō]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palenque]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Pamukkale]] *[[Parmigianino]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Parrukkier]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Petra]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Pienza]] *[[Piero Angela]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjazza]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Politika]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Pożati]] *[[Professjoni]] *[[Provins]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qalhat]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quedlinburg]] === '''<u>R</u>''' === * [[Ravenna]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] * [[Roi Mata]] * [[Ronald Searle]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[San Gimignano]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sandra Mondaini]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santwarju ta' Bom Jesus do Monte]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Shahrisabz]] *[[Sian Ka'an]] *[[Sidney Webb]] *[[Siena]] *[[Siracusa]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Sophie Germain]] *[[Skrivan]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stećak]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Su Nuraxi]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Taħdit]] *[[Taj Mahal]] *[[Tallinn]] *[[Tarraco]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempju tal-Ġenna]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] *[[Teżawru]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa tal-Wied il-Mielaħ]] * [[Tikal]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tiryns]] *[[Tlacotalpan]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Toruń]] *[[Třebíč]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tutankhamun]] === '''<u>U</u>''' === * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[UNESCO]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] *[[Uxmal]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Verona]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] *[[Wadi Rum]] *[[Werrej]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[William Boeing]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xjenza spazjali]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yeni-Kale]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zamość]] * [[Ziba Ganiyeva]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] mj0phl2odh4gv9glsi38g635iis3969 279199 279194 2022-08-16T17:43:52Z Trigcly 17859 aġġornament wikitext text/x-wiki == '''Kontribuzzjonijiet - Artikli ġodda (720)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Fontenay]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] *[[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta' Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Simbel]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agostino Carracci]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Alatyr]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alto Douro]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] * [[Angkor Wat]] * [[Ani]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] * [[Antartika]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Aquileia]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve|Ark Ġeodetiku ta' Struve]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] * [[Assisi]] *[[Asuman Baytop]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Bagan]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Bajjad]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Battir]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč|Bażilika Ewfrasjana ta' Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta' Vicenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto|Belt ta' Viċenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto]] *[[Bennej]] *[[Bernard Grech]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Borobudur]] *[[Bucha]] *[[Bukhara]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Calakmul]] * [[Canaletto]] * [[Caral]] *[[Carl Bosch]] *[[Carla Fracci]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Ċensu Apap]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Charles Jean de la Vallée-Poussin]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charlie Watts]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cumalıkızık]] *[[Cynthia Turner]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edinburgu]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[El Torcal]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fanal ta' Cordouan]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Ferrara]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Firenze]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hallstatt]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hattusha]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hildesheim]] *[[Holašovice]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] === '''<u>I</u>''' === * [[Idrija]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Indiċi]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Jože Plečnik]] *[[Julia Malinova]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kappella]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Kauksi Ülle]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] *[[Kelma]] *[[Kernavė]] *[[Khiva]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos|Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta' Troodos]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta' San Ġwann ta' Nepomuk|Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta' Nepomuk]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Krzemionki]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] * [[Liftijiet Idrawliċi tal-Canal du Centre]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iran]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Lucavsala]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Lviv]] === '''<u>M</u>''' === * [[Machu Picchu]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Mario Draghi]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Moser]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Meteora]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Modena]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Monte San Giorgio]] * [[Monument]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Nancy]] *[[Napli]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nikkō]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palenque]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Pamukkale]] *[[Parmigianino]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Parrukkier]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Petra]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Pienza]] *[[Piero Angela]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjazza]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Politika]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Pożati]] *[[Professjoni]] *[[Provins]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qalhat]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quedlinburg]] === '''<u>R</u>''' === * [[Ravenna]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] * [[Roi Mata]] * [[Ronald Searle]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[San Gimignano]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sandra Mondaini]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santwarju ta' Bom Jesus do Monte]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Shahrisabz]] *[[Sian Ka'an]] *[[Sidney Webb]] *[[Siena]] *[[Siracusa]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Sophie Germain]] *[[Skrivan]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stećak]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Su Nuraxi]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Taħdit]] *[[Taj Mahal]] *[[Tallinn]] *[[Tarraco]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempju tal-Ġenna]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] *[[Teżawru]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa tal-Wied il-Mielaħ]] * [[Tikal]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tiryns]] *[[Tlacotalpan]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Toruń]] *[[Třebíč]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tutankhamun]] === '''<u>U</u>''' === * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[UNESCO]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] *[[Uxmal]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Verona]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] *[[Wadi Rum]] *[[Werrej]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[William Boeing]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xjenza spazjali]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yeni-Kale]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zamość]] * [[Ziba Ganiyeva]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] i79smgo9s8g6m39onalhsxn6bwyabud 279235 279199 2022-08-17T07:30:15Z Trigcly 17859 aġġornament wikitext text/x-wiki == '''Kontribuzzjonijiet - Artikli ġodda (721)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Fontenay]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] *[[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta' Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Simbel]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agostino Carracci]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Alatyr]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alto Douro]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] * [[Angkor Wat]] * [[Ani]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] * [[Antartika]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Aquileia]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve|Ark Ġeodetiku ta' Struve]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] * [[Assisi]] *[[Asuman Baytop]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Bagan]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Bajjad]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Battir]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč|Bażilika Ewfrasjana ta' Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta' Vicenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto|Belt ta' Viċenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto]] *[[Bennej]] *[[Bernard Grech]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Borobudur]] *[[Bucha]] *[[Bukhara]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Calakmul]] * [[Canaletto]] * [[Caral]] *[[Carl Bosch]] *[[Carla Fracci]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Ċensu Apap]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Charles Jean de la Vallée-Poussin]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charlie Watts]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cumalıkızık]] *[[Cynthia Turner]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edinburgu]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[El Torcal]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fanal ta' Cordouan]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Ferrara]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Firenze]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hallstatt]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hattusha]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hildesheim]] *[[Holašovice]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] === '''<u>I</u>''' === * [[Idrija]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Indiċi]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Jože Plečnik]] *[[Julia Malinova]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kappella]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Kauksi Ülle]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] *[[Kelma]] *[[Kernavė]] *[[Khiva]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos|Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta' Troodos]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knejjes u Kunventi ta' Goa]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta' San Ġwann ta' Nepomuk|Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta' Nepomuk]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Krzemionki]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] * [[Liftijiet Idrawliċi tal-Canal du Centre]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iran]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Lucavsala]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Lviv]] === '''<u>M</u>''' === * [[Machu Picchu]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Mario Draghi]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Moser]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Meteora]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Modena]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Monte San Giorgio]] * [[Monument]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Nancy]] *[[Napli]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nikkō]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palenque]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Pamukkale]] *[[Parmigianino]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Parrukkier]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Petra]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Pienza]] *[[Piero Angela]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjazza]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Politika]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Pożati]] *[[Professjoni]] *[[Provins]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qalhat]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quedlinburg]] === '''<u>R</u>''' === * [[Ravenna]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] * [[Roi Mata]] * [[Ronald Searle]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[San Gimignano]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sandra Mondaini]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santwarju ta' Bom Jesus do Monte]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Shahrisabz]] *[[Sian Ka'an]] *[[Sidney Webb]] *[[Siena]] *[[Siracusa]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Sophie Germain]] *[[Skrivan]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stećak]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Su Nuraxi]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Taħdit]] *[[Taj Mahal]] *[[Tallinn]] *[[Tarraco]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempju tal-Ġenna]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] *[[Teżawru]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa tal-Wied il-Mielaħ]] * [[Tikal]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tiryns]] *[[Tlacotalpan]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Toruń]] *[[Třebíč]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tutankhamun]] === '''<u>U</u>''' === * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[UNESCO]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] *[[Uxmal]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Verona]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] *[[Wadi Rum]] *[[Werrej]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[William Boeing]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xjenza spazjali]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yeni-Kale]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zamość]] * [[Ziba Ganiyeva]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] goydejaeby4h5lblf64qibanfrafdt0 279239 279235 2022-08-17T08:49:02Z Trigcly 17859 aġġornament wikitext text/x-wiki == '''Kontribuzzjonijiet - Artikli ġodda (722)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Fontenay]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] *[[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta' Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Simbel]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agostino Carracci]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Alatyr]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alto Douro]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] * [[Angkor Wat]] * [[Ani]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] * [[Antartika]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Aquileia]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve|Ark Ġeodetiku ta' Struve]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] * [[Assisi]] *[[Asuman Baytop]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Bagan]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Bajjad]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Battir]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč|Bażilika Ewfrasjana ta' Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta' Vicenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto|Belt ta' Viċenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto]] *[[Bennej]] *[[Bernard Grech]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Borobudur]] *[[Bucha]] *[[Bukhara]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Calakmul]] * [[Canaletto]] * [[Caral]] *[[Carl Bosch]] *[[Carla Fracci]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Ċensu Apap]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Charles Jean de la Vallée-Poussin]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charlie Watts]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cumalıkızık]] *[[Cynthia Turner]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edinburgu]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[El Torcal]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fanal ta' Cordouan]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Ferrara]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Firenze]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hallstatt]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hattusha]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hildesheim]] *[[Holašovice]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] === '''<u>I</u>''' === * [[Idrija]] * [[Impjant Nukleari ta' Zaporizhzhia]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Indiċi]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Jože Plečnik]] *[[Julia Malinova]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kappella]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Kauksi Ülle]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] *[[Kelma]] *[[Kernavė]] *[[Khiva]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos|Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta' Troodos]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knejjes u Kunventi ta' Goa]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta' San Ġwann ta' Nepomuk|Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta' Nepomuk]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Krzemionki]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] * [[Liftijiet Idrawliċi tal-Canal du Centre]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iran]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Lucavsala]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Lviv]] === '''<u>M</u>''' === * [[Machu Picchu]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Mario Draghi]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Moser]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Meteora]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Modena]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Monte San Giorgio]] * [[Monument]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Nancy]] *[[Napli]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nikkō]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palenque]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Pamukkale]] *[[Parmigianino]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Parrukkier]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Petra]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Pienza]] *[[Piero Angela]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjazza]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Politika]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Pożati]] *[[Professjoni]] *[[Provins]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qalhat]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quedlinburg]] === '''<u>R</u>''' === * [[Ravenna]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] * [[Roi Mata]] * [[Ronald Searle]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[San Gimignano]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sandra Mondaini]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santwarju ta' Bom Jesus do Monte]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Shahrisabz]] *[[Sian Ka'an]] *[[Sidney Webb]] *[[Siena]] *[[Siracusa]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Sophie Germain]] *[[Skrivan]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stećak]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Su Nuraxi]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Taħdit]] *[[Taj Mahal]] *[[Tallinn]] *[[Tarraco]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempju tal-Ġenna]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] *[[Teżawru]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa tal-Wied il-Mielaħ]] * [[Tikal]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tiryns]] *[[Tlacotalpan]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Toruń]] *[[Třebíč]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tutankhamun]] === '''<u>U</u>''' === * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[UNESCO]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] *[[Uxmal]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Verona]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] *[[Wadi Rum]] *[[Werrej]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[William Boeing]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xjenza spazjali]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yeni-Kale]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zamość]] * [[Ziba Ganiyeva]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] ljn20n4e1vbp7h2mhwslj0f661qmi6z 279245 279239 2022-08-17T10:35:52Z Trigcly 17859 aġġornament wikitext text/x-wiki == '''Kontribuzzjonijiet - Artikli ġodda (723)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Fontenay]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] *[[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta' Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Simbel]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agostino Carracci]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Alatyr]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alto Douro]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] * [[Angkor Wat]] * [[Ani]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] * [[Antartika]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Aquileia]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve|Ark Ġeodetiku ta' Struve]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] * [[Assisi]] *[[Asuman Baytop]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Bagan]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Bajjad]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Battir]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč|Bażilika Ewfrasjana ta' Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta' Vicenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto|Belt ta' Viċenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto]] *[[Bennej]] *[[Bernard Grech]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Borobudur]] *[[Bucha]] *[[Bukhara]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Calakmul]] * [[Canaletto]] * [[Caral]] *[[Carl Bosch]] *[[Carla Fracci]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Ċensu Apap]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Charles Jean de la Vallée-Poussin]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charlie Watts]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cumalıkızık]] *[[Cynthia Turner]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edinburgu]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[El Torcal]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fanal ta' Cordouan]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Ferrara]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Firenze]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hallstatt]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hattusha]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hildesheim]] *[[Holašovice]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] === '''<u>I</u>''' === * [[Idrija]] * [[Impjant Nukleari ta' Zaporizhzhia]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Indiċi]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Jože Plečnik]] *[[Julia Malinova]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kappella]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Kauksi Ülle]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] *[[Kelma]] *[[Kernavė]] *[[Khiva]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos|Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta' Troodos]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knejjes u Kunventi ta' Goa]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta' San Ġwann ta' Nepomuk|Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta' Nepomuk]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Krzemionki]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] * [[Liftijiet Idrawliċi tal-Canal du Centre]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iran]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Lucavsala]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Lviv]] === '''<u>M</u>''' === * [[Machu Picchu]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Mario Draghi]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Moser]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Meteora]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Modena]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Monte San Giorgio]] * [[Monument]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Nancy]] *[[Napli]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nikkō]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palenque]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Pamukkale]] *[[Parmigianino]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Parrukkier]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Petra]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Pienza]] *[[Piero Angela]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjazza]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Politika]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Pożati]] *[[Professjoni]] *[[Provins]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qalhat]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quedlinburg]] === '''<u>R</u>''' === * [[Ravenna]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] * [[Roi Mata]] * [[Ronald Searle]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[San Gimignano]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sandra Mondaini]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santwarju ta' Bom Jesus do Monte]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Shahrisabz]] *[[Sian Ka'an]] *[[Sidney Webb]] *[[Siena]] *[[Siracusa]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Sophie Germain]] *[[Skrivan]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stećak]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Su Nuraxi]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Taħdit]] *[[Taj Mahal]] *[[Tallinn]] *[[Tarraco]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempju tal-Ġenna]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] *[[Teżawru]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa tal-Wied il-Mielaħ]] * [[Tikal]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tiryns]] *[[Tlacotalpan]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Toruń]] *[[Třebíč]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tutankhamun]] === '''<u>U</u>''' === * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[UNESCO]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] *[[Uxmal]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Venera 7]] *[[Verona]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] *[[Wadi Rum]] *[[Werrej]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[William Boeing]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xjenza spazjali]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yeni-Kale]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zamość]] * [[Ziba Ganiyeva]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] d8kjxr4eg3v0fvf7qbowwue82mgn46h 0 25674 279225 273526 2022-08-17T06:30:06Z Trigcly 17859 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Stjacquescompostelle1.png|daqsminuri|347x347px|Mappa tar-rotot Ewropej tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] Il-'''Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu''' jew '''Camino de Santiago''' (bil-[[Lingwa Latina|Latin]]: ''Peregrinatio Compostellana'') huwa network ta’ rotot u mogħdijiet tal-pellegrini jew pellegrinaġġi li kollha jwasslul għas-santwarju tal-appostlu San Ġakbu l-Kbir fil-katidral ta’ [[Santiago de Compostela]], fir-reġjun ta’ [[Galizia|Galizja]] fil-Majjistral ta’ [[Spanja]], fejn jingħad li l-appostlu jinsab midfun. Ħafna nies isegwu xi waħda minn dawn ir-rotot bħala forma ta’ eżerċizzju spiritwali jew irtir għat-tkabbir spiritwali tagħhom. Ir-rotot huma popolari wkoll ma’ dawk li jħobbu jimxu fin-natura jew inkella jmorru fil-kampanja bir-[[rota]] jew biż-[[żiemel]] waħedhom jew ma’ gruppi turistiċi. Il-Camino Francés jew ir-Rotta minn Franza ilu [[Sit ta’ Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fi Spanja mill-1993 u fl-2015 ġie estiż bir-Rotot tat-Tramuntana ta’ Spanja wkoll.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/669|titlu="Routes of Santiago de Compostela: Camino Francés and Routes of Northern Spain". UNESCO.|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref><ref>Starkie, Walter (1965) [1957]. ''The Roads to Santiago: Pilgrims of St. James''. University of California Press.</ref> == Pellegrinaġġ Kristjan ewlieni == [[Stampa:Catedral de Santiago de Compostela, agosto 2018 05.jpg|daqsminuri|Il-Katridral ta’ Santiago de Compostela, Spanja]] Il-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu kien wieħed mill-iktar pellegrinaġġi [[Kristjani]] importanti matul it-tieni parti tal-[[Medjuevu]], u min kien jagħmel dan il-pellegrinaġġ seta’ jikseb l-indulġenza plenarja.<ref>{{Ċita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/Catholic_Encyclopedia_(1913)/Indulgences|titlu=Kent, William H. (1913). "Indulgences" . In Herbermann, Charles (ed.). Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company.|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref> Fost il-pellegrinaġġi ewlenin l-oħra kien hemm il-''[[Via Francigena]]'' (il-Pellegrinaġġ ta’ [[San Franġisk t'Assisi|San Franġisk]]) lejn [[Ruma]] u l-pellegrinaġġ lejn [[Ġerusalemm]]. Stejjer leġġendarji jirrakkontaw li l-fdalijiet tal-katavru ta’ San Ġakbu ġew ittrasportati b’dgħajsa minn Ġerusalemm sat-Tramuntana ta’ Spanja, fejn l-appostlu jinsab midfun fil-belt Spanjola ta’ Santiago de Compostela. L-isem Santiago joriġina mill-evoluzzjoni lokali bil-Galizjan tal-Latin Vulgari ''Sancti Iacobi'', jiġifieri San Ġakbu. Il-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu fih diversi rotot u mogħdijiet differenti li jwasslu sa Santiago de Compostela. Tradizzjonalment, kif jagħmlu ħafna pellegrini, il-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu jibda mid-dar tal-pellegrin u jispiċċa fil-katidral ta’ Santiago de Compostela. Minkejja dan, hemm għadd ta’ rotot jew mogħdijiet li jitqiesu bħala prinċipali. Matul il-Medjuevu, ħafna pellegrini kien jagħmlu l-pellegrinaġġ tul waħda mir-rotot jew mill-mogħdijiet. Madankollu, [[Pesta s-sewda|il-Pesta s-Sewda]], ir-[[Riforma Protestanta]], u l-irvelli politiċi fis-seklu 16 fl-[[Ewropa]] kienu wasslu biex ma tibqax daqshekk popolari. Fis-snin 80 tas-seklu 20, ftit mijiet ta’ pellegrini kienu jirreġistraw fl-uffiċċju tal-pellegrini f’Santiago de Compostela. F’Ottubru 1987, il-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu ġie ddikjarat bħala l-ewwel [[Rotta Kulturali Ewropea]] mill-[[Kunsill tal-Ewropa]] u fl-1993 ġie ddikjarat bħala Sit ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO. Minn dak iż-żmien ’l hawn, il-pellegrinaġġ kulma jmur beda jattira iktar u iktar pellegrini internazzjonali u turisti. Kull meta [[Jum San Ġakbu]] (il-25 ta’ Lulju) jinzerta l-Ħadd, il-katidral ta’ Santiago de Compostela jiddikjara Sena Qaddisa jew tal-[[Ġublew]]. Skont meta jkun hemm sena bisestili, is-Sena tal-Ġublew taħbat kull ħames, sitta jew 11-il sena. L-iktar reċenti kienu l-1982, l-1993, l-1999 u l-2004 u issa jmiss l-2021, l-2027 u 2032.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20140916050419/http://www.csj.org.uk/holy-years.htm|titlu="Holy Years at Santiago de Compostela"|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref> == Storja == === Storja ta’ qabel il-Kristjaneżmu === [[Stampa:Burgos-Metal-Pilgrim-2010.jpg|daqsminuri|210x210px|[[Monument]] għall-pellegrini, f’[[Burgos]]]] Ir-rotta prinċipali lejn Santiago de Compostela ssegwi rotta ta’ żmien ir-Rumani, li kienet tibqa’ sejra sal-kosta [[Oċean Atlantiku|Atlantika]] ta’ Galizja, u tintemm f’Kap [[Finisterre]]. Għalkemm illum il-ġurnata nafu li l-Kap Finisterre, l-iktar punt fil-Punent ta’ Spanja, mhuwiex l-iktar punt fil-Punent tal-Ewropa ([[Cabo da Roca]] fil-[[Portugall]] huwa l-iktar punt fil-Punent tal-Ewropa kontinentali), il-fatt li r-Rumani kienu sejħulu ''Finisterrae'' (jiġifieri litteralment tmiem id-dinja bil-Latin) jindika li kienu jaħsbuha b’dak il-mod (li llum nafu li kien żbaljat). Fis-satra tal-lejl, [[Triq ta' Sant'Anna|it-Triq ta’ Sant’Anna]] fis-sema bħal donnha tindika fejn hi r-rotta, u għalhekk ir-rotta tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu ngħatat il-laqam ta’ "Voie lactée" – it-Triq ta’ Sant’Anna bil-Franċiż.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20061217160109/http://dspace.dial.pipex.com/telegraph/04camino/04000001.htm|titlu="Medieval footpath under the stars of the Milky Way". Telegraph Online. Arkivjat 17-12-2006.|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref> === Arzella tal-pellegrini === L-arzella tal-pellegrina, li spiss tinstab fix-xtut tal-Galizja, ilha titqies bħala s-simbolu tal-Camino de Santiago. Matul is-sekli, l-arzella tal-pellegrini ngħatat diversi tifsiriet metaforiċi, prattiċi u mitiċi, anke jekk ir-rilevanza tagħha setgħet fil-fatt ġiet mix-xewqa tal-pellegrini li jkollhom tifkira x’jieħdu lura magħhom id-dar. Żewġ verżjonijiet tal-iktar mit komuni dwar l-oriġini tas-simbolu għandhom x’jaqsmu mal-[[mewt]] ta’ San Ġakbu, li miet [[martri]] bil-qtugħ ir-ras f’Ġerusalemm fis-sena 44 W.K. Skont il-leġġendi Spanjoli, kien qatta’ xi żmien jipprietka l-[[Vanġelu]] fi Spanja, iżda reġa’ lura l-[[Ġudea]] wara li ra xbieha tal-Verġni Marija fix-xatt tax-xmara [[Ebro]].<ref>Chadwick, Henry (1976), ''Priscillian of Avila'', Oxford University Press.</ref><ref>Fletcher, Richard A. (1984), ''Saint James's Catapult : The Life and Times of Diego Gelmírez of Santiago de Compostela'', Oxford University Press.</ref> : Verżjoni 1: Wara li Ġakbu l-Kbir miet, id-dixxipli tiegħu ttrasportaw il-katavru tiegħu lejn il-[[Peniżola Iberika]] biex jindifen fil-post li issa jissejjaħ Santiago de Compostela. F’nofs ta’ baħar, lil hinn mill-kosta ta’ Spanja, maltempata qawwija ħakmet id-dgħajsa, u l-katavru ntilef fil-baħar. Madankollu, wara ftit żmien, il-mewġ tella’ l-katavru l-art, u dan instab mal-kosta mgħotti bl-arzelli tal-pellegrini. : Verżjoni 2: Wara li Ġakbu l-Kbir miet, il-katavru tiegħu ġie ttrasportat b’dgħajsa mmexxija minn anġlu lejn il-Peniżola Iberika biex jindifen fil-post li issa jissejjaħ Santiago de Compostela. Kif id-dgħajsa bdiet toqrob lejn l-art, inzerta kien qed jiġi ċċelebrat tieġ ta’ żewġ żgħażagħ tul il-kosta. Iż-żagħżugħ miżżewweġ kien riekeb żiemel, u malli ż-żiemel lemaħ id-dgħajsa, sfratta lejn il-baħar biż-żagħżugħ b’kollox. Permezz ta’ miraklu, kemm iż-żiemel kif ukoll iż-żagħżugħ ħarġu mill-baħar ħajjin, miksija arzelli tal-pellegrini.<ref>Starkie, Walter (1965) [1957]. ''The Roads to Santiago: Pilgrims of St. James''. University of California Press.</ref> Mir-rabta tagħha mal-Camino, l-arzella tal-pellegrini bdiet tirrappreżenta l-pellegrinaġġ inġenerali, kemm lejn xi santwarju speċifiku kif ukoll lejn il-[[ġenna]], bħalma nsibu fil-[[Bibbja]] fil-Ktieb tal-Lhud 11:13, li jidentifika l-Kristjani “kienu barranin u għorba fuq l-art”. [[Stampa:Vieira Camino de Santiago.jpg|xellug|daqsminuri|173x173px|Uħud mis-simboli tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] Bħala s-simbolu tal-Camino de Santiago, l-arzella tal-pellegrini tidher spiss ħafna tul ir-rotot u l-mogħdijiet tal-pellegrinaġġ bħala sinjal li l-pellegrini jsegwu biex ikunu jafu fejn iridu jmorru. Barra minn hekk, l-arzella spiss tinġarr fuq il-pellegrini stess li jkunu qed jagħmlu l-pellegrinaġġ lejn Santiago de Compostela. Il-biċċa l-kbira tal-pellegrini jirċievu jew jixtru arzella tal-pellegrini fil-bidu tal-pellegrinaġġ tagħhom u jew iħituha mal-ħwejjeġ jew mal-basket tagħhom, jew inkella jdendluha qisha ġiżirana m’għonqhom jew iwaħħluha ma xi zokk li jkunu qed jużaw bħala bastun. Barra minn hekk, fl-antik l-arzella tal-pellegrini kienet taqdi rwol iktar prattiku għaliex kienet tintuża qisha skutella mill-pellegrini biex jixorbu minnha meta jgħaddu ħdejn xi għajn. Matul il-Medjuevu, l-arzella tal-pellegrini kienet tintuża bħala prova li wieħed lesta l-pellegrinaġġ iktar milli simbolu li jintlibes waqt il-pellegrinaġġ.<ref>{{Ċita web|url=https://followthecamino.com/en/blog/the-scallop-shell-and-other-symbols-of-the-camino/|titlu=“The Scallop Shell And Other Symbols of The Camino”. Follow the Camino.|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref> L-għasluġ tal-pellegrini kien simbolu ieħor tal-pellegrinaġġ li kien jintuża (u xi kultant għadu jintuża) mill-pellegrini bħala bastun fi triqithom lejn is-santwarju ta’ Santiago de Compostela fi Spanja. Ġeneralment, l-għasluġ kien ikun zokk b’qisu granpun fit-tarf tiegħu li miegħu l-pellegrini setgħu jwaħħlu xi ħaġa (pereżempju xi qargħa ħamra mnixxfa (simbolu ieħor tal-pellegrinaġġ) li kienu jużaw bħala kontenitur tal-ilma jew tal-inbid).<ref>{{Ċita web|url=https://vivecamino.com/en/the-pilgrims-gourd-on-the-camino-de-santiago-no-654/|titlu=“The pilgrim's gourd on the Camino de Santiago” - Vive el Camino.|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref> === Rotta Medjevali === [[Stampa:Códice Calixtino (Catedral de Santiago de Compostela).jpg|daqsminuri|195x195px|Il-''Codex Calixtinus'' fil-Katidral ta’ Santiago de Compostela]] L-iktar żjarat bikrin fis-santwarju ddedikat lil San Ġakbu f’Santiago de Compostela jmorru lura għas-seklu 9 meta kien hemm ir-Renju tal-[[Asturjas]] u tal-Galizja. Il-pellegrinaġġ sas-santwarju sar l-iktar pellegrinaġġ magħruf fil-Medjuevu, u saret drawwa li kull min ilesti l-pellegrinaġġ u jerġa’ jaqbad triqtu lura d-dar jilbes arzella tal-pellegrini bħala prova li lesta l-pellegrinaġġ. Din il-prassi nbidlet ta’ taħt fuq iżda s-simbolu baqa’ jintuża u sar emblematiku.<ref>Waldron, Thomas (1979). "The Sign of the Scallop Shell". ''The Furrow''. '''30''' (10): 646–649. </ref> L-ewwel pellegrini ddokumentati kienu ġew minn xi rħula qabel il-[[Pirinej]] u żaru s-santwarju f’nofs is-seklu 11, iżda milli jidher il-pellegrini bdew jiżdiedu sew għall-ħabta tas-seklu 12 meta bdew jiġu minn ferm iktar ’il bogħod. L-ewwel pellegrini ddokumentati li kienu ġew mill-Ingilterra wettqu l-pellegrinaġġ bejn l-1092 u l-1105. Madankollu, sal-bidu tas-seklu 12, il-pellegrinaġġ sar organizzat sew. Wieħed mill-iktar figuri li ħeġġeġ il-pellegrinaġġ fis-seklu 12 kien il-[[Papa Kallistu II]], li beda s-Snin tal-Ġublew ta’ Compostela.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20120301095104/http://www.caminoguides.com/history.html|titlu="Brief history: The Camino – past, present & future". Arkivjat 01-03-2012.|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref> Il-gwida uffiċjali ta’ dawk iż-żminijiet kien il-''[[Codex Calixtinus]]'' (il-Kodiċi ta’ Kallistu). Dan ġie ppubblikat lejn l-1140, u l-ħames ktieb tal-Kodiċi għadu jitqies bħala s-sors definittiv għal ħafna gwidi moderni. Erba’ rotot tal-pellegrinaġġ elenkati fil-Kodiċi joriġinaw fi Franza u jingħaqdu lkoll f’[[Puente la Reina]], Spanja. Minn hemmhekk, rotta prinċipali definita sew taqsam it-Tramuntana kollha ta’ Spanja u tgħaqqad flimkien il-bliet ta’ Burgos, [[Carrión de los Condes]], [[Sahagún]] (iċ-ċentru tal-Camino Francés), [[León]], [[Astorga]], u Santiago de Compostela. Il-ħtiġijiet ta’ kuljum tal-pellegrini tul ir-rotta lejn Santiago de Compostela u lura kienu ssodisfati minn sensiela ta’ sptarijiet ta’ vera u oħrajn li kienu eks sptarijiet u kienu jintużaw qishom bereġ jew lukandi/hostels biex jilqgħu lill-pellegrini. Din l-idea ġiet żviluppata u għadha teżisti sa llum fejn hemm ħafna albergues li jilqgħu lill-pellegrini u jkopru l-ispejjeż bid-donazzjonijiet. Xi rħula tul il-Camino għad għandhom dan il-kunċett f’isimhom bħal pereżempju [[Hospital de Órbigo]]. L-“isptarijiet” jew ''albergues'' spiss kienu jkunu mmexxija mill-Ordnijiet Kattoliċi u kien ikollhom il-protezzjoni rjali. [[Stampa:Jakobsweg - Pilger 1568 - Hurden IMG 5664.JPG|daqsminuri|248x248px|Il-pellegrini fil-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu (1568)]] L-arkitettura Romaneska, ġeneru ġdid ta’ arkitettura ekkleżjastika, kienet disinjata b’arkati kbar biex ilaħħqu mal-folol kbar ta’ pellegrini devoti.<ref>{{Ċita web|url=https://www.durhamworldheritagesite.com/learn/architecture/romanesque|titlu="Romanesque Architecture - Durham World Heritage Site". www.durhamworldheritagesite.com.|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref> Għalkemm ħafna mill-pellegrini kienu jkunu foqra, xorta waħda tul ir-rotta kien ikun hemm ħwienet bħal dawk attwali li kienu jbigħu kull xorta ta’ tifkiriet, simboli u affarijiet bħal pereżempju l-arzella tal-pellegrini. Il-pellegrini spiss kienu jitolbu lil [[San Rokku]] u sa llum il-ġurnata tul ir-rotot għadek tara ħafna xbihat tiegħu bis-[[Salib ta’ San Ġakbu]]. Ir-rotot tal-pellegrinaġġ lejn Santiago de Compostela kienu possibbli minħabba l-protezzjoni u l-libertà pprovduta mir-Renju ta’ Franza, minn fejn kienu joriġinaw il-maġġoranza tal-pellegrini. Ħafna Franċiżi kummerċjanti (inkluż uħud minn Gascogne u minn inħawi oħra li ma kinux taħt il-kuruna Franċiża) bdew jgħixu fil-bliet u fl-irħula tul ir-rotot tal-pellegrinaġġ, kif nistgħu naraw mill-kunjomijiet li nstabu fl-arkivji. Il-pellegrini kienu jiġu milqugħa minn nies bħal [[Domingo de la Calzada]], li mbagħad sar [[qaddis]]. Il-pellegrini kienu jimxu tul il-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu għal xhur jekk mhux għal snin sħaħ, qabel jaslu fil-pjazza ċentrali quddiem il-katidral ta’ San Ġakbu u jagħtu ġieħ lill-qaddis patrun tal-pellegrinaġġ. Ħafna kienu jaslu f’kundizzjonijiet finanzjarji u ta’ saħħa batuti ħafna minħabba l-mard jew is-serq jew minħabba t-tnejn li huma. Tradizzjonalment il-pellegrini jpoġġu idejhom fuq il-pilastru eżatt kif tidħol mill-bieb prinċipali tal-katidral, kif wieħed jista’ jixhed meta jara kif ittiekel il-pilastru tant hija prassi li ilha ssir għal żmien twil.<ref>Davies, Bethan; Cole, Ben (2003). ''Walking the Camino de Santiago''. Pili Pala Press. p. 179. ISBN <bdi>0-9731698-0-X</bdi>.</ref> L-isem popolar bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] għat-Triq ta’ Sant’Anna fis-sema huwa ''El Camino de Santiago''. Skont leġġenda Medjevali, it-Triq ta’ Sant’Anna ffurmat mit-trab li qalgħu l-pellegrini.<ref>Bignami, Giovanni F. (26 March 2004). "Visions of the Milky Way". ''Science''. '''303''' (5666): 1979. JSTOR 3836327. S2CID 191291730.</ref> Leġġenda oħra tgħid li meta eremita ra kewkba tiddi qawwija fuq għolja ħdejn [[San Fiz de Solvio]], huwa għarraf lill-isqof ta’ [[Iria Flavia]], li sab qabar hemmhekk bi tliet katavri, u wieħed minnhom beda jingħad li kien ta’ San Ġakbu. Sussegwentement, il-post beda jissejjaħ “l-għalqa tal-kewkba” (''Campus Stellae'', li biż-żmien, x’aktarx kienet tiġi ppronunzjata ħażin u saret "Compostela").<ref>Aruna Vasadevan (5 November 2013). "Santiago de Compostela (La Coruña, Spain)". In Trudy Ring; Noelle Watson; Paul Schellinger (eds.). ''Southern Europe: International Dictionary of Historic Places''. Taylor & Francis. pp. 621–624. ISBN <bdi>978-1-134-25965-6</bdi>.</ref> Leġġenda oħra dwar l-oriġini li tissemma fir-raba’ ktieb tal-''[[Ktieb ta’ San Ġakbu]]'' tirrakkonta kif il-qaddis deher lill-[[Karlu Manju]] f’ħolma, u ħeġġu biex jillibera l-qabar tiegħu mill-[[Musulmani]] billi wrieh kif jasal permezz tar-rotta tat-Triq ta’ Sant’Anna. === Bħala penitenza === Il-Knisja adottat sistema ta’ ritwali, magħrufa bħala penitenza, sabiex wieħed jindem u jpatti temporanjament għal dnubietu. Skont din is-sistema, il-pellegrinaġġi kienu forma adattata biex wieħed ipatti ta’ dnubietu b’penitenza temporanja, u dawn setgħu jintużaw bħala atti ta’ penitenza għal dawk li kienu jkun ħatja għal ċerti reati. Kif imsemmi fl-''Enċiklopedija Kattolika'':<ref>{{Ċita web|url=https://www.newadvent.org/cathen/12085a.htm|titlu="Pilgrimages". New Advent Catholic Encyclopedia.|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref><blockquote>Fir-reġistri tal-[[Inkwiżizzjoni Spanjola|Inkwiżizzjoni]] f’[[Carcassone]]...insibu l-erba’ postijiet li ġejjin magħrufa bħala ċentri fejn isiru l-akbar pellegrinaġġi li jiġu imposti bħala penitenzi għar-reati l-iktar gravi: il-qabar tal-Appostli f’Ruma, is-santwarju ta’ San Ġakbu f’(Santiago de) Compostela, il-qabar ta’ San Tumas f’[[Canterbury]], u r-relikwi tat-[[Tliet Slaten Maġi]] f’[[Cologne]].</blockquote>Fil-[[Fjandri]] għad hemm it-tradizzjoni li priġunier fis-sena jirċievi l-maħfra u jinħeles bil-patt u l-kundizzjoni li, akkumpanjat minn gwardja, il-priġunier jimxiha sa Santiago de Compostela b’basket tqil ma’ dahru. === Żmien l-Illuminazzjoni === Matul il-[[Gwerra totali|gwerra]] tal-[[Indipendenza Amerikana]], [[John Adams]] (li mbagħad sar it-tieni President Amerikan) irċieva l-ordni mill-Kungress biex imur [[Pariġi]] ħalli jikseb fondi għall-kawża. Waqt il-vjaġġ tiegħu bil-[[vapur]] fl-1779, beda dieħel l-ilma fil-vapur, allura kellu jiżbarka maż-żewġ uliedu subien f’Finisterre. Minn hemmhekk kompla tul ir-rotta tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu bil-kontra sabiex jasal Pariġi bl-art minflok bil-baħar. Ma waqafx iżur il-belt ta’ Santiago de Compostela, u iktar ’il quddiem f’ħajtu tassew iddispjaċih ta’ dan. Fl-awtobijografija tiegħu, Adams jiddeskrivi d-drawwiet u l-akkomodazzjoni mogħtija lill-pellegrini ta’ San Ġakbu fis-seklu 18 u ddeskriva l-leġġendi li kien sema’ bihom matul il-vjaġġ tiegħu.<ref>{{Ċita web|url=http://www.masshist.org/digitaladams/archive/doc?id=A2_1&rec=sheet&archive=autobiography&hi=1&numRecs=61&tag=place&num=10&bc|titlu="John Adams autobiography, part 3, Peace, 1779–1780, sheet 10 of 18". Harvard University Press|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref> Il-proneputi ta’ Adams, l-istoriku [[Henry Adams]], żar León fost bliet Spanjoli oħra matul il-vjaġġ tiegħu fl-Ewropa bħala żagħżugħ, għalkemm ma għamilx il-pellegrinaġġ kollu.<ref>Henry Adams, The Education of Henry Adams.</ref> Vjaġġatur ieħor tul il-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu fi żmien l-Illuminazzjoni kien in-naturalista [[Alexander von Humboldt]]. == Pellegrinaġġ modern == [[Stampa:Muszla Jakuba.svg|daqsminuri|Simbolu modern tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] Minkejja li jingħad li l-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu ilu jsir bla waqfien minn żmien il-Medjuevu, ma tantx hemm rakkonti ta’ pellegrinaġġi li saru fiż-żminijiet moderni għajr il-pubblikazzjoni tal-1957, ''The Road to Santiago'', tal-istudjuż tal-kultura Spanjola u l-vjaġġatur [[Walter Starkie]].<ref>Starkie, Walter (1965) [1957]. ''The Roads to Santiago: Pilgrims of St. James''. University of California Press.</ref> L-azzjoni biex il-pellegrinaġġ jerġa’ jingħata l-ħajja kienet appoġġata mill-gvern Spanjol ta’ [[Francisco Franco]], li kien ħerqan ferm li jippromwovi l-istorja Kattolika ta’ Spanja. Jean Mitchell-Lanham fil-ktieb tiegħu saħansitra jikteb li l-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu reġa’ kiseb il-popolarità li kellu fil-Medjuevu biss fis-snin 90 tas-seklu 20.<ref>Mitchell-Lanham, Jean (2015). ''The Lore of the Camino de Santiago: A Literary Pilgrimage''. Two Harbors Press. p. xv. ISBN <bdi>978-1-63413-333-3</bdi>.</ref> Minn dak iż-żmien ’l hawn, mijiet ta’ eluf (iktar minn 300,000 fl-2017<ref>{{Ċita web|url=https://www.editorialbuencamino.com/estadistica-peregrinos-del-camino-de-santiago/|titlu=Erimatica. "Estadística de peregrinos del Camino de Santiago a 2018". Camino de Santiago. Guía definitiva: etapas, albergues, rutas.|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref>) ta’ pellegrini Kristjani u mhux saru jagħmlu dan il-pellegrinaġġ kull sena mid-djar tagħhom jew minn punti tat-tluq differenti madwar l-Ewropa, sa ma jaslu f’Santiago de Compostela. Il-biċċa l-kbira jivvjaġġaw bil-mixi, uħud bir-rota, u ftit jagħmlu bħalma kienu jagħmlu xi pellegrini tal-Medjuevu u jivvjaġġaw fuq żiemel jew [[ħmar]]. Apparti dawk li jagħmlu l-pellegrinaġġ għal skopijiet reliġjużi, oħrajn jagħmluh għax iħobbu jimxu fin-natura, oħrajn għaliex iħobbu jivvjaġġaw u jiskopru postijiet kulturali, u oħrajn iqisu l-esperjenza bħala rtir spirtwali mill-ħajja moderna.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20060715142949/http://www.csj.org.uk/present.htm|titlu="The present-day pilgrimage". The Confraternity of Saint James. Arkivjat 15-07-2006.|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref> === Rotot === Il-lista ta’ rotot tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu hija tassew twila iżda dawn li ġejjin imma fost l-iktar popolari jew magħrufin. Il-'''Camino Francés''', jew ir-Rotta Franċiża, hija l-iktar rotta popolari. L-aħħar parti tar-rotta hija wkoll il-[[Via Regia]]. Storikament, minħabba l-''Codex Calixtinus'', il-biċċa l-kbira tal-pellegrini kienu jiġu minn Franza: tipikament minn Arles, Le Puy, Pariġi, Vézelay, u uħud minn Saint Gilles. Cluny, il-post fejn hemm l-abbazija Medjevali famuża, kien punt tat-tluq ieħor importanti għall-pellegrini, u fl-2002 ġie integrat fir-rotta Ewropea tal-pellegrinaġġ li tikkollega lil Vézelay u Le Puy. Il-maġġoranza tal-Ispanjoli jqisu l-fruntiera ma’ Franza fil-Pirinej, bħala l-punt tat-tluq naturali. L-iktar punt tat-tluq komuni bil-qabża fil-Camino Francés huwa Saint-Jean-Pied-de-Port, fuq in-naħa Franċiża tal-Pirinej, b’[[Roncesvalles]] fuq in-naħa Spanjola hija punt tat-tluq popolari ieħor. Id-distanza minn Roncesvalles sa Santiago de Compostela li tgħaddi minn León hija madwar 800 kilometru.<ref>{{Ċita web|url=http://oficinadelperegrino.com/wp-content/uploads/2016/02/peregrinaciones2016.pdf|titlu="Informe estadístico Año 2016" (PDF). Oficina del Peregrino de Santiago de Compostela.|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref> [[Stampa:Wojnicz kosciol sw Leonarda 3.jpg|daqsminuri|307x307px|Wieħed mis-sinjali għall-pellegrini tul ir-rotot]] Il-'''Camino Primitivo''', ir-Rotta Primittiva jew Oriġinali, hija l-iktar rotta antika li twassal għal Santiago de Compostela. Ilha teżisti mis-seklu 9 u tibda minn [[Oviedo]].<ref>{{Ċita web|url=http://www.caminosantiagodecompostela.com/camino-de-santiago-primitivo/|titlu="Primitive Way-Camino de Santiago Primitivo"|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref> Il-'''Camino Portugués''', jew ir-Rotta [[Portugall|Portugiża]], hija t-tieni l-iktar rotta popolari. Din tibda mill-katidral ta’ [[Liżbona]] (għal total ta’ madwar 610 kilometri) jew mill-katidral ta’ [[Porto]] fit-Tramuntana tal-Portugall (għal total ta’ madwar 227 km), u tagħti għall-Galizja minn [[Valença]].<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20160630234156/http://www.csj.org.uk/planning-your-pilgrimage/routes-to-santiago/the-route-in-portugal/|titlu=The Confraternity of Saint James. "The Camino Portugués". Arkivjat 30-06-2016.|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref> Il-'''Camino del Norte''', jew ir-Rotta tat-Tramuntana, jimxuha inqas nies u tibda fil-belt ta’ [[Irun]] fil-[[Pajjiż Bask]] fil-fruntiera ma’ Franza, jew xi kultant f’[[San Sebastián]]. Hija rotta inqas popolari minħabba t-tibdil fl-elevazzjoni, meta mqabbla mal-Camino Francés pereżempju li hija kważi kollha għall-wita. Ir-rotta ssegwi l-kosta tul il-[[Bajja ta’ Biskajja]] sa meta toqrob lejn Santiago de Compostela. Għalkemm ma tgħaddix minn wisq ċentri storiċi ta’ interess bħal fil-Camino Francés, iż-żiffa tal-baħar speċjalment fis-sajf tfisser li t-temperaturi jkunu iktar baxxi. Din ir-rotta jingħad li kienet l-ewwel waħda li użaw il-pellegrini biex jevitaw li jivvjaġġaw mit-territorji li kienu okkupati mill-Musulmani fil-Medjuevu.<ref>{{Ċita web|url=https://caminoways.com/camino-del-norte|titlu="Camino del Norte". Camino Ways.|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref> Ir-rotta tal-[[Ewropa Ċentrali]] reġgħet ħadet il-ħajja wara l-waqgħa tal-[[Ħajt ta’ Berlin]]. Ir-rotot Medjevali bħall-Camino Baltico (ir-Rotta Baltika) u l-Via Regia fil-[[Polonja]] jgħaddu mit-territorju li llum jagħmel parti mill-Polonja u jibdew iktar ’il fuq u lejn il-Lvant, saħansitra mill-Istati Baltiċi u l-[[Ukrajna]].<ref>''Camino Polaco. Teologia - Sztuka - Historia - Teraźniejszość'' - Edited by Fr. dr. Piotr Roszak and professor dr. Waldemar Rozynkowski. published by Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń); volume 1 (2014), volume 2 (2015), volume 3 (2016).</ref> === Akkomodazzjoni === Fi Spanja, fi Franza u fil-Portugall, l-akkomodazzjoni tal-pellegrini jipprovdu akkomodazzjoni f’qishom dormitorji għal dawk il-pellegrini li jkollhom ''credencial'' (ara iktar ’l isfel). Fi Spanja din it-tip ta’ akkomodazzjoni tissejjaħ ''refugio'' jew ''albergue'', li huma simili għal hostels. Dawn jistgħu jkunu mmexxija mill-parroċċa lokali, mill-kunsill lokali, minn sidien privati jew minn assoċjazzjonijiet tal-pellegrini. Xi drabi dawn ir-''refugios'' ikunu jinsabu f’monasterji, bħal pereżempju dak ta’ [[Samos]], fi Spanja. L-aħħar hostel tul ir-rotta tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu huwa l-Hostal de los Reyes Católicos, tefgħa ta’ ġebla bogħod mill-Katidral ta’ Santiago de Campostela. Il-kostruzzjoni oriġinali kienet saret minn Ferdinand u Isabel, il-Monarki Kattoliċi. Illum sar lukanda lussuża ta’ ħames stilel, magħrufa bħala Parador, li għadha tipprovdi servizzi b’xejn lil numru limitat ħafna ta’ pellegrini kuljum. === ''Credencial'' jew passaport tal-pellegrini === [[Stampa:Pilgrim Passport2.jpg|daqsminuri|Passport tal-pellegrini mimli timbri]] Il-biċċa l-kbira tal-pellegrini jixtru u jġorru magħhom dokument imsejjaħ ''credencial''<ref>Barry Smith, Olimpia Giuliana Loddo and Giuseppe Lorini, "On Credentials", ''Journal of Social Ontology'', DOI: <nowiki>https://doi.org/10.1515/jso-2019-0034</nowiki></ref>, il-passaport tal-pellegrini li jagħtihom aċċess għall-akkomodazzjoni tal-pellegrini tul ir-rotot. Il-''credencial'' jiġi ttimbrat bis-''sello'' uffiċjali ta’ San Ġakbu ta’ kull belt, raħal jew ''refugio'' fejn joqogħdu l-pellegrini. Permezz ta’ dan id-dokument, il-pellegrini jkollhom prova ta’ fejn raqdu u fejn kielu fil-pellegrinaġġ biex fl-aħħar meta jmorru fl-Uffiċċju tal-Pellegrini f’Santiago de Compostela jkollhom prova ċara li segwew rotta uffiċjali u b’hekk jikkwalifikaw biex jirċievu ''compostela''. === ''Compostela'' === Il-''compostela'' hija ċertifikat li l-pellegrini jkunu wettqu l-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu. Biex wieħed jikkwalifika għal ''compostela'' jrid jimxi mill-inqas 100 kilometru jew jagħmel mill-inqas 200 kilometru bir-rota. Fil-prattika, min jagħmel il-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu bil-mixi, l-iktar post li jaqbillu jibda minnu huwa [[Sarria]], anke għaliex hemm kollegamenti tajbin bix-xarabank jew bil-ferrovija ma’ postijiet oħra fi Spanja. Il-pellegrini li jaslu Santiago de Compostela li jkun mexew mill-inqas 100 km, jew għamlu mill-inqas 200 km bir-rota biex jaslu hemm (kif indikat fil-''credencial'' tagħhom), u li jiddikjaraw li l-motivazzjoni tagħhom kienet mill-inqas parzjalment reliġjuża, ikunu eliġibbli għal ''compostela'' mill-Uffiċċju tal-Pellegrini f’Santiago de Compostela. Il-''compostela'' ilha tingħata bl-indulġenza mill-bidu tal-Medjuevu u għadu jsir hekk sal-lum matul is-Snin tal-Ġublew.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20150129043450/http://www.csj.org.uk/the-present-day-pilgrimage/the-compostela/#content|titlu="The Compostela". Confraternity of Saint James. Arkivjat 19-01-2015.|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref> L-Uffiċċju tal-Pellegrini jagħti iżjed minn 100,000 ''compostela'' kull sena lill-pellegrini minn iktar minn 100 pajjiż differenti. Madankollu, ir-rekwiżiti biex wieħed ikun jista’ jirċievi ''compostela'' jiżguraw li mhux kull min jagħmel il-pellegrinaġġ jirċievi ''compostela''. Ir-rekwiżiti biex wieħed jirċievi ''compostela'' huma: 1) tagħmel Pellegrinaġġ għal raġunijiet reliġjużi/spiritwali jew mill-inqas ikollok attitudni li tfittex li tagħmel dan, 2) timxi l-aħħar 100 km jew tagħmilhom fuq żiemel jew tagħmel l-aħħar 200 km bir-rota, 3) tikseb għadd partikolari ta’ timbri fuq ''credencial''.<ref>{{Ċita web|url=https://oficinadelperegrino.com/en/pilgrimage/the-compostela/|titlu="The Compostela". Oficina del Peregrino de Santiago de Compostela.|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref> === Quddiesa tal-pellegrini === Kuljum fil-Katidral ta’ Santiago de Compostela tiġi ċċelebrata quddiesa f’12:00 u fis-19:30.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20160812163648/http://www.catedraldesantiago.es/en/masses|titlu="Masses Hours". catedraldesantiago.es. Catedral de Santiago de Compostela. Arkivjat 12-08-2016.|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref> Il-pellegrini li jkunu rċevew il-''compostela'' l-ġurnata ta’ qabel jissemmew b’isimhom, b’kunjomhom, il-pajjiż tal-oriġini u l-punt tat-tluq tal-pellegrinaġġ fil-quddiesa. Il-''[[Botafumeiro]]'', wieħed mill-ikbar inċensaturi fid-dinja, jintuża matul ċerti ċelebrazzjonijiet solenni biss u kull nhar ta’ Ġimgħa fis-19:30, ħlief il-[[Ġimgħa l-Kbira]].<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20160812162947/http://www.catedraldesantiago.es/en/node/482|titlu="The Botafumiero". catedraldesantiago.es. Catedral de Santiago de Compostela. Arkivjat 12-08-2016.|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref> Il-qassisin jipprovdu s-Sagrament tal-Qrar b’diversi lingwi. Fis-Sena tal-Ġublew tal-2010, il-Quddiesa tal-pellegrini, b’mod eċċezzjonali ġiet iċċelebrata erba’ darbiet kuljum, fl-10:00, f’12:00, fis-18:00, u fis-19:30, sabiex ilaħħqu man-numru ikbar ta’ pellegrini fis-Sena tal-Ġublew.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20160816151812/http://www.catedraldesantiago.es/en/node/485|titlu="The Holy Year: When Does the Holy Year Take Place?". catedraldesantiago.es. Catedral de Santiago de Compostela. Arkivjat 16-08-2016.|aċċess=13-02-2021|kunjom=|isem=|koawturi=}}</ref> === Turiżmu === Il-Xunta de Galicia (il-gvern reġjonali tal-Galizja) tippromwovi l-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu bħala attività turistika, b’mod partikolari fis-Snin tal-Ġublew (meta l-25 ta’ Lulju jinzerta l-Ħadd). Wara l-investiment u l-kampanja ta’ reklamar tal-Galizja għas-Sena tal-Ġublew fl-1993, l-għadd ta’ pellegrini li lestew il-pellegrinaġġ qabad jiżdied ġmielu (kif jidher fit-tabella ta’ hawn taħt). {| class="wikitable" !Sena !Pellegrini |- |2019 |347,578 |- |2018 |327,378 |- |2017 |301,036 |- |2016 |277,915 |- |2015 |262,458 |- |2014 |237,886 |- |2013 |215,880 |- |2012 |192,488 |- |2011 |179,919 |- |'''2010''' |'''272,703'''¹ |- |2009 |145,877 |- |2008 |125,141 |- |2007 |114,026 |- |2006 |100,377 |- |2005 |93,924 |- |'''2004''' |'''179,944'''¹ |- |2003 |74,614 |- |2002 |68,952 |- |2001 |61,418 |- |2000 |55,004³ |- |'''1999''' |'''154,613'''¹ |- |1998 |30,126 |- |1997 |25,179 |- |1996 |23,218 |- |1995 |19,821 |- |1994 |15,863 |- |'''1993''' |'''99,436'''¹ |- |1992 |9,764 |- |1991 |7,274 |- |1990 |4,918 |- |1989 |5,760² |- |1988 |3,501 |- |1987 |2,905 |- |1986 |1,801 |- |1985 |690 |- | colspan="2" |<small>¹ Snin tal-Ġublew (''Xacobeo''/''Jacobeo'')</small><small>² Ir-Raba’ Jum Dinji taż-Żgħażagħ f’Santiago de Compostela</small><small>³ Santiago de Compostela l-Kapitali Ewropea tal-Kultura</small><small>''Sors: L-arkivji ta’ Santiago de Compostela.''</small> |} === Films u televiżjoni === * Il-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu huwa ċentrali għall-ġrajja tal-film ''The Milky Way'' (1969), dirett mis-surrealista [[Luis Buñuel]]. Il-film għandu l-għan li jikkritika l-Knisja Kattolika, permezz tal-ġrajja ta’ pellegrini moderni li jiltaqgħu ma’ diversi manifestazzjonijiet ta’ dogmi u ereżiji Kattoliċi. * ''The Naked Pilgrim'' (2003) jiddokumenta l-vjaġġ tal-kritiku tal-[[arti]] u tal-ġurnalista [[Brian Sewell]] lejn Santiago de Compostela għal Channel Five (il-Ħames Stazzjon) tar-[[Renju Unit]]. Il-protagonista jivvjaġġa bil-[[karozza]] tul ir-Rotta Franċiża, u jżur ħafna bliet u rħula tul ir-rotta, fosthom Pariġi, [[Chartres]], Roncesvalles, Burgos, León u [[Frómista]]. Sewell, Kattoliku mhux wisq prattikant, jibqa’ impressjonat mill-ġrajjiet ta’ pellegrini oħra u minn dak li jara b’għajnejh. Is-sensiela tilħaq il-qofol tagħha bir-rispons emozzjali ta’ Sewell fil-Quddiesa f’Santiago de Compostela. * Il-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu kien is-suġġett ċentrali tal-film ''Saint Jacques... La Mecque'' (2005) dirett minn Coline Serreau. * Fil-film ''The Way'' (2010), miktub u dirett minn [[Emilio Estevez]], Martin Sheen isir jaf li ibnu (Estevez) miet fil-bidu tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu u jiddeċiedi li jagħmel il-pellegrinaġġ minfloku sabiex ilestih kollu f’isem ibnu. Il-film ġie ppreżentat fil-Festival Internazzjonali tal-Films ta’ Toronto f’Settembru 2010<ref>"The Way (2010)". IMDb.</ref> u ntwera għall-ewwel darba f’Santiago de Compostela f’Novembru 2010. * Fis-sensiela televiżiva tiegħu fuq PBS travel Europe, [[Rick Steves]] ikopri ''Northern Spain and the Camino de Santiago'' (It-Tramuntana ta’ Spanja u l-Camino de Santiago) fis-sensiela 6.<ref>"Rick Steves travel show, episode: "Northern Spain and the Camino de Santiago"". ricksteves.com.</ref> * Fl-2013, [[Simon Reeve]] ppreżenta s-sensiela "Pilgrimage" (Pellegrinaġġ) fuq BBC2, fejn ixandar diversi rotot ta' pellegrinaġġi, inkluż il-Camino de Santiago fl-episodju 2.<ref>"YouTube".</ref> * Fl-2014, Lydia B Smith<ref>"Lydia B Smith". IMDb.</ref> u Future Educational Films ħarġu ''Walking the Camino: Six Ways to Santiago''<ref>"Walking the Camino: Six Ways to Santiago".</ref> (Il-Mixja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu: Sitt Rotot Lejn Santiago de Compostela) fid-diversi swali taċ-ċinema fl-Istati Uniti u l-[[Kanada]]. Il-film juri r-rakkonti u l-perspettivi ta’ sitt pellegrini waqt il-pellegrinaġġ rispettiv tagħhom minn Franza sa Santiago de Compostela. Fl-2015, ġie distribwit fid-dinja kollha u fis-swali taċ-ċinema tal-Ewropa, tal-[[Awstralja]] u ta’ [[New Zealand]]. Dan l-aħħar ixxandar fuq NPTV u għadu jintwera fil-festivals relatati mal-Ispirtwalità, mal-[[Moħħ]], mal-[[Ġisem]], mal-[[Ivvjaġġar]] u mal-[[Avventura]]. == Sit ta’ Wirt Dinji == Il-Camino Francés jew ir-Rotta minn Franza ilu [[Sit ta’ Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fi Spanja mill-1993 u fl-2015 ġie estiż bir-Rotot tat-Tramuntana ta’ Spanja wkoll. Il-valur universali straordinarju ġie rrikonoxxut mill-UNESCO abbażi ta’ tliet kriterji tal-għażla: il-kriterju (ii) “Wirja ta’ skambju importanti ta’ valuri umani, tul perjodu ta’ żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ”; il-kriterju (iv) “Eżempju straordinarju ta’ tip ta’ bini, ta’ grupp ta’ siti jew ta’ pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem”; u l-kriterju (vi) “Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma’ avvenimenti jew ma’ tradizzjonijiet ħajjin, ma’ ideat jew ma’ twemmin, jew ma’ xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta’ valur universali straordinarju”.<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Knisja Kattolika]] [[Kategorija:Franza]] [[Kategorija:Spanja]] mgox5kccdcrf2htyra0hp0mz01xkwig 0 25702 279209 261195 2022-08-16T19:25:48Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi, [[:w:WP:'|WP:']] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Saint James Cavalier, Valletta.jpeg|daqsminuri|275x275px|Il-Kavallier ta' San Ġakbu tal-Belt Valletta]] [[Stampa:St. James Bastion Valletta map.png|daqsminuri|250x250px|Pjanta tas-Sur ta' San Ġakbu li turi l-pożizzjoni tal-Kavallier]] Il-'''Kavallier ta' San Ġakbu''' huwa [[Fortifikazzjonijiet ta' Żmien il-Kavallieri f'Malta|fortifikazzjoni]] tas-seklu 16 fil-[[Valletta|Belt Valletta]] li nbniet mill-[[Ordni Militari Sovran ta' Malta|Kavallieri tal-Ordni ta' San Ġwann]]. It-terminu "kavallier" ifisser fortifikazzjoni mibnija fi ħdan fortifikazzjoni ikbar, u li tkun ogħla mill-istrutturi difensivi l-oħra. Il-Kavallier iħares fuq is-[[Sur ta' San Ġakbu]], sur kbir b'anglu ottuż li jifforma parti mis-Swar tal-Belt Valletta fil-[[Port ta' Marsamxett]]. Huwa wieħed mid-disa' kavallieri li kienu ġew ippjanati biex jinbnew fil-Belt Valletta, għalkemm fl-aħħar mill-aħħar kienu nbnew tnejn biss, il-Kavallier ta' San Ġakbu tal-Belt Valletta u l-Kavallier ta' San Ġakbu tal-[[Birgu]]. Il-Kavallier ta' San Ġakbu fil-Belt Valletta ġie ddisinjat mill-[[inġinier]] militari [[Taljan]] [[Francesco Laparelli]], filwaqt li l-kostruzzjoni ġiet issorveljata mill-assistent [[Malti]] tiegħu [[Ġlormu Cassar]]. Dan il-kavallier qatt ma esperjenza xi kunflitt militari, iżda kellu rwol fir-[[Rewwixta tal-Qassisin]] fl-1775. Il-Kavallier jinsab fi Pjazza Kastilja, qrib il-[[Berġa ta' Kastilja]], il-[[Bank Ċentrali ta' Malta|Bank Ċentrali ta' Malta]], il-[[Parlament ta' Malta]], il-[[Borża ta' Malta]] u l-uffiċċju postali f'[[Dar Annona]]. Bħala parti mill-Proġett tal-Millenju ta' [[Malta]], il-Kavallier ta' San Ġakbu tal-Belt Valletta ġie rrestawrat u issa huwa ċentru kulturali magħruf bħala Spazju Kreattiv. == Storja == === Żmien il-Kavallieri === Wara l-Assedju l-Kbir ta' Malta fl-1565, meta l-Imperu Ottoman ipprova jaħkem lil Malta mingħajr ma rnexxielu, il-Kavallieri tal-Ordni ta' San Ġwann iddeċidew li jibqgħu b'mod permanenti fuq il-Gżejjer Maltin. L-Ordni ddeċidiet li tibni belt iffortifikata ġdida bħala l-belt kapitali u sejħitha l-Belt Valletta wara l-[[Jean Parisot de la Valette|Gran Mastru Jean Parisot de la Vallette]]. Sabiex iwettaq din id-deċiżjoni, il-Gran Mastru talab l-għajnuna finanzjarja ta' diversi mexxejja Ewropej. Il-[[Papa Piju XII|Papa Piju V]] mhux biss għen finanzjarjament, iżda bagħat ukoll lill-inġinier militari Taljan Francesco Laparelli Malta biex jiddisinja l-fortifikazzjonijiet tal-belt kapitali l-ġdida. Il-kostruzzjoni tal-belt bdiet f'Marzu 1566, u x-xogħol kompla tul is-snin 70 tas-seklu 16. Wara li Laparelli telaq minn Malta u sussegwentement miet, il-kostruzzjoni tal-belt ġiet inkarigata lill-assistent Malti tiegħu, l-arkitetti u l-inġinier militari Ġlormu Cassar.<ref>{{Ċita web|url=http://www.cityofvalletta.org/content.aspx?id=46634|titlu=City of Valletta - History of Valletta|data-aċċess=2021-02-25|pubblikatur=City of Valletta|data=2015-09-07|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150907175314/http://www.cityofvalletta.org/content.aspx?id=46634|arkivju-data=2015-09-07}}</ref> Il-Kavallier ta' San Ġakbu tal-Belt Valletta, fl-ewwel snin li nbena, kien magħruf ukoll bħala t-Torri tal-Kavallier.<ref name="melita-historica" /> [[Stampa:Saint James Kavallier.jpeg|xellug|daqsminuri|248x248px|Il-Kavallier minn anglu ieħor]] Il-Kavallier ta' San Ġakbu kien wieħed mill-ewwel binjiet li nbnew fil-Belt Valletta, flimkien mal-[[Knisja tal-Vitorja]] u l-bqija tal-fortifikazzjonijiet.<ref name=":0">{{Ċita web|url=http://www.sjcav.org/page.asp?p=6380&l=1#history|titlu="St James – A Short History |pubblikatur=St James Cavalier|data-aċċess=2021-05-25|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20041013100059/http://www.sjcav.org/page.asp?p=6380&l=1#history|arkivju-data=2004-10-13}}</ref> Il-Kavallier inbena bħala pjattaforma olzata li fuqha kienu jitqiegħdu l-kanuni jew l-armi tan-nar biex jiddefendu l-belt mill-attakki mill-art, fin-naħa fejn imbagħad inbniet il-belt tal-[[Furjana]]. Apparti l-funzjoni ewlenija tal-Kavallier li ma jippermettix id-dħul fil-belt, kellu wkoll il-funzjoni li jservi ta' theddida għal dawk li b'xi mod jew ieħor jinzerta jirnexxielhom jgħaddu mill-ewwel għadd ta' sistemi difensivi tal-belt. Qabel kien hemm ukoll passaġġ taħt l-art li kien jagħti għas-Sur ta' San Ġakbu li issa ngħalaq.<ref>{{Ċita web|url=http://www.orderofmalta-malta.org.mt/panoramas/embassysmom/mainembassy.htm|kunjom=Micallef |isem=Martin |titlu=St John's Cavalier |pubblikatur=Maltese Association of the SMOM|data-aċċess=2021-02-25|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20141006103606/http://www.orderofmalta-malta.org.mt/panoramas/embassysmom/mainembassy.htm|arkivju-data=2014-10-06}}</ref> Il-Kavallier kien jintuża wkoll bħala punt tas-sinjalar bl-[[Arma tan-nar|armi tan-nar]]. Tliet darbiet kuljum, ma' tlugħ ix-xemx, f'nofsinhar u ma' nżul ix-xemx, kienu jiġu sparati tliet munizzjonijiet. L-ewwel u l-aħħar munizzjonijiet kienu jimmarkaw il-ftuħ u l-għeluq tal-bibien tal-belt. Is-sinjalar bl-armi tan-nar baqa' jsir mill-Kavallier sa madwar is-sena 1800, meta mbagħad beda jsir mill-[[Batterija tas-Salut]].<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20150402163459/http://www.salutingbattery.com/history.html|titlu="A Brief History". salutingbattery.com. Fondazzjoni Wirt Artna. Arkivjat 02-04-2015.|data-aċċess=2021-02-25}}</ref> Fl-1686, waqt il-maġistratura ta' [[Gregorio Carafa]], binja żgħira magħrufa bħala Dar Annona ġiet imġannta man-naħa tal-Lvant tal-Kavallier. Il-binja oriġinarjament kienet is-sede tal-''Università dei Grani''<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/one-world-protecting-the-most-significant-buildings-monuments-and.222817|titlu=One World - Protecting the most significant buildings, monuments and features of Valletta (44)|data-aċċess=2021-02-25|pubblikatur=Times of Malta|lingwa=Ingliż-gb}}</ref>, u issa tintuża bħala uffiċċju postali.<ref>{{Ċita web|url=https://www.maltapost.com/postoffices?l=1|titlu=MaltaPost p.l.c. - Outlets > Post Offices Opening Hours|data-aċċess=2021-02-25|pubblikatur=MaltaPost}}</ref> Fit-8 ta' Settembru 1775, il-Kavallier ta' San Ġakbu għadda f'idejn ir-ribelli waqt ir-Rewwixta tal-Qassisin. Il-bandiera tal-Ordni tniżżlet u bandalora ta' [[Pawlu l-Appostlu|San Pawl]] ittellgħet minlokha. Ir-ribelli rnexxielhom jieħdu l-kontroll ukoll tal-[[Forti Sant'Iermu|Forti Sant'Iermu]], iżda wara ftit tiri bl-armi tan-nar l-Ordni reġgħet ħaditu taħt il-kontroll tagħha. Ftit wara li ttieħed il-Forti Sant'Iermu, ir-ribelli fil-Kavallier ta' San Ġakbu ċedew mill-ewwel. Tlieta minnhom ġew ġustizzjati, filwaqt li l-oħrajn ġew eżiljati jew intefgħu l-ħabs.<ref name="melita-historica">{{Ċita web|url=http://mhs.eu.pn/mh3/20022.html|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150612154603/http://mhs.eu.pn/mh3/20022.html|arkivju-data=2015-06-12|kunjom=Borg Muscat|isem=David|sena=2002|titlu=Reassessing the September 1775 Rebellion: a Case of Lay Participation or a 'Rising of the Priests'?|pubblikatur=Melita Historica|edizzjoni=13|ħarġa=3|paġni=239–252|lingwa=Ingliż}}</ref> L-irjus tat-tliet irġiel li ġew ġustizzjati tħallew fil-beraħ fl-irkejjen tal-Kavallier, iżda tneħħew ftit wara li [[Emmanuel de Rohan-Polduc]] ġie elett Gran Mastru f'Novembru tal-istess sena.<ref>{{Ċita web|url=http://www.stbenedictcollege.org/stlucija/files/Sandro%20Sciberras/Form%203%20Option%20Maltese%20History/Unit%20E_%20The%20Decline%20of%20the%20Order%20+%20WS%2010p.pdf|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20141006101204/http://www.stbenedictcollege.org/stlucija/files/Sandro%20Sciberras/Form%203%20Option%20Maltese%20History/Unit%20E_%20The%20Decline%20of%20the%20Order%20+%20WS%2010p.pdf|arkivju-data=2014-10-06|kunjom=Sciberras|isem=Sandro|titlu=Maltese History – E. The Decline of the Order of St John In the 18th Century|pubblikatur=St Benedict College|data-aċċess=2021-02-25|lingwa=Ingliż}}</ref> === Sekli 19 u 20 === [[Stampa:Malta - Valletta - Pjazza Kastilja - St. James Cavalier 01 ies.jpg|daqsminuri|239x239px|Veduta tal-Kavallier ta' San Ġakbu minn Pjazza Kastilja u Dar Annona fuq il-lemin]] Wara li ħadu l-kontroll ta' Malta fil-bidu tas-seklu 19, il-Brittaniċi kkonvertew il-Kavallier ta' San Ġakbu f'post fejn l-uffiċjali kienu jiltaqgħu biex jieklu u jissoċjalizza. Dak iż-żmien saru xi modifiki fl-istruttura, fosthom is-sostituzzjoni tar-rampa li twassal sal-bejt b'taraġ, u ż-żieda fl-għadd ta' kmamar billi nbena saqaf bl-arkati fil-kamra fl-istess livell tat-triq, biex b'hekk jinħoloq it-tieni sular. Saru bidliet ukoll biex tonqos l-[[umdità]].<ref name=":1">{{Ċita web|url=https://dev.kreattivita.org/en/kavallier/|titlu=About St James Cavalier|data-aċċess=2021-02-25|lingwa=Ingliż-GB}}</ref> Iktar 'il quddiem, żewġ ċisterni tħaffru fi ħdan il-Kavallier biex jinħażen l-ilma li kien jiġi ppumpjat lejn il-Belt Valletta mill-[[Akwedott ta' Wignacourt]]. The cavalier stored water for the entire city.<ref name=":1" /> Fl-1853, tressqet proposta biex il-Kavallier jiġi demolit biex jinbena [[sptar]], iżda l-proposta qatt ma twettqet.<ref>{{Ċita web|url=http://www.maltaramc.com/articles/contents/reghosp.html|titlu=British Military Hospitals of the Malta Garrison|data-aċċess=2021-02-25|sit=www.maltaramc.com}}</ref> Fit-[[It-Tieni Gwerra Dinjija|Tieni Gwerra Dinjija]], il-binja ntużat ukoll bħala [[xelter]] kenni mill-bombi, filwaqt li s-sular ta' fuq tiegħu sar maħżen tal-ikel għall-Flotta Navali, għall-Armata u għall-Forza tal-Ajru.<ref name=":1" /> Fis-snin 70 tas-seklu 20, l-Istamperija tal-Gvern tressqet mill-[[Palazz tal-Gran Mastru]] għall-Kavallier ta' San Ġakbu, u baqgħet hemmhekk sa meta nfetaħ l-istabbiliment ġdid fiż-żona industrijali tal-[[Il-Marsa|Marsa]] fl-1996.<ref>{{Ċita web|url=http://www.independent.com.mt/articles/2013-04-19/news/government-printing-press-to-be-strengthened-1421508609/|kunjom=Cordina|isem=John|data=2013-04-19|titlu=Government Printing Press to be strengthened|pubblikatur=The Malta Independent|data-aċċess=2021-02-25|lingwa=Ingliż}}</ref> === Ċentru kulturali === [[Stampa:Malta - Valletta - Pjazza Kastilja - St. James Cavalier in 01 ies.jpg|daqsminuri|289x289px|Ritratt tal-Kavallier minn ġewwa]] Fis-snin 90 tas-seklu 20, il-[[Gvern ta' Malta|Gvern ta' Malta]] kkummissjona Pjan Direzzjonali għar-riabilitazzjoni tal-Belt Valletta u l-madwar.<ref name=":0" /> Il-proġett kien jinkludi r-restawr tal-Kavallier ta' San Ġakbu biex jiġi kkonvertit għal skopijiet kulturali. Ir-restawr twettaq mill-arkitett Malti [[Richard England]].<ref name=":1" /> Matul ix-xogħlijiet ta' tiġdid, il-Kavallier ta' San Ġakbu ġie ttrasformat minn binja maħsuba għall-projbizzjoni tad-dħul għal waħda li tilqa' l-viżitaturi. England iddeskriva l-kompitu li jwettaq din il-bidla bħala li "għamel ħiltu biex il-binja takkomoda l-ħtiġijiet ġodda b'tali mod li, filwaqt li tirrispetta l-imgħoddi, iżda bla biża' ta' xejn taċċetta l-kunċett tal-bidla". Madankollu, inqalgħet kontroversja sħiħa minħabba dawn ix-xogħlijiet u meta tlestew ħafna Maltin qalu li xejn ma kienu sodisfatti, Dan parzjalment wassal biex proġetti oħra li kienu ppjanati fil-Belt Valletta jitwaqqfu minnufih, u ttieħdet id-deċiżjoni li jiġu inkarigati arkitetti rinomati, fosthom [[Renzo Piano]]. Il-proġett l-oħra bdew fl-2008, meta bdew ix-xogħlijiet fuq [[Bieb il-Belt]], it-[[Teatru Rjali]], il-binja l-ġdida tal-Parlament ta' Malta u l-kumplament taż-żona madwar id-daħla tal-Belt Valletta. [[Stampa:Spazju Kreattiv Logo Spazju Kreattiv colour.jpg|xellug|daqsminuri|Il-logo tal-Ispazju Kreattiv]] Waħda mill-ikbar sfidi li kellu jiffaċċja England kienet li jara kif se jżid l-aċċessibbiltà f'binja li kienet inbniet proprju biex ma tħallix lill-invażuri potenzjali jidħlu. Għalhekk, kien meħtieġ intervent strutturali kbir u kellhom jittieħdu deċiżjonijiet iebsin ħafna dwar liema partijiet tal-binja kellu jsirilhom dan l-intervent tant drastiku. Dan il-kompitu twettaq flimkien mal-konverżjoni taż-żewġ ċisterni tal-ilma, waħda fl-ispazju teatrali spettakolari tal-Kavallier ta' San Ġakbu u l-oħra fl-atriju. B'hekk kollox ġie amalgamat fi spazju magħluq li jagħti aċċess għall-galleriji ta' fuq. Madankollu, id-disinn inkorpora pannelli tal-[[ħġieġ]] u għarfien spazjali mill-aqwa li jippermettu lill-viżitatur japprezza l-istorja narrattiva taċ-ċisterni. Ix-xogħol twettaq b'kollaborazzjoni mal-espert tar-restawr [[Michael Ellul]]. Saret enfasi biex kemm jista' jkun ma jintużawx repliki jew imitazzjonijiet. Għalhekk, dak kollu li jidher antik u tas-seklu 16, huwa tassew tas-seklu 16, u dak li jidher kontemporanju, huwa tassew kontemporanju. L-organizzazzjoni tal-wirt nazzjonali [[Fondazzjoni Wirt Artna]] pprotestat kontra t-tneħħija ta' xelter kenni rari mill-gass tat-Tieni Gwerra Dinjija u xi fdalijiet storiċi oħra minn żmien il-Brittaniċi f'Malta. [[Stampa:Saint James Cavalier.jpeg|daqsminuri|325x325px|Veduta tal-Kavallier billejl]] Din it-tema hija partikolarment evidenti fis-sular li qiegħed livell mat-triq. Fil-Kamra tal-[[Mużika]], is-saqaf li kienu għamlu l-Brittanniċi tneħħa, u l-kamra reġgħet lura għal kif kienet oriġinarjament. Il-ħanut tal-Ispazju Kreattiv, min-naħa l-oħra, huwa maqsum fi tnejn. Fi swali oħra, it-tneħħija parzjali tas-saqaf ippermettiet li jiġu rrappreżentati ż-żewġ perjodi f'interpretazzjoni moderna ta' binja daqstant storika. Ir-restawr tal-Kavallier tlesta sal-aħħar tas-sajf tas-sena 2000, u fetaħ għall-pubbliku bħala Ċentru għall-Kreattività fit-22 ta' Settembru ta' dik is-sena, b'wirja bit-titlu "L-Arti f'Malta Llum".<ref name=":0" /> Issa l-Kavallier fih teatru żgħir, ċinema, kmamar tal-mużika u galleriji tal-arti. Diversi wirjiet u avvenimenti kulturali oħra jsiru regolarment hemmhekk għalkemm l-għan ewlieni taċ-Ċentru kien il-kreattività inġenerali. Minn mindu nfetaħ laqa' iktar minn miljun viżitatur.<ref>{{Ċita web|url=http://islandofgozo.org/place?id=42&item=stjames-cavalier-theatre|data-aċċess=2021-02-25|titlu=St.James Cavalier Theatre Overview in Valletta, Malta|sit=islandofgozo.org}}</ref> F'Awwissu 2015, iċ-Ċentru ngħata l-isem ġdid '''Spazju Kreattiv<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/New-phase-for-St-James-Cavalier-rebranding-process.582540|titlu=New phase for St James Cavalier rebranding process|data-aċċess=2021-02-25|pubblikatur=Times of Malta|lingwa=Ingliż}}</ref>''', immexxi mid-direttur [[Toni Sant]] sal-2020.<ref>{{Ċita web|url=https://valletta2018.org/news/new-artistic-directors-announced/|titlu=New artistic directors announced|data-aċċess=2021-02-25}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://www.maltatoday.com.mt/arts/cultural_diary/47171/ringing_in_the_changes__toni_sant|titlu=Ringing in the changes|isem=Toni|kunjom=Sant|data-aċċess=2021-02-25|pubblikatur=MaltaToday|lingwa=Ingliż}}</ref> Il-Kavallier ta' San Ġakbu huwa skedat bħala monument nazzjonali tal-ewwel livell, u huwa elenkat ukoll fl-Inventarju Nazzjonali tal-Proprjetà Kulturali tal-Gżejjer Maltin.<ref name=":2">{{Ċita web|url=http://www.culturalheritage.gov.mt/filebank/inventory/Knights%20Fortifications/1575.pdf|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150713060618/http://www.culturalheritage.gov.mt/filebank/inventory/Knights%20Fortifications/1575.pdf|arkivju-data=2015-07-13|titlu=St James Cavalier – Valletta|pubblikatur=National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands|data=2013-06-28|data-aċċess=2021-02-25|lingwa=Ingliż}}</ref> == Arkitettura == Il-Kavallier ta' San Ġakbu huwa pjattaforma ffortifikata kbira tal-artillerija bi pjanta pentagonali. L-istruttura ma ġietx iddisinjata bi ħsieb estetiku, iżda l-enfasi kienet fuq il-funzjoni tal-post li kienet purament ta' utilità militari.<ref name=":0" /> Minkejja l-impressjoni tal-kobor minħabba l-aspett estern tal-binja, nofs l-istruttura kienet ġiet mimlija b'ħamrija kkumpattata u l-bqija tal-binja tikkonsisti minn sensiela ta' kmamar jew kompartimenti sparsi u rampa li permezz tagħha l-kanuni setgħu jittellgħu sa fuq nett. Il-Kavallier jokkupa n-naħa ta' wara tas-Sur ta' San Ġakbu, u kien maħsub biex minnu jkunu jistgħu jiġu sparati balal tal-kanuni jew tiri tal-armi tan-nar 'il fuq mill-parapett prinċipali tas-sur, mingħajr ma jkun hemm interferenza mal-isparar mis-sur innifsu. Għadd ta' mħażen tal-porvli kienu jinsabu fin-naħa ta' wara tal-istruttura.<ref name=":2" /> == Għal iktar tagħrif == * {{ċita ktieb |titlu=St James Cavalier; Centre for Creativity in Malta |pubblikatur=Book Distributors Limited |sena=2005 |isbn=88-87202-67-2 |lingwa=Ingliż}} * {{ċita ktieb |kunjom=Rix |isem=Juliet |sena=2015 |titlu=Malta and Gozo |pubblikatur=Bradt Travel Guides |paġni=120-121 |isbn=9781784770259 |lingwa=Ingliż}} == Referenzi == {{referenzi}} [[Kategorija:Ordni Militari Sovran ta' Malta]] [[Kategorija:Kultura Maltija]] [[Kategorija:Kultura Ewropea]] [[Kategorija:Fortifikazzjonijiet f'Malta]] [[Kategorija:Seklu 16]] [[Kategorija:Belt Valletta]] tktg92o0eix7mfg6nhh5yb6a5y1oeyb 0 25804 279177 274860 2022-08-16T13:25:21Z Chrisportelli 355 [[:w:WP:'|WP:']] wikitext text/x-wiki {{infobox city}}[[Stampa:Palazzo Ducale, Urbino (Marche) 02.JPG|lemin|bla_tilar|266x266px]] '''Urbino''' (bit-[[Lingwa Taljana|Taljan]] u bil-[[Lingwa Maltija|Malti]]:[urˈbiːno]) hija belt ta' 13,820 ruħ<ref>{{Ċita web|titlu=Statistiche demografiche ISTAT|url=http://demo.istat.it/bilmens2020gen/index.html|data-aċċess=2021-03-12|sit=demo.istat.it}}</ref> imdawra bis-swar fil-Lbiċ ta' [[Pesaro]], fir-reġjun tal-[[Marche]] fl-[[Italja]]. Iċ-ċentru storiku ta' Urbino huwa [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]]<ref name=":0">{{Ċita web|titlu=Historic Centre of Urbino|url=https://whc.unesco.org/en/list/828/|isem1=UNESCO World Heritage|kunjom1=Centre|data-aċċess=2021-03-12|lingwa=en|sit=UNESCO World Heritage Centre}}</ref>, magħruf għal legat storiku notevoli tal-kultura Rinaxximentali indipendenti, speċjalment taħt il-patroċinju ta' [[Federico da Montefeltro]], id-duka ta' Urbino mill-1444 sal-1482. Il-belt tinsab fuq fil-quċċata ta' għolja u rnexxielha tħares ħafna mill-bixra [[Medjuevu|Medjevali]] pittoreska tagħha. Il-belt tospita l-[[Università]] ta' Urbino, li ġiet stabbilita fl-1506, u hija s-sede tal-Arċisqof ta' Urbino. L-iktar kapulavur arkitettoniku magħruf tal-belt huwa l-Palazzo Ducale (il-Palazz tad-Duka), li nbena mill-ġdid minn [[Luciano Laurana]]. == Ġeografija == Il-belt tinsab f'żona b'ħafna għoljiet, fuq l-għatba tal-[[Appennini]] tat-Tramuntana u l-Appennini tat-[[Toskana]] u tal-[[Emilia-Romagna]]. Il-belt tinsab fiż-żona tan-Nofsinhar ta' [[Montefeltro]], li hija kklassifikata bħala żona b'riskju sismiku medju sa għoli. Fil-bażi tad-''data'' tat-[[Terremot|terremoti]] li tfasslet mill-Istitut Nazzjonali tal-Ġeofiżika u l-Vulkanoloġija, xi 65 avveniment sismiku affettwaw il-belt ta' Urbino bejn is-26 ta' Marzu 1511 u s-26 ta' Marzu 1998. Fosthom hemm it-terremot tal-24 ta' April 1741, meta t-theżżiż kien qabeż il-livell VIII fuq l-iskala Mercalli tal-intensità tat-terremoti, b'epiċentru f'[[Fabriano]].<ref>{{Ċita web|titlu=INGV - DBMI04 - Consultazione per terremoto|url=https://emidius.mi.ingv.it/DBMI04/query_eq/|data-aċċess=2021-03-12|sit=emidius.mi.ingv.it}}</ref> == Klima == {| class="wikitable" ! rowspan="2" |URBINO ! colspan="12" |Xhur ! colspan="4" |Staġuni ! rowspan="2" |Sena |- !Jan !Frar !Mar !Apr !Mej !Ġun !Lul !Aww !Set !Ott !Nov !Diċ !Xit !Reb !Sajf !Ħar |- !Temp. mass. medja (°C) |6,6 |7,4 |10,9 |14,6 |19,6 |24,2 |27,1 |26,2 |22,1 |16,2 |11,3 |7,8 |'''7,3''' |'''15,0''' |'''25,8''' |'''16,5''' |'''16,2''' |- !Temp. min. medja (°C) |0,4 |1,1 |3,6 |6,4 |10,2 |14,4 |16,9 |16,5 |13,5 |9,0 |4,8 |1,6 |'''1,0''' |'''6,7''' |'''15,9''' |'''9,1''' |'''8,2''' |- !Preċipitazzjoni (mm) |54 |59 |69 |67 |70 |58 |46 |69 |69 |88 |99 |66 |'''179''' |'''206''' |'''173''' |'''256''' |'''814''' |- !Jiem ta' xita |8 |8 |9 |9 |9 |7 |4 |6 |6 |9 |9 |9 |'''25''' |'''27''' |'''17''' |'''24''' |'''93''' |- !Eljofanija assoluta (sigħat kuljum) |3,2 |3,7 |4,4 |5,9 |7,2 |8,4 |10,5 |9,0 |7,2 |4,6 |2,9 |2,8 |'''3,2''' |'''5,8''' |'''9,3''' |'''4,9''' |'''5,8''' |- !Riħ (direzzjoni-m/s) |<small>SW</small> 4,9 |<small>NE</small> 4,5 |<small>SW</small> 4,8 |<small>SW</small> 4,5 |<small>SW</small> 4,2 |<small>SW</small> 4,0 |<small>SW</small> 4,0 |<small>NE</small> 3,6 |<small>SW</small> 3,7 |<small>NE</small> 3,9 |<small>SW</small> 4,7 |<small>SW</small> 5,1 |'''4,8''' |'''4,5''' |'''3,9''' |'''4,1''' |'''4,3''' |} == Etimoloġija == L-oriġini tal-isem Urbino (''Urvinum Metaurense'' jew ''Mataurense'' bil-[[Lingwa Latina|Latin]]) mhijiex ċerta<ref>Franco Mazzini, Urbino - i mattoni e le pietre, Urbino, Argalia Editore, 2000, pp. 9-10, <nowiki>ISBN 88-392-0538-1</nowiki>.</ref>: skont uħud, ''Urvinum'' (jew ''Urbinum'') ġejja min-nom ''Urvum'' (jew ''Urbum''), li kien jirreferi għall-manku tal-moħriet, peress li l-forma tiegħu kien jingħad li tixbaħ l-għolja ta' Poggio (fejn kien hemm l-ewwel insedjament primittiv tal-belt)<ref>{{Ċita ktieb|titlu=Urbino: The Story of a Renaissance City|isem=June|kunjom=Osborne|sena=2003-10-01|editur=Frances Lincoln Ltd|lingwa=en}}</ref>; filwaqt li t-terminu ''Metaurense'' ġej ovvjament mix-xmara Metaurus (jew Mataurus), u kien jintuża biex il-belt ta' Urbino tkun distinta minn belt oħra bl-istess isem fl-istess reġjun, ''Urvinum Hortense'', u l-isem ta' din il-belt x'aktarx li oriġina wkoll mill-istess xebħ tal-għolja mal-manku tal-moħriet. Madankollu, skont ipoteżi oħra, l-isem Urbino ġej mil-Latin ''urbs-urbis'' (jiġifieri belt) u jirreferi għan-natura tagħha ta' belt doppja (''urbs bina''), peress li żviluppat fuq żewġ għoljiet. Hemm saħansitra ipoteżi oħra li tgħid li l-isem għandu oriġini Preindoewropea.<ref>{{Ċita ktieb|titlu=Per la storia romana della provincia di Pesaro e Urbino|isem=Ulrico|kunjom=Agnati|sena=1999|editur=L'ERMA di BRETSCHNEIDER|lingwa=it}}</ref> [[Stampa:IMG7403 Urbino.jpg|nofs|bla_tilar|807x807px]] == Storja == === Oriġini u Medju Evu === Il-belt [[Imperu Ruman|Rumana]] mudesta '''''Urbinum Mataurense''''' (“il-belt iż-żgħira fuq ix-xmara Mataurus”) saret fortizza strateġika importanti fil-Gwerer Gotiċi tas-seklu 6 W.K., wara li nħakmet fil-538 mill-Ostrogoti mill-Ġeneral [[Biżantini|Biżantin]] [[Belisarju]], u ssemmiet spiss mill-istoriku [[Prokopju]]. Urbino ġiet okkupata għal żmien qasir mil-Longobardi taħt ir-re [[Liutprando]]. Imbagħad, qalb it-territorji li Pipin III (ir-Re tal-Franki) ħataf mil-Longobardi, fis-754 huwa ppreżenta l-belt ta' Urbino lill-Papat. Madankollu, għal diversi sekli, id-dominju tal-Papat kien purament formali u mhux effettiv. Tul is-seklu 12, it-tradizzjonijiet indipendenti u awtonomi ġew espressi fit-twaqqif tal-governanza komunali, sakemm il-belt ta' Urbino għaddiet f'idejn il-familja Montefeltro. Minkejja li n-nies nobbli ma kellhom l-ebda awtorità diretta fuq il-komun, setgħu jagħmlu pressjoni biex jiġu eletti bħala ''podestà.'' [[Bonconte di Montefeltro]] rnexxielu jikseb dan it-titlu fl-1213, u dan wassal biex il-popolazzjoni ta' Urbino tirribella u tiġi ffurmata alleanza mal-komuni indipendenti ta' [[Rimini]] (1228), sa ma fl-aħħar jerġgħu jiksbu l-kontroll tal-belt fl-1234. Minkejja dan, eventwalment il-familja Montefeltro reġgħet kisbet il-kontroll tal-belt għal darb'oħra, u żammitu sal-1508. Fit-tilwim bejn il-Gwelfi u l-Gibellini, meta l-fazzjonijiet kienu jappoġġaw il-Papat jew inkella l-Imperu Ruman Sagru rispettivament, il-familja Montefeltro laħqet esponenti nobbli minnha bħala l-mexxejja tal-Gibellini tar-reġjuni tal-Marche u tal-Emilia-Romagna.<ref name=":1">Franco Mazzini, I Mattoni e le Pietre d'Urbino, Argalia, Urbino, 1982.</ref> === Federico da Montefeltro === L-iktar membru famuż tal-familja Montefeltro, Federico da Montefeltro, mexxa l-belt bħala d-Duka ta' Urbino mill-1444 sal-1482. Huwa kien mexxej ta' suċċess, diplomatiku kapaċi u bniedem entużjast li jagħti patroċinju għall-[[L-Arti|arti]] u għal-[[letteratura]]. Ħa r-riedni f'idejh fl-1444 bħala iben Guidantonio, wara konfoffa u l-qtil ta' Oddantonio li kellu jilħaq leġittimament, iżda li kien mibgħud minħabba ż-żina bla rażan tiegħu u t-tassazzjoni eċċessiva li kien impona matul is-sbatax-il xahar meta kien fit-tmun. Federico ta prijorità lill-qasam politiku u beda jorganizza l-istat mill-ġdid. Dan kien jinkludi wkoll ir-ristrutturar tal-belt skont kunċett modern ta' dak iż-żmien biex tkun komda, effiċjenti u sabiħa. Bis-saħħa tal-isforzi tiegħu, għal kważi erbgħin sena taħt it-tmexxija tiegħu, il-gvern ħadem favur l-iskop ta' Federico da Montefeltro. B'hekk, frott il-ħila tiegħu u anke b'daqsxejn ta' xorti, irnexxielu jwettaq il-ħolma tiegħu u sawwar il-belt skont ħsibijietu. Taħt il-patroċinju tiegħu, [[Piero della Francesca]] kiteb dwar ix-[[xjenza]] tal-perspettiva, Francesco di Giorgio Martini kiteb it-''Trattato di architettura'' (it-Trattat dwar l-arkitettura) u missier [[Raffaello]], [[Giovanni Santi]], kiteb ir-rendikont poetiku tiegħu dwar l-artisti ewlenin ta' żmienu. Permezz tan-nies brillanti li Federico kellu ma' djulu fit-tmexxija tiegħu, skont id-deskrizzjonijiet ta' [[Baldassare Castiglione]] f'''Il Cortegiano'' ppubblikat fl-1528, huwa stabbilixxa standards li mbagħad ikkaratterizzaw x'kien mistenni minn “ġentlom” Ewropew modern fis-sekli ta' wara.<ref>Walter Tommasoli, La vita di Federico da Montefeltro 1422-1482, Argalia, Urbino, 1975, Riedizione 1995.</ref> [[Stampa:Pianta Urbino (Tommaso Luci 1689).jpg|daqsminuri|225x225px|Pjanta antika ta' Urbino tal-1698]] === Cesare Borgia u d-Dukat Della Rovere === [[Cesare Borgia]] ħa t-tmexxija tal-belt f'idu wara [[Guidobaldo da Montefeltro]], it-tielet Duka ta' Urbino, u [[Elisabetta Gonzaga]] fl-1502, bil-kompliċità ta' missieru, il-[[Papa Alessandru VI]]. Wara t-tentattiv tal-[[Papa Ljun XIII|Papa Ljun X]] li jaħtar żagħżugħ mill-familja Medici bħala duka, li sfaxxa fix-xejn minħabba l-mewt qabel iż-żmien ta' [[Lorenzo II de Medici]] fl-1519, Urbino saret parti mill-Istati Papali, taħt id-dinastija tad-duki Della Rovere (1508-1631). Dawn mexxew is-sede tad-dukat lejn il-belt ta' Pesaro fl-1523 u bil-mod il-mod Urbino qabdet it-triq tan-niżla sas-seklu 17.<ref name=":1" /> === Annessjoni mal-Istati Papali === Fl-1626, il-[[Papa Urban VIII]] inkorpora b'mod definittiv id-Dukat mad-dominji Papali, skont ir-rieda tal-aħħar duka tal-familja Della Rovere li d-Dukat jiġi ggvernat mill-arċisqof, ladarba l-werriet ta' warajh inqatel. Minn hemm 'il quddiem l-istat ġie mmexxi minn sistema Papali b'ġerarkija ekkleżjastika. Wara l-annessjoni tad-Dukat mal-Istati Papali, il-wirt artistiku għani (inkluż l-għamara) tal-Palazz Dukali sar jifforma parti mid-dota tal-aħħar dixxendent dirett tal-familja Della Rovere, [[Vittoria della Rovere]], li żżewġet lil [[Ferdinandu II de Medici]]. Dawn ix-xogħlijiet għaddew għand l-[[Uffizi]], f'[[Firenze]], u għadhom hemm sa llum, fosthom id-dittiku tad-Duki ta' Urbino magħmul minn Piero della Francesca. Xogħlijiet oħra tal-Palazz Dukali ttieħdu [[Ruma]], fosthom it-[[Tila Ex Barberini]] ta' [[Fra Carnevale]], u l-librerija famuża li ġiet inkorporata fil-Bibljoteka [[Belt tal-Vatikan|Vatikana]] fl-1657. === Albani u l-okkupazzjoni tal-Franċiżi === [[Stampa:PalazzoDucaleUrbino.JPG|xellug|daqsminuri|265x265px|Il-Palazz Dukali]] Ftit wara l-bidu tas-seklu 18, fl-1701 ġie elett għall-Papat il-Kardinal [[Giovan Francesco Albani]], bl-isem ta' [[Klement XI]]. Dan kien l-aħħar perjodu għani għall-belt, speċjalment fir-rigward tal-arti u l-[[kultura]], bis-saħħa tal-finanzjament tal-Papa Albani u l-familja tiegħu. Twettqet ir-rinnovazzjoni ta' diversi binjiet, knejjes u monasteri; fosthom Palazzo Albani, parti mill-faċċata tas-Sede Komunali, il-Palazz tal-Arċisqof, il-[[Kappella]] Albani (fil-Kunvent ta' San Franġisk), l-Oratorju ta' San Ġużepp, u l-istruttura interna tal-knejjes ta' [[San Franġisk t'Assisi|San Franġisk]], [[San Duminku]] u [[Santu Wistin]]. Barra minn hekk, minħabba l-patroċinju tal-Papa u l-familja tiegħu, id-Duomo ta' Urbino sarlu ħafna titjib (bħal artal ġdid) flimkien ma' istituzzjonijiet reliġjużi oħra fil-belt. Minn Lulju 1717 sa Novembru 1718, Urbino ospitat lil [[James Stuart]], il-pretendent eżilhat tat-tron Brittaniku, li kien igawdi l-appoġġ b'saħħtu tal-Papat. Din l-epoka ġdida tad-deheb għall-belt ta' Urbino ntemmet bil-mewt ta' Klement XI fl-1721, u minn dak iż-żmien 'il quddiem il-belt bdiet sejra lura sa llum. Wara l-mewt tal-Papa, il-familja Albani b'mod prinċipali baqgħet tieħu ħsieb l-iktar xogħlijiet sinifikanti sal-ewwel nofs tas-seklu 19. Fl-1789, il-koppla tal-[[Katidral]] ċediet minħabba terremot qawwi u b'hekk ġiet rinnovata l-knisja kollha. Bejn l-1797 u l-1800, il-belt ġiet okkupata mit-truppi [[Franza|Franċiżi]], bħall-biċċa l-kbira tat-Tramuntana u ċ-Ċentru tal-Italja. Matul l-okkupazzjoni tal-Franċiżi, Urbino u t-territorju tal-madwar kellhom jiffaċċjaw ir-rekwiżizzjoni ta' ħafna opri tal-arti importanti mill-Franċiżi, u dawn spiċċaw [[Pariġi]] jew [[Milan]], fil-mużewijiet tal-[[Louvre]] u l-[[Pinacoteca di Brera]]. Dan kompla jgħaxxaq il-wirt artistiku lokali, li diġà kien tilef ħafna opri minħabba d-devoluzzjoni tad-Dukat fis-seklu 17.<ref>Joseph Cucco (ed.), Albani Pope and the Arts in Urbino and Rome from 1700 to 1721, Venice, Marsilio, 2007. <nowiki>ISBN 88-317-7862-5</nowiki>.</ref> === Żvilupp mill-ġdid fis-seklu 19 === [[Stampa:URBINO 01.JPG|daqsminuri|312x312px|Id-Duomo ta' Urbino]] Is-seklu 19 beda bil-konsagrazzjoni tad-Duomo l-ġdid ta' Urbino fl-1809, skont id-disinn tal-arkitett [[Giuseppe Valadier]], li rrestawra l-binjiet ta' żmien Federico da Montefeltro, bħas-Seminarju l-antik, biswit il-knisja ta' San Sergio. Wara l-kostruzzjoni tal-Palazzo Albani l-ġdid fl-1831, iddisinjat mill-arkitett [[Pietro Ghinelli]], li ddisinja wkoll il-Pjazza tar-Repubblika li iktar 'il quddiem kienet l-ewwel parti ta' Corso Garibaldi, il-belt esperjenzat għadd ta' titjib iddisinjat biex tibdel il-bixra tal-belt. Mill-kostruzzjoni tat-[[teatru]] Sanzio (1845-53) nibet it-twettaq aħħari ta' Corso Garibaldi, b'portiċi mgħottija fuq in-naħa tat-triq li ġejja għan-niżla sabiex dawk li kienu jattendu t-teatru setgħu jistkennu mix-xita u mill-borra fi triqithom lejn il-Pjazza tar-Repubblika, u l-kostruzzjoni baqgħet għaddejja sal-bidu tas-seklu 20. Barra minn hekk, bidla importanti oħra kienet il-qerda, fl-1868, ta' parti mis-swar biex tinħoloq barriera doganali, imsejħa Porta Nuova jew Barriera Margherita (f'ġieħ il-Prinċipessa [[Margerita ta' Savoia]]), li kienet meħtieġa minħabba triq ġdida li kienet tgħaddi tul biċċa mis-swar u kienet kollegata ma' Corso Garibaldi. Dan irriżulta f'pjanta urbana ġdida bl-inkorporazzjoni tal-biċċa art taħt il-Palazz Dukali msejħa ''Pincio''. Dawn it-trasformazzjonijiet urbani ġabu magħhom bidla fl-aċċess għall-belt. Minflok it-toroq dojoq u jserrpu minn ġo daħliet fis-swar, issa wieħed seta' jidħol minn Porta Nuova b'mod iktar faċli u konvenjenti biex jasal sal-Pjazza tar-Repubblika u l-Palazz Dukali fiċ-ċentru storiku tal-belt. Dan it-tiġdid urban kien jirrifletti ħafna mill-ideat ta' [[Fulvio Corboli]] iżda d-disinn sar l-iktar mill-arkitett [[Vincenzo Ghinelli]].<ref>Walter Tommasoli, The Life of Federico da Montefeltro 1422-1482, Argalia, Urbino, 1975, Reissue 1995.</ref> === Unifikazzjoni tal-Italja === Fit-8 ta' Settembru 1860, it-truppi tal-[[Piemonte]] daħlu f'Urbino minn Porta Santa Lucia, u l-aħħar reżistenza tal-armata Papali kellha tarrendi taħt il-portiku tad-dar fejn Raffaello għex fi tfulitu. Iżda kien fid-29 ta' Settembru, bil-ħakma ta' [[Ancona]], li r-reġjun tal-Marche nħakem għalkollox mill-armata tal-Piemonte. Bejn l-4 u l-5 ta' Novembru, kien hemm referendum dwar l-annessjoni tal-Marche mar-[[Renju ta' Sardenja]], li spiċċa b'133,783 vot favur, 260 vot kontra u 1,212-il vot invalidu. Fil-provinċja ta' Urbino (eskluż it-territorju ta' Pesaro) l-għadd tal-voti kien 21,111 favur, 365 kontra u 29 vot invalidu. Sussegwentement, fl-10 ta' Novembru, ir-reġjun tal-Marche ġie inkluż fl-Istatut Albertino, u mbagħad, fis-17 ta' Diċembru, kollox ġie uffiċjalizzat bil-ħruġ ta' digriet irjali.<ref>Raffaele Molinelli, Urbino, 1860, katalgu tal-wirja ta' Urbino fir-Risorgimento, STEU - Urbino 1961.</ref> Il-gvern il-ġdid beda l-konfiska ta' diversi proprjetajiet ekkleżjastiċi, fosthom il-parti l-kbira tal-Kunvent ta' San Franġisk (fejn kien hemm parti li kienet ġnien botaniku, iddisinjat minn Vincenzo Ghinelli), il-monasteru ta' Santa Klara, il-monasteru ta' San Ġlormu, u ħafna oħrajn. === L-ewwel nofs tas-seklu 20 === Dan is-seklu beda bħal ta' qablu. Il-perjodu ta' paċi dam għall-ewwel nofs tas-seklu 20, bl-ebda avveniment sinifikanti. F'dan il-perjodu, ġiet stabbilita l-iScuola del Libro (Istituto per la Decorazione e l'Illustrazione del Libro) u minnha ħareġ talent konsiderevoli kemm fil-livell nazzjonali kif ukoll fil-livell internazzjonali. Flimkien mal-iżvilupp artistiku tal-iScuola del Libro, Urbino bdiet tikber ukoll bħala belt universitarja, b'fakultà universitarja għall-ispiżjara u l-fakultà tal-edukazzjoni (lejn l-1934). Minħabba dawn il-bidliet fl-Università, żieda fil-popolazzjoni tal-istudenti wasslet għal nuqqas ta' akkomodazzjoni u l-belt inqabdet fuq sieq waħda, tant li għall-bidu ħafna studenti bdew joqogħdu fid-djar taċ-ċittadini. Il-problema ġiet solvuta parzjalment bl-istabbiliment tal-iskola tas-subien fejn kienu jibqgħu jorqdu u jieklu hemm, il-Convitto Raffaello, fil-bidu tas-seklu, u oħra tal-bniet, il-Convitto Laura Battiferri, lejn l-1926. Dan il-perjodu kien dominat minn avvenimenti kbar fl-istorja nazzjonali u internazzjonali, li inevitabbilment ġew espressi wkoll f'Urbino. Il-perjodu tad-[[dittatura]] [[Faxxiżmu|Faxxista]] ħalliet il-marka tagħha fuq il-belt, speċjalment mill-puntdivista arkitettoniku, bi skola primarja Faxxista ta' [[Giovanni Pascoli]] (1932) li nbniet fuq il-ġnien antik ta' Santa Luċija (parti mill-ġonna privati tad-duki), ir-restawr tal-Palazzo Mauruzi-Gherardi, li dak iż-żmien kien is-sede tat-tribunal, kif ukoll il-Casa dello Studente, biex jiġi kkumpensat in-nuqqas ta' akkomodazzjoni għall-istudenti universitarji u għan-nies b'diżabbiltà u dawk li ndarbu fil-gwerer. Fl-1938, il-belt ta' Urbino ġiet iddeżinjata bħala l-kwartieri ġenerali tas-Soprintendenza alle Gallerie e alle Opere d'Arte delle Marche, li kienet Organizzazzjoni tal-Galleriji u l-Opri tal-Arti tal-Marche. Malli faqqgħet [[it-Tieni Gwerra Dinjija]], il-belt ma ġarrbet l-ebda ħsarat mill-bumbardamenti, bis-saħħa ta' salib aħmar kbir li ġie miżbugħ fuq is-saqaf tal-Palazz Dukali u ftehim bejn il-[[Ġermanja|Ġermaniżi]] u l-Alleati. Kien biss lejn tmiem il-gwerra li t-truppi Ġermaniżi ppruvaw jeqirdu s-swar u l-ħitan kollha tal-belt bl-isplussiv qabel jirtiraw, iżda b'xorti tajba ċ-ċittadini ta' Urbino li tqabbdu jiffabbrikaw l-isplussiv għamluh b'tali mod li ma jiħux. Huma hu jirtiraw, it-truppi Ġermaniżi iżolaw il-belt bil-qerda tal-kollegamenti ferrovjarji u bit-triq. Barra minn hekk, il-Ġermaniżi ppjanaw li jisplodu mina li kienet għadha qed tinbena bejn Urbino u l-parroċċa ta' [[Schieti]], li kienet qed tintuża min-[[Nażisti]] biex jaħżnu l-[[armi tan-nar]]. Minħabba l-pożizzjoni tal-mina taħt iċ-ċentru storiku tal-belt, il-popolazzjoni ta' Urbino kienet qed tibża' li splużjoni kienet teqred il-belt kollha, iżda dan ma seħħx. Matul it-Tieni Gwerra Dinjija, is-Supretendent ta' dak iż-żmien tal-Galleriji u l-Opri tal-Arti ta' Urbino, [[Pasquale Rotondi]] ħeba madwar 10,000 kapulavur imprezzabbli (fosthom dawk ta' [[Giorgione]], Piero della Francesca, [[Paolo Uccello]], [[Tizjanu|Tiziano]], [[Mantegna]], Raffaello u ħafna oħrajn, li issa jinsabu fl-aqwa mużewijiet fl-Italja) li kienu se jinsterqu min-Nażisti fil-Fortizza ta' [[Sassocorvaro]]. Għemilu ġie rikonoxxut mad-dinja kollha u sa llum il-fortizza hija magħrufa bħala l-“Arka tal-Arti”.<ref>{{Ċita web|titlu=Sassocorvaro, l'Arca dell'Arte – domani è un altro viaggio|url=https://domanieunaltroviaggio.com/2020/03/01/sassocorvaro-larca-dellarte/|data-aċċess=2021-03-12|lingwa=it-IT}}</ref> Urbino ġiet illiberata mill-okkupazzjoni Nażista fit-28 ta' Awwissu 1944, bis-saħħa tal-intervent tal-Korp [[Renju Unit|Brittaniku]] Nru V u tat-truppi [[Polonja|Pollakki]], u l-azzjonijiet erojċi tal-gruppi partiġjani taż-żona. Uħud mill-membri ta' dawn il-gruppi nqabdu min-Nażisti u ġew ġustizzjati f'Punto Panoramica, fejn illum hemm mafkar biex jagħti ġieħ lis-sagrifiċċju tagħhom.<ref>Ruggero Giacomini, Urbino 1943-44, Urbino, Argalia editore, 1970, p. 159.</ref> === Urbino u De Carlo === [[Stampa:PanoramaUrbino.JPG|daqsminuri|347x347px|Veduta tal-belt]] Fit-tieni nofs tas-seklu 20 kien hemm kooperazzjoni kbira bejn l-istituzzjonijiet pubbliċi ewlenin u l-arkitett [[Giancarlo De Carlo]]. Din ir-relazzjoni bdiet fl-1956 meta [[Carlo Bo]], eks rettur tal-Università, ikkummissjona lil De Carlo biex iwettaq il-proġett tar-restawr intern tal-Palazzo Montefeltro-Bonaventura, is-sede tal-Università. Eżatt wara, De Carlo ġie kkummissjonat mill-belt biex iħejji l-Pjan Regolatur Ġenerali (1958-1964) bl-għan li jiġi restawrat iċ-ċentru storiku tal-belt, li kien jinsab f'qagħda mwiegħra, speċjalment il-parti tal-għolja taħt is-sisien tal-Palazz Dukali. Din issaħħet bis-saħħa tal-finanzjament statali minn żewġ liġijiet speċjali ppromulgati għall-belt ta' Urbino (fl-1968 u fl-1982). Sussegwentement, De Carlo wettaq diversi proġetti għall-Università, inkluż id-dormitorji tal-kulleġġ ħdejn il-knisja tal-Kapuċċini, eżempju interessanti ta' kif l-arkitettura tista' ssir ħaġa waħda mal-pajsaġġ tal-madwar. Lesta proġetti wkoll bħall-kostruzzjoni tal-Magisterium (1968-1976), ir-ristrutturar tal-fakultà tal-liġi (1966-1968) u l-binja Battiferri (1986-1999) għall-fakultà tax-xjenza ekonomika. Dawn huma tliet eżempji sinifikanti tal-inklużkoni ta' arkitettura kontemporanja f'ambjent antik, u għadhom jiġu studjati sa llum. Fis-snin sebgħin tas-seklu 20 seħħ proġett imsejjaħ Operazione Mercatale b'kollaborazzjoni mal-Muniċipalità (1969-1972), li kien jinkludi l-kostruzzjoni ta' parkeġġ taħt l-art b'diversi sulari, taħt it-torrijiet żgħar famużi tal-Palazz Dukali, u r-restawr tar-rampa elikojdali ta' [[Francesco di Giorgio Martini]] (1971-1975) taħt it-teatru Sanzio. Mill-1977 sal-1982 ġie żviluppat ukoll il-proġett ta' rinnovazzjoni tat-teatru Sanzio kif ukoll il-proġett kontroversjali ta' rinnovazzjoni tal-istalel Dukali antiki. Barra minn hekk, bis-saħħa tar-relazzjoni mill-qrib ma' De Carlo, il-belt ospitat il-laboratorji tal-ILAUD darbtejn (fl-1976-1981, u fl-1992-1993), stabbiliti u diretti mill-arkitett. Waħda mill-aħħar azzjonijiet ta' De Carlo kienet it-tħejjija, bejn l-1989 u l-1994, tal-Pjan Regolatur Ġenerali Ġdid.<ref>Giancarlo De Carlo, ''Urbino - la storia di una città e il piano della sua evoluzione urbanistica'', Marsilio Editore.</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Iċ-ċentru storiku ta' Urbino sar Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1998. Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: '''il-kriterju (ii)''' “Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ”, ladarba fl-aqwa żmien tagħha, Urbino attirat uħud mill-aqwa studjużi u artisti umanisti tar-Rinaxximent, li ħolqu kumpless urban eċċezzjonali ta' omoġenjetà notevoli li kienet influwenti għall-bqija tal-[[Ewropa]]; u '''l-kriterju (iv)''' “Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem”, ladarba Urbino hija rappreżentazzjoni ta' suċċess tal-arti u tal-arkitettura Rinaxximentali, adattati b'mod armonjuż għas-sit fiżiku u għall-prekursur Medjevali tal-belt b'mod eċċezzjonali.<ref name=":0" /> == Persuni notevoli == * Bartolomeo Carusi, teologu u professur * Battista Malatesta (1384-1448), poeta Rinaxximentali * Bernardino Baldi, matematiku u kittieb * Clorinda Corradi, kantant liriku (1804-1877) * Crispino Agostinucci, isqof ta' Montefeltro * [[Donato Bramante]] twieled fil-qrib u esperjenza x-xogħol ta' Laurana f'żgħożitu * Elisabetta Gonzaga, Dukessa ta' Urbino (1471-1526) * Federico Barocci, pittur * Federico Commandini (1509), matematiku * Federico III da Montefeltro, Duka ta' Urbino, mexxej Medjevali li ried li jkollu patroċinju tal-arti * Federico Zuccari u Taddeo Zuccari, pitturi li twieldu fil-qrib * Fernando Aiuti (1935), immunologu * Francesco Puccinotti (1794-1872), patologu * Giovanni Francesco Albani, il-Papa Klement XI * Giovanni Santi, pittur u poeta, missier Raffaello, twieled fil-qrib * Guidobaldo II Della Rovere, Duka ta' Urbino, ikkummissjona l-pittura tal-Venere ta' Urbino * Muzio Oddi (1569-1639), matematiku, arkitett, inġinier militari, kittieb * Ottaviano Petrucci, ivvinta l-istampar tal-mużika b'tipa immobbli, li twieled fil-qrib * Paolo Volponi (1924-1994), kittieb u poeta * Polydore Vergil jew Virgil, kronista fl-Ingilterra * Raffaello Carboni, kittieb * Raphael Gualazzi, pjanista tal-mużika jazz u kantant, ġie t-tieni fil-[[Festival tal-Eurovision 2011|Festival tal-Eurovision tal-2011]] * Raffaello, pittur; id-dar ta' familtu hija mużew fil-belt * Umberto Piersanti, poeta u kittieb * Valentino Rossi, motoċiklista li rebaħ diversi kampjonati dinjija tal-MotoGP * Marica Branchesi, astrofiżiku * Stefano Sensi, plejer tal-[[futbol]] == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Kultura Ewropea]] [[Kategorija:Bliet tal-Italja]] [[Kategorija:Arkitettura Rinaxximentali]] jmrqhec61wi8x2m3m66do5vvggieuo6 0 26533 279184 274593 2022-08-16T13:31:10Z Chrisportelli 355 infobox wikitext text/x-wiki {{Infobox Gazzetta |stampa=[[File:Carmelo Borg Pisani executed, Times of Malta 29 Nov 1942.jpg|220px]] |tip=Gazzetta ta' kuljum |proprjetarju=Allied Newspapers Limited |editur=Herman Grech, Mark Wood, Bertrand Borg |fundazzjoni=1935 |politika=[[Liberaliżmu]] |lingwa=[[Lingwa Ingliż|Ingliż]] |sit_elettroniku=[https://www.timesofmalta.com/ www.timesofmalta.com] }} It-'''''Times of Malta''''' hija gazzetta ta' kuljum bl-Ingliż [[Malta|f'Malta]]. Imwaqqfa fl-1935, minn [[Gerald Strickland|Lord u Lady Strickland]] u t-tifla ta' Lord Strickland, [[Mabel Strickland|Mabel]], hija l-eqdem gazzetta ta' kuljum li għadha fiċ-ċirkolazzjoni f'Malta. Għandha l-iktar ċirkolazzjoni wiesgħa <ref>{{Ċita web|url=https://www.eurotopics.net/en/148834/times-of-malta|titlu=European Press Roundup - Times of Malta|sit=Euro Topics|lingwa=Ingliż|data-aċċess=3 Ġunju 2021}}</ref> u hija meqjusa bħala l-[[Gazzetta tad-diska|gazzetta rekord]] ta' kuljum tal-istampa Maltija.<ref>{{Ċita web|url=https://www.eurotopics.net/en/148825/the-malta-independent|titlu=European Press Roundup - The Malta Independent|sit=Euro Topics|lingwa=Ingliż|data-aċċess=3 Ġunju 2021}}</ref> Il-gazzetta hija ppubblikata minn Allied Newspapers Limited li hija proprjetà tal-Fondazzjoni Strickland, trust ta' karità mwaqqfa minn [[Mabel Strickland]] fl-1979 biex tikkontrolla l-maġġoranza tal-kumpanija.<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/strickland-foundation-celebrates-25th-anniversary.115416|titlu=Strickland Foundation celebrates 25th anniversary|kunjom=Busuttil|isem=Cynthia|data=12 Awwissu 2004|sit=Times of Malta|lingwa=Ingliż|data-aċċess=3 Ġunju 2021}}</ref> == Storja == L-istorja ta' ''The Times'' of Malta hija marbuta ma' dik tad-dar tal-pubblikazzjoni tagħha, Allied Newspapers Limited. Din l-istituzzjoni għandha storja li tmur lura għas-snin 20, meta kienet pijuniera fil-ġurnaliżmu u l-industrija tal-istampar f'Malta. Kollox beda bil-pubblikazzjoni, minn [[Gerald Strickland]], tal-ewwel gazzetta ta' Malta filgħaxija bil-Malti, ''Il-Progress''. Din kienet erba' paġni kuljum bl-uffiċċji tal-istampar tagħha stess f'dak li dak iż-żmien kien 10A, Strada Reale, il-[[Valletta|Belt]]. L-isem "Progress" jinżamm sal-lum mill-oħt kummerċjali ta' Allied Newspapers Limited, Progress Press Company Limited, iffurmata fl-1946. <ref>https://www.timesofmalta.com/articles/view/20080430/news/from-the-beginning.206197</ref> Il-ġurnaliżmu bilingwi, [[Lingwa Maltija|bil-Malti]] u [[Lingwa Ingliża|bl-Ingliż]], ġie introdott f'Malta bil-pubblikazzjoni, fit-3 ta' Frar 1922, ta' suppliment bl-Ingliż għal ''Il-Progress''. ''It-Times of Malta'' u ''Il-Progress'' damu sal-1 ta' Marzu 1929. Is-suppliment Ingliż imbagħad sar ''The Times of Malta Weekly'' (prekursur ta' ''The Sunday Times of Malta'' ). In-naħa Maltija kienet imsemmija ''Ix-Xemx'', aktar tard inbidlet għal ''Id-Dehen'' u wara għadha għal ''Il-Berqa'', ippubblikata għall-ewwel darba fid-29 ta' Jannar 1932. ''Il-Berqa'' waqaf mill-pubblikazzjoni fit-30 ta' Novembru 1968. Fi Frar 1931, Progress Press marret minn Strada Reale għal 341, Triq San Pawl, il-Belt, sa ftit ilu s-sit ta' Allied Newspapers Limited, magħrufa wkoll bħala ''Strickland House'' . Hekk kif il-qarrejja tas-suppliment bl-Ingliż għal ''Il-Progress'' telgħu, Lord Strickland malajr ra li kien hemm lok għal kuljum bl-Ingliż. Dan jiġri sakemm il-pubblikazzjoni l-ġdida kisbet u żammet standard għoli ta' servizz pubbliku fl-informazzjoni. L-ewwel ħarġa ta' ''The Times of Malta'' ġiet ippubblikata b'kooperazzjoni sħiħa mal-MI5 Ingliża fis-7 ta' Awwissu 1935 taħt sħab tal-gwerra li jheddu hekk kif l-[[Italja]] ppjanat l-invażjoni tal-Abissinja, li bdiet f'Ottubru ta' dik is-sena. Fit-2 ta' Settembru 1935, [[Mabel Strickland]], li kienet membru fundatur ta' Allied Malta Newspapers Limited u kienet tifforma parti mill-ewwel Bord tad-Diretturi, saret l-ewwel editur ta' ''The Times of Malta''. Hija editjat ukoll ''The Sunday Times of Malta'' mill-1935 sal-1950 meta kienet segwita mill-mibki George Sammut li rtira fl-1966. Anthony Montanaro kien l-editur li jmiss. Huwa rtira fl-1 ta' Marzu 1991 u rnexxa minn Laurence Grech. Fis-6 ta' Awwissu 1960, il-25 anniversarju ta' ''The Times of Malta'', Strickland kiteb li ''The Times of Malta'', waqt li oriġinarjament kienet il-karta tal-partit politiku Kostituzzjonali, saret gazzetta nazzjonali. Id-dokument rebaħ għalih innifsu reputazzjoni ta' rappurtar oġġettiv waqt li żamm l-opinjoni editorjali tiegħu miżmuma b'mod qawwi. L-editur ta' Strickland kopra s-snin diffiċli tat-Tieni Gwerra Dinjija. Minkejja dan, l-ebda gazzetta li tifforma parti mill-Grupp qatt ma tilfet xi kwistjoni minkejja l-ibbumbardjar kontinwu u ħafna nuqqasijiet fis-snin tal-assedju bejn l-1940 u l-1943. Il-bini ġie bbumbardjat darbtejn, u rċieva daqqa diretta fis-7 ta' April 1942, meta twaqqgħu sittax-il kamra iżda ħelsu l-magni tal-istampar.  Thomas Hedley ħa l-kariga ta' editur minn Strickland fl-1950. Huwa editja l-karta permezz tas-snin trawmatiċi tal-bidla politika u industrijali li laħqu l-quċċata tagħhom fl-Indipendenza ta' Malta fl-1964. Taħt l-editur ta' Charles Grech Orr, ''The Times'' żammet it-tradizzjoni li qatt ma titlef xi kwistjoni meta ntlaqtet darbtejn minn azzjoni industrijali fl-1973 u meta ħruq politiku ħaraq il-bini fil-15 ta' Ottubru 1979. Dik id-data saret magħrufa bħala "[[Black Monday (Malta)|Black Monday]]". Quddiem periklu serju, l-editur u l-istaff tiegħu kellhom jabbandunaw il-bini. L-istampar tal-karta tal-jum ta' wara kompla fi stamperija oħra, [[In-Nazzjon|Independence Press]]. Il-karta kienet barra fit-triq bħas-soltu l-għada filgħodu, imnaqqsa fid-daqs iżda trijonf għal-libertà tal-espressjoni. Matul dawn l-aħħar 10 snin, il-websajt tagħha timesofmalta.com saret is-sors primarju tal-aħbarijiet f'Malta u wieħed mill-websajts ewlenin tal-aħbarijiet fil-Mediterran. F'Ġunju 2019, Herman Grech inħatar editur kap, editur online ta' Bertrand Borg u editur stampat ta' Mark Wood. F'Marzu 2021, Adrian Hillman, l-eks direttur tal-Grupp Alleat u Vince Buhagiar, l-eks president tal-Progress Press ġew akkużati fil-qorti b'diversi reati ta' frodi u ħasil ta' flus. Huwa allegat li Hillman u Buhagiar ikkonfoffaw ma' Keith Schembri, l-eks Kap tal-Persunal tal-Prim Ministru [[Joseph Muscat]], biex jiffrodaw lil Progress Press b'madwar € 5.5 miljun billi jonfħu l-prezzijiet tal-makkinarju mixtri mill-kumpanija Kasco ta' Schembri u jaqsmu l-profitti bejniethom.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Agius|isem=Matthew|data=26 Marzu 2021|titlu=Progress Press defrauded of millions by two of its own directors and Keith Schembri|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/court_and_police/108594/live_keith_schembri_in_court_on_charges_of_corruption_money_laundering_and_false_testimony_progress_press_defrauded#.YF5dZa_7Q2w/|pubblikazzjoni=MaltaToday|data-aċċess=3 Ġunju 2021}}</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Times of Malta]] [[Kategorija:Gazzetti Maltin]] <references /> 89266v3hkqe3ord1udhykmv4tkw5mfd 0 26903 279227 268455 2022-08-17T06:30:53Z Trigcly 17859 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Lady Liberty under a blue sky (cropped).jpg|daqsminuri|L-Istatwa tal-Libertà]] L-'''Istatwa tal-Libertà''' ('''''Il-Libertà Tillumina d-Dinja''';'' bl-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]]: ''Liberty Enlightening the World''; bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''La Liberté éclairant le monde'') hija [[skultura]] Neoklassika kolossali u [[monument]] fuq il-Gżira tal-Libertà fil-Port tal-[[Belt ta' New York]], l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]]. L-[[Statwa|istatwa]] tar-ram, li kienet rigal mill-poplu [[Franza|Franċiż]] lill-poplu Amerikan, ġiet iddisinjata mill-iskultur Franċiż [[Frédéric Auguste Bartholdi]] u l-qafas tal-metall tagħha nbena minn [[Gustave Eiffel]]. L-istatwa ġiet iddedikata fit-28 ta' Ottubru 1886. L-istatwa hija figura ta' ''Libertas'', alla femminili [[Imperu Ruman|Rumana]] mlibbsa tal-libertà. F'idha l-leminija għandha torċa li żżomm fuq rasha, u f'idha x-xellugija ġġorr ''tabula ansata'' bl-iskrizzjoni <small>JULY IV MDCCLXXVI</small> (l-4 ta' Lulju 1776 bl-ittri numeriċi Rumani), li hija d-data tad-Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Istati Uniti. Ma' saqajha hemm qajd u katina mkissrin u tidher qisha miexja 'l quddiem, bħala kommemorazzjoni tal-abolizzjoni nazzjonali reċenti tal-[[Skjavitù|jasar]]. Wara li ġiet iddedikata, l-istatwa saret ikona tal-libertà u tal-Istati Uniti, u titqies bħala simbolu ta' merħba lill-immigranti li jaslu bil-baħar. Bartholdi kien ispirat mill-professur tal-[[Dritt|liġi]] u politiku Franċiż, [[Édouard René de Laboulaye]], li jingħad li fl-1865 ikkummenta li kwalunkwe monument li jinbena biex ifakkar l-indipendenza tal-Istati Uniti kellu jkun proġett konġunt bejn il-poplu Franċiż u dak tal-Istati Uniti. Il-Gwerra bejn Franza u l-[[Prussja]] dewmet il-progress sal-1875, meta Laboulaye ppropona li l-Franċiżi jiffinanzjaw l-istatwa u l-Istati Uniti jipprovdu s-sit u jibnu l-pedestall. Bartholdi ikkompleta r-ras u l-id bit-torċa qabel ma l-istatwa ġiet iddisinjata għalkollox, u dawn il-biċċiet intwerew lill-pubbliku fil-wirjiet internazzjonali ta' dak iż-żmien. L-id bit-torċa ntweriet fil-Wirja Ċentenarja f'[[Philadelphia]] fl-1876, u f'Madison Square Park f'Manhattan mill-1876 sal-1882. Il-ġbir ta' fondi kien iebes, speċjalment għall-Amerikani, u sal-1885 ix-xogħol fuq il-pedestal affaċċja nuqqas ta' fondi. Il-pubblikatur [[Joseph Pulitzer]], ta' ''New York World'', nieda kampanja ta' donazzjonijiet biex il-proġett jitlesta u attira lil iktar minn 120,000 kontributur, li l-biċċa l-kbira minnhom taw inqas minn dollaru. L-istatwa nbniet fi Franza, ġiet ittrasportata f'kaxxi kbar, u ġiet assemblata fuq il-pedestall li kien tlesta fil-gżira li dak iż-żmien kien jisimha l-Gżira ta' Bedloe. It-tlestija tal-istatwa ġiet iċċelebrata bl-ewwel parata bil-konfetti fi New York u b'ċerimonja ta' dedika ppresjeduta mill-President [[Grover Cleveland]]. L-istatwa kienet amministrata mill-Bord tal-Fanali tal-Istati Uniti sal-1901 u mbagħad mid-Dipartiment tal-Gwerra; mill-1933 ġiet amministrata mis-Servizz tal-Parks Nazzjonali bħala parti mill-Monument Nazzjonali tal-Istatwa tal-Libertà, u hija attrazzjoni turistika ewlenija. L-aċċess pubbliku għall-gallarija mad-dawra tat-torċa tneħħa mill-1916. == Disinn u proċess tal-kostruzzjoni == [[Stampa:Disc Sol BM GR1899.12-1.2.jpg|daqsminuri|L-alla Rumana ''Libertas'' u ''Sol Invictus'' ("Ix-Xemx Mhux Maħkuma") murija hawnhekk influwenzaw id-disinn tal-Istatwa tal-Libertà.]] === Oriġini === Skont is-Servizz tal-Parks Nazzjonali, l-idea ta' monument ippreżentat mill-poplu Franċiż lill-poplu tal-Istati Uniti ġiet proposta għall-ewwel darba minn Édouard René de Laboulaye, il-President tas-Soċjetà Franċiża Kontra l-Jasar u ħassieb politiku prominenti u importanti fi żmienu. Il-proġett imur lura għal konversazzjoni fin-nofs tal-1865 bejn Laboulaye, abolizzjonist akkanit, u Frédéric Bartholdi, skultur. F'konversazzjoni wara ċena fid-dar tiegħu ħdejn [[Versailles]], Laboulaye, li kien ferm favur l-Unjoni fil-[[Gwerra Ċivili Amerikana]], jingħad li qal: "Kwalunkwe monument li jinbena fl-Istati Uniti biex ifakkar l-indipendenza tagħhom għandu jkun proġett konġunt bejn il-poplu Franċiż u dak tal-Istati Uniti".<ref>Harris, Jonathan (1985). ''A Statue for America: The First 100 Years of the Statue of Liberty''. New York City: Four Winds Press (a division of Macmillan Publishing Company). ISBN <bdi>978-0-02-742730-1</bdi>. pp. 7-9.</ref> Madankollu, is-Servizz tal-Park Nazzjonali, f'rapport tas-sena 2000, sostna li din kienet leġġenda li tmur lura għal fuljett tal-ġbir tal-fondi tal-1885, u li l-istatwa x'aktarx li bdiet tinħadem fl-1870.<ref>{{Ċita web|url=https://www.nps.gov/stli/learn/historyculture/black-statue-of-liberty.htm|titlu=Black Statue of Liberty - Summary Report - Statue Of Liberty National Monument (U.S. National Park Service)|kunjom=Isl|isem=Mailing Address: Liberty|kunjom2=York|isem2=New|kunjom3=Us|isem3=NY 10004 Phone:363-3200 Contact|sit=www.nps.gov|lingwa=en|data-aċċess=2021-07-19}}</ref> F'esej ieħor disponibbli online fuq is-sit web tiegħu, is-Servizz tal-Parks Nazzjonali ssuġġerixxa li Laboulaye ried jonora r-rebħa tal-Unjoni u l-konsegwenzi tagħha, peress li "Bl-abolizzjoni tal-jasar u r-rebħa tal-Unjoni fil-Gwerra Ċivili fl-1865, ix-xewqat ta' Laboulaye għal-libertà u d-demokrazija kienu qed isiru realtà fl-Istati Uniti. Sabiex dan il-kisbiet jiġu onorati, Laboulaye ppropona li jinbena rigal għall-Istati Uniti f'isem Franza. Laboulaye kien qed jittama li billi jiġbed l-attenzjoni għall-kisbiet reċenti tal-Istati Uniti, il-poplu Franċiż seta' jiġi ispirat biex jappella għad-demokrazija tiegħu stess fid-dawl tal-monarkija repressiva".<ref>{{Ċita web|url=https://www.nps.gov/stli/learn/historyculture/abolition.htm|titlu=Abolition - Statue Of Liberty National Monument (U.S. National Park Service)|kunjom=Isl|isem=Mailing Address: Liberty|kunjom2=York|isem2=New|kunjom3=Us|isem3=NY 10004 Phone:363-3200 Contact|sit=www.nps.gov|lingwa=en|data-aċċess=2021-07-19}}</ref> Skont l-iskultur Frédéric Auguste Bartholdi, li iktar 'il quddiem irrakkonta l-ġrajja, il-kumment allegat ta' Laboulaye ma kienx maħsub bħala proposta, iżda kien ta' ispirazzjoni għal Bartholdi. Minħabba n-natura repressiva tar-reġim ta' [[Napuljun III]], Bartholdi ma ħa l-ebda azzjoni immedjata fir-rigward tal-idea għajr li jiddiskutiha ma' Laboulaye. Bartholdi xorta waħda kellu ħafna x'jagħmel bi proġetti oħra; fl-aħħar tas-snin 60 tas-seklu 19, huwa tħaddet ma' [[Isma'il Pasha]], il-Kediv tal-[[Eġittu]], u ressaqlu pjanta biex jibnilu l-''Progress'' jew l-''Eġittu li Jdawwal lill-Asja'', fanal enormi bl-għamla ta' ''fellah'' jew raħħala Eġizzjana femminili tal-qedem, imlibbsa u b'torċa mixgħula f'idejha, fid-daħla tat-Tramuntana tal-[[Kanal ta’ Suez|Kanal ta' Suez]] f'[[Port Said]].<ref>{{Ċita web|url=https://oi.uchicago.edu/sites/oi.uchicago.edu/files/uploads/shared/docs/danh_vo_labels.pdf|titlu=The Statue of Liberty and its Ties to the Middle East|kunjom=University of Chicago}}</ref> Tfasslu skizzi u mudelli tax-xogħol propost, għalkemm l-opra qatt ma twettqet. Kien hemm preċedent Klassiku għall-proposta ta' Suez, il-[[Koloss ta’ Rodi|Koloss ta' Rodi]]: statwa antika tal-bronż tal-alla Grieg tax-[[xemx]], Helios. Din l-istatwa jingħad li kienet tlaħħaq għoli ta' iktar minn 100 pied (30 metru), u bl-istess mod kienet tinsab fid-daħla tal-port u kellha dawl li kien jiggwida lill-vapuri.<ref>Harris, Jonathan (1985). ''A Statue for America: The First 100 Years of the Statue of Liberty''. New York City: Four Winds Press (a division of Macmillan Publishing Company). ISBN <bdi>978-0-02-742730-1</bdi>. pp. 7-8.</ref> Kemm il-Kediv u Lesseps irrifjutaw l-istatwa proposta minn Bartholdi, minħabba li kienet se tiswa wisq flus. Minflok inbena l-Fanal ta' Port Said minn [[François Coignet]] fl-1869.<ref>Karabell, Zachary (2003). ''Parting the desert: the creation of the Suez Canal''. Alfred A. Knopf. p. 243. ISBN <bdi>0-375-40883-5</bdi>.</ref> Kwalunkwe proġett kbir kompla jiddewwem mill-Gwerra bejn Franza u l-Prussja, li fiha Bartholdi serva bħala Maġġur tal-milizja. Fil-gwerra, Napuljun III nqabad u tneħħa minn re. Il-provinċja tat-twelid ta' Barthold, [[Alsace]], intrebħet mill-Prussi, u fi Franza ġiet stabbilita repubblika iktar liberali. Peress li Bartholdi kien qed jippjana vjaġġ lejn l-Istati Uniti, hu u Laboulaye ddeċidew li kien wasal iż-żmien biex jiddiskutu l-idea ma' Amerikani influwenti.<ref>Khan, Yasmin Sabina (2010). ''Enlightening the World: The Creation of the Statue of Liberty''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN <bdi>978-0-8014-4851-5</bdi>. pp. 60-61.</ref> F'Ġunju 1871, Bartholdi qasam l-[[Oċean Atlantiku]], b'ittri ta' introduzzjoni ffirmati minn Laboulaye.<ref>Moreno, Barry (2000). ''The Statue of Liberty Encyclopedia''. New York City: Simon & Schuster. ISBN <bdi>978-0-7385-3689-7</bdi>. pp. 39-40.</ref> [[Stampa:2014-09-15 16-14-55 lion-belfort.jpg|xellug|daqsminuri|267x267px|''L-Iljun ta' Belfort'' ta' Bartholdi, 1880]] Malli wasal fil-Port ta' New York, Bartholdi ffoka fuq il-Gżira ta' Bedloe (li issa tissejjaħ il-Gżira tal-Libertà) bħala s-sit għall-istatwa, għaliex baqa' milqut mill-fatt li l-bastimenti kollha li kienu jaslu New York kellhom ibaħħru ħdejha. Kien kuntent li jsir jaf li l-gżira kellu s-sjieda tagħha l-gvern tal-Istati Uniti—kienet ġiet ċeduta fil-Leġiżlatura tal-Istat ta' New York fl-1800 għad-difiża tal-port. Għalhekk, kif spjega fl-ittra tiegħu lil Laboulaye, il-gżira kienet "art komuni għall-istati kollha".<ref>Harris, Jonathan (1985). ''A Statue for America: The First 100 Years of the Statue of Liberty''. New York City: Four Winds Press (a division of Macmillan Publishing Company). ISBN <bdi>978-0-02-742730-1</bdi>. pp. 12-13.</ref> Apparti li ltaqa' ma' bosta nies influwenti minn New York, Bartholdi żar il-President [[Ulysses S. Grant]], li assigurah li ma kienx se jkun diffiċli għalih li jikseb is-sit għall-istatwa.<ref>Khan, Yasmin Sabina (2010). ''Enlightening the World: The Creation of the Statue of Liberty''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN <bdi>978-0-8014-4851-5</bdi>. pp. 102-103.</ref> Bartholdi qasam minn naħa għall-oħra tal-Istati Uniti darbtejn bil-ferrovija, u ltaqa' ma' ħafna Amerikani li hu ħaseb li se jkunu favur il-proġett. Iżda baqa' mħasseb li l-opinjoni popolari fuq iż-żewġ naħat tal-Atlantiku ma kinitx se tappoġġa biżżejjed il-proposta, u hu u Laboulaye ddeċidew li jistennew qabel ma jvaraw kampanja pubblika.<ref>Harris, Jonathan (1985). ''A Statue for America: The First 100 Years of the Statue of Liberty''. New York City: Four Winds Press (a division of Macmillan Publishing Company). ISBN <bdi>978-0-02-742730-1</bdi>. pp. 16-17.</ref> Bartholdi għamel l-ewwel mudell tal-kunċett tiegħu fl-1870. L-iben ta' ħabib ta' Bartholdi, l-artist tal-Istati Uniti [[John LaFarge]], iktar 'il quddiem sostna li Bartholdi għamel l-ewwel skizzi għall-istatwa matul iż-żjara tiegħu fl-Istati Uniti fl-Istudjo ta' Rhode Island ta' La Farge. Bartholdi kompla jiżviluppa l-kunċett wara li rritorna fi Franza.<ref>Khan, Yasmin Sabina (2010). ''Enlightening the World: The Creation of the Statue of Liberty''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN <bdi>978-0-8014-4851-5</bdi>. p. 85.</ref> Huwa ħadem ukoll fuq għadd ta' skulturi ddisinjati biex isaħħu l-patrijottiżmu Franċiż wara t-telfa kontra l-Prussi. Waħda minn dawn l-iskulturi kienet skultura monumentali ta' [[Iljun|ljun]] mnaqqxa fil-blat ramli taħt il-[[fortizza]] ta' Belfort, li kienet irreżistiet kontra assedju tal-Prussja matul tliet xhur sħaħ. L-iskultura tal-iljun, twila 73 pied (22 metru) u għolja n-nofs, toħroġ fid-dieher kwalità emozzjonali li hija karatteristika tar-[[Romantiċiżmu]], xi ħaġa li Bartholdi iktar 'il quddiem ta lill-Istatwa tal-Libertà.<ref>Harris, Jonathan (1985). ''A Statue for America: The First 100 Years of the Statue of Liberty''. New York City: Four Winds Press (a division of Macmillan Publishing Company). ISBN <bdi>978-0-02-742730-1</bdi>. pp. 10-11.</ref> === Disinn, stil u simboliżmu === [[Stampa:Indian princess and Columbia.jpg|daqsminuri|281x281px|Detall minn affresk tal-1855-1856 ta' [[Constantino Brumidi]] fil-Capitol Building f'[[Washington D.C.|Washington, D.C.]], li juri ż-żewġ simboli bikrin tal-Amerka: Columbia (xellug) u l-prinċipessa Indjana (lemin).]] Bartholdi u Laboulaye kkunsidraw kif setgħu jesprimu bl-aqwa mod l-idea tal-libertà Amerikana.<ref name=":1">Sutherland, Cara A. (2003). ''The Statue of Liberty''. New York City: Barnes & Noble Books. ISBN <bdi>978-0-7607-3890-0</bdi>. pp. 17-19.</ref> Fl-istorja Amerikana bikrija, żewġ figuri femminili spiss kienu jintużaw bħala simboli kulturali tan-nazzjon.<ref>Bodnar, John (2006). "Monuments and Morals: The Nationalization of Civic Instruction". In Warren, Donald R.; Patrick, John J. (eds.). ''Civic and Moral Learning in America''. Macmillan. pp. 212–214. ISBN <bdi>978-1-4039-7396-2</bdi>.</ref> Wieħed minn dawk is-simboli, Columbia ppersonifikata, kienet tiġi identifikata mal-Istati Uniti bl-istess mod kif Britannia kienet tiġi identifikata mar-[[Renju Unit]], u Marianne kienet tiġi identifikata ma' Franza. Columbia kienet ħadet post il-personifikazzjoni Ewropea tradizzjonali tal-Amerka bħala "prinċipessa Indjana", li kienet saret titqies bħala personifikazzjoni mhux ċivili u dispreġjattiva fil-konfront tal-Amerikani. Il-figura femminili sinifikanti l-oħra fil-[[kultura]] Amerikana kienet ir-rappreżentazzjoni tal-Libertà, li oriġinat minn ''Libertas'', l-alla femminili tal-libertà li kienet tiġi meqjuma b'mod wiesa' f'Ruma tal-qedem, speċjalment fost l-ilsiera emanċipati. Figura tal-Libertà kienet tidher fuq il-biċċa l-kbira tal-muniti Amerikani ta' dak iż-żmien, u rappreżentazzjonijiet tal-Libertà kienu jidhru f[[L-Arti|l-arti]] popolari u ċivika, inkluż l-''Istatwa tal-Libertà'' ta' [[Thomas Crawford]] (1863) fuq il-koppla tal-Capitol Building tal-Istati Uniti.<ref name=":1" /> Id-disinn tal-istatwa jevoka ikonografija li hija evidenti fl-istorja tal-qedem, inkluż l-alla femminili Eġizzjana Isis, l-alla Griega tal-qedem bl-istess isem, il-Columbia Rumana u l-ikonografija [[Kristjaneżmu|Kristjana]] tal-[[Santa Marija|Verġni Marija]].<ref>''The encyclopedia of ancient history''. Bagnall, Roger S. Malden, MA: Wiley-Blackwell. 2013. ISBN <bdi>978-1-4051-7935-5</bdi>.</ref><ref>Roberts, J. M. (John Morris), 1928-2003. (1993). ''History of the world''. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-521043-3.</ref> L-artisti tas-sekli 18 u 19 kienu jagħmlu ħilithom biex iqanqlu l-ideali Repubblikani u għaldaqstant kienu spiss jużaw rappreżentazzjonijiet ta' ''Libertas'' bħala simbolu allegoriku. Figura tal-Libertà dehret ukoll fuq is-Siġill il-Kbir ta' Franza. Madankollu, Bartholdi u Laboulaye evitaw li jużaw xbieha rivoluzzjonarja tal-libertà bħal dik ta' [[Eugène Delacroix]] f' ''Il-Libertà Tmexxi lin-Nies'' (1830). F'din il-[[pittura]], li tikkommemora r-Rivoluzzjoni ta' Franza f'Lulju, il-Libertà nofsha mlibbsa tmexxi grupp armat ta' nies fuq l-iġsma tal-mejtin fil-battalja. Laboulaye ma kellu l-ebda simpatija għar-rivoluzzjoni, u b'hekk il-figura ta' Bartholdi kienet imlibbsa kollha kemm hi. Minflok l-impressjoni tal-vjolenza fix-xogħol ta' Delacroix, Bartholdi xtaq jagħti lill-istatwa dehra paċifika u għażel li jagħmilha żżomm torċa f'idha, li tirrappreżenta l-progress.<ref>Turner, Jane (2000). ''The Grove Dictionary of Art: From Monet to Cézanne : Late 19th-century French Artists''. Oxford University Press US. p. 10. ISBN <bdi>978-0-312-22971-9</bdi>.</ref> [[Stampa:Freedom 1.jpg|xellug|daqsminuri|''L-Istatwa tal-Libertà'' ta' Thomas Crawford (1854-1857) fuq il-quċċata tal-koppla tal-Capitol Building tal-Istati Uniti.]] L-istatwa ta' Crawford ġiet iddisinjata fil-bidu tas-snin 50 tas-seklu 19. Oriġinarjament kellha tingħata ''pileus'', ix-xedd ir-ras li kien jingħata lill-ilsiera emanċipati f'Ruma tal-qedem. Is-Segretarju tal-Gwerra [[Jefferson Davis]], min-Nofsinhar tal-Istati Uniti li iktar 'il quddiem sar President tal-Istati Konfederati tal-Amerka, kien imħasseb li l-''pileus'' jitqies bħala simbolu abolizzjonista. Huwa ordna li jinbidel f'elmu.<ref>Khan, Yasmin Sabina (2010). ''Enlightening the World: The Creation of the Statue of Liberty''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN <bdi>978-0-8014-4851-5</bdi>. pp. 96-97.</ref> Il-figura ta' Delacroix liebsa ''pileus'', u Bartholdi għall-ewwel ikkunsidra li jlibbes wieħed lill-figura tiegħu wkoll. Minflok, huwa għażel li jlibbisha dijadema jew kuruna fuq rasha.<ref>Khan, Yasmin Sabina (2010). ''Enlightening the World: The Creation of the Statue of Liberty''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN <bdi>978-0-8014-4851-5</bdi>. pp. 105-108.</ref> B'hekk, huwa evita referenza għal Marianne, li dejjem tkun liebsa ''pileus''.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Blume|isem=Mary|kunjom2=Tribune|isem2=International Herald|data=2004-07-16|titlu=The French icon Marianne à la mode|url=https://www.nytimes.com/2004/07/16/style/the-french-icon-marianne-la-mode.html|lingwa=en-US|data-aċċess=2021-07-19}}</ref> Is-seba' raġġi donnhom jiffurmaw raġġiera.<ref>{{Ċita web|url=https://www.nps.gov/stli/planyourvisit/get-the-facts.htm|titlu=Frequently Asked Questions About the Statue of Liberty - Statue Of Liberty National Monument (U.S. National Park Service)|kunjom=Isl|isem=Mailing Address: Liberty|kunjom2=York|isem2=New|kunjom3=Us|isem3=NY 10004 Phone:363-3200 Contact|sit=www.nps.gov|lingwa=en|data-aċċess=2021-07-19}}</ref> Dawn jevokaw ix-xemx, is-seba' ibħra, u s-seba' kontinenti, u jirrappreżentaw mezz ieħor, apparti t-torċa, li permezz tiegħu l-Libertà tillumina lid-dinja.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20111211170107/http://www.usmint.gov/mint_programs/$1coin/?flash=yes&action=reverse|titlu=The United States Mint Coins and Medals Program|data=2011-12-11|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-07-19}}</ref> Il-mudelli bikrin ta' Bartholdi kienu kollja simili bħala kunċett: figura femminili bi stil Neoklassiku li tirrappreżenta l-libertà, liebsa ''stola'' u ''pella'' (libsa u mantar, li kienu rappreżentazzjonijiet komuni tal-allat Rumani) b'torċa mixgħula f'idha u fuq rasha. Skont ir-rakkonti popolari, il-wiċċ kien ġie mmudellat fuq dak ta' [[Charlotte Beysser Bartholdi]], omm l-iskultur<ref>Moreno, Barry (2000). ''The Statue of Liberty Encyclopedia''. New York City: Simon & Schuster. ISBN <bdi>978-0-7385-3689-7</bdi>. pp. 52-53, 55, 87.</ref>, iżda [[Regis Huber]], il-[[kuratur]] tal-Mużew ta' Bartholdi ġie rreġistrat isostni li din, fost spekulazzjonijiet oħra, ma għandha l-ebda bażi.<ref>Interviewed for Watson, Corin. ''Statue of Liberty: Building a Colossus'' (TV documentary, 2001).</ref> Huwa ddisinja l-figura b'fattizzi b'saħħithom u mhux ikkumplikati, u dawn kellhom joħolqu kuntrast tajjeb mal-pożizzjoni drammatika tal-istatwa fil-port u l-passiġġieri fuq il-bastimenti li jidħlu fil-Bajja ta' New York kienu jkunu jistgħu jesperjenzaw perspettiva tinbidel fuq l-istatwa fi triqithom lejn Manhattan. Huwa taha fattizzi klassiċi sodi u applika mmudellar issimplifikat, bħala riflessjoni tal-iskala enormi tal-proġett u l-iskop solenni tiegħu. Bartholdi kiteb dwar it-teknika tiegħu:<blockquote>L-uċuħ għandhom ikunu wesgħin u sempliċi, definiti minn disinn sod u ċar, aċċentwati fil-postijiet importanti. It-tkabbir tad-dettalji jew il-multipliċità tagħhom għandha tqanqal il-biża'. Bl-esaġerazzjoni tal-forom, sabiex ikunu ferm iktar viżibbli, jew bl-arrikkiment tagħhom bid-dettalji, nispiċċaw neqirdu l-proporzjon tax-xogħol. Finalment, il-mudell, bħad-disinn, għandu jkollu karattru fil-qosor, pereżempju wieħed li jagħtik idea fuq fuq. Huwa neċessarju biss li dan il-karattru għandu jkun frott ir-rieda u l-istudju, u li l-artist, ikkonċentrat fuq l-għarfien tiegħu, għandu jsib il-forma u l-linja fis-sempliċità kbira tagħha.<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Bartholdi|isem=Frédéric Auguste|data=1984|titlu=The Statue of Liberty enlightening the world|url=http://archive.org/details/statuelibertyen00bartgoog|pubblikatur=New York : New York Bound}}</ref></blockquote> [[Stampa:Liberty-statue-from-behind.jpg|daqsminuri|293x293px|Il-Libertà tidher b'sieqha l-leminija olzata, u dan juri li qisha miexja 'l quddiem fuq qajd u katina mkissrin.]] Bartholdi għamel alterazzjonijiet fid-disinn skont l-evoluzzjoni tal-proġett. Huwa kkunsidra li l-Libertà żżomm katina mkissra f'idha, iżda ddeċieda li din l-għażla kienet tifred wisq dak iż-żmien wara l-Gwerra Ċivili. L-istatwa minflok miexja fuq katina mkissra, nofsha moħbija bl-ilbies tagħha u diffiċli taraha mill-art.<ref name=":2">Khan, Yasmin Sabina (2010). ''Enlightening the World: The Creation of the Statue of Liberty''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN <bdi>978-0-8014-4851-5</bdi>. pp. 108-111.</ref> Bartholdi inizjalment ma kienx ċert x'kien se jqiegħed fl-id ix-xellugija tal-Libertà; huwa ddeċieda li jagħtiha ''tabula ansata'', li ntużat biex tevoka l-kunċett tad-dritt.<ref>{{Ċita web|url=https://www.nps.gov/stli/faqs.htm|titlu=NPS - Page In-Progress|sit=www.nps.gov|data-aċċess=2021-07-19}}</ref> Għalkemm Bartholdi kien jammira ferm il-Kostituzzjoni tal-Istati Uniti, huwa għażel li jinkludi l-kitbiet <small>JULY IV MDCCLXXVI</small> fuq it-tavla, jiġifieri l-4 ta' Lulju 1776, u b'hekk id-data tad-Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-pajjiż ġiet assoċjata mal-kunċett tal-libertà.<ref name=":2" /> Bartholdi qanqal l-interess tal-ħabib u tal-mentor tiegħu, l-[[arkitett]] [[Eugène Viollet-le-Duc]], fil-proġett. Bħala kap inġinier, Viollet-le-Duc iddisinja moll tal-brikks fl-istatwa, u l-"qoxra" esterna tal-istatwa ġiet ankrata miegħu.<ref>Khan, Yasmin Sabina (2010). ''Enlightening the World: The Creation of the Statue of Liberty''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN <bdi>978-0-8014-4851-5</bdi>. p. 120.</ref> Wara konsultazzjonijiet mal-fonderija tax-xogħol tal-metall Gaget, Gauthier & Co., Viollet-le-Duc għażel il-metall tal-qoxra esterna tal-istatwa, magħmula minn folji tar-ram, u l-metodi biex isawwar l-istatwa, repoussé, fejn il-folji kienu jissaħħnu u mbagħad jingħataw id-daqqiet bl-imrietel tal-[[injam]].<ref>Khan, Yasmin Sabina (2010). ''Enlightening the World: The Creation of the Statue of Liberty''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN <bdi>978-0-8014-4851-5</bdi>. pp. 118, 125.</ref> Vantaġġ ta' din l-għażla kienet li l-istatwa kollha kienet se tkun ħafifa għall-volum tagħha, peress li r-ram kellu bżonn ikun oħxon 0.094 pulzieri (2.4 mm) biss. Bartholdi kien iddeċieda li l-għoli tal-istatwa kellu jkun kemm kemm 'il fuq minn 151 pied (46 metru), id-doppju tas-Sancarlone tal-[[Italja]] u l-istatwa [[Ġermanja|Ġermaniża]] ta' [[Arminju]], magħmula t-tnejn li huma bl-istess metodu.<ref>Harris, Jonathan (1985). ''A Statue for America: The First 100 Years of the Statue of Liberty''. New York City: Four Winds Press (a division of Macmillan Publishing Company). ISBN <bdi>978-0-02-742730-1</bdi>. p. 26.</ref> === Tħabbira u xogħol bikri === [[Stampa:Collossal hand and torch. Bartholdi's statue of "Liberty.", from Robert N. Dennis collection of stereoscopic views.jpg|daqsminuri|359x359px|Id-driegħ bit-torċa ta' Bartholdi]] Sal-1875, Franza kienet qed tgawdi minn stabbiltà politika mtejba u minn ekonomija li kienet qed tirkupra minn wara l-gwerra. Żieda fl-interess tal-Wirja Ċentenarja li kienet se ssir f'Philadelphia wasslet biex Laboulaye jiddeċiedi li kien wasal iż-żmien li jitlob appoġġ pubbliku.<ref>Khan, Yasmin Sabina (2010). ''Enlightening the World: The Creation of the Statue of Liberty''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN <bdi>978-0-8014-4851-5</bdi>. p. 121.</ref> F'Settembru 1875, huwa ħabbar il-proġett u l-formazzjoni tal-Unjoni Franċiża-Amerikana bħala l-fergħa tal-ġbir ta' fondi tiegħu. Bit-tħabbira, l-istatwa ngħatat l-isem ta' ''Il-Libertà Tillumina d-Dinja''.<ref>Khan, Yasmin Sabina (2010). ''Enlightening the World: The Creation of the Statue of Liberty''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN <bdi>978-0-8014-4851-5</bdi>. pp. 123-125.</ref> Il-Franċiżi kellhom jiffinanzjaw l-istatwa filwaqt li l-Amerikani kienu mistennija jħallsu għall-pedestall.<ref>Harris, Jonathan (1985). ''A Statue for America: The First 100 Years of the Statue of Liberty''. New York City: Four Winds Press (a division of Macmillan Publishing Company). ISBN <bdi>978-0-02-742730-1</bdi>. pp. 44-45.</ref> B'mod ġenerali, it-tħabbira pprovokat reazzjoni favorevoli fi Franza, minkejja li bosta Franċiżi baqgħu ma ħafruhiex lill-Istati Uniti talli ma ġewx jgħinuhom matul il-gwerra mal-Prussja.<ref name=":3">Khan, Yasmin Sabina (2010). ''Enlightening the World: The Creation of the Statue of Liberty''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN <bdi>978-0-8014-4851-5</bdi>. pp. 123-125.</ref> Il-monarkiċi Franċiżi kienu kontra l-istatwa, jekk xejn għaliex ġiet proposta mil-liberali Laboulaye, li reċentement kien ġie elett senatur għall-għomor.<ref>Harris, Jonathan (1985). ''A Statue for America: The First 100 Years of the Statue of Liberty''. New York City: Four Winds Press (a division of Macmillan Publishing Company). ISBN <bdi>978-0-02-742730-1</bdi>. pp. 44-45.</ref> Laboulaye organizza avvenimenti ddisinjati biex jappellaw għas-sinjuruni u għas-setgħana, inkluż spettaklu speċjali fl-Opera ta' [[Pariġi]] fil-25 ta' April 1876, b'kantata ġdida mill-[[kompożitur]] [[Charles Gounod]]. Din kien jisimha ''La Liberté éclairant le monde'', li hija l-verżjoni bil-Franċiż tal-isem imħabbar tal-istatwa.<ref name=":3" /> Inizjalment iffukata fuq l-elit, l-Unjoni rnexxielha tiġbor fondi mis-soċjetà Franċiża kollha. Taw sehemhom it-tfal tal-iskola u ċ-ċittadini ordinarji, kif ukoll 181 muniċipalità Franċiża. L-alleati politiċi ta' Laboulaye appoġġaw is-sejħa, u l-istess għamlu d-dixxendenti tal-kontinġent Franċiż fil-Gwerra tar-Rivoluzzjoni Amerikana. B'mod inqas idealistiku, il-kontribuzzjonijiet ġew ukoll mingħand dawk li ttamaw għall-appoġġ Amerikan fit-tentattiv Franċiż li jinbena l-[[Kanal ta’ Panama|Kanal ta' Panama]]. Ir-ram jaf ġie minn diversi sorsi u ftit minnu jingħad li ġie minn minjiera f'[[Visnes]], in-[[Norveġja]]<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20110916162327/http://www.norway.org/ARCHIVE/News/archive/1999/199904copper/|titlu=Sometimes truth is found in a pure copper ore|data=2011-09-16|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-07-19}}</ref>, għalkemm dan ma ġiex iddeterminat b'mod konklużiv wara l-ittestjar ta' xi kampjuni.<ref>{{Ċita web|url=https://cityroom.blogs.nytimes.com/2009/07/02/answers-about-the-statue-of-liberty-part-2/|titlu=Answers About the Statue of Liberty, Part 2|kunjom=Times|isem=The New York|data=2009-07-02|lingwa=en-US|data-aċċess=2021-07-19}}</ref> Skont [[Cara Sutherland]] fil-ktieb tagħha dwar l-istatwa għall-Mużew tal-Belt ta' New York, kienu meħtieġa 200,000 libbra (91,000 kg) biex l-istatwa tinbena, u l-industrijalista Franċiż tar-ram Eugène Secrétan ta donazzjoni ta' 128,000 libbra (58,000 kg) ta' ram.<ref>Sutherland, Cara A. (2003). ''The Statue of Liberty''. New York City: Barnes & Noble Books. ISBN <bdi>978-0-7607-3890-0</bdi>. p. 36.</ref> Għalkemm il-pjanijiet tal-istatwa ma kinux għadhom ġew finalizzati, Bartholdi kompla bil-produzzjoni tad-driegħ tal-lemin, bit-torċa fl-id, u tar-ras. Ix-xogħol inbeda fl-istudjo ta' Gaget, Gauthier & Co.<ref>Khan, Yasmin Sabina (2010). ''Enlightening the World: The Creation of the Statue of Liberty''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN <bdi>978-0-8014-4851-5</bdi>. pp. 126-128.</ref> F'Mejju 1876, Bartholdi vvjaġġa lejn l-Istati Uniti bħala membru tad-delegazzjoni Franċiża għall-Wirja Ċentenarja<ref>Bell, James B.; Abrams, Richard L. (1984). ''In Search of Liberty: The Story of the Statue of Liberty and Ellis Island''. Garden City, New York: Doubleday & Co. ISBN <bdi>978-0-385-19624-6</bdi>. p. 25.</ref>, u organizza t-turija ta' pittura enormi tal-istatwa f'New York bħala parti mill-festivitajiet Ċentenarji.<ref>Bell, James B.; Abrams, Richard L. (1984). ''In Search of Liberty: The Story of the Statue of Liberty and Ellis Island''. Garden City, New York: Doubleday & Co. ISBN <bdi>978-0-385-19624-6</bdi>. p. 26.</ref> Id-driegħ ma wasalx f'Philadelphia qabel Awwissu; minħabba li wasal tard, ma ġiex elenkat fil-katalgu tal-wirja, u filwaqt li xi rapporti identifikaw ix-xogħol bl-isem korrett, oħrajn sejħulha "Driegħ Kolossali" jew "Dawl Elettriku ta' Bartholdi". It-territorju tal-wirja kien fih għadd ta' xogħlijiet monumentali, inkluż funtana kbira ddisinjata minn Bartholdi, biex jiġbdu l-interess tan-nies li kienu jmorru fil-fieri.<ref>Khan, Yasmin Sabina (2010). ''Enlightening the World: The Creation of the Statue of Liberty''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN <bdi>978-0-8014-4851-5</bdi>. p. 130.</ref> Minkejja dan, id-driegħ kien popolari fl-aħħar jiem tal-wirja, u l-viżitaturi kien jitilgħu sal-gallarija tat-torċa biex jaraw it-territorju kollu tal-fiera.<ref name=":4">Harris, Jonathan (1985). ''A Statue for America: The First 100 Years of the Statue of Liberty''. New York City: Four Winds Press (a division of Macmillan Publishing Company). ISBN <bdi>978-0-02-742730-1</bdi>. p. 49.</ref> Wara li għalqet il-wirja, id-driegħ ġie ttrasportat lejn New York, fejn baqa' jintwera f'Madison Square Park għal diversi snin qabel ma ġie rritornat lil Franza biex jingħaqad mal-bqija tal-istatwa.<ref name=":4" /> Matul it-tieni vjaġġ tiegħu lejn l-Istati Uniti, Bartholdi indirizza għadd ta' gruppi dwar il-proġett, u ħeġġeġ il-formazzjoni ta' kumitati Amerikani tal-Unjoni Franċiża-Amerikana.<ref>Khan, Yasmin Sabina (2010). ''Enlightening the World: The Creation of the Statue of Liberty''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN <bdi>978-0-8014-4851-5</bdi>. p. 134.</ref> F'New York, f'[[Boston]], u f'Philadelphia ġew iffurmati kumitat għall-ġbir ta' fondi għall-ħlas tal-pedamenti u tal-pedestall.<ref>Bell, James B.; Abrams, Richard L. (1984). ''In Search of Liberty: The Story of the Statue of Liberty and Ellis Island''. Garden City, New York: Doubleday & Co. ISBN <bdi>978-0-385-19624-6</bdi>. p. 30.</ref> Il-grupp ta' New York eventwalment ħa l-ikbar responsabbiltà għall-ġbir ta' fondi Amerikan u spiss jiġi indikat bħala l-"Kumitat Amerikan".<ref>Moreno, Barry (2000). ''The Statue of Liberty Encyclopedia''. New York City: Simon & Schuster. ISBN <bdi>978-0-7385-3689-7</bdi>. p. 94.</ref> Wieħed mill-membri tiegħu kien [[Theodore Roosevelt]] meta kellu 19-il sena, il-gvernatur futur ta' New York u l-President futur tal-Istati Uniti. Fit-3 ta' Marzu 1877, fl-aħħar jum sħiħ tiegħu fl-uffiċċju, il-President Grant iffirma riżoluzzjoni konġunta li awtorizzat lill-President jaċċetta l-istatwa meta ġiet ippreżentata minn Franza u biex jintgħażel sit għaliha. Il-President [[Rutherford B. Hayes]], li beda l-mandat tiegħu l-għada, għażel lill-Gżira ta' Bedloe, kif kien ippropona Bartholdi.<ref>Khan, Yasmin Sabina (2010). ''Enlightening the World: The Creation of the Statue of Liberty''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN <bdi>978-0-8014-4851-5</bdi>. p. 135.</ref> === Kostruzzjoni fi Franza === [[Stampa:Head of the Statue of Liberty on display in a park in Paris (cropped).jpg|xellug|daqsminuri|Ir-ras tal-istatwa tintwera fil-Fiera Dinjija ta' Pariġi fl-1878.]] Malli reġa' lura f'Pariġi fl-1877, Bartholdi kkonċentra fuq it-tlestija ta' ras l-istatwa, li intweriet fil-Fiera Dinjija ta' Pariġi tal-1878. Il-ġbir ta' fondi kompla, u bdew jinbiegħu mudelli tal-istatwa. Ġew offruti wkoll biljetti biex wieħed ikun jista' jara l-attività tal-kostruzzjoni fl-istudjo ta' Gaget, Gauthier & Co. Il-gvern Franċiż awtorizza lotterija; fost il-premjijiet kien hemm platt tal-fidda u mudell tat-terrakotta tal-istatwa. Sal-aħħar tal-1879, kien inġabru xi 250,000 Frank Franċiż.<ref>Bell, James B.; Abrams, Richard L. (1984). ''In Search of Liberty: The Story of the Statue of Liberty and Ellis Island''. Garden City, New York: Doubleday & Co. ISBN <bdi>978-0-385-19624-6</bdi>. p. 32.</ref> Ir-ras u d-driegħ kienu nbnew bl-assistenza ta' Viollet-le-Duc, li marad fl-1879. Wara ftit miet, u ma laħaq ta l-ebda indikazzjoni kif kien beħsiebu jwettaq it-tranżizzjoni mill-qoxra tar-ram għall-moll tal-ġebel propost tiegħu.<ref name=":5">Khan, Yasmin Sabina (2010). ''Enlightening the World: The Creation of the Statue of Liberty''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN <bdi>978-0-8014-4851-5</bdi>. pp. 136-137.</ref> Is-sena ta' wara, Bartholdi rnexxielu jikseb is-servizzi tad-disinjatur u bennej innovattiv Gustave Eiffel.<ref name=":5" /> Eiffel u l-inġinier strutturali tiegħu, [[Maurice Koechlin]], iddeċidew jabbandunaw l-idea tal-moll u minflok bnew torri tal-[[ħadid]] qisu kannizzata. Eiffel iddeċieda li ma jużaw struttura riġida għalkollox, li kienet twassal biex kwalunkwe stress takkumula fil-qoxra u eventwalment tikkawża x-xquq. Qafas sekondarju twaħħal mal-pilastru tan-nofs, u mbagħad, sabiex l-istatwa tkun tista' tiċċaqlaq kemxejn fl-irjieħ tal-Port ta' New York u peress li l-metall kien jespandi fil-jiem sħan tas-sajf, huwa kkollega b'mod mhux wisq issikkat l-istruttura ta' sostenn mal-qoxra billi uża vireg ċatti tal-ħadid li ħolqu donnhom malji minsuġa bl-istrixxi tal-metall, li ġew irbattuti mal-qoxra, biex biex jirfdu u jsaħħu l-istatwa. Fi proċess ta' ħafna xogħol, kull malja kellha tiġi maħduma individwalment.<ref>Moreno, Barry (2000). ''The Statue of Liberty Encyclopedia''. New York City: Simon & Schuster. ISBN <bdi>978-0-7385-3689-7</bdi>. p. 22.</ref><ref>Khan, Yasmin Sabina (2010). ''Enlightening the World: The Creation of the Statue of Liberty''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN <bdi>978-0-8014-4851-5</bdi>. pp. 139-143.</ref> Sabiex tiġi evitata l-korrożjoni galvanika bejn il-qoxra tar-ram u l-istruttura ta' sostenn tal-ħadid, Eiffel ħa ħsieb li mal-qoxra jkun hemm insulazzjoni bl-asbestos miblul bix-xellak.<ref>Harris, Jonathan (1985). ''A Statue for America: The First 100 Years of the Statue of Liberty''. New York City: Four Winds Press (a division of Macmillan Publishing Company). ISBN <bdi>978-0-02-742730-1</bdi>. p. 30.</ref> Id-disinn ta' Eiffel wassal biex l-istatwa tkun waħda mill-iktar eżempji bikrin ta' kostruzzjoni b'faċċati kontinwi, fejn il-parti esterna tal-istruttura ma tkunx qed tiflaħ it-tagħbija kollha, iżda minflok tkun mirfuda minn qafas intern. Huwa inkluda żewġ garigori interni ta' turġien, biex jagħmilha iktar faċli għall-viżitaturi li jaslu sal-punt panoramiku ta' osservazzjoni fil-kuruna tal-istatwa.<ref>Harris, Jonathan (1985). ''A Statue for America: The First 100 Years of the Statue of Liberty''. New York City: Four Winds Press (a division of Macmillan Publishing Company). ISBN <bdi>978-0-02-742730-1</bdi>. p. 33.</ref> L-aċċess għal pjattaforma ta' osservazzjoni madwar it-torċa ġie pprovdut ukoll, iżda d-driegħ tant kien dejjaq li kulma kien joqgħod kien sellum wieħed, twil 40 pied (12-il metru).<ref>Harris, Jonathan (1985). ''A Statue for America: The First 100 Years of the Statue of Liberty''. New York City: Four Winds Press (a division of Macmillan Publishing Company). ISBN <bdi>978-0-02-742730-1</bdi>. p. 32.</ref> Kif it-torri-pilastru beda tiela', Eiffel u Bartholdi kkoordinaw ix-xogħol tagħhom bir-reqqa ħalli s-segmenti kkompletati tal-qoxra joqogħdu eżatt fuq l-istruttura ta' sostenn.<ref>Harris, Jonathan (1985). ''A Statue for America: The First 100 Years of the Statue of Liberty''. New York City: Four Winds Press (a division of Macmillan Publishing Company). ISBN <bdi>978-0-02-742730-1</bdi>. p. 34.</ref> Il-komponenti tat-torri-pilastru nbnew fil-fabbrika ta' Eiffel fis-subborg Pariġin fil-qrib ta' Levallois-Perret.<ref>{{Ċita web|url=https://www.leparisien.fr/hauts-de-seine-92/la-tour-a-vu-le-jour-a-levallois-30-04-2004-2004947854.php|titlu=La tour a vu le jour à Levallois|kunjom=à 00h00|isem=Par C. H. Le 30 avril 2004|data=2004-04-29|sit=leparisien.fr|lingwa=fr-FR|data-aċċess=2021-07-20}}</ref> Il-bidla fil-materjal strutturali mill-ġebla għall-ħadid ippermettiet lil Bartholdi jibdel il-pjanijiet tiegħu għall-assemblaġġ tal-istatwa. Oriġinarjament kien ħaseb li l-assemblaġġ kien se jsir fis-sit fl-istess waqt li jkun qed jinbena l-moll tal-ġebel; minflok, huwa ddeċiedi li jibni l-istatwa fi Franza u jżarmaha u jittrasportaha lejn l-Istati Uniti biċċa biċċa biex imbagħad tiġi assemblata mill-ġdid fil-post fil-Gżira ta' Bedloe.<ref>Khan, Yasmin Sabina (2010). ''Enlightening the World: The Creation of the Statue of Liberty''. Ithaca, New York: Cornell University Press. ISBN <bdi>978-0-8014-4851-5</bdi>. p. 144.</ref> [[Stampa:Pedestal for Bartholdi's Statue of Liberty.jpg|daqsminuri|Il-kostruzzjoni tal-pedestall ta' Richard Morris Hunt f'Ġunju 1885.]] F'att simboliku, l-ewwel musmar irbattut li ddaħħal fil-qoxra, sabiex jiffissa pjanċa tar-ram mas-saba' l-kbir tal-istatwa, tqiegħed mill-Ambaxxatur tal-Istati Uniti fi Franza [[Levi P. Morton]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.pbs.org/kenburns/statue-of-liberty/timeline|titlu=Timeline|sit=Statue of Liberty {{!}} Ken Burns {{!}} PBS|lingwa=en|data-aċċess=2021-07-20}}</ref> Madankollu, il-qoxra ma ġietx maħduma f'sekwenza mill-baxx għall-għoli; ix-xogħol baqa' għaddej fuq għadd ta' segmenti f'daqqa b'mod li spiss beda jfixkil lill-viżitaturi kurjużi li kienu jiġu jittawlu lejn l-andament tax-xogħol.<ref>Harris, Jonathan (1985). ''A Statue for America: The First 100 Years of the Statue of Liberty''. New York City: Four Winds Press (a division of Macmillan Publishing Company). ISBN <bdi>978-0-02-742730-1</bdi>. pp. 36-38.</ref> Xi xogħol sar minn kuntratturi—wieħed mis-swaba' twettaq skont l-ispeċifikazzjonijiet preċiżi ta' Bartholdi minn ħaddiem tar-ram fir-raħal ta' [[Montauban]] fin-Nofsinhar ta' Franza.<ref>Harris, Jonathan (1985). ''A Statue for America: The First 100 Years of the Statue of Liberty''. New York City: Four Winds Press (a division of Macmillan Publishing Company). ISBN <bdi>978-0-02-742730-1</bdi>. p. 39.</ref> Sal-1882, l-istatwa kienet tlestiet sal-qadd, avveniment li Barthodi ċċelebra billi stieden lill-[[Ġurnalist|ġurnalisti]] għall-pranzu fuq pjattaforma li nbniet fi ħdan l-istatwa.<ref>Harris, Jonathan (1985). ''A Statue for America: The First 100 Years of the Statue of Liberty''. New York City: Four Winds Press (a division of Macmillan Publishing Company). ISBN <bdi>978-0-02-742730-1</bdi>. p. 38.</ref> Laboulaye miet fl-1883. Is-suċċessur tiegħu bħala President tal-Kumitat Franċiż kien [[Ferdinand de Lesseps]], li bena l-Kanal ta' Suez. L-istatwa kompluta ġiet ippreżentata formalment lill-Ambaxxatur Morton f'ċerimonja f'Pariġi fl-4 ta' Lulju 1884, u de Lesseps ħabbar li l-gvern Franċiż kien qabel li jħallas għat-trasport tagħha lejn New York.<ref>Bell, James B.; Abrams, Richard L. (1984). ''In Search of Liberty: The Story of the Statue of Liberty and Ellis Island''. Garden City, New York: Doubleday & Co. ISBN <bdi>978-0-385-19624-6</bdi>. p. 37.</ref> L-istatwa baqgħet sħiħa f'Pariġi sakemm sar biżżejjed progress fuq il-pedestall; sa Jannar 1885, ix-xogħol fuq il-pedestall kien mexa biżżejjed u l-istatwa ġiet żarmata u l-biċċiet iddaħħlu f'kaxxi kbar għall-vjaġġ twil tagħhom fuq l-oċean.<ref>Bell, James B.; Abrams, Richard L. (1984). ''In Search of Liberty: The Story of the Statue of Liberty and Ellis Island''. Garden City, New York: Doubleday & Co. ISBN <bdi>978-0-385-19624-6</bdi>. p. 38.</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:Liberty Island photo D Ramey Logan.jpg|daqsminuri|Veduta tal-Gżira tal-Libertà mill-ajru|xellug]] L-Istatwa tal-Libertà ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1984.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/307/|titlu=Statue of Liberty|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2021-07-19}}</ref> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: '''il-kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; u '''l-kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Monumenti]] [[Kategorija:Stati Uniti]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] 66ss9983ebtl46mmg6yfal178evunle 0 27274 279223 271058 2022-08-17T06:29:05Z Trigcly 17859 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Jelling rune stones.1.ajb.jpg|daqsminuri|277x277px|Il-Ħaġar ta' Jelling]] Il-'''Ħaġar ta'''' '''Jelling''' (bid-Daniż: ''Jellingstenene'') huma ħaġar kbir imnaqqax fis-seklu 10, li jinsabu fir-raħal ta' Jelling fid-[[Danimarka]]. L-eqdem waħda miż-żewġ ħaġriet ta' Jelling twaqqfet mir-Re [[Gorm ix-Xiħ]] bħala mafkar għal martu Thyra. L-ikbar waħda miż-żewġ ħaġriet twaqqfet minn iben ir-Re Gorm, [[Harald Bluetooth]], bħala mafkar għall-ġenituri tiegħu, u sabiex jiċċelebra l-ħakma tiegħu tad-Danimarka u tan-[[Norveġja]], kif ukoll il-konverżjoni tiegħu u tad-Daniżi għall-[[Kristjaneżmu]]. L-iskrizzjonijiet runiċi fuq il-Ħaġar ta' Jelling huma l-iktar magħrufa fid-Danimarka.<ref>{{Ċita web|url=https://www.britannica.com/topic/Jelling-stones|titlu=Jelling stones {{!}} Danish gravestones|sit=Encyclopedia Britannica|lingwa=en|data-aċċess=2021-09-04}}</ref> Fl-1994, il-ħaġar flimkien mat-tumbati funebri tal-art u l-knisja ż-żgħira fil-qrib, tniżżlu fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] bħala eżempju uniku tal-[[kultura]] Nordika [[Paganiżmu|pagana]] u Kristjana.<ref name=":0">{{Ċita web|url=http://whc.unesco.org/en/list/697/|titlu=Jelling Mounds, Runic Stones and Church|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2021-09-04}}</ref> == Importanza == Il-ħaġar huwa identifikat b'mod qawwi mal-ħolqien tad-Danimarka bħala nazzjon. Iż-żewġ iskrizzjonijiet isemmu l-isem "Danimarka" (bl-akkużattiv "tanmaurk" ([danmɒrk]) fuq il-ħaġra l-kbira, u bil-ġenittiv "tanmarkar" ([danmarkaɽ]) fuq il-ħaġra ż-żgħira).<ref>Thunberg, Carl L. (2012). ''Att tolka Svitjod''. Göteborgs universitet. CLTS. p. 51. <nowiki>ISBN 978-91-981859-4-2</nowiki>.</ref> Il-ħaġra l-kbira ssemmi b'mod espliċitu l-konverżjoni tad-Danimarka mill-paganiżmu [[Norveġja|Norveġiż]] u l-proċess ta' Kristjanizzazzjoni, flimkien ma' xbieha ta' [[Ġesù|Kristu]] msallab; għaldaqstant, b'mod popolari hija mlaqqma bħala ċ-"ċertifikat tal-magħmudija tad-Danimarka" (bid-Daniż: ''Danmarks dåbsattest''), espressjoni maħluqa mill-istoriku ta[[L-Arti|l-arti]] [[Rudolf Broby-Johansen]] fis-snin 30 tas-seklu 20.<ref>{{Ċita web|url=http://www.hsso.dk/pdf/yearbook-33.pdf|titlu=Lokalhistorie fra Sydøstjylland|kunjom=Samfund for Sydøstjylland og bidragyderne (2010), p. 83.}}</ref> == Storja reċenti == [[Stampa:Runenstenen Jelling.jpg|xellug|daqsminuri|295x295px|Il-Ħaġar ta' Jelling qabel ma tpoġġew fil-vetrini protettivi]] Wara li l-ħaġriet ilhom espost għall-elementi għal eluf ta' snin, bdew jitfaċċaw xi xquq. Fil-15 ta' Novembru 2008, esperti mill-UNESCO eżaminaw il-ħaġriet biex jiddeterminaw il-kundizzjoni tagħhom. L-esperti talbu li l-ħaġriet jiġu mċaqilqa f'sala interna tal-wirjiet jew tiġi protetta b'xi mod ieħor fil-post, sabiex ma ssirx iktar ħsara lill-ħaġriet minħabba t-temp.<ref>{{Ċita web|url=https://www.dr.dk/nyheder/indland/eksperter-runestenene-skal-reddes|titlu=Eksperter: Runestenene skal reddes|data=2008-11-16|sit=DR|lingwa=da|data-aċċess=2021-09-04}}</ref> Fi Frar 2011, is-sit ġie vvandalizzat bi sprej taż-żebgħa ħadra, bil-kelma "GELWANE" li ġiet miktuba fuq iż-żewġ naħat tal-ġebla l-kbira, u bi graffiti identiċi sprejjati fuq lapida ta' qabar fil-qrib u fuq il-bieb tal-knisja ż-żgħira.<ref>{{Ċita web|url=https://politiken.dk/indland/art5597861/Jellingstenene-h%C3%A6rget-af-graffiti|titlu=Jellingstenene hærget af graffiti|data=2011-02-12|sit=Politiken|lingwa=da-DK|data-aċċess=2021-09-05}}</ref> Wara ħafna spekulazzjoni dwar it-tifsira possibbli tal-kelma enigmatika "gelwane"<ref>{{Ċita web|url=https://finnaarupnielsen.wordpress.com/2011/02/18/more-jelling-stones-graffiti-gelwane-the-seco/|titlu=More Jelling Stones graffiti: Gelwane the Second and Web mining|data=2011-02-18|lingwa=en|data-aċċess=2021-09-05}}</ref>, ġie skopert li l-vandalu kien tifel ta' 15-il sena bis-sindromu ta' Asperger u l-kelma ma kellha l-ebda tifsira.<ref>{{Ċita web|url=https://politiken.dk/indland/art5400828/16-%C3%A5rig-bag-graffiti-p%C3%A5-Jellingesten-skal-i-behandling|titlu=16-årig bag graffiti på Jellingesten skal i behandling|data=2012-08-13|sit=Politiken|lingwa=da-DK|data-aċċess=2021-09-05}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.kristeligt-dagblad.dk/kultur/jellingstenen-skal-renses-hurtigst-muligt|titlu=Jellingstenen skal renses hurtigst muligt|kunjom=Ritzau|data=2011-02-20|sit=Kristeligt Dagblad|lingwa=da|data-aċċess=2021-09-05}}</ref> Peress li ż-żebgħa ma kinitx laħqet ibbieset, l-esperti rnexxielhom ineħħuha.<ref>{{Ċita web|url=https://www.berlingske.dk/content/item/269179|titlu=Jellingstenen er reddet - næsten|kunjom=Skarum|isem=Sarah|data=2011-03-07|sit=Berlingske.dk|lingwa=da|data-aċċess=2021-09-05}}</ref> L-Aġenzija tal-Ħarsien tal-Wirt tad-Danimarka ddeċidiet li żżomm il-ħaġriet fil-post attwali tagħhom u għażlet disinn ta' vetrini protettivi minn 157 proġett li ntbagħtu f'kompetizzjoni. Ir-rebbieħa tal-kompetizzjoni kienu Nobel Architects.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20100315203304/http://www.cphpost.dk/culture/culture/122-culture/48424-jelling-stones-get-designer-cases.html|titlu=Jelling Stones get designer cases|data=2010-03-15|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-09-05}}</ref> Il-vetrini tal-[[ħġieġ]] joħolqu sistema klimatika li żżomm il-ħaġriet f'temperatura u f'umdità fissi u tipproteġihom mill-erożjoni minħabba l-elementi. Id-disinn huwa kkaratterizzat minn vetrini rettangolari tal-ħġieġ imsaħħa permezz ta' żewġ naħat tal-bronż mastizz immuntati fuq qafas ta' sostenn tal-azzar. Il-ħġieġ huwa miksi b'materjal li ma jirriflettix li jagħti sfumatura fl-aħdar lill-ħġieġ. Barra minn hekk, l-uċuħ tal-bronż jagħtu lewn ħadrani msaddad, li jenfasizza t-tonalitajiet griżi u ħamranija tal-ħaġar runiku kif ukoll in-natura u l-importanza [[Monument|monumentali]] tagħhom.<ref>{{Ċita web|url=http://archive.is/dOWEq|titlu=Covering of the runic stones in Jelling, Denmark {{!}} Copperconcept.org|data=2013-04-14|sit=archive.is|data-aċċess=2021-09-05}}</ref> == Ħaġra runika ta' Harald Bluetooth == [[Stampa:Jellingsten stor 1.jpg|daqsminuri|In-naħa Ċ tal-Ħaġra Runika ta' Harald]] L-iskrizzjoni fuq l-ikbar ħaġra runika ta' Jelling (Jelling II, Rundata DR 42) tgħid:<blockquote>Ir-Re Harald ordna li jsir dan il-monument bħala mafkar ta' missieru Gorm u bħala mafkar ta' ommu Thyrvé; dak l-istess Harald li rebaħ għalih innifsu d-Danimarka u n-Norveġja kollha u kkonverta lid-Daniżi għall-Kristjaneżmu.</blockquote> [[Stampa:Jellingsten.1..jpg|daqsminuri|In-naħa A tal-Ħaġra Runika ta' Harald]] [[Stampa:Jellingsten stor 3.jpg|daqsminuri|In-naħa B tal-Ħaġra Runika ta' Harald]] Bin-Norveġiż Antik standard l-iskrizzjoni tgħid:<blockquote>''Haraldr konungr bað gǫrva kumbl þausi aft Gorm faður sinn auk aft Þórví móður sína. Sá Haraldr es sér vann Danmǫrk alla auk Norveg auk dani gærði kristna.''<ref>Stefan Brink, Neil Price, ''The Viking World'', Routledge (2008), p. 277.</ref></blockquote> {| class="wikitable" | |'''Traskrizzjoni''' |'''Trażlitterazzjoni'''<ref>Jacobsen, Lis; Moltke, Erik (1941–42). Danmarks Runeindskrifter. Copenhagen: Ejnar Munksgaards Forlag.</ref> |- |''(naħa A)'' |ᚼᛅᚱᛅᛚᛏᚱ ᛬ ᚴᚢᚾᚢᚴᛦ ᛬ ᛒᛅᚦ ᛬ ᚴᛅᚢᚱᚢᛅ ᚴᚢᛒᛚ ᛬ ᚦᛅᚢᛋᛁ ᛬ ᛅᚠᛏ ᛬ ᚴᚢᚱᛘ ᚠᛅᚦᚢᚱ ᛋᛁᚾ ᛅᚢᚴ ᛅᚠᛏ ᛬ ᚦᚭᚢᚱᚢᛁ ᛬ ᛘᚢᚦᚢᚱ ᛬ ᛋᛁᚾᛅ ᛬ ᛋᛅ ᚼᛅᚱᛅᛚᛏᚱ (᛬) ᛁᛅᛋ ᛬ ᛋᚭᛦ ᛫ ᚢᛅᚾ ᛫ ᛏᛅᚾᛘᛅᚢᚱᚴ |haraltr : kunukʀ : baþ : kaurua kubl : þausi : aft : kurm faþur sin auk aft : þąurui : muþur : sina : sa haraltr (:) ias : sąʀ * uan * tanmaurk |- |''(naħa B)'' |ᛅᛚᛅ ᛫ ᛅᚢᚴ ᛫ ᚾᚢᚱᚢᛁᛅᚴ |ala * auk * nuruiak |- |''(naħa Ċ)'' |᛫ ᛅᚢᚴ ᛫ ᛏ(ᛅ)ᚾᛁ (᛫ ᚴᛅᚱᚦᛁ ᛫) ᚴᚱᛁᛋᛏᚾᚭ |* auk * t(a)ni (* karþi *) kristną |} Il-ħaġra għandha figura ta' Kristu msallab fuq naħa u fuq in-naħa l-oħra għandha figura ta' [[serp]] imgeżwer ma' [[Iljun|ljun]]. Kristu jidher imsallab u mgeżwer f'qishom friegħi. Id-dehra ta' Kristu b'dan il-mod spiss tqieset li tindika l-paralleliżmu mat-tgħalliq tal-alla pagan Norveġiż [[Odin]], li f'''Rúnatal'' jingħad li ġie mgħallaq ma' siġra u mniffed minn lanza.<ref>Kure, Henning (2007). "Hanging on the World Tree: Man and Cosmos in Old Norse Mythic Poetry". In Andrén, Anders; Jennbert, Kristina; et al. (eds.). ''Old Norse Religion in Long-Term Perspectives: Origins, Changes, and Interactions''. Lund: Nordic Academic Press. pp. 68–73. ISBN <bdi>978-91-89116-81-8</bdi>.</ref> === Kopji moderni tal-ħaġra runika ta' Harald Bluetooth === Fl-1936 kopja oħra ta' din il-ħaġra tqiegħdet fil-Pjazza tal-[[Katidral]] (bl-Olandiż: Domplein) f'[[Utrecht]], ħdejn il-Katidral ta' Utrecht, fl-okkażjoni tat-300 anniversarju tal-Università ta' Utrecht. [[Stampa:The Jelling Stone - VIKING exhibition at the National Museum of Denmark - Photo The National Museum of Denmark (9084035770).jpg|xellug|daqsminuri|228x228px|Kopja miżbugħa bil-kulur fil-Mużew Nazzjonali tad-Danimarka]] Fl-1955, saret verżjoni bil-ġibs ta' din il-ħaġra għal festival f'[[Londra]]. Issa tinsab fl-artijiet tal-Knisja Daniża f'4 St. Katherines Precinct, Regents Park, Londra. Il-kopja hija miżbugħa b'kuluri jgħajtu, kif x'aktarx kienet xi darba l-ħaġra oriġinali. Il-biċċa l-kbira taż-żebgħa oriġinali tqaxxret mill-ħaġra oriġinali, iżda fadal biżżejjed irqajja' biż-żebgħa biex seta' jiġi ddeterminat x'kienu l-kuluri fl-antik. Hemm kopja oħra tal-ħaġra fil-[[Mużew]] Nazzjonali tad-Danimarka, u kopja oħra, iddekorata minn Rudolf Broby-Johansen fis-snin 30 tas-seklu 20, eżatt barra l-Mużew ta' Jelling, qrib it-tumbati funebri ta' Jelling.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20091116090852/http://www.emu.dk/gsk/fag/his/historie-kanon/jellingsten.html|titlu=EMU Jellingstenen - en del af historiekanonen|data=2009-11-16|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-09-05}}</ref> Teżisti kopja f'[[Rouen]], in-[[Normandija]], [[Franza]], ħdejn l-Abbazija ta' Saint-Ouen, li ġiet offruta mid-Danimarka lill-belt ta' Rouen, fl-okkażjoni tal-millenju tan-Normandija fl-1911. Kopja tal-figura ta' Kristu ta' fuq il-ħaġra runika ta' Harald tidher fin-naħa ta' ġewwa tal-qoxra tal-passaport Daniż.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20120717005138/http://prado.consilium.europa.eu/en/5672/viewImage_157135.html|titlu=Council of Europe|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-09-05}}</ref> == Ħaġra runika ta' Gorm == L-iskrizzjoni tal-eqdem u tal-iżgħar ħaġra runika mill-Ħaġar ta' Jelling (Jelling I, Rundata DR 41) tgħid li r-"Re Gorm għamel dan il-monument bħala mafkar għal martu Thyrvé, bħala ornament tad-Danimarka".{{multiple image|align=none|header=Il-Ħaġra Runika ta' Gorm|image1=Jelling kl Stein 2.JPG|caption1=Naħa A: l-iskrizzjoni dwar il-mafkar iddedikat lill-mara ta' Gorm|image2=Jelling kl Stein 1.JPG|caption2=Naħa B: l-iskrizzjoni dwar ''l-ornament tad-Danimarka''}} {| class="wikitable" | |'''Traskrizzjoni''' |'''Trażlitterazzjoni''' |- |''(naħa A)'' |᛬ ᚴᚢᚱᛘᛦ ᛬ ᚴᚢᚾᚢᚴᛦ ᛬ ᛬ ᚴ(ᛅᚱ)ᚦᛁ ᛬ ᚴᚢᛒᛚ ᛬ ᚦᚢᛋᛁ ᛬ ᛬ ᛅ(ᚠᛏ) ᛬ ᚦᚢᚱᚢᛁ ᛬ ᚴᚢᚾᚢ |: kurmʀ : kunukʀ : <nowiki>:</nowiki> k(ar)þi : kubl : þusi : <nowiki>:</nowiki> a(ft) : þurui : kunu |- |''(naħa B)'' |᛬ ᛋᛁᚾᛅ ᛬ ᛏᛅᚾᛘᛅᚱᚴᛅᛦ ᛬ ᛒᚢᛏ ᛬ |: sina : tanmarkaʀ : but : |} == Sit ta' Wirt Dinji == It-tumbati funebri tal-art, il-ħaġar runiku u l-knisja ta' Jelling ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1994 u fl-2018 saret modifika minuri fil-konfini tas-sit.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' wieħed mill-kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet".<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Danimarka]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Monumenti]] 0ce6p3uhupbe5tays2yjzxdysyev9bd 0 27913 279176 275492 2022-08-16T13:23:58Z Chrisportelli 355 tiswijiet wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Bernard Grech''' (twieled fit-8 ta' Ġunju 1971) huwa [[politiku]] u [[avukat]] [[Maltin|Malti]]. Minn Ottubru tal-2020 beda jservi bħala mexxej tal-[[Partit Nazzjonalista (Malta)|Partit Nazzjonalista]]. == Ħajja bikrija u professjonali == Bernard Grech twieled f'[[Raħal Ġdid]] fit-8 ta' Ġunju 1971. Huwa trabba f'[[Birżebbuġa]] u ggradwa bħala avukat, u speċjalizza fid-[[dritt]] ċivili.<ref>{{Ċita web|url=https://lovinmalta.com/opinion/analysis/who-is-bernard-grech-the-rising-star-seeking-to-become-pn-leader/|titlu=Who Is Bernard Grech, The Rising Star Seeking To Become PN Leader?|kunjom=Diacono|isem=Tim|data=2020-07-26|sit=Lovin Malta|lingwa=en-GB|data-aċċess=2022-03-20}}</ref> Grech ipprattika l-attività professjonali tiegħu f'żewġ ditti tal-liġi, u speċjalizza fil-medjazzjoni tat-tilwim fil-familji. Grech attwalment joqgħod il-[[Mosta]]. == Involviment fil-politika == Fl-2011 Grech ħa sehem fil-kampanja kontra l-legalizzazzjoni tad-[[divorzju]] f'Malta, li mbagħad intilfet.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/bernard-grech-from-delia-darling-to-leadership-challenger.810054|titlu=Bernard Grech: From Delia darling to leadership challenger|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2022-03-20}}</ref> Huwa ma kienx involut uffiċjalment fi rwoli attivi fil-politika qabel dak iż-żmien. Huwa tqarreb lejn il-pożizzjonijiet tal-Partit Nazzjonalista fl-2018. F'Awwissu 2020 huwa kkontesta għal Kap tal-Partit Nazzjonalista kontra l-mexxej ta' dak iż-żmien [[Adrian Delia]], wara li l-kungress tal-partit ivvota biex issir elezzjoni interna.<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/delia-on-the-ropes-as-council-votes-for-pn-leadership-election.809025|titlu=Delia on the ropes as council votes for PN leadership election|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2022-03-20}}</ref> Grech sar il-mexxej tal-Partit Nazzjonalista fit-3 ta' Ottubru 2020, wara li rebaħ l-elezzjoni kontra Adrian Delia b'69.3% tal-voti.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20201006213048/https://www.maltatoday.com.mt/news/national/105066/delia_grech_pn_leadership_election_2020_3#.X4Ga52gzY2w|titlu=Bernard Grech is new PN leader with 69.3% of the vote|data=2020-10-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-03-20}}</ref> Huwa ħa l-ġurament bħala l-Kap tal-Oppożizzjoni fis-7 ta' Ottubru 2020.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20201010113437/https://www.maltatoday.com.mt/news/national/105155/bernard_grech_sworn_in_as_opposition_leader|titlu=Bernard Grech sworn in as Opposition leader|data=2020-10-10|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-03-20}}</ref> == Ħajja privata == Grech iddikjara li huwa [[Knisja Kattolika|Kattoliku]] prattikant u huwa l-missier ta' żewġt itfal. Huwa esprima wkoll il-fehmiet tiegħu li huwa kontra l-legalizzazzjoni tal-[[abort]].<ref>{{Ċita web|url=http://www.maltatoday.com.mt/news/interview/104326/the_man_of_the_moment__bernard_grech_|titlu=The man of the moment - Bernard Grech|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2022-03-20}}</ref> Fil-ħajja privata tiegħu għandu interess personali fl-opri, u jiddiletta bħala [[kantant]] dilettant.<ref name=":0" /> == Referenzi == {{referenzi}} == Ħoloq esterni == * [https://parlament.mt/13th-leg/political-groups/partit-nazzjonalista/grech-bernard/ Bernard Grech] fuq is-sit uffiċjali tal-Parlament Malti [[Kategorija:Politiċi Maltin]] [[Kategorija:Partit Nazzjonalista (Malta)]] [[Kategorija:Twieldu fl-1971]] [[Kategorija:Nies ħajjin]] [[Kategorija:Mexxejja tal-Partit Nazzjonalista (Malta)]] 9j660s1u7l6gzxs6sgrya30yaf540gb 0 28001 279226 276004 2022-08-17T06:30:24Z Trigcly 17859 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Çatalhöyük, 7400 BC, Konya, Turkey - UNESCO World Heritage Site, 08.jpg|daqsminuri|268x268px|Çatalhöyük]] '''Çatalhöyük''' (pronunzja bit-[[Lingwa Torka|Tork]]: [tʃaˈtaɫhœjyc]; miktuba wkoll ''Çatal Höyük'' u ''Çatal Hüyük''; ''çatal'' + ''höyük'' bit-Tork tfisser "tumbata mifruqa fi tnejn") kien insedjament ta' protobelt [[Neolitiku|Neolitika]] u Kalkolitika kbira ħafna fin-Nofsinhar tal-[[Anatolja]], li kien jeżisti għall-ħabta tas-7500 [[Ante Christum natum|Q.K]]. sas-6400 Q.K., u li ffjorixxa għall-ħabta tas-7000 Q.K.<ref>{{Ċita rivista|kunjom1=Renfrew|isem1=Colin|data=|titlu=Inception of agriculture and rearing in the Middle East|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S163106830500134X|rivista=Comptes Rendus Palevol|sensiela=CLIMATS-CULTURES-SOCIETES aux temps préhistoriques, de l'apparition des Hominidés jusqu'au Néolothique|lingwa=en|volum=5|numru=1|paġni=395-404}}</ref> F'Lulju 2012, is-sit tniżżel fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinj]]<nowiki/>i tal-[[UNESCO]].<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1405/|titlu=Neolithic Site of Çatalhöyük|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-03-29}}</ref> Çatalhöyük jinsab 'il fuq mill-Pjanura ta' [[Konya]], fix-Xlokk tal-belt ta' Konya (li fil-qedem kienet magħrufa bħala ''Iconium'') fit-[[Turkija]], madwar 140 kilometru mill-vulkan b'żewġ koni ta' Hasan. L-insedjament tal-Lvant jifforma tumbata li x'aktarx li kienet titla' sa 20 metru 'l fuq mill-pjanura fi żmien l-aħħar okkupazzjoni Neolitika. Hemm ukoll tumbata ta' insedjament iżgħar lejn il-Punent kif ukoll insedjament [[Biżantini|Biżantin]] ftit mijiet ta' metri iktar lil hinn lejn il-Lvant. It-tumbati tal-insedjamenti [[Preistorja|preistoriċi]] ġew abbandunati qabel Żmien il-Bronż. Kanal tax-xmara Çarşamba fl-imgħoddi kien inixxi bejn iż-żewġ tumbati, u l-insedjament kien mibni fuq saff tat-tafal qrib ix-xmara li x'aktarx li kien għammiel ħafna għall-agrikoltura bikrija. == Arkeoloġija == [[Stampa:MUFT - Catal Höyük Modell.jpg|xellug|daqsminuri|Mudell tal-insedjamenti ta' Çatalhöyük ]] Is-sit ġie skavat għall-ewwel darba minn [[James Mellaart]] fl-1958. Iktar 'il quddiem huwa mexxa tim li kompla jiskava hemmhekk għal erba' staġuni bejn l-1961 u l-1965.<ref>J. Mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, first preliminary report: 1961. Anatolian Studies, vol. 12, pp. 41–65, 1962.</ref><ref>J. Mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, second preliminary report: 1962. Anatolian Studies, vol. 13, pp. 43–103, 1963.</ref><ref>J. Mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, third preliminary report: 1963. Anatolian Studies, vol. 14, pp. 39–119, 1964.</ref><ref>J. Mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, fourth preliminary report: at 1965. Anatolian Studies, vol. 16, pp. 15–191, 1966.</ref> Dawn l-iskavi żvelaw din is-sezzjoni tal-Anatolja bħala ċentru ta' [[kultura]] avvanzata fin-Neolitiku.<ref name=":1">Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J. (2006). ''Gardner's Art Through the Ages: The Western Perspective: Volume 1'' (Twelfth ed.). Belmont, California: Wadsworth Publishing. pp. 12–4. ISBN <bdi>978-0-495-00479-0</bdi>.</ref> L-iskavi żvelaw 18-il saff suċċessiv ta' binjiet li jirrappreżentaw diversi stadji tal-insedjament u eri tal-[[Storja|istorja]]. Is-saff tal-qiegħ tal-binjiet imur lura saħansitra sas-7100 Q.K. filwaqt li s-saff ta' fuq nett imur lura għall-5600 Q.K.<ref>{{Ċita rivista|kunjom1=Orton|isem1=David|kunjom2=Anvari|isem2=Jana|kunjom3=Gibson|isem3=Catriona|kunjom4=Last|isem4=Jonathan|kunjom5=Bogaard|isem5=Amy|data=2018|titlu=A tale of two tells: dating the Çatalhöyük West Mound|url=https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/tale-of-two-tells-dating-the-catalhoyuk-west-mound/01F804089ECB6CC4AA6E47D452E3B9D1|rivista=Antiquity|lingwa=en|volum=92|numru=363|paġni=620–639}}</ref> Mellaart ġie pprojbit milli jerġa' jidħol fit-Turkija wara l-involviment tiegħu fil-kwistjoni ta' Dorak fejn ippubblika tpinġijiet ta' artefatti allegatament importanti ta' Żmien il-Bronż li iktar 'il quddiem għebu.<ref>Kenneth Pearson and Patricia Connor, The Dorak affair, New York, Atheneum, 1968.</ref> Wara dan l-iskandlu, is-sit baqa' kif kien sal-1993, meta bdew l-investigazzjonijiet taħt it-tmexxija ta' [[Ian Hodder]], li dak iż-żmien kien jaħdem mal-Università ta' Cambridge.<ref>Kenneth Pearson and Patricia Connor, The Dorak affair, New York, Atheneum, 1968.</ref><ref>I. Hodder, Getting to the Bottom of Thing: Çatalhöyük 1999, Anatolian Archaeology, vol. 5, pp. 4–7, 1999.</ref><ref>I. Hodder, Getting to the Bottom of Thing: Çatalhöyük 1999, Anatolian Archaeology, vol. 5, pp. 4–7, 1999.</ref><ref>I. Hodder, A New Phase of Excavation at Çatalhöyük, Anatolian Archaeology, vol. 9, pp. 9–11, 2003.</ref><ref>{{Ċita web|url=http://www.catalhoyuk.com/sites/default/files/media/pdf/Archive_Report_2008.pdf|titlu=Çatalhöyük: Excavations of a Neolithic Anatolian Höyük – Çatalhöyük Archive Report 2008}}</ref> L-iskavi mmexxija minn Hodder tlestew fl-2018. Hodder, li kien eks student ta' Mellaart, għażel is-sit bħala l-ewwel test "fid-dinja reali" għat-teorija tiegħu tal-arkeoloġija postproċesswali, li dak iż-żmien kienet kontroversjali.<ref>{{Ċita web|url=http://eprints.whiterose.ac.uk/107945/1/Internet_Archaeology_final.pdf|titlu=Analog to Digital: Transitions in Theory and Practice in Archaeological Photography at Çatalhöyük}}</ref> Is-sit dejjem kellu enfasi qawwija fuq ir-riċerka bl-involviment ta' metodoloġiji diġitali, immexxija mill-qafas metodoloġiku sperimentali u riflessiv tal-Proġett tar-Riċerka dwar Çatalhöyük ta' Hodder.<ref>Taylor, James; University; Issavi, Justine; Berggren, Åsa; Lukas, Dominik; Mazzucato, Camilla; Tung, Burcu; Dell'Unto, Nicoló (2018). "'The Rise of the Machine': the impact of digital tablet recording in the field at Çatalhöyük". ''Internet Archaeology'' (47).</ref> Skont Mickel, dan il-proġett kien stabbilixxa ruħu bħala sit għal metodoloġiji progressivi, f'termini ta' reġistrazzjoni adattabbli u demokratizzata, l-integrazzjoni ta' teknoloġiji [[Kompjuter|kompjuterizzati]], l-istrateġiji tat-teħid tal-kampjuni, u l-involviment tal-komunità".<ref>Taylor, James; University; Issavi, Justine; Berggren, Åsa; Lukas, Dominik; Mazzucato, Camilla; Tung, Burcu; Dell'Unto, Nicoló (2018). "'The Rise of the Machine': the impact of digital tablet recording in the field at Çatalhöyük". ''Internet Archaeology'' (47).</ref> Skavi ġodda qed jiġu mmexxija minn [[Ali Umut Türkcan]] mill-Università ta' Anadolu. == Kultura == [[Stampa:Catalhöyük, erste Großsiedlung der Menschheit (CC by 4.0).webm|daqsminuri|253x253px|Filmat ta' rikostruzzjoni ta' Çatalhöyük]] Çatalhöyük kien magħmul għalkollox minn binjiet domestiċi, bl-ebda binja pubblika apparenti. Filwaqt li wħud mill-binjiet il-kbar għandhom tpittir pjuttost rikk mal-ħitan, l-iskop ta' wħud mill-kmamar għadu mhux ċar.<ref name=":1" /> Ġie stmat li l-popolazzjoni tat-tumbata tal-Lvant kienet ta' madwar 10,000 ruħ, iżda l-popolazzjoni x'aktarx li varjat tul l-istorja tal-komunità. Popolazzjoni medja ta' bejn 5,000 u 7,000 ruħ hija stima raġonevoli. Is-siti kienu stabbiliti bħala għadd kbir ta' binjiet raggruppati flimkien. L-unitajiet domestiċi kienu jduru fuq il-ġirien tagħhom għall-għajnuna, għall-kummerċ u possibbilment għaż-żwieġ ta' uliedhom.<ref name=":2">Maynes, Mary Jo; Waltner, Ann (2012). ''The Family: A World History''. New York City: Oxford University Press. ISBN <bdi>978-0-19-530476-3</bdi>.</ref> L-abitatanti kienu jgħixu ġo djar tal-brikks tat-tajn li kienu miġbura flimkien fi struttura aggregata. Bejn l-abitazzjonijiet raggruppati flimkien bħal f'labirint b'għamla ta' xehda, ma kienx hemm mogħdijiet tal-mixi jew toroq. Il-biċċa l-kbira minnhom kienu jiġu aċċessati minn toqob fis-saqaf u bibien fuq il-ġnub tad-djar, b'bibien li wieħed kien jasal għalihom permezz ta' sellum jew taraġ. Il-bjut effettivament kienu qishom toroq. Il-fetħiet fis-soqfa kienu jservu wkoll bħala l-unika sors ta' ventilazzjoni, u b'hekk id-duħħan tan-nugrufun mill-fuklari, mill-fran u mill-ħuġġiġiet miftuħa tad-djar setgħu joħroġ minnhom. Id-djar kienu miksijin bil-ġibs fuq ġewwa kkaratterizzati minn slielem kwadri tal-injam jew turġien weqfin. Is-soltu dawn kienu jkunu mal-ħajt tan-Nofsinhar tal-kamra, bħalma kienu l-fuklari u l-fran tas-sajran. Il-kmamar prinċipali kien fihom pjattaformi olzati li x'aktarx li kienu jintużaw għal firxa ta' attivitajiet domestiċi. Id-djar tipiċi kellhom żewġt ikmamar għall-attivitajiet ta' kuljum, bħat-tisjir u l-artiġjanat.<ref name=":2" /> Il-ħitan u l-pjattaformi kollha fuq ġewwa kienu miksijin bil-ġibs b'wiċċ lixx. Il-kmamar sekondarji kienu jintużaw għall-ħżin, u kienu jiġu aċċessati permezz ta' fetħiet baxxi mill-kmamar prinċipali.<ref name=":1" /> Il-kmamar kollha kienu jinżammu tassew nodfa. L-arkeologi ma identifikaw kważi l-ebda skart fil-binjiet, filwaqt li sabu munzelli ta' skart 'il barra mill-fdalijiet, bi skart tal-ikel u tad-dranaġġ, kif ukoll ammonti sinifikanti ta' rmied minn [[injam]] maħruq, qasab u demel tal-[[Annimal|annimali]].<ref>Shillito, Lisa-Marie; Matthews, Wendy; Almond, Matthew; Bull, Ian D. (2011). "The microstratigraphy of middens: capturing daily routine in rubbish at Neolithic Çatalhöyük, Turkey". ''Antiquity''. '''85''' (329): 1024–1038.</ref> Fil-bnazzi, bosta attivitajiet ta' kuljum setgħu jsiru fuq il-bjut, li setgħu ffurmaw qisha [[pjazza]]. Iktar 'il quddiem, milli jidher inbnew fran komunali kbar fuq dawn il-bjut. Maż-żmien, id-djar ġew rinnovati bit-tiġrif parzjali u bil-bini mill-ġdid fuq sisien tal-ġebel, li kien il-mod kif it-tumbata gradwalment għoliet. Ġew żvelati saħansitra tmintax-il livell ta' insedjamenti.<ref name=":0" /> Bħala parti mir-ritwali tagħhom, in-nies ta' Çatalhöyük kienu jidfnu l-mejtin tagħhom fi ħdan il-villaġġ. Instabu fdalijiet umani f'fosos taħt l-art tal-abitazzjonijiet, u speċjalment taħt il-fuklari, il-pjattaformi fi ħdan il-kmamar prinċipali, u taħt is-sodod. Il-katavri kienu jiġu mpoġġija f'pożizzjoni fetali qabel id-dfin u spiss kienu jitqiegħdu fi qfief jew jitkebbu f'biċċiet tal-qasab. Xi għadam diżartikolat li nstab f'xi oqbra jissuġġerixxi li l-katavri jaf kienu ġew esposti fil-beraħ għal xi żmien qabel ma l-għadam kien jerġa' jinġabar u jindifen. F'xi każijiet, l-oqbra kienu jiġu disturbati, u l-kranju tal-mejjet kien jitneħħa mill-bqija tal-iskeletru. Dawn l-irjus jaf kienu jintużaw f'xi ritwali, peress li wħud instabu f'żoni oħra tal-komunità. F'qabar ta' mara nstabu spirali tal-insiġ u f'qabar ta' raġel instabu mnanar tal-ġebel. Xi kranji nksew bil-ġibs u ġew impittrin bl-okra biex jerġa' jitpinġa l-wiċċ, drawwa li kienet iktar karatteristika tas-siti Neolitiċi fis-[[Sirja]] u f'[[Ġeriko]] Neolitika iktar milli fis-siti iktar fil-qrib.<ref name=":2" /> Ħitan impittrin u figurini nstabu mal-insedjament kollu, mal-ħitan fuq ġewwa kif ukoll fuq barra. Figurini distintivi tat-tafal ta' nisa, b'mod partikolari tal-Mara Bilqiegħda ta' Çatalhöyük, instabu fis-saffi ta' fuq tas-sit.<ref>{{Ċita web|url=https://arstechnica.com/science/2016/09/amazing-intact-statue-of-a-woman-unearthed-at-the-neolithic-city-of-catalhoyuk-in-turkey/|titlu=Incredible discovery of intact female figurine from neolithic era in Turkey|kunjom=Newitz|isem=Annalee|data=2016-09-16|sit=Ars Technica|lingwa=en-us|data-aċċess=2022-03-29}}</ref> Għalkemm ma nstab l-ebda tempju identifikabbli, l-oqbra, il-ħitan impittrin, u l-figurini jissuġġerixxu li n-nies ta' Çatalhöyük kellhom [[reliġjon]] rikka bis-simboli. Il-kmamar b'konċentrazzjonijiet ta' dawn l-oġġetti setgħu kienu santwarji jew żoni pubbliċi fejn in-nies kienu jiltaqgħu. Immaġnijiet predominanti jinkludu rġiel b'pene erett, xeni tal-kaċċa, immaġnijiet ħomor ta' bhejjem li issa huma estinti (bhejjem tal-ifrat selvaġġi) u ta' ċrievi maskili bir-renni, kif ukoll ta' avvultuni jittajru fuq figuri bla ras. Fuq il-ħitan hemm ukoll riljievi mnaqqxin, bħal pereżempju ta' [[Iljun|ljuni]] femminili jħarsu lejn xulxin.<ref name=":1" /> L-irjus tal-annimali, speċjalment tal-bhejjem tal-ifrat, kienu jitpoġġew fuq il-ħitan. [[Pittura]] tal-villaġġ, b'żewġ qċaċet tal-muntanja Hasan fl-isfond<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20131105060007/http://dbcfaa79b34c8f5dfffa-7d3a62c63519b1618047ef2108473a39.r81.cf2.rackcdn.com/wp-content/uploads/volcano-260x154.jpg|titlu=Noah Wiener (1 November 2013). "Çatalhöyük mural". Bible History Daily. Biblical Archaeology Society.|data=2013-11-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-03-29}}</ref>, spiss titqies bħala l-iżjed mappa antika fid-[[Id-Dinja|dinja]], u l-ewwel pittura ta' pajsaġġ.<ref>{{Ċita web|url=https://www.cartographic-images.net/|titlu=Les tendances sociétés|sit=Cartographic images|lingwa=fr-FR|data-aċċess=2022-03-29}}</ref> Madankollu, xi arkeologi jiddubitaw din l-interpretazzjoni. [[Stephanie Meece]], pereżempju, targumenta li x'aktarx din il-pittura hija iktar pittura tal-pil ta' leopard milli ta' vulkan, jew disinn ġeometriku dekorattiv iktar milli mappa.<ref>{{Ċita rivista|kunjom1=Meece|isem1=Stephanie|data=2006|titlu=A bird’s eye view - of a leopard’s spots. The Çatalhöyük ‘map’ and the development of cartographic representation in prehistory.|url=https://www.repository.cam.ac.uk/handle/1810/195777|lingwa=en}}</ref> == Reliġjon == [[Stampa:AnkaraMuseumCatal.jpg|daqsminuri|241x241px|Pittura preistorika li issa tinstab fil-Mużew taċ-Ċivilizzazzjonijiet tal-Anatolja f'[[Ankara]]]] Karatteristika li tispikka f'Çatalhöyük huma l-figurini femmininili tiegħu. Mellaart, l-iskavatur oriġinali, kien tal-fehma li dawn kienu figurini ffurmati sew u magħmula bir-reqqa, imnaqqxa u mogħtija l-forma mill-irħam, mill-[[ġebla tal-ġir]] kaħlanija u kannella, mill-iskist, mill-kalċit, mill-bażalt, mill-alabastru, u mit-tafal, li kienu jirrappreżentaw divinità femminili. Għalkemm divinità maskili kienet teżisti wkoll, "l-i[[Statwa|statwi]] ta' divinità femminili jisbqu bil-bosta dawk ta' divinità maskili, li barra minn hekk, ma baqax jiġi rrappreżentat iktar wara s-Saff VI".<ref>Mellaart, James (1967). ''Catal Huyuk: A Neolithic Town in Anatolia''. McGraw-Hill. p. 181.</ref> Sa llum il-ġurnata, ġew identifikati tmintax-il saff. Dawn il-figurini mirquma b'mod artistiku nstabu primarjament f'żoni li skont Mellaart kienu santwarji. L-alla femminili bilqiegħda fuq tron u maġenbha żewġ iljuni femminili nstabet f'kontenitur tal-qmuħ, li Mellaart jissuġġerixxi li seta' kien mezz li bih jiġi żgurat il-ħsad jew tiġi protetta l-provvista tal-ikel.<ref>Mellaart (1967), 180.</ref> Filwaqt li Mellaart skava kważi mitejn binja f'erba' staġuni, l-iskavatur attwali, Ian Hodder, qatta' staġun sħiħ jiskava binja waħda.<ref>Balter, Michael (2005). ''The Goddess and the Bull''. New York: Free Press. p. 127. ISBN <bdi>978-0-7432-4360-5</bdi>.</ref> Hodder u t-tim tiegħu, fl-2004 u fl-2005, bdew jaħsbu li x-xejriet issuġġeriti minn Mellaart kienu żbaljati. Instabet statwetta waħda simili, iżda l-maġġoranza l-kbira ma kinux jimitaw l-istil l-alla femminili tal-fertilità li Mellaart kien issuġġerixxa. Minflok il-kultura ta' alla femminili tal-fertilità, Hodder jisħaq li s-sit jagħti ftit indikazzjoni ta' matrijarkija jew patrijarkija.<ref>{{Ċita web|url=http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|titlu=Çatalhöyük 2005 Archive Report - Introduction|sit=www.catalhoyuk.com|data-aċċess=2022-03-29}}</ref><blockquote>"Hemm isdra sħaħ li fuqhom iserrħu l-idejn, u ż-żaqq hija estiża fil-parti ċentrali. Hemm toqba fil-parti ta' fuq għar-ras li hija nieqsa. Malli wieħed idawwar il-figurina jinduna li d-dirgħajn huma rqaq ħafna, u mbagħad fuq in-naħa ta' wara tal-figurina wieħed jara x-xbieha ta' skeletru jew l-għadam ta' [[bniedem]] irqiq ħafna u magħdur. Il-kustilji u l-irkiekel tas-sinsla huma ċari, l-istess bħall-iskapuli u l-għadmiet pelviċi prinċipali. Il-figurina tista' tiġi interpretata b'diversi modi – bħala mara li qed tittrasforma ruħha f'antenat, bħala mara assoċjata mal-[[mewt]], jew bħall-mewt u l-ħajja f'daqqa. Huwa possibbli li l-linja madwar il-ġisem jirrappreżentaw it-tqartis minflok il-kustilji. Hi x'inhi l-interpretazzjoni speċifika, din hija opra unika li jaf tobbligana nibdlu l-fehmiet tagħha fir-rigward tas-soċjetà u tal-immaġnijiet ta' Çatalhöyük. Forsi l-importanza tal-immaġnijiet femminili kienet marbuta ma' xi rwol speċjali tal-mara b'rabta mal-mewt bl-istess mod bħar-rwoli tagħha ta' omm u ta' indukratur".<ref>{{Ċita web|url=http://www.catalhoyuk.com/archive_reports/2005/ar05_01.html|titlu=Çatalhöyük 2005 Archive Report - Introduction|sit=www.catalhoyuk.com|data-aċċess=2022-03-29}}</ref></blockquote>F'artiklu fit-''Turkish Daily News'', Hodder ġie rrapportat li jiċħad li Çatalhöyük kien soċjetà matrijarkali u jiġi kkwotat li stqarr "Meta nħarsu lejn x'kienu jieklu u jixorbu u lejn l-istatwi soċjali tagħhom, naraw li l-irġiel u n-nisa kellhom l-istess status soċjali. Kien hemm bilanċ tal-poter. Eżempju ieħor huma l-kranji li nstabu. Li kieku wieħed mill-ġeneri kellu status soċjali ta' importanza kbira f'Çatalhöyük, il-ġisem u r-ras ta' wieħed minnhom kien jiġi sseparat iktar wara l-mewt. Mentri l-għadd ta' kranji tan-nisa u tal-irġiel huwa kważi ndaqs".<ref>Hodder, Ian (l-1 ta' Jannar 2008). "A Journey to 9000 years ago".</ref> F'artiklu ieħor fil-''Hurriyet Daily News'', Hodder ġie rrapportat li qal "Sirna nafu li l-irġiel u n-nisa kienu meqjusa ndaqs".<ref>{{Ċita web|url=https://www.hurriyetdailynews.com/catalhoyuk-excavations-reveal-gender-equality-in-ancient-settled-life-72411|titlu=Çatalhöyük excavations reveal gender equality in ancient settled life|sit=Hürriyet Daily News|lingwa=en|data-aċċess=2022-03-29}}</ref> F'rapport ta' Settembru 2009 dwar l-iskoperta ta' madwar 2,000 figurina, Hodder ġie kkwotat li qal:<blockquote>Çatalhöyük ġie skavat fis-snin 60 tas-seklu 20 b'mod metodiku, iżda ma ntużatx il-medda sħiħa ta' tekniki tax-[[Xjenza Naturali|xjenza naturali]] disponibbli għalina llum il-ġurnata. Sir James Mellaart li skava s-sit fis-snin 60 tas-seklu 20 ħareġ b'kull xorta ta' ideat dwar il-mod kif kien organizzat is-sit u kif kienu jgħixu fih, eċċ. ... Issa bdejna naħdmu fis-sit minn nofs is-snin 90 tas-seklu 20 u ħriġna b'ideat differenti ferm dwar is-sit. Wieħed mill-iktar eżempji ovvji hu li Çatalhöyük x'aktarx huwa magħruf l-iktar għall-idea tal-alla femminili tal-fertilità. Iżda mix-xogħol tagħna iktar reċenti x-xejra kienet li fil-fatt ma tantx hemm wisq evidenza ta' din l-alla femminili tal-fertilità u ma tantx hemm evidenza ta' xi forma ta' matrijarkija bbażata fuq in-nisa. Dan huwa biss wieħed mill-bosta miti li l-ħidma xjentifika moderna qed timmina.<ref name=":3">{{Ċita web|url=https://www.irishtimes.com/news/new-techniques-undermine-mother-goddess-role-in-ancient-community-1.734909|titlu=New techniques undermine 'mother goddess' role in ancient community|kunjom=O'brien|isem=Jeremy|sit=The Irish Times|lingwa=en|data-aċċess=2022-03-29}}</ref></blockquote> [[Stampa:Museum of Anatolian Civilizations 1320259 nevit.jpg|daqsminuri|L-alla femminili bilqiegħda b'żewġ iljuni femminili maġenbha]] Il-Professur [[Lynn Meskell]] spjega li filwaqt li fl-iskavi oriġinali kienu nstabu 200 figurin biss, l-iskavi l-ġodda żvelaw 2,000 figurin u l-biċċa l-kbir minnhom kienu annimali, u inqas minn 5 % minnhom kienu figurini nisa.<ref name=":3" /> Il-folklorist [[Estonja|Estonjan]] [[Uku Masing]] issuġġerixxa saħansitra fl-1976, li Çatalhöyük x'aktarx kien parti minn reliġjon ta' ġabra tal-kaċċaturi u li l-figurin tal-alla femminili tal-fertilità ma kienx jirrappreżenta divinità femminili. Huwa implika li x'aktarx kien meħtieġ iktar żmien biex jiġu żviluppati s-simboli għar-riti agrikoli.<ref>Masing, Uku (2011). ''Aarded Tellistes''. Tartu, Estonia: Ilmamaa. pp. 209–227. ISBN <bdi>978-9985-77-351-2</bdi>.</ref> It-teorija tiegħu ġiet żviluppata fis-saġġ ''Xi rimarki dwar il-mitoloġija tal-poplu ta' Catal Hüyük''.<ref>Oriental Studies 3. Acta et Commentationes Universitatis Tartuensis 392 / Tartu Riikliku Ülikooli Toimetised 392. Tartu 1976, 75–92.</ref> == Ekonomija == Çatalhöyük għandu evidenza qawwija ta' soċjetà egalitarja, peress li s'issa ma nstabet l-ebda dar b'karatteristiċi distintivi (pereżempju ta' xi ġerarkija rjali jew [[Reliġjon|reliġjuża]]). L-iżjed investigazzjonijiet reċenti jiżvelaw ukoll ftit distinzjoni soċjali abbażi tal-ġeneru, u l-irġiel u n-nisa kienu jingħataw nutrizzjoni ndaqs u kellhom l-istess status soċjali, xi ħaġa tipika tal-kulturi Paleolitiċi.<ref>Leften Stavros Stavrianos (1991). ''A Global History from Prehistory to the Present''. New Jersey, USA: Prentice Hall. ISBN <bdi>978-0-13-357005-2</bdi>. pp. 9-13.</ref><ref>R Dale Gutrie (2005). ''The Nature of Paleolithic art''. Chicago: University of Chicago Press. ISBN <bdi>978-0-226-31126-5</bdi>. pp. 420-422.</ref> It-tfal kienu josservaw iż-żoni domestiċi. Kienu jitgħallmu kif iwettqu r-ritwali u kif jibnu jew isewwu d-djar billi joqogħdu jaraw lill-adulti jagħmlu l-istatwi, iż-żibeġ u oġġetti oħra. Il-konfigurazzjoni tal-ispazju ta' Çatalhöyük jaf hija dovuta għar-relazzjonijiet mill-qrib li kellhom in-nies dak iż-żmien bejn il-membri tal-istess familja jew nisel. Mill-konfigurazzjoni tal-insedjament, wieħed jista' josserva kif in-nies kienu "maqsuma f'żewġ gruppi li kienu jgħixu fuq naħat opposti tal-insedjament, isseparati minn gandott jew foss". Barra minn hekk, minħabba li ma nstab l-ebda insedjament ieħor fil-qrib ma' min setgħu jitħalltu u jiżżewġu n-nies ta' Çatalhöyük, "din is-separazzjoni spazjali x'aktarx li kienet tirrappreżenta żewġ gruppi tal-istess nisel li kienu jiżżewġu ma' xulxin". Dan kieku jgħin biex jiġi spjegat kif insedjament daqstant bikri seta' jsir tant kbir.<ref>Maynes, Mary Jo; Waltner, Ann (2012). ''The Family: A World History''. New York City: Oxford University Press. p. 8. ISBN <bdi>978-0-19-530476-3</bdi>.</ref> [[Stampa:Çatalhöyük kazı alanı çatısı.JPG|daqsminuri|Waħda mit-tined protettivi tas-sit ta' Çatalhöyük]] Fil-livelli ta' fuq tas-sit, huwa ċar li n-nies ta' Çatalhöyük kulma jmur kienu qed jiksbu ħiliet fl-agrikoltura u fl-immansar tal-annimali. Instabu figurini femminili f'kontenituri li kienu jintużaw għall-ħżin taċ-ċereali, bħall-qamħirrum u x-xgħir, u huwa maħsub li l-figurini huma ta' divinità li kienet tħares il-qmuħ. Kienu jitkabbru wkoll il-piżelli, u l-lewż, il-pistaċċi u l-[[frott]] kienu jinħasdu mis-siġar fl-għoljiet tal-madwar. In-[[Nagħġa|nagħaġ]] ġie ddomestikat u l-evidenza tissuġġerixxi li bdiet ukoll id-domestikazzjoni tal-bhejjem tal-ifrat. Madankollu, il-kaċċa kompliet tkun sors ewlieni ta' ikel għall-komunità. Il-bċejjeċ tal-fuħħar u l-għodod tal-ossidjana kienu industriji ewlenin; l-għodod tal-ossidjana x'aktarx li kienu jintużaw u kienu jiġu skambjati ma' oġġetti bħall-qxur tal-[[Mediterran|Baħar Mediterran]] u ż-żnied mis-Sirja. Hemm evidenza wkoll li l-insedjament kien wieħed mill-ewwel postijiet fid-dinja fejn kienu jsiru l-estrazzjoni u t-tidwib tal-metall fil-forma ta' ċomb. Hu u jinnota n-nuqqas ta' ġerarkija u inugwaljanza ekonomika, l-istoriku u l-awtur antikapitalist [[Murray Bookchin]] argumenta li Çatalhöyük kien eżempju bikri ta' anarko-[[komuniżmu]].<ref>Bookchin, Murray. ''The Rise of Urbanisation and Decline of Citizenship''. pp. 18–22.</ref> Min-naħa l-oħra, saġġ tal-2014 jargumenta li Çatalhöyük huwa iktar kumpless u li filwaqt li milli jidher kien hemm distribuzzjoni egalitarja ta' għodod tat-tisjir u xi għodod tal-ġebel, l-imtieħen tal-idejn tal-ġebel għat-tħin tal-qamħ unbroken u l-unitajiet tal-ħżin kienu distribwiti b'mod inqas ugwali, u dan jindika li kien hemm xi forma ta' inugwaljanza soċjali. Il-proprjetà privata kienet teżisti iżda kienu jeżistu wkoll l-għodod kondiviżi. Ġie ssuġġerit ukoll li Çatalhöyük bil-mod il-mod kien qed isir inqas egalitarju, b'trażmissjoni ikbar ta' ġid ġenerazzjonali, iżda jaf kien hemm xi sforzi biex dan ma jibqax ikun il-każ.<ref>Wright, Katherine I. Karen. "Domestication and inequality? Households, corporate groups and food processing tools at Neolithic Çatalhöyük." Journal of Anthropological Archaeology 33 (2014): 1–33.</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Turkija]] [[Kategorija:Preistorja]] [[Kategorija:Siti arkeoloġiċi]] d43vuv12ou17jqf77hoa5bt3qf2soob 0 28290 279240 277200 2022-08-17T08:55:55Z Trigcly 17859 żieda infobox wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Anne Le Fèvre Dacier''' (1647 - 17 ta’ Awwissu 1720), magħrufa aħjar bħala Madame Dacier, kienet akkademika Franċiża, traduttriċi, kummentatriċi u editriċi tal-klassiċi, fosthom tal-''[[Ilijade|Iliad]]'' u tal-[[Odissea|''Odyssey'']]. == Edizzjonijiet u traduzzjonijiet klassiċi == Wara li miet missierha fl-1672, Dacier marret toqgħod Pariġi u ħadet magħha parti mill-edizzjoni ta’ [[:en:Callimachus|Callimachus]] li ppubblikat fl-1674. Hi kisbet iktar xogħol mingħand ħabib ta’ missierha, [[:en:Pierre_Daniel_Huet|Pierre-Daniel Huet]], li dak iż-żmien kien l-assistent tutur tad-[[:en:Dauphin_of_France|Dauphin]] u kien ukoll responsabbli mis-serje ''Ad usum Delphini'' (magħrufa aktar bħala s-serje l-[[:en:Delphin_Classics|Klassiċi Delphin]]) tal-edizzjonijiet tal-klassiċi Latini. Hu inkarigaha bil-produzzjoni ta’ edizzjonijiet għas-serje ta’ [[:en:Publius_Annius_Florus|Publius Annius Florus]] (1674), [[:en:Dictys_Cretensis|Dictys Cretensis]] (1680), [[:en:Sextus_Aurelius_Victor|Sextus Aurelius Victor]] (1681) u [[:en:Eutropius_(historian)|Eutropius]] (1683). Fl-1681, ħarġu l-verżjonijiet prożajki tagħha ta’ [[:en:Anacreon_(poet)|Anacreon]] u [[:en:Sappho|Saffo]], u ftit snin wara hi ppubblikat verżjonijiet prożajki ta’ ''[[:en:Amphitryon|Amphitryon]]'', ''[[:en:Epidicus|Epidicus]]'' u ''[[:en:Rudens|Rudens]]'' ta’ [[:en:Plautus|Plautus]] (1683), ''[[:en:Plutus|Plutus]]'' u ''[[:en:The_Clouds|Clouds]]'' ta’ [[:en:Aristophanes|Aristofane]] (fl-1684, dawn kienu l-ewwel traduzzjonijiet ta’ Aristofane bil-Franċiż) u s-sitt kummiedji ta’ [[:en:Terence|Terenzju]] (1688). Fl-1684, hi u żewġha rtiraw f’[[:en:Castres|Castres]], bl-għan li jiddedikaw ruħhom għall-istudji [[:en:Theological|teoloġiċi]]. Fl-1685, il-koppja ġiet premjata b’pagament regolari mingħand [[:en:Louis_XIV_of_France|Louis XIV ta’ Franza]] għall-konverżjoni tagħhom lejn il-[[:en:Roman_Catholicism|Knisja Kattolika Rumana.]] Anne u André Dacier ikkollaboraw fuq żewġ traduzzjonijiet: ''[[:en:Meditations|Meditations]]'' ta’ [[:en:Marcus_Aurelius|Marku Awrelju]] (1691) u l-ewwel sitt ''[[:en:Parallel_Lives|Parallel Lives]]'' ta’ [[:en:Plutarch|Plutarch]] (1694). Fl-1699, ħarġet it-traduzzjoni prożajka tagħha tal-[[Ilijade|''Iliad'']], li wasslitha sabiex tiġi stmata sew fil-qasam tal-[[:en:French_literature|letteratura Franċiża]]. Disa’ snin wara, din it-traduzzjoni ġiet segwita minn oħra simili tal-[[Odissea|''Odyssey'']], li [[:en:Alexander_Pope|Alexander Pope]] sab utli meta ġie biex jagħmel it-traduzzjoni tiegħu tal-istess xogħol. Min-naħa tagħha, fl-1724 Dacier ippubblikat xi kummenti fuq it-traduzzjoni ta’ Pope (1715-1720), li permezz tagħhom kisbet ukoll xi ftit fama fl-Ingilterra. [[Kategorija:Twieldu fl-1654]] 5v7xk7lwxglz6hsfz36kme5wkol71b0 279241 279240 2022-08-17T08:56:54Z Trigcly 17859 added [[Category:Mietu fl-1720]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Anne Le Fèvre Dacier''' (1647 - 17 ta’ Awwissu 1720), magħrufa aħjar bħala Madame Dacier, kienet akkademika Franċiża, traduttriċi, kummentatriċi u editriċi tal-klassiċi, fosthom tal-''[[Ilijade|Iliad]]'' u tal-[[Odissea|''Odyssey'']]. == Edizzjonijiet u traduzzjonijiet klassiċi == Wara li miet missierha fl-1672, Dacier marret toqgħod Pariġi u ħadet magħha parti mill-edizzjoni ta’ [[:en:Callimachus|Callimachus]] li ppubblikat fl-1674. Hi kisbet iktar xogħol mingħand ħabib ta’ missierha, [[:en:Pierre_Daniel_Huet|Pierre-Daniel Huet]], li dak iż-żmien kien l-assistent tutur tad-[[:en:Dauphin_of_France|Dauphin]] u kien ukoll responsabbli mis-serje ''Ad usum Delphini'' (magħrufa aktar bħala s-serje l-[[:en:Delphin_Classics|Klassiċi Delphin]]) tal-edizzjonijiet tal-klassiċi Latini. Hu inkarigaha bil-produzzjoni ta’ edizzjonijiet għas-serje ta’ [[:en:Publius_Annius_Florus|Publius Annius Florus]] (1674), [[:en:Dictys_Cretensis|Dictys Cretensis]] (1680), [[:en:Sextus_Aurelius_Victor|Sextus Aurelius Victor]] (1681) u [[:en:Eutropius_(historian)|Eutropius]] (1683). Fl-1681, ħarġu l-verżjonijiet prożajki tagħha ta’ [[:en:Anacreon_(poet)|Anacreon]] u [[:en:Sappho|Saffo]], u ftit snin wara hi ppubblikat verżjonijiet prożajki ta’ ''[[:en:Amphitryon|Amphitryon]]'', ''[[:en:Epidicus|Epidicus]]'' u ''[[:en:Rudens|Rudens]]'' ta’ [[:en:Plautus|Plautus]] (1683), ''[[:en:Plutus|Plutus]]'' u ''[[:en:The_Clouds|Clouds]]'' ta’ [[:en:Aristophanes|Aristofane]] (fl-1684, dawn kienu l-ewwel traduzzjonijiet ta’ Aristofane bil-Franċiż) u s-sitt kummiedji ta’ [[:en:Terence|Terenzju]] (1688). Fl-1684, hi u żewġha rtiraw f’[[:en:Castres|Castres]], bl-għan li jiddedikaw ruħhom għall-istudji [[:en:Theological|teoloġiċi]]. Fl-1685, il-koppja ġiet premjata b’pagament regolari mingħand [[:en:Louis_XIV_of_France|Louis XIV ta’ Franza]] għall-konverżjoni tagħhom lejn il-[[:en:Roman_Catholicism|Knisja Kattolika Rumana.]] Anne u André Dacier ikkollaboraw fuq żewġ traduzzjonijiet: ''[[:en:Meditations|Meditations]]'' ta’ [[:en:Marcus_Aurelius|Marku Awrelju]] (1691) u l-ewwel sitt ''[[:en:Parallel_Lives|Parallel Lives]]'' ta’ [[:en:Plutarch|Plutarch]] (1694). Fl-1699, ħarġet it-traduzzjoni prożajka tagħha tal-[[Ilijade|''Iliad'']], li wasslitha sabiex tiġi stmata sew fil-qasam tal-[[:en:French_literature|letteratura Franċiża]]. Disa’ snin wara, din it-traduzzjoni ġiet segwita minn oħra simili tal-[[Odissea|''Odyssey'']], li [[:en:Alexander_Pope|Alexander Pope]] sab utli meta ġie biex jagħmel it-traduzzjoni tiegħu tal-istess xogħol. Min-naħa tagħha, fl-1724 Dacier ippubblikat xi kummenti fuq it-traduzzjoni ta’ Pope (1715-1720), li permezz tagħhom kisbet ukoll xi ftit fama fl-Ingilterra. [[Kategorija:Twieldu fl-1654]] [[Kategorija:Mietu fl-1720]] 5vny6bxxrp5atnb3uuetiuciqrecfv8 279242 279241 2022-08-17T08:57:43Z Trigcly 17859 added [[Category:Tradutturi]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Anne Le Fèvre Dacier''' (1647 - 17 ta’ Awwissu 1720), magħrufa aħjar bħala Madame Dacier, kienet akkademika Franċiża, traduttriċi, kummentatriċi u editriċi tal-klassiċi, fosthom tal-''[[Ilijade|Iliad]]'' u tal-[[Odissea|''Odyssey'']]. == Edizzjonijiet u traduzzjonijiet klassiċi == Wara li miet missierha fl-1672, Dacier marret toqgħod Pariġi u ħadet magħha parti mill-edizzjoni ta’ [[:en:Callimachus|Callimachus]] li ppubblikat fl-1674. Hi kisbet iktar xogħol mingħand ħabib ta’ missierha, [[:en:Pierre_Daniel_Huet|Pierre-Daniel Huet]], li dak iż-żmien kien l-assistent tutur tad-[[:en:Dauphin_of_France|Dauphin]] u kien ukoll responsabbli mis-serje ''Ad usum Delphini'' (magħrufa aktar bħala s-serje l-[[:en:Delphin_Classics|Klassiċi Delphin]]) tal-edizzjonijiet tal-klassiċi Latini. Hu inkarigaha bil-produzzjoni ta’ edizzjonijiet għas-serje ta’ [[:en:Publius_Annius_Florus|Publius Annius Florus]] (1674), [[:en:Dictys_Cretensis|Dictys Cretensis]] (1680), [[:en:Sextus_Aurelius_Victor|Sextus Aurelius Victor]] (1681) u [[:en:Eutropius_(historian)|Eutropius]] (1683). Fl-1681, ħarġu l-verżjonijiet prożajki tagħha ta’ [[:en:Anacreon_(poet)|Anacreon]] u [[:en:Sappho|Saffo]], u ftit snin wara hi ppubblikat verżjonijiet prożajki ta’ ''[[:en:Amphitryon|Amphitryon]]'', ''[[:en:Epidicus|Epidicus]]'' u ''[[:en:Rudens|Rudens]]'' ta’ [[:en:Plautus|Plautus]] (1683), ''[[:en:Plutus|Plutus]]'' u ''[[:en:The_Clouds|Clouds]]'' ta’ [[:en:Aristophanes|Aristofane]] (fl-1684, dawn kienu l-ewwel traduzzjonijiet ta’ Aristofane bil-Franċiż) u s-sitt kummiedji ta’ [[:en:Terence|Terenzju]] (1688). Fl-1684, hi u żewġha rtiraw f’[[:en:Castres|Castres]], bl-għan li jiddedikaw ruħhom għall-istudji [[:en:Theological|teoloġiċi]]. Fl-1685, il-koppja ġiet premjata b’pagament regolari mingħand [[:en:Louis_XIV_of_France|Louis XIV ta’ Franza]] għall-konverżjoni tagħhom lejn il-[[:en:Roman_Catholicism|Knisja Kattolika Rumana.]] Anne u André Dacier ikkollaboraw fuq żewġ traduzzjonijiet: ''[[:en:Meditations|Meditations]]'' ta’ [[:en:Marcus_Aurelius|Marku Awrelju]] (1691) u l-ewwel sitt ''[[:en:Parallel_Lives|Parallel Lives]]'' ta’ [[:en:Plutarch|Plutarch]] (1694). Fl-1699, ħarġet it-traduzzjoni prożajka tagħha tal-[[Ilijade|''Iliad'']], li wasslitha sabiex tiġi stmata sew fil-qasam tal-[[:en:French_literature|letteratura Franċiża]]. Disa’ snin wara, din it-traduzzjoni ġiet segwita minn oħra simili tal-[[Odissea|''Odyssey'']], li [[:en:Alexander_Pope|Alexander Pope]] sab utli meta ġie biex jagħmel it-traduzzjoni tiegħu tal-istess xogħol. Min-naħa tagħha, fl-1724 Dacier ippubblikat xi kummenti fuq it-traduzzjoni ta’ Pope (1715-1720), li permezz tagħhom kisbet ukoll xi ftit fama fl-Ingilterra. [[Kategorija:Twieldu fl-1654]] [[Kategorija:Mietu fl-1720]] [[Kategorija:Tradutturi]] l1h4anasiqvzjkui1r2g2szw561bujw 0 28369 279224 277758 2022-08-17T06:29:49Z Trigcly 17859 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Front view of Seokguram from front chamber.jpg|daqsminuri|241x241px|Il-veduta frontali ta' Seokguram minn ġewwa]] '''Seokguram''', jew il-'''Grotta ta' Seokguram''', hija eremitaġġ u parti mill-kumpless tat-[[Tempju ta' Bulguksa]]. Tinsab erba' kilometri fil-Lvant tat-tempju fuq l-Għolja Tohamsan, f'[[Gyeongju]], il-[[Korea t'Isfel]]. Hija kklassifikata bħala t-Teżor Nazzjonali Nru 24 mill-gvern tal-Korea t'Isfel u tinsab f'994, Jinhyeon-dong, Gyeongju-si, Gyeongsanbuk-do. Il-grotta artifiċjali tħares lejn il-Baħar tal-[[Ġappun]] (jew il-Baħar tal-Lvant), madwar 750 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar. Fl-1962 is-sit ġie ddeżinjat bħala l-24 Teżor Nazzjonali tal-Korea t'Isfel. Fl-1995, Seokguram żdiedet fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] flimkien mat-Tempju ta' Bulguksa.<ref>{{Ċita web|url=http://english.visitkorea.or.kr/enu/ATR/SI_EN_3_1_1_1.jsp?cid=264260|titlu=Destinations by Region : VisitKorea Destinations by Region Gyeongju Seokguram Grotto [UNESCO World Heritage] (경주 석굴암 [유네스코 세계문화유산]) {{!}} Official Korea Tourism Organization|sit=english.visitkorea.or.kr|lingwa=en|data-aċċess=2022-06-30}}</ref><ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/736/|titlu=Seokguram Grotto and Bulguksa Temple|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-06-30}}</ref> Tħaddan fiha wħud mill-aqwa eżempji ta' [[Skultura|skulturi]] [[Buddiżmu|Buddisti]] fid-[[Id-Dinja|dinja]].<ref>Behnke, Alison. ''South Korea in Pictures''. 2005, ISBN <bdi>9780822519089</bdi>.</ref> Seokguram jingħad li nbniet minn [[Kim Daeseong]] u oriġinarjament kienet imsejħa ''Seokbulsa'' (석불사, Tempju tal-[[Gautama Buddha|Buddha]] tal-Ġebel). Il-kostruzzjoni bdiet fis-742 meta Kim Daeseong irriżenja mill-kariga tiegħu fil-qorti tar-re jew fis-751, l-għaxar sena tar-renju tar-Re Gyeongdeok tas-Silla. Dan il-perjodu kien il-quċċata [[Kultura|kulturali]] tas-Silla Magħquda. Il-grotta tlestiet mill-qorti tas-Silla fis-774, ftit wara l-[[mewt]] ta' Kim Daeseong. Leġġenda antika ssostni li Kim ġie reinkarnat minħabba għemilu fil-ħajja preċedenti tiegħu. Il-leġġenda tgħid li t-Tempju ta' Bulguksa kien iddedikat lill-ġenituri ta' Kim fil-ħajja preżenti tiegħu, filwaqt li Seokguram kienet iddedikata lill-ġenituri ta' Kim fil-ħajja preċedenti tiegħu. Il-grotta attwalment hija waħda mill-iżjed destinazzjonijiet kulturali magħrufa fil-Korea t'Isfel. Xi ħaġa popolari ferm hija tlugħ ix-[[xemx]] fuq il-baħar, li hija viżibbli minn ħdejn il-post fejn tinsab bilqiegħda l-[[Statwa|istatwa]] tal-Buddha. == Arkitettura == [[Stampa:Korea-Gyeongju-Seokguram-12.jpg|daqsminuri|248x248px|Seokguram minn barra]] It-tradizzjoni tat-tinqix tax-xbieha tal-Buddha fil-ġebel, ta' xbihat sagri u ta' stupi fl-irdumijiet u fl-għerien naturali bdiet fl-[[Indja]]. Din il-prattika ġiet ittrasferita lejn iċ-[[Ċina]] u mbagħad lejn il-Korea t'Isfel. Il-[[ġeoloġija]] tal-[[Peniżola]] Koreana, li fiha abbundanza ta' granit iebes, mhijiex adattata għat-tinqix tal-immaġnijiet tal-ġebel fl-irdumijiet. Seokguram hija grotta artifiċjali magħmula mill-granit u għandha disinn uniku. Id-daqs żgħir tal-grotta jindika li x'aktarx kienet tintuża b'mod esklużiv mill-familja rjali tas-Silla. Seokguram tissimbolizza vjaġġ spiritwali fin-Nirvana. Il-pellegrini suppost kellhom jibdew il-pellegrinaġġ tagħhom fit-Tempju ta' Bulguksa jew taħt l-Għolja Tohamsan li kienet sagra għas-Silla.<ref>Leece, Sharon; Nelson, Kerry; Brown, Stephanie. ''Treasures of the Dragon''. ISBN <bdi>9789881702647</bdi>.</ref> Fid-daħla tas-santwarju kien hemm funtana fejn il-pellegrini kienu jbaħbħu wiċċhom biex jiffriskaw. Fil-grotta, l-antikamra u l-kuritur jirrappreżentaw id-Dinja, filwaqt li r-rotunda tirrappreżenta l-ġenna. Il-konfigurazzjoni bażika tal-grotta tinkludi daħla bi ħnejja li tagħti għal antikamra rettangolari u mbagħad għal kuritur dejjaq mimli bassoriljievi, li finalment jagħti għar-rotunda prinċipali. L-oġġett ċentrali tas-santwarju tal-granit huwa statwa tal-Buddha bilqiegħda fis-sala prinċipali. L-identità tal-Buddha għadha fil-mira ta' għadd ta' dibattiti. Il-Buddha jidher bilqiegħda fuq tron tal-lotus b'riġlejh ġo xulxin.<ref>Jinyoung, Lim; Lyong, Ryoo Seong (16 April 2014). ''K-architecture: Tradition Meets Modernity''. ISBN <bdi>9788973755820</bdi>.</ref> Il-Buddha għandu espressjoni hienja ta' meditazzjoni. L-istatwa tal-Buddha hija mdawra bi ħmistax-il pannell ta' bodhisattvas, arhats u allat Indjani tal-qedem fir-rotunda u hija akkumpanjata minn għaxar statwi f'niċeċ mal-ħajt tar-rotunda. Is-sala prinċipali ta' Seokguram tospita statwa Bojon ta' ''Bodhisattva'' u d-dixxipli tiegħu. Erbgħin figura differenti fil-grotta jirrappreżentaw il-prinċipji u t-tagħlimiet Buddisti. Il-grotta nbniet madwar dawn l-istatwi biex tipproteġihom mill-elementi. Is-saqaf tal-grotta ta' Seokguram hija mżejna b'nofs [[Qamar|qmura]]; il-parti ta' fuq hija mżejna bil-fjura tal-lotus. L-[[Arkitett|arkitetti]] tas-Silla użaw is-simetrija u milli jidher ħadmu bil-kunċett tar-rettangolu tad-deheb. Il-grotta hija msawra b'mijiet ta' ġebliet differenti tal-granit. Ma ntużax tkaħħil fil-kostruzzjoni tagħha; l-istruttura hija mirfuda flimkien permezz ta' rivets tal-ġebel. Il-kostruzzjoni tal-grotta użat ukoll il-ventilazzjoni naturali. Il-koppla tar-rotunda hija 6.84 metri b'6.58 metri bħala djametru.<ref>Jinyoung, Lim; Lyong, Ryoo Seong. ''K-architecture: Tradition Meets Modernity''. ISBN <bdi>9788973755820</bdi>.</ref> === Skultura fil-grotta === [[Stampa:Korea-Gyeongju-Seokguram-06.jpg|daqsminuri|Struttura tal-injam b'qanpiena fid-daħla tas-sit ta' Seokguram u t-Tempju ta' Bulguksa]] Il-Buddha prinċipali tal-grotta hija opra tal-arti Buddista notevoli.<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Uk|isem=Kwak Dongseok and Huh Hyeong|data=2015-07-08|titlu=SCULPTURES OF UNIFIED SILLA: 통일신라의 조각|url=https://books.google.com/books?id=PiccCgAAQBAJ&q=seokguram+grotto&pg=PT91|lingwa=en|iktar=|pubblikatur=국립중앙박물관}}</ref> Hija għolja 3.5 metri u tinsab bilqiegħda fuq pedestall b'għamla ta' lotus twil 1.34 metu. Il-Buddha huwa realistiku fl-għamla tiegħu u x'aktarx li jirrappreżenta lil Seokgamoni Buddha; il-pożizzjoni ta' idejn il-Buddha tissimbolizza l-illuminazzjoni. Il-Buddha għandu wkoll ''usnisa'', jiġifieri simbolu tal-għerf. L-ilbies tal-Buddha, bħat-tinjiet b'għamla ta' mrewħa fejn riġlejn il-Buddha jiġu f'xulxin, huwa eżempju tal-interpretazzjonijiet Koreani tal-prototipi Indjani. Għad-differenza ta' statwi oħra tal-Buddha li għandhom raġġiera mehmuża wara r-ras, il-Buddha ta' Seokguram joħloq l-illużjoni ta' raġġiera bit-tqegħid ta' għamla tonda tal-granit imnaqqxa bil-petali tal-lotus fuq il-ħajt ta' wara tar-rotunda. Il-pedestall huwa magħmul minn tliet partijiet; il-partijiet ta' fuq u ta' taħt huma mnaqqxin bil-petali tal-lotus filwaqt li x-xaft ċentrali jikkonsisti minn tmien pilastri. Flimkien mal-Buddha prinċipali, hemm ir-riljievi ta' tliet ''bodhisattvas'', għaxar dixxipli, u żewġ allat [[Ħinduiżmu|Induisti]] tul il-ħajt tar-rotunda. Għaxar statwi ta' ''bodhisattvas'', qaddisin, u l-fidili jinsabu fin-niċeċ 'il fuq mill-bassoriljievi. L-għaxar dixxipli kienu dixxipli ta' Seokgamoni u qegħdin ħamsa fuq kull naħa tal-Avalokitesvara. Il-fattizzi tagħhom jissuġġerixxu influwenza [[Greċja|Griega]]. Iż-żewġ bodhisattvas huma ta' Manjusri u ta' Samantabhadra. Iż-żewġ allat Induisti huma Brahma u Indra. L-Erba' Rejiet tas-Smewwiet donnhom qegħdin għassa tal-kuritur. Hemm ukoll xbihat ta' Vajrapanis, li huma l-figuri gwardjani u jinsabu mal-ħitan tad-daħla għall-kuritur, fl-antikamra. Tmien Divinitajiet Gwardjani jżejnu l-antikamra. Figura notevoli oħra hija l-Avalokitesvara bi ħdax-il wiċċ, il-Bodhisattva tal-Kompassjoni. Tinsab fuq il-ħajt ta' wara tar-rotunda u hija għolja 2.18 metri. Din il-figura hija waħda biss mill-bassoriljievi li jħarsu 'l quddiem; l-oħrajn iħarsu lejn il-ġenb. L-Avalokitesvara liebsa kuruna, libsa b'għadd ta' drappijiet u ġojjellerija, u f'idejha żżomm vażun bi fjura tal-lotus. Żewġ statwi min-niċeċ u pagoda tal-irħam li jingħad li fl-imgħoddi kienu jinsabu quddiem l-Avalokitesvara huma neqsin mill-grotta; jingħad li nsterqu mill-Ġappuniżi. == Rikostruzzjoni == Minħabba l-perjodi twal ta' abbandun u bosta rinnovazzjonijiet, ħafna dettalji huma dibattuti fost l-istudjużi, fosthom il-konfigurazzjoni eżatta tal-grotta oriġinali, il-binjiet fit-Tempju ta' Bulguksa jew l-għamla tal-mogħdija tal-ilma, li ma għadhiex teżisti, quddiem it-tempju. Fl-1703 u fl-1758 saru xi tiswijiet u titjib, matul id-dinastija Joseon.<ref>Charles, Victoria. ''1000 Buddhas of Genius''. ISBN <bdi>9781783104635</bdi>.</ref> Madankollu, il-mexxejja orjentati lejn il-[[Konfuċju|Konfuċjaniżmu]] għakksu l-Buddiżmu, u l-grotta remota fil-muntanji ġarrbet ħsarat serji lejn il-bidu tas-seklu 20. Il-Ġeneral Magħżul tal-Gvern wettaq xogħlijiet ta' restawr tliet darbiet, iżda xorta waħda baqgħu l-problemi tal-umdità u problemi oħra. Il-Ġappun għamel l-ewwel sensiela ta' tiswijiet mill-1913 sal-1915. Dawn it-tiswijiet saru mingħajr biżżejjed studju tal-grotta. Matul l-isforzi ta' tindif tal-Ġappuniżi, l-istruttura tal-grotta ġiet kważi żarmata għalkollox u assemblata mill-ġdid. Żball kbir li għamlu l-Ġappuniżi kien it-tentattiv tagħhom li jistabbilizzaw l-istruttura b'involukru miksi bil-konkos, li dak iż-żmien kienet l-iktar teknoloġija avvanzata. Dan wassal biex tinġema' l-umdità u biex jgħaddi l-ilma ġewwa, u kkawża l-erożjoni tal-iskulturi peress li l-grotta ma setgħetx "tieħu n-nifs" iktar. Fl-1917, il-katusi tad-dranaġġ indifnu fuq il-koppla biex l-ilma tax-xita jittieħed lil hinn mill-grotta. Madankollu, peress li xorta baqa' dieħel l-ilma, saru sensiela oħra ta' tiswijiet mill-1920 sal-1923. Intuża asfalt impermeabbli għal wiċċ il-konkos, li kompla jiggrava l-problema. Bdiet tifforma l-moffa u l-indewwa, u fl-1927 il-metodu tal-isprejjar tal-istim sħun (xi ħaġa li ma baqgħetx issir fi żminijietna) intuża għat-tindif tal-iskulturi. Wara [[It-Tieni Gwerra Dinjija|t-Tieni Gwerra Dinjija]], fis-snin 60 tas-seklu 20, il-President [[Park Chung Hee]] ordna li jsir proġett ewlieni ta' restawr. Il-problema tal-kontroll tat-temperatura u tal-umdità ġiet solvuta sa ċertu punt bl-użu ta' sistemi mekkaniċi. Is-sovrastruttura tal-[[injam]] li nbniet fuq l-antikamra għadha kwistjoni ta' dibattitu għal bosta storiċi li jemmnu li Seokguram oriġinarjament ma kellhiex struttura simili li timblokka l-veduta tat-tlugħ ix-xemx fuq l-oċean, u li taqta' l-fluss tal-arja fil-grotta. Attwalment wieħed jista' jara l-grotta minn ġewwa biss wara ħajt tal-[[ħġieġ]], li ġie installat bħala protezzjoni mill-bosta turisti li jżuruha u mill-bidla fit-temperatura. == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:Front view of Buddha at Seokguram.jpg|daqsminuri|229x229px|L-istatwa tal-Buddha mill-qrib]] Il-Grotta ta' Seokguram u t-Tempju ta' Bulguksa ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1995.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; u l-'''kriterju (v)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Korea t'Isfel]] [[Kategorija:Buddiżmu]] jruu0h0cllnl1qvebll2y3kuqdjy311 0 28820 279165 2022-08-16T12:02:41Z Trigcly 17859 Kontenut, stampi, kwotazzjonijiet u ħoloq wikitext text/x-wiki [[Stampa:Pirámides de Calakmul.JPG|daqsminuri|265x265px|It-Tempju I fil-Bijosfera ta' Calakmul]] '''Calakmul''' (/ˌkɑːlɑːkˈmuːl/; spelluta wkoll '''Kalakmul''' u b'varjanti inqas frekwenti) hija belt antika tal-[[Maja]] u sit arkeoloġiku fl-istat [[Messiku|Messikan]] ta' [[Campeche]], fil-qalba tal-ġungli tar-reġjun il-kbir tal-Baċir ta' Petén. Il-belt antika tinsab 35 kilometru (22 mil) mill-fruntiera mal-[[Gwatemala]]. Calakmul kienet waħda mill-ikbar bliet antiki fl-artijiet baxxi tal-Maja u waħda mill-iżjed setgħana li qatt ġew żvelati. Calakmul kienet qawwa ewlenija tal-Maja fi ħdan ir-reġjun tat-Tramuntana tal-Baċir ta' Petén tal-[[Peniżola]] tal-[[Yucatan]] tan-Nofsinhar tal-Messiku. Calakmul amministrat dominju kbir immarkat bid-distribuzzjoni estensiva tal-glifiċi emblematiċi tagħha tas-simbolu tar-ras tas-[[serp]], li għandu jinqara bħala "Kaan". Calakmul kienet is-sede tal-hekk imsejjaħ Renju tas-Serp.<ref>{{Ċita enċiklopedija|titlu=1491: New Revelations of the Americas Before Columbus|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=1491:_New_Revelations_of_the_Americas_Before_Columbus&oldid=1091757116|data-aċċess=2022-08-15|lingwa=en|data=|iktar=}}</ref> Dan ir-renju rrenja matul il-biċċa l-kbira tal-perjodu Klassiku. Huwa stmat li Calakmul stess kellha popolazzjoni ta' 50,000 ruħ u matul xi żminijiet kellha governanza fuq postijiet 'il bogħod saħansitra 150 kilometru (93 mil). Ġew identifikati 6,750 struttura antika f'Calakmul, u l-ikbar waħda hija l-piramida l-kbira tas-sit. L-Istruttura 2 hija iktar għolja minn 45 metru (148 pied), u b'hekk hija waħda mill-itwal piramidi tal-Maja. Fi ħdan il-piramida nstabu erba' oqbra. Bħal ħafna tempji jew piramidi fi ħdan il-Mesoamerka, il-piramida ta' Calakmul żdiedet fid-daqs permezz ta' bini fuq it-tempju eżistenti sabiex jintlaħaq id-daqs attwali. Id-daqs tal-arkitettura [[Monument|monumentali]] ċentrali hija bejn wieħed u ieħor 2 kilometri kwadri (0.77 mili kwadri) u s-sit kollu, il-biċċa l-kbira tiegħu miżgħud b'ħafna strutturi residenzjali ġo xulxin, ikopri madwar 20 kilometru kwadru (7.7 mili kwadri). Matul il-perjodu Klassiku, Calakmul kellha rivalità intensa mal-belt maġġuri ta' [[Tikal]] fin-Nofsinhar, u l-immanuvrar [[Politika|politiku]] ta' dawn iż-żewġt ibliet tqabbel ma' taqbida bejn żewġ superpotenzi tal-Maja. Skoperta mill-ġdid mill-ajru mill-bijologu [[Cyrus L. Lundell]] tal-Mexican Exploitation Chicle Company fid-29 ta' Diċembru 1931, is-sejba ġiet irrapportata lil [[Sylvanus G. Morley]] tal-Istitut ta' Carnegie f'[[Chichén Itzá]] f'Marzu 1932. [[Stampa:Calakmul Structure 13.jpg|daqsminuri|L-Istele 88 fuq it-taraġ tal-Istruttura 13 ta' Calakmul.]] == Etimoloġija == Calakmul huwa isem modern li ngħata minn Cyrus L. Lundell. Bil-lingwa tal-Maja, ''ca'' tfisser "żewġ", ''lak'' tfisser "biswit", u ''mul'' tfisser kwalunkwe tumbata artifiċjali jew piramida, b'hekk ''Calakmul'' tfisser il-"Belt taż-Żewġ Piramidi Biswit Xulxin". Fil-qedem, il-qalba tal-belt kienet magħrufa bħala ''Ox Te' Tuun'', li tfisser "Tliet Ġebliet". Isem ieħor assoċjat mas-sit, u x'aktarx żona ikbar madwar is-sit, huwa ''Chiik Naab'''. Il-mexxejja ta' Calakmul kienu jidentifikaw lilhom infushom bħala ''k'uhul kaanal ajaw'', jiġifieri "Mexxejja Divini tas-Serp", iżda r-rabta tat-titlu mas-sit effettiv hija waħda pjuttost ambigwa.<ref name=":0">Martin & Grube 2000, p. 104.</ref> == Pożizzjoni == Calakmul tinsab fl-istat ta' Campeche fix-Xlokk tal-Messiku, madwar 35 kilometru (22 mil) fit-Tramuntana tal-fruntiera mal-Gwatemala u 38 kilometru (24 mil) fit-Tramuntana tal-fdalijiet ta' [[El Mirador]].<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 356. Folan et al. 1995a, p. 310.</ref> Il-fdalijiet ta' [[El Tintal]] jinsabu 68 kilometru (42 mil) fil-Lbiċ ta' Calakmul u kienu kkollegati kemm ma' El Mirador kif ukoll ma' Calakmul stess permezz ta' triq jew ''sacbe''.<ref>Folan et al 1995a, p. 313.</ref> Calakmul kienet madwar 20 kilometru (12-il mil) fin-Nofsinhar tal-belt kontemporanja ta' Oxpemul u madwar 25 kilometru (16-il mil) fil-Lbiċ ta' [[La Muñeca]].<ref>Folan et al. 1995a, p. 311.</ref> Il-belt antika tinsab fuq art olzata madwar 35 metru (115-il pied) 'il fuq minn art bassasa staġonali kbira li tinsab lejn il-Punent<ref>Sharer and Traxler 2006, p. 356.</ref>, magħrufa bħala El Laberinto ''bajo'' (li bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] fir-reġjun tirreferi għal art bassasa baxxa staġonali).<ref>Folan et al 1995a, p. 310.</ref> Din l-art bassasa hija 34 kilometru bi 8 kilometri (21.1 mil b'5.0 mili) u kienet sors importanti ta' ilma matul l-istaġun tax-xita. Il-''bajo'' kienet ikkollegata ma' sistema sofistikata ta' kontroll tal-ilma li kienet tinkludi karatteristiċi naturali u artifiċjali bħal gandotti u kanali mad-dawra ta' żona ta' 22 kilometru kwadru (8.5 mili kwadri) madwar il-qalba tas-sit, żona li kienet meqjusa bħala Calakmul Interna. Il-pożizzjoni ta' Calakmul fit-tarf ta' ''bajo'' kellha żewġ vantaġġi addizzjonali: l-artijiet għammiela tul it-tarf tal-art bassasa u l-aċċess għal noduli abbundanti taż-[[żnied]]. Il-belt antika tinsab fuq promontorju ffurmat minn għamla qisha koppla naturali għolja 35 metru (115-il pied) 'il fuq mill-artijiet baxxi tal-madwar. Din il-koppla ġiet imwittija b'mod artifiċjali mill-Maja. Matul il-perjodu Preklassiku u l-perjodu Klassiku, l-insedjament kien ikkonċentrat tul it-tarf tal-El Laberinto ''bajo'', u matul il-perjodu Klassiku l-istrutturi nbnew ukoll fuq l-art għolja u fuq il-gżejjer żgħar fejn kien jinħadem iż-żnied.<ref>Braswell et al. 2005, p. 167.</ref> Fil-bidu tas-seklu 21 iż-żona madwar Calakmul baqgħet mgħottija minn foresta densa.<ref>Braswell et al. 2005, p. 165.</ref> Matul l-ewwel millenju W.K. iż-żona kellha xita moderata u regolari, għalkemm kien hemm inqas ilma tal-wiċċ disponibbli minn iktar fin-Nofsinhar fil-Gwatemala. Calakumul issa tinsab fi ħdan ir-Riżerva ta' Bijosfera ta' Calakmul b'erja ta' 1,800,000 akru (7,300 km²). Iż-żona kkonservata fi ħdan ir-Riżerva ġiet stabbilita miċ-Ċentru ta' Investigazzjoni Storika u Soċjali tal-Università Awtonoma ta' Campeche (Centro de Investigaciones Historicas y Sociales de Universidad Autónomous de Campeche - CIHS/UAC).<ref>Folan, William J. "Calakmul." In Davíd Carrasco (ed). ''The Oxford Encyclopedia of Mesoamerican Cultures,'' Vol 1. New York: Oxford University Press, 2001. <nowiki>ISBN 9780195108156</nowiki>, 9780195188431.</ref> == Popolazzjoni u kobor == [[Stampa:The Emblem Glyph of the Kanul dynasty at Calakmul.png|daqsminuri|Il-glifika emblematika tad-dinastija Kanul f'Calakmul.]] Fil-aqwa tagħha matul il-perjodu Klassiku Aħħari, huwa stmat li l-belt kellha popolazzjoni ta' 50,000 abitant u kienet tkopri erja ta' iktar minn 70 kilometru kwadru (27 mil kwadru). Il-belt kienet il-[[belt kapitali]] ta' stat reġjonali kbir fi ħdan erja ta' madwar 13,000 kilometru kwadru (5,000 mil kwadru).<ref>Braswell et al. 2005, p. 171.</ref> Matul il-perjodu Klassiku Terminali, il-popolazzjoni tal-belt naqset b'mod drastiku u l-popolazzjoni rurali niżlet għal 10 % tal-livell preċedenti tagħha.<ref>Braswell et al. 2005, pp. 164, 188.</ref> Ġie kkalkulat li d-densità tal-popolazzjoni tal-perjodu Klassiku Aħħari ta' Calakmul kienet 1,000/km² (2,564/mil kwadru) fil-qalba tas-sit u 420/km² (1,076/ mil kwadru) fil-periferija (erja ta' 122 kilometru kwadru (47 mil kwadru).<ref>Braswell et al. 2005, p. 170.</ref> Calakmul tassew kienet belt urbana reali u mhux biss ċentru tal-elit imdawwar b'residenzi ordinarji. Il-qalba tas-sit ta' Calakmul fil-qedem kienet magħrufa bħala Ox Te' Tuun ("Tliet Ġebliet"), isem li jaf ingħata minħabba l-piramida trijadika tal-Istruttura 2. Ir-renju ta' Calakmul kien jinkludi 20 ċentru sekondarju, fosthom bliet kbar bħal La Muñeca, [[Naachtun]], [[Sasilha]], Oxpemul u [[Uxul]]. Ġie stmat li l-popolazzjoni totali ta' dawn iċ-ċentri sekondarji kienet tammonta għal 200,000 ruħ. Ir-renju kien jinkludi wkoll għadd kbir ta' siti terzjarji u kwaternarji, il-biċċa l-kbira minnhom żgħar u magħmula minn għadd ta' gruppi rranġati madwar btieħi jew spazji miftuħa, għalkemm hemm siti rurali ikbar ukoll li jinsabu tul irdumijiet fit-truf tal-''bajos'' li jinkludu tempji, palazzi u steli. Ġie kkalkulat li l-popolazzjoni rurali totali tar-renju kienet tammonta għal 1.5 miljun ruħ. Ġie kkalkulat li l-popolazzjoni sħiħa tar-renju ta' Calakmul, inkluż il-belt stess u l-popolazzjoni rurali fl-erja ta' 13,000 kilometru kwadru (5,000 mil kwadru) tal-istat reġjonali kienet tammonta għal 1.75 miljun ruħ fil-perjodu Klassiku Aħħari. Il-glifika emblematika ta' Calakmul għandha distribuzzjoni ikbar mill-glifika emblematika ta' kwalunkwe belt oħra tal-Maja. Il-glifika tinstab ukoll f'iktar kitbiet ġeroglifiċi minn kwalunkwe glifika emblematika oħra, inkluż dik ta' Tikal.<ref>Braswell et al. 2005, p. 162.</ref> Calakmul kienet tamministra dominju kbir immarkat minn distribuzzjoni estensiva tal-glifika emblematika tagħha tas-sinjal tar-ras tas-serp<ref>Schele u Freidel 1990, pp. 456–457 n.21.</ref>, li għandha tinqara bħala "Kaan".<ref>Nikolai Grube, "Hieroglyphs" in ''Divine Kings of the Rain Forest'' (Könemann, 2000), 115f; 120.</ref> Calakmul kienet is-sede tal-hekk imsejjaħ Renju tas-Serp.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 101, 104.</ref> Matul xi żminijiet il-belt kellha governanza fuq postijiet li kienu saħansitra 150 kilometru 'l bogħod. == Glifiċi emblematiċi == [[Stampa:Stele51CalakmulMuseum.JPG|daqsminuri|L-Istele 51 tas-731 W.K. turi lil Yuknoom Took' K'awiil.]] Fl-aqwa żmien ta' Calakmul fis-seklu 7, il-belt antika kienet magħrufa bħala "Kan". L-istat politiku Preklassiku fil-Baċir ta' Mirador kien juża t-titlu "Kan" ukoll. Hemm l-idea li wara l-kollass tal-istat ta' Mirador, ir-refuġjati tiegħu wettqu migrazzjoni lejn Calakmul fit-Tramuntana, fejn stabbilew "Kan" oħra. Madankollu, studji epigrafiċi tal-monumenti f'Calakmul juru li qabel is-seklu 7 W.K. l-emblema ta' Calakmul ma kellha xejn x'taqsam ma' serp, iżda ma' farfett il-lejl.<ref>Martin & Grube 2000 p. 113.</ref> Milli jidher il-belt antika kienet immexxija minn mexxejja differenti. Il-glifika emblematika ta' Kan, qabel ma ġiet assoċjata ma' Calakmul, instabet (darba) f'[[Dzibanché]], sit li jinsab iktar lejn il-Lvant. X'aktarx matul l-aħħar tas-seklu 6 u l-bidu tas-seklu 7, il-mexxejja ta' Dzibanché ttrasferew ruħhom f'Calakmul sabiex jistabbilixxu belt kapitali b'pożizzjoni iktar strateġika. Wara li l-poter ta' Calakmul tmermer fis-seklu 8, wara t-tmexxija ta' Yuknoom Took K'awiil, milli jidher l-emblema tal-farfett il-lejl reġgħet bdiet tintuża. Xorta waħda, għad hemm bosta inċertezzi u jeħtieġ li jsiru studji epigrafiċi ġodda għal iktar tagħrif.<ref>Martin, S. (2005). Of Snakes and Bats: Shifting Identities At Calakmul. The PARI Journal, 6(2), 5-15.</ref> == Storja == Calakmul għandha storja twila ta' okkupazzjoni u l-iskavi żvelaw evidenza mill-perjodu Preklassiku Nofsani sal-perjodu Postklassiku. In-network ta' toroq li kienu jikkollegaw lil Calakmul mal-bliet ta' El Mirador, Nakbe u El Tintal jissuġġerixxu rabtiet politiċi qawwijin bejn l-erbat ibliet li jaf bdew fil-perjodu Preklassiku, meta kemm Calakmul kif ukoll El Mirador kienu bliet importanti, u komplew fil-perjodu Klassiku meta Calakmul stess kienet l-iżjed belt setgħana fir-reġjun. Calakmul kienet waħda mill-ikbar bliet antiki u waħda mill-iżjed setgħana li qatt ġew żvelaw fl-artijiet baxxi tal-Maja.<ref>Martin & Grube 2000, p. 101. Braswell et al. 2005, p. 162.</ref> === Calakmul kontra Tikal === [[Stampa:Tikal mayan ruins 2009.jpg|daqsminuri|L-istorja taċ-ċivilizzazzjoni tal-Maja Klassika kienet iddominata mir-rivalità bejn in-networks opposti ta' alleanzi ta' Calakmul u ta' Tikal (fir-ritratt).]] L-istorja tal-perjodu Klassiku tal-Maja hija ddominata mir-rivalità bejn Tikal u Calakmul, imqabbla ma' taqbida bejn żewġ "superpotenzi" tal-Maja.<ref>Webster 2002, pp. 168-169.</ref> Iż-żminijiet iktar bikrija kienu jkunu ddominati minn belt ikbar unika u sal-perjodu Klassiku Bikri, Tikal kienet waslet biex tikseb din il-pożizzjoni wara d-dominanza ta' El Mirador fil-Preklassiku Aħħari u ta' Nakbe fil-Preklassiku Nofsani.<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 495.</ref> Madankollu, Calakmul kienet belt rivali b'riżorsi ekwivalenti li kienu jisfidaw is-supremazija ta' Tikal u fasslet strateġija sabiex tiċċirkondaha bin-network ta' alleati tagħha stess.<ref>Sharer & Traxler 2006, pp. 495-496.</ref> Mit-tieni nofs tas-seklu 6 W.K. sal-aħħar tas-seklu 7 W.K. Calakmul kisbet is-supremazija fuq Tikal għalkemm ma neħħietx il-poter ta' Tikal għalkollox u Tikal irnexxielha terġa' tirbaħ kontra Calakmul f'battalja deċiżiva li seħħet fis-695 W.K.<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 496.</ref> Nofs seklu wara, Tikal irnexxielha tirbaħ rebħiet maġġuri kontra l-iktar alleati importanti ta' Calakmul. Eventwalment iż-żewġt ibliet spiċċaw fix-xejn wara l-kollass mifrux tal-perjodu Klassiku tal-Maja.<ref name=":1">Sharer & Traxler 2006, p. 497.</ref> Ir-rivalità kbira bejn dawn iż-żewġt ibliet jaf kienet ibbażata fuq iktar mill-kompetizzjoni għar-riżorsi. L-istorja dinastika tagħhom tiżvela oriġini differenti u l-kompetizzjoni intensiva bejn dawn iż-żewġ potenzi jaf kellha bażi ideoloġika. Id-dinastija ta' Calakmul fl-aħħar mill-aħħar jidher li oriġinat mill-belt Preklassika kbira ta' El Mirador filwaqt li d-dinastija ta' Tikal kienet affettwata ferm mill-intervent tal-metropoli Messikana ċentrali 'l bogħod ta' [[Teotihuacan]]. Bi ftit eċċezzjonijiet, il-monumenti ta' Tikal u dawk tal-alleati tagħha jiffukaw ferm fuq mexxejja rġiel individwali filwaqt li l-monumenti ta' Calakmul u tal-alleati tagħha kienu jagħtu iktar prominenza lill-mexxejja nisa u spiss lit-tmexxija konġunta ta' re u ta' reġina.<ref name=":1" /> === Preklassiku === Calakmul diġà kienet belt kbira fil-perjodu Preklassiku.<ref>Martin & Grube 2000, p. 103.</ref> L-istorja bikrija ta' Calakmul mhix ċara, għalkemm instabet lista dinastika li tmur lura għall-antenati li mexxew il-belt. Din id-dinastija ġiet rikostruwita parzjalment mill-bċejjeċ taċ-ċeramika tal-perjodu Klassiku Aħħari mill-bliet Preklassiċi kbar ta' El Mirador u ta' Nakbe. Dan jaf ifisser li Calakmul fl-aħħar mill-aħħar wirtet l-awtorità politika tagħha minn waħda minn dawn il-bliet, u d-dinastija tagħha jaf oriġinat fil-Preklassiku Aħħari fil-Baċir ta' Mirador u mbagħad rilokat ruħha f'Calakmul fil-perjodu Klassiku wara l-kollass ta' dawn il-bliet.<ref>Martin & Grube 2000, p. 102. Sharer & Traxler 2006, p. 357.</ref> === Klassiku Bikri === [[Stampa:Calakmul - Stele on Base of Structure II.jpg|xellug|daqsminuri|L-Istele 43 tal-514, fil-perjodu Klassiku Bikri.]] Kemm Calakmul kif ukoll Tikal kienu bliet Preklassiċi kbar li baqgħu jeżistu fil-perjodu Klassiku. Testi ġeroglifiċi bikrin mill-isteli li nstabu fl-Istruttura 2 jirreġistraw l-inkurunament probabbli ta' re ta' Calakmul fl-411 W.K. u jirreġistraw ukoll mexxej mhux irjali tas-sit fil-514. Wara dan hemm diskrepanza fir-reġistri ġeroglifiċi ta' iktar minn seklu, għalkemm id-dinastija Kaan esperjenzat espansjoni kbira tal-poter tagħha matul dan iż-żmien. In-nuqqas ta' kitbiet imnaqqxa li jirreġistraw l-avvenimenti ta' dan il-perjodu jaf huwa dovut jew għall-fatt li d-dinastija Kaan kienet stabbilita xi mkien ieħor matul dan iż-żmien jew inkella għall-fatt li l-monumenti nqerdu iktar 'il quddiem.<ref>Folan et al. 1995a, p. 326.</ref> L-iżjed testi leġġibbli bikrin li jirreferu għar-rejiet tad-dinastija Kaan waslu mill-iskavi tal-belt kbira ta' Dzibanche f'[[Quintana Roo]], ferm iktar fit-Tramuntana minn Calakmul. Taraġ mimli ġeroglifiċi juri priġunieri marbuta ma' xulxin, l-ismijiet tagħhom u d-dati meta nqabdu, flimkien mal-isem tar-re Yuknoom Che'en I, għalkemm il-kuntest preċiż ta' isem ir-re mhuwiex ċar. Il-priġunieri jaf kienu l-vassalli tiegħu maqbuda minn xi għadu jew jaf kienu r-rejiet maqbuda mir-re ta' Calakmul. Id-dati mhumiex ċerti iżda tnejn minnhom jaf jirreferu għas-seklu 5 W.K. Is-sit ta' [[El Resbalón]] fil-qrib, f'Quintana Roo, fih test ġeroglifiku f'ordni mħallta li jinkludi data fil-529, li tindika li l-belt kienet taħt il-kontroll tad-dinastija Kaan.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 103-104.</ref> Sa nofs is-seklu 6 W.K. Calakmul kienet qed issawwar alleanza politika wiesgħa, u din l-attività wasslet biex il-belt tidħol f'kunflitt mal-belt kbira ta' Tikal. L-influwenza ta' Calakmul kienet testendi sew fil-Baċir ta' Petén; ir-re Tuun K'ab' Hix ta' Calakmul issorvelja l-inkurunament ta' Aj Wosal għat-tmexxija ta' Naranjo fil-546. Vassall ieħor ta' Tuun K'ab' Hix inqabad minn Yaxchilan fuq ix-xtut tax-xmara [[Usumacinta]] fil-537.<ref name=":0" /> Fil-561, ir-re issa magħruf bħala x-Xhud tas-Sema poġġa mexxej fis-sit ta' [[Los Alacranes]]. Ix-Xhud tas-Sema kellu rwol ewlieni fl-avvenimenti politiċi tar-reġjun tal-Maja. Huwa sar is-Sinjur ewlieni tal-belt ta' Caracol, fin-Nofsinhar ta' Naranjo, li qabel kienet vassall ta' Tikal. Fil-562, skont test danneġġat li nstab f'Caracol, ix-Xhud tas-Sema rebaħ kontra Tikal stess u ssagrifika lir-re tagħha Wak Chan K'awiil, u b'hekk temm dak l-arblu tad-dinastija rjali ta' Tikal. Din it-telfa katastrofika bdiet 130 sena ta' deklin għal Tikal, li jirriflettu perjodu estiż ta' dominanza ta' Calakmul. Dan l-avveniment jintuża bħala markatur li jaqsam il-perjodu Klassiku Bikri mill-perjodu Klassiku Aħħari. Ix-Xhud tas-Sema jissemma wkoll f'[[Okop]], sit ferm iktar fit-Tramuntana f'Quintana Roo. L-aħħar referenza għax-Xhud tas-Sema ssir f'Caracol u ġiet datata li saret fil-572. It-test huwa danneġġat iżda x'aktarx li jirreġistra l-mewt ta' dan ir-re setgħan.<ref>Miller 1999, p. 89.</ref> === Klassiku Aħħari === ==== Gwerra ma' Palenque ==== [[Stampa:Calakmul95.jpg|daqsminuri|243x243px|L-Istruttura 2 ta' Calakmul, waħda mill-ikbar strutturi fid-dinja tal-Maja, oriġinarjament inbniet fil-perjodu Preklasstiku u kompliet tintuża fil-perjodu Klassiku Aħħari.]] Minflok ix-Xhud tas-Sema malajr laħaq l-Ewwel Detentur tal-Mannara, li jissemma f'test minn Dzibanche li jiċċelebra tmiem il-K'atun tal-573. L-Ewwel Detentur tal-Mannara rrenja għal madwar sitt snin. Fil-579 Uneh Chan sar ir-re ta' Calakmul.<ref>Martin & Grube 2000, p. 105.</ref> Uneh Chan beda kampanja aggressiva fir-reġjun tal-Maja tal-Punent u attakka lil [[Palenque]] fit-23 ta' April 599 flimkien mal-alleat tiegħu Lakam Chak, il-mexxej tal-belt żgħira ta' Santa Elena li kienet tinsab 70 kilometru (43 mil) fil-Lvant ta' Palenque, rebaħ kontra r-reġina ta' Palenque Yohl Ik'nal u seraq ir-rikkezzi tal-belt.<ref>Martin & Grube 2000, p. 105, 159-160. Stuart & Stuart 2008, pp. 140-141, 143.</ref> It-telfa ġiet irreġistrata fuq sensiela ta' tarġiet ġeroglifiċi f'Palenque stess u l-avveniment beda perjodu twil ta' rivalità bejn iż-żewġ bliet.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 141.</ref> Ir-reġina Yohl Ik'nal ma nqatlitx fil-battalja u mexxiet għal diversi snin oħra, għalkemm x'aktarx kellha tagħti ġieħ lil Calakmul.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 142.</ref> Uneh Chan żamm l-alleanzi tiegħu mal-bliet fil-Lvant u fuq l-Istele 4 f'Caracol ġie rreġistrat avveniment li jinvolvi lir-re Yajaw Te' K'inich ta' dik il-belt li seħħ qabel il-583. Calakmul reġgħet serqet ir-rikkezzi ta' Palenque fis-7 ta' April 611 taħt it-tmexxija personali ta' Uneh Chan.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 105, 161. Stuart & Stuart 2008, p. 142.</ref> Palenque dak iż-żmien kienet immexxija mir-re Ajen Yohl Mat li kien kiseb xi tip ta' indipendenza minn Calakmul, u dan x'aktarx li wassal għall-invażjoni l-ġdida. Il-konsegwenzi diretti ta' din it-tieni rebħa fuq Palenque involvew il-mewt tal-iżjed żewġ persuni nobbli importanti tal-belt, Ajen Yohl Mat stess u Janab Pakal, membru għoli tal-familja rjali u possibbilment mexxej konġunt. Janab Pakal miet f'Marzu 612 u Ajen Yohl Mat miet ftit xhur wara. Il-mewt tagħhom daqstant malajr wara li nsterqu r-rikkezzi tal-belt tissuġġerixxi li mewthom kienet marbuta direttament mat-trijonf ta' Calakmul.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 145.</ref> Palenque ġarrbet tnaqqis kbir fil-ġid tagħha wara din id-data qabel ma rnexxielha tirkupra mill-gwerra diżastruża kontra Calakmul. Il-gwerer kontra Palenque jaf saru minn Uneh Chan sabiex jaħtaf il-kontroll tar-rotot kummerċjali għonja li kienu jgħaddu mir-reġjun tal-Maja tal-Punent.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 143.</ref> ==== Ribelljoni f'Naranjo ==== Ir-re Yuknoom Chan ta' Calakmul issorvelja avveniment f'Caracol fis-619.<ref name=":2">Martin & Grube 2000, p. 106.</ref> L-Istele 22 f'Caracol tirreġistra l-inkurunament ta' Tajoom Uk'ab' K'ak' fuq it-tron ta' Calakmul fis-622. Żewġ steli ttellgħu f'Calakmul fis-623 iżda t-testi tagħhom ittieklu wisq biex wieħed ikun jista' jasal għall-ismijiet tal-koppja rjali involuta. Għall-ħabta ta' dan iż-żmien, Naranjo, vassall ta' Calakmul, ma baqgħetx alleata tal-belt meta r-re tagħha Aj Wosal miet ftit wara li miet Uneh Chan ta' Calakmul. Naranjo kienet indipendenti minn Calakmul mill-inqas sas-626, meta ġarrbet telfa darbtejn kontra Caracol u Yuknoom Chan jaf kien qed jipprova jerġa' jġib lil Naranjo taħt il-kontroll ta' Calakmul. It-tentattivi tiegħu ntemmu b'mewtu fis-630. Fis-631 Yuknoom Head, ir-re l-ġdid ta' Calakmul, finalment reġa' kiseb il-kontroll ta' Naranjo. It-testi jirreġistraw li r-re ta' Naranjo diġà kien ittieħed bħala priġunier f'Calakmul dakinhar li l-belt tiegħu ġarrbet it-telfa u l-piena tiegħu dakinhar stess tiġi deskritta bit-terminu ''k'uxaj'' (/k’uːˈʃäχ/) li tfisser "torturat" jew "mikul". Yuknoom Head ħakem belt oħra f'Marzu 636, għalkemm is-sit eżatt mhuwiex magħruf.<ref name=":2" /> ==== Apoġew ==== Id-dinastija Kaan oriġinarjament ma kinitx stabbilita f'Calakmul iżda ġiet rilokata hemmhekk fis-seklu 7 minn belt oħra.<ref>Martin, Simon (2005). "Of Snakes and Bats: Shifting Identities at Calakmul". ''PARI Journal''. '''6''' (2): 5–15.</ref><ref>{{Ċita web|url=https://mayadecipherment.com/2012/06/30/notes-on-a-new-text-from-la-corona/|titlu=Notes on a New Text from La Corona|kunjom=Stuart|isem=David|data=2012-06-30|sit=Maya Decipherment|lingwa=en-US|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Calakmul esperjenzat l-ikbar kisbiet tagħha matul ir-renju tar-re Yuknoom Che'en II, li xi kultant jissejjaħ Yuknoom il-Kbir mill-istudjużi.<ref name=":3">Martin & Grube 2000, p. 108.</ref> Yuknoom Che'en II kellu 36 sena meta ġie inkurunat fuq it-tron ta' Calakmul fis-636. Żieda sinifikanti fil-produzzjoni tal-isteli fil-belt bdiet mar-renju tiegħu u r-re kkummissjona 18-il stele. Yuknoom Che'en II x'aktarx li kien responsabbli għall-kostruzzjoni tal-kumplessi tal-palazzi li jiffurmaw il-parti l-kbira tal-qalba tas-sit.<ref name=":3" /> ===== Calakmul u Dos Pilas ===== [[Stampa:Messico, maya, piatto da calakmul, 600-800 ca..JPG|daqsminuri|Platt taċ-ċeramika ta' Calakmul tas-600-800 W.K.]] Fis-629 Tikal kienet stabbiliet lil Dos Pilas fir-reġjun ta' Petexbatún, xi 110 kilometri (68 mil) fil-Lbiċ, bħala stazzjonament militari sabiex tikkontrolla l-kummerċ tul ix-xmara Pasión.<ref>Salisbury et al. 2002, p. 1.</ref> B'alaj Chan K'awiil ġie inkurunat bħala mexxej tal-istazzjonament il-ġdid meta kellu erba' snin, fis-635, u għal bosta snin kien vassall leali u ġġieled għal ħuh, ir-re ta' Tikal. Fis-648 Calakmul attakkat lil Dos Pilas u kisbet rebħa kbira u l-mewt ta' re ta' Tikal.<ref>Salisbury et al. 2002, pp. 2-3.</ref> B'alaj Chan K'awiil inqabad minn Yuknoom Che'en II iżda, minflok ġie ssagrifikat, reġa' tpoġġa fuq it-tron bħala vassall tar-re ta' Calakmul, attakka lil Tikal fis-657, u ġiegħel lil Nuun Ujol Chaak, ir-re ta' Tikal ta' dak iż-żmien, jabbanduna l-belt temporanjament.<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 387.</ref> L-ewwel żewġ mexxejja ta' Dos Pilas baqgħu jużaw il-glifika emblematika ta' Mutal ta' Tikal, u x'aktarx li ħassew li kellhom jedd leġittimu għat-tron ta' Tikal stess.<ref>Salisbury et al. 2002, p. 2. Sharer & Traxler 2006, p. 387.</ref> Għal xi raġuni, B'alaj Chan K'awiil ma sarx il-mexxej il-ġdid ta' Tikal; minflok baqa' f'Dos Pilas. Tikal ikkontroattakkat lil Dos Pilas fis-672, u B'alaj Chan K'awiil ġie eżiljat għal ħames snin.<ref>Webster 2002, p. 276.</ref> Calakmul ipprovat tiċċirkonda lil Tikal fi ħdan żona ddominata mill-alleati tagħha, bħal El Peru, Dos Pilas u Caracol. Fis-677 Calakmul ikkontroattakkat lil Dos Pilas, keċċiet lil Tikal u reġgħet inkurunat lil B'alaj Chan K'awiil fuq it-tron. Fis-679 Dos Pilas, x'aktarx megħjuna minn Calakmul, kisbet rebħa importanti kontra Tikal, u hemm deskrizzjoni ġeroglifika tal-battalja li tiddeskrivi t-tixrid tad-demm u l-imwiet.<ref>Hammond 2000, p. 220.</ref> L-għawġ kompla fil-Lvant, b'kunflitt imġedded bejn Naranjo u Caracol. Naranjo rebħet għalkollox kontra Caracol fis-680 iżda d-dinastija ta' Naranjo għebet fi żmien sentejn u bint B'alaj Chan K'awiil stabbiliet dinastija ġdida hemmhekk fis-682, li jindika li x'aktarx Calakmul kienet intervjeniet b'mod deċiżiv biex tqiegħed vassall fuq it-tron. Il-patrunaġġ ta' Yuknoom Che'en II bħala Sinjur hija rreġistrata f'firxa ta' bliet importanti, inkluż El Peru fejn issorvelja l-inkurunazzjoni ta' K'inich B'alam bħala re u fejn saħħaħ ir-rabta biż-żwieġ ta' prinċipessa ta' Calakmul ma' re. Il-poter ta' Calakmul kien estiż saħansitra sax-xatt tat-Tramuntana tal-Lag ta' Petén Itzá, fejn Motul de San José ġie rreġistrat bħala l-vassall tagħha fis-seklu 7, għalkemm kienet allinjata tradizzjonalment ma' Tikal.<ref>Reents-Budet et al. 2007, p. 1421. Martin & Grube 2000, pp. 45-46.</ref> Yuknoom Che'en II ggarantixxa l-lealtà ta' tliet ġenerazzjonijiet ta' rejiet f'[[Cancuen]], 245 kilometru (152 mil) fin-Nofsinhar, u ssorvelja l-inkurunazzjoni ta' mill-inqas tnejn minnhom, fis-656 u fis-677. Ir-re Yuknoom Che'en II kien involut, direttament jew indirettament, fl-inkurunazzjoni ta' re f'[[Moral]] fil-Punent f'[[Tabasco]] u wieħed mill-persuni nobbli ta' Yuknoom issorvelja ritwal f'[[Piedras Negras]] tul ix-xatt tal-[[Gwatemala]] tax-xmara Usumacinta. Yuknoom Che'en II miet meta kellu xi tmenin sena, x'aktarx fil-bidu tas-686. Meta miet, Calakmul kienet l-iżjed belt setgħana fl-artijiet baxxi ċentrali tal-Maja.<ref>Martin & Grube 2000, p. 109.</ref> Yuknoom Yich'aak K'ak' laħaq wara Yuknoom Che'en II u l-inkurunazzjoni tiegħu fit-3 ta' April 686 ġiet irreġistrata fuq il-monumenti ta' Dos Pilas u ta' El Peru. Huwa twieled fis-649 u x'aktarx li kien iben il-predeċessur tiegħu. Diġà kellu kariga għolja qabel ma sar re u jaf kien responsabbli għas-suċċessi l-kbar tal-aħħar parti tar-renju ta' Yuknoom Che'en II. Huwa żamm il-lealtà ta' K'inich B'alam ta' El Peru u ta' B'alaj Chan K'awiil ta' Dos Pilas u kiseb dik ta' K'ak' Tiliw Chan Chaak fis-693, meta ġie inkurunat fuq it-tron ta' Naranjo meta kellu ħames snin.<ref>Martin & Grube 2000, p. 110.</ref> Madankollu, it-testi fuq il-monumenti skolpiti ma jiżvelawx il-kumplessità sħiħa tal-attività diplomatika, li toħroġ tassew fid-dieher permezz ta' vażun impitter taċ-ċeramika minn Tikal, li turi ambaxxatur tar-re ta' Calakmul għarkopptejh quddiem ir-re inkurunat ta' Tikal u jagħtih ġieħ. Erba' snin wara biss, f'Awwissu 695, iż-żewġ stati reġgħu kienu fi gwerra. Yuknoom Yich'aak K'ak' mexxa l-ġellieda tiegħu kontra Jasaw Chan K'awiil I f'battalja katastrofika li wasslet għat-telfa ta' Calakmul u għall-qbid tax-xbieha tad-divinità ta' Calakmul imsejħa Yajaw Maan.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 110-111.</ref> Mhuwiex magħruf x'sar minn Yuknoom Yich'aak K'ak'; [[skultura]] tal-istukko minn Tikal turi priġunier u r-re jissemma fil-kitba ta' akkumpanjament iżda mhuwiex ċert jekk il-priġunier u r-re humiex l-istess persuna. Dan l-avveniment immarka t-tmiem tal-apoġew ta' Calakmul, l-attività diplomatika għebet u inqas bliet bdew jirrikonoxxu r-re ta' Calakmul. Ma hemm l-ebda stele wieqfa fil-qalba tas-sit li tirreġistra lil Yuknoom Yich'aal K'ak, għalkemm hemm uħud fil-Grupp tal-Grigal u żewġ steli mkissrin ġew midfuna fl-Istruttura 2.<ref>Martin & Grube 2000, p. 111.</ref> ==== Rejiet ta' wara ==== Il-mexxej li jmiss ta' Calakmul, magħruf bħala Dinja Maqsuma, jissemma fuq par għadmiet imnaqqxin fil-qabar tar-re ta' Tikal, Jasaw Chan K'awiil I. Dan kien qed jirrenja minn Novembru 695 iżda mhuwiex magħruf jekk kienx membru leġittimu tad-dinastija ta' Calakmul jew jekk sempliċement tpoġġa minn Tikal.<ref>Martin & Grube 2000, p. 112.</ref> Ir-re magħruf li jmiss uża għadd ta' varjanti ta' ismijiet, u jissemma b'segmenti differenti ta' ismijiet fi ħdan Calakmul u lil hinn minnha. Interpretazzjoni parzjali ta' ismu hija Yuknoom Took' K'awiil. Dan tella' seba' steli biex jiċċelebra avveniment kalendarju fis-702 u jissemma f'Dos Pilas f'dik is-sena, li x'aktarx turi li Dos Pilas kienet għadha vassall ta' Calakmul. El Peru baqgħet ukoll vassall u Yuknoom Took' K'awiil inkuruna re ġdid hemmhekk f'data mhux magħrufa. [[La Corona]] ngħatat reġina minn Yuknoom Took'. Naranjo baqgħet leali wkoll. Yuknoom Took' K'awiil ikkummissjona seba' steli oħra sabiex jimmarka tmiem il-K'atun tas-731. Telfa oħra mġarrba kontra Tikal ġiet irreġistrata fuq artal skolpit f'dik il-belt, li x'aktarx imur lura għal xi żmien bejn is-733 u s-736, fejn jidher re maqbud minn Calakmul u probabbilment l-ismijiet ta' Yuknoom Took' K'awiil.<ref>Martin & Grube 2000, p. 113.</ref> ===== Calakmul u Quiriguá ===== [[Stampa:Calakmul Wall Painting.jpg|daqsminuri|248x248px|Dettall ta' affresk ta' Calakmul.]] Wara dan, l-istorja rreġistrata ta' Calakmul hija pjuttost vaga, kemm minħabba l-istat tal-monumenti fil-belt stess kif ukoll minħabba l-preżenza politika mnaqqsa tagħha fuq livell usa' tal-Maja.<ref>Martin & Grube 2000, p. 114.</ref> Wamaw K'awiil jissemma f'[[Quiriguá]] fil-periferija tan-Nofsinhar tal-Mesoamerka. Quiriguá tradizzjonalment kienet vassall tal-ġar tagħha fin-Nofsinhar, Copán, u fis-724 Uaxaclajuun Ub'aah K'awiil, ir-re ta' Copán, inkuruna lil K'ak' Tiliw Chan Yopaat fuq it-tron ta' Quiriguá bħala l-vassall tiegħu.<ref>Drew 1999, p. 241. Looper 2003, p. 79.</ref> Sas-734 K'ak' Tiliw Chan Yopaat kien wera li ma kienx baqa' leali lejn Copán meta beda jirreferi għalih innifsu bħala ''k'ul ahaw'', jiġifieri sinjur sagru, minflok it-terminu inferjuri ''ahaw'', jiġifieri sinjur subordinat; fl-istess żmien beda juża l-glifika emblematika ta' Quiriguá tiegħu stess.<ref>Drew 1999, p. 241.</ref> Dan l-att lokali ta' ribelljoni jidher li kien parti mit-taqbida politika ikbar bejn Tikal u Calakmul. Fis-736, sentejn biss wara, K'ak' Tiliw Chan Yopaat laqa' żjara ta' Wamaw K'awiil ta' Calakmul, filwaqt li Copán kienet waħda mill-eqdem alleati ta' Tikal. It-twaqqit ta' din iż-żjara mir-re ta' Calakmul hija ferm sinifikanti, għaliex inzertat bejn l-inkurunazzjoni ta' K'ak' Tiliw Chan Yopaat fuq it-tron ta' Quiriguá bħala vassall ta' Copán u r-ribelljoni sfaċċata li seħħet wara. Dan jissuġġerixxi sew li Calakmul sponsorjat ir-ribelljoni ta' Quiriguá sabiex iddgħajjef lil Tikal u tikseb aċċess għar-rotta kummerċjali rikka tal-Wied ta' Motagua.<ref>Looper 2003, p. 79. Sharer & Traxler 2006, p. 482.</ref> X'aktarx li l-kuntatt ma' Calakmul kien inbeda ftit wara li K'ak' Tiliw Chan Yopaat tela' fuq it-tron.<ref>Looper 2003, p. 79.</ref> Fis-738 K'ak' Tiliw Chan Yopaat ħataf lir-re setgħan iżda anzjan ta' Copán, Uaxaclajuun Ub'aah K'awiil.<ref>Webster 2002, p. 300. Drew 1999, p. 240.</ref> Kitba mnaqqxa f'Quiriguá, għalkemm diffiċli biex tinterpretaha, tissuġġerixxi li l-ħtif seħħ fis-27 ta' April 738, meta Quiriguá ħatfet u ħarqet ix-xbihat tal-[[injam]] tad-divinitajiet patruni ta' Copán.<ref>Looper 2003, p. 78.</ref> Ir-re maħtuf ittieħed lura f'Quiriguá u fit-3 ta' Mejju 738 ġie maqtul b'qtugħ ir-ras f'ritwal pubbliku.<ref>Miller 1999, pp. 134–135. Looper 2003, p. 76.</ref> Fil-perjodu Klassiku Aħħari, l-alleanza ma' Calakmul sikwit ġiet assoċjata mal-wegħda ta' appoġġ militari. Il-fatt li Copán, belt ferm iktar b'saħħitha minn Quiriguá, ma rnexxilhiex tirritalja kontra l-eks vassall tagħha jimplika li beżgħet mill-intervent militari ta' Calakmul. Calakmul stess kienet biżżejjed 'il bogħod minn Quiriguá li K'ak' Tiliw Chan Yopaat ma beżax li jaqa' direttament taħt is-setgħa tagħha bħala stat vassall sħiħ, anke jekk x'aktarx li Calakmul bagħtet xi ġellieda biex tgħin fit-telfa ta' Copán. Minflok, l-alleanza milli jidher kienet waħda ta' vantaġġi reċiproċi: Calakmul irnexxielha ddgħajjef alleat setgħan ta' Tikal filwaqt li Quiriguá kisbet l-indipendenza tagħha.<ref>Looper 1999, p. 271. Looper 2003, p. 81.</ref> ==== Kollass ==== Ħames steli kbar ittellgħu fis-741, għalkemm isem ir-re responsabbli ma jinqarax fuq il-ħamsa li huma u tlaqqam bħala l-Mexxej Y. Il-preżenza ta' Calakmul fir-reġjun usa' tal-Maja kompliet tmajna bit-telfa li ġarrbu żewġ alleati kbar tal-belt kontra Tikal. El Peru tilfet fis-743 u Naranjo tilfet sena wara. Dan irriżulta fil-kollass finali tan-network ta' alleanzi ta' Calakmul li xi darba kien daqstant setgħan, filwaqt li Tikal reġgħet kisbet poter kbir.<ref name=":4">Martin & Grube 2000, p. 115.</ref> Fis-751 il-Mexxej Z tella' stele li qatt ma tlestiet, flimkien ma' oħra bir-ritratt ta' reġina. Taraġ bil-ġeroglifiċi jsemmi lil xi ħadd imsejjaħ B'olon K'awiil bejn wieħed u ieħor fl-istess żmien. B'olon K'awiil kien re sas-771 meta tella' żewġ steli u ssemma f'Toniná fis-789. Is-siti fit-Tramuntana ta' Calakmul esperjenzaw tnaqqis fl-influwenza tagħha sa dan iż-żmien, u tfaċċaw stili arkitettoniċi ġodda influwenzati minn siti ferm iktar fit-Tramuntana fil-[[Peniżola]] tal-Yucatan.<ref name=":4" /> Fis-790 inbena monument għalkemm isem il-mexxej responsabbli ma ġiex ippreservat. Fit-800 inbnew tnejn oħra u fit-810 inbnew tlieta oħra. L-ebda monument ma nbena biex ifakkar it-tmiem importanti tal-Bak'tun tat-830 u jista' jkun li l-awtorità politika kienet diġà kkrollat sa dak iż-żmien. Bliet importanti bħal Oxpemul, [[Nadzcaan]] u La Muñeca li xi darba kienu vassalli ta' Calakmul, issa kienu qed itellgħu l-monumenti tagħhom stess, fejn qabel ma tantx kienu tellgħu wisq; uħud minnhom baqgħu jipproduċu monumenti ġodda saħansitra sat-889. Dan kien proċess parallel għall-avvenimenti li seħħew f'Tikal. Madankollu, hemm evidenza b'saħħitha ta' preżenza tal-elit fil-belt sad-900 W.K., u possibbilment anke wara.<ref name=":4" /> Fit-849, Calakmul issemmiet f'[[Seibal]] fejn mexxej jismu Chan Pet attenda ċ-ċerimonja ta' tmiem il-K'atun; ismu jaf ġie rreġistrat ukoll fuq biċċa ċeramika miksura f'Calakmul stess. Madankollu, wisq probabbli Calakmul ma kinitx għadha teżisti bħala stat importanti sa dan iż-żmien. L-aħħar mewġa ta' attivitajiet seħħet fl-aħħar tas-seklu 9 jew fil-bidu tas-seklu 10. Stele ġdida ttellgħet, għalkemm id-data tirreġistra biss il-jum, mhux id-data sħiħa. Il-jum irreġistrat jaf kien fit-899 jew fid-909, wisq probabbli din tal-aħħar. Hemm ftit monumenti li nbnew saħansitra wara, għalkemm l-istil tagħhom huwa pjuttost grezz, u jirrappreżentaw l-isforzi tal-kumplament ta' popolazzjoni li ppruvat iżżomm it-tradizzjoni Klassika tal-Maja. Anke l-kitbiet imnaqqxa fuq dawn il-monumenti huma imitazzjonijiet bla sens tal-kitba ġeroglifika tal-imgħoddi.<ref name=":4" /> Il-bċejjeċ taċ-ċeramika li jmorru lura għall-perjodu Klassiku Terminali mhumiex komuni 'l barra mill-qalba tas-sit, u dan jissuġġerixxi li l-popolazzjoni tal-belt kienet ikkonċentrata fiċ-ċentru tal-belt fl-aħħar fażi tal-okkupazzjoni ta' Calakmul. Il-maġġoranza tal-popolazzjoni li kienet għadha ħajja x'aktarx li kienet tikkonsisti minn nies ordinarji li kienu okkupaw l-arkitettura tal-elit tal-qalba tas-sit, iżda t-tlugħ kontinwu ta' steli sal-bidu tas-seklu 10 u l-preżenza ta' oġġetti importati ta' status għoli bħal metall, ossidjana, ġada u qxur tal-baħar, jindikaw okkupazzjoni kontinwa minn xi familja rjali sal-abbandun finali tal-belt. Il-Maja ta' Kejache li jitkellmu bil-lingwa Maja tal-Yucatan u li għexu fir-reġjun għall-ħabta tal-kuntatt mal-Ispanjoli fil-bidu tas-seklu 16 jaf kienu d-dixxendenti tal-abitanti ta' Calakmul.<ref>Rice u Rice 2005, p. 152.</ref> === Storja moderna === Calakmul ġiet irrapportata għall-ewwel darba minn Cyrus Lundell fl-1931. Sena wara huwa informa lil Sylvanus Morley bl-eżistenza tas-sit u bil-preżenza ta' iktar minn 60 stele. Morley żar il-fdalijiet hu stess f'isem l-Istitut ta' Carnegie ta' Washington fl-1932. Fis-snin 30 tas-seklu 20 saru stħarriġiet li mmappjaw il-qalba tas-sit u li rreġistraw 103 steli. L-investigazzjonijiet waqfu fl-1938 u l-arkeologi ma reġgħux lura fis-sit qabel l-1982 meta [[William J. Folan]] mexxa proġett f'isem l-Università Awtonoma ta' Campeche, u baqa' jaħdem f'Calakmul sal-1994. F'Calakmul attwalment qed isir proġett fuq skala kbira tal-Istitut Nazzjonali tal-Antropoloġija u l-Istorja (INAH) taħt it-tmexxija ta' Ramón Carrasco. == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:Calakr4.jpg|daqsminuri|278x278px|L-Istruttura I.]] Il-Belt Antika tal-Maja u l-Foresti Tropikali Protetti ta' Calakmul ġew iddeżinjati bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-2002 u fl-2014 saret modifika fiż-żona ta' lqugħ tas-sit.<ref name=":5">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1061/|titlu=Ancient Maya City and Protected Tropical Forests of Calakmul, Campeche|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' sitt kriterji tal-għażla [[Kultura|kulturali]] u naturali tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-'''kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; il-'''kriterju (ix)''' "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta proċessi ekoloġiċi u bijoloġiċi kontinwi sinifikanti fl-evoluzzjoni u fl-iżvilupp ta' ekosistemi u ta' komunitajiet ta' pjanti u ta' annimali terrestri, tal-ilma ħelu, kostali u tal-baħar"; u l-'''kriterju (x)''' "Post fejn hemm l-iktar ħabitats naturali importanti u sinifikanti għall-konservazzjoni fil-post tad-diversità bijoloġika, inkluż fejn hemm speċijiet mhedda ta' valur universali straordinarju mill-perspettiva tax-xjenza jew tal-konservazzjoni".<ref name=":5" /> == Biblijografija == * Braswell, Geoffrey E.; Gunn, Joel D.; Dominguez Carrasco, María del Rosario; Folan, William J.; Fletcher, Laraine A.; Morales López, Abel; Glascock, Michael D. (2005). "Defining the Terminal Classic at Calakmul, Campeche". In Arthur A. Demarest; Prudence M. Rice; Don S. Rice (eds.). The Terminal Classic in the Maya lowlands: Collapse, transition, and transformation. Boulder: University Press of Colorado. pp. 162–194. <nowiki>ISBN 0-87081-822-8</nowiki>. OCLC 61719499. * Domínguez, María del Rosario; William J. Folan (1996). J.P. Laporte; H. Escobedo (eds.). "Calakmul, México: Aguadas, bajos, precipitación y asentamiento en el Petén Campechano" (PDF). IX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 1995 (bl-Ispanjol). Guatemala: Museo Nacional de Arqueología y Etnología: 147–173. * Drew, David (1999). The Lost Chronicles of the Maya Kings. [[Londra]]: Weidenfeld & Nicolson. <nowiki>ISBN 0-297-81699-3</nowiki>. OCLC 43401096. * Fahsen, Federico (2002). "Rescuing the Origins of Dos Pilas Dynasty: A Salvage of Hieroglyphic Stairway #2, Structure L5-49". The Foundation Granting Department: Reports Submitted to FAMSI. Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies, Inc. (FAMSI). * Folan, William S.; Joyce Marcus; Sophia Pincemin; Maria del Rosario Dominguez Carrasco; Loraine Fletcher & Abel Morales Lopez (December 1995a). "Calakmul: New Data from an Ancient Maya Capitol in Campeche, Mexico". Latin American Antiquity. 6 (4): 310–334. doi:10.2307/971834. JSTOR 971834. * Folan, William J.; Joyce Marcus; W. Frank Miller (1995b). "Verification of a Maya Settlement Model through Remote Sensing". Cambridge Archaeological Journal. Cambridge University Press. 5 (2): 277–283. doi:10.1017/S0959774300015067. * Folan, William J. (2001). ""Calakmul"". In Davíd Carrasco (ed.). The Oxford Encyclopedia of Mesoamerican Cultures, Vol. I, [[Belt ta' New York|New York]]: Oxford University Press. <nowiki>ISBN 9780195108156</nowiki>. OCLC 1169898498. * Hammond, Norman (2000). "The Maya Lowlands: Pioneer Farmers to Merchant Princes". In Richard E.W. Adams; Murdo J. Macleod (eds.). The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas, Vol. II: Mesoamerica, part 1. Cambridge, UK: Cambridge University Press. pp. 197–249. <nowiki>ISBN 0-521-35165-0</nowiki>. OCLC 33359444. * Looper, Matthew G. (2003). Lightning Warrior: Maya Art and Kingship at Quirigua. Linda Schele series in Maya and pre-Columbian studies. Austin: University of Texas Press. <nowiki>ISBN 0-292-70556-5</nowiki>. OCLC 52208614. * Martin, Simon (October 2005), "Recently Uncovered Murals and Facades at Calakmul", The Maya Mural Symposium * Martin, Simon; Nikolai Grube (2000). Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya. London and New York: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 0-500-05103-8</nowiki>. OCLC 47358325. * Miller, Mary Ellen (1999). Maya Art and Architecture. London and New York: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 0-500-20327-X</nowiki>. OCLC 41659173. * Reents-Budet, Dorie; Antonia E. Foias; Ronald L. Bishop; M. James Blackman & Stanley Guenter (2007). J.P. Laporte; B. Arroyo & H. Mejía (eds.). "Interacciones políticas y el Sitio Ik' (Motul de San José): Datos de la cerámica" (PDF). XX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2006 (bl-Ispanjol). Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala: 1416–1436. * Rice, Prudence M.; Don S. Rice (2005). "Sixteenth- and Seventeenth-Century Maya Political Geography". In Susan Kepecs; Rani T. Alexander (eds.). The Postclassic to Spanish-Era Transition in Mesoamerica: Archaeological Perspectives. Albuquerque, New Mexico, USA: University of New Mexico Press. <nowiki>ISBN 9780826337399</nowiki>. OCLC 60550555. * Salisbury, David; Mimi Koumenalis; Barbara Moffett (2002). "Newly revealed hieroglyphs tell story of superpower conflict in the Maya world" (PDF). Exploration: The Online Research Journal of Vanderbilt University. Nashville, TN: Vanderbilt University Office of Science and Research Communications. OCLC 50324967. * Schele, Linda; David Freidel (1990). A Forest of Kings: The Untold Story of the Ancient Maya. New York: William Morrow and Company. <nowiki>ISBN 0-688-11204-8</nowiki>. OCLC 24501607. * Sharer, Robert J.; Loa P. Traxler (2006). The Ancient Maya (6th (fully revised) ed.). Stanford, CA: Stanford University Press. <nowiki>ISBN 0-8047-4817-9</nowiki>. OCLC 57577446. * Stuart, David; George Stuart (2008). Palenque: Eternal City of the Maya. Londra: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 978-0-500-05156-6</nowiki>. OCLC 227016561. * Webster, David L. (2002). The Fall of the Ancient Maya: Solving the Mystery of the Maya Collapse. Londra: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 0-500-05113-5</nowiki>. OCLC 48753878. == Iktar qari == * Boucher Le Landais, Sylviane (Jul–Aug 2014). "Vasijas estilo códice de Calakmul: Narraciones mitológicas y contextos arqueológicos". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). [[Belt tal-Messiku]], il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 58–65. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Carrasco, Ramón; María Cordeiro (2014). "El origen de la montaña". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 41–45. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Carrasco, Ramón; María Cordeiro (2014). "Chick Naab: La pintura mural de Calakmul". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 46–51. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Salvador Rodríguez, Eduardo (Jul–Aug 2014). "La ciudad de Calakmul". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 28–35. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Valencia Rivera, Rogelio; Octavio Q. Esparza Olguín (Jul–Aug 2014). "La conformación política de Calakmul durante el Clásico Temprano". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 36–40. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Zimmermann, Mario (2014). "Los nuevos hallazgos en la Estructura III". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 52–57. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. == Referenzi == t507z1s74gwe0dqvvl4ukh38bh8u8q6 279166 279165 2022-08-16T12:03:01Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti ta' Wirt Dinji]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Pirámides de Calakmul.JPG|daqsminuri|265x265px|It-Tempju I fil-Bijosfera ta' Calakmul]] '''Calakmul''' (/ˌkɑːlɑːkˈmuːl/; spelluta wkoll '''Kalakmul''' u b'varjanti inqas frekwenti) hija belt antika tal-[[Maja]] u sit arkeoloġiku fl-istat [[Messiku|Messikan]] ta' [[Campeche]], fil-qalba tal-ġungli tar-reġjun il-kbir tal-Baċir ta' Petén. Il-belt antika tinsab 35 kilometru (22 mil) mill-fruntiera mal-[[Gwatemala]]. Calakmul kienet waħda mill-ikbar bliet antiki fl-artijiet baxxi tal-Maja u waħda mill-iżjed setgħana li qatt ġew żvelati. Calakmul kienet qawwa ewlenija tal-Maja fi ħdan ir-reġjun tat-Tramuntana tal-Baċir ta' Petén tal-[[Peniżola]] tal-[[Yucatan]] tan-Nofsinhar tal-Messiku. Calakmul amministrat dominju kbir immarkat bid-distribuzzjoni estensiva tal-glifiċi emblematiċi tagħha tas-simbolu tar-ras tas-[[serp]], li għandu jinqara bħala "Kaan". Calakmul kienet is-sede tal-hekk imsejjaħ Renju tas-Serp.<ref>{{Ċita enċiklopedija|titlu=1491: New Revelations of the Americas Before Columbus|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=1491:_New_Revelations_of_the_Americas_Before_Columbus&oldid=1091757116|data-aċċess=2022-08-15|lingwa=en|data=|iktar=}}</ref> Dan ir-renju rrenja matul il-biċċa l-kbira tal-perjodu Klassiku. Huwa stmat li Calakmul stess kellha popolazzjoni ta' 50,000 ruħ u matul xi żminijiet kellha governanza fuq postijiet 'il bogħod saħansitra 150 kilometru (93 mil). Ġew identifikati 6,750 struttura antika f'Calakmul, u l-ikbar waħda hija l-piramida l-kbira tas-sit. L-Istruttura 2 hija iktar għolja minn 45 metru (148 pied), u b'hekk hija waħda mill-itwal piramidi tal-Maja. Fi ħdan il-piramida nstabu erba' oqbra. Bħal ħafna tempji jew piramidi fi ħdan il-Mesoamerka, il-piramida ta' Calakmul żdiedet fid-daqs permezz ta' bini fuq it-tempju eżistenti sabiex jintlaħaq id-daqs attwali. Id-daqs tal-arkitettura [[Monument|monumentali]] ċentrali hija bejn wieħed u ieħor 2 kilometri kwadri (0.77 mili kwadri) u s-sit kollu, il-biċċa l-kbira tiegħu miżgħud b'ħafna strutturi residenzjali ġo xulxin, ikopri madwar 20 kilometru kwadru (7.7 mili kwadri). Matul il-perjodu Klassiku, Calakmul kellha rivalità intensa mal-belt maġġuri ta' [[Tikal]] fin-Nofsinhar, u l-immanuvrar [[Politika|politiku]] ta' dawn iż-żewġt ibliet tqabbel ma' taqbida bejn żewġ superpotenzi tal-Maja. Skoperta mill-ġdid mill-ajru mill-bijologu [[Cyrus L. Lundell]] tal-Mexican Exploitation Chicle Company fid-29 ta' Diċembru 1931, is-sejba ġiet irrapportata lil [[Sylvanus G. Morley]] tal-Istitut ta' Carnegie f'[[Chichén Itzá]] f'Marzu 1932. [[Stampa:Calakmul Structure 13.jpg|daqsminuri|L-Istele 88 fuq it-taraġ tal-Istruttura 13 ta' Calakmul.]] == Etimoloġija == Calakmul huwa isem modern li ngħata minn Cyrus L. Lundell. Bil-lingwa tal-Maja, ''ca'' tfisser "żewġ", ''lak'' tfisser "biswit", u ''mul'' tfisser kwalunkwe tumbata artifiċjali jew piramida, b'hekk ''Calakmul'' tfisser il-"Belt taż-Żewġ Piramidi Biswit Xulxin". Fil-qedem, il-qalba tal-belt kienet magħrufa bħala ''Ox Te' Tuun'', li tfisser "Tliet Ġebliet". Isem ieħor assoċjat mas-sit, u x'aktarx żona ikbar madwar is-sit, huwa ''Chiik Naab'''. Il-mexxejja ta' Calakmul kienu jidentifikaw lilhom infushom bħala ''k'uhul kaanal ajaw'', jiġifieri "Mexxejja Divini tas-Serp", iżda r-rabta tat-titlu mas-sit effettiv hija waħda pjuttost ambigwa.<ref name=":0">Martin & Grube 2000, p. 104.</ref> == Pożizzjoni == Calakmul tinsab fl-istat ta' Campeche fix-Xlokk tal-Messiku, madwar 35 kilometru (22 mil) fit-Tramuntana tal-fruntiera mal-Gwatemala u 38 kilometru (24 mil) fit-Tramuntana tal-fdalijiet ta' [[El Mirador]].<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 356. Folan et al. 1995a, p. 310.</ref> Il-fdalijiet ta' [[El Tintal]] jinsabu 68 kilometru (42 mil) fil-Lbiċ ta' Calakmul u kienu kkollegati kemm ma' El Mirador kif ukoll ma' Calakmul stess permezz ta' triq jew ''sacbe''.<ref>Folan et al 1995a, p. 313.</ref> Calakmul kienet madwar 20 kilometru (12-il mil) fin-Nofsinhar tal-belt kontemporanja ta' Oxpemul u madwar 25 kilometru (16-il mil) fil-Lbiċ ta' [[La Muñeca]].<ref>Folan et al. 1995a, p. 311.</ref> Il-belt antika tinsab fuq art olzata madwar 35 metru (115-il pied) 'il fuq minn art bassasa staġonali kbira li tinsab lejn il-Punent<ref>Sharer and Traxler 2006, p. 356.</ref>, magħrufa bħala El Laberinto ''bajo'' (li bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] fir-reġjun tirreferi għal art bassasa baxxa staġonali).<ref>Folan et al 1995a, p. 310.</ref> Din l-art bassasa hija 34 kilometru bi 8 kilometri (21.1 mil b'5.0 mili) u kienet sors importanti ta' ilma matul l-istaġun tax-xita. Il-''bajo'' kienet ikkollegata ma' sistema sofistikata ta' kontroll tal-ilma li kienet tinkludi karatteristiċi naturali u artifiċjali bħal gandotti u kanali mad-dawra ta' żona ta' 22 kilometru kwadru (8.5 mili kwadri) madwar il-qalba tas-sit, żona li kienet meqjusa bħala Calakmul Interna. Il-pożizzjoni ta' Calakmul fit-tarf ta' ''bajo'' kellha żewġ vantaġġi addizzjonali: l-artijiet għammiela tul it-tarf tal-art bassasa u l-aċċess għal noduli abbundanti taż-[[żnied]]. Il-belt antika tinsab fuq promontorju ffurmat minn għamla qisha koppla naturali għolja 35 metru (115-il pied) 'il fuq mill-artijiet baxxi tal-madwar. Din il-koppla ġiet imwittija b'mod artifiċjali mill-Maja. Matul il-perjodu Preklassiku u l-perjodu Klassiku, l-insedjament kien ikkonċentrat tul it-tarf tal-El Laberinto ''bajo'', u matul il-perjodu Klassiku l-istrutturi nbnew ukoll fuq l-art għolja u fuq il-gżejjer żgħar fejn kien jinħadem iż-żnied.<ref>Braswell et al. 2005, p. 167.</ref> Fil-bidu tas-seklu 21 iż-żona madwar Calakmul baqgħet mgħottija minn foresta densa.<ref>Braswell et al. 2005, p. 165.</ref> Matul l-ewwel millenju W.K. iż-żona kellha xita moderata u regolari, għalkemm kien hemm inqas ilma tal-wiċċ disponibbli minn iktar fin-Nofsinhar fil-Gwatemala. Calakumul issa tinsab fi ħdan ir-Riżerva ta' Bijosfera ta' Calakmul b'erja ta' 1,800,000 akru (7,300 km²). Iż-żona kkonservata fi ħdan ir-Riżerva ġiet stabbilita miċ-Ċentru ta' Investigazzjoni Storika u Soċjali tal-Università Awtonoma ta' Campeche (Centro de Investigaciones Historicas y Sociales de Universidad Autónomous de Campeche - CIHS/UAC).<ref>Folan, William J. "Calakmul." In Davíd Carrasco (ed). ''The Oxford Encyclopedia of Mesoamerican Cultures,'' Vol 1. New York: Oxford University Press, 2001. <nowiki>ISBN 9780195108156</nowiki>, 9780195188431.</ref> == Popolazzjoni u kobor == [[Stampa:The Emblem Glyph of the Kanul dynasty at Calakmul.png|daqsminuri|Il-glifika emblematika tad-dinastija Kanul f'Calakmul.]] Fil-aqwa tagħha matul il-perjodu Klassiku Aħħari, huwa stmat li l-belt kellha popolazzjoni ta' 50,000 abitant u kienet tkopri erja ta' iktar minn 70 kilometru kwadru (27 mil kwadru). Il-belt kienet il-[[belt kapitali]] ta' stat reġjonali kbir fi ħdan erja ta' madwar 13,000 kilometru kwadru (5,000 mil kwadru).<ref>Braswell et al. 2005, p. 171.</ref> Matul il-perjodu Klassiku Terminali, il-popolazzjoni tal-belt naqset b'mod drastiku u l-popolazzjoni rurali niżlet għal 10 % tal-livell preċedenti tagħha.<ref>Braswell et al. 2005, pp. 164, 188.</ref> Ġie kkalkulat li d-densità tal-popolazzjoni tal-perjodu Klassiku Aħħari ta' Calakmul kienet 1,000/km² (2,564/mil kwadru) fil-qalba tas-sit u 420/km² (1,076/ mil kwadru) fil-periferija (erja ta' 122 kilometru kwadru (47 mil kwadru).<ref>Braswell et al. 2005, p. 170.</ref> Calakmul tassew kienet belt urbana reali u mhux biss ċentru tal-elit imdawwar b'residenzi ordinarji. Il-qalba tas-sit ta' Calakmul fil-qedem kienet magħrufa bħala Ox Te' Tuun ("Tliet Ġebliet"), isem li jaf ingħata minħabba l-piramida trijadika tal-Istruttura 2. Ir-renju ta' Calakmul kien jinkludi 20 ċentru sekondarju, fosthom bliet kbar bħal La Muñeca, [[Naachtun]], [[Sasilha]], Oxpemul u [[Uxul]]. Ġie stmat li l-popolazzjoni totali ta' dawn iċ-ċentri sekondarji kienet tammonta għal 200,000 ruħ. Ir-renju kien jinkludi wkoll għadd kbir ta' siti terzjarji u kwaternarji, il-biċċa l-kbira minnhom żgħar u magħmula minn għadd ta' gruppi rranġati madwar btieħi jew spazji miftuħa, għalkemm hemm siti rurali ikbar ukoll li jinsabu tul irdumijiet fit-truf tal-''bajos'' li jinkludu tempji, palazzi u steli. Ġie kkalkulat li l-popolazzjoni rurali totali tar-renju kienet tammonta għal 1.5 miljun ruħ. Ġie kkalkulat li l-popolazzjoni sħiħa tar-renju ta' Calakmul, inkluż il-belt stess u l-popolazzjoni rurali fl-erja ta' 13,000 kilometru kwadru (5,000 mil kwadru) tal-istat reġjonali kienet tammonta għal 1.75 miljun ruħ fil-perjodu Klassiku Aħħari. Il-glifika emblematika ta' Calakmul għandha distribuzzjoni ikbar mill-glifika emblematika ta' kwalunkwe belt oħra tal-Maja. Il-glifika tinstab ukoll f'iktar kitbiet ġeroglifiċi minn kwalunkwe glifika emblematika oħra, inkluż dik ta' Tikal.<ref>Braswell et al. 2005, p. 162.</ref> Calakmul kienet tamministra dominju kbir immarkat minn distribuzzjoni estensiva tal-glifika emblematika tagħha tas-sinjal tar-ras tas-serp<ref>Schele u Freidel 1990, pp. 456–457 n.21.</ref>, li għandha tinqara bħala "Kaan".<ref>Nikolai Grube, "Hieroglyphs" in ''Divine Kings of the Rain Forest'' (Könemann, 2000), 115f; 120.</ref> Calakmul kienet is-sede tal-hekk imsejjaħ Renju tas-Serp.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 101, 104.</ref> Matul xi żminijiet il-belt kellha governanza fuq postijiet li kienu saħansitra 150 kilometru 'l bogħod. == Glifiċi emblematiċi == [[Stampa:Stele51CalakmulMuseum.JPG|daqsminuri|L-Istele 51 tas-731 W.K. turi lil Yuknoom Took' K'awiil.]] Fl-aqwa żmien ta' Calakmul fis-seklu 7, il-belt antika kienet magħrufa bħala "Kan". L-istat politiku Preklassiku fil-Baċir ta' Mirador kien juża t-titlu "Kan" ukoll. Hemm l-idea li wara l-kollass tal-istat ta' Mirador, ir-refuġjati tiegħu wettqu migrazzjoni lejn Calakmul fit-Tramuntana, fejn stabbilew "Kan" oħra. Madankollu, studji epigrafiċi tal-monumenti f'Calakmul juru li qabel is-seklu 7 W.K. l-emblema ta' Calakmul ma kellha xejn x'taqsam ma' serp, iżda ma' farfett il-lejl.<ref>Martin & Grube 2000 p. 113.</ref> Milli jidher il-belt antika kienet immexxija minn mexxejja differenti. Il-glifika emblematika ta' Kan, qabel ma ġiet assoċjata ma' Calakmul, instabet (darba) f'[[Dzibanché]], sit li jinsab iktar lejn il-Lvant. X'aktarx matul l-aħħar tas-seklu 6 u l-bidu tas-seklu 7, il-mexxejja ta' Dzibanché ttrasferew ruħhom f'Calakmul sabiex jistabbilixxu belt kapitali b'pożizzjoni iktar strateġika. Wara li l-poter ta' Calakmul tmermer fis-seklu 8, wara t-tmexxija ta' Yuknoom Took K'awiil, milli jidher l-emblema tal-farfett il-lejl reġgħet bdiet tintuża. Xorta waħda, għad hemm bosta inċertezzi u jeħtieġ li jsiru studji epigrafiċi ġodda għal iktar tagħrif.<ref>Martin, S. (2005). Of Snakes and Bats: Shifting Identities At Calakmul. The PARI Journal, 6(2), 5-15.</ref> == Storja == Calakmul għandha storja twila ta' okkupazzjoni u l-iskavi żvelaw evidenza mill-perjodu Preklassiku Nofsani sal-perjodu Postklassiku. In-network ta' toroq li kienu jikkollegaw lil Calakmul mal-bliet ta' El Mirador, Nakbe u El Tintal jissuġġerixxu rabtiet politiċi qawwijin bejn l-erbat ibliet li jaf bdew fil-perjodu Preklassiku, meta kemm Calakmul kif ukoll El Mirador kienu bliet importanti, u komplew fil-perjodu Klassiku meta Calakmul stess kienet l-iżjed belt setgħana fir-reġjun. Calakmul kienet waħda mill-ikbar bliet antiki u waħda mill-iżjed setgħana li qatt ġew żvelaw fl-artijiet baxxi tal-Maja.<ref>Martin & Grube 2000, p. 101. Braswell et al. 2005, p. 162.</ref> === Calakmul kontra Tikal === [[Stampa:Tikal mayan ruins 2009.jpg|daqsminuri|L-istorja taċ-ċivilizzazzjoni tal-Maja Klassika kienet iddominata mir-rivalità bejn in-networks opposti ta' alleanzi ta' Calakmul u ta' Tikal (fir-ritratt).]] L-istorja tal-perjodu Klassiku tal-Maja hija ddominata mir-rivalità bejn Tikal u Calakmul, imqabbla ma' taqbida bejn żewġ "superpotenzi" tal-Maja.<ref>Webster 2002, pp. 168-169.</ref> Iż-żminijiet iktar bikrija kienu jkunu ddominati minn belt ikbar unika u sal-perjodu Klassiku Bikri, Tikal kienet waslet biex tikseb din il-pożizzjoni wara d-dominanza ta' El Mirador fil-Preklassiku Aħħari u ta' Nakbe fil-Preklassiku Nofsani.<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 495.</ref> Madankollu, Calakmul kienet belt rivali b'riżorsi ekwivalenti li kienu jisfidaw is-supremazija ta' Tikal u fasslet strateġija sabiex tiċċirkondaha bin-network ta' alleati tagħha stess.<ref>Sharer & Traxler 2006, pp. 495-496.</ref> Mit-tieni nofs tas-seklu 6 W.K. sal-aħħar tas-seklu 7 W.K. Calakmul kisbet is-supremazija fuq Tikal għalkemm ma neħħietx il-poter ta' Tikal għalkollox u Tikal irnexxielha terġa' tirbaħ kontra Calakmul f'battalja deċiżiva li seħħet fis-695 W.K.<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 496.</ref> Nofs seklu wara, Tikal irnexxielha tirbaħ rebħiet maġġuri kontra l-iktar alleati importanti ta' Calakmul. Eventwalment iż-żewġt ibliet spiċċaw fix-xejn wara l-kollass mifrux tal-perjodu Klassiku tal-Maja.<ref name=":1">Sharer & Traxler 2006, p. 497.</ref> Ir-rivalità kbira bejn dawn iż-żewġt ibliet jaf kienet ibbażata fuq iktar mill-kompetizzjoni għar-riżorsi. L-istorja dinastika tagħhom tiżvela oriġini differenti u l-kompetizzjoni intensiva bejn dawn iż-żewġ potenzi jaf kellha bażi ideoloġika. Id-dinastija ta' Calakmul fl-aħħar mill-aħħar jidher li oriġinat mill-belt Preklassika kbira ta' El Mirador filwaqt li d-dinastija ta' Tikal kienet affettwata ferm mill-intervent tal-metropoli Messikana ċentrali 'l bogħod ta' [[Teotihuacan]]. Bi ftit eċċezzjonijiet, il-monumenti ta' Tikal u dawk tal-alleati tagħha jiffukaw ferm fuq mexxejja rġiel individwali filwaqt li l-monumenti ta' Calakmul u tal-alleati tagħha kienu jagħtu iktar prominenza lill-mexxejja nisa u spiss lit-tmexxija konġunta ta' re u ta' reġina.<ref name=":1" /> === Preklassiku === Calakmul diġà kienet belt kbira fil-perjodu Preklassiku.<ref>Martin & Grube 2000, p. 103.</ref> L-istorja bikrija ta' Calakmul mhix ċara, għalkemm instabet lista dinastika li tmur lura għall-antenati li mexxew il-belt. Din id-dinastija ġiet rikostruwita parzjalment mill-bċejjeċ taċ-ċeramika tal-perjodu Klassiku Aħħari mill-bliet Preklassiċi kbar ta' El Mirador u ta' Nakbe. Dan jaf ifisser li Calakmul fl-aħħar mill-aħħar wirtet l-awtorità politika tagħha minn waħda minn dawn il-bliet, u d-dinastija tagħha jaf oriġinat fil-Preklassiku Aħħari fil-Baċir ta' Mirador u mbagħad rilokat ruħha f'Calakmul fil-perjodu Klassiku wara l-kollass ta' dawn il-bliet.<ref>Martin & Grube 2000, p. 102. Sharer & Traxler 2006, p. 357.</ref> === Klassiku Bikri === [[Stampa:Calakmul - Stele on Base of Structure II.jpg|xellug|daqsminuri|L-Istele 43 tal-514, fil-perjodu Klassiku Bikri.]] Kemm Calakmul kif ukoll Tikal kienu bliet Preklassiċi kbar li baqgħu jeżistu fil-perjodu Klassiku. Testi ġeroglifiċi bikrin mill-isteli li nstabu fl-Istruttura 2 jirreġistraw l-inkurunament probabbli ta' re ta' Calakmul fl-411 W.K. u jirreġistraw ukoll mexxej mhux irjali tas-sit fil-514. Wara dan hemm diskrepanza fir-reġistri ġeroglifiċi ta' iktar minn seklu, għalkemm id-dinastija Kaan esperjenzat espansjoni kbira tal-poter tagħha matul dan iż-żmien. In-nuqqas ta' kitbiet imnaqqxa li jirreġistraw l-avvenimenti ta' dan il-perjodu jaf huwa dovut jew għall-fatt li d-dinastija Kaan kienet stabbilita xi mkien ieħor matul dan iż-żmien jew inkella għall-fatt li l-monumenti nqerdu iktar 'il quddiem.<ref>Folan et al. 1995a, p. 326.</ref> L-iżjed testi leġġibbli bikrin li jirreferu għar-rejiet tad-dinastija Kaan waslu mill-iskavi tal-belt kbira ta' Dzibanche f'[[Quintana Roo]], ferm iktar fit-Tramuntana minn Calakmul. Taraġ mimli ġeroglifiċi juri priġunieri marbuta ma' xulxin, l-ismijiet tagħhom u d-dati meta nqabdu, flimkien mal-isem tar-re Yuknoom Che'en I, għalkemm il-kuntest preċiż ta' isem ir-re mhuwiex ċar. Il-priġunieri jaf kienu l-vassalli tiegħu maqbuda minn xi għadu jew jaf kienu r-rejiet maqbuda mir-re ta' Calakmul. Id-dati mhumiex ċerti iżda tnejn minnhom jaf jirreferu għas-seklu 5 W.K. Is-sit ta' [[El Resbalón]] fil-qrib, f'Quintana Roo, fih test ġeroglifiku f'ordni mħallta li jinkludi data fil-529, li tindika li l-belt kienet taħt il-kontroll tad-dinastija Kaan.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 103-104.</ref> Sa nofs is-seklu 6 W.K. Calakmul kienet qed issawwar alleanza politika wiesgħa, u din l-attività wasslet biex il-belt tidħol f'kunflitt mal-belt kbira ta' Tikal. L-influwenza ta' Calakmul kienet testendi sew fil-Baċir ta' Petén; ir-re Tuun K'ab' Hix ta' Calakmul issorvelja l-inkurunament ta' Aj Wosal għat-tmexxija ta' Naranjo fil-546. Vassall ieħor ta' Tuun K'ab' Hix inqabad minn Yaxchilan fuq ix-xtut tax-xmara [[Usumacinta]] fil-537.<ref name=":0" /> Fil-561, ir-re issa magħruf bħala x-Xhud tas-Sema poġġa mexxej fis-sit ta' [[Los Alacranes]]. Ix-Xhud tas-Sema kellu rwol ewlieni fl-avvenimenti politiċi tar-reġjun tal-Maja. Huwa sar is-Sinjur ewlieni tal-belt ta' Caracol, fin-Nofsinhar ta' Naranjo, li qabel kienet vassall ta' Tikal. Fil-562, skont test danneġġat li nstab f'Caracol, ix-Xhud tas-Sema rebaħ kontra Tikal stess u ssagrifika lir-re tagħha Wak Chan K'awiil, u b'hekk temm dak l-arblu tad-dinastija rjali ta' Tikal. Din it-telfa katastrofika bdiet 130 sena ta' deklin għal Tikal, li jirriflettu perjodu estiż ta' dominanza ta' Calakmul. Dan l-avveniment jintuża bħala markatur li jaqsam il-perjodu Klassiku Bikri mill-perjodu Klassiku Aħħari. Ix-Xhud tas-Sema jissemma wkoll f'[[Okop]], sit ferm iktar fit-Tramuntana f'Quintana Roo. L-aħħar referenza għax-Xhud tas-Sema ssir f'Caracol u ġiet datata li saret fil-572. It-test huwa danneġġat iżda x'aktarx li jirreġistra l-mewt ta' dan ir-re setgħan.<ref>Miller 1999, p. 89.</ref> === Klassiku Aħħari === ==== Gwerra ma' Palenque ==== [[Stampa:Calakmul95.jpg|daqsminuri|243x243px|L-Istruttura 2 ta' Calakmul, waħda mill-ikbar strutturi fid-dinja tal-Maja, oriġinarjament inbniet fil-perjodu Preklasstiku u kompliet tintuża fil-perjodu Klassiku Aħħari.]] Minflok ix-Xhud tas-Sema malajr laħaq l-Ewwel Detentur tal-Mannara, li jissemma f'test minn Dzibanche li jiċċelebra tmiem il-K'atun tal-573. L-Ewwel Detentur tal-Mannara rrenja għal madwar sitt snin. Fil-579 Uneh Chan sar ir-re ta' Calakmul.<ref>Martin & Grube 2000, p. 105.</ref> Uneh Chan beda kampanja aggressiva fir-reġjun tal-Maja tal-Punent u attakka lil [[Palenque]] fit-23 ta' April 599 flimkien mal-alleat tiegħu Lakam Chak, il-mexxej tal-belt żgħira ta' Santa Elena li kienet tinsab 70 kilometru (43 mil) fil-Lvant ta' Palenque, rebaħ kontra r-reġina ta' Palenque Yohl Ik'nal u seraq ir-rikkezzi tal-belt.<ref>Martin & Grube 2000, p. 105, 159-160. Stuart & Stuart 2008, pp. 140-141, 143.</ref> It-telfa ġiet irreġistrata fuq sensiela ta' tarġiet ġeroglifiċi f'Palenque stess u l-avveniment beda perjodu twil ta' rivalità bejn iż-żewġ bliet.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 141.</ref> Ir-reġina Yohl Ik'nal ma nqatlitx fil-battalja u mexxiet għal diversi snin oħra, għalkemm x'aktarx kellha tagħti ġieħ lil Calakmul.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 142.</ref> Uneh Chan żamm l-alleanzi tiegħu mal-bliet fil-Lvant u fuq l-Istele 4 f'Caracol ġie rreġistrat avveniment li jinvolvi lir-re Yajaw Te' K'inich ta' dik il-belt li seħħ qabel il-583. Calakmul reġgħet serqet ir-rikkezzi ta' Palenque fis-7 ta' April 611 taħt it-tmexxija personali ta' Uneh Chan.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 105, 161. Stuart & Stuart 2008, p. 142.</ref> Palenque dak iż-żmien kienet immexxija mir-re Ajen Yohl Mat li kien kiseb xi tip ta' indipendenza minn Calakmul, u dan x'aktarx li wassal għall-invażjoni l-ġdida. Il-konsegwenzi diretti ta' din it-tieni rebħa fuq Palenque involvew il-mewt tal-iżjed żewġ persuni nobbli importanti tal-belt, Ajen Yohl Mat stess u Janab Pakal, membru għoli tal-familja rjali u possibbilment mexxej konġunt. Janab Pakal miet f'Marzu 612 u Ajen Yohl Mat miet ftit xhur wara. Il-mewt tagħhom daqstant malajr wara li nsterqu r-rikkezzi tal-belt tissuġġerixxi li mewthom kienet marbuta direttament mat-trijonf ta' Calakmul.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 145.</ref> Palenque ġarrbet tnaqqis kbir fil-ġid tagħha wara din id-data qabel ma rnexxielha tirkupra mill-gwerra diżastruża kontra Calakmul. Il-gwerer kontra Palenque jaf saru minn Uneh Chan sabiex jaħtaf il-kontroll tar-rotot kummerċjali għonja li kienu jgħaddu mir-reġjun tal-Maja tal-Punent.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 143.</ref> ==== Ribelljoni f'Naranjo ==== Ir-re Yuknoom Chan ta' Calakmul issorvelja avveniment f'Caracol fis-619.<ref name=":2">Martin & Grube 2000, p. 106.</ref> L-Istele 22 f'Caracol tirreġistra l-inkurunament ta' Tajoom Uk'ab' K'ak' fuq it-tron ta' Calakmul fis-622. Żewġ steli ttellgħu f'Calakmul fis-623 iżda t-testi tagħhom ittieklu wisq biex wieħed ikun jista' jasal għall-ismijiet tal-koppja rjali involuta. Għall-ħabta ta' dan iż-żmien, Naranjo, vassall ta' Calakmul, ma baqgħetx alleata tal-belt meta r-re tagħha Aj Wosal miet ftit wara li miet Uneh Chan ta' Calakmul. Naranjo kienet indipendenti minn Calakmul mill-inqas sas-626, meta ġarrbet telfa darbtejn kontra Caracol u Yuknoom Chan jaf kien qed jipprova jerġa' jġib lil Naranjo taħt il-kontroll ta' Calakmul. It-tentattivi tiegħu ntemmu b'mewtu fis-630. Fis-631 Yuknoom Head, ir-re l-ġdid ta' Calakmul, finalment reġa' kiseb il-kontroll ta' Naranjo. It-testi jirreġistraw li r-re ta' Naranjo diġà kien ittieħed bħala priġunier f'Calakmul dakinhar li l-belt tiegħu ġarrbet it-telfa u l-piena tiegħu dakinhar stess tiġi deskritta bit-terminu ''k'uxaj'' (/k’uːˈʃäχ/) li tfisser "torturat" jew "mikul". Yuknoom Head ħakem belt oħra f'Marzu 636, għalkemm is-sit eżatt mhuwiex magħruf.<ref name=":2" /> ==== Apoġew ==== Id-dinastija Kaan oriġinarjament ma kinitx stabbilita f'Calakmul iżda ġiet rilokata hemmhekk fis-seklu 7 minn belt oħra.<ref>Martin, Simon (2005). "Of Snakes and Bats: Shifting Identities at Calakmul". ''PARI Journal''. '''6''' (2): 5–15.</ref><ref>{{Ċita web|url=https://mayadecipherment.com/2012/06/30/notes-on-a-new-text-from-la-corona/|titlu=Notes on a New Text from La Corona|kunjom=Stuart|isem=David|data=2012-06-30|sit=Maya Decipherment|lingwa=en-US|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Calakmul esperjenzat l-ikbar kisbiet tagħha matul ir-renju tar-re Yuknoom Che'en II, li xi kultant jissejjaħ Yuknoom il-Kbir mill-istudjużi.<ref name=":3">Martin & Grube 2000, p. 108.</ref> Yuknoom Che'en II kellu 36 sena meta ġie inkurunat fuq it-tron ta' Calakmul fis-636. Żieda sinifikanti fil-produzzjoni tal-isteli fil-belt bdiet mar-renju tiegħu u r-re kkummissjona 18-il stele. Yuknoom Che'en II x'aktarx li kien responsabbli għall-kostruzzjoni tal-kumplessi tal-palazzi li jiffurmaw il-parti l-kbira tal-qalba tas-sit.<ref name=":3" /> ===== Calakmul u Dos Pilas ===== [[Stampa:Messico, maya, piatto da calakmul, 600-800 ca..JPG|daqsminuri|Platt taċ-ċeramika ta' Calakmul tas-600-800 W.K.]] Fis-629 Tikal kienet stabbiliet lil Dos Pilas fir-reġjun ta' Petexbatún, xi 110 kilometri (68 mil) fil-Lbiċ, bħala stazzjonament militari sabiex tikkontrolla l-kummerċ tul ix-xmara Pasión.<ref>Salisbury et al. 2002, p. 1.</ref> B'alaj Chan K'awiil ġie inkurunat bħala mexxej tal-istazzjonament il-ġdid meta kellu erba' snin, fis-635, u għal bosta snin kien vassall leali u ġġieled għal ħuh, ir-re ta' Tikal. Fis-648 Calakmul attakkat lil Dos Pilas u kisbet rebħa kbira u l-mewt ta' re ta' Tikal.<ref>Salisbury et al. 2002, pp. 2-3.</ref> B'alaj Chan K'awiil inqabad minn Yuknoom Che'en II iżda, minflok ġie ssagrifikat, reġa' tpoġġa fuq it-tron bħala vassall tar-re ta' Calakmul, attakka lil Tikal fis-657, u ġiegħel lil Nuun Ujol Chaak, ir-re ta' Tikal ta' dak iż-żmien, jabbanduna l-belt temporanjament.<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 387.</ref> L-ewwel żewġ mexxejja ta' Dos Pilas baqgħu jużaw il-glifika emblematika ta' Mutal ta' Tikal, u x'aktarx li ħassew li kellhom jedd leġittimu għat-tron ta' Tikal stess.<ref>Salisbury et al. 2002, p. 2. Sharer & Traxler 2006, p. 387.</ref> Għal xi raġuni, B'alaj Chan K'awiil ma sarx il-mexxej il-ġdid ta' Tikal; minflok baqa' f'Dos Pilas. Tikal ikkontroattakkat lil Dos Pilas fis-672, u B'alaj Chan K'awiil ġie eżiljat għal ħames snin.<ref>Webster 2002, p. 276.</ref> Calakmul ipprovat tiċċirkonda lil Tikal fi ħdan żona ddominata mill-alleati tagħha, bħal El Peru, Dos Pilas u Caracol. Fis-677 Calakmul ikkontroattakkat lil Dos Pilas, keċċiet lil Tikal u reġgħet inkurunat lil B'alaj Chan K'awiil fuq it-tron. Fis-679 Dos Pilas, x'aktarx megħjuna minn Calakmul, kisbet rebħa importanti kontra Tikal, u hemm deskrizzjoni ġeroglifika tal-battalja li tiddeskrivi t-tixrid tad-demm u l-imwiet.<ref>Hammond 2000, p. 220.</ref> L-għawġ kompla fil-Lvant, b'kunflitt imġedded bejn Naranjo u Caracol. Naranjo rebħet għalkollox kontra Caracol fis-680 iżda d-dinastija ta' Naranjo għebet fi żmien sentejn u bint B'alaj Chan K'awiil stabbiliet dinastija ġdida hemmhekk fis-682, li jindika li x'aktarx Calakmul kienet intervjeniet b'mod deċiżiv biex tqiegħed vassall fuq it-tron. Il-patrunaġġ ta' Yuknoom Che'en II bħala Sinjur hija rreġistrata f'firxa ta' bliet importanti, inkluż El Peru fejn issorvelja l-inkurunazzjoni ta' K'inich B'alam bħala re u fejn saħħaħ ir-rabta biż-żwieġ ta' prinċipessa ta' Calakmul ma' re. Il-poter ta' Calakmul kien estiż saħansitra sax-xatt tat-Tramuntana tal-Lag ta' Petén Itzá, fejn Motul de San José ġie rreġistrat bħala l-vassall tagħha fis-seklu 7, għalkemm kienet allinjata tradizzjonalment ma' Tikal.<ref>Reents-Budet et al. 2007, p. 1421. Martin & Grube 2000, pp. 45-46.</ref> Yuknoom Che'en II ggarantixxa l-lealtà ta' tliet ġenerazzjonijiet ta' rejiet f'[[Cancuen]], 245 kilometru (152 mil) fin-Nofsinhar, u ssorvelja l-inkurunazzjoni ta' mill-inqas tnejn minnhom, fis-656 u fis-677. Ir-re Yuknoom Che'en II kien involut, direttament jew indirettament, fl-inkurunazzjoni ta' re f'[[Moral]] fil-Punent f'[[Tabasco]] u wieħed mill-persuni nobbli ta' Yuknoom issorvelja ritwal f'[[Piedras Negras]] tul ix-xatt tal-[[Gwatemala]] tax-xmara Usumacinta. Yuknoom Che'en II miet meta kellu xi tmenin sena, x'aktarx fil-bidu tas-686. Meta miet, Calakmul kienet l-iżjed belt setgħana fl-artijiet baxxi ċentrali tal-Maja.<ref>Martin & Grube 2000, p. 109.</ref> Yuknoom Yich'aak K'ak' laħaq wara Yuknoom Che'en II u l-inkurunazzjoni tiegħu fit-3 ta' April 686 ġiet irreġistrata fuq il-monumenti ta' Dos Pilas u ta' El Peru. Huwa twieled fis-649 u x'aktarx li kien iben il-predeċessur tiegħu. Diġà kellu kariga għolja qabel ma sar re u jaf kien responsabbli għas-suċċessi l-kbar tal-aħħar parti tar-renju ta' Yuknoom Che'en II. Huwa żamm il-lealtà ta' K'inich B'alam ta' El Peru u ta' B'alaj Chan K'awiil ta' Dos Pilas u kiseb dik ta' K'ak' Tiliw Chan Chaak fis-693, meta ġie inkurunat fuq it-tron ta' Naranjo meta kellu ħames snin.<ref>Martin & Grube 2000, p. 110.</ref> Madankollu, it-testi fuq il-monumenti skolpiti ma jiżvelawx il-kumplessità sħiħa tal-attività diplomatika, li toħroġ tassew fid-dieher permezz ta' vażun impitter taċ-ċeramika minn Tikal, li turi ambaxxatur tar-re ta' Calakmul għarkopptejh quddiem ir-re inkurunat ta' Tikal u jagħtih ġieħ. Erba' snin wara biss, f'Awwissu 695, iż-żewġ stati reġgħu kienu fi gwerra. Yuknoom Yich'aak K'ak' mexxa l-ġellieda tiegħu kontra Jasaw Chan K'awiil I f'battalja katastrofika li wasslet għat-telfa ta' Calakmul u għall-qbid tax-xbieha tad-divinità ta' Calakmul imsejħa Yajaw Maan.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 110-111.</ref> Mhuwiex magħruf x'sar minn Yuknoom Yich'aak K'ak'; [[skultura]] tal-istukko minn Tikal turi priġunier u r-re jissemma fil-kitba ta' akkumpanjament iżda mhuwiex ċert jekk il-priġunier u r-re humiex l-istess persuna. Dan l-avveniment immarka t-tmiem tal-apoġew ta' Calakmul, l-attività diplomatika għebet u inqas bliet bdew jirrikonoxxu r-re ta' Calakmul. Ma hemm l-ebda stele wieqfa fil-qalba tas-sit li tirreġistra lil Yuknoom Yich'aal K'ak, għalkemm hemm uħud fil-Grupp tal-Grigal u żewġ steli mkissrin ġew midfuna fl-Istruttura 2.<ref>Martin & Grube 2000, p. 111.</ref> ==== Rejiet ta' wara ==== Il-mexxej li jmiss ta' Calakmul, magħruf bħala Dinja Maqsuma, jissemma fuq par għadmiet imnaqqxin fil-qabar tar-re ta' Tikal, Jasaw Chan K'awiil I. Dan kien qed jirrenja minn Novembru 695 iżda mhuwiex magħruf jekk kienx membru leġittimu tad-dinastija ta' Calakmul jew jekk sempliċement tpoġġa minn Tikal.<ref>Martin & Grube 2000, p. 112.</ref> Ir-re magħruf li jmiss uża għadd ta' varjanti ta' ismijiet, u jissemma b'segmenti differenti ta' ismijiet fi ħdan Calakmul u lil hinn minnha. Interpretazzjoni parzjali ta' ismu hija Yuknoom Took' K'awiil. Dan tella' seba' steli biex jiċċelebra avveniment kalendarju fis-702 u jissemma f'Dos Pilas f'dik is-sena, li x'aktarx turi li Dos Pilas kienet għadha vassall ta' Calakmul. El Peru baqgħet ukoll vassall u Yuknoom Took' K'awiil inkuruna re ġdid hemmhekk f'data mhux magħrufa. [[La Corona]] ngħatat reġina minn Yuknoom Took'. Naranjo baqgħet leali wkoll. Yuknoom Took' K'awiil ikkummissjona seba' steli oħra sabiex jimmarka tmiem il-K'atun tas-731. Telfa oħra mġarrba kontra Tikal ġiet irreġistrata fuq artal skolpit f'dik il-belt, li x'aktarx imur lura għal xi żmien bejn is-733 u s-736, fejn jidher re maqbud minn Calakmul u probabbilment l-ismijiet ta' Yuknoom Took' K'awiil.<ref>Martin & Grube 2000, p. 113.</ref> ===== Calakmul u Quiriguá ===== [[Stampa:Calakmul Wall Painting.jpg|daqsminuri|248x248px|Dettall ta' affresk ta' Calakmul.]] Wara dan, l-istorja rreġistrata ta' Calakmul hija pjuttost vaga, kemm minħabba l-istat tal-monumenti fil-belt stess kif ukoll minħabba l-preżenza politika mnaqqsa tagħha fuq livell usa' tal-Maja.<ref>Martin & Grube 2000, p. 114.</ref> Wamaw K'awiil jissemma f'[[Quiriguá]] fil-periferija tan-Nofsinhar tal-Mesoamerka. Quiriguá tradizzjonalment kienet vassall tal-ġar tagħha fin-Nofsinhar, Copán, u fis-724 Uaxaclajuun Ub'aah K'awiil, ir-re ta' Copán, inkuruna lil K'ak' Tiliw Chan Yopaat fuq it-tron ta' Quiriguá bħala l-vassall tiegħu.<ref>Drew 1999, p. 241. Looper 2003, p. 79.</ref> Sas-734 K'ak' Tiliw Chan Yopaat kien wera li ma kienx baqa' leali lejn Copán meta beda jirreferi għalih innifsu bħala ''k'ul ahaw'', jiġifieri sinjur sagru, minflok it-terminu inferjuri ''ahaw'', jiġifieri sinjur subordinat; fl-istess żmien beda juża l-glifika emblematika ta' Quiriguá tiegħu stess.<ref>Drew 1999, p. 241.</ref> Dan l-att lokali ta' ribelljoni jidher li kien parti mit-taqbida politika ikbar bejn Tikal u Calakmul. Fis-736, sentejn biss wara, K'ak' Tiliw Chan Yopaat laqa' żjara ta' Wamaw K'awiil ta' Calakmul, filwaqt li Copán kienet waħda mill-eqdem alleati ta' Tikal. It-twaqqit ta' din iż-żjara mir-re ta' Calakmul hija ferm sinifikanti, għaliex inzertat bejn l-inkurunazzjoni ta' K'ak' Tiliw Chan Yopaat fuq it-tron ta' Quiriguá bħala vassall ta' Copán u r-ribelljoni sfaċċata li seħħet wara. Dan jissuġġerixxi sew li Calakmul sponsorjat ir-ribelljoni ta' Quiriguá sabiex iddgħajjef lil Tikal u tikseb aċċess għar-rotta kummerċjali rikka tal-Wied ta' Motagua.<ref>Looper 2003, p. 79. Sharer & Traxler 2006, p. 482.</ref> X'aktarx li l-kuntatt ma' Calakmul kien inbeda ftit wara li K'ak' Tiliw Chan Yopaat tela' fuq it-tron.<ref>Looper 2003, p. 79.</ref> Fis-738 K'ak' Tiliw Chan Yopaat ħataf lir-re setgħan iżda anzjan ta' Copán, Uaxaclajuun Ub'aah K'awiil.<ref>Webster 2002, p. 300. Drew 1999, p. 240.</ref> Kitba mnaqqxa f'Quiriguá, għalkemm diffiċli biex tinterpretaha, tissuġġerixxi li l-ħtif seħħ fis-27 ta' April 738, meta Quiriguá ħatfet u ħarqet ix-xbihat tal-[[injam]] tad-divinitajiet patruni ta' Copán.<ref>Looper 2003, p. 78.</ref> Ir-re maħtuf ittieħed lura f'Quiriguá u fit-3 ta' Mejju 738 ġie maqtul b'qtugħ ir-ras f'ritwal pubbliku.<ref>Miller 1999, pp. 134–135. Looper 2003, p. 76.</ref> Fil-perjodu Klassiku Aħħari, l-alleanza ma' Calakmul sikwit ġiet assoċjata mal-wegħda ta' appoġġ militari. Il-fatt li Copán, belt ferm iktar b'saħħitha minn Quiriguá, ma rnexxilhiex tirritalja kontra l-eks vassall tagħha jimplika li beżgħet mill-intervent militari ta' Calakmul. Calakmul stess kienet biżżejjed 'il bogħod minn Quiriguá li K'ak' Tiliw Chan Yopaat ma beżax li jaqa' direttament taħt is-setgħa tagħha bħala stat vassall sħiħ, anke jekk x'aktarx li Calakmul bagħtet xi ġellieda biex tgħin fit-telfa ta' Copán. Minflok, l-alleanza milli jidher kienet waħda ta' vantaġġi reċiproċi: Calakmul irnexxielha ddgħajjef alleat setgħan ta' Tikal filwaqt li Quiriguá kisbet l-indipendenza tagħha.<ref>Looper 1999, p. 271. Looper 2003, p. 81.</ref> ==== Kollass ==== Ħames steli kbar ittellgħu fis-741, għalkemm isem ir-re responsabbli ma jinqarax fuq il-ħamsa li huma u tlaqqam bħala l-Mexxej Y. Il-preżenza ta' Calakmul fir-reġjun usa' tal-Maja kompliet tmajna bit-telfa li ġarrbu żewġ alleati kbar tal-belt kontra Tikal. El Peru tilfet fis-743 u Naranjo tilfet sena wara. Dan irriżulta fil-kollass finali tan-network ta' alleanzi ta' Calakmul li xi darba kien daqstant setgħan, filwaqt li Tikal reġgħet kisbet poter kbir.<ref name=":4">Martin & Grube 2000, p. 115.</ref> Fis-751 il-Mexxej Z tella' stele li qatt ma tlestiet, flimkien ma' oħra bir-ritratt ta' reġina. Taraġ bil-ġeroglifiċi jsemmi lil xi ħadd imsejjaħ B'olon K'awiil bejn wieħed u ieħor fl-istess żmien. B'olon K'awiil kien re sas-771 meta tella' żewġ steli u ssemma f'Toniná fis-789. Is-siti fit-Tramuntana ta' Calakmul esperjenzaw tnaqqis fl-influwenza tagħha sa dan iż-żmien, u tfaċċaw stili arkitettoniċi ġodda influwenzati minn siti ferm iktar fit-Tramuntana fil-[[Peniżola]] tal-Yucatan.<ref name=":4" /> Fis-790 inbena monument għalkemm isem il-mexxej responsabbli ma ġiex ippreservat. Fit-800 inbnew tnejn oħra u fit-810 inbnew tlieta oħra. L-ebda monument ma nbena biex ifakkar it-tmiem importanti tal-Bak'tun tat-830 u jista' jkun li l-awtorità politika kienet diġà kkrollat sa dak iż-żmien. Bliet importanti bħal Oxpemul, [[Nadzcaan]] u La Muñeca li xi darba kienu vassalli ta' Calakmul, issa kienu qed itellgħu l-monumenti tagħhom stess, fejn qabel ma tantx kienu tellgħu wisq; uħud minnhom baqgħu jipproduċu monumenti ġodda saħansitra sat-889. Dan kien proċess parallel għall-avvenimenti li seħħew f'Tikal. Madankollu, hemm evidenza b'saħħitha ta' preżenza tal-elit fil-belt sad-900 W.K., u possibbilment anke wara.<ref name=":4" /> Fit-849, Calakmul issemmiet f'[[Seibal]] fejn mexxej jismu Chan Pet attenda ċ-ċerimonja ta' tmiem il-K'atun; ismu jaf ġie rreġistrat ukoll fuq biċċa ċeramika miksura f'Calakmul stess. Madankollu, wisq probabbli Calakmul ma kinitx għadha teżisti bħala stat importanti sa dan iż-żmien. L-aħħar mewġa ta' attivitajiet seħħet fl-aħħar tas-seklu 9 jew fil-bidu tas-seklu 10. Stele ġdida ttellgħet, għalkemm id-data tirreġistra biss il-jum, mhux id-data sħiħa. Il-jum irreġistrat jaf kien fit-899 jew fid-909, wisq probabbli din tal-aħħar. Hemm ftit monumenti li nbnew saħansitra wara, għalkemm l-istil tagħhom huwa pjuttost grezz, u jirrappreżentaw l-isforzi tal-kumplament ta' popolazzjoni li ppruvat iżżomm it-tradizzjoni Klassika tal-Maja. Anke l-kitbiet imnaqqxa fuq dawn il-monumenti huma imitazzjonijiet bla sens tal-kitba ġeroglifika tal-imgħoddi.<ref name=":4" /> Il-bċejjeċ taċ-ċeramika li jmorru lura għall-perjodu Klassiku Terminali mhumiex komuni 'l barra mill-qalba tas-sit, u dan jissuġġerixxi li l-popolazzjoni tal-belt kienet ikkonċentrata fiċ-ċentru tal-belt fl-aħħar fażi tal-okkupazzjoni ta' Calakmul. Il-maġġoranza tal-popolazzjoni li kienet għadha ħajja x'aktarx li kienet tikkonsisti minn nies ordinarji li kienu okkupaw l-arkitettura tal-elit tal-qalba tas-sit, iżda t-tlugħ kontinwu ta' steli sal-bidu tas-seklu 10 u l-preżenza ta' oġġetti importati ta' status għoli bħal metall, ossidjana, ġada u qxur tal-baħar, jindikaw okkupazzjoni kontinwa minn xi familja rjali sal-abbandun finali tal-belt. Il-Maja ta' Kejache li jitkellmu bil-lingwa Maja tal-Yucatan u li għexu fir-reġjun għall-ħabta tal-kuntatt mal-Ispanjoli fil-bidu tas-seklu 16 jaf kienu d-dixxendenti tal-abitanti ta' Calakmul.<ref>Rice u Rice 2005, p. 152.</ref> === Storja moderna === Calakmul ġiet irrapportata għall-ewwel darba minn Cyrus Lundell fl-1931. Sena wara huwa informa lil Sylvanus Morley bl-eżistenza tas-sit u bil-preżenza ta' iktar minn 60 stele. Morley żar il-fdalijiet hu stess f'isem l-Istitut ta' Carnegie ta' Washington fl-1932. Fis-snin 30 tas-seklu 20 saru stħarriġiet li mmappjaw il-qalba tas-sit u li rreġistraw 103 steli. L-investigazzjonijiet waqfu fl-1938 u l-arkeologi ma reġgħux lura fis-sit qabel l-1982 meta [[William J. Folan]] mexxa proġett f'isem l-Università Awtonoma ta' Campeche, u baqa' jaħdem f'Calakmul sal-1994. F'Calakmul attwalment qed isir proġett fuq skala kbira tal-Istitut Nazzjonali tal-Antropoloġija u l-Istorja (INAH) taħt it-tmexxija ta' Ramón Carrasco. == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:Calakr4.jpg|daqsminuri|278x278px|L-Istruttura I.]] Il-Belt Antika tal-Maja u l-Foresti Tropikali Protetti ta' Calakmul ġew iddeżinjati bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-2002 u fl-2014 saret modifika fiż-żona ta' lqugħ tas-sit.<ref name=":5">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1061/|titlu=Ancient Maya City and Protected Tropical Forests of Calakmul, Campeche|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' sitt kriterji tal-għażla [[Kultura|kulturali]] u naturali tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-'''kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; il-'''kriterju (ix)''' "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta proċessi ekoloġiċi u bijoloġiċi kontinwi sinifikanti fl-evoluzzjoni u fl-iżvilupp ta' ekosistemi u ta' komunitajiet ta' pjanti u ta' annimali terrestri, tal-ilma ħelu, kostali u tal-baħar"; u l-'''kriterju (x)''' "Post fejn hemm l-iktar ħabitats naturali importanti u sinifikanti għall-konservazzjoni fil-post tad-diversità bijoloġika, inkluż fejn hemm speċijiet mhedda ta' valur universali straordinarju mill-perspettiva tax-xjenza jew tal-konservazzjoni".<ref name=":5" /> == Biblijografija == * Braswell, Geoffrey E.; Gunn, Joel D.; Dominguez Carrasco, María del Rosario; Folan, William J.; Fletcher, Laraine A.; Morales López, Abel; Glascock, Michael D. (2005). "Defining the Terminal Classic at Calakmul, Campeche". In Arthur A. Demarest; Prudence M. Rice; Don S. Rice (eds.). The Terminal Classic in the Maya lowlands: Collapse, transition, and transformation. Boulder: University Press of Colorado. pp. 162–194. <nowiki>ISBN 0-87081-822-8</nowiki>. OCLC 61719499. * Domínguez, María del Rosario; William J. Folan (1996). J.P. Laporte; H. Escobedo (eds.). "Calakmul, México: Aguadas, bajos, precipitación y asentamiento en el Petén Campechano" (PDF). IX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 1995 (bl-Ispanjol). Guatemala: Museo Nacional de Arqueología y Etnología: 147–173. * Drew, David (1999). The Lost Chronicles of the Maya Kings. [[Londra]]: Weidenfeld & Nicolson. <nowiki>ISBN 0-297-81699-3</nowiki>. OCLC 43401096. * Fahsen, Federico (2002). "Rescuing the Origins of Dos Pilas Dynasty: A Salvage of Hieroglyphic Stairway #2, Structure L5-49". The Foundation Granting Department: Reports Submitted to FAMSI. Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies, Inc. (FAMSI). * Folan, William S.; Joyce Marcus; Sophia Pincemin; Maria del Rosario Dominguez Carrasco; Loraine Fletcher & Abel Morales Lopez (December 1995a). "Calakmul: New Data from an Ancient Maya Capitol in Campeche, Mexico". Latin American Antiquity. 6 (4): 310–334. doi:10.2307/971834. JSTOR 971834. * Folan, William J.; Joyce Marcus; W. Frank Miller (1995b). "Verification of a Maya Settlement Model through Remote Sensing". Cambridge Archaeological Journal. Cambridge University Press. 5 (2): 277–283. doi:10.1017/S0959774300015067. * Folan, William J. (2001). ""Calakmul"". In Davíd Carrasco (ed.). The Oxford Encyclopedia of Mesoamerican Cultures, Vol. I, [[Belt ta' New York|New York]]: Oxford University Press. <nowiki>ISBN 9780195108156</nowiki>. OCLC 1169898498. * Hammond, Norman (2000). "The Maya Lowlands: Pioneer Farmers to Merchant Princes". In Richard E.W. Adams; Murdo J. Macleod (eds.). The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas, Vol. II: Mesoamerica, part 1. Cambridge, UK: Cambridge University Press. pp. 197–249. <nowiki>ISBN 0-521-35165-0</nowiki>. OCLC 33359444. * Looper, Matthew G. (2003). Lightning Warrior: Maya Art and Kingship at Quirigua. Linda Schele series in Maya and pre-Columbian studies. Austin: University of Texas Press. <nowiki>ISBN 0-292-70556-5</nowiki>. OCLC 52208614. * Martin, Simon (October 2005), "Recently Uncovered Murals and Facades at Calakmul", The Maya Mural Symposium * Martin, Simon; Nikolai Grube (2000). Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya. London and New York: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 0-500-05103-8</nowiki>. OCLC 47358325. * Miller, Mary Ellen (1999). Maya Art and Architecture. London and New York: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 0-500-20327-X</nowiki>. OCLC 41659173. * Reents-Budet, Dorie; Antonia E. Foias; Ronald L. Bishop; M. James Blackman & Stanley Guenter (2007). J.P. Laporte; B. Arroyo & H. Mejía (eds.). "Interacciones políticas y el Sitio Ik' (Motul de San José): Datos de la cerámica" (PDF). XX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2006 (bl-Ispanjol). Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala: 1416–1436. * Rice, Prudence M.; Don S. Rice (2005). "Sixteenth- and Seventeenth-Century Maya Political Geography". In Susan Kepecs; Rani T. Alexander (eds.). The Postclassic to Spanish-Era Transition in Mesoamerica: Archaeological Perspectives. Albuquerque, New Mexico, USA: University of New Mexico Press. <nowiki>ISBN 9780826337399</nowiki>. OCLC 60550555. * Salisbury, David; Mimi Koumenalis; Barbara Moffett (2002). "Newly revealed hieroglyphs tell story of superpower conflict in the Maya world" (PDF). Exploration: The Online Research Journal of Vanderbilt University. Nashville, TN: Vanderbilt University Office of Science and Research Communications. OCLC 50324967. * Schele, Linda; David Freidel (1990). A Forest of Kings: The Untold Story of the Ancient Maya. New York: William Morrow and Company. <nowiki>ISBN 0-688-11204-8</nowiki>. OCLC 24501607. * Sharer, Robert J.; Loa P. Traxler (2006). The Ancient Maya (6th (fully revised) ed.). Stanford, CA: Stanford University Press. <nowiki>ISBN 0-8047-4817-9</nowiki>. OCLC 57577446. * Stuart, David; George Stuart (2008). Palenque: Eternal City of the Maya. Londra: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 978-0-500-05156-6</nowiki>. OCLC 227016561. * Webster, David L. (2002). The Fall of the Ancient Maya: Solving the Mystery of the Maya Collapse. Londra: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 0-500-05113-5</nowiki>. OCLC 48753878. == Iktar qari == * Boucher Le Landais, Sylviane (Jul–Aug 2014). "Vasijas estilo códice de Calakmul: Narraciones mitológicas y contextos arqueológicos". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). [[Belt tal-Messiku]], il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 58–65. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Carrasco, Ramón; María Cordeiro (2014). "El origen de la montaña". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 41–45. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Carrasco, Ramón; María Cordeiro (2014). "Chick Naab: La pintura mural de Calakmul". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 46–51. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Salvador Rodríguez, Eduardo (Jul–Aug 2014). "La ciudad de Calakmul". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 28–35. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Valencia Rivera, Rogelio; Octavio Q. Esparza Olguín (Jul–Aug 2014). "La conformación política de Calakmul durante el Clásico Temprano". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 36–40. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Zimmermann, Mario (2014). "Los nuevos hallazgos en la Estructura III". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 52–57. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] 7vghunc3wz6ezhzvb7tmm6uqmbx5fhg 279167 279166 2022-08-16T12:03:07Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti arkeoloġiċi]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Pirámides de Calakmul.JPG|daqsminuri|265x265px|It-Tempju I fil-Bijosfera ta' Calakmul]] '''Calakmul''' (/ˌkɑːlɑːkˈmuːl/; spelluta wkoll '''Kalakmul''' u b'varjanti inqas frekwenti) hija belt antika tal-[[Maja]] u sit arkeoloġiku fl-istat [[Messiku|Messikan]] ta' [[Campeche]], fil-qalba tal-ġungli tar-reġjun il-kbir tal-Baċir ta' Petén. Il-belt antika tinsab 35 kilometru (22 mil) mill-fruntiera mal-[[Gwatemala]]. Calakmul kienet waħda mill-ikbar bliet antiki fl-artijiet baxxi tal-Maja u waħda mill-iżjed setgħana li qatt ġew żvelati. Calakmul kienet qawwa ewlenija tal-Maja fi ħdan ir-reġjun tat-Tramuntana tal-Baċir ta' Petén tal-[[Peniżola]] tal-[[Yucatan]] tan-Nofsinhar tal-Messiku. Calakmul amministrat dominju kbir immarkat bid-distribuzzjoni estensiva tal-glifiċi emblematiċi tagħha tas-simbolu tar-ras tas-[[serp]], li għandu jinqara bħala "Kaan". Calakmul kienet is-sede tal-hekk imsejjaħ Renju tas-Serp.<ref>{{Ċita enċiklopedija|titlu=1491: New Revelations of the Americas Before Columbus|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=1491:_New_Revelations_of_the_Americas_Before_Columbus&oldid=1091757116|data-aċċess=2022-08-15|lingwa=en|data=|iktar=}}</ref> Dan ir-renju rrenja matul il-biċċa l-kbira tal-perjodu Klassiku. Huwa stmat li Calakmul stess kellha popolazzjoni ta' 50,000 ruħ u matul xi żminijiet kellha governanza fuq postijiet 'il bogħod saħansitra 150 kilometru (93 mil). Ġew identifikati 6,750 struttura antika f'Calakmul, u l-ikbar waħda hija l-piramida l-kbira tas-sit. L-Istruttura 2 hija iktar għolja minn 45 metru (148 pied), u b'hekk hija waħda mill-itwal piramidi tal-Maja. Fi ħdan il-piramida nstabu erba' oqbra. Bħal ħafna tempji jew piramidi fi ħdan il-Mesoamerka, il-piramida ta' Calakmul żdiedet fid-daqs permezz ta' bini fuq it-tempju eżistenti sabiex jintlaħaq id-daqs attwali. Id-daqs tal-arkitettura [[Monument|monumentali]] ċentrali hija bejn wieħed u ieħor 2 kilometri kwadri (0.77 mili kwadri) u s-sit kollu, il-biċċa l-kbira tiegħu miżgħud b'ħafna strutturi residenzjali ġo xulxin, ikopri madwar 20 kilometru kwadru (7.7 mili kwadri). Matul il-perjodu Klassiku, Calakmul kellha rivalità intensa mal-belt maġġuri ta' [[Tikal]] fin-Nofsinhar, u l-immanuvrar [[Politika|politiku]] ta' dawn iż-żewġt ibliet tqabbel ma' taqbida bejn żewġ superpotenzi tal-Maja. Skoperta mill-ġdid mill-ajru mill-bijologu [[Cyrus L. Lundell]] tal-Mexican Exploitation Chicle Company fid-29 ta' Diċembru 1931, is-sejba ġiet irrapportata lil [[Sylvanus G. Morley]] tal-Istitut ta' Carnegie f'[[Chichén Itzá]] f'Marzu 1932. [[Stampa:Calakmul Structure 13.jpg|daqsminuri|L-Istele 88 fuq it-taraġ tal-Istruttura 13 ta' Calakmul.]] == Etimoloġija == Calakmul huwa isem modern li ngħata minn Cyrus L. Lundell. Bil-lingwa tal-Maja, ''ca'' tfisser "żewġ", ''lak'' tfisser "biswit", u ''mul'' tfisser kwalunkwe tumbata artifiċjali jew piramida, b'hekk ''Calakmul'' tfisser il-"Belt taż-Żewġ Piramidi Biswit Xulxin". Fil-qedem, il-qalba tal-belt kienet magħrufa bħala ''Ox Te' Tuun'', li tfisser "Tliet Ġebliet". Isem ieħor assoċjat mas-sit, u x'aktarx żona ikbar madwar is-sit, huwa ''Chiik Naab'''. Il-mexxejja ta' Calakmul kienu jidentifikaw lilhom infushom bħala ''k'uhul kaanal ajaw'', jiġifieri "Mexxejja Divini tas-Serp", iżda r-rabta tat-titlu mas-sit effettiv hija waħda pjuttost ambigwa.<ref name=":0">Martin & Grube 2000, p. 104.</ref> == Pożizzjoni == Calakmul tinsab fl-istat ta' Campeche fix-Xlokk tal-Messiku, madwar 35 kilometru (22 mil) fit-Tramuntana tal-fruntiera mal-Gwatemala u 38 kilometru (24 mil) fit-Tramuntana tal-fdalijiet ta' [[El Mirador]].<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 356. Folan et al. 1995a, p. 310.</ref> Il-fdalijiet ta' [[El Tintal]] jinsabu 68 kilometru (42 mil) fil-Lbiċ ta' Calakmul u kienu kkollegati kemm ma' El Mirador kif ukoll ma' Calakmul stess permezz ta' triq jew ''sacbe''.<ref>Folan et al 1995a, p. 313.</ref> Calakmul kienet madwar 20 kilometru (12-il mil) fin-Nofsinhar tal-belt kontemporanja ta' Oxpemul u madwar 25 kilometru (16-il mil) fil-Lbiċ ta' [[La Muñeca]].<ref>Folan et al. 1995a, p. 311.</ref> Il-belt antika tinsab fuq art olzata madwar 35 metru (115-il pied) 'il fuq minn art bassasa staġonali kbira li tinsab lejn il-Punent<ref>Sharer and Traxler 2006, p. 356.</ref>, magħrufa bħala El Laberinto ''bajo'' (li bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] fir-reġjun tirreferi għal art bassasa baxxa staġonali).<ref>Folan et al 1995a, p. 310.</ref> Din l-art bassasa hija 34 kilometru bi 8 kilometri (21.1 mil b'5.0 mili) u kienet sors importanti ta' ilma matul l-istaġun tax-xita. Il-''bajo'' kienet ikkollegata ma' sistema sofistikata ta' kontroll tal-ilma li kienet tinkludi karatteristiċi naturali u artifiċjali bħal gandotti u kanali mad-dawra ta' żona ta' 22 kilometru kwadru (8.5 mili kwadri) madwar il-qalba tas-sit, żona li kienet meqjusa bħala Calakmul Interna. Il-pożizzjoni ta' Calakmul fit-tarf ta' ''bajo'' kellha żewġ vantaġġi addizzjonali: l-artijiet għammiela tul it-tarf tal-art bassasa u l-aċċess għal noduli abbundanti taż-[[żnied]]. Il-belt antika tinsab fuq promontorju ffurmat minn għamla qisha koppla naturali għolja 35 metru (115-il pied) 'il fuq mill-artijiet baxxi tal-madwar. Din il-koppla ġiet imwittija b'mod artifiċjali mill-Maja. Matul il-perjodu Preklassiku u l-perjodu Klassiku, l-insedjament kien ikkonċentrat tul it-tarf tal-El Laberinto ''bajo'', u matul il-perjodu Klassiku l-istrutturi nbnew ukoll fuq l-art għolja u fuq il-gżejjer żgħar fejn kien jinħadem iż-żnied.<ref>Braswell et al. 2005, p. 167.</ref> Fil-bidu tas-seklu 21 iż-żona madwar Calakmul baqgħet mgħottija minn foresta densa.<ref>Braswell et al. 2005, p. 165.</ref> Matul l-ewwel millenju W.K. iż-żona kellha xita moderata u regolari, għalkemm kien hemm inqas ilma tal-wiċċ disponibbli minn iktar fin-Nofsinhar fil-Gwatemala. Calakumul issa tinsab fi ħdan ir-Riżerva ta' Bijosfera ta' Calakmul b'erja ta' 1,800,000 akru (7,300 km²). Iż-żona kkonservata fi ħdan ir-Riżerva ġiet stabbilita miċ-Ċentru ta' Investigazzjoni Storika u Soċjali tal-Università Awtonoma ta' Campeche (Centro de Investigaciones Historicas y Sociales de Universidad Autónomous de Campeche - CIHS/UAC).<ref>Folan, William J. "Calakmul." In Davíd Carrasco (ed). ''The Oxford Encyclopedia of Mesoamerican Cultures,'' Vol 1. New York: Oxford University Press, 2001. <nowiki>ISBN 9780195108156</nowiki>, 9780195188431.</ref> == Popolazzjoni u kobor == [[Stampa:The Emblem Glyph of the Kanul dynasty at Calakmul.png|daqsminuri|Il-glifika emblematika tad-dinastija Kanul f'Calakmul.]] Fil-aqwa tagħha matul il-perjodu Klassiku Aħħari, huwa stmat li l-belt kellha popolazzjoni ta' 50,000 abitant u kienet tkopri erja ta' iktar minn 70 kilometru kwadru (27 mil kwadru). Il-belt kienet il-[[belt kapitali]] ta' stat reġjonali kbir fi ħdan erja ta' madwar 13,000 kilometru kwadru (5,000 mil kwadru).<ref>Braswell et al. 2005, p. 171.</ref> Matul il-perjodu Klassiku Terminali, il-popolazzjoni tal-belt naqset b'mod drastiku u l-popolazzjoni rurali niżlet għal 10 % tal-livell preċedenti tagħha.<ref>Braswell et al. 2005, pp. 164, 188.</ref> Ġie kkalkulat li d-densità tal-popolazzjoni tal-perjodu Klassiku Aħħari ta' Calakmul kienet 1,000/km² (2,564/mil kwadru) fil-qalba tas-sit u 420/km² (1,076/ mil kwadru) fil-periferija (erja ta' 122 kilometru kwadru (47 mil kwadru).<ref>Braswell et al. 2005, p. 170.</ref> Calakmul tassew kienet belt urbana reali u mhux biss ċentru tal-elit imdawwar b'residenzi ordinarji. Il-qalba tas-sit ta' Calakmul fil-qedem kienet magħrufa bħala Ox Te' Tuun ("Tliet Ġebliet"), isem li jaf ingħata minħabba l-piramida trijadika tal-Istruttura 2. Ir-renju ta' Calakmul kien jinkludi 20 ċentru sekondarju, fosthom bliet kbar bħal La Muñeca, [[Naachtun]], [[Sasilha]], Oxpemul u [[Uxul]]. Ġie stmat li l-popolazzjoni totali ta' dawn iċ-ċentri sekondarji kienet tammonta għal 200,000 ruħ. Ir-renju kien jinkludi wkoll għadd kbir ta' siti terzjarji u kwaternarji, il-biċċa l-kbira minnhom żgħar u magħmula minn għadd ta' gruppi rranġati madwar btieħi jew spazji miftuħa, għalkemm hemm siti rurali ikbar ukoll li jinsabu tul irdumijiet fit-truf tal-''bajos'' li jinkludu tempji, palazzi u steli. Ġie kkalkulat li l-popolazzjoni rurali totali tar-renju kienet tammonta għal 1.5 miljun ruħ. Ġie kkalkulat li l-popolazzjoni sħiħa tar-renju ta' Calakmul, inkluż il-belt stess u l-popolazzjoni rurali fl-erja ta' 13,000 kilometru kwadru (5,000 mil kwadru) tal-istat reġjonali kienet tammonta għal 1.75 miljun ruħ fil-perjodu Klassiku Aħħari. Il-glifika emblematika ta' Calakmul għandha distribuzzjoni ikbar mill-glifika emblematika ta' kwalunkwe belt oħra tal-Maja. Il-glifika tinstab ukoll f'iktar kitbiet ġeroglifiċi minn kwalunkwe glifika emblematika oħra, inkluż dik ta' Tikal.<ref>Braswell et al. 2005, p. 162.</ref> Calakmul kienet tamministra dominju kbir immarkat minn distribuzzjoni estensiva tal-glifika emblematika tagħha tas-sinjal tar-ras tas-serp<ref>Schele u Freidel 1990, pp. 456–457 n.21.</ref>, li għandha tinqara bħala "Kaan".<ref>Nikolai Grube, "Hieroglyphs" in ''Divine Kings of the Rain Forest'' (Könemann, 2000), 115f; 120.</ref> Calakmul kienet is-sede tal-hekk imsejjaħ Renju tas-Serp.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 101, 104.</ref> Matul xi żminijiet il-belt kellha governanza fuq postijiet li kienu saħansitra 150 kilometru 'l bogħod. == Glifiċi emblematiċi == [[Stampa:Stele51CalakmulMuseum.JPG|daqsminuri|L-Istele 51 tas-731 W.K. turi lil Yuknoom Took' K'awiil.]] Fl-aqwa żmien ta' Calakmul fis-seklu 7, il-belt antika kienet magħrufa bħala "Kan". L-istat politiku Preklassiku fil-Baċir ta' Mirador kien juża t-titlu "Kan" ukoll. Hemm l-idea li wara l-kollass tal-istat ta' Mirador, ir-refuġjati tiegħu wettqu migrazzjoni lejn Calakmul fit-Tramuntana, fejn stabbilew "Kan" oħra. Madankollu, studji epigrafiċi tal-monumenti f'Calakmul juru li qabel is-seklu 7 W.K. l-emblema ta' Calakmul ma kellha xejn x'taqsam ma' serp, iżda ma' farfett il-lejl.<ref>Martin & Grube 2000 p. 113.</ref> Milli jidher il-belt antika kienet immexxija minn mexxejja differenti. Il-glifika emblematika ta' Kan, qabel ma ġiet assoċjata ma' Calakmul, instabet (darba) f'[[Dzibanché]], sit li jinsab iktar lejn il-Lvant. X'aktarx matul l-aħħar tas-seklu 6 u l-bidu tas-seklu 7, il-mexxejja ta' Dzibanché ttrasferew ruħhom f'Calakmul sabiex jistabbilixxu belt kapitali b'pożizzjoni iktar strateġika. Wara li l-poter ta' Calakmul tmermer fis-seklu 8, wara t-tmexxija ta' Yuknoom Took K'awiil, milli jidher l-emblema tal-farfett il-lejl reġgħet bdiet tintuża. Xorta waħda, għad hemm bosta inċertezzi u jeħtieġ li jsiru studji epigrafiċi ġodda għal iktar tagħrif.<ref>Martin, S. (2005). Of Snakes and Bats: Shifting Identities At Calakmul. The PARI Journal, 6(2), 5-15.</ref> == Storja == Calakmul għandha storja twila ta' okkupazzjoni u l-iskavi żvelaw evidenza mill-perjodu Preklassiku Nofsani sal-perjodu Postklassiku. In-network ta' toroq li kienu jikkollegaw lil Calakmul mal-bliet ta' El Mirador, Nakbe u El Tintal jissuġġerixxu rabtiet politiċi qawwijin bejn l-erbat ibliet li jaf bdew fil-perjodu Preklassiku, meta kemm Calakmul kif ukoll El Mirador kienu bliet importanti, u komplew fil-perjodu Klassiku meta Calakmul stess kienet l-iżjed belt setgħana fir-reġjun. Calakmul kienet waħda mill-ikbar bliet antiki u waħda mill-iżjed setgħana li qatt ġew żvelaw fl-artijiet baxxi tal-Maja.<ref>Martin & Grube 2000, p. 101. Braswell et al. 2005, p. 162.</ref> === Calakmul kontra Tikal === [[Stampa:Tikal mayan ruins 2009.jpg|daqsminuri|L-istorja taċ-ċivilizzazzjoni tal-Maja Klassika kienet iddominata mir-rivalità bejn in-networks opposti ta' alleanzi ta' Calakmul u ta' Tikal (fir-ritratt).]] L-istorja tal-perjodu Klassiku tal-Maja hija ddominata mir-rivalità bejn Tikal u Calakmul, imqabbla ma' taqbida bejn żewġ "superpotenzi" tal-Maja.<ref>Webster 2002, pp. 168-169.</ref> Iż-żminijiet iktar bikrija kienu jkunu ddominati minn belt ikbar unika u sal-perjodu Klassiku Bikri, Tikal kienet waslet biex tikseb din il-pożizzjoni wara d-dominanza ta' El Mirador fil-Preklassiku Aħħari u ta' Nakbe fil-Preklassiku Nofsani.<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 495.</ref> Madankollu, Calakmul kienet belt rivali b'riżorsi ekwivalenti li kienu jisfidaw is-supremazija ta' Tikal u fasslet strateġija sabiex tiċċirkondaha bin-network ta' alleati tagħha stess.<ref>Sharer & Traxler 2006, pp. 495-496.</ref> Mit-tieni nofs tas-seklu 6 W.K. sal-aħħar tas-seklu 7 W.K. Calakmul kisbet is-supremazija fuq Tikal għalkemm ma neħħietx il-poter ta' Tikal għalkollox u Tikal irnexxielha terġa' tirbaħ kontra Calakmul f'battalja deċiżiva li seħħet fis-695 W.K.<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 496.</ref> Nofs seklu wara, Tikal irnexxielha tirbaħ rebħiet maġġuri kontra l-iktar alleati importanti ta' Calakmul. Eventwalment iż-żewġt ibliet spiċċaw fix-xejn wara l-kollass mifrux tal-perjodu Klassiku tal-Maja.<ref name=":1">Sharer & Traxler 2006, p. 497.</ref> Ir-rivalità kbira bejn dawn iż-żewġt ibliet jaf kienet ibbażata fuq iktar mill-kompetizzjoni għar-riżorsi. L-istorja dinastika tagħhom tiżvela oriġini differenti u l-kompetizzjoni intensiva bejn dawn iż-żewġ potenzi jaf kellha bażi ideoloġika. Id-dinastija ta' Calakmul fl-aħħar mill-aħħar jidher li oriġinat mill-belt Preklassika kbira ta' El Mirador filwaqt li d-dinastija ta' Tikal kienet affettwata ferm mill-intervent tal-metropoli Messikana ċentrali 'l bogħod ta' [[Teotihuacan]]. Bi ftit eċċezzjonijiet, il-monumenti ta' Tikal u dawk tal-alleati tagħha jiffukaw ferm fuq mexxejja rġiel individwali filwaqt li l-monumenti ta' Calakmul u tal-alleati tagħha kienu jagħtu iktar prominenza lill-mexxejja nisa u spiss lit-tmexxija konġunta ta' re u ta' reġina.<ref name=":1" /> === Preklassiku === Calakmul diġà kienet belt kbira fil-perjodu Preklassiku.<ref>Martin & Grube 2000, p. 103.</ref> L-istorja bikrija ta' Calakmul mhix ċara, għalkemm instabet lista dinastika li tmur lura għall-antenati li mexxew il-belt. Din id-dinastija ġiet rikostruwita parzjalment mill-bċejjeċ taċ-ċeramika tal-perjodu Klassiku Aħħari mill-bliet Preklassiċi kbar ta' El Mirador u ta' Nakbe. Dan jaf ifisser li Calakmul fl-aħħar mill-aħħar wirtet l-awtorità politika tagħha minn waħda minn dawn il-bliet, u d-dinastija tagħha jaf oriġinat fil-Preklassiku Aħħari fil-Baċir ta' Mirador u mbagħad rilokat ruħha f'Calakmul fil-perjodu Klassiku wara l-kollass ta' dawn il-bliet.<ref>Martin & Grube 2000, p. 102. Sharer & Traxler 2006, p. 357.</ref> === Klassiku Bikri === [[Stampa:Calakmul - Stele on Base of Structure II.jpg|xellug|daqsminuri|L-Istele 43 tal-514, fil-perjodu Klassiku Bikri.]] Kemm Calakmul kif ukoll Tikal kienu bliet Preklassiċi kbar li baqgħu jeżistu fil-perjodu Klassiku. Testi ġeroglifiċi bikrin mill-isteli li nstabu fl-Istruttura 2 jirreġistraw l-inkurunament probabbli ta' re ta' Calakmul fl-411 W.K. u jirreġistraw ukoll mexxej mhux irjali tas-sit fil-514. Wara dan hemm diskrepanza fir-reġistri ġeroglifiċi ta' iktar minn seklu, għalkemm id-dinastija Kaan esperjenzat espansjoni kbira tal-poter tagħha matul dan iż-żmien. In-nuqqas ta' kitbiet imnaqqxa li jirreġistraw l-avvenimenti ta' dan il-perjodu jaf huwa dovut jew għall-fatt li d-dinastija Kaan kienet stabbilita xi mkien ieħor matul dan iż-żmien jew inkella għall-fatt li l-monumenti nqerdu iktar 'il quddiem.<ref>Folan et al. 1995a, p. 326.</ref> L-iżjed testi leġġibbli bikrin li jirreferu għar-rejiet tad-dinastija Kaan waslu mill-iskavi tal-belt kbira ta' Dzibanche f'[[Quintana Roo]], ferm iktar fit-Tramuntana minn Calakmul. Taraġ mimli ġeroglifiċi juri priġunieri marbuta ma' xulxin, l-ismijiet tagħhom u d-dati meta nqabdu, flimkien mal-isem tar-re Yuknoom Che'en I, għalkemm il-kuntest preċiż ta' isem ir-re mhuwiex ċar. Il-priġunieri jaf kienu l-vassalli tiegħu maqbuda minn xi għadu jew jaf kienu r-rejiet maqbuda mir-re ta' Calakmul. Id-dati mhumiex ċerti iżda tnejn minnhom jaf jirreferu għas-seklu 5 W.K. Is-sit ta' [[El Resbalón]] fil-qrib, f'Quintana Roo, fih test ġeroglifiku f'ordni mħallta li jinkludi data fil-529, li tindika li l-belt kienet taħt il-kontroll tad-dinastija Kaan.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 103-104.</ref> Sa nofs is-seklu 6 W.K. Calakmul kienet qed issawwar alleanza politika wiesgħa, u din l-attività wasslet biex il-belt tidħol f'kunflitt mal-belt kbira ta' Tikal. L-influwenza ta' Calakmul kienet testendi sew fil-Baċir ta' Petén; ir-re Tuun K'ab' Hix ta' Calakmul issorvelja l-inkurunament ta' Aj Wosal għat-tmexxija ta' Naranjo fil-546. Vassall ieħor ta' Tuun K'ab' Hix inqabad minn Yaxchilan fuq ix-xtut tax-xmara [[Usumacinta]] fil-537.<ref name=":0" /> Fil-561, ir-re issa magħruf bħala x-Xhud tas-Sema poġġa mexxej fis-sit ta' [[Los Alacranes]]. Ix-Xhud tas-Sema kellu rwol ewlieni fl-avvenimenti politiċi tar-reġjun tal-Maja. Huwa sar is-Sinjur ewlieni tal-belt ta' Caracol, fin-Nofsinhar ta' Naranjo, li qabel kienet vassall ta' Tikal. Fil-562, skont test danneġġat li nstab f'Caracol, ix-Xhud tas-Sema rebaħ kontra Tikal stess u ssagrifika lir-re tagħha Wak Chan K'awiil, u b'hekk temm dak l-arblu tad-dinastija rjali ta' Tikal. Din it-telfa katastrofika bdiet 130 sena ta' deklin għal Tikal, li jirriflettu perjodu estiż ta' dominanza ta' Calakmul. Dan l-avveniment jintuża bħala markatur li jaqsam il-perjodu Klassiku Bikri mill-perjodu Klassiku Aħħari. Ix-Xhud tas-Sema jissemma wkoll f'[[Okop]], sit ferm iktar fit-Tramuntana f'Quintana Roo. L-aħħar referenza għax-Xhud tas-Sema ssir f'Caracol u ġiet datata li saret fil-572. It-test huwa danneġġat iżda x'aktarx li jirreġistra l-mewt ta' dan ir-re setgħan.<ref>Miller 1999, p. 89.</ref> === Klassiku Aħħari === ==== Gwerra ma' Palenque ==== [[Stampa:Calakmul95.jpg|daqsminuri|243x243px|L-Istruttura 2 ta' Calakmul, waħda mill-ikbar strutturi fid-dinja tal-Maja, oriġinarjament inbniet fil-perjodu Preklasstiku u kompliet tintuża fil-perjodu Klassiku Aħħari.]] Minflok ix-Xhud tas-Sema malajr laħaq l-Ewwel Detentur tal-Mannara, li jissemma f'test minn Dzibanche li jiċċelebra tmiem il-K'atun tal-573. L-Ewwel Detentur tal-Mannara rrenja għal madwar sitt snin. Fil-579 Uneh Chan sar ir-re ta' Calakmul.<ref>Martin & Grube 2000, p. 105.</ref> Uneh Chan beda kampanja aggressiva fir-reġjun tal-Maja tal-Punent u attakka lil [[Palenque]] fit-23 ta' April 599 flimkien mal-alleat tiegħu Lakam Chak, il-mexxej tal-belt żgħira ta' Santa Elena li kienet tinsab 70 kilometru (43 mil) fil-Lvant ta' Palenque, rebaħ kontra r-reġina ta' Palenque Yohl Ik'nal u seraq ir-rikkezzi tal-belt.<ref>Martin & Grube 2000, p. 105, 159-160. Stuart & Stuart 2008, pp. 140-141, 143.</ref> It-telfa ġiet irreġistrata fuq sensiela ta' tarġiet ġeroglifiċi f'Palenque stess u l-avveniment beda perjodu twil ta' rivalità bejn iż-żewġ bliet.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 141.</ref> Ir-reġina Yohl Ik'nal ma nqatlitx fil-battalja u mexxiet għal diversi snin oħra, għalkemm x'aktarx kellha tagħti ġieħ lil Calakmul.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 142.</ref> Uneh Chan żamm l-alleanzi tiegħu mal-bliet fil-Lvant u fuq l-Istele 4 f'Caracol ġie rreġistrat avveniment li jinvolvi lir-re Yajaw Te' K'inich ta' dik il-belt li seħħ qabel il-583. Calakmul reġgħet serqet ir-rikkezzi ta' Palenque fis-7 ta' April 611 taħt it-tmexxija personali ta' Uneh Chan.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 105, 161. Stuart & Stuart 2008, p. 142.</ref> Palenque dak iż-żmien kienet immexxija mir-re Ajen Yohl Mat li kien kiseb xi tip ta' indipendenza minn Calakmul, u dan x'aktarx li wassal għall-invażjoni l-ġdida. Il-konsegwenzi diretti ta' din it-tieni rebħa fuq Palenque involvew il-mewt tal-iżjed żewġ persuni nobbli importanti tal-belt, Ajen Yohl Mat stess u Janab Pakal, membru għoli tal-familja rjali u possibbilment mexxej konġunt. Janab Pakal miet f'Marzu 612 u Ajen Yohl Mat miet ftit xhur wara. Il-mewt tagħhom daqstant malajr wara li nsterqu r-rikkezzi tal-belt tissuġġerixxi li mewthom kienet marbuta direttament mat-trijonf ta' Calakmul.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 145.</ref> Palenque ġarrbet tnaqqis kbir fil-ġid tagħha wara din id-data qabel ma rnexxielha tirkupra mill-gwerra diżastruża kontra Calakmul. Il-gwerer kontra Palenque jaf saru minn Uneh Chan sabiex jaħtaf il-kontroll tar-rotot kummerċjali għonja li kienu jgħaddu mir-reġjun tal-Maja tal-Punent.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 143.</ref> ==== Ribelljoni f'Naranjo ==== Ir-re Yuknoom Chan ta' Calakmul issorvelja avveniment f'Caracol fis-619.<ref name=":2">Martin & Grube 2000, p. 106.</ref> L-Istele 22 f'Caracol tirreġistra l-inkurunament ta' Tajoom Uk'ab' K'ak' fuq it-tron ta' Calakmul fis-622. Żewġ steli ttellgħu f'Calakmul fis-623 iżda t-testi tagħhom ittieklu wisq biex wieħed ikun jista' jasal għall-ismijiet tal-koppja rjali involuta. Għall-ħabta ta' dan iż-żmien, Naranjo, vassall ta' Calakmul, ma baqgħetx alleata tal-belt meta r-re tagħha Aj Wosal miet ftit wara li miet Uneh Chan ta' Calakmul. Naranjo kienet indipendenti minn Calakmul mill-inqas sas-626, meta ġarrbet telfa darbtejn kontra Caracol u Yuknoom Chan jaf kien qed jipprova jerġa' jġib lil Naranjo taħt il-kontroll ta' Calakmul. It-tentattivi tiegħu ntemmu b'mewtu fis-630. Fis-631 Yuknoom Head, ir-re l-ġdid ta' Calakmul, finalment reġa' kiseb il-kontroll ta' Naranjo. It-testi jirreġistraw li r-re ta' Naranjo diġà kien ittieħed bħala priġunier f'Calakmul dakinhar li l-belt tiegħu ġarrbet it-telfa u l-piena tiegħu dakinhar stess tiġi deskritta bit-terminu ''k'uxaj'' (/k’uːˈʃäχ/) li tfisser "torturat" jew "mikul". Yuknoom Head ħakem belt oħra f'Marzu 636, għalkemm is-sit eżatt mhuwiex magħruf.<ref name=":2" /> ==== Apoġew ==== Id-dinastija Kaan oriġinarjament ma kinitx stabbilita f'Calakmul iżda ġiet rilokata hemmhekk fis-seklu 7 minn belt oħra.<ref>Martin, Simon (2005). "Of Snakes and Bats: Shifting Identities at Calakmul". ''PARI Journal''. '''6''' (2): 5–15.</ref><ref>{{Ċita web|url=https://mayadecipherment.com/2012/06/30/notes-on-a-new-text-from-la-corona/|titlu=Notes on a New Text from La Corona|kunjom=Stuart|isem=David|data=2012-06-30|sit=Maya Decipherment|lingwa=en-US|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Calakmul esperjenzat l-ikbar kisbiet tagħha matul ir-renju tar-re Yuknoom Che'en II, li xi kultant jissejjaħ Yuknoom il-Kbir mill-istudjużi.<ref name=":3">Martin & Grube 2000, p. 108.</ref> Yuknoom Che'en II kellu 36 sena meta ġie inkurunat fuq it-tron ta' Calakmul fis-636. Żieda sinifikanti fil-produzzjoni tal-isteli fil-belt bdiet mar-renju tiegħu u r-re kkummissjona 18-il stele. Yuknoom Che'en II x'aktarx li kien responsabbli għall-kostruzzjoni tal-kumplessi tal-palazzi li jiffurmaw il-parti l-kbira tal-qalba tas-sit.<ref name=":3" /> ===== Calakmul u Dos Pilas ===== [[Stampa:Messico, maya, piatto da calakmul, 600-800 ca..JPG|daqsminuri|Platt taċ-ċeramika ta' Calakmul tas-600-800 W.K.]] Fis-629 Tikal kienet stabbiliet lil Dos Pilas fir-reġjun ta' Petexbatún, xi 110 kilometri (68 mil) fil-Lbiċ, bħala stazzjonament militari sabiex tikkontrolla l-kummerċ tul ix-xmara Pasión.<ref>Salisbury et al. 2002, p. 1.</ref> B'alaj Chan K'awiil ġie inkurunat bħala mexxej tal-istazzjonament il-ġdid meta kellu erba' snin, fis-635, u għal bosta snin kien vassall leali u ġġieled għal ħuh, ir-re ta' Tikal. Fis-648 Calakmul attakkat lil Dos Pilas u kisbet rebħa kbira u l-mewt ta' re ta' Tikal.<ref>Salisbury et al. 2002, pp. 2-3.</ref> B'alaj Chan K'awiil inqabad minn Yuknoom Che'en II iżda, minflok ġie ssagrifikat, reġa' tpoġġa fuq it-tron bħala vassall tar-re ta' Calakmul, attakka lil Tikal fis-657, u ġiegħel lil Nuun Ujol Chaak, ir-re ta' Tikal ta' dak iż-żmien, jabbanduna l-belt temporanjament.<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 387.</ref> L-ewwel żewġ mexxejja ta' Dos Pilas baqgħu jużaw il-glifika emblematika ta' Mutal ta' Tikal, u x'aktarx li ħassew li kellhom jedd leġittimu għat-tron ta' Tikal stess.<ref>Salisbury et al. 2002, p. 2. Sharer & Traxler 2006, p. 387.</ref> Għal xi raġuni, B'alaj Chan K'awiil ma sarx il-mexxej il-ġdid ta' Tikal; minflok baqa' f'Dos Pilas. Tikal ikkontroattakkat lil Dos Pilas fis-672, u B'alaj Chan K'awiil ġie eżiljat għal ħames snin.<ref>Webster 2002, p. 276.</ref> Calakmul ipprovat tiċċirkonda lil Tikal fi ħdan żona ddominata mill-alleati tagħha, bħal El Peru, Dos Pilas u Caracol. Fis-677 Calakmul ikkontroattakkat lil Dos Pilas, keċċiet lil Tikal u reġgħet inkurunat lil B'alaj Chan K'awiil fuq it-tron. Fis-679 Dos Pilas, x'aktarx megħjuna minn Calakmul, kisbet rebħa importanti kontra Tikal, u hemm deskrizzjoni ġeroglifika tal-battalja li tiddeskrivi t-tixrid tad-demm u l-imwiet.<ref>Hammond 2000, p. 220.</ref> L-għawġ kompla fil-Lvant, b'kunflitt imġedded bejn Naranjo u Caracol. Naranjo rebħet għalkollox kontra Caracol fis-680 iżda d-dinastija ta' Naranjo għebet fi żmien sentejn u bint B'alaj Chan K'awiil stabbiliet dinastija ġdida hemmhekk fis-682, li jindika li x'aktarx Calakmul kienet intervjeniet b'mod deċiżiv biex tqiegħed vassall fuq it-tron. Il-patrunaġġ ta' Yuknoom Che'en II bħala Sinjur hija rreġistrata f'firxa ta' bliet importanti, inkluż El Peru fejn issorvelja l-inkurunazzjoni ta' K'inich B'alam bħala re u fejn saħħaħ ir-rabta biż-żwieġ ta' prinċipessa ta' Calakmul ma' re. Il-poter ta' Calakmul kien estiż saħansitra sax-xatt tat-Tramuntana tal-Lag ta' Petén Itzá, fejn Motul de San José ġie rreġistrat bħala l-vassall tagħha fis-seklu 7, għalkemm kienet allinjata tradizzjonalment ma' Tikal.<ref>Reents-Budet et al. 2007, p. 1421. Martin & Grube 2000, pp. 45-46.</ref> Yuknoom Che'en II ggarantixxa l-lealtà ta' tliet ġenerazzjonijiet ta' rejiet f'[[Cancuen]], 245 kilometru (152 mil) fin-Nofsinhar, u ssorvelja l-inkurunazzjoni ta' mill-inqas tnejn minnhom, fis-656 u fis-677. Ir-re Yuknoom Che'en II kien involut, direttament jew indirettament, fl-inkurunazzjoni ta' re f'[[Moral]] fil-Punent f'[[Tabasco]] u wieħed mill-persuni nobbli ta' Yuknoom issorvelja ritwal f'[[Piedras Negras]] tul ix-xatt tal-[[Gwatemala]] tax-xmara Usumacinta. Yuknoom Che'en II miet meta kellu xi tmenin sena, x'aktarx fil-bidu tas-686. Meta miet, Calakmul kienet l-iżjed belt setgħana fl-artijiet baxxi ċentrali tal-Maja.<ref>Martin & Grube 2000, p. 109.</ref> Yuknoom Yich'aak K'ak' laħaq wara Yuknoom Che'en II u l-inkurunazzjoni tiegħu fit-3 ta' April 686 ġiet irreġistrata fuq il-monumenti ta' Dos Pilas u ta' El Peru. Huwa twieled fis-649 u x'aktarx li kien iben il-predeċessur tiegħu. Diġà kellu kariga għolja qabel ma sar re u jaf kien responsabbli għas-suċċessi l-kbar tal-aħħar parti tar-renju ta' Yuknoom Che'en II. Huwa żamm il-lealtà ta' K'inich B'alam ta' El Peru u ta' B'alaj Chan K'awiil ta' Dos Pilas u kiseb dik ta' K'ak' Tiliw Chan Chaak fis-693, meta ġie inkurunat fuq it-tron ta' Naranjo meta kellu ħames snin.<ref>Martin & Grube 2000, p. 110.</ref> Madankollu, it-testi fuq il-monumenti skolpiti ma jiżvelawx il-kumplessità sħiħa tal-attività diplomatika, li toħroġ tassew fid-dieher permezz ta' vażun impitter taċ-ċeramika minn Tikal, li turi ambaxxatur tar-re ta' Calakmul għarkopptejh quddiem ir-re inkurunat ta' Tikal u jagħtih ġieħ. Erba' snin wara biss, f'Awwissu 695, iż-żewġ stati reġgħu kienu fi gwerra. Yuknoom Yich'aak K'ak' mexxa l-ġellieda tiegħu kontra Jasaw Chan K'awiil I f'battalja katastrofika li wasslet għat-telfa ta' Calakmul u għall-qbid tax-xbieha tad-divinità ta' Calakmul imsejħa Yajaw Maan.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 110-111.</ref> Mhuwiex magħruf x'sar minn Yuknoom Yich'aak K'ak'; [[skultura]] tal-istukko minn Tikal turi priġunier u r-re jissemma fil-kitba ta' akkumpanjament iżda mhuwiex ċert jekk il-priġunier u r-re humiex l-istess persuna. Dan l-avveniment immarka t-tmiem tal-apoġew ta' Calakmul, l-attività diplomatika għebet u inqas bliet bdew jirrikonoxxu r-re ta' Calakmul. Ma hemm l-ebda stele wieqfa fil-qalba tas-sit li tirreġistra lil Yuknoom Yich'aal K'ak, għalkemm hemm uħud fil-Grupp tal-Grigal u żewġ steli mkissrin ġew midfuna fl-Istruttura 2.<ref>Martin & Grube 2000, p. 111.</ref> ==== Rejiet ta' wara ==== Il-mexxej li jmiss ta' Calakmul, magħruf bħala Dinja Maqsuma, jissemma fuq par għadmiet imnaqqxin fil-qabar tar-re ta' Tikal, Jasaw Chan K'awiil I. Dan kien qed jirrenja minn Novembru 695 iżda mhuwiex magħruf jekk kienx membru leġittimu tad-dinastija ta' Calakmul jew jekk sempliċement tpoġġa minn Tikal.<ref>Martin & Grube 2000, p. 112.</ref> Ir-re magħruf li jmiss uża għadd ta' varjanti ta' ismijiet, u jissemma b'segmenti differenti ta' ismijiet fi ħdan Calakmul u lil hinn minnha. Interpretazzjoni parzjali ta' ismu hija Yuknoom Took' K'awiil. Dan tella' seba' steli biex jiċċelebra avveniment kalendarju fis-702 u jissemma f'Dos Pilas f'dik is-sena, li x'aktarx turi li Dos Pilas kienet għadha vassall ta' Calakmul. El Peru baqgħet ukoll vassall u Yuknoom Took' K'awiil inkuruna re ġdid hemmhekk f'data mhux magħrufa. [[La Corona]] ngħatat reġina minn Yuknoom Took'. Naranjo baqgħet leali wkoll. Yuknoom Took' K'awiil ikkummissjona seba' steli oħra sabiex jimmarka tmiem il-K'atun tas-731. Telfa oħra mġarrba kontra Tikal ġiet irreġistrata fuq artal skolpit f'dik il-belt, li x'aktarx imur lura għal xi żmien bejn is-733 u s-736, fejn jidher re maqbud minn Calakmul u probabbilment l-ismijiet ta' Yuknoom Took' K'awiil.<ref>Martin & Grube 2000, p. 113.</ref> ===== Calakmul u Quiriguá ===== [[Stampa:Calakmul Wall Painting.jpg|daqsminuri|248x248px|Dettall ta' affresk ta' Calakmul.]] Wara dan, l-istorja rreġistrata ta' Calakmul hija pjuttost vaga, kemm minħabba l-istat tal-monumenti fil-belt stess kif ukoll minħabba l-preżenza politika mnaqqsa tagħha fuq livell usa' tal-Maja.<ref>Martin & Grube 2000, p. 114.</ref> Wamaw K'awiil jissemma f'[[Quiriguá]] fil-periferija tan-Nofsinhar tal-Mesoamerka. Quiriguá tradizzjonalment kienet vassall tal-ġar tagħha fin-Nofsinhar, Copán, u fis-724 Uaxaclajuun Ub'aah K'awiil, ir-re ta' Copán, inkuruna lil K'ak' Tiliw Chan Yopaat fuq it-tron ta' Quiriguá bħala l-vassall tiegħu.<ref>Drew 1999, p. 241. Looper 2003, p. 79.</ref> Sas-734 K'ak' Tiliw Chan Yopaat kien wera li ma kienx baqa' leali lejn Copán meta beda jirreferi għalih innifsu bħala ''k'ul ahaw'', jiġifieri sinjur sagru, minflok it-terminu inferjuri ''ahaw'', jiġifieri sinjur subordinat; fl-istess żmien beda juża l-glifika emblematika ta' Quiriguá tiegħu stess.<ref>Drew 1999, p. 241.</ref> Dan l-att lokali ta' ribelljoni jidher li kien parti mit-taqbida politika ikbar bejn Tikal u Calakmul. Fis-736, sentejn biss wara, K'ak' Tiliw Chan Yopaat laqa' żjara ta' Wamaw K'awiil ta' Calakmul, filwaqt li Copán kienet waħda mill-eqdem alleati ta' Tikal. It-twaqqit ta' din iż-żjara mir-re ta' Calakmul hija ferm sinifikanti, għaliex inzertat bejn l-inkurunazzjoni ta' K'ak' Tiliw Chan Yopaat fuq it-tron ta' Quiriguá bħala vassall ta' Copán u r-ribelljoni sfaċċata li seħħet wara. Dan jissuġġerixxi sew li Calakmul sponsorjat ir-ribelljoni ta' Quiriguá sabiex iddgħajjef lil Tikal u tikseb aċċess għar-rotta kummerċjali rikka tal-Wied ta' Motagua.<ref>Looper 2003, p. 79. Sharer & Traxler 2006, p. 482.</ref> X'aktarx li l-kuntatt ma' Calakmul kien inbeda ftit wara li K'ak' Tiliw Chan Yopaat tela' fuq it-tron.<ref>Looper 2003, p. 79.</ref> Fis-738 K'ak' Tiliw Chan Yopaat ħataf lir-re setgħan iżda anzjan ta' Copán, Uaxaclajuun Ub'aah K'awiil.<ref>Webster 2002, p. 300. Drew 1999, p. 240.</ref> Kitba mnaqqxa f'Quiriguá, għalkemm diffiċli biex tinterpretaha, tissuġġerixxi li l-ħtif seħħ fis-27 ta' April 738, meta Quiriguá ħatfet u ħarqet ix-xbihat tal-[[injam]] tad-divinitajiet patruni ta' Copán.<ref>Looper 2003, p. 78.</ref> Ir-re maħtuf ittieħed lura f'Quiriguá u fit-3 ta' Mejju 738 ġie maqtul b'qtugħ ir-ras f'ritwal pubbliku.<ref>Miller 1999, pp. 134–135. Looper 2003, p. 76.</ref> Fil-perjodu Klassiku Aħħari, l-alleanza ma' Calakmul sikwit ġiet assoċjata mal-wegħda ta' appoġġ militari. Il-fatt li Copán, belt ferm iktar b'saħħitha minn Quiriguá, ma rnexxilhiex tirritalja kontra l-eks vassall tagħha jimplika li beżgħet mill-intervent militari ta' Calakmul. Calakmul stess kienet biżżejjed 'il bogħod minn Quiriguá li K'ak' Tiliw Chan Yopaat ma beżax li jaqa' direttament taħt is-setgħa tagħha bħala stat vassall sħiħ, anke jekk x'aktarx li Calakmul bagħtet xi ġellieda biex tgħin fit-telfa ta' Copán. Minflok, l-alleanza milli jidher kienet waħda ta' vantaġġi reċiproċi: Calakmul irnexxielha ddgħajjef alleat setgħan ta' Tikal filwaqt li Quiriguá kisbet l-indipendenza tagħha.<ref>Looper 1999, p. 271. Looper 2003, p. 81.</ref> ==== Kollass ==== Ħames steli kbar ittellgħu fis-741, għalkemm isem ir-re responsabbli ma jinqarax fuq il-ħamsa li huma u tlaqqam bħala l-Mexxej Y. Il-preżenza ta' Calakmul fir-reġjun usa' tal-Maja kompliet tmajna bit-telfa li ġarrbu żewġ alleati kbar tal-belt kontra Tikal. El Peru tilfet fis-743 u Naranjo tilfet sena wara. Dan irriżulta fil-kollass finali tan-network ta' alleanzi ta' Calakmul li xi darba kien daqstant setgħan, filwaqt li Tikal reġgħet kisbet poter kbir.<ref name=":4">Martin & Grube 2000, p. 115.</ref> Fis-751 il-Mexxej Z tella' stele li qatt ma tlestiet, flimkien ma' oħra bir-ritratt ta' reġina. Taraġ bil-ġeroglifiċi jsemmi lil xi ħadd imsejjaħ B'olon K'awiil bejn wieħed u ieħor fl-istess żmien. B'olon K'awiil kien re sas-771 meta tella' żewġ steli u ssemma f'Toniná fis-789. Is-siti fit-Tramuntana ta' Calakmul esperjenzaw tnaqqis fl-influwenza tagħha sa dan iż-żmien, u tfaċċaw stili arkitettoniċi ġodda influwenzati minn siti ferm iktar fit-Tramuntana fil-[[Peniżola]] tal-Yucatan.<ref name=":4" /> Fis-790 inbena monument għalkemm isem il-mexxej responsabbli ma ġiex ippreservat. Fit-800 inbnew tnejn oħra u fit-810 inbnew tlieta oħra. L-ebda monument ma nbena biex ifakkar it-tmiem importanti tal-Bak'tun tat-830 u jista' jkun li l-awtorità politika kienet diġà kkrollat sa dak iż-żmien. Bliet importanti bħal Oxpemul, [[Nadzcaan]] u La Muñeca li xi darba kienu vassalli ta' Calakmul, issa kienu qed itellgħu l-monumenti tagħhom stess, fejn qabel ma tantx kienu tellgħu wisq; uħud minnhom baqgħu jipproduċu monumenti ġodda saħansitra sat-889. Dan kien proċess parallel għall-avvenimenti li seħħew f'Tikal. Madankollu, hemm evidenza b'saħħitha ta' preżenza tal-elit fil-belt sad-900 W.K., u possibbilment anke wara.<ref name=":4" /> Fit-849, Calakmul issemmiet f'[[Seibal]] fejn mexxej jismu Chan Pet attenda ċ-ċerimonja ta' tmiem il-K'atun; ismu jaf ġie rreġistrat ukoll fuq biċċa ċeramika miksura f'Calakmul stess. Madankollu, wisq probabbli Calakmul ma kinitx għadha teżisti bħala stat importanti sa dan iż-żmien. L-aħħar mewġa ta' attivitajiet seħħet fl-aħħar tas-seklu 9 jew fil-bidu tas-seklu 10. Stele ġdida ttellgħet, għalkemm id-data tirreġistra biss il-jum, mhux id-data sħiħa. Il-jum irreġistrat jaf kien fit-899 jew fid-909, wisq probabbli din tal-aħħar. Hemm ftit monumenti li nbnew saħansitra wara, għalkemm l-istil tagħhom huwa pjuttost grezz, u jirrappreżentaw l-isforzi tal-kumplament ta' popolazzjoni li ppruvat iżżomm it-tradizzjoni Klassika tal-Maja. Anke l-kitbiet imnaqqxa fuq dawn il-monumenti huma imitazzjonijiet bla sens tal-kitba ġeroglifika tal-imgħoddi.<ref name=":4" /> Il-bċejjeċ taċ-ċeramika li jmorru lura għall-perjodu Klassiku Terminali mhumiex komuni 'l barra mill-qalba tas-sit, u dan jissuġġerixxi li l-popolazzjoni tal-belt kienet ikkonċentrata fiċ-ċentru tal-belt fl-aħħar fażi tal-okkupazzjoni ta' Calakmul. Il-maġġoranza tal-popolazzjoni li kienet għadha ħajja x'aktarx li kienet tikkonsisti minn nies ordinarji li kienu okkupaw l-arkitettura tal-elit tal-qalba tas-sit, iżda t-tlugħ kontinwu ta' steli sal-bidu tas-seklu 10 u l-preżenza ta' oġġetti importati ta' status għoli bħal metall, ossidjana, ġada u qxur tal-baħar, jindikaw okkupazzjoni kontinwa minn xi familja rjali sal-abbandun finali tal-belt. Il-Maja ta' Kejache li jitkellmu bil-lingwa Maja tal-Yucatan u li għexu fir-reġjun għall-ħabta tal-kuntatt mal-Ispanjoli fil-bidu tas-seklu 16 jaf kienu d-dixxendenti tal-abitanti ta' Calakmul.<ref>Rice u Rice 2005, p. 152.</ref> === Storja moderna === Calakmul ġiet irrapportata għall-ewwel darba minn Cyrus Lundell fl-1931. Sena wara huwa informa lil Sylvanus Morley bl-eżistenza tas-sit u bil-preżenza ta' iktar minn 60 stele. Morley żar il-fdalijiet hu stess f'isem l-Istitut ta' Carnegie ta' Washington fl-1932. Fis-snin 30 tas-seklu 20 saru stħarriġiet li mmappjaw il-qalba tas-sit u li rreġistraw 103 steli. L-investigazzjonijiet waqfu fl-1938 u l-arkeologi ma reġgħux lura fis-sit qabel l-1982 meta [[William J. Folan]] mexxa proġett f'isem l-Università Awtonoma ta' Campeche, u baqa' jaħdem f'Calakmul sal-1994. F'Calakmul attwalment qed isir proġett fuq skala kbira tal-Istitut Nazzjonali tal-Antropoloġija u l-Istorja (INAH) taħt it-tmexxija ta' Ramón Carrasco. == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:Calakr4.jpg|daqsminuri|278x278px|L-Istruttura I.]] Il-Belt Antika tal-Maja u l-Foresti Tropikali Protetti ta' Calakmul ġew iddeżinjati bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-2002 u fl-2014 saret modifika fiż-żona ta' lqugħ tas-sit.<ref name=":5">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1061/|titlu=Ancient Maya City and Protected Tropical Forests of Calakmul, Campeche|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' sitt kriterji tal-għażla [[Kultura|kulturali]] u naturali tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-'''kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; il-'''kriterju (ix)''' "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta proċessi ekoloġiċi u bijoloġiċi kontinwi sinifikanti fl-evoluzzjoni u fl-iżvilupp ta' ekosistemi u ta' komunitajiet ta' pjanti u ta' annimali terrestri, tal-ilma ħelu, kostali u tal-baħar"; u l-'''kriterju (x)''' "Post fejn hemm l-iktar ħabitats naturali importanti u sinifikanti għall-konservazzjoni fil-post tad-diversità bijoloġika, inkluż fejn hemm speċijiet mhedda ta' valur universali straordinarju mill-perspettiva tax-xjenza jew tal-konservazzjoni".<ref name=":5" /> == Biblijografija == * Braswell, Geoffrey E.; Gunn, Joel D.; Dominguez Carrasco, María del Rosario; Folan, William J.; Fletcher, Laraine A.; Morales López, Abel; Glascock, Michael D. (2005). "Defining the Terminal Classic at Calakmul, Campeche". In Arthur A. Demarest; Prudence M. Rice; Don S. Rice (eds.). The Terminal Classic in the Maya lowlands: Collapse, transition, and transformation. Boulder: University Press of Colorado. pp. 162–194. <nowiki>ISBN 0-87081-822-8</nowiki>. OCLC 61719499. * Domínguez, María del Rosario; William J. Folan (1996). J.P. Laporte; H. Escobedo (eds.). "Calakmul, México: Aguadas, bajos, precipitación y asentamiento en el Petén Campechano" (PDF). IX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 1995 (bl-Ispanjol). Guatemala: Museo Nacional de Arqueología y Etnología: 147–173. * Drew, David (1999). The Lost Chronicles of the Maya Kings. [[Londra]]: Weidenfeld & Nicolson. <nowiki>ISBN 0-297-81699-3</nowiki>. OCLC 43401096. * Fahsen, Federico (2002). "Rescuing the Origins of Dos Pilas Dynasty: A Salvage of Hieroglyphic Stairway #2, Structure L5-49". The Foundation Granting Department: Reports Submitted to FAMSI. Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies, Inc. (FAMSI). * Folan, William S.; Joyce Marcus; Sophia Pincemin; Maria del Rosario Dominguez Carrasco; Loraine Fletcher & Abel Morales Lopez (December 1995a). "Calakmul: New Data from an Ancient Maya Capitol in Campeche, Mexico". Latin American Antiquity. 6 (4): 310–334. doi:10.2307/971834. JSTOR 971834. * Folan, William J.; Joyce Marcus; W. Frank Miller (1995b). "Verification of a Maya Settlement Model through Remote Sensing". Cambridge Archaeological Journal. Cambridge University Press. 5 (2): 277–283. doi:10.1017/S0959774300015067. * Folan, William J. (2001). ""Calakmul"". In Davíd Carrasco (ed.). The Oxford Encyclopedia of Mesoamerican Cultures, Vol. I, [[Belt ta' New York|New York]]: Oxford University Press. <nowiki>ISBN 9780195108156</nowiki>. OCLC 1169898498. * Hammond, Norman (2000). "The Maya Lowlands: Pioneer Farmers to Merchant Princes". In Richard E.W. Adams; Murdo J. Macleod (eds.). The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas, Vol. II: Mesoamerica, part 1. Cambridge, UK: Cambridge University Press. pp. 197–249. <nowiki>ISBN 0-521-35165-0</nowiki>. OCLC 33359444. * Looper, Matthew G. (2003). Lightning Warrior: Maya Art and Kingship at Quirigua. Linda Schele series in Maya and pre-Columbian studies. Austin: University of Texas Press. <nowiki>ISBN 0-292-70556-5</nowiki>. OCLC 52208614. * Martin, Simon (October 2005), "Recently Uncovered Murals and Facades at Calakmul", The Maya Mural Symposium * Martin, Simon; Nikolai Grube (2000). Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya. London and New York: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 0-500-05103-8</nowiki>. OCLC 47358325. * Miller, Mary Ellen (1999). Maya Art and Architecture. London and New York: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 0-500-20327-X</nowiki>. OCLC 41659173. * Reents-Budet, Dorie; Antonia E. Foias; Ronald L. Bishop; M. James Blackman & Stanley Guenter (2007). J.P. Laporte; B. Arroyo & H. Mejía (eds.). "Interacciones políticas y el Sitio Ik' (Motul de San José): Datos de la cerámica" (PDF). XX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2006 (bl-Ispanjol). Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala: 1416–1436. * Rice, Prudence M.; Don S. Rice (2005). "Sixteenth- and Seventeenth-Century Maya Political Geography". In Susan Kepecs; Rani T. Alexander (eds.). The Postclassic to Spanish-Era Transition in Mesoamerica: Archaeological Perspectives. Albuquerque, New Mexico, USA: University of New Mexico Press. <nowiki>ISBN 9780826337399</nowiki>. OCLC 60550555. * Salisbury, David; Mimi Koumenalis; Barbara Moffett (2002). "Newly revealed hieroglyphs tell story of superpower conflict in the Maya world" (PDF). Exploration: The Online Research Journal of Vanderbilt University. Nashville, TN: Vanderbilt University Office of Science and Research Communications. OCLC 50324967. * Schele, Linda; David Freidel (1990). A Forest of Kings: The Untold Story of the Ancient Maya. New York: William Morrow and Company. <nowiki>ISBN 0-688-11204-8</nowiki>. OCLC 24501607. * Sharer, Robert J.; Loa P. Traxler (2006). The Ancient Maya (6th (fully revised) ed.). Stanford, CA: Stanford University Press. <nowiki>ISBN 0-8047-4817-9</nowiki>. OCLC 57577446. * Stuart, David; George Stuart (2008). Palenque: Eternal City of the Maya. Londra: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 978-0-500-05156-6</nowiki>. OCLC 227016561. * Webster, David L. (2002). The Fall of the Ancient Maya: Solving the Mystery of the Maya Collapse. Londra: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 0-500-05113-5</nowiki>. OCLC 48753878. == Iktar qari == * Boucher Le Landais, Sylviane (Jul–Aug 2014). "Vasijas estilo códice de Calakmul: Narraciones mitológicas y contextos arqueológicos". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). [[Belt tal-Messiku]], il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 58–65. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Carrasco, Ramón; María Cordeiro (2014). "El origen de la montaña". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 41–45. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Carrasco, Ramón; María Cordeiro (2014). "Chick Naab: La pintura mural de Calakmul". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 46–51. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Salvador Rodríguez, Eduardo (Jul–Aug 2014). "La ciudad de Calakmul". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 28–35. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Valencia Rivera, Rogelio; Octavio Q. Esparza Olguín (Jul–Aug 2014). "La conformación política de Calakmul durante el Clásico Temprano". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 36–40. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Zimmermann, Mario (2014). "Los nuevos hallazgos en la Estructura III". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 52–57. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Siti arkeoloġiċi]] a23kunmucvllvzkk61s9jfrvopdmrtm 279168 279167 2022-08-16T12:03:15Z Trigcly 17859 added [[Category:Tempji]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Pirámides de Calakmul.JPG|daqsminuri|265x265px|It-Tempju I fil-Bijosfera ta' Calakmul]] '''Calakmul''' (/ˌkɑːlɑːkˈmuːl/; spelluta wkoll '''Kalakmul''' u b'varjanti inqas frekwenti) hija belt antika tal-[[Maja]] u sit arkeoloġiku fl-istat [[Messiku|Messikan]] ta' [[Campeche]], fil-qalba tal-ġungli tar-reġjun il-kbir tal-Baċir ta' Petén. Il-belt antika tinsab 35 kilometru (22 mil) mill-fruntiera mal-[[Gwatemala]]. Calakmul kienet waħda mill-ikbar bliet antiki fl-artijiet baxxi tal-Maja u waħda mill-iżjed setgħana li qatt ġew żvelati. Calakmul kienet qawwa ewlenija tal-Maja fi ħdan ir-reġjun tat-Tramuntana tal-Baċir ta' Petén tal-[[Peniżola]] tal-[[Yucatan]] tan-Nofsinhar tal-Messiku. Calakmul amministrat dominju kbir immarkat bid-distribuzzjoni estensiva tal-glifiċi emblematiċi tagħha tas-simbolu tar-ras tas-[[serp]], li għandu jinqara bħala "Kaan". Calakmul kienet is-sede tal-hekk imsejjaħ Renju tas-Serp.<ref>{{Ċita enċiklopedija|titlu=1491: New Revelations of the Americas Before Columbus|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=1491:_New_Revelations_of_the_Americas_Before_Columbus&oldid=1091757116|data-aċċess=2022-08-15|lingwa=en|data=|iktar=}}</ref> Dan ir-renju rrenja matul il-biċċa l-kbira tal-perjodu Klassiku. Huwa stmat li Calakmul stess kellha popolazzjoni ta' 50,000 ruħ u matul xi żminijiet kellha governanza fuq postijiet 'il bogħod saħansitra 150 kilometru (93 mil). Ġew identifikati 6,750 struttura antika f'Calakmul, u l-ikbar waħda hija l-piramida l-kbira tas-sit. L-Istruttura 2 hija iktar għolja minn 45 metru (148 pied), u b'hekk hija waħda mill-itwal piramidi tal-Maja. Fi ħdan il-piramida nstabu erba' oqbra. Bħal ħafna tempji jew piramidi fi ħdan il-Mesoamerka, il-piramida ta' Calakmul żdiedet fid-daqs permezz ta' bini fuq it-tempju eżistenti sabiex jintlaħaq id-daqs attwali. Id-daqs tal-arkitettura [[Monument|monumentali]] ċentrali hija bejn wieħed u ieħor 2 kilometri kwadri (0.77 mili kwadri) u s-sit kollu, il-biċċa l-kbira tiegħu miżgħud b'ħafna strutturi residenzjali ġo xulxin, ikopri madwar 20 kilometru kwadru (7.7 mili kwadri). Matul il-perjodu Klassiku, Calakmul kellha rivalità intensa mal-belt maġġuri ta' [[Tikal]] fin-Nofsinhar, u l-immanuvrar [[Politika|politiku]] ta' dawn iż-żewġt ibliet tqabbel ma' taqbida bejn żewġ superpotenzi tal-Maja. Skoperta mill-ġdid mill-ajru mill-bijologu [[Cyrus L. Lundell]] tal-Mexican Exploitation Chicle Company fid-29 ta' Diċembru 1931, is-sejba ġiet irrapportata lil [[Sylvanus G. Morley]] tal-Istitut ta' Carnegie f'[[Chichén Itzá]] f'Marzu 1932. [[Stampa:Calakmul Structure 13.jpg|daqsminuri|L-Istele 88 fuq it-taraġ tal-Istruttura 13 ta' Calakmul.]] == Etimoloġija == Calakmul huwa isem modern li ngħata minn Cyrus L. Lundell. Bil-lingwa tal-Maja, ''ca'' tfisser "żewġ", ''lak'' tfisser "biswit", u ''mul'' tfisser kwalunkwe tumbata artifiċjali jew piramida, b'hekk ''Calakmul'' tfisser il-"Belt taż-Żewġ Piramidi Biswit Xulxin". Fil-qedem, il-qalba tal-belt kienet magħrufa bħala ''Ox Te' Tuun'', li tfisser "Tliet Ġebliet". Isem ieħor assoċjat mas-sit, u x'aktarx żona ikbar madwar is-sit, huwa ''Chiik Naab'''. Il-mexxejja ta' Calakmul kienu jidentifikaw lilhom infushom bħala ''k'uhul kaanal ajaw'', jiġifieri "Mexxejja Divini tas-Serp", iżda r-rabta tat-titlu mas-sit effettiv hija waħda pjuttost ambigwa.<ref name=":0">Martin & Grube 2000, p. 104.</ref> == Pożizzjoni == Calakmul tinsab fl-istat ta' Campeche fix-Xlokk tal-Messiku, madwar 35 kilometru (22 mil) fit-Tramuntana tal-fruntiera mal-Gwatemala u 38 kilometru (24 mil) fit-Tramuntana tal-fdalijiet ta' [[El Mirador]].<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 356. Folan et al. 1995a, p. 310.</ref> Il-fdalijiet ta' [[El Tintal]] jinsabu 68 kilometru (42 mil) fil-Lbiċ ta' Calakmul u kienu kkollegati kemm ma' El Mirador kif ukoll ma' Calakmul stess permezz ta' triq jew ''sacbe''.<ref>Folan et al 1995a, p. 313.</ref> Calakmul kienet madwar 20 kilometru (12-il mil) fin-Nofsinhar tal-belt kontemporanja ta' Oxpemul u madwar 25 kilometru (16-il mil) fil-Lbiċ ta' [[La Muñeca]].<ref>Folan et al. 1995a, p. 311.</ref> Il-belt antika tinsab fuq art olzata madwar 35 metru (115-il pied) 'il fuq minn art bassasa staġonali kbira li tinsab lejn il-Punent<ref>Sharer and Traxler 2006, p. 356.</ref>, magħrufa bħala El Laberinto ''bajo'' (li bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] fir-reġjun tirreferi għal art bassasa baxxa staġonali).<ref>Folan et al 1995a, p. 310.</ref> Din l-art bassasa hija 34 kilometru bi 8 kilometri (21.1 mil b'5.0 mili) u kienet sors importanti ta' ilma matul l-istaġun tax-xita. Il-''bajo'' kienet ikkollegata ma' sistema sofistikata ta' kontroll tal-ilma li kienet tinkludi karatteristiċi naturali u artifiċjali bħal gandotti u kanali mad-dawra ta' żona ta' 22 kilometru kwadru (8.5 mili kwadri) madwar il-qalba tas-sit, żona li kienet meqjusa bħala Calakmul Interna. Il-pożizzjoni ta' Calakmul fit-tarf ta' ''bajo'' kellha żewġ vantaġġi addizzjonali: l-artijiet għammiela tul it-tarf tal-art bassasa u l-aċċess għal noduli abbundanti taż-[[żnied]]. Il-belt antika tinsab fuq promontorju ffurmat minn għamla qisha koppla naturali għolja 35 metru (115-il pied) 'il fuq mill-artijiet baxxi tal-madwar. Din il-koppla ġiet imwittija b'mod artifiċjali mill-Maja. Matul il-perjodu Preklassiku u l-perjodu Klassiku, l-insedjament kien ikkonċentrat tul it-tarf tal-El Laberinto ''bajo'', u matul il-perjodu Klassiku l-istrutturi nbnew ukoll fuq l-art għolja u fuq il-gżejjer żgħar fejn kien jinħadem iż-żnied.<ref>Braswell et al. 2005, p. 167.</ref> Fil-bidu tas-seklu 21 iż-żona madwar Calakmul baqgħet mgħottija minn foresta densa.<ref>Braswell et al. 2005, p. 165.</ref> Matul l-ewwel millenju W.K. iż-żona kellha xita moderata u regolari, għalkemm kien hemm inqas ilma tal-wiċċ disponibbli minn iktar fin-Nofsinhar fil-Gwatemala. Calakumul issa tinsab fi ħdan ir-Riżerva ta' Bijosfera ta' Calakmul b'erja ta' 1,800,000 akru (7,300 km²). Iż-żona kkonservata fi ħdan ir-Riżerva ġiet stabbilita miċ-Ċentru ta' Investigazzjoni Storika u Soċjali tal-Università Awtonoma ta' Campeche (Centro de Investigaciones Historicas y Sociales de Universidad Autónomous de Campeche - CIHS/UAC).<ref>Folan, William J. "Calakmul." In Davíd Carrasco (ed). ''The Oxford Encyclopedia of Mesoamerican Cultures,'' Vol 1. New York: Oxford University Press, 2001. <nowiki>ISBN 9780195108156</nowiki>, 9780195188431.</ref> == Popolazzjoni u kobor == [[Stampa:The Emblem Glyph of the Kanul dynasty at Calakmul.png|daqsminuri|Il-glifika emblematika tad-dinastija Kanul f'Calakmul.]] Fil-aqwa tagħha matul il-perjodu Klassiku Aħħari, huwa stmat li l-belt kellha popolazzjoni ta' 50,000 abitant u kienet tkopri erja ta' iktar minn 70 kilometru kwadru (27 mil kwadru). Il-belt kienet il-[[belt kapitali]] ta' stat reġjonali kbir fi ħdan erja ta' madwar 13,000 kilometru kwadru (5,000 mil kwadru).<ref>Braswell et al. 2005, p. 171.</ref> Matul il-perjodu Klassiku Terminali, il-popolazzjoni tal-belt naqset b'mod drastiku u l-popolazzjoni rurali niżlet għal 10 % tal-livell preċedenti tagħha.<ref>Braswell et al. 2005, pp. 164, 188.</ref> Ġie kkalkulat li d-densità tal-popolazzjoni tal-perjodu Klassiku Aħħari ta' Calakmul kienet 1,000/km² (2,564/mil kwadru) fil-qalba tas-sit u 420/km² (1,076/ mil kwadru) fil-periferija (erja ta' 122 kilometru kwadru (47 mil kwadru).<ref>Braswell et al. 2005, p. 170.</ref> Calakmul tassew kienet belt urbana reali u mhux biss ċentru tal-elit imdawwar b'residenzi ordinarji. Il-qalba tas-sit ta' Calakmul fil-qedem kienet magħrufa bħala Ox Te' Tuun ("Tliet Ġebliet"), isem li jaf ingħata minħabba l-piramida trijadika tal-Istruttura 2. Ir-renju ta' Calakmul kien jinkludi 20 ċentru sekondarju, fosthom bliet kbar bħal La Muñeca, [[Naachtun]], [[Sasilha]], Oxpemul u [[Uxul]]. Ġie stmat li l-popolazzjoni totali ta' dawn iċ-ċentri sekondarji kienet tammonta għal 200,000 ruħ. Ir-renju kien jinkludi wkoll għadd kbir ta' siti terzjarji u kwaternarji, il-biċċa l-kbira minnhom żgħar u magħmula minn għadd ta' gruppi rranġati madwar btieħi jew spazji miftuħa, għalkemm hemm siti rurali ikbar ukoll li jinsabu tul irdumijiet fit-truf tal-''bajos'' li jinkludu tempji, palazzi u steli. Ġie kkalkulat li l-popolazzjoni rurali totali tar-renju kienet tammonta għal 1.5 miljun ruħ. Ġie kkalkulat li l-popolazzjoni sħiħa tar-renju ta' Calakmul, inkluż il-belt stess u l-popolazzjoni rurali fl-erja ta' 13,000 kilometru kwadru (5,000 mil kwadru) tal-istat reġjonali kienet tammonta għal 1.75 miljun ruħ fil-perjodu Klassiku Aħħari. Il-glifika emblematika ta' Calakmul għandha distribuzzjoni ikbar mill-glifika emblematika ta' kwalunkwe belt oħra tal-Maja. Il-glifika tinstab ukoll f'iktar kitbiet ġeroglifiċi minn kwalunkwe glifika emblematika oħra, inkluż dik ta' Tikal.<ref>Braswell et al. 2005, p. 162.</ref> Calakmul kienet tamministra dominju kbir immarkat minn distribuzzjoni estensiva tal-glifika emblematika tagħha tas-sinjal tar-ras tas-serp<ref>Schele u Freidel 1990, pp. 456–457 n.21.</ref>, li għandha tinqara bħala "Kaan".<ref>Nikolai Grube, "Hieroglyphs" in ''Divine Kings of the Rain Forest'' (Könemann, 2000), 115f; 120.</ref> Calakmul kienet is-sede tal-hekk imsejjaħ Renju tas-Serp.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 101, 104.</ref> Matul xi żminijiet il-belt kellha governanza fuq postijiet li kienu saħansitra 150 kilometru 'l bogħod. == Glifiċi emblematiċi == [[Stampa:Stele51CalakmulMuseum.JPG|daqsminuri|L-Istele 51 tas-731 W.K. turi lil Yuknoom Took' K'awiil.]] Fl-aqwa żmien ta' Calakmul fis-seklu 7, il-belt antika kienet magħrufa bħala "Kan". L-istat politiku Preklassiku fil-Baċir ta' Mirador kien juża t-titlu "Kan" ukoll. Hemm l-idea li wara l-kollass tal-istat ta' Mirador, ir-refuġjati tiegħu wettqu migrazzjoni lejn Calakmul fit-Tramuntana, fejn stabbilew "Kan" oħra. Madankollu, studji epigrafiċi tal-monumenti f'Calakmul juru li qabel is-seklu 7 W.K. l-emblema ta' Calakmul ma kellha xejn x'taqsam ma' serp, iżda ma' farfett il-lejl.<ref>Martin & Grube 2000 p. 113.</ref> Milli jidher il-belt antika kienet immexxija minn mexxejja differenti. Il-glifika emblematika ta' Kan, qabel ma ġiet assoċjata ma' Calakmul, instabet (darba) f'[[Dzibanché]], sit li jinsab iktar lejn il-Lvant. X'aktarx matul l-aħħar tas-seklu 6 u l-bidu tas-seklu 7, il-mexxejja ta' Dzibanché ttrasferew ruħhom f'Calakmul sabiex jistabbilixxu belt kapitali b'pożizzjoni iktar strateġika. Wara li l-poter ta' Calakmul tmermer fis-seklu 8, wara t-tmexxija ta' Yuknoom Took K'awiil, milli jidher l-emblema tal-farfett il-lejl reġgħet bdiet tintuża. Xorta waħda, għad hemm bosta inċertezzi u jeħtieġ li jsiru studji epigrafiċi ġodda għal iktar tagħrif.<ref>Martin, S. (2005). Of Snakes and Bats: Shifting Identities At Calakmul. The PARI Journal, 6(2), 5-15.</ref> == Storja == Calakmul għandha storja twila ta' okkupazzjoni u l-iskavi żvelaw evidenza mill-perjodu Preklassiku Nofsani sal-perjodu Postklassiku. In-network ta' toroq li kienu jikkollegaw lil Calakmul mal-bliet ta' El Mirador, Nakbe u El Tintal jissuġġerixxu rabtiet politiċi qawwijin bejn l-erbat ibliet li jaf bdew fil-perjodu Preklassiku, meta kemm Calakmul kif ukoll El Mirador kienu bliet importanti, u komplew fil-perjodu Klassiku meta Calakmul stess kienet l-iżjed belt setgħana fir-reġjun. Calakmul kienet waħda mill-ikbar bliet antiki u waħda mill-iżjed setgħana li qatt ġew żvelaw fl-artijiet baxxi tal-Maja.<ref>Martin & Grube 2000, p. 101. Braswell et al. 2005, p. 162.</ref> === Calakmul kontra Tikal === [[Stampa:Tikal mayan ruins 2009.jpg|daqsminuri|L-istorja taċ-ċivilizzazzjoni tal-Maja Klassika kienet iddominata mir-rivalità bejn in-networks opposti ta' alleanzi ta' Calakmul u ta' Tikal (fir-ritratt).]] L-istorja tal-perjodu Klassiku tal-Maja hija ddominata mir-rivalità bejn Tikal u Calakmul, imqabbla ma' taqbida bejn żewġ "superpotenzi" tal-Maja.<ref>Webster 2002, pp. 168-169.</ref> Iż-żminijiet iktar bikrija kienu jkunu ddominati minn belt ikbar unika u sal-perjodu Klassiku Bikri, Tikal kienet waslet biex tikseb din il-pożizzjoni wara d-dominanza ta' El Mirador fil-Preklassiku Aħħari u ta' Nakbe fil-Preklassiku Nofsani.<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 495.</ref> Madankollu, Calakmul kienet belt rivali b'riżorsi ekwivalenti li kienu jisfidaw is-supremazija ta' Tikal u fasslet strateġija sabiex tiċċirkondaha bin-network ta' alleati tagħha stess.<ref>Sharer & Traxler 2006, pp. 495-496.</ref> Mit-tieni nofs tas-seklu 6 W.K. sal-aħħar tas-seklu 7 W.K. Calakmul kisbet is-supremazija fuq Tikal għalkemm ma neħħietx il-poter ta' Tikal għalkollox u Tikal irnexxielha terġa' tirbaħ kontra Calakmul f'battalja deċiżiva li seħħet fis-695 W.K.<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 496.</ref> Nofs seklu wara, Tikal irnexxielha tirbaħ rebħiet maġġuri kontra l-iktar alleati importanti ta' Calakmul. Eventwalment iż-żewġt ibliet spiċċaw fix-xejn wara l-kollass mifrux tal-perjodu Klassiku tal-Maja.<ref name=":1">Sharer & Traxler 2006, p. 497.</ref> Ir-rivalità kbira bejn dawn iż-żewġt ibliet jaf kienet ibbażata fuq iktar mill-kompetizzjoni għar-riżorsi. L-istorja dinastika tagħhom tiżvela oriġini differenti u l-kompetizzjoni intensiva bejn dawn iż-żewġ potenzi jaf kellha bażi ideoloġika. Id-dinastija ta' Calakmul fl-aħħar mill-aħħar jidher li oriġinat mill-belt Preklassika kbira ta' El Mirador filwaqt li d-dinastija ta' Tikal kienet affettwata ferm mill-intervent tal-metropoli Messikana ċentrali 'l bogħod ta' [[Teotihuacan]]. Bi ftit eċċezzjonijiet, il-monumenti ta' Tikal u dawk tal-alleati tagħha jiffukaw ferm fuq mexxejja rġiel individwali filwaqt li l-monumenti ta' Calakmul u tal-alleati tagħha kienu jagħtu iktar prominenza lill-mexxejja nisa u spiss lit-tmexxija konġunta ta' re u ta' reġina.<ref name=":1" /> === Preklassiku === Calakmul diġà kienet belt kbira fil-perjodu Preklassiku.<ref>Martin & Grube 2000, p. 103.</ref> L-istorja bikrija ta' Calakmul mhix ċara, għalkemm instabet lista dinastika li tmur lura għall-antenati li mexxew il-belt. Din id-dinastija ġiet rikostruwita parzjalment mill-bċejjeċ taċ-ċeramika tal-perjodu Klassiku Aħħari mill-bliet Preklassiċi kbar ta' El Mirador u ta' Nakbe. Dan jaf ifisser li Calakmul fl-aħħar mill-aħħar wirtet l-awtorità politika tagħha minn waħda minn dawn il-bliet, u d-dinastija tagħha jaf oriġinat fil-Preklassiku Aħħari fil-Baċir ta' Mirador u mbagħad rilokat ruħha f'Calakmul fil-perjodu Klassiku wara l-kollass ta' dawn il-bliet.<ref>Martin & Grube 2000, p. 102. Sharer & Traxler 2006, p. 357.</ref> === Klassiku Bikri === [[Stampa:Calakmul - Stele on Base of Structure II.jpg|xellug|daqsminuri|L-Istele 43 tal-514, fil-perjodu Klassiku Bikri.]] Kemm Calakmul kif ukoll Tikal kienu bliet Preklassiċi kbar li baqgħu jeżistu fil-perjodu Klassiku. Testi ġeroglifiċi bikrin mill-isteli li nstabu fl-Istruttura 2 jirreġistraw l-inkurunament probabbli ta' re ta' Calakmul fl-411 W.K. u jirreġistraw ukoll mexxej mhux irjali tas-sit fil-514. Wara dan hemm diskrepanza fir-reġistri ġeroglifiċi ta' iktar minn seklu, għalkemm id-dinastija Kaan esperjenzat espansjoni kbira tal-poter tagħha matul dan iż-żmien. In-nuqqas ta' kitbiet imnaqqxa li jirreġistraw l-avvenimenti ta' dan il-perjodu jaf huwa dovut jew għall-fatt li d-dinastija Kaan kienet stabbilita xi mkien ieħor matul dan iż-żmien jew inkella għall-fatt li l-monumenti nqerdu iktar 'il quddiem.<ref>Folan et al. 1995a, p. 326.</ref> L-iżjed testi leġġibbli bikrin li jirreferu għar-rejiet tad-dinastija Kaan waslu mill-iskavi tal-belt kbira ta' Dzibanche f'[[Quintana Roo]], ferm iktar fit-Tramuntana minn Calakmul. Taraġ mimli ġeroglifiċi juri priġunieri marbuta ma' xulxin, l-ismijiet tagħhom u d-dati meta nqabdu, flimkien mal-isem tar-re Yuknoom Che'en I, għalkemm il-kuntest preċiż ta' isem ir-re mhuwiex ċar. Il-priġunieri jaf kienu l-vassalli tiegħu maqbuda minn xi għadu jew jaf kienu r-rejiet maqbuda mir-re ta' Calakmul. Id-dati mhumiex ċerti iżda tnejn minnhom jaf jirreferu għas-seklu 5 W.K. Is-sit ta' [[El Resbalón]] fil-qrib, f'Quintana Roo, fih test ġeroglifiku f'ordni mħallta li jinkludi data fil-529, li tindika li l-belt kienet taħt il-kontroll tad-dinastija Kaan.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 103-104.</ref> Sa nofs is-seklu 6 W.K. Calakmul kienet qed issawwar alleanza politika wiesgħa, u din l-attività wasslet biex il-belt tidħol f'kunflitt mal-belt kbira ta' Tikal. L-influwenza ta' Calakmul kienet testendi sew fil-Baċir ta' Petén; ir-re Tuun K'ab' Hix ta' Calakmul issorvelja l-inkurunament ta' Aj Wosal għat-tmexxija ta' Naranjo fil-546. Vassall ieħor ta' Tuun K'ab' Hix inqabad minn Yaxchilan fuq ix-xtut tax-xmara [[Usumacinta]] fil-537.<ref name=":0" /> Fil-561, ir-re issa magħruf bħala x-Xhud tas-Sema poġġa mexxej fis-sit ta' [[Los Alacranes]]. Ix-Xhud tas-Sema kellu rwol ewlieni fl-avvenimenti politiċi tar-reġjun tal-Maja. Huwa sar is-Sinjur ewlieni tal-belt ta' Caracol, fin-Nofsinhar ta' Naranjo, li qabel kienet vassall ta' Tikal. Fil-562, skont test danneġġat li nstab f'Caracol, ix-Xhud tas-Sema rebaħ kontra Tikal stess u ssagrifika lir-re tagħha Wak Chan K'awiil, u b'hekk temm dak l-arblu tad-dinastija rjali ta' Tikal. Din it-telfa katastrofika bdiet 130 sena ta' deklin għal Tikal, li jirriflettu perjodu estiż ta' dominanza ta' Calakmul. Dan l-avveniment jintuża bħala markatur li jaqsam il-perjodu Klassiku Bikri mill-perjodu Klassiku Aħħari. Ix-Xhud tas-Sema jissemma wkoll f'[[Okop]], sit ferm iktar fit-Tramuntana f'Quintana Roo. L-aħħar referenza għax-Xhud tas-Sema ssir f'Caracol u ġiet datata li saret fil-572. It-test huwa danneġġat iżda x'aktarx li jirreġistra l-mewt ta' dan ir-re setgħan.<ref>Miller 1999, p. 89.</ref> === Klassiku Aħħari === ==== Gwerra ma' Palenque ==== [[Stampa:Calakmul95.jpg|daqsminuri|243x243px|L-Istruttura 2 ta' Calakmul, waħda mill-ikbar strutturi fid-dinja tal-Maja, oriġinarjament inbniet fil-perjodu Preklasstiku u kompliet tintuża fil-perjodu Klassiku Aħħari.]] Minflok ix-Xhud tas-Sema malajr laħaq l-Ewwel Detentur tal-Mannara, li jissemma f'test minn Dzibanche li jiċċelebra tmiem il-K'atun tal-573. L-Ewwel Detentur tal-Mannara rrenja għal madwar sitt snin. Fil-579 Uneh Chan sar ir-re ta' Calakmul.<ref>Martin & Grube 2000, p. 105.</ref> Uneh Chan beda kampanja aggressiva fir-reġjun tal-Maja tal-Punent u attakka lil [[Palenque]] fit-23 ta' April 599 flimkien mal-alleat tiegħu Lakam Chak, il-mexxej tal-belt żgħira ta' Santa Elena li kienet tinsab 70 kilometru (43 mil) fil-Lvant ta' Palenque, rebaħ kontra r-reġina ta' Palenque Yohl Ik'nal u seraq ir-rikkezzi tal-belt.<ref>Martin & Grube 2000, p. 105, 159-160. Stuart & Stuart 2008, pp. 140-141, 143.</ref> It-telfa ġiet irreġistrata fuq sensiela ta' tarġiet ġeroglifiċi f'Palenque stess u l-avveniment beda perjodu twil ta' rivalità bejn iż-żewġ bliet.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 141.</ref> Ir-reġina Yohl Ik'nal ma nqatlitx fil-battalja u mexxiet għal diversi snin oħra, għalkemm x'aktarx kellha tagħti ġieħ lil Calakmul.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 142.</ref> Uneh Chan żamm l-alleanzi tiegħu mal-bliet fil-Lvant u fuq l-Istele 4 f'Caracol ġie rreġistrat avveniment li jinvolvi lir-re Yajaw Te' K'inich ta' dik il-belt li seħħ qabel il-583. Calakmul reġgħet serqet ir-rikkezzi ta' Palenque fis-7 ta' April 611 taħt it-tmexxija personali ta' Uneh Chan.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 105, 161. Stuart & Stuart 2008, p. 142.</ref> Palenque dak iż-żmien kienet immexxija mir-re Ajen Yohl Mat li kien kiseb xi tip ta' indipendenza minn Calakmul, u dan x'aktarx li wassal għall-invażjoni l-ġdida. Il-konsegwenzi diretti ta' din it-tieni rebħa fuq Palenque involvew il-mewt tal-iżjed żewġ persuni nobbli importanti tal-belt, Ajen Yohl Mat stess u Janab Pakal, membru għoli tal-familja rjali u possibbilment mexxej konġunt. Janab Pakal miet f'Marzu 612 u Ajen Yohl Mat miet ftit xhur wara. Il-mewt tagħhom daqstant malajr wara li nsterqu r-rikkezzi tal-belt tissuġġerixxi li mewthom kienet marbuta direttament mat-trijonf ta' Calakmul.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 145.</ref> Palenque ġarrbet tnaqqis kbir fil-ġid tagħha wara din id-data qabel ma rnexxielha tirkupra mill-gwerra diżastruża kontra Calakmul. Il-gwerer kontra Palenque jaf saru minn Uneh Chan sabiex jaħtaf il-kontroll tar-rotot kummerċjali għonja li kienu jgħaddu mir-reġjun tal-Maja tal-Punent.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 143.</ref> ==== Ribelljoni f'Naranjo ==== Ir-re Yuknoom Chan ta' Calakmul issorvelja avveniment f'Caracol fis-619.<ref name=":2">Martin & Grube 2000, p. 106.</ref> L-Istele 22 f'Caracol tirreġistra l-inkurunament ta' Tajoom Uk'ab' K'ak' fuq it-tron ta' Calakmul fis-622. Żewġ steli ttellgħu f'Calakmul fis-623 iżda t-testi tagħhom ittieklu wisq biex wieħed ikun jista' jasal għall-ismijiet tal-koppja rjali involuta. Għall-ħabta ta' dan iż-żmien, Naranjo, vassall ta' Calakmul, ma baqgħetx alleata tal-belt meta r-re tagħha Aj Wosal miet ftit wara li miet Uneh Chan ta' Calakmul. Naranjo kienet indipendenti minn Calakmul mill-inqas sas-626, meta ġarrbet telfa darbtejn kontra Caracol u Yuknoom Chan jaf kien qed jipprova jerġa' jġib lil Naranjo taħt il-kontroll ta' Calakmul. It-tentattivi tiegħu ntemmu b'mewtu fis-630. Fis-631 Yuknoom Head, ir-re l-ġdid ta' Calakmul, finalment reġa' kiseb il-kontroll ta' Naranjo. It-testi jirreġistraw li r-re ta' Naranjo diġà kien ittieħed bħala priġunier f'Calakmul dakinhar li l-belt tiegħu ġarrbet it-telfa u l-piena tiegħu dakinhar stess tiġi deskritta bit-terminu ''k'uxaj'' (/k’uːˈʃäχ/) li tfisser "torturat" jew "mikul". Yuknoom Head ħakem belt oħra f'Marzu 636, għalkemm is-sit eżatt mhuwiex magħruf.<ref name=":2" /> ==== Apoġew ==== Id-dinastija Kaan oriġinarjament ma kinitx stabbilita f'Calakmul iżda ġiet rilokata hemmhekk fis-seklu 7 minn belt oħra.<ref>Martin, Simon (2005). "Of Snakes and Bats: Shifting Identities at Calakmul". ''PARI Journal''. '''6''' (2): 5–15.</ref><ref>{{Ċita web|url=https://mayadecipherment.com/2012/06/30/notes-on-a-new-text-from-la-corona/|titlu=Notes on a New Text from La Corona|kunjom=Stuart|isem=David|data=2012-06-30|sit=Maya Decipherment|lingwa=en-US|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Calakmul esperjenzat l-ikbar kisbiet tagħha matul ir-renju tar-re Yuknoom Che'en II, li xi kultant jissejjaħ Yuknoom il-Kbir mill-istudjużi.<ref name=":3">Martin & Grube 2000, p. 108.</ref> Yuknoom Che'en II kellu 36 sena meta ġie inkurunat fuq it-tron ta' Calakmul fis-636. Żieda sinifikanti fil-produzzjoni tal-isteli fil-belt bdiet mar-renju tiegħu u r-re kkummissjona 18-il stele. Yuknoom Che'en II x'aktarx li kien responsabbli għall-kostruzzjoni tal-kumplessi tal-palazzi li jiffurmaw il-parti l-kbira tal-qalba tas-sit.<ref name=":3" /> ===== Calakmul u Dos Pilas ===== [[Stampa:Messico, maya, piatto da calakmul, 600-800 ca..JPG|daqsminuri|Platt taċ-ċeramika ta' Calakmul tas-600-800 W.K.]] Fis-629 Tikal kienet stabbiliet lil Dos Pilas fir-reġjun ta' Petexbatún, xi 110 kilometri (68 mil) fil-Lbiċ, bħala stazzjonament militari sabiex tikkontrolla l-kummerċ tul ix-xmara Pasión.<ref>Salisbury et al. 2002, p. 1.</ref> B'alaj Chan K'awiil ġie inkurunat bħala mexxej tal-istazzjonament il-ġdid meta kellu erba' snin, fis-635, u għal bosta snin kien vassall leali u ġġieled għal ħuh, ir-re ta' Tikal. Fis-648 Calakmul attakkat lil Dos Pilas u kisbet rebħa kbira u l-mewt ta' re ta' Tikal.<ref>Salisbury et al. 2002, pp. 2-3.</ref> B'alaj Chan K'awiil inqabad minn Yuknoom Che'en II iżda, minflok ġie ssagrifikat, reġa' tpoġġa fuq it-tron bħala vassall tar-re ta' Calakmul, attakka lil Tikal fis-657, u ġiegħel lil Nuun Ujol Chaak, ir-re ta' Tikal ta' dak iż-żmien, jabbanduna l-belt temporanjament.<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 387.</ref> L-ewwel żewġ mexxejja ta' Dos Pilas baqgħu jużaw il-glifika emblematika ta' Mutal ta' Tikal, u x'aktarx li ħassew li kellhom jedd leġittimu għat-tron ta' Tikal stess.<ref>Salisbury et al. 2002, p. 2. Sharer & Traxler 2006, p. 387.</ref> Għal xi raġuni, B'alaj Chan K'awiil ma sarx il-mexxej il-ġdid ta' Tikal; minflok baqa' f'Dos Pilas. Tikal ikkontroattakkat lil Dos Pilas fis-672, u B'alaj Chan K'awiil ġie eżiljat għal ħames snin.<ref>Webster 2002, p. 276.</ref> Calakmul ipprovat tiċċirkonda lil Tikal fi ħdan żona ddominata mill-alleati tagħha, bħal El Peru, Dos Pilas u Caracol. Fis-677 Calakmul ikkontroattakkat lil Dos Pilas, keċċiet lil Tikal u reġgħet inkurunat lil B'alaj Chan K'awiil fuq it-tron. Fis-679 Dos Pilas, x'aktarx megħjuna minn Calakmul, kisbet rebħa importanti kontra Tikal, u hemm deskrizzjoni ġeroglifika tal-battalja li tiddeskrivi t-tixrid tad-demm u l-imwiet.<ref>Hammond 2000, p. 220.</ref> L-għawġ kompla fil-Lvant, b'kunflitt imġedded bejn Naranjo u Caracol. Naranjo rebħet għalkollox kontra Caracol fis-680 iżda d-dinastija ta' Naranjo għebet fi żmien sentejn u bint B'alaj Chan K'awiil stabbiliet dinastija ġdida hemmhekk fis-682, li jindika li x'aktarx Calakmul kienet intervjeniet b'mod deċiżiv biex tqiegħed vassall fuq it-tron. Il-patrunaġġ ta' Yuknoom Che'en II bħala Sinjur hija rreġistrata f'firxa ta' bliet importanti, inkluż El Peru fejn issorvelja l-inkurunazzjoni ta' K'inich B'alam bħala re u fejn saħħaħ ir-rabta biż-żwieġ ta' prinċipessa ta' Calakmul ma' re. Il-poter ta' Calakmul kien estiż saħansitra sax-xatt tat-Tramuntana tal-Lag ta' Petén Itzá, fejn Motul de San José ġie rreġistrat bħala l-vassall tagħha fis-seklu 7, għalkemm kienet allinjata tradizzjonalment ma' Tikal.<ref>Reents-Budet et al. 2007, p. 1421. Martin & Grube 2000, pp. 45-46.</ref> Yuknoom Che'en II ggarantixxa l-lealtà ta' tliet ġenerazzjonijiet ta' rejiet f'[[Cancuen]], 245 kilometru (152 mil) fin-Nofsinhar, u ssorvelja l-inkurunazzjoni ta' mill-inqas tnejn minnhom, fis-656 u fis-677. Ir-re Yuknoom Che'en II kien involut, direttament jew indirettament, fl-inkurunazzjoni ta' re f'[[Moral]] fil-Punent f'[[Tabasco]] u wieħed mill-persuni nobbli ta' Yuknoom issorvelja ritwal f'[[Piedras Negras]] tul ix-xatt tal-[[Gwatemala]] tax-xmara Usumacinta. Yuknoom Che'en II miet meta kellu xi tmenin sena, x'aktarx fil-bidu tas-686. Meta miet, Calakmul kienet l-iżjed belt setgħana fl-artijiet baxxi ċentrali tal-Maja.<ref>Martin & Grube 2000, p. 109.</ref> Yuknoom Yich'aak K'ak' laħaq wara Yuknoom Che'en II u l-inkurunazzjoni tiegħu fit-3 ta' April 686 ġiet irreġistrata fuq il-monumenti ta' Dos Pilas u ta' El Peru. Huwa twieled fis-649 u x'aktarx li kien iben il-predeċessur tiegħu. Diġà kellu kariga għolja qabel ma sar re u jaf kien responsabbli għas-suċċessi l-kbar tal-aħħar parti tar-renju ta' Yuknoom Che'en II. Huwa żamm il-lealtà ta' K'inich B'alam ta' El Peru u ta' B'alaj Chan K'awiil ta' Dos Pilas u kiseb dik ta' K'ak' Tiliw Chan Chaak fis-693, meta ġie inkurunat fuq it-tron ta' Naranjo meta kellu ħames snin.<ref>Martin & Grube 2000, p. 110.</ref> Madankollu, it-testi fuq il-monumenti skolpiti ma jiżvelawx il-kumplessità sħiħa tal-attività diplomatika, li toħroġ tassew fid-dieher permezz ta' vażun impitter taċ-ċeramika minn Tikal, li turi ambaxxatur tar-re ta' Calakmul għarkopptejh quddiem ir-re inkurunat ta' Tikal u jagħtih ġieħ. Erba' snin wara biss, f'Awwissu 695, iż-żewġ stati reġgħu kienu fi gwerra. Yuknoom Yich'aak K'ak' mexxa l-ġellieda tiegħu kontra Jasaw Chan K'awiil I f'battalja katastrofika li wasslet għat-telfa ta' Calakmul u għall-qbid tax-xbieha tad-divinità ta' Calakmul imsejħa Yajaw Maan.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 110-111.</ref> Mhuwiex magħruf x'sar minn Yuknoom Yich'aak K'ak'; [[skultura]] tal-istukko minn Tikal turi priġunier u r-re jissemma fil-kitba ta' akkumpanjament iżda mhuwiex ċert jekk il-priġunier u r-re humiex l-istess persuna. Dan l-avveniment immarka t-tmiem tal-apoġew ta' Calakmul, l-attività diplomatika għebet u inqas bliet bdew jirrikonoxxu r-re ta' Calakmul. Ma hemm l-ebda stele wieqfa fil-qalba tas-sit li tirreġistra lil Yuknoom Yich'aal K'ak, għalkemm hemm uħud fil-Grupp tal-Grigal u żewġ steli mkissrin ġew midfuna fl-Istruttura 2.<ref>Martin & Grube 2000, p. 111.</ref> ==== Rejiet ta' wara ==== Il-mexxej li jmiss ta' Calakmul, magħruf bħala Dinja Maqsuma, jissemma fuq par għadmiet imnaqqxin fil-qabar tar-re ta' Tikal, Jasaw Chan K'awiil I. Dan kien qed jirrenja minn Novembru 695 iżda mhuwiex magħruf jekk kienx membru leġittimu tad-dinastija ta' Calakmul jew jekk sempliċement tpoġġa minn Tikal.<ref>Martin & Grube 2000, p. 112.</ref> Ir-re magħruf li jmiss uża għadd ta' varjanti ta' ismijiet, u jissemma b'segmenti differenti ta' ismijiet fi ħdan Calakmul u lil hinn minnha. Interpretazzjoni parzjali ta' ismu hija Yuknoom Took' K'awiil. Dan tella' seba' steli biex jiċċelebra avveniment kalendarju fis-702 u jissemma f'Dos Pilas f'dik is-sena, li x'aktarx turi li Dos Pilas kienet għadha vassall ta' Calakmul. El Peru baqgħet ukoll vassall u Yuknoom Took' K'awiil inkuruna re ġdid hemmhekk f'data mhux magħrufa. [[La Corona]] ngħatat reġina minn Yuknoom Took'. Naranjo baqgħet leali wkoll. Yuknoom Took' K'awiil ikkummissjona seba' steli oħra sabiex jimmarka tmiem il-K'atun tas-731. Telfa oħra mġarrba kontra Tikal ġiet irreġistrata fuq artal skolpit f'dik il-belt, li x'aktarx imur lura għal xi żmien bejn is-733 u s-736, fejn jidher re maqbud minn Calakmul u probabbilment l-ismijiet ta' Yuknoom Took' K'awiil.<ref>Martin & Grube 2000, p. 113.</ref> ===== Calakmul u Quiriguá ===== [[Stampa:Calakmul Wall Painting.jpg|daqsminuri|248x248px|Dettall ta' affresk ta' Calakmul.]] Wara dan, l-istorja rreġistrata ta' Calakmul hija pjuttost vaga, kemm minħabba l-istat tal-monumenti fil-belt stess kif ukoll minħabba l-preżenza politika mnaqqsa tagħha fuq livell usa' tal-Maja.<ref>Martin & Grube 2000, p. 114.</ref> Wamaw K'awiil jissemma f'[[Quiriguá]] fil-periferija tan-Nofsinhar tal-Mesoamerka. Quiriguá tradizzjonalment kienet vassall tal-ġar tagħha fin-Nofsinhar, Copán, u fis-724 Uaxaclajuun Ub'aah K'awiil, ir-re ta' Copán, inkuruna lil K'ak' Tiliw Chan Yopaat fuq it-tron ta' Quiriguá bħala l-vassall tiegħu.<ref>Drew 1999, p. 241. Looper 2003, p. 79.</ref> Sas-734 K'ak' Tiliw Chan Yopaat kien wera li ma kienx baqa' leali lejn Copán meta beda jirreferi għalih innifsu bħala ''k'ul ahaw'', jiġifieri sinjur sagru, minflok it-terminu inferjuri ''ahaw'', jiġifieri sinjur subordinat; fl-istess żmien beda juża l-glifika emblematika ta' Quiriguá tiegħu stess.<ref>Drew 1999, p. 241.</ref> Dan l-att lokali ta' ribelljoni jidher li kien parti mit-taqbida politika ikbar bejn Tikal u Calakmul. Fis-736, sentejn biss wara, K'ak' Tiliw Chan Yopaat laqa' żjara ta' Wamaw K'awiil ta' Calakmul, filwaqt li Copán kienet waħda mill-eqdem alleati ta' Tikal. It-twaqqit ta' din iż-żjara mir-re ta' Calakmul hija ferm sinifikanti, għaliex inzertat bejn l-inkurunazzjoni ta' K'ak' Tiliw Chan Yopaat fuq it-tron ta' Quiriguá bħala vassall ta' Copán u r-ribelljoni sfaċċata li seħħet wara. Dan jissuġġerixxi sew li Calakmul sponsorjat ir-ribelljoni ta' Quiriguá sabiex iddgħajjef lil Tikal u tikseb aċċess għar-rotta kummerċjali rikka tal-Wied ta' Motagua.<ref>Looper 2003, p. 79. Sharer & Traxler 2006, p. 482.</ref> X'aktarx li l-kuntatt ma' Calakmul kien inbeda ftit wara li K'ak' Tiliw Chan Yopaat tela' fuq it-tron.<ref>Looper 2003, p. 79.</ref> Fis-738 K'ak' Tiliw Chan Yopaat ħataf lir-re setgħan iżda anzjan ta' Copán, Uaxaclajuun Ub'aah K'awiil.<ref>Webster 2002, p. 300. Drew 1999, p. 240.</ref> Kitba mnaqqxa f'Quiriguá, għalkemm diffiċli biex tinterpretaha, tissuġġerixxi li l-ħtif seħħ fis-27 ta' April 738, meta Quiriguá ħatfet u ħarqet ix-xbihat tal-[[injam]] tad-divinitajiet patruni ta' Copán.<ref>Looper 2003, p. 78.</ref> Ir-re maħtuf ittieħed lura f'Quiriguá u fit-3 ta' Mejju 738 ġie maqtul b'qtugħ ir-ras f'ritwal pubbliku.<ref>Miller 1999, pp. 134–135. Looper 2003, p. 76.</ref> Fil-perjodu Klassiku Aħħari, l-alleanza ma' Calakmul sikwit ġiet assoċjata mal-wegħda ta' appoġġ militari. Il-fatt li Copán, belt ferm iktar b'saħħitha minn Quiriguá, ma rnexxilhiex tirritalja kontra l-eks vassall tagħha jimplika li beżgħet mill-intervent militari ta' Calakmul. Calakmul stess kienet biżżejjed 'il bogħod minn Quiriguá li K'ak' Tiliw Chan Yopaat ma beżax li jaqa' direttament taħt is-setgħa tagħha bħala stat vassall sħiħ, anke jekk x'aktarx li Calakmul bagħtet xi ġellieda biex tgħin fit-telfa ta' Copán. Minflok, l-alleanza milli jidher kienet waħda ta' vantaġġi reċiproċi: Calakmul irnexxielha ddgħajjef alleat setgħan ta' Tikal filwaqt li Quiriguá kisbet l-indipendenza tagħha.<ref>Looper 1999, p. 271. Looper 2003, p. 81.</ref> ==== Kollass ==== Ħames steli kbar ittellgħu fis-741, għalkemm isem ir-re responsabbli ma jinqarax fuq il-ħamsa li huma u tlaqqam bħala l-Mexxej Y. Il-preżenza ta' Calakmul fir-reġjun usa' tal-Maja kompliet tmajna bit-telfa li ġarrbu żewġ alleati kbar tal-belt kontra Tikal. El Peru tilfet fis-743 u Naranjo tilfet sena wara. Dan irriżulta fil-kollass finali tan-network ta' alleanzi ta' Calakmul li xi darba kien daqstant setgħan, filwaqt li Tikal reġgħet kisbet poter kbir.<ref name=":4">Martin & Grube 2000, p. 115.</ref> Fis-751 il-Mexxej Z tella' stele li qatt ma tlestiet, flimkien ma' oħra bir-ritratt ta' reġina. Taraġ bil-ġeroglifiċi jsemmi lil xi ħadd imsejjaħ B'olon K'awiil bejn wieħed u ieħor fl-istess żmien. B'olon K'awiil kien re sas-771 meta tella' żewġ steli u ssemma f'Toniná fis-789. Is-siti fit-Tramuntana ta' Calakmul esperjenzaw tnaqqis fl-influwenza tagħha sa dan iż-żmien, u tfaċċaw stili arkitettoniċi ġodda influwenzati minn siti ferm iktar fit-Tramuntana fil-[[Peniżola]] tal-Yucatan.<ref name=":4" /> Fis-790 inbena monument għalkemm isem il-mexxej responsabbli ma ġiex ippreservat. Fit-800 inbnew tnejn oħra u fit-810 inbnew tlieta oħra. L-ebda monument ma nbena biex ifakkar it-tmiem importanti tal-Bak'tun tat-830 u jista' jkun li l-awtorità politika kienet diġà kkrollat sa dak iż-żmien. Bliet importanti bħal Oxpemul, [[Nadzcaan]] u La Muñeca li xi darba kienu vassalli ta' Calakmul, issa kienu qed itellgħu l-monumenti tagħhom stess, fejn qabel ma tantx kienu tellgħu wisq; uħud minnhom baqgħu jipproduċu monumenti ġodda saħansitra sat-889. Dan kien proċess parallel għall-avvenimenti li seħħew f'Tikal. Madankollu, hemm evidenza b'saħħitha ta' preżenza tal-elit fil-belt sad-900 W.K., u possibbilment anke wara.<ref name=":4" /> Fit-849, Calakmul issemmiet f'[[Seibal]] fejn mexxej jismu Chan Pet attenda ċ-ċerimonja ta' tmiem il-K'atun; ismu jaf ġie rreġistrat ukoll fuq biċċa ċeramika miksura f'Calakmul stess. Madankollu, wisq probabbli Calakmul ma kinitx għadha teżisti bħala stat importanti sa dan iż-żmien. L-aħħar mewġa ta' attivitajiet seħħet fl-aħħar tas-seklu 9 jew fil-bidu tas-seklu 10. Stele ġdida ttellgħet, għalkemm id-data tirreġistra biss il-jum, mhux id-data sħiħa. Il-jum irreġistrat jaf kien fit-899 jew fid-909, wisq probabbli din tal-aħħar. Hemm ftit monumenti li nbnew saħansitra wara, għalkemm l-istil tagħhom huwa pjuttost grezz, u jirrappreżentaw l-isforzi tal-kumplament ta' popolazzjoni li ppruvat iżżomm it-tradizzjoni Klassika tal-Maja. Anke l-kitbiet imnaqqxa fuq dawn il-monumenti huma imitazzjonijiet bla sens tal-kitba ġeroglifika tal-imgħoddi.<ref name=":4" /> Il-bċejjeċ taċ-ċeramika li jmorru lura għall-perjodu Klassiku Terminali mhumiex komuni 'l barra mill-qalba tas-sit, u dan jissuġġerixxi li l-popolazzjoni tal-belt kienet ikkonċentrata fiċ-ċentru tal-belt fl-aħħar fażi tal-okkupazzjoni ta' Calakmul. Il-maġġoranza tal-popolazzjoni li kienet għadha ħajja x'aktarx li kienet tikkonsisti minn nies ordinarji li kienu okkupaw l-arkitettura tal-elit tal-qalba tas-sit, iżda t-tlugħ kontinwu ta' steli sal-bidu tas-seklu 10 u l-preżenza ta' oġġetti importati ta' status għoli bħal metall, ossidjana, ġada u qxur tal-baħar, jindikaw okkupazzjoni kontinwa minn xi familja rjali sal-abbandun finali tal-belt. Il-Maja ta' Kejache li jitkellmu bil-lingwa Maja tal-Yucatan u li għexu fir-reġjun għall-ħabta tal-kuntatt mal-Ispanjoli fil-bidu tas-seklu 16 jaf kienu d-dixxendenti tal-abitanti ta' Calakmul.<ref>Rice u Rice 2005, p. 152.</ref> === Storja moderna === Calakmul ġiet irrapportata għall-ewwel darba minn Cyrus Lundell fl-1931. Sena wara huwa informa lil Sylvanus Morley bl-eżistenza tas-sit u bil-preżenza ta' iktar minn 60 stele. Morley żar il-fdalijiet hu stess f'isem l-Istitut ta' Carnegie ta' Washington fl-1932. Fis-snin 30 tas-seklu 20 saru stħarriġiet li mmappjaw il-qalba tas-sit u li rreġistraw 103 steli. L-investigazzjonijiet waqfu fl-1938 u l-arkeologi ma reġgħux lura fis-sit qabel l-1982 meta [[William J. Folan]] mexxa proġett f'isem l-Università Awtonoma ta' Campeche, u baqa' jaħdem f'Calakmul sal-1994. F'Calakmul attwalment qed isir proġett fuq skala kbira tal-Istitut Nazzjonali tal-Antropoloġija u l-Istorja (INAH) taħt it-tmexxija ta' Ramón Carrasco. == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:Calakr4.jpg|daqsminuri|278x278px|L-Istruttura I.]] Il-Belt Antika tal-Maja u l-Foresti Tropikali Protetti ta' Calakmul ġew iddeżinjati bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-2002 u fl-2014 saret modifika fiż-żona ta' lqugħ tas-sit.<ref name=":5">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1061/|titlu=Ancient Maya City and Protected Tropical Forests of Calakmul, Campeche|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' sitt kriterji tal-għażla [[Kultura|kulturali]] u naturali tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-'''kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; il-'''kriterju (ix)''' "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta proċessi ekoloġiċi u bijoloġiċi kontinwi sinifikanti fl-evoluzzjoni u fl-iżvilupp ta' ekosistemi u ta' komunitajiet ta' pjanti u ta' annimali terrestri, tal-ilma ħelu, kostali u tal-baħar"; u l-'''kriterju (x)''' "Post fejn hemm l-iktar ħabitats naturali importanti u sinifikanti għall-konservazzjoni fil-post tad-diversità bijoloġika, inkluż fejn hemm speċijiet mhedda ta' valur universali straordinarju mill-perspettiva tax-xjenza jew tal-konservazzjoni".<ref name=":5" /> == Biblijografija == * Braswell, Geoffrey E.; Gunn, Joel D.; Dominguez Carrasco, María del Rosario; Folan, William J.; Fletcher, Laraine A.; Morales López, Abel; Glascock, Michael D. (2005). "Defining the Terminal Classic at Calakmul, Campeche". In Arthur A. Demarest; Prudence M. Rice; Don S. Rice (eds.). The Terminal Classic in the Maya lowlands: Collapse, transition, and transformation. Boulder: University Press of Colorado. pp. 162–194. <nowiki>ISBN 0-87081-822-8</nowiki>. OCLC 61719499. * Domínguez, María del Rosario; William J. Folan (1996). J.P. Laporte; H. Escobedo (eds.). "Calakmul, México: Aguadas, bajos, precipitación y asentamiento en el Petén Campechano" (PDF). IX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 1995 (bl-Ispanjol). Guatemala: Museo Nacional de Arqueología y Etnología: 147–173. * Drew, David (1999). The Lost Chronicles of the Maya Kings. [[Londra]]: Weidenfeld & Nicolson. <nowiki>ISBN 0-297-81699-3</nowiki>. OCLC 43401096. * Fahsen, Federico (2002). "Rescuing the Origins of Dos Pilas Dynasty: A Salvage of Hieroglyphic Stairway #2, Structure L5-49". The Foundation Granting Department: Reports Submitted to FAMSI. Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies, Inc. (FAMSI). * Folan, William S.; Joyce Marcus; Sophia Pincemin; Maria del Rosario Dominguez Carrasco; Loraine Fletcher & Abel Morales Lopez (December 1995a). "Calakmul: New Data from an Ancient Maya Capitol in Campeche, Mexico". Latin American Antiquity. 6 (4): 310–334. doi:10.2307/971834. JSTOR 971834. * Folan, William J.; Joyce Marcus; W. Frank Miller (1995b). "Verification of a Maya Settlement Model through Remote Sensing". Cambridge Archaeological Journal. Cambridge University Press. 5 (2): 277–283. doi:10.1017/S0959774300015067. * Folan, William J. (2001). ""Calakmul"". In Davíd Carrasco (ed.). The Oxford Encyclopedia of Mesoamerican Cultures, Vol. I, [[Belt ta' New York|New York]]: Oxford University Press. <nowiki>ISBN 9780195108156</nowiki>. OCLC 1169898498. * Hammond, Norman (2000). "The Maya Lowlands: Pioneer Farmers to Merchant Princes". In Richard E.W. Adams; Murdo J. Macleod (eds.). The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas, Vol. II: Mesoamerica, part 1. Cambridge, UK: Cambridge University Press. pp. 197–249. <nowiki>ISBN 0-521-35165-0</nowiki>. OCLC 33359444. * Looper, Matthew G. (2003). Lightning Warrior: Maya Art and Kingship at Quirigua. Linda Schele series in Maya and pre-Columbian studies. Austin: University of Texas Press. <nowiki>ISBN 0-292-70556-5</nowiki>. OCLC 52208614. * Martin, Simon (October 2005), "Recently Uncovered Murals and Facades at Calakmul", The Maya Mural Symposium * Martin, Simon; Nikolai Grube (2000). Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya. London and New York: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 0-500-05103-8</nowiki>. OCLC 47358325. * Miller, Mary Ellen (1999). Maya Art and Architecture. London and New York: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 0-500-20327-X</nowiki>. OCLC 41659173. * Reents-Budet, Dorie; Antonia E. Foias; Ronald L. Bishop; M. James Blackman & Stanley Guenter (2007). J.P. Laporte; B. Arroyo & H. Mejía (eds.). "Interacciones políticas y el Sitio Ik' (Motul de San José): Datos de la cerámica" (PDF). XX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2006 (bl-Ispanjol). Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala: 1416–1436. * Rice, Prudence M.; Don S. Rice (2005). "Sixteenth- and Seventeenth-Century Maya Political Geography". In Susan Kepecs; Rani T. Alexander (eds.). The Postclassic to Spanish-Era Transition in Mesoamerica: Archaeological Perspectives. Albuquerque, New Mexico, USA: University of New Mexico Press. <nowiki>ISBN 9780826337399</nowiki>. OCLC 60550555. * Salisbury, David; Mimi Koumenalis; Barbara Moffett (2002). "Newly revealed hieroglyphs tell story of superpower conflict in the Maya world" (PDF). Exploration: The Online Research Journal of Vanderbilt University. Nashville, TN: Vanderbilt University Office of Science and Research Communications. OCLC 50324967. * Schele, Linda; David Freidel (1990). A Forest of Kings: The Untold Story of the Ancient Maya. New York: William Morrow and Company. <nowiki>ISBN 0-688-11204-8</nowiki>. OCLC 24501607. * Sharer, Robert J.; Loa P. Traxler (2006). The Ancient Maya (6th (fully revised) ed.). Stanford, CA: Stanford University Press. <nowiki>ISBN 0-8047-4817-9</nowiki>. OCLC 57577446. * Stuart, David; George Stuart (2008). Palenque: Eternal City of the Maya. Londra: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 978-0-500-05156-6</nowiki>. OCLC 227016561. * Webster, David L. (2002). The Fall of the Ancient Maya: Solving the Mystery of the Maya Collapse. Londra: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 0-500-05113-5</nowiki>. OCLC 48753878. == Iktar qari == * Boucher Le Landais, Sylviane (Jul–Aug 2014). "Vasijas estilo códice de Calakmul: Narraciones mitológicas y contextos arqueológicos". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). [[Belt tal-Messiku]], il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 58–65. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Carrasco, Ramón; María Cordeiro (2014). "El origen de la montaña". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 41–45. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Carrasco, Ramón; María Cordeiro (2014). "Chick Naab: La pintura mural de Calakmul". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 46–51. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Salvador Rodríguez, Eduardo (Jul–Aug 2014). "La ciudad de Calakmul". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 28–35. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Valencia Rivera, Rogelio; Octavio Q. Esparza Olguín (Jul–Aug 2014). "La conformación política de Calakmul durante el Clásico Temprano". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 36–40. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Zimmermann, Mario (2014). "Los nuevos hallazgos en la Estructura III". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 52–57. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Siti arkeoloġiċi]] [[Kategorija:Tempji]] 707n4boy69gkax795d0mfxii5gzo00v 279169 279168 2022-08-16T12:03:22Z Trigcly 17859 added [[Category:Maja]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Pirámides de Calakmul.JPG|daqsminuri|265x265px|It-Tempju I fil-Bijosfera ta' Calakmul]] '''Calakmul''' (/ˌkɑːlɑːkˈmuːl/; spelluta wkoll '''Kalakmul''' u b'varjanti inqas frekwenti) hija belt antika tal-[[Maja]] u sit arkeoloġiku fl-istat [[Messiku|Messikan]] ta' [[Campeche]], fil-qalba tal-ġungli tar-reġjun il-kbir tal-Baċir ta' Petén. Il-belt antika tinsab 35 kilometru (22 mil) mill-fruntiera mal-[[Gwatemala]]. Calakmul kienet waħda mill-ikbar bliet antiki fl-artijiet baxxi tal-Maja u waħda mill-iżjed setgħana li qatt ġew żvelati. Calakmul kienet qawwa ewlenija tal-Maja fi ħdan ir-reġjun tat-Tramuntana tal-Baċir ta' Petén tal-[[Peniżola]] tal-[[Yucatan]] tan-Nofsinhar tal-Messiku. Calakmul amministrat dominju kbir immarkat bid-distribuzzjoni estensiva tal-glifiċi emblematiċi tagħha tas-simbolu tar-ras tas-[[serp]], li għandu jinqara bħala "Kaan". Calakmul kienet is-sede tal-hekk imsejjaħ Renju tas-Serp.<ref>{{Ċita enċiklopedija|titlu=1491: New Revelations of the Americas Before Columbus|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=1491:_New_Revelations_of_the_Americas_Before_Columbus&oldid=1091757116|data-aċċess=2022-08-15|lingwa=en|data=|iktar=}}</ref> Dan ir-renju rrenja matul il-biċċa l-kbira tal-perjodu Klassiku. Huwa stmat li Calakmul stess kellha popolazzjoni ta' 50,000 ruħ u matul xi żminijiet kellha governanza fuq postijiet 'il bogħod saħansitra 150 kilometru (93 mil). Ġew identifikati 6,750 struttura antika f'Calakmul, u l-ikbar waħda hija l-piramida l-kbira tas-sit. L-Istruttura 2 hija iktar għolja minn 45 metru (148 pied), u b'hekk hija waħda mill-itwal piramidi tal-Maja. Fi ħdan il-piramida nstabu erba' oqbra. Bħal ħafna tempji jew piramidi fi ħdan il-Mesoamerka, il-piramida ta' Calakmul żdiedet fid-daqs permezz ta' bini fuq it-tempju eżistenti sabiex jintlaħaq id-daqs attwali. Id-daqs tal-arkitettura [[Monument|monumentali]] ċentrali hija bejn wieħed u ieħor 2 kilometri kwadri (0.77 mili kwadri) u s-sit kollu, il-biċċa l-kbira tiegħu miżgħud b'ħafna strutturi residenzjali ġo xulxin, ikopri madwar 20 kilometru kwadru (7.7 mili kwadri). Matul il-perjodu Klassiku, Calakmul kellha rivalità intensa mal-belt maġġuri ta' [[Tikal]] fin-Nofsinhar, u l-immanuvrar [[Politika|politiku]] ta' dawn iż-żewġt ibliet tqabbel ma' taqbida bejn żewġ superpotenzi tal-Maja. Skoperta mill-ġdid mill-ajru mill-bijologu [[Cyrus L. Lundell]] tal-Mexican Exploitation Chicle Company fid-29 ta' Diċembru 1931, is-sejba ġiet irrapportata lil [[Sylvanus G. Morley]] tal-Istitut ta' Carnegie f'[[Chichén Itzá]] f'Marzu 1932. [[Stampa:Calakmul Structure 13.jpg|daqsminuri|L-Istele 88 fuq it-taraġ tal-Istruttura 13 ta' Calakmul.]] == Etimoloġija == Calakmul huwa isem modern li ngħata minn Cyrus L. Lundell. Bil-lingwa tal-Maja, ''ca'' tfisser "żewġ", ''lak'' tfisser "biswit", u ''mul'' tfisser kwalunkwe tumbata artifiċjali jew piramida, b'hekk ''Calakmul'' tfisser il-"Belt taż-Żewġ Piramidi Biswit Xulxin". Fil-qedem, il-qalba tal-belt kienet magħrufa bħala ''Ox Te' Tuun'', li tfisser "Tliet Ġebliet". Isem ieħor assoċjat mas-sit, u x'aktarx żona ikbar madwar is-sit, huwa ''Chiik Naab'''. Il-mexxejja ta' Calakmul kienu jidentifikaw lilhom infushom bħala ''k'uhul kaanal ajaw'', jiġifieri "Mexxejja Divini tas-Serp", iżda r-rabta tat-titlu mas-sit effettiv hija waħda pjuttost ambigwa.<ref name=":0">Martin & Grube 2000, p. 104.</ref> == Pożizzjoni == Calakmul tinsab fl-istat ta' Campeche fix-Xlokk tal-Messiku, madwar 35 kilometru (22 mil) fit-Tramuntana tal-fruntiera mal-Gwatemala u 38 kilometru (24 mil) fit-Tramuntana tal-fdalijiet ta' [[El Mirador]].<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 356. Folan et al. 1995a, p. 310.</ref> Il-fdalijiet ta' [[El Tintal]] jinsabu 68 kilometru (42 mil) fil-Lbiċ ta' Calakmul u kienu kkollegati kemm ma' El Mirador kif ukoll ma' Calakmul stess permezz ta' triq jew ''sacbe''.<ref>Folan et al 1995a, p. 313.</ref> Calakmul kienet madwar 20 kilometru (12-il mil) fin-Nofsinhar tal-belt kontemporanja ta' Oxpemul u madwar 25 kilometru (16-il mil) fil-Lbiċ ta' [[La Muñeca]].<ref>Folan et al. 1995a, p. 311.</ref> Il-belt antika tinsab fuq art olzata madwar 35 metru (115-il pied) 'il fuq minn art bassasa staġonali kbira li tinsab lejn il-Punent<ref>Sharer and Traxler 2006, p. 356.</ref>, magħrufa bħala El Laberinto ''bajo'' (li bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] fir-reġjun tirreferi għal art bassasa baxxa staġonali).<ref>Folan et al 1995a, p. 310.</ref> Din l-art bassasa hija 34 kilometru bi 8 kilometri (21.1 mil b'5.0 mili) u kienet sors importanti ta' ilma matul l-istaġun tax-xita. Il-''bajo'' kienet ikkollegata ma' sistema sofistikata ta' kontroll tal-ilma li kienet tinkludi karatteristiċi naturali u artifiċjali bħal gandotti u kanali mad-dawra ta' żona ta' 22 kilometru kwadru (8.5 mili kwadri) madwar il-qalba tas-sit, żona li kienet meqjusa bħala Calakmul Interna. Il-pożizzjoni ta' Calakmul fit-tarf ta' ''bajo'' kellha żewġ vantaġġi addizzjonali: l-artijiet għammiela tul it-tarf tal-art bassasa u l-aċċess għal noduli abbundanti taż-[[żnied]]. Il-belt antika tinsab fuq promontorju ffurmat minn għamla qisha koppla naturali għolja 35 metru (115-il pied) 'il fuq mill-artijiet baxxi tal-madwar. Din il-koppla ġiet imwittija b'mod artifiċjali mill-Maja. Matul il-perjodu Preklassiku u l-perjodu Klassiku, l-insedjament kien ikkonċentrat tul it-tarf tal-El Laberinto ''bajo'', u matul il-perjodu Klassiku l-istrutturi nbnew ukoll fuq l-art għolja u fuq il-gżejjer żgħar fejn kien jinħadem iż-żnied.<ref>Braswell et al. 2005, p. 167.</ref> Fil-bidu tas-seklu 21 iż-żona madwar Calakmul baqgħet mgħottija minn foresta densa.<ref>Braswell et al. 2005, p. 165.</ref> Matul l-ewwel millenju W.K. iż-żona kellha xita moderata u regolari, għalkemm kien hemm inqas ilma tal-wiċċ disponibbli minn iktar fin-Nofsinhar fil-Gwatemala. Calakumul issa tinsab fi ħdan ir-Riżerva ta' Bijosfera ta' Calakmul b'erja ta' 1,800,000 akru (7,300 km²). Iż-żona kkonservata fi ħdan ir-Riżerva ġiet stabbilita miċ-Ċentru ta' Investigazzjoni Storika u Soċjali tal-Università Awtonoma ta' Campeche (Centro de Investigaciones Historicas y Sociales de Universidad Autónomous de Campeche - CIHS/UAC).<ref>Folan, William J. "Calakmul." In Davíd Carrasco (ed). ''The Oxford Encyclopedia of Mesoamerican Cultures,'' Vol 1. New York: Oxford University Press, 2001. <nowiki>ISBN 9780195108156</nowiki>, 9780195188431.</ref> == Popolazzjoni u kobor == [[Stampa:The Emblem Glyph of the Kanul dynasty at Calakmul.png|daqsminuri|Il-glifika emblematika tad-dinastija Kanul f'Calakmul.]] Fil-aqwa tagħha matul il-perjodu Klassiku Aħħari, huwa stmat li l-belt kellha popolazzjoni ta' 50,000 abitant u kienet tkopri erja ta' iktar minn 70 kilometru kwadru (27 mil kwadru). Il-belt kienet il-[[belt kapitali]] ta' stat reġjonali kbir fi ħdan erja ta' madwar 13,000 kilometru kwadru (5,000 mil kwadru).<ref>Braswell et al. 2005, p. 171.</ref> Matul il-perjodu Klassiku Terminali, il-popolazzjoni tal-belt naqset b'mod drastiku u l-popolazzjoni rurali niżlet għal 10 % tal-livell preċedenti tagħha.<ref>Braswell et al. 2005, pp. 164, 188.</ref> Ġie kkalkulat li d-densità tal-popolazzjoni tal-perjodu Klassiku Aħħari ta' Calakmul kienet 1,000/km² (2,564/mil kwadru) fil-qalba tas-sit u 420/km² (1,076/ mil kwadru) fil-periferija (erja ta' 122 kilometru kwadru (47 mil kwadru).<ref>Braswell et al. 2005, p. 170.</ref> Calakmul tassew kienet belt urbana reali u mhux biss ċentru tal-elit imdawwar b'residenzi ordinarji. Il-qalba tas-sit ta' Calakmul fil-qedem kienet magħrufa bħala Ox Te' Tuun ("Tliet Ġebliet"), isem li jaf ingħata minħabba l-piramida trijadika tal-Istruttura 2. Ir-renju ta' Calakmul kien jinkludi 20 ċentru sekondarju, fosthom bliet kbar bħal La Muñeca, [[Naachtun]], [[Sasilha]], Oxpemul u [[Uxul]]. Ġie stmat li l-popolazzjoni totali ta' dawn iċ-ċentri sekondarji kienet tammonta għal 200,000 ruħ. Ir-renju kien jinkludi wkoll għadd kbir ta' siti terzjarji u kwaternarji, il-biċċa l-kbira minnhom żgħar u magħmula minn għadd ta' gruppi rranġati madwar btieħi jew spazji miftuħa, għalkemm hemm siti rurali ikbar ukoll li jinsabu tul irdumijiet fit-truf tal-''bajos'' li jinkludu tempji, palazzi u steli. Ġie kkalkulat li l-popolazzjoni rurali totali tar-renju kienet tammonta għal 1.5 miljun ruħ. Ġie kkalkulat li l-popolazzjoni sħiħa tar-renju ta' Calakmul, inkluż il-belt stess u l-popolazzjoni rurali fl-erja ta' 13,000 kilometru kwadru (5,000 mil kwadru) tal-istat reġjonali kienet tammonta għal 1.75 miljun ruħ fil-perjodu Klassiku Aħħari. Il-glifika emblematika ta' Calakmul għandha distribuzzjoni ikbar mill-glifika emblematika ta' kwalunkwe belt oħra tal-Maja. Il-glifika tinstab ukoll f'iktar kitbiet ġeroglifiċi minn kwalunkwe glifika emblematika oħra, inkluż dik ta' Tikal.<ref>Braswell et al. 2005, p. 162.</ref> Calakmul kienet tamministra dominju kbir immarkat minn distribuzzjoni estensiva tal-glifika emblematika tagħha tas-sinjal tar-ras tas-serp<ref>Schele u Freidel 1990, pp. 456–457 n.21.</ref>, li għandha tinqara bħala "Kaan".<ref>Nikolai Grube, "Hieroglyphs" in ''Divine Kings of the Rain Forest'' (Könemann, 2000), 115f; 120.</ref> Calakmul kienet is-sede tal-hekk imsejjaħ Renju tas-Serp.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 101, 104.</ref> Matul xi żminijiet il-belt kellha governanza fuq postijiet li kienu saħansitra 150 kilometru 'l bogħod. == Glifiċi emblematiċi == [[Stampa:Stele51CalakmulMuseum.JPG|daqsminuri|L-Istele 51 tas-731 W.K. turi lil Yuknoom Took' K'awiil.]] Fl-aqwa żmien ta' Calakmul fis-seklu 7, il-belt antika kienet magħrufa bħala "Kan". L-istat politiku Preklassiku fil-Baċir ta' Mirador kien juża t-titlu "Kan" ukoll. Hemm l-idea li wara l-kollass tal-istat ta' Mirador, ir-refuġjati tiegħu wettqu migrazzjoni lejn Calakmul fit-Tramuntana, fejn stabbilew "Kan" oħra. Madankollu, studji epigrafiċi tal-monumenti f'Calakmul juru li qabel is-seklu 7 W.K. l-emblema ta' Calakmul ma kellha xejn x'taqsam ma' serp, iżda ma' farfett il-lejl.<ref>Martin & Grube 2000 p. 113.</ref> Milli jidher il-belt antika kienet immexxija minn mexxejja differenti. Il-glifika emblematika ta' Kan, qabel ma ġiet assoċjata ma' Calakmul, instabet (darba) f'[[Dzibanché]], sit li jinsab iktar lejn il-Lvant. X'aktarx matul l-aħħar tas-seklu 6 u l-bidu tas-seklu 7, il-mexxejja ta' Dzibanché ttrasferew ruħhom f'Calakmul sabiex jistabbilixxu belt kapitali b'pożizzjoni iktar strateġika. Wara li l-poter ta' Calakmul tmermer fis-seklu 8, wara t-tmexxija ta' Yuknoom Took K'awiil, milli jidher l-emblema tal-farfett il-lejl reġgħet bdiet tintuża. Xorta waħda, għad hemm bosta inċertezzi u jeħtieġ li jsiru studji epigrafiċi ġodda għal iktar tagħrif.<ref>Martin, S. (2005). Of Snakes and Bats: Shifting Identities At Calakmul. The PARI Journal, 6(2), 5-15.</ref> == Storja == Calakmul għandha storja twila ta' okkupazzjoni u l-iskavi żvelaw evidenza mill-perjodu Preklassiku Nofsani sal-perjodu Postklassiku. In-network ta' toroq li kienu jikkollegaw lil Calakmul mal-bliet ta' El Mirador, Nakbe u El Tintal jissuġġerixxu rabtiet politiċi qawwijin bejn l-erbat ibliet li jaf bdew fil-perjodu Preklassiku, meta kemm Calakmul kif ukoll El Mirador kienu bliet importanti, u komplew fil-perjodu Klassiku meta Calakmul stess kienet l-iżjed belt setgħana fir-reġjun. Calakmul kienet waħda mill-ikbar bliet antiki u waħda mill-iżjed setgħana li qatt ġew żvelaw fl-artijiet baxxi tal-Maja.<ref>Martin & Grube 2000, p. 101. Braswell et al. 2005, p. 162.</ref> === Calakmul kontra Tikal === [[Stampa:Tikal mayan ruins 2009.jpg|daqsminuri|L-istorja taċ-ċivilizzazzjoni tal-Maja Klassika kienet iddominata mir-rivalità bejn in-networks opposti ta' alleanzi ta' Calakmul u ta' Tikal (fir-ritratt).]] L-istorja tal-perjodu Klassiku tal-Maja hija ddominata mir-rivalità bejn Tikal u Calakmul, imqabbla ma' taqbida bejn żewġ "superpotenzi" tal-Maja.<ref>Webster 2002, pp. 168-169.</ref> Iż-żminijiet iktar bikrija kienu jkunu ddominati minn belt ikbar unika u sal-perjodu Klassiku Bikri, Tikal kienet waslet biex tikseb din il-pożizzjoni wara d-dominanza ta' El Mirador fil-Preklassiku Aħħari u ta' Nakbe fil-Preklassiku Nofsani.<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 495.</ref> Madankollu, Calakmul kienet belt rivali b'riżorsi ekwivalenti li kienu jisfidaw is-supremazija ta' Tikal u fasslet strateġija sabiex tiċċirkondaha bin-network ta' alleati tagħha stess.<ref>Sharer & Traxler 2006, pp. 495-496.</ref> Mit-tieni nofs tas-seklu 6 W.K. sal-aħħar tas-seklu 7 W.K. Calakmul kisbet is-supremazija fuq Tikal għalkemm ma neħħietx il-poter ta' Tikal għalkollox u Tikal irnexxielha terġa' tirbaħ kontra Calakmul f'battalja deċiżiva li seħħet fis-695 W.K.<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 496.</ref> Nofs seklu wara, Tikal irnexxielha tirbaħ rebħiet maġġuri kontra l-iktar alleati importanti ta' Calakmul. Eventwalment iż-żewġt ibliet spiċċaw fix-xejn wara l-kollass mifrux tal-perjodu Klassiku tal-Maja.<ref name=":1">Sharer & Traxler 2006, p. 497.</ref> Ir-rivalità kbira bejn dawn iż-żewġt ibliet jaf kienet ibbażata fuq iktar mill-kompetizzjoni għar-riżorsi. L-istorja dinastika tagħhom tiżvela oriġini differenti u l-kompetizzjoni intensiva bejn dawn iż-żewġ potenzi jaf kellha bażi ideoloġika. Id-dinastija ta' Calakmul fl-aħħar mill-aħħar jidher li oriġinat mill-belt Preklassika kbira ta' El Mirador filwaqt li d-dinastija ta' Tikal kienet affettwata ferm mill-intervent tal-metropoli Messikana ċentrali 'l bogħod ta' [[Teotihuacan]]. Bi ftit eċċezzjonijiet, il-monumenti ta' Tikal u dawk tal-alleati tagħha jiffukaw ferm fuq mexxejja rġiel individwali filwaqt li l-monumenti ta' Calakmul u tal-alleati tagħha kienu jagħtu iktar prominenza lill-mexxejja nisa u spiss lit-tmexxija konġunta ta' re u ta' reġina.<ref name=":1" /> === Preklassiku === Calakmul diġà kienet belt kbira fil-perjodu Preklassiku.<ref>Martin & Grube 2000, p. 103.</ref> L-istorja bikrija ta' Calakmul mhix ċara, għalkemm instabet lista dinastika li tmur lura għall-antenati li mexxew il-belt. Din id-dinastija ġiet rikostruwita parzjalment mill-bċejjeċ taċ-ċeramika tal-perjodu Klassiku Aħħari mill-bliet Preklassiċi kbar ta' El Mirador u ta' Nakbe. Dan jaf ifisser li Calakmul fl-aħħar mill-aħħar wirtet l-awtorità politika tagħha minn waħda minn dawn il-bliet, u d-dinastija tagħha jaf oriġinat fil-Preklassiku Aħħari fil-Baċir ta' Mirador u mbagħad rilokat ruħha f'Calakmul fil-perjodu Klassiku wara l-kollass ta' dawn il-bliet.<ref>Martin & Grube 2000, p. 102. Sharer & Traxler 2006, p. 357.</ref> === Klassiku Bikri === [[Stampa:Calakmul - Stele on Base of Structure II.jpg|xellug|daqsminuri|L-Istele 43 tal-514, fil-perjodu Klassiku Bikri.]] Kemm Calakmul kif ukoll Tikal kienu bliet Preklassiċi kbar li baqgħu jeżistu fil-perjodu Klassiku. Testi ġeroglifiċi bikrin mill-isteli li nstabu fl-Istruttura 2 jirreġistraw l-inkurunament probabbli ta' re ta' Calakmul fl-411 W.K. u jirreġistraw ukoll mexxej mhux irjali tas-sit fil-514. Wara dan hemm diskrepanza fir-reġistri ġeroglifiċi ta' iktar minn seklu, għalkemm id-dinastija Kaan esperjenzat espansjoni kbira tal-poter tagħha matul dan iż-żmien. In-nuqqas ta' kitbiet imnaqqxa li jirreġistraw l-avvenimenti ta' dan il-perjodu jaf huwa dovut jew għall-fatt li d-dinastija Kaan kienet stabbilita xi mkien ieħor matul dan iż-żmien jew inkella għall-fatt li l-monumenti nqerdu iktar 'il quddiem.<ref>Folan et al. 1995a, p. 326.</ref> L-iżjed testi leġġibbli bikrin li jirreferu għar-rejiet tad-dinastija Kaan waslu mill-iskavi tal-belt kbira ta' Dzibanche f'[[Quintana Roo]], ferm iktar fit-Tramuntana minn Calakmul. Taraġ mimli ġeroglifiċi juri priġunieri marbuta ma' xulxin, l-ismijiet tagħhom u d-dati meta nqabdu, flimkien mal-isem tar-re Yuknoom Che'en I, għalkemm il-kuntest preċiż ta' isem ir-re mhuwiex ċar. Il-priġunieri jaf kienu l-vassalli tiegħu maqbuda minn xi għadu jew jaf kienu r-rejiet maqbuda mir-re ta' Calakmul. Id-dati mhumiex ċerti iżda tnejn minnhom jaf jirreferu għas-seklu 5 W.K. Is-sit ta' [[El Resbalón]] fil-qrib, f'Quintana Roo, fih test ġeroglifiku f'ordni mħallta li jinkludi data fil-529, li tindika li l-belt kienet taħt il-kontroll tad-dinastija Kaan.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 103-104.</ref> Sa nofs is-seklu 6 W.K. Calakmul kienet qed issawwar alleanza politika wiesgħa, u din l-attività wasslet biex il-belt tidħol f'kunflitt mal-belt kbira ta' Tikal. L-influwenza ta' Calakmul kienet testendi sew fil-Baċir ta' Petén; ir-re Tuun K'ab' Hix ta' Calakmul issorvelja l-inkurunament ta' Aj Wosal għat-tmexxija ta' Naranjo fil-546. Vassall ieħor ta' Tuun K'ab' Hix inqabad minn Yaxchilan fuq ix-xtut tax-xmara [[Usumacinta]] fil-537.<ref name=":0" /> Fil-561, ir-re issa magħruf bħala x-Xhud tas-Sema poġġa mexxej fis-sit ta' [[Los Alacranes]]. Ix-Xhud tas-Sema kellu rwol ewlieni fl-avvenimenti politiċi tar-reġjun tal-Maja. Huwa sar is-Sinjur ewlieni tal-belt ta' Caracol, fin-Nofsinhar ta' Naranjo, li qabel kienet vassall ta' Tikal. Fil-562, skont test danneġġat li nstab f'Caracol, ix-Xhud tas-Sema rebaħ kontra Tikal stess u ssagrifika lir-re tagħha Wak Chan K'awiil, u b'hekk temm dak l-arblu tad-dinastija rjali ta' Tikal. Din it-telfa katastrofika bdiet 130 sena ta' deklin għal Tikal, li jirriflettu perjodu estiż ta' dominanza ta' Calakmul. Dan l-avveniment jintuża bħala markatur li jaqsam il-perjodu Klassiku Bikri mill-perjodu Klassiku Aħħari. Ix-Xhud tas-Sema jissemma wkoll f'[[Okop]], sit ferm iktar fit-Tramuntana f'Quintana Roo. L-aħħar referenza għax-Xhud tas-Sema ssir f'Caracol u ġiet datata li saret fil-572. It-test huwa danneġġat iżda x'aktarx li jirreġistra l-mewt ta' dan ir-re setgħan.<ref>Miller 1999, p. 89.</ref> === Klassiku Aħħari === ==== Gwerra ma' Palenque ==== [[Stampa:Calakmul95.jpg|daqsminuri|243x243px|L-Istruttura 2 ta' Calakmul, waħda mill-ikbar strutturi fid-dinja tal-Maja, oriġinarjament inbniet fil-perjodu Preklasstiku u kompliet tintuża fil-perjodu Klassiku Aħħari.]] Minflok ix-Xhud tas-Sema malajr laħaq l-Ewwel Detentur tal-Mannara, li jissemma f'test minn Dzibanche li jiċċelebra tmiem il-K'atun tal-573. L-Ewwel Detentur tal-Mannara rrenja għal madwar sitt snin. Fil-579 Uneh Chan sar ir-re ta' Calakmul.<ref>Martin & Grube 2000, p. 105.</ref> Uneh Chan beda kampanja aggressiva fir-reġjun tal-Maja tal-Punent u attakka lil [[Palenque]] fit-23 ta' April 599 flimkien mal-alleat tiegħu Lakam Chak, il-mexxej tal-belt żgħira ta' Santa Elena li kienet tinsab 70 kilometru (43 mil) fil-Lvant ta' Palenque, rebaħ kontra r-reġina ta' Palenque Yohl Ik'nal u seraq ir-rikkezzi tal-belt.<ref>Martin & Grube 2000, p. 105, 159-160. Stuart & Stuart 2008, pp. 140-141, 143.</ref> It-telfa ġiet irreġistrata fuq sensiela ta' tarġiet ġeroglifiċi f'Palenque stess u l-avveniment beda perjodu twil ta' rivalità bejn iż-żewġ bliet.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 141.</ref> Ir-reġina Yohl Ik'nal ma nqatlitx fil-battalja u mexxiet għal diversi snin oħra, għalkemm x'aktarx kellha tagħti ġieħ lil Calakmul.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 142.</ref> Uneh Chan żamm l-alleanzi tiegħu mal-bliet fil-Lvant u fuq l-Istele 4 f'Caracol ġie rreġistrat avveniment li jinvolvi lir-re Yajaw Te' K'inich ta' dik il-belt li seħħ qabel il-583. Calakmul reġgħet serqet ir-rikkezzi ta' Palenque fis-7 ta' April 611 taħt it-tmexxija personali ta' Uneh Chan.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 105, 161. Stuart & Stuart 2008, p. 142.</ref> Palenque dak iż-żmien kienet immexxija mir-re Ajen Yohl Mat li kien kiseb xi tip ta' indipendenza minn Calakmul, u dan x'aktarx li wassal għall-invażjoni l-ġdida. Il-konsegwenzi diretti ta' din it-tieni rebħa fuq Palenque involvew il-mewt tal-iżjed żewġ persuni nobbli importanti tal-belt, Ajen Yohl Mat stess u Janab Pakal, membru għoli tal-familja rjali u possibbilment mexxej konġunt. Janab Pakal miet f'Marzu 612 u Ajen Yohl Mat miet ftit xhur wara. Il-mewt tagħhom daqstant malajr wara li nsterqu r-rikkezzi tal-belt tissuġġerixxi li mewthom kienet marbuta direttament mat-trijonf ta' Calakmul.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 145.</ref> Palenque ġarrbet tnaqqis kbir fil-ġid tagħha wara din id-data qabel ma rnexxielha tirkupra mill-gwerra diżastruża kontra Calakmul. Il-gwerer kontra Palenque jaf saru minn Uneh Chan sabiex jaħtaf il-kontroll tar-rotot kummerċjali għonja li kienu jgħaddu mir-reġjun tal-Maja tal-Punent.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 143.</ref> ==== Ribelljoni f'Naranjo ==== Ir-re Yuknoom Chan ta' Calakmul issorvelja avveniment f'Caracol fis-619.<ref name=":2">Martin & Grube 2000, p. 106.</ref> L-Istele 22 f'Caracol tirreġistra l-inkurunament ta' Tajoom Uk'ab' K'ak' fuq it-tron ta' Calakmul fis-622. Żewġ steli ttellgħu f'Calakmul fis-623 iżda t-testi tagħhom ittieklu wisq biex wieħed ikun jista' jasal għall-ismijiet tal-koppja rjali involuta. Għall-ħabta ta' dan iż-żmien, Naranjo, vassall ta' Calakmul, ma baqgħetx alleata tal-belt meta r-re tagħha Aj Wosal miet ftit wara li miet Uneh Chan ta' Calakmul. Naranjo kienet indipendenti minn Calakmul mill-inqas sas-626, meta ġarrbet telfa darbtejn kontra Caracol u Yuknoom Chan jaf kien qed jipprova jerġa' jġib lil Naranjo taħt il-kontroll ta' Calakmul. It-tentattivi tiegħu ntemmu b'mewtu fis-630. Fis-631 Yuknoom Head, ir-re l-ġdid ta' Calakmul, finalment reġa' kiseb il-kontroll ta' Naranjo. It-testi jirreġistraw li r-re ta' Naranjo diġà kien ittieħed bħala priġunier f'Calakmul dakinhar li l-belt tiegħu ġarrbet it-telfa u l-piena tiegħu dakinhar stess tiġi deskritta bit-terminu ''k'uxaj'' (/k’uːˈʃäχ/) li tfisser "torturat" jew "mikul". Yuknoom Head ħakem belt oħra f'Marzu 636, għalkemm is-sit eżatt mhuwiex magħruf.<ref name=":2" /> ==== Apoġew ==== Id-dinastija Kaan oriġinarjament ma kinitx stabbilita f'Calakmul iżda ġiet rilokata hemmhekk fis-seklu 7 minn belt oħra.<ref>Martin, Simon (2005). "Of Snakes and Bats: Shifting Identities at Calakmul". ''PARI Journal''. '''6''' (2): 5–15.</ref><ref>{{Ċita web|url=https://mayadecipherment.com/2012/06/30/notes-on-a-new-text-from-la-corona/|titlu=Notes on a New Text from La Corona|kunjom=Stuart|isem=David|data=2012-06-30|sit=Maya Decipherment|lingwa=en-US|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Calakmul esperjenzat l-ikbar kisbiet tagħha matul ir-renju tar-re Yuknoom Che'en II, li xi kultant jissejjaħ Yuknoom il-Kbir mill-istudjużi.<ref name=":3">Martin & Grube 2000, p. 108.</ref> Yuknoom Che'en II kellu 36 sena meta ġie inkurunat fuq it-tron ta' Calakmul fis-636. Żieda sinifikanti fil-produzzjoni tal-isteli fil-belt bdiet mar-renju tiegħu u r-re kkummissjona 18-il stele. Yuknoom Che'en II x'aktarx li kien responsabbli għall-kostruzzjoni tal-kumplessi tal-palazzi li jiffurmaw il-parti l-kbira tal-qalba tas-sit.<ref name=":3" /> ===== Calakmul u Dos Pilas ===== [[Stampa:Messico, maya, piatto da calakmul, 600-800 ca..JPG|daqsminuri|Platt taċ-ċeramika ta' Calakmul tas-600-800 W.K.]] Fis-629 Tikal kienet stabbiliet lil Dos Pilas fir-reġjun ta' Petexbatún, xi 110 kilometri (68 mil) fil-Lbiċ, bħala stazzjonament militari sabiex tikkontrolla l-kummerċ tul ix-xmara Pasión.<ref>Salisbury et al. 2002, p. 1.</ref> B'alaj Chan K'awiil ġie inkurunat bħala mexxej tal-istazzjonament il-ġdid meta kellu erba' snin, fis-635, u għal bosta snin kien vassall leali u ġġieled għal ħuh, ir-re ta' Tikal. Fis-648 Calakmul attakkat lil Dos Pilas u kisbet rebħa kbira u l-mewt ta' re ta' Tikal.<ref>Salisbury et al. 2002, pp. 2-3.</ref> B'alaj Chan K'awiil inqabad minn Yuknoom Che'en II iżda, minflok ġie ssagrifikat, reġa' tpoġġa fuq it-tron bħala vassall tar-re ta' Calakmul, attakka lil Tikal fis-657, u ġiegħel lil Nuun Ujol Chaak, ir-re ta' Tikal ta' dak iż-żmien, jabbanduna l-belt temporanjament.<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 387.</ref> L-ewwel żewġ mexxejja ta' Dos Pilas baqgħu jużaw il-glifika emblematika ta' Mutal ta' Tikal, u x'aktarx li ħassew li kellhom jedd leġittimu għat-tron ta' Tikal stess.<ref>Salisbury et al. 2002, p. 2. Sharer & Traxler 2006, p. 387.</ref> Għal xi raġuni, B'alaj Chan K'awiil ma sarx il-mexxej il-ġdid ta' Tikal; minflok baqa' f'Dos Pilas. Tikal ikkontroattakkat lil Dos Pilas fis-672, u B'alaj Chan K'awiil ġie eżiljat għal ħames snin.<ref>Webster 2002, p. 276.</ref> Calakmul ipprovat tiċċirkonda lil Tikal fi ħdan żona ddominata mill-alleati tagħha, bħal El Peru, Dos Pilas u Caracol. Fis-677 Calakmul ikkontroattakkat lil Dos Pilas, keċċiet lil Tikal u reġgħet inkurunat lil B'alaj Chan K'awiil fuq it-tron. Fis-679 Dos Pilas, x'aktarx megħjuna minn Calakmul, kisbet rebħa importanti kontra Tikal, u hemm deskrizzjoni ġeroglifika tal-battalja li tiddeskrivi t-tixrid tad-demm u l-imwiet.<ref>Hammond 2000, p. 220.</ref> L-għawġ kompla fil-Lvant, b'kunflitt imġedded bejn Naranjo u Caracol. Naranjo rebħet għalkollox kontra Caracol fis-680 iżda d-dinastija ta' Naranjo għebet fi żmien sentejn u bint B'alaj Chan K'awiil stabbiliet dinastija ġdida hemmhekk fis-682, li jindika li x'aktarx Calakmul kienet intervjeniet b'mod deċiżiv biex tqiegħed vassall fuq it-tron. Il-patrunaġġ ta' Yuknoom Che'en II bħala Sinjur hija rreġistrata f'firxa ta' bliet importanti, inkluż El Peru fejn issorvelja l-inkurunazzjoni ta' K'inich B'alam bħala re u fejn saħħaħ ir-rabta biż-żwieġ ta' prinċipessa ta' Calakmul ma' re. Il-poter ta' Calakmul kien estiż saħansitra sax-xatt tat-Tramuntana tal-Lag ta' Petén Itzá, fejn Motul de San José ġie rreġistrat bħala l-vassall tagħha fis-seklu 7, għalkemm kienet allinjata tradizzjonalment ma' Tikal.<ref>Reents-Budet et al. 2007, p. 1421. Martin & Grube 2000, pp. 45-46.</ref> Yuknoom Che'en II ggarantixxa l-lealtà ta' tliet ġenerazzjonijiet ta' rejiet f'[[Cancuen]], 245 kilometru (152 mil) fin-Nofsinhar, u ssorvelja l-inkurunazzjoni ta' mill-inqas tnejn minnhom, fis-656 u fis-677. Ir-re Yuknoom Che'en II kien involut, direttament jew indirettament, fl-inkurunazzjoni ta' re f'[[Moral]] fil-Punent f'[[Tabasco]] u wieħed mill-persuni nobbli ta' Yuknoom issorvelja ritwal f'[[Piedras Negras]] tul ix-xatt tal-[[Gwatemala]] tax-xmara Usumacinta. Yuknoom Che'en II miet meta kellu xi tmenin sena, x'aktarx fil-bidu tas-686. Meta miet, Calakmul kienet l-iżjed belt setgħana fl-artijiet baxxi ċentrali tal-Maja.<ref>Martin & Grube 2000, p. 109.</ref> Yuknoom Yich'aak K'ak' laħaq wara Yuknoom Che'en II u l-inkurunazzjoni tiegħu fit-3 ta' April 686 ġiet irreġistrata fuq il-monumenti ta' Dos Pilas u ta' El Peru. Huwa twieled fis-649 u x'aktarx li kien iben il-predeċessur tiegħu. Diġà kellu kariga għolja qabel ma sar re u jaf kien responsabbli għas-suċċessi l-kbar tal-aħħar parti tar-renju ta' Yuknoom Che'en II. Huwa żamm il-lealtà ta' K'inich B'alam ta' El Peru u ta' B'alaj Chan K'awiil ta' Dos Pilas u kiseb dik ta' K'ak' Tiliw Chan Chaak fis-693, meta ġie inkurunat fuq it-tron ta' Naranjo meta kellu ħames snin.<ref>Martin & Grube 2000, p. 110.</ref> Madankollu, it-testi fuq il-monumenti skolpiti ma jiżvelawx il-kumplessità sħiħa tal-attività diplomatika, li toħroġ tassew fid-dieher permezz ta' vażun impitter taċ-ċeramika minn Tikal, li turi ambaxxatur tar-re ta' Calakmul għarkopptejh quddiem ir-re inkurunat ta' Tikal u jagħtih ġieħ. Erba' snin wara biss, f'Awwissu 695, iż-żewġ stati reġgħu kienu fi gwerra. Yuknoom Yich'aak K'ak' mexxa l-ġellieda tiegħu kontra Jasaw Chan K'awiil I f'battalja katastrofika li wasslet għat-telfa ta' Calakmul u għall-qbid tax-xbieha tad-divinità ta' Calakmul imsejħa Yajaw Maan.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 110-111.</ref> Mhuwiex magħruf x'sar minn Yuknoom Yich'aak K'ak'; [[skultura]] tal-istukko minn Tikal turi priġunier u r-re jissemma fil-kitba ta' akkumpanjament iżda mhuwiex ċert jekk il-priġunier u r-re humiex l-istess persuna. Dan l-avveniment immarka t-tmiem tal-apoġew ta' Calakmul, l-attività diplomatika għebet u inqas bliet bdew jirrikonoxxu r-re ta' Calakmul. Ma hemm l-ebda stele wieqfa fil-qalba tas-sit li tirreġistra lil Yuknoom Yich'aal K'ak, għalkemm hemm uħud fil-Grupp tal-Grigal u żewġ steli mkissrin ġew midfuna fl-Istruttura 2.<ref>Martin & Grube 2000, p. 111.</ref> ==== Rejiet ta' wara ==== Il-mexxej li jmiss ta' Calakmul, magħruf bħala Dinja Maqsuma, jissemma fuq par għadmiet imnaqqxin fil-qabar tar-re ta' Tikal, Jasaw Chan K'awiil I. Dan kien qed jirrenja minn Novembru 695 iżda mhuwiex magħruf jekk kienx membru leġittimu tad-dinastija ta' Calakmul jew jekk sempliċement tpoġġa minn Tikal.<ref>Martin & Grube 2000, p. 112.</ref> Ir-re magħruf li jmiss uża għadd ta' varjanti ta' ismijiet, u jissemma b'segmenti differenti ta' ismijiet fi ħdan Calakmul u lil hinn minnha. Interpretazzjoni parzjali ta' ismu hija Yuknoom Took' K'awiil. Dan tella' seba' steli biex jiċċelebra avveniment kalendarju fis-702 u jissemma f'Dos Pilas f'dik is-sena, li x'aktarx turi li Dos Pilas kienet għadha vassall ta' Calakmul. El Peru baqgħet ukoll vassall u Yuknoom Took' K'awiil inkuruna re ġdid hemmhekk f'data mhux magħrufa. [[La Corona]] ngħatat reġina minn Yuknoom Took'. Naranjo baqgħet leali wkoll. Yuknoom Took' K'awiil ikkummissjona seba' steli oħra sabiex jimmarka tmiem il-K'atun tas-731. Telfa oħra mġarrba kontra Tikal ġiet irreġistrata fuq artal skolpit f'dik il-belt, li x'aktarx imur lura għal xi żmien bejn is-733 u s-736, fejn jidher re maqbud minn Calakmul u probabbilment l-ismijiet ta' Yuknoom Took' K'awiil.<ref>Martin & Grube 2000, p. 113.</ref> ===== Calakmul u Quiriguá ===== [[Stampa:Calakmul Wall Painting.jpg|daqsminuri|248x248px|Dettall ta' affresk ta' Calakmul.]] Wara dan, l-istorja rreġistrata ta' Calakmul hija pjuttost vaga, kemm minħabba l-istat tal-monumenti fil-belt stess kif ukoll minħabba l-preżenza politika mnaqqsa tagħha fuq livell usa' tal-Maja.<ref>Martin & Grube 2000, p. 114.</ref> Wamaw K'awiil jissemma f'[[Quiriguá]] fil-periferija tan-Nofsinhar tal-Mesoamerka. Quiriguá tradizzjonalment kienet vassall tal-ġar tagħha fin-Nofsinhar, Copán, u fis-724 Uaxaclajuun Ub'aah K'awiil, ir-re ta' Copán, inkuruna lil K'ak' Tiliw Chan Yopaat fuq it-tron ta' Quiriguá bħala l-vassall tiegħu.<ref>Drew 1999, p. 241. Looper 2003, p. 79.</ref> Sas-734 K'ak' Tiliw Chan Yopaat kien wera li ma kienx baqa' leali lejn Copán meta beda jirreferi għalih innifsu bħala ''k'ul ahaw'', jiġifieri sinjur sagru, minflok it-terminu inferjuri ''ahaw'', jiġifieri sinjur subordinat; fl-istess żmien beda juża l-glifika emblematika ta' Quiriguá tiegħu stess.<ref>Drew 1999, p. 241.</ref> Dan l-att lokali ta' ribelljoni jidher li kien parti mit-taqbida politika ikbar bejn Tikal u Calakmul. Fis-736, sentejn biss wara, K'ak' Tiliw Chan Yopaat laqa' żjara ta' Wamaw K'awiil ta' Calakmul, filwaqt li Copán kienet waħda mill-eqdem alleati ta' Tikal. It-twaqqit ta' din iż-żjara mir-re ta' Calakmul hija ferm sinifikanti, għaliex inzertat bejn l-inkurunazzjoni ta' K'ak' Tiliw Chan Yopaat fuq it-tron ta' Quiriguá bħala vassall ta' Copán u r-ribelljoni sfaċċata li seħħet wara. Dan jissuġġerixxi sew li Calakmul sponsorjat ir-ribelljoni ta' Quiriguá sabiex iddgħajjef lil Tikal u tikseb aċċess għar-rotta kummerċjali rikka tal-Wied ta' Motagua.<ref>Looper 2003, p. 79. Sharer & Traxler 2006, p. 482.</ref> X'aktarx li l-kuntatt ma' Calakmul kien inbeda ftit wara li K'ak' Tiliw Chan Yopaat tela' fuq it-tron.<ref>Looper 2003, p. 79.</ref> Fis-738 K'ak' Tiliw Chan Yopaat ħataf lir-re setgħan iżda anzjan ta' Copán, Uaxaclajuun Ub'aah K'awiil.<ref>Webster 2002, p. 300. Drew 1999, p. 240.</ref> Kitba mnaqqxa f'Quiriguá, għalkemm diffiċli biex tinterpretaha, tissuġġerixxi li l-ħtif seħħ fis-27 ta' April 738, meta Quiriguá ħatfet u ħarqet ix-xbihat tal-[[injam]] tad-divinitajiet patruni ta' Copán.<ref>Looper 2003, p. 78.</ref> Ir-re maħtuf ittieħed lura f'Quiriguá u fit-3 ta' Mejju 738 ġie maqtul b'qtugħ ir-ras f'ritwal pubbliku.<ref>Miller 1999, pp. 134–135. Looper 2003, p. 76.</ref> Fil-perjodu Klassiku Aħħari, l-alleanza ma' Calakmul sikwit ġiet assoċjata mal-wegħda ta' appoġġ militari. Il-fatt li Copán, belt ferm iktar b'saħħitha minn Quiriguá, ma rnexxilhiex tirritalja kontra l-eks vassall tagħha jimplika li beżgħet mill-intervent militari ta' Calakmul. Calakmul stess kienet biżżejjed 'il bogħod minn Quiriguá li K'ak' Tiliw Chan Yopaat ma beżax li jaqa' direttament taħt is-setgħa tagħha bħala stat vassall sħiħ, anke jekk x'aktarx li Calakmul bagħtet xi ġellieda biex tgħin fit-telfa ta' Copán. Minflok, l-alleanza milli jidher kienet waħda ta' vantaġġi reċiproċi: Calakmul irnexxielha ddgħajjef alleat setgħan ta' Tikal filwaqt li Quiriguá kisbet l-indipendenza tagħha.<ref>Looper 1999, p. 271. Looper 2003, p. 81.</ref> ==== Kollass ==== Ħames steli kbar ittellgħu fis-741, għalkemm isem ir-re responsabbli ma jinqarax fuq il-ħamsa li huma u tlaqqam bħala l-Mexxej Y. Il-preżenza ta' Calakmul fir-reġjun usa' tal-Maja kompliet tmajna bit-telfa li ġarrbu żewġ alleati kbar tal-belt kontra Tikal. El Peru tilfet fis-743 u Naranjo tilfet sena wara. Dan irriżulta fil-kollass finali tan-network ta' alleanzi ta' Calakmul li xi darba kien daqstant setgħan, filwaqt li Tikal reġgħet kisbet poter kbir.<ref name=":4">Martin & Grube 2000, p. 115.</ref> Fis-751 il-Mexxej Z tella' stele li qatt ma tlestiet, flimkien ma' oħra bir-ritratt ta' reġina. Taraġ bil-ġeroglifiċi jsemmi lil xi ħadd imsejjaħ B'olon K'awiil bejn wieħed u ieħor fl-istess żmien. B'olon K'awiil kien re sas-771 meta tella' żewġ steli u ssemma f'Toniná fis-789. Is-siti fit-Tramuntana ta' Calakmul esperjenzaw tnaqqis fl-influwenza tagħha sa dan iż-żmien, u tfaċċaw stili arkitettoniċi ġodda influwenzati minn siti ferm iktar fit-Tramuntana fil-[[Peniżola]] tal-Yucatan.<ref name=":4" /> Fis-790 inbena monument għalkemm isem il-mexxej responsabbli ma ġiex ippreservat. Fit-800 inbnew tnejn oħra u fit-810 inbnew tlieta oħra. L-ebda monument ma nbena biex ifakkar it-tmiem importanti tal-Bak'tun tat-830 u jista' jkun li l-awtorità politika kienet diġà kkrollat sa dak iż-żmien. Bliet importanti bħal Oxpemul, [[Nadzcaan]] u La Muñeca li xi darba kienu vassalli ta' Calakmul, issa kienu qed itellgħu l-monumenti tagħhom stess, fejn qabel ma tantx kienu tellgħu wisq; uħud minnhom baqgħu jipproduċu monumenti ġodda saħansitra sat-889. Dan kien proċess parallel għall-avvenimenti li seħħew f'Tikal. Madankollu, hemm evidenza b'saħħitha ta' preżenza tal-elit fil-belt sad-900 W.K., u possibbilment anke wara.<ref name=":4" /> Fit-849, Calakmul issemmiet f'[[Seibal]] fejn mexxej jismu Chan Pet attenda ċ-ċerimonja ta' tmiem il-K'atun; ismu jaf ġie rreġistrat ukoll fuq biċċa ċeramika miksura f'Calakmul stess. Madankollu, wisq probabbli Calakmul ma kinitx għadha teżisti bħala stat importanti sa dan iż-żmien. L-aħħar mewġa ta' attivitajiet seħħet fl-aħħar tas-seklu 9 jew fil-bidu tas-seklu 10. Stele ġdida ttellgħet, għalkemm id-data tirreġistra biss il-jum, mhux id-data sħiħa. Il-jum irreġistrat jaf kien fit-899 jew fid-909, wisq probabbli din tal-aħħar. Hemm ftit monumenti li nbnew saħansitra wara, għalkemm l-istil tagħhom huwa pjuttost grezz, u jirrappreżentaw l-isforzi tal-kumplament ta' popolazzjoni li ppruvat iżżomm it-tradizzjoni Klassika tal-Maja. Anke l-kitbiet imnaqqxa fuq dawn il-monumenti huma imitazzjonijiet bla sens tal-kitba ġeroglifika tal-imgħoddi.<ref name=":4" /> Il-bċejjeċ taċ-ċeramika li jmorru lura għall-perjodu Klassiku Terminali mhumiex komuni 'l barra mill-qalba tas-sit, u dan jissuġġerixxi li l-popolazzjoni tal-belt kienet ikkonċentrata fiċ-ċentru tal-belt fl-aħħar fażi tal-okkupazzjoni ta' Calakmul. Il-maġġoranza tal-popolazzjoni li kienet għadha ħajja x'aktarx li kienet tikkonsisti minn nies ordinarji li kienu okkupaw l-arkitettura tal-elit tal-qalba tas-sit, iżda t-tlugħ kontinwu ta' steli sal-bidu tas-seklu 10 u l-preżenza ta' oġġetti importati ta' status għoli bħal metall, ossidjana, ġada u qxur tal-baħar, jindikaw okkupazzjoni kontinwa minn xi familja rjali sal-abbandun finali tal-belt. Il-Maja ta' Kejache li jitkellmu bil-lingwa Maja tal-Yucatan u li għexu fir-reġjun għall-ħabta tal-kuntatt mal-Ispanjoli fil-bidu tas-seklu 16 jaf kienu d-dixxendenti tal-abitanti ta' Calakmul.<ref>Rice u Rice 2005, p. 152.</ref> === Storja moderna === Calakmul ġiet irrapportata għall-ewwel darba minn Cyrus Lundell fl-1931. Sena wara huwa informa lil Sylvanus Morley bl-eżistenza tas-sit u bil-preżenza ta' iktar minn 60 stele. Morley żar il-fdalijiet hu stess f'isem l-Istitut ta' Carnegie ta' Washington fl-1932. Fis-snin 30 tas-seklu 20 saru stħarriġiet li mmappjaw il-qalba tas-sit u li rreġistraw 103 steli. L-investigazzjonijiet waqfu fl-1938 u l-arkeologi ma reġgħux lura fis-sit qabel l-1982 meta [[William J. Folan]] mexxa proġett f'isem l-Università Awtonoma ta' Campeche, u baqa' jaħdem f'Calakmul sal-1994. F'Calakmul attwalment qed isir proġett fuq skala kbira tal-Istitut Nazzjonali tal-Antropoloġija u l-Istorja (INAH) taħt it-tmexxija ta' Ramón Carrasco. == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:Calakr4.jpg|daqsminuri|278x278px|L-Istruttura I.]] Il-Belt Antika tal-Maja u l-Foresti Tropikali Protetti ta' Calakmul ġew iddeżinjati bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-2002 u fl-2014 saret modifika fiż-żona ta' lqugħ tas-sit.<ref name=":5">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1061/|titlu=Ancient Maya City and Protected Tropical Forests of Calakmul, Campeche|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' sitt kriterji tal-għażla [[Kultura|kulturali]] u naturali tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-'''kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; il-'''kriterju (ix)''' "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta proċessi ekoloġiċi u bijoloġiċi kontinwi sinifikanti fl-evoluzzjoni u fl-iżvilupp ta' ekosistemi u ta' komunitajiet ta' pjanti u ta' annimali terrestri, tal-ilma ħelu, kostali u tal-baħar"; u l-'''kriterju (x)''' "Post fejn hemm l-iktar ħabitats naturali importanti u sinifikanti għall-konservazzjoni fil-post tad-diversità bijoloġika, inkluż fejn hemm speċijiet mhedda ta' valur universali straordinarju mill-perspettiva tax-xjenza jew tal-konservazzjoni".<ref name=":5" /> == Biblijografija == * Braswell, Geoffrey E.; Gunn, Joel D.; Dominguez Carrasco, María del Rosario; Folan, William J.; Fletcher, Laraine A.; Morales López, Abel; Glascock, Michael D. (2005). "Defining the Terminal Classic at Calakmul, Campeche". In Arthur A. Demarest; Prudence M. Rice; Don S. Rice (eds.). The Terminal Classic in the Maya lowlands: Collapse, transition, and transformation. Boulder: University Press of Colorado. pp. 162–194. <nowiki>ISBN 0-87081-822-8</nowiki>. OCLC 61719499. * Domínguez, María del Rosario; William J. Folan (1996). J.P. Laporte; H. Escobedo (eds.). "Calakmul, México: Aguadas, bajos, precipitación y asentamiento en el Petén Campechano" (PDF). IX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 1995 (bl-Ispanjol). Guatemala: Museo Nacional de Arqueología y Etnología: 147–173. * Drew, David (1999). The Lost Chronicles of the Maya Kings. [[Londra]]: Weidenfeld & Nicolson. <nowiki>ISBN 0-297-81699-3</nowiki>. OCLC 43401096. * Fahsen, Federico (2002). "Rescuing the Origins of Dos Pilas Dynasty: A Salvage of Hieroglyphic Stairway #2, Structure L5-49". The Foundation Granting Department: Reports Submitted to FAMSI. Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies, Inc. (FAMSI). * Folan, William S.; Joyce Marcus; Sophia Pincemin; Maria del Rosario Dominguez Carrasco; Loraine Fletcher & Abel Morales Lopez (December 1995a). "Calakmul: New Data from an Ancient Maya Capitol in Campeche, Mexico". Latin American Antiquity. 6 (4): 310–334. doi:10.2307/971834. JSTOR 971834. * Folan, William J.; Joyce Marcus; W. Frank Miller (1995b). "Verification of a Maya Settlement Model through Remote Sensing". Cambridge Archaeological Journal. Cambridge University Press. 5 (2): 277–283. doi:10.1017/S0959774300015067. * Folan, William J. (2001). ""Calakmul"". In Davíd Carrasco (ed.). The Oxford Encyclopedia of Mesoamerican Cultures, Vol. I, [[Belt ta' New York|New York]]: Oxford University Press. <nowiki>ISBN 9780195108156</nowiki>. OCLC 1169898498. * Hammond, Norman (2000). "The Maya Lowlands: Pioneer Farmers to Merchant Princes". In Richard E.W. Adams; Murdo J. Macleod (eds.). The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas, Vol. II: Mesoamerica, part 1. Cambridge, UK: Cambridge University Press. pp. 197–249. <nowiki>ISBN 0-521-35165-0</nowiki>. OCLC 33359444. * Looper, Matthew G. (2003). Lightning Warrior: Maya Art and Kingship at Quirigua. Linda Schele series in Maya and pre-Columbian studies. Austin: University of Texas Press. <nowiki>ISBN 0-292-70556-5</nowiki>. OCLC 52208614. * Martin, Simon (October 2005), "Recently Uncovered Murals and Facades at Calakmul", The Maya Mural Symposium * Martin, Simon; Nikolai Grube (2000). Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya. London and New York: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 0-500-05103-8</nowiki>. OCLC 47358325. * Miller, Mary Ellen (1999). Maya Art and Architecture. London and New York: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 0-500-20327-X</nowiki>. OCLC 41659173. * Reents-Budet, Dorie; Antonia E. Foias; Ronald L. Bishop; M. James Blackman & Stanley Guenter (2007). J.P. Laporte; B. Arroyo & H. Mejía (eds.). "Interacciones políticas y el Sitio Ik' (Motul de San José): Datos de la cerámica" (PDF). XX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2006 (bl-Ispanjol). Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala: 1416–1436. * Rice, Prudence M.; Don S. Rice (2005). "Sixteenth- and Seventeenth-Century Maya Political Geography". In Susan Kepecs; Rani T. Alexander (eds.). The Postclassic to Spanish-Era Transition in Mesoamerica: Archaeological Perspectives. Albuquerque, New Mexico, USA: University of New Mexico Press. <nowiki>ISBN 9780826337399</nowiki>. OCLC 60550555. * Salisbury, David; Mimi Koumenalis; Barbara Moffett (2002). "Newly revealed hieroglyphs tell story of superpower conflict in the Maya world" (PDF). Exploration: The Online Research Journal of Vanderbilt University. Nashville, TN: Vanderbilt University Office of Science and Research Communications. OCLC 50324967. * Schele, Linda; David Freidel (1990). A Forest of Kings: The Untold Story of the Ancient Maya. New York: William Morrow and Company. <nowiki>ISBN 0-688-11204-8</nowiki>. OCLC 24501607. * Sharer, Robert J.; Loa P. Traxler (2006). The Ancient Maya (6th (fully revised) ed.). Stanford, CA: Stanford University Press. <nowiki>ISBN 0-8047-4817-9</nowiki>. OCLC 57577446. * Stuart, David; George Stuart (2008). Palenque: Eternal City of the Maya. Londra: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 978-0-500-05156-6</nowiki>. OCLC 227016561. * Webster, David L. (2002). The Fall of the Ancient Maya: Solving the Mystery of the Maya Collapse. Londra: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 0-500-05113-5</nowiki>. OCLC 48753878. == Iktar qari == * Boucher Le Landais, Sylviane (Jul–Aug 2014). "Vasijas estilo códice de Calakmul: Narraciones mitológicas y contextos arqueológicos". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). [[Belt tal-Messiku]], il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 58–65. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Carrasco, Ramón; María Cordeiro (2014). "El origen de la montaña". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 41–45. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Carrasco, Ramón; María Cordeiro (2014). "Chick Naab: La pintura mural de Calakmul". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 46–51. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Salvador Rodríguez, Eduardo (Jul–Aug 2014). "La ciudad de Calakmul". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 28–35. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Valencia Rivera, Rogelio; Octavio Q. Esparza Olguín (Jul–Aug 2014). "La conformación política de Calakmul durante el Clásico Temprano". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 36–40. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Zimmermann, Mario (2014). "Los nuevos hallazgos en la Estructura III". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 52–57. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Siti arkeoloġiċi]] [[Kategorija:Tempji]] [[Kategorija:Maja]] emzkvhry7a8vdfel7taof4qsha7zxhr 279170 279169 2022-08-16T12:03:30Z Trigcly 17859 added [[Category:Messiku]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Pirámides de Calakmul.JPG|daqsminuri|265x265px|It-Tempju I fil-Bijosfera ta' Calakmul]] '''Calakmul''' (/ˌkɑːlɑːkˈmuːl/; spelluta wkoll '''Kalakmul''' u b'varjanti inqas frekwenti) hija belt antika tal-[[Maja]] u sit arkeoloġiku fl-istat [[Messiku|Messikan]] ta' [[Campeche]], fil-qalba tal-ġungli tar-reġjun il-kbir tal-Baċir ta' Petén. Il-belt antika tinsab 35 kilometru (22 mil) mill-fruntiera mal-[[Gwatemala]]. Calakmul kienet waħda mill-ikbar bliet antiki fl-artijiet baxxi tal-Maja u waħda mill-iżjed setgħana li qatt ġew żvelati. Calakmul kienet qawwa ewlenija tal-Maja fi ħdan ir-reġjun tat-Tramuntana tal-Baċir ta' Petén tal-[[Peniżola]] tal-[[Yucatan]] tan-Nofsinhar tal-Messiku. Calakmul amministrat dominju kbir immarkat bid-distribuzzjoni estensiva tal-glifiċi emblematiċi tagħha tas-simbolu tar-ras tas-[[serp]], li għandu jinqara bħala "Kaan". Calakmul kienet is-sede tal-hekk imsejjaħ Renju tas-Serp.<ref>{{Ċita enċiklopedija|titlu=1491: New Revelations of the Americas Before Columbus|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=1491:_New_Revelations_of_the_Americas_Before_Columbus&oldid=1091757116|data-aċċess=2022-08-15|lingwa=en|data=|iktar=}}</ref> Dan ir-renju rrenja matul il-biċċa l-kbira tal-perjodu Klassiku. Huwa stmat li Calakmul stess kellha popolazzjoni ta' 50,000 ruħ u matul xi żminijiet kellha governanza fuq postijiet 'il bogħod saħansitra 150 kilometru (93 mil). Ġew identifikati 6,750 struttura antika f'Calakmul, u l-ikbar waħda hija l-piramida l-kbira tas-sit. L-Istruttura 2 hija iktar għolja minn 45 metru (148 pied), u b'hekk hija waħda mill-itwal piramidi tal-Maja. Fi ħdan il-piramida nstabu erba' oqbra. Bħal ħafna tempji jew piramidi fi ħdan il-Mesoamerka, il-piramida ta' Calakmul żdiedet fid-daqs permezz ta' bini fuq it-tempju eżistenti sabiex jintlaħaq id-daqs attwali. Id-daqs tal-arkitettura [[Monument|monumentali]] ċentrali hija bejn wieħed u ieħor 2 kilometri kwadri (0.77 mili kwadri) u s-sit kollu, il-biċċa l-kbira tiegħu miżgħud b'ħafna strutturi residenzjali ġo xulxin, ikopri madwar 20 kilometru kwadru (7.7 mili kwadri). Matul il-perjodu Klassiku, Calakmul kellha rivalità intensa mal-belt maġġuri ta' [[Tikal]] fin-Nofsinhar, u l-immanuvrar [[Politika|politiku]] ta' dawn iż-żewġt ibliet tqabbel ma' taqbida bejn żewġ superpotenzi tal-Maja. Skoperta mill-ġdid mill-ajru mill-bijologu [[Cyrus L. Lundell]] tal-Mexican Exploitation Chicle Company fid-29 ta' Diċembru 1931, is-sejba ġiet irrapportata lil [[Sylvanus G. Morley]] tal-Istitut ta' Carnegie f'[[Chichén Itzá]] f'Marzu 1932. [[Stampa:Calakmul Structure 13.jpg|daqsminuri|L-Istele 88 fuq it-taraġ tal-Istruttura 13 ta' Calakmul.]] == Etimoloġija == Calakmul huwa isem modern li ngħata minn Cyrus L. Lundell. Bil-lingwa tal-Maja, ''ca'' tfisser "żewġ", ''lak'' tfisser "biswit", u ''mul'' tfisser kwalunkwe tumbata artifiċjali jew piramida, b'hekk ''Calakmul'' tfisser il-"Belt taż-Żewġ Piramidi Biswit Xulxin". Fil-qedem, il-qalba tal-belt kienet magħrufa bħala ''Ox Te' Tuun'', li tfisser "Tliet Ġebliet". Isem ieħor assoċjat mas-sit, u x'aktarx żona ikbar madwar is-sit, huwa ''Chiik Naab'''. Il-mexxejja ta' Calakmul kienu jidentifikaw lilhom infushom bħala ''k'uhul kaanal ajaw'', jiġifieri "Mexxejja Divini tas-Serp", iżda r-rabta tat-titlu mas-sit effettiv hija waħda pjuttost ambigwa.<ref name=":0">Martin & Grube 2000, p. 104.</ref> == Pożizzjoni == Calakmul tinsab fl-istat ta' Campeche fix-Xlokk tal-Messiku, madwar 35 kilometru (22 mil) fit-Tramuntana tal-fruntiera mal-Gwatemala u 38 kilometru (24 mil) fit-Tramuntana tal-fdalijiet ta' [[El Mirador]].<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 356. Folan et al. 1995a, p. 310.</ref> Il-fdalijiet ta' [[El Tintal]] jinsabu 68 kilometru (42 mil) fil-Lbiċ ta' Calakmul u kienu kkollegati kemm ma' El Mirador kif ukoll ma' Calakmul stess permezz ta' triq jew ''sacbe''.<ref>Folan et al 1995a, p. 313.</ref> Calakmul kienet madwar 20 kilometru (12-il mil) fin-Nofsinhar tal-belt kontemporanja ta' Oxpemul u madwar 25 kilometru (16-il mil) fil-Lbiċ ta' [[La Muñeca]].<ref>Folan et al. 1995a, p. 311.</ref> Il-belt antika tinsab fuq art olzata madwar 35 metru (115-il pied) 'il fuq minn art bassasa staġonali kbira li tinsab lejn il-Punent<ref>Sharer and Traxler 2006, p. 356.</ref>, magħrufa bħala El Laberinto ''bajo'' (li bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]] fir-reġjun tirreferi għal art bassasa baxxa staġonali).<ref>Folan et al 1995a, p. 310.</ref> Din l-art bassasa hija 34 kilometru bi 8 kilometri (21.1 mil b'5.0 mili) u kienet sors importanti ta' ilma matul l-istaġun tax-xita. Il-''bajo'' kienet ikkollegata ma' sistema sofistikata ta' kontroll tal-ilma li kienet tinkludi karatteristiċi naturali u artifiċjali bħal gandotti u kanali mad-dawra ta' żona ta' 22 kilometru kwadru (8.5 mili kwadri) madwar il-qalba tas-sit, żona li kienet meqjusa bħala Calakmul Interna. Il-pożizzjoni ta' Calakmul fit-tarf ta' ''bajo'' kellha żewġ vantaġġi addizzjonali: l-artijiet għammiela tul it-tarf tal-art bassasa u l-aċċess għal noduli abbundanti taż-[[żnied]]. Il-belt antika tinsab fuq promontorju ffurmat minn għamla qisha koppla naturali għolja 35 metru (115-il pied) 'il fuq mill-artijiet baxxi tal-madwar. Din il-koppla ġiet imwittija b'mod artifiċjali mill-Maja. Matul il-perjodu Preklassiku u l-perjodu Klassiku, l-insedjament kien ikkonċentrat tul it-tarf tal-El Laberinto ''bajo'', u matul il-perjodu Klassiku l-istrutturi nbnew ukoll fuq l-art għolja u fuq il-gżejjer żgħar fejn kien jinħadem iż-żnied.<ref>Braswell et al. 2005, p. 167.</ref> Fil-bidu tas-seklu 21 iż-żona madwar Calakmul baqgħet mgħottija minn foresta densa.<ref>Braswell et al. 2005, p. 165.</ref> Matul l-ewwel millenju W.K. iż-żona kellha xita moderata u regolari, għalkemm kien hemm inqas ilma tal-wiċċ disponibbli minn iktar fin-Nofsinhar fil-Gwatemala. Calakumul issa tinsab fi ħdan ir-Riżerva ta' Bijosfera ta' Calakmul b'erja ta' 1,800,000 akru (7,300 km²). Iż-żona kkonservata fi ħdan ir-Riżerva ġiet stabbilita miċ-Ċentru ta' Investigazzjoni Storika u Soċjali tal-Università Awtonoma ta' Campeche (Centro de Investigaciones Historicas y Sociales de Universidad Autónomous de Campeche - CIHS/UAC).<ref>Folan, William J. "Calakmul." In Davíd Carrasco (ed). ''The Oxford Encyclopedia of Mesoamerican Cultures,'' Vol 1. New York: Oxford University Press, 2001. <nowiki>ISBN 9780195108156</nowiki>, 9780195188431.</ref> == Popolazzjoni u kobor == [[Stampa:The Emblem Glyph of the Kanul dynasty at Calakmul.png|daqsminuri|Il-glifika emblematika tad-dinastija Kanul f'Calakmul.]] Fil-aqwa tagħha matul il-perjodu Klassiku Aħħari, huwa stmat li l-belt kellha popolazzjoni ta' 50,000 abitant u kienet tkopri erja ta' iktar minn 70 kilometru kwadru (27 mil kwadru). Il-belt kienet il-[[belt kapitali]] ta' stat reġjonali kbir fi ħdan erja ta' madwar 13,000 kilometru kwadru (5,000 mil kwadru).<ref>Braswell et al. 2005, p. 171.</ref> Matul il-perjodu Klassiku Terminali, il-popolazzjoni tal-belt naqset b'mod drastiku u l-popolazzjoni rurali niżlet għal 10 % tal-livell preċedenti tagħha.<ref>Braswell et al. 2005, pp. 164, 188.</ref> Ġie kkalkulat li d-densità tal-popolazzjoni tal-perjodu Klassiku Aħħari ta' Calakmul kienet 1,000/km² (2,564/mil kwadru) fil-qalba tas-sit u 420/km² (1,076/ mil kwadru) fil-periferija (erja ta' 122 kilometru kwadru (47 mil kwadru).<ref>Braswell et al. 2005, p. 170.</ref> Calakmul tassew kienet belt urbana reali u mhux biss ċentru tal-elit imdawwar b'residenzi ordinarji. Il-qalba tas-sit ta' Calakmul fil-qedem kienet magħrufa bħala Ox Te' Tuun ("Tliet Ġebliet"), isem li jaf ingħata minħabba l-piramida trijadika tal-Istruttura 2. Ir-renju ta' Calakmul kien jinkludi 20 ċentru sekondarju, fosthom bliet kbar bħal La Muñeca, [[Naachtun]], [[Sasilha]], Oxpemul u [[Uxul]]. Ġie stmat li l-popolazzjoni totali ta' dawn iċ-ċentri sekondarji kienet tammonta għal 200,000 ruħ. Ir-renju kien jinkludi wkoll għadd kbir ta' siti terzjarji u kwaternarji, il-biċċa l-kbira minnhom żgħar u magħmula minn għadd ta' gruppi rranġati madwar btieħi jew spazji miftuħa, għalkemm hemm siti rurali ikbar ukoll li jinsabu tul irdumijiet fit-truf tal-''bajos'' li jinkludu tempji, palazzi u steli. Ġie kkalkulat li l-popolazzjoni rurali totali tar-renju kienet tammonta għal 1.5 miljun ruħ. Ġie kkalkulat li l-popolazzjoni sħiħa tar-renju ta' Calakmul, inkluż il-belt stess u l-popolazzjoni rurali fl-erja ta' 13,000 kilometru kwadru (5,000 mil kwadru) tal-istat reġjonali kienet tammonta għal 1.75 miljun ruħ fil-perjodu Klassiku Aħħari. Il-glifika emblematika ta' Calakmul għandha distribuzzjoni ikbar mill-glifika emblematika ta' kwalunkwe belt oħra tal-Maja. Il-glifika tinstab ukoll f'iktar kitbiet ġeroglifiċi minn kwalunkwe glifika emblematika oħra, inkluż dik ta' Tikal.<ref>Braswell et al. 2005, p. 162.</ref> Calakmul kienet tamministra dominju kbir immarkat minn distribuzzjoni estensiva tal-glifika emblematika tagħha tas-sinjal tar-ras tas-serp<ref>Schele u Freidel 1990, pp. 456–457 n.21.</ref>, li għandha tinqara bħala "Kaan".<ref>Nikolai Grube, "Hieroglyphs" in ''Divine Kings of the Rain Forest'' (Könemann, 2000), 115f; 120.</ref> Calakmul kienet is-sede tal-hekk imsejjaħ Renju tas-Serp.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 101, 104.</ref> Matul xi żminijiet il-belt kellha governanza fuq postijiet li kienu saħansitra 150 kilometru 'l bogħod. == Glifiċi emblematiċi == [[Stampa:Stele51CalakmulMuseum.JPG|daqsminuri|L-Istele 51 tas-731 W.K. turi lil Yuknoom Took' K'awiil.]] Fl-aqwa żmien ta' Calakmul fis-seklu 7, il-belt antika kienet magħrufa bħala "Kan". L-istat politiku Preklassiku fil-Baċir ta' Mirador kien juża t-titlu "Kan" ukoll. Hemm l-idea li wara l-kollass tal-istat ta' Mirador, ir-refuġjati tiegħu wettqu migrazzjoni lejn Calakmul fit-Tramuntana, fejn stabbilew "Kan" oħra. Madankollu, studji epigrafiċi tal-monumenti f'Calakmul juru li qabel is-seklu 7 W.K. l-emblema ta' Calakmul ma kellha xejn x'taqsam ma' serp, iżda ma' farfett il-lejl.<ref>Martin & Grube 2000 p. 113.</ref> Milli jidher il-belt antika kienet immexxija minn mexxejja differenti. Il-glifika emblematika ta' Kan, qabel ma ġiet assoċjata ma' Calakmul, instabet (darba) f'[[Dzibanché]], sit li jinsab iktar lejn il-Lvant. X'aktarx matul l-aħħar tas-seklu 6 u l-bidu tas-seklu 7, il-mexxejja ta' Dzibanché ttrasferew ruħhom f'Calakmul sabiex jistabbilixxu belt kapitali b'pożizzjoni iktar strateġika. Wara li l-poter ta' Calakmul tmermer fis-seklu 8, wara t-tmexxija ta' Yuknoom Took K'awiil, milli jidher l-emblema tal-farfett il-lejl reġgħet bdiet tintuża. Xorta waħda, għad hemm bosta inċertezzi u jeħtieġ li jsiru studji epigrafiċi ġodda għal iktar tagħrif.<ref>Martin, S. (2005). Of Snakes and Bats: Shifting Identities At Calakmul. The PARI Journal, 6(2), 5-15.</ref> == Storja == Calakmul għandha storja twila ta' okkupazzjoni u l-iskavi żvelaw evidenza mill-perjodu Preklassiku Nofsani sal-perjodu Postklassiku. In-network ta' toroq li kienu jikkollegaw lil Calakmul mal-bliet ta' El Mirador, Nakbe u El Tintal jissuġġerixxu rabtiet politiċi qawwijin bejn l-erbat ibliet li jaf bdew fil-perjodu Preklassiku, meta kemm Calakmul kif ukoll El Mirador kienu bliet importanti, u komplew fil-perjodu Klassiku meta Calakmul stess kienet l-iżjed belt setgħana fir-reġjun. Calakmul kienet waħda mill-ikbar bliet antiki u waħda mill-iżjed setgħana li qatt ġew żvelaw fl-artijiet baxxi tal-Maja.<ref>Martin & Grube 2000, p. 101. Braswell et al. 2005, p. 162.</ref> === Calakmul kontra Tikal === [[Stampa:Tikal mayan ruins 2009.jpg|daqsminuri|L-istorja taċ-ċivilizzazzjoni tal-Maja Klassika kienet iddominata mir-rivalità bejn in-networks opposti ta' alleanzi ta' Calakmul u ta' Tikal (fir-ritratt).]] L-istorja tal-perjodu Klassiku tal-Maja hija ddominata mir-rivalità bejn Tikal u Calakmul, imqabbla ma' taqbida bejn żewġ "superpotenzi" tal-Maja.<ref>Webster 2002, pp. 168-169.</ref> Iż-żminijiet iktar bikrija kienu jkunu ddominati minn belt ikbar unika u sal-perjodu Klassiku Bikri, Tikal kienet waslet biex tikseb din il-pożizzjoni wara d-dominanza ta' El Mirador fil-Preklassiku Aħħari u ta' Nakbe fil-Preklassiku Nofsani.<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 495.</ref> Madankollu, Calakmul kienet belt rivali b'riżorsi ekwivalenti li kienu jisfidaw is-supremazija ta' Tikal u fasslet strateġija sabiex tiċċirkondaha bin-network ta' alleati tagħha stess.<ref>Sharer & Traxler 2006, pp. 495-496.</ref> Mit-tieni nofs tas-seklu 6 W.K. sal-aħħar tas-seklu 7 W.K. Calakmul kisbet is-supremazija fuq Tikal għalkemm ma neħħietx il-poter ta' Tikal għalkollox u Tikal irnexxielha terġa' tirbaħ kontra Calakmul f'battalja deċiżiva li seħħet fis-695 W.K.<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 496.</ref> Nofs seklu wara, Tikal irnexxielha tirbaħ rebħiet maġġuri kontra l-iktar alleati importanti ta' Calakmul. Eventwalment iż-żewġt ibliet spiċċaw fix-xejn wara l-kollass mifrux tal-perjodu Klassiku tal-Maja.<ref name=":1">Sharer & Traxler 2006, p. 497.</ref> Ir-rivalità kbira bejn dawn iż-żewġt ibliet jaf kienet ibbażata fuq iktar mill-kompetizzjoni għar-riżorsi. L-istorja dinastika tagħhom tiżvela oriġini differenti u l-kompetizzjoni intensiva bejn dawn iż-żewġ potenzi jaf kellha bażi ideoloġika. Id-dinastija ta' Calakmul fl-aħħar mill-aħħar jidher li oriġinat mill-belt Preklassika kbira ta' El Mirador filwaqt li d-dinastija ta' Tikal kienet affettwata ferm mill-intervent tal-metropoli Messikana ċentrali 'l bogħod ta' [[Teotihuacan]]. Bi ftit eċċezzjonijiet, il-monumenti ta' Tikal u dawk tal-alleati tagħha jiffukaw ferm fuq mexxejja rġiel individwali filwaqt li l-monumenti ta' Calakmul u tal-alleati tagħha kienu jagħtu iktar prominenza lill-mexxejja nisa u spiss lit-tmexxija konġunta ta' re u ta' reġina.<ref name=":1" /> === Preklassiku === Calakmul diġà kienet belt kbira fil-perjodu Preklassiku.<ref>Martin & Grube 2000, p. 103.</ref> L-istorja bikrija ta' Calakmul mhix ċara, għalkemm instabet lista dinastika li tmur lura għall-antenati li mexxew il-belt. Din id-dinastija ġiet rikostruwita parzjalment mill-bċejjeċ taċ-ċeramika tal-perjodu Klassiku Aħħari mill-bliet Preklassiċi kbar ta' El Mirador u ta' Nakbe. Dan jaf ifisser li Calakmul fl-aħħar mill-aħħar wirtet l-awtorità politika tagħha minn waħda minn dawn il-bliet, u d-dinastija tagħha jaf oriġinat fil-Preklassiku Aħħari fil-Baċir ta' Mirador u mbagħad rilokat ruħha f'Calakmul fil-perjodu Klassiku wara l-kollass ta' dawn il-bliet.<ref>Martin & Grube 2000, p. 102. Sharer & Traxler 2006, p. 357.</ref> === Klassiku Bikri === [[Stampa:Calakmul - Stele on Base of Structure II.jpg|xellug|daqsminuri|L-Istele 43 tal-514, fil-perjodu Klassiku Bikri.]] Kemm Calakmul kif ukoll Tikal kienu bliet Preklassiċi kbar li baqgħu jeżistu fil-perjodu Klassiku. Testi ġeroglifiċi bikrin mill-isteli li nstabu fl-Istruttura 2 jirreġistraw l-inkurunament probabbli ta' re ta' Calakmul fl-411 W.K. u jirreġistraw ukoll mexxej mhux irjali tas-sit fil-514. Wara dan hemm diskrepanza fir-reġistri ġeroglifiċi ta' iktar minn seklu, għalkemm id-dinastija Kaan esperjenzat espansjoni kbira tal-poter tagħha matul dan iż-żmien. In-nuqqas ta' kitbiet imnaqqxa li jirreġistraw l-avvenimenti ta' dan il-perjodu jaf huwa dovut jew għall-fatt li d-dinastija Kaan kienet stabbilita xi mkien ieħor matul dan iż-żmien jew inkella għall-fatt li l-monumenti nqerdu iktar 'il quddiem.<ref>Folan et al. 1995a, p. 326.</ref> L-iżjed testi leġġibbli bikrin li jirreferu għar-rejiet tad-dinastija Kaan waslu mill-iskavi tal-belt kbira ta' Dzibanche f'[[Quintana Roo]], ferm iktar fit-Tramuntana minn Calakmul. Taraġ mimli ġeroglifiċi juri priġunieri marbuta ma' xulxin, l-ismijiet tagħhom u d-dati meta nqabdu, flimkien mal-isem tar-re Yuknoom Che'en I, għalkemm il-kuntest preċiż ta' isem ir-re mhuwiex ċar. Il-priġunieri jaf kienu l-vassalli tiegħu maqbuda minn xi għadu jew jaf kienu r-rejiet maqbuda mir-re ta' Calakmul. Id-dati mhumiex ċerti iżda tnejn minnhom jaf jirreferu għas-seklu 5 W.K. Is-sit ta' [[El Resbalón]] fil-qrib, f'Quintana Roo, fih test ġeroglifiku f'ordni mħallta li jinkludi data fil-529, li tindika li l-belt kienet taħt il-kontroll tad-dinastija Kaan.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 103-104.</ref> Sa nofs is-seklu 6 W.K. Calakmul kienet qed issawwar alleanza politika wiesgħa, u din l-attività wasslet biex il-belt tidħol f'kunflitt mal-belt kbira ta' Tikal. L-influwenza ta' Calakmul kienet testendi sew fil-Baċir ta' Petén; ir-re Tuun K'ab' Hix ta' Calakmul issorvelja l-inkurunament ta' Aj Wosal għat-tmexxija ta' Naranjo fil-546. Vassall ieħor ta' Tuun K'ab' Hix inqabad minn Yaxchilan fuq ix-xtut tax-xmara [[Usumacinta]] fil-537.<ref name=":0" /> Fil-561, ir-re issa magħruf bħala x-Xhud tas-Sema poġġa mexxej fis-sit ta' [[Los Alacranes]]. Ix-Xhud tas-Sema kellu rwol ewlieni fl-avvenimenti politiċi tar-reġjun tal-Maja. Huwa sar is-Sinjur ewlieni tal-belt ta' Caracol, fin-Nofsinhar ta' Naranjo, li qabel kienet vassall ta' Tikal. Fil-562, skont test danneġġat li nstab f'Caracol, ix-Xhud tas-Sema rebaħ kontra Tikal stess u ssagrifika lir-re tagħha Wak Chan K'awiil, u b'hekk temm dak l-arblu tad-dinastija rjali ta' Tikal. Din it-telfa katastrofika bdiet 130 sena ta' deklin għal Tikal, li jirriflettu perjodu estiż ta' dominanza ta' Calakmul. Dan l-avveniment jintuża bħala markatur li jaqsam il-perjodu Klassiku Bikri mill-perjodu Klassiku Aħħari. Ix-Xhud tas-Sema jissemma wkoll f'[[Okop]], sit ferm iktar fit-Tramuntana f'Quintana Roo. L-aħħar referenza għax-Xhud tas-Sema ssir f'Caracol u ġiet datata li saret fil-572. It-test huwa danneġġat iżda x'aktarx li jirreġistra l-mewt ta' dan ir-re setgħan.<ref>Miller 1999, p. 89.</ref> === Klassiku Aħħari === ==== Gwerra ma' Palenque ==== [[Stampa:Calakmul95.jpg|daqsminuri|243x243px|L-Istruttura 2 ta' Calakmul, waħda mill-ikbar strutturi fid-dinja tal-Maja, oriġinarjament inbniet fil-perjodu Preklasstiku u kompliet tintuża fil-perjodu Klassiku Aħħari.]] Minflok ix-Xhud tas-Sema malajr laħaq l-Ewwel Detentur tal-Mannara, li jissemma f'test minn Dzibanche li jiċċelebra tmiem il-K'atun tal-573. L-Ewwel Detentur tal-Mannara rrenja għal madwar sitt snin. Fil-579 Uneh Chan sar ir-re ta' Calakmul.<ref>Martin & Grube 2000, p. 105.</ref> Uneh Chan beda kampanja aggressiva fir-reġjun tal-Maja tal-Punent u attakka lil [[Palenque]] fit-23 ta' April 599 flimkien mal-alleat tiegħu Lakam Chak, il-mexxej tal-belt żgħira ta' Santa Elena li kienet tinsab 70 kilometru (43 mil) fil-Lvant ta' Palenque, rebaħ kontra r-reġina ta' Palenque Yohl Ik'nal u seraq ir-rikkezzi tal-belt.<ref>Martin & Grube 2000, p. 105, 159-160. Stuart & Stuart 2008, pp. 140-141, 143.</ref> It-telfa ġiet irreġistrata fuq sensiela ta' tarġiet ġeroglifiċi f'Palenque stess u l-avveniment beda perjodu twil ta' rivalità bejn iż-żewġ bliet.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 141.</ref> Ir-reġina Yohl Ik'nal ma nqatlitx fil-battalja u mexxiet għal diversi snin oħra, għalkemm x'aktarx kellha tagħti ġieħ lil Calakmul.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 142.</ref> Uneh Chan żamm l-alleanzi tiegħu mal-bliet fil-Lvant u fuq l-Istele 4 f'Caracol ġie rreġistrat avveniment li jinvolvi lir-re Yajaw Te' K'inich ta' dik il-belt li seħħ qabel il-583. Calakmul reġgħet serqet ir-rikkezzi ta' Palenque fis-7 ta' April 611 taħt it-tmexxija personali ta' Uneh Chan.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 105, 161. Stuart & Stuart 2008, p. 142.</ref> Palenque dak iż-żmien kienet immexxija mir-re Ajen Yohl Mat li kien kiseb xi tip ta' indipendenza minn Calakmul, u dan x'aktarx li wassal għall-invażjoni l-ġdida. Il-konsegwenzi diretti ta' din it-tieni rebħa fuq Palenque involvew il-mewt tal-iżjed żewġ persuni nobbli importanti tal-belt, Ajen Yohl Mat stess u Janab Pakal, membru għoli tal-familja rjali u possibbilment mexxej konġunt. Janab Pakal miet f'Marzu 612 u Ajen Yohl Mat miet ftit xhur wara. Il-mewt tagħhom daqstant malajr wara li nsterqu r-rikkezzi tal-belt tissuġġerixxi li mewthom kienet marbuta direttament mat-trijonf ta' Calakmul.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 145.</ref> Palenque ġarrbet tnaqqis kbir fil-ġid tagħha wara din id-data qabel ma rnexxielha tirkupra mill-gwerra diżastruża kontra Calakmul. Il-gwerer kontra Palenque jaf saru minn Uneh Chan sabiex jaħtaf il-kontroll tar-rotot kummerċjali għonja li kienu jgħaddu mir-reġjun tal-Maja tal-Punent.<ref>Stuart & Stuart 2008, p. 143.</ref> ==== Ribelljoni f'Naranjo ==== Ir-re Yuknoom Chan ta' Calakmul issorvelja avveniment f'Caracol fis-619.<ref name=":2">Martin & Grube 2000, p. 106.</ref> L-Istele 22 f'Caracol tirreġistra l-inkurunament ta' Tajoom Uk'ab' K'ak' fuq it-tron ta' Calakmul fis-622. Żewġ steli ttellgħu f'Calakmul fis-623 iżda t-testi tagħhom ittieklu wisq biex wieħed ikun jista' jasal għall-ismijiet tal-koppja rjali involuta. Għall-ħabta ta' dan iż-żmien, Naranjo, vassall ta' Calakmul, ma baqgħetx alleata tal-belt meta r-re tagħha Aj Wosal miet ftit wara li miet Uneh Chan ta' Calakmul. Naranjo kienet indipendenti minn Calakmul mill-inqas sas-626, meta ġarrbet telfa darbtejn kontra Caracol u Yuknoom Chan jaf kien qed jipprova jerġa' jġib lil Naranjo taħt il-kontroll ta' Calakmul. It-tentattivi tiegħu ntemmu b'mewtu fis-630. Fis-631 Yuknoom Head, ir-re l-ġdid ta' Calakmul, finalment reġa' kiseb il-kontroll ta' Naranjo. It-testi jirreġistraw li r-re ta' Naranjo diġà kien ittieħed bħala priġunier f'Calakmul dakinhar li l-belt tiegħu ġarrbet it-telfa u l-piena tiegħu dakinhar stess tiġi deskritta bit-terminu ''k'uxaj'' (/k’uːˈʃäχ/) li tfisser "torturat" jew "mikul". Yuknoom Head ħakem belt oħra f'Marzu 636, għalkemm is-sit eżatt mhuwiex magħruf.<ref name=":2" /> ==== Apoġew ==== Id-dinastija Kaan oriġinarjament ma kinitx stabbilita f'Calakmul iżda ġiet rilokata hemmhekk fis-seklu 7 minn belt oħra.<ref>Martin, Simon (2005). "Of Snakes and Bats: Shifting Identities at Calakmul". ''PARI Journal''. '''6''' (2): 5–15.</ref><ref>{{Ċita web|url=https://mayadecipherment.com/2012/06/30/notes-on-a-new-text-from-la-corona/|titlu=Notes on a New Text from La Corona|kunjom=Stuart|isem=David|data=2012-06-30|sit=Maya Decipherment|lingwa=en-US|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Calakmul esperjenzat l-ikbar kisbiet tagħha matul ir-renju tar-re Yuknoom Che'en II, li xi kultant jissejjaħ Yuknoom il-Kbir mill-istudjużi.<ref name=":3">Martin & Grube 2000, p. 108.</ref> Yuknoom Che'en II kellu 36 sena meta ġie inkurunat fuq it-tron ta' Calakmul fis-636. Żieda sinifikanti fil-produzzjoni tal-isteli fil-belt bdiet mar-renju tiegħu u r-re kkummissjona 18-il stele. Yuknoom Che'en II x'aktarx li kien responsabbli għall-kostruzzjoni tal-kumplessi tal-palazzi li jiffurmaw il-parti l-kbira tal-qalba tas-sit.<ref name=":3" /> ===== Calakmul u Dos Pilas ===== [[Stampa:Messico, maya, piatto da calakmul, 600-800 ca..JPG|daqsminuri|Platt taċ-ċeramika ta' Calakmul tas-600-800 W.K.]] Fis-629 Tikal kienet stabbiliet lil Dos Pilas fir-reġjun ta' Petexbatún, xi 110 kilometri (68 mil) fil-Lbiċ, bħala stazzjonament militari sabiex tikkontrolla l-kummerċ tul ix-xmara Pasión.<ref>Salisbury et al. 2002, p. 1.</ref> B'alaj Chan K'awiil ġie inkurunat bħala mexxej tal-istazzjonament il-ġdid meta kellu erba' snin, fis-635, u għal bosta snin kien vassall leali u ġġieled għal ħuh, ir-re ta' Tikal. Fis-648 Calakmul attakkat lil Dos Pilas u kisbet rebħa kbira u l-mewt ta' re ta' Tikal.<ref>Salisbury et al. 2002, pp. 2-3.</ref> B'alaj Chan K'awiil inqabad minn Yuknoom Che'en II iżda, minflok ġie ssagrifikat, reġa' tpoġġa fuq it-tron bħala vassall tar-re ta' Calakmul, attakka lil Tikal fis-657, u ġiegħel lil Nuun Ujol Chaak, ir-re ta' Tikal ta' dak iż-żmien, jabbanduna l-belt temporanjament.<ref>Sharer & Traxler 2006, p. 387.</ref> L-ewwel żewġ mexxejja ta' Dos Pilas baqgħu jużaw il-glifika emblematika ta' Mutal ta' Tikal, u x'aktarx li ħassew li kellhom jedd leġittimu għat-tron ta' Tikal stess.<ref>Salisbury et al. 2002, p. 2. Sharer & Traxler 2006, p. 387.</ref> Għal xi raġuni, B'alaj Chan K'awiil ma sarx il-mexxej il-ġdid ta' Tikal; minflok baqa' f'Dos Pilas. Tikal ikkontroattakkat lil Dos Pilas fis-672, u B'alaj Chan K'awiil ġie eżiljat għal ħames snin.<ref>Webster 2002, p. 276.</ref> Calakmul ipprovat tiċċirkonda lil Tikal fi ħdan żona ddominata mill-alleati tagħha, bħal El Peru, Dos Pilas u Caracol. Fis-677 Calakmul ikkontroattakkat lil Dos Pilas, keċċiet lil Tikal u reġgħet inkurunat lil B'alaj Chan K'awiil fuq it-tron. Fis-679 Dos Pilas, x'aktarx megħjuna minn Calakmul, kisbet rebħa importanti kontra Tikal, u hemm deskrizzjoni ġeroglifika tal-battalja li tiddeskrivi t-tixrid tad-demm u l-imwiet.<ref>Hammond 2000, p. 220.</ref> L-għawġ kompla fil-Lvant, b'kunflitt imġedded bejn Naranjo u Caracol. Naranjo rebħet għalkollox kontra Caracol fis-680 iżda d-dinastija ta' Naranjo għebet fi żmien sentejn u bint B'alaj Chan K'awiil stabbiliet dinastija ġdida hemmhekk fis-682, li jindika li x'aktarx Calakmul kienet intervjeniet b'mod deċiżiv biex tqiegħed vassall fuq it-tron. Il-patrunaġġ ta' Yuknoom Che'en II bħala Sinjur hija rreġistrata f'firxa ta' bliet importanti, inkluż El Peru fejn issorvelja l-inkurunazzjoni ta' K'inich B'alam bħala re u fejn saħħaħ ir-rabta biż-żwieġ ta' prinċipessa ta' Calakmul ma' re. Il-poter ta' Calakmul kien estiż saħansitra sax-xatt tat-Tramuntana tal-Lag ta' Petén Itzá, fejn Motul de San José ġie rreġistrat bħala l-vassall tagħha fis-seklu 7, għalkemm kienet allinjata tradizzjonalment ma' Tikal.<ref>Reents-Budet et al. 2007, p. 1421. Martin & Grube 2000, pp. 45-46.</ref> Yuknoom Che'en II ggarantixxa l-lealtà ta' tliet ġenerazzjonijiet ta' rejiet f'[[Cancuen]], 245 kilometru (152 mil) fin-Nofsinhar, u ssorvelja l-inkurunazzjoni ta' mill-inqas tnejn minnhom, fis-656 u fis-677. Ir-re Yuknoom Che'en II kien involut, direttament jew indirettament, fl-inkurunazzjoni ta' re f'[[Moral]] fil-Punent f'[[Tabasco]] u wieħed mill-persuni nobbli ta' Yuknoom issorvelja ritwal f'[[Piedras Negras]] tul ix-xatt tal-[[Gwatemala]] tax-xmara Usumacinta. Yuknoom Che'en II miet meta kellu xi tmenin sena, x'aktarx fil-bidu tas-686. Meta miet, Calakmul kienet l-iżjed belt setgħana fl-artijiet baxxi ċentrali tal-Maja.<ref>Martin & Grube 2000, p. 109.</ref> Yuknoom Yich'aak K'ak' laħaq wara Yuknoom Che'en II u l-inkurunazzjoni tiegħu fit-3 ta' April 686 ġiet irreġistrata fuq il-monumenti ta' Dos Pilas u ta' El Peru. Huwa twieled fis-649 u x'aktarx li kien iben il-predeċessur tiegħu. Diġà kellu kariga għolja qabel ma sar re u jaf kien responsabbli għas-suċċessi l-kbar tal-aħħar parti tar-renju ta' Yuknoom Che'en II. Huwa żamm il-lealtà ta' K'inich B'alam ta' El Peru u ta' B'alaj Chan K'awiil ta' Dos Pilas u kiseb dik ta' K'ak' Tiliw Chan Chaak fis-693, meta ġie inkurunat fuq it-tron ta' Naranjo meta kellu ħames snin.<ref>Martin & Grube 2000, p. 110.</ref> Madankollu, it-testi fuq il-monumenti skolpiti ma jiżvelawx il-kumplessità sħiħa tal-attività diplomatika, li toħroġ tassew fid-dieher permezz ta' vażun impitter taċ-ċeramika minn Tikal, li turi ambaxxatur tar-re ta' Calakmul għarkopptejh quddiem ir-re inkurunat ta' Tikal u jagħtih ġieħ. Erba' snin wara biss, f'Awwissu 695, iż-żewġ stati reġgħu kienu fi gwerra. Yuknoom Yich'aak K'ak' mexxa l-ġellieda tiegħu kontra Jasaw Chan K'awiil I f'battalja katastrofika li wasslet għat-telfa ta' Calakmul u għall-qbid tax-xbieha tad-divinità ta' Calakmul imsejħa Yajaw Maan.<ref>Martin & Grube 2000, pp. 110-111.</ref> Mhuwiex magħruf x'sar minn Yuknoom Yich'aak K'ak'; [[skultura]] tal-istukko minn Tikal turi priġunier u r-re jissemma fil-kitba ta' akkumpanjament iżda mhuwiex ċert jekk il-priġunier u r-re humiex l-istess persuna. Dan l-avveniment immarka t-tmiem tal-apoġew ta' Calakmul, l-attività diplomatika għebet u inqas bliet bdew jirrikonoxxu r-re ta' Calakmul. Ma hemm l-ebda stele wieqfa fil-qalba tas-sit li tirreġistra lil Yuknoom Yich'aal K'ak, għalkemm hemm uħud fil-Grupp tal-Grigal u żewġ steli mkissrin ġew midfuna fl-Istruttura 2.<ref>Martin & Grube 2000, p. 111.</ref> ==== Rejiet ta' wara ==== Il-mexxej li jmiss ta' Calakmul, magħruf bħala Dinja Maqsuma, jissemma fuq par għadmiet imnaqqxin fil-qabar tar-re ta' Tikal, Jasaw Chan K'awiil I. Dan kien qed jirrenja minn Novembru 695 iżda mhuwiex magħruf jekk kienx membru leġittimu tad-dinastija ta' Calakmul jew jekk sempliċement tpoġġa minn Tikal.<ref>Martin & Grube 2000, p. 112.</ref> Ir-re magħruf li jmiss uża għadd ta' varjanti ta' ismijiet, u jissemma b'segmenti differenti ta' ismijiet fi ħdan Calakmul u lil hinn minnha. Interpretazzjoni parzjali ta' ismu hija Yuknoom Took' K'awiil. Dan tella' seba' steli biex jiċċelebra avveniment kalendarju fis-702 u jissemma f'Dos Pilas f'dik is-sena, li x'aktarx turi li Dos Pilas kienet għadha vassall ta' Calakmul. El Peru baqgħet ukoll vassall u Yuknoom Took' K'awiil inkuruna re ġdid hemmhekk f'data mhux magħrufa. [[La Corona]] ngħatat reġina minn Yuknoom Took'. Naranjo baqgħet leali wkoll. Yuknoom Took' K'awiil ikkummissjona seba' steli oħra sabiex jimmarka tmiem il-K'atun tas-731. Telfa oħra mġarrba kontra Tikal ġiet irreġistrata fuq artal skolpit f'dik il-belt, li x'aktarx imur lura għal xi żmien bejn is-733 u s-736, fejn jidher re maqbud minn Calakmul u probabbilment l-ismijiet ta' Yuknoom Took' K'awiil.<ref>Martin & Grube 2000, p. 113.</ref> ===== Calakmul u Quiriguá ===== [[Stampa:Calakmul Wall Painting.jpg|daqsminuri|248x248px|Dettall ta' affresk ta' Calakmul.]] Wara dan, l-istorja rreġistrata ta' Calakmul hija pjuttost vaga, kemm minħabba l-istat tal-monumenti fil-belt stess kif ukoll minħabba l-preżenza politika mnaqqsa tagħha fuq livell usa' tal-Maja.<ref>Martin & Grube 2000, p. 114.</ref> Wamaw K'awiil jissemma f'[[Quiriguá]] fil-periferija tan-Nofsinhar tal-Mesoamerka. Quiriguá tradizzjonalment kienet vassall tal-ġar tagħha fin-Nofsinhar, Copán, u fis-724 Uaxaclajuun Ub'aah K'awiil, ir-re ta' Copán, inkuruna lil K'ak' Tiliw Chan Yopaat fuq it-tron ta' Quiriguá bħala l-vassall tiegħu.<ref>Drew 1999, p. 241. Looper 2003, p. 79.</ref> Sas-734 K'ak' Tiliw Chan Yopaat kien wera li ma kienx baqa' leali lejn Copán meta beda jirreferi għalih innifsu bħala ''k'ul ahaw'', jiġifieri sinjur sagru, minflok it-terminu inferjuri ''ahaw'', jiġifieri sinjur subordinat; fl-istess żmien beda juża l-glifika emblematika ta' Quiriguá tiegħu stess.<ref>Drew 1999, p. 241.</ref> Dan l-att lokali ta' ribelljoni jidher li kien parti mit-taqbida politika ikbar bejn Tikal u Calakmul. Fis-736, sentejn biss wara, K'ak' Tiliw Chan Yopaat laqa' żjara ta' Wamaw K'awiil ta' Calakmul, filwaqt li Copán kienet waħda mill-eqdem alleati ta' Tikal. It-twaqqit ta' din iż-żjara mir-re ta' Calakmul hija ferm sinifikanti, għaliex inzertat bejn l-inkurunazzjoni ta' K'ak' Tiliw Chan Yopaat fuq it-tron ta' Quiriguá bħala vassall ta' Copán u r-ribelljoni sfaċċata li seħħet wara. Dan jissuġġerixxi sew li Calakmul sponsorjat ir-ribelljoni ta' Quiriguá sabiex iddgħajjef lil Tikal u tikseb aċċess għar-rotta kummerċjali rikka tal-Wied ta' Motagua.<ref>Looper 2003, p. 79. Sharer & Traxler 2006, p. 482.</ref> X'aktarx li l-kuntatt ma' Calakmul kien inbeda ftit wara li K'ak' Tiliw Chan Yopaat tela' fuq it-tron.<ref>Looper 2003, p. 79.</ref> Fis-738 K'ak' Tiliw Chan Yopaat ħataf lir-re setgħan iżda anzjan ta' Copán, Uaxaclajuun Ub'aah K'awiil.<ref>Webster 2002, p. 300. Drew 1999, p. 240.</ref> Kitba mnaqqxa f'Quiriguá, għalkemm diffiċli biex tinterpretaha, tissuġġerixxi li l-ħtif seħħ fis-27 ta' April 738, meta Quiriguá ħatfet u ħarqet ix-xbihat tal-[[injam]] tad-divinitajiet patruni ta' Copán.<ref>Looper 2003, p. 78.</ref> Ir-re maħtuf ittieħed lura f'Quiriguá u fit-3 ta' Mejju 738 ġie maqtul b'qtugħ ir-ras f'ritwal pubbliku.<ref>Miller 1999, pp. 134–135. Looper 2003, p. 76.</ref> Fil-perjodu Klassiku Aħħari, l-alleanza ma' Calakmul sikwit ġiet assoċjata mal-wegħda ta' appoġġ militari. Il-fatt li Copán, belt ferm iktar b'saħħitha minn Quiriguá, ma rnexxilhiex tirritalja kontra l-eks vassall tagħha jimplika li beżgħet mill-intervent militari ta' Calakmul. Calakmul stess kienet biżżejjed 'il bogħod minn Quiriguá li K'ak' Tiliw Chan Yopaat ma beżax li jaqa' direttament taħt is-setgħa tagħha bħala stat vassall sħiħ, anke jekk x'aktarx li Calakmul bagħtet xi ġellieda biex tgħin fit-telfa ta' Copán. Minflok, l-alleanza milli jidher kienet waħda ta' vantaġġi reċiproċi: Calakmul irnexxielha ddgħajjef alleat setgħan ta' Tikal filwaqt li Quiriguá kisbet l-indipendenza tagħha.<ref>Looper 1999, p. 271. Looper 2003, p. 81.</ref> ==== Kollass ==== Ħames steli kbar ittellgħu fis-741, għalkemm isem ir-re responsabbli ma jinqarax fuq il-ħamsa li huma u tlaqqam bħala l-Mexxej Y. Il-preżenza ta' Calakmul fir-reġjun usa' tal-Maja kompliet tmajna bit-telfa li ġarrbu żewġ alleati kbar tal-belt kontra Tikal. El Peru tilfet fis-743 u Naranjo tilfet sena wara. Dan irriżulta fil-kollass finali tan-network ta' alleanzi ta' Calakmul li xi darba kien daqstant setgħan, filwaqt li Tikal reġgħet kisbet poter kbir.<ref name=":4">Martin & Grube 2000, p. 115.</ref> Fis-751 il-Mexxej Z tella' stele li qatt ma tlestiet, flimkien ma' oħra bir-ritratt ta' reġina. Taraġ bil-ġeroglifiċi jsemmi lil xi ħadd imsejjaħ B'olon K'awiil bejn wieħed u ieħor fl-istess żmien. B'olon K'awiil kien re sas-771 meta tella' żewġ steli u ssemma f'Toniná fis-789. Is-siti fit-Tramuntana ta' Calakmul esperjenzaw tnaqqis fl-influwenza tagħha sa dan iż-żmien, u tfaċċaw stili arkitettoniċi ġodda influwenzati minn siti ferm iktar fit-Tramuntana fil-[[Peniżola]] tal-Yucatan.<ref name=":4" /> Fis-790 inbena monument għalkemm isem il-mexxej responsabbli ma ġiex ippreservat. Fit-800 inbnew tnejn oħra u fit-810 inbnew tlieta oħra. L-ebda monument ma nbena biex ifakkar it-tmiem importanti tal-Bak'tun tat-830 u jista' jkun li l-awtorità politika kienet diġà kkrollat sa dak iż-żmien. Bliet importanti bħal Oxpemul, [[Nadzcaan]] u La Muñeca li xi darba kienu vassalli ta' Calakmul, issa kienu qed itellgħu l-monumenti tagħhom stess, fejn qabel ma tantx kienu tellgħu wisq; uħud minnhom baqgħu jipproduċu monumenti ġodda saħansitra sat-889. Dan kien proċess parallel għall-avvenimenti li seħħew f'Tikal. Madankollu, hemm evidenza b'saħħitha ta' preżenza tal-elit fil-belt sad-900 W.K., u possibbilment anke wara.<ref name=":4" /> Fit-849, Calakmul issemmiet f'[[Seibal]] fejn mexxej jismu Chan Pet attenda ċ-ċerimonja ta' tmiem il-K'atun; ismu jaf ġie rreġistrat ukoll fuq biċċa ċeramika miksura f'Calakmul stess. Madankollu, wisq probabbli Calakmul ma kinitx għadha teżisti bħala stat importanti sa dan iż-żmien. L-aħħar mewġa ta' attivitajiet seħħet fl-aħħar tas-seklu 9 jew fil-bidu tas-seklu 10. Stele ġdida ttellgħet, għalkemm id-data tirreġistra biss il-jum, mhux id-data sħiħa. Il-jum irreġistrat jaf kien fit-899 jew fid-909, wisq probabbli din tal-aħħar. Hemm ftit monumenti li nbnew saħansitra wara, għalkemm l-istil tagħhom huwa pjuttost grezz, u jirrappreżentaw l-isforzi tal-kumplament ta' popolazzjoni li ppruvat iżżomm it-tradizzjoni Klassika tal-Maja. Anke l-kitbiet imnaqqxa fuq dawn il-monumenti huma imitazzjonijiet bla sens tal-kitba ġeroglifika tal-imgħoddi.<ref name=":4" /> Il-bċejjeċ taċ-ċeramika li jmorru lura għall-perjodu Klassiku Terminali mhumiex komuni 'l barra mill-qalba tas-sit, u dan jissuġġerixxi li l-popolazzjoni tal-belt kienet ikkonċentrata fiċ-ċentru tal-belt fl-aħħar fażi tal-okkupazzjoni ta' Calakmul. Il-maġġoranza tal-popolazzjoni li kienet għadha ħajja x'aktarx li kienet tikkonsisti minn nies ordinarji li kienu okkupaw l-arkitettura tal-elit tal-qalba tas-sit, iżda t-tlugħ kontinwu ta' steli sal-bidu tas-seklu 10 u l-preżenza ta' oġġetti importati ta' status għoli bħal metall, ossidjana, ġada u qxur tal-baħar, jindikaw okkupazzjoni kontinwa minn xi familja rjali sal-abbandun finali tal-belt. Il-Maja ta' Kejache li jitkellmu bil-lingwa Maja tal-Yucatan u li għexu fir-reġjun għall-ħabta tal-kuntatt mal-Ispanjoli fil-bidu tas-seklu 16 jaf kienu d-dixxendenti tal-abitanti ta' Calakmul.<ref>Rice u Rice 2005, p. 152.</ref> === Storja moderna === Calakmul ġiet irrapportata għall-ewwel darba minn Cyrus Lundell fl-1931. Sena wara huwa informa lil Sylvanus Morley bl-eżistenza tas-sit u bil-preżenza ta' iktar minn 60 stele. Morley żar il-fdalijiet hu stess f'isem l-Istitut ta' Carnegie ta' Washington fl-1932. Fis-snin 30 tas-seklu 20 saru stħarriġiet li mmappjaw il-qalba tas-sit u li rreġistraw 103 steli. L-investigazzjonijiet waqfu fl-1938 u l-arkeologi ma reġgħux lura fis-sit qabel l-1982 meta [[William J. Folan]] mexxa proġett f'isem l-Università Awtonoma ta' Campeche, u baqa' jaħdem f'Calakmul sal-1994. F'Calakmul attwalment qed isir proġett fuq skala kbira tal-Istitut Nazzjonali tal-Antropoloġija u l-Istorja (INAH) taħt it-tmexxija ta' Ramón Carrasco. == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:Calakr4.jpg|daqsminuri|278x278px|L-Istruttura I.]] Il-Belt Antika tal-Maja u l-Foresti Tropikali Protetti ta' Calakmul ġew iddeżinjati bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-2002 u fl-2014 saret modifika fiż-żona ta' lqugħ tas-sit.<ref name=":5">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1061/|titlu=Ancient Maya City and Protected Tropical Forests of Calakmul, Campeche|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' sitt kriterji tal-għażla [[Kultura|kulturali]] u naturali tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-'''kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; il-'''kriterju (ix)''' "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta proċessi ekoloġiċi u bijoloġiċi kontinwi sinifikanti fl-evoluzzjoni u fl-iżvilupp ta' ekosistemi u ta' komunitajiet ta' pjanti u ta' annimali terrestri, tal-ilma ħelu, kostali u tal-baħar"; u l-'''kriterju (x)''' "Post fejn hemm l-iktar ħabitats naturali importanti u sinifikanti għall-konservazzjoni fil-post tad-diversità bijoloġika, inkluż fejn hemm speċijiet mhedda ta' valur universali straordinarju mill-perspettiva tax-xjenza jew tal-konservazzjoni".<ref name=":5" /> == Biblijografija == * Braswell, Geoffrey E.; Gunn, Joel D.; Dominguez Carrasco, María del Rosario; Folan, William J.; Fletcher, Laraine A.; Morales López, Abel; Glascock, Michael D. (2005). "Defining the Terminal Classic at Calakmul, Campeche". In Arthur A. Demarest; Prudence M. Rice; Don S. Rice (eds.). The Terminal Classic in the Maya lowlands: Collapse, transition, and transformation. Boulder: University Press of Colorado. pp. 162–194. <nowiki>ISBN 0-87081-822-8</nowiki>. OCLC 61719499. * Domínguez, María del Rosario; William J. Folan (1996). J.P. Laporte; H. Escobedo (eds.). "Calakmul, México: Aguadas, bajos, precipitación y asentamiento en el Petén Campechano" (PDF). IX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 1995 (bl-Ispanjol). Guatemala: Museo Nacional de Arqueología y Etnología: 147–173. * Drew, David (1999). The Lost Chronicles of the Maya Kings. [[Londra]]: Weidenfeld & Nicolson. <nowiki>ISBN 0-297-81699-3</nowiki>. OCLC 43401096. * Fahsen, Federico (2002). "Rescuing the Origins of Dos Pilas Dynasty: A Salvage of Hieroglyphic Stairway #2, Structure L5-49". The Foundation Granting Department: Reports Submitted to FAMSI. Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies, Inc. (FAMSI). * Folan, William S.; Joyce Marcus; Sophia Pincemin; Maria del Rosario Dominguez Carrasco; Loraine Fletcher & Abel Morales Lopez (December 1995a). "Calakmul: New Data from an Ancient Maya Capitol in Campeche, Mexico". Latin American Antiquity. 6 (4): 310–334. doi:10.2307/971834. JSTOR 971834. * Folan, William J.; Joyce Marcus; W. Frank Miller (1995b). "Verification of a Maya Settlement Model through Remote Sensing". Cambridge Archaeological Journal. Cambridge University Press. 5 (2): 277–283. doi:10.1017/S0959774300015067. * Folan, William J. (2001). ""Calakmul"". In Davíd Carrasco (ed.). The Oxford Encyclopedia of Mesoamerican Cultures, Vol. I, [[Belt ta' New York|New York]]: Oxford University Press. <nowiki>ISBN 9780195108156</nowiki>. OCLC 1169898498. * Hammond, Norman (2000). "The Maya Lowlands: Pioneer Farmers to Merchant Princes". In Richard E.W. Adams; Murdo J. Macleod (eds.). The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas, Vol. II: Mesoamerica, part 1. Cambridge, UK: Cambridge University Press. pp. 197–249. <nowiki>ISBN 0-521-35165-0</nowiki>. OCLC 33359444. * Looper, Matthew G. (2003). Lightning Warrior: Maya Art and Kingship at Quirigua. Linda Schele series in Maya and pre-Columbian studies. Austin: University of Texas Press. <nowiki>ISBN 0-292-70556-5</nowiki>. OCLC 52208614. * Martin, Simon (October 2005), "Recently Uncovered Murals and Facades at Calakmul", The Maya Mural Symposium * Martin, Simon; Nikolai Grube (2000). Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya. London and New York: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 0-500-05103-8</nowiki>. OCLC 47358325. * Miller, Mary Ellen (1999). Maya Art and Architecture. London and New York: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 0-500-20327-X</nowiki>. OCLC 41659173. * Reents-Budet, Dorie; Antonia E. Foias; Ronald L. Bishop; M. James Blackman & Stanley Guenter (2007). J.P. Laporte; B. Arroyo & H. Mejía (eds.). "Interacciones políticas y el Sitio Ik' (Motul de San José): Datos de la cerámica" (PDF). XX Simposio de Investigaciones Arqueológicas en Guatemala, 2006 (bl-Ispanjol). Museo Nacional de Arqueología y Etnología, Guatemala: 1416–1436. * Rice, Prudence M.; Don S. Rice (2005). "Sixteenth- and Seventeenth-Century Maya Political Geography". In Susan Kepecs; Rani T. Alexander (eds.). The Postclassic to Spanish-Era Transition in Mesoamerica: Archaeological Perspectives. Albuquerque, New Mexico, USA: University of New Mexico Press. <nowiki>ISBN 9780826337399</nowiki>. OCLC 60550555. * Salisbury, David; Mimi Koumenalis; Barbara Moffett (2002). "Newly revealed hieroglyphs tell story of superpower conflict in the Maya world" (PDF). Exploration: The Online Research Journal of Vanderbilt University. Nashville, TN: Vanderbilt University Office of Science and Research Communications. OCLC 50324967. * Schele, Linda; David Freidel (1990). A Forest of Kings: The Untold Story of the Ancient Maya. New York: William Morrow and Company. <nowiki>ISBN 0-688-11204-8</nowiki>. OCLC 24501607. * Sharer, Robert J.; Loa P. Traxler (2006). The Ancient Maya (6th (fully revised) ed.). Stanford, CA: Stanford University Press. <nowiki>ISBN 0-8047-4817-9</nowiki>. OCLC 57577446. * Stuart, David; George Stuart (2008). Palenque: Eternal City of the Maya. Londra: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 978-0-500-05156-6</nowiki>. OCLC 227016561. * Webster, David L. (2002). The Fall of the Ancient Maya: Solving the Mystery of the Maya Collapse. Londra: Thames & Hudson. <nowiki>ISBN 0-500-05113-5</nowiki>. OCLC 48753878. == Iktar qari == * Boucher Le Landais, Sylviane (Jul–Aug 2014). "Vasijas estilo códice de Calakmul: Narraciones mitológicas y contextos arqueológicos". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). [[Belt tal-Messiku]], il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 58–65. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Carrasco, Ramón; María Cordeiro (2014). "El origen de la montaña". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 41–45. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Carrasco, Ramón; María Cordeiro (2014). "Chick Naab: La pintura mural de Calakmul". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 46–51. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Salvador Rodríguez, Eduardo (Jul–Aug 2014). "La ciudad de Calakmul". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 28–35. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Valencia Rivera, Rogelio; Octavio Q. Esparza Olguín (Jul–Aug 2014). "La conformación política de Calakmul durante el Clásico Temprano". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 36–40. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. * Zimmermann, Mario (2014). "Los nuevos hallazgos en la Estructura III". Arqueología Mexicana (bl-Ispanjol). Belt tal-Messiku, il-Messiku: Editorial Raíces. XXII (128): 52–57. ISSN 0188-8218. OCLC 29789840. == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Siti arkeoloġiċi]] [[Kategorija:Tempji]] [[Kategorija:Maja]] [[Kategorija:Messiku]] q2606jlpm7nc4ggmxudbiexf8gbmyxl 0 28821 279175 2022-08-16T13:23:29Z Trigcly 17859 Kontenut, infobox, kwotazzjonijiet u ħoloq wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Agostino Carracci''' (jew '''Caracci'''; twieled fis-16 ta' Awwissu 1557 – miet fit-22 ta' Marzu 1602) kien pittur, litografu, disinjatur tat-tapizzeriji u [[għalliem]] tal-[[arti]] [[Italja|Taljan]]. Flimkien ma' ħuh, [[Annibale Carracci]], u kuġinuh, [[Ludovico Carracci]], huwa kien wieħed mill-fundaturi tal-''Accademia degli Incamminati'' (l-Akkademja tal-Progressivi) f'[[Bolonja|Bologna]]. Din l-akkademja tat-tagħlim kienet tippromwovi t-tpinġija u l-[[pittura]] li l-Carracci kienu jenfasizzaw li kellha tinbet mill-ħajja. Kienet tippromwovi tendenzi progressivi fl-arti u kienet reazzjoni għad-distorsjoni Manjerista tal-[[anatomija]] u tal-ispazju.<ref>{{Ċita web|url=https://www.getty.edu/art/collection/person/103JXR|titlu=Agostino Carracci (The J. Paul Getty Museum Collection)|sit=The J. Paul Getty Museum Collection|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> L-akkademja għenet biex tagħti spinta lill-pitturi tal-Iskola ta' Bologna sabiex isiru prominenti. == Ħajja == Agostino Carracci twieled f'Bologna u kien iben [[ħajjat]]. Huwa kien ħu l-kbir Annibale Carracci u l-kuġin ta' Ludovico Carracci. Inizjalment tħarreġ bħala [[arġentier (tad-deheb)]]. Iktar 'il quddiem studja l-[[pittura]], l-ewwel ma' [[Prospero Fontana]], li kien l-imgħallem ta' Ludovico, u mbagħad ma' [[Bartolomeo Passarotti]]. Huwa vvjaġġa lejn [[Parma]] biex jistudja x-xogħlijiet ta' [[Antonio da Correggio|Correggio]]. Akkumpanjat minn ħuh Annibale, huwa qatta' żmien twil f'[[Venezja]], fejn tħarreġ bħala [[inċiżur]] mar-rinomat [[Cornelis Cort]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.newadvent.org/cathen/03374c.htm|titlu=CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Carracci|sit=www.newadvent.org|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Mill-1574 huwa ħadem bħala inċiżur ta' riproduzzjonijiet, u kkopja x-xogħlijiet ta' mgħallma tas-seklu 16 bħal [[Federico Barocci]], [[Tintoretto]], [[Antonio Campi]], [[Veronese]] u Correggio. Huwa pproduċa wkoll xi litografiji oriġinali, inkluż żewġ inċiżjonijiet. Huwa vvjaġġa lejn Venezja (1582, 1587–1589) u lejn Parma (1586–1587). Flimkien ma' Annibale u Ludovico, huwa ħadem f'Bologna fuq iċ-ċikli ta' affreski fil-Palazzo Fava (''Ġrajjiet ta' Jason u Medea'', 1584) u fil-Palazzo Magnani (''Ġrajjiet ta' Romulu'', 1590–1592). Fl-1592 huwa pitter ukoll it-''Tqarbina ta' [[San Ġlormu]]'', li issa tinsab fil-Pinakoteka ta' Bologna u li titqies bħala l-kapulavur tiegħu. Fl-1620, [[Giovanni Lanfranco]], student tal-Carracci, baqa' magħruf għaliex akkuża lil student ieħor tal-Carracci, [[Domenichino]], li kkopja din il-pittura. Fl-1586 wettaq l-opra għal fuq l-artal ''[[Santa Marija|Madonna]] bil-[[Ġesù|Bambin]] u l-Qaddisin'', li issa tinsab fil-Gallerija Nazzjonali ta' Parma. Fl-1598 Carracci ngħaqad ma' ħuh Annibale f'[[Ruma]], biex jikkollabora fit-tiżjin tal-Gallerija fil-Palazzo Farnese. Mill-1598 sal-1600 wettaq ''Ritratt triplu'', li issa jinsab f'[[Napli]], li hu eżempju ta' pittura b'tema. Fl-1600 huwa ssejjaħ lejn Parma mid-Duka [[Ranuccio I Farnese]] biex jibda jżejjen il-Palazzo del Giardino, iżda miet qabel temmu. Il-ħabib tiegħu, il-[[poeta]] [[Claudio Achillini]], iddedikalu epitafju wara [[Mewt|mewtu]], li iktar 'il quddiem ġie ppubblikat minn [[Carlo Cesare Malvasia]] fix-xogħol dwar il-ħajja tal-Carracci.<ref>Anne Summerscale. ''Malvasia's Life of the Carracci: Commentary and Translation''. Penn State Press. p. 8. ISBN <bdi>9780271044378</bdi>.</ref> Iben Agostino, [[Antonio Carracci]], kien pittur ukoll, u pprova jikkompeti mal-Akkademja ta' missieru. Inċiżjoni ta' Agostino Carracci wara l-pittura ''Imħabba fl-Epoka tad-Deheb'' tal-pittur Fjamming [[Paolo Fiammingo]] kienet l-ispirazzjoni ta' ''Le bonheur de vivre'' (Hena tal-Ħajja) ta' [[Matisse]].<ref>Thomas Puttfarken, "Mutual Love and Golden Age: Matisse and 'gli Amori de' Carracci", ''The Burlington Magazine'', 124 (Apr. 1982): 203–208.</ref> == Xogħlijiet == Sakemm ma jiġix indikat mod ieħor, dawn li ġejjin huma kollha żejt fuq it-tila: * 1573 – ''Pietà'' (Mużew tal-Arti ta' Muscarelle, Williamsburg, Virginia, l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]]) * 1586 – ''Madonna bil-Bambin u l-Qaddisin'' (Gallerija Nazzjonali ta' Parma, l-Italja) * għall-ħabta tal-1586 – ''Lamentazzjoni'' jew ''Pjetà'' ([[Hermitage]], [[San Pietruburgu]], ir-[[Russja]]) * għall-ħabta tal-1589–1595 – ''Imħabba Reċiproka'' (inċiżjoni, [[Mużew]] tal-Arti ta' Baltimore, l-Istati Uniti)<ref>Cuno, James B. (July 1980). "Matisse and Agostino Carracci: A Source for the 'Bonheur de Vivre'". ''The Burlington Magazine''. '''122''' (928): 503–505.</ref> * għall-ħabta tal-1590 – ''Tħabbira'' (Louvre, [[Pariġi]], [[Franza]]) * 1590–1595 – ''Ritratt ta' Mara jisimha Ġuditta'' (kollezzjoni privata) * għall-ħabta tal-1592–1593 – ''Tlugħ is-Sema'' (Knisja tas-Salvatur, Bologna, l-Italja) * 1592–1597 – ''L-Aħħar Tqarbina ta' San Ġlormu'' (Pinakoteka Nazzjonali ta' Bologna, l-Italja) * għall-ħabta tal-1595 – ''Ras ta' Fawnu fuq Superfiċe Konkava'' (tpinġija tonda, Gallerija Nazzjonali tal-Arti, [[Washington DC]], l-Istati Uniti) * 1598–1600 – ''Ritratt Triplu ta' Arrigo, Pietro u Amon'' (Mużew Nazzjonali ta' Capodimonte, Napli, l-Italja). === Kollaborazzjonijiet f'affreski ma' Annibale u ma' Ludovico === * ''Ħajja ta' [[Enea]]'' (Palazzo Fava, Bologna, l-Italja) * ''Ġrajjiet ta' Jason u Medea'' (Palazzo Fava, Bologna, l-Italja) * ''Xeni mit-Twaqqif ta' Ruma'' (Palazzo Magnani, Bologna, l-Italja) * ''Ħajja ta' [[Erkole]]'' (Palazzo Sampieri Talon, Bologna, l-Italja). === Mhux datati === * ''Il-Maddaliena Tindem'' (kollezzjoni privata) * Xogħol erotiku ta' Carracci (litografiji). == Referenzi == tuabgjrb90uqx38huhvj5bqb5z7i0ic 279178 279175 2022-08-16T13:28:17Z Trigcly 17859 żieda stampi wikitext text/x-wiki [[Stampa:Agostino Carracci (1557-1602) - Zelfportret met uurwerk - Bologna Museo della storia di Bologna 29-04-2012 15-24-24.JPG|daqsminuri|Awtoritratt ta' Agostino Carracci bħala arloġġar]] '''Agostino Carracci''' (jew '''Caracci'''; twieled fis-16 ta' Awwissu 1557 – miet fit-22 ta' Marzu 1602) kien pittur, litografu, disinjatur tat-tapizzeriji u [[għalliem]] tal-[[arti]] [[Italja|Taljan]]. Flimkien ma' ħuh, [[Annibale Carracci]], u kuġinuh, [[Ludovico Carracci]], huwa kien wieħed mill-fundaturi tal-''Accademia degli Incamminati'' (l-Akkademja tal-Progressivi) f'[[Bolonja|Bologna]]. Din l-akkademja tat-tagħlim kienet tippromwovi t-tpinġija u l-[[pittura]] li l-Carracci kienu jenfasizzaw li kellha tinbet mill-ħajja. Kienet tippromwovi tendenzi progressivi fl-arti u kienet reazzjoni għad-distorsjoni Manjerista tal-[[anatomija]] u tal-ispazju.<ref>{{Ċita web|url=https://www.getty.edu/art/collection/person/103JXR|titlu=Agostino Carracci (The J. Paul Getty Museum Collection)|sit=The J. Paul Getty Museum Collection|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> L-akkademja għenet biex tagħti spinta lill-pitturi tal-Iskola ta' Bologna sabiex isiru prominenti. == Ħajja == [[Stampa:Bust-Length Portrait of a Woman (recto); Bust-Length Study of a Girl (verso) MET DP808290.jpg|xellug|daqsminuri|''Ritratt ta' Mara'']] Agostino Carracci twieled f'Bologna u kien iben [[ħajjat]]. Huwa kien ħu l-kbir Annibale Carracci u l-kuġin ta' Ludovico Carracci. Inizjalment tħarreġ bħala [[arġentier (tad-deheb)]]. Iktar 'il quddiem studja l-[[pittura]], l-ewwel ma' [[Prospero Fontana]], li kien l-imgħallem ta' Ludovico, u mbagħad ma' [[Bartolomeo Passarotti]]. Huwa vvjaġġa lejn [[Parma]] biex jistudja x-xogħlijiet ta' [[Antonio da Correggio|Correggio]]. Akkumpanjat minn ħuh Annibale, huwa qatta' żmien twil f'[[Venezja]], fejn tħarreġ bħala [[inċiżur]] mar-rinomat [[Cornelis Cort]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.newadvent.org/cathen/03374c.htm|titlu=CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Carracci|sit=www.newadvent.org|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Mill-1574 huwa ħadem bħala inċiżur ta' riproduzzjonijiet, u kkopja x-xogħlijiet ta' mgħallma tas-seklu 16 bħal [[Federico Barocci]], [[Tintoretto]], [[Antonio Campi]], [[Veronese]] u Correggio. Huwa pproduċa wkoll xi litografiji oriġinali, inkluż żewġ inċiżjonijiet. Huwa vvjaġġa lejn Venezja (1582, 1587–1589) u lejn Parma (1586–1587). Flimkien ma' Annibale u Ludovico, huwa ħadem f'Bologna fuq iċ-ċikli ta' affreski fil-Palazzo Fava (''Ġrajjiet ta' Jason u Medea'', 1584) u fil-Palazzo Magnani (''Ġrajjiet ta' Romulu'', 1590–1592). Fl-1592 huwa pitter ukoll it-''Tqarbina ta' [[San Ġlormu]]'', li issa tinsab fil-Pinakoteka ta' Bologna u li titqies bħala l-kapulavur tiegħu. Fl-1620, [[Giovanni Lanfranco]], student tal-Carracci, baqa' magħruf għaliex akkuża lil student ieħor tal-Carracci, [[Domenichino]], li kkopja din il-pittura. Fl-1586 wettaq l-opra għal fuq l-artal ''[[Santa Marija|Madonna]] bil-[[Ġesù|Bambin]] u l-Qaddisin'', li issa tinsab fil-Gallerija Nazzjonali ta' Parma. Fl-1598 Carracci ngħaqad ma' ħuh Annibale f'[[Ruma]], biex jikkollabora fit-tiżjin tal-Gallerija fil-Palazzo Farnese. Mill-1598 sal-1600 wettaq ''Ritratt triplu'', li issa jinsab f'[[Napli]], li hu eżempju ta' pittura b'tema. Fl-1600 huwa ssejjaħ lejn Parma mid-Duka [[Ranuccio I Farnese]] biex jibda jżejjen il-Palazzo del Giardino, iżda miet qabel temmu. Il-ħabib tiegħu, il-[[poeta]] [[Claudio Achillini]], iddedikalu epitafju wara [[Mewt|mewtu]], li iktar 'il quddiem ġie ppubblikat minn [[Carlo Cesare Malvasia]] fix-xogħol dwar il-ħajja tal-Carracci.<ref>Anne Summerscale. ''Malvasia's Life of the Carracci: Commentary and Translation''. Penn State Press. p. 8. ISBN <bdi>9780271044378</bdi>.</ref> Iben Agostino, [[Antonio Carracci]], kien pittur ukoll, u pprova jikkompeti mal-Akkademja ta' missieru. Inċiżjoni ta' Agostino Carracci wara l-pittura ''Imħabba fl-Epoka tad-Deheb'' tal-pittur Fjamming [[Paolo Fiammingo]] kienet l-ispirazzjoni ta' ''Le bonheur de vivre'' (Hena tal-Ħajja) ta' [[Matisse]].<ref>Thomas Puttfarken, "Mutual Love and Golden Age: Matisse and 'gli Amori de' Carracci", ''The Burlington Magazine'', 124 (Apr. 1982): 203–208.</ref> == Xogħlijiet == [[Stampa:'Pieta' by Agostino Carracci, The Hermitage.JPG|daqsminuri|Il-''Pjetà'' ta' Agostino Carracci, Hermitage]] Sakemm ma jiġix indikat mod ieħor, dawn li ġejjin huma kollha żejt fuq it-tila: * 1573 – ''Pietà'' (Mużew tal-Arti ta' Muscarelle, Williamsburg, Virginia, l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]]) * 1586 – ''Madonna bil-Bambin u l-Qaddisin'' (Gallerija Nazzjonali ta' Parma, l-Italja) * għall-ħabta tal-1586 – ''Lamentazzjoni'' jew ''Pjetà'' ([[Hermitage]], [[San Pietruburgu]], ir-[[Russja]]) * għall-ħabta tal-1589–1595 – ''Imħabba Reċiproka'' (inċiżjoni, [[Mużew]] tal-Arti ta' Baltimore, l-Istati Uniti)<ref>Cuno, James B. (July 1980). "Matisse and Agostino Carracci: A Source for the 'Bonheur de Vivre'". ''The Burlington Magazine''. '''122''' (928): 503–505.</ref> * għall-ħabta tal-1590 – ''Tħabbira'' (Louvre, [[Pariġi]], [[Franza]]) * 1590–1595 – ''Ritratt ta' Mara jisimha Ġuditta'' (kollezzjoni privata) * għall-ħabta tal-1592–1593 – ''Tlugħ is-Sema'' (Knisja tas-Salvatur, Bologna, l-Italja) * 1592–1597 – ''L-Aħħar Tqarbina ta' San Ġlormu'' (Pinakoteka Nazzjonali ta' Bologna, l-Italja) * għall-ħabta tal-1595 – ''Ras ta' Fawnu fuq Superfiċe Konkava'' (tpinġija tonda, Gallerija Nazzjonali tal-Arti, [[Washington DC]], l-Istati Uniti) * 1598–1600 – ''Ritratt Triplu ta' Arrigo, Pietro u Amon'' (Mużew Nazzjonali ta' Capodimonte, Napli, l-Italja). === Kollaborazzjonijiet f'affreski ma' Annibale u ma' Ludovico === * ''Ħajja ta' [[Enea]]'' (Palazzo Fava, Bologna, l-Italja) * ''Ġrajjiet ta' Jason u Medea'' (Palazzo Fava, Bologna, l-Italja) * ''Xeni mit-Twaqqif ta' Ruma'' (Palazzo Magnani, Bologna, l-Italja) * ''Ħajja ta' [[Erkole]]'' (Palazzo Sampieri Talon, Bologna, l-Italja). === Mhux datati === * ''Il-Maddaliena Tindem'' (kollezzjoni privata) * Xogħol erotiku ta' Carracci (litografiji). == Referenzi == n9gajwp7qxirimjxqrail1ypcj9j7sx 279179 279178 2022-08-16T13:28:52Z Trigcly 17859 defaultsort wikitext text/x-wiki [[Stampa:Agostino Carracci (1557-1602) - Zelfportret met uurwerk - Bologna Museo della storia di Bologna 29-04-2012 15-24-24.JPG|daqsminuri|Awtoritratt ta' Agostino Carracci bħala arloġġar]] '''Agostino Carracci''' (jew '''Caracci'''; twieled fis-16 ta' Awwissu 1557 – miet fit-22 ta' Marzu 1602) kien pittur, litografu, disinjatur tat-tapizzeriji u [[għalliem]] tal-[[arti]] [[Italja|Taljan]]. Flimkien ma' ħuh, [[Annibale Carracci]], u kuġinuh, [[Ludovico Carracci]], huwa kien wieħed mill-fundaturi tal-''Accademia degli Incamminati'' (l-Akkademja tal-Progressivi) f'[[Bolonja|Bologna]]. Din l-akkademja tat-tagħlim kienet tippromwovi t-tpinġija u l-[[pittura]] li l-Carracci kienu jenfasizzaw li kellha tinbet mill-ħajja. Kienet tippromwovi tendenzi progressivi fl-arti u kienet reazzjoni għad-distorsjoni Manjerista tal-[[anatomija]] u tal-ispazju.<ref>{{Ċita web|url=https://www.getty.edu/art/collection/person/103JXR|titlu=Agostino Carracci (The J. Paul Getty Museum Collection)|sit=The J. Paul Getty Museum Collection|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> L-akkademja għenet biex tagħti spinta lill-pitturi tal-Iskola ta' Bologna sabiex isiru prominenti. == Ħajja == [[Stampa:Bust-Length Portrait of a Woman (recto); Bust-Length Study of a Girl (verso) MET DP808290.jpg|xellug|daqsminuri|''Ritratt ta' Mara'']] Agostino Carracci twieled f'Bologna u kien iben [[ħajjat]]. Huwa kien ħu l-kbir Annibale Carracci u l-kuġin ta' Ludovico Carracci. Inizjalment tħarreġ bħala [[arġentier (tad-deheb)]]. Iktar 'il quddiem studja l-[[pittura]], l-ewwel ma' [[Prospero Fontana]], li kien l-imgħallem ta' Ludovico, u mbagħad ma' [[Bartolomeo Passarotti]]. Huwa vvjaġġa lejn [[Parma]] biex jistudja x-xogħlijiet ta' [[Antonio da Correggio|Correggio]]. Akkumpanjat minn ħuh Annibale, huwa qatta' żmien twil f'[[Venezja]], fejn tħarreġ bħala [[inċiżur]] mar-rinomat [[Cornelis Cort]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.newadvent.org/cathen/03374c.htm|titlu=CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Carracci|sit=www.newadvent.org|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Mill-1574 huwa ħadem bħala inċiżur ta' riproduzzjonijiet, u kkopja x-xogħlijiet ta' mgħallma tas-seklu 16 bħal [[Federico Barocci]], [[Tintoretto]], [[Antonio Campi]], [[Veronese]] u Correggio. Huwa pproduċa wkoll xi litografiji oriġinali, inkluż żewġ inċiżjonijiet. Huwa vvjaġġa lejn Venezja (1582, 1587–1589) u lejn Parma (1586–1587). Flimkien ma' Annibale u Ludovico, huwa ħadem f'Bologna fuq iċ-ċikli ta' affreski fil-Palazzo Fava (''Ġrajjiet ta' Jason u Medea'', 1584) u fil-Palazzo Magnani (''Ġrajjiet ta' Romulu'', 1590–1592). Fl-1592 huwa pitter ukoll it-''Tqarbina ta' [[San Ġlormu]]'', li issa tinsab fil-Pinakoteka ta' Bologna u li titqies bħala l-kapulavur tiegħu. Fl-1620, [[Giovanni Lanfranco]], student tal-Carracci, baqa' magħruf għaliex akkuża lil student ieħor tal-Carracci, [[Domenichino]], li kkopja din il-pittura. Fl-1586 wettaq l-opra għal fuq l-artal ''[[Santa Marija|Madonna]] bil-[[Ġesù|Bambin]] u l-Qaddisin'', li issa tinsab fil-Gallerija Nazzjonali ta' Parma. Fl-1598 Carracci ngħaqad ma' ħuh Annibale f'[[Ruma]], biex jikkollabora fit-tiżjin tal-Gallerija fil-Palazzo Farnese. Mill-1598 sal-1600 wettaq ''Ritratt triplu'', li issa jinsab f'[[Napli]], li hu eżempju ta' pittura b'tema. Fl-1600 huwa ssejjaħ lejn Parma mid-Duka [[Ranuccio I Farnese]] biex jibda jżejjen il-Palazzo del Giardino, iżda miet qabel temmu. Il-ħabib tiegħu, il-[[poeta]] [[Claudio Achillini]], iddedikalu epitafju wara [[Mewt|mewtu]], li iktar 'il quddiem ġie ppubblikat minn [[Carlo Cesare Malvasia]] fix-xogħol dwar il-ħajja tal-Carracci.<ref>Anne Summerscale. ''Malvasia's Life of the Carracci: Commentary and Translation''. Penn State Press. p. 8. ISBN <bdi>9780271044378</bdi>.</ref> Iben Agostino, [[Antonio Carracci]], kien pittur ukoll, u pprova jikkompeti mal-Akkademja ta' missieru. Inċiżjoni ta' Agostino Carracci wara l-pittura ''Imħabba fl-Epoka tad-Deheb'' tal-pittur Fjamming [[Paolo Fiammingo]] kienet l-ispirazzjoni ta' ''Le bonheur de vivre'' (Hena tal-Ħajja) ta' [[Matisse]].<ref>Thomas Puttfarken, "Mutual Love and Golden Age: Matisse and 'gli Amori de' Carracci", ''The Burlington Magazine'', 124 (Apr. 1982): 203–208.</ref> == Xogħlijiet == [[Stampa:'Pieta' by Agostino Carracci, The Hermitage.JPG|daqsminuri|Il-''Pjetà'' ta' Agostino Carracci, Hermitage]] Sakemm ma jiġix indikat mod ieħor, dawn li ġejjin huma kollha żejt fuq it-tila: * 1573 – ''Pietà'' (Mużew tal-Arti ta' Muscarelle, Williamsburg, Virginia, l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]]) * 1586 – ''Madonna bil-Bambin u l-Qaddisin'' (Gallerija Nazzjonali ta' Parma, l-Italja) * għall-ħabta tal-1586 – ''Lamentazzjoni'' jew ''Pjetà'' ([[Hermitage]], [[San Pietruburgu]], ir-[[Russja]]) * għall-ħabta tal-1589–1595 – ''Imħabba Reċiproka'' (inċiżjoni, [[Mużew]] tal-Arti ta' Baltimore, l-Istati Uniti)<ref>Cuno, James B. (July 1980). "Matisse and Agostino Carracci: A Source for the 'Bonheur de Vivre'". ''The Burlington Magazine''. '''122''' (928): 503–505.</ref> * għall-ħabta tal-1590 – ''Tħabbira'' (Louvre, [[Pariġi]], [[Franza]]) * 1590–1595 – ''Ritratt ta' Mara jisimha Ġuditta'' (kollezzjoni privata) * għall-ħabta tal-1592–1593 – ''Tlugħ is-Sema'' (Knisja tas-Salvatur, Bologna, l-Italja) * 1592–1597 – ''L-Aħħar Tqarbina ta' San Ġlormu'' (Pinakoteka Nazzjonali ta' Bologna, l-Italja) * għall-ħabta tal-1595 – ''Ras ta' Fawnu fuq Superfiċe Konkava'' (tpinġija tonda, Gallerija Nazzjonali tal-Arti, [[Washington DC]], l-Istati Uniti) * 1598–1600 – ''Ritratt Triplu ta' Arrigo, Pietro u Amon'' (Mużew Nazzjonali ta' Capodimonte, Napli, l-Italja). === Kollaborazzjonijiet f'affreski ma' Annibale u ma' Ludovico === * ''Ħajja ta' [[Enea]]'' (Palazzo Fava, Bologna, l-Italja) * ''Ġrajjiet ta' Jason u Medea'' (Palazzo Fava, Bologna, l-Italja) * ''Xeni mit-Twaqqif ta' Ruma'' (Palazzo Magnani, Bologna, l-Italja) * ''Ħajja ta' [[Erkole]]'' (Palazzo Sampieri Talon, Bologna, l-Italja). === Mhux datati === * ''Il-Maddaliena Tindem'' (kollezzjoni privata) * Xogħol erotiku ta' Carracci (litografiji). == Referenzi == {{DEFAULTSORT:Carracci, Agostino}} 2o8nb5yrfegedw9diwmad46rg68ammr 279180 279179 2022-08-16T13:29:01Z Trigcly 17859 added [[Category:Pitturi Taljani]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Agostino Carracci (1557-1602) - Zelfportret met uurwerk - Bologna Museo della storia di Bologna 29-04-2012 15-24-24.JPG|daqsminuri|Awtoritratt ta' Agostino Carracci bħala arloġġar]] '''Agostino Carracci''' (jew '''Caracci'''; twieled fis-16 ta' Awwissu 1557 – miet fit-22 ta' Marzu 1602) kien pittur, litografu, disinjatur tat-tapizzeriji u [[għalliem]] tal-[[arti]] [[Italja|Taljan]]. Flimkien ma' ħuh, [[Annibale Carracci]], u kuġinuh, [[Ludovico Carracci]], huwa kien wieħed mill-fundaturi tal-''Accademia degli Incamminati'' (l-Akkademja tal-Progressivi) f'[[Bolonja|Bologna]]. Din l-akkademja tat-tagħlim kienet tippromwovi t-tpinġija u l-[[pittura]] li l-Carracci kienu jenfasizzaw li kellha tinbet mill-ħajja. Kienet tippromwovi tendenzi progressivi fl-arti u kienet reazzjoni għad-distorsjoni Manjerista tal-[[anatomija]] u tal-ispazju.<ref>{{Ċita web|url=https://www.getty.edu/art/collection/person/103JXR|titlu=Agostino Carracci (The J. Paul Getty Museum Collection)|sit=The J. Paul Getty Museum Collection|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> L-akkademja għenet biex tagħti spinta lill-pitturi tal-Iskola ta' Bologna sabiex isiru prominenti. == Ħajja == [[Stampa:Bust-Length Portrait of a Woman (recto); Bust-Length Study of a Girl (verso) MET DP808290.jpg|xellug|daqsminuri|''Ritratt ta' Mara'']] Agostino Carracci twieled f'Bologna u kien iben [[ħajjat]]. Huwa kien ħu l-kbir Annibale Carracci u l-kuġin ta' Ludovico Carracci. Inizjalment tħarreġ bħala [[arġentier (tad-deheb)]]. Iktar 'il quddiem studja l-[[pittura]], l-ewwel ma' [[Prospero Fontana]], li kien l-imgħallem ta' Ludovico, u mbagħad ma' [[Bartolomeo Passarotti]]. Huwa vvjaġġa lejn [[Parma]] biex jistudja x-xogħlijiet ta' [[Antonio da Correggio|Correggio]]. Akkumpanjat minn ħuh Annibale, huwa qatta' żmien twil f'[[Venezja]], fejn tħarreġ bħala [[inċiżur]] mar-rinomat [[Cornelis Cort]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.newadvent.org/cathen/03374c.htm|titlu=CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Carracci|sit=www.newadvent.org|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Mill-1574 huwa ħadem bħala inċiżur ta' riproduzzjonijiet, u kkopja x-xogħlijiet ta' mgħallma tas-seklu 16 bħal [[Federico Barocci]], [[Tintoretto]], [[Antonio Campi]], [[Veronese]] u Correggio. Huwa pproduċa wkoll xi litografiji oriġinali, inkluż żewġ inċiżjonijiet. Huwa vvjaġġa lejn Venezja (1582, 1587–1589) u lejn Parma (1586–1587). Flimkien ma' Annibale u Ludovico, huwa ħadem f'Bologna fuq iċ-ċikli ta' affreski fil-Palazzo Fava (''Ġrajjiet ta' Jason u Medea'', 1584) u fil-Palazzo Magnani (''Ġrajjiet ta' Romulu'', 1590–1592). Fl-1592 huwa pitter ukoll it-''Tqarbina ta' [[San Ġlormu]]'', li issa tinsab fil-Pinakoteka ta' Bologna u li titqies bħala l-kapulavur tiegħu. Fl-1620, [[Giovanni Lanfranco]], student tal-Carracci, baqa' magħruf għaliex akkuża lil student ieħor tal-Carracci, [[Domenichino]], li kkopja din il-pittura. Fl-1586 wettaq l-opra għal fuq l-artal ''[[Santa Marija|Madonna]] bil-[[Ġesù|Bambin]] u l-Qaddisin'', li issa tinsab fil-Gallerija Nazzjonali ta' Parma. Fl-1598 Carracci ngħaqad ma' ħuh Annibale f'[[Ruma]], biex jikkollabora fit-tiżjin tal-Gallerija fil-Palazzo Farnese. Mill-1598 sal-1600 wettaq ''Ritratt triplu'', li issa jinsab f'[[Napli]], li hu eżempju ta' pittura b'tema. Fl-1600 huwa ssejjaħ lejn Parma mid-Duka [[Ranuccio I Farnese]] biex jibda jżejjen il-Palazzo del Giardino, iżda miet qabel temmu. Il-ħabib tiegħu, il-[[poeta]] [[Claudio Achillini]], iddedikalu epitafju wara [[Mewt|mewtu]], li iktar 'il quddiem ġie ppubblikat minn [[Carlo Cesare Malvasia]] fix-xogħol dwar il-ħajja tal-Carracci.<ref>Anne Summerscale. ''Malvasia's Life of the Carracci: Commentary and Translation''. Penn State Press. p. 8. ISBN <bdi>9780271044378</bdi>.</ref> Iben Agostino, [[Antonio Carracci]], kien pittur ukoll, u pprova jikkompeti mal-Akkademja ta' missieru. Inċiżjoni ta' Agostino Carracci wara l-pittura ''Imħabba fl-Epoka tad-Deheb'' tal-pittur Fjamming [[Paolo Fiammingo]] kienet l-ispirazzjoni ta' ''Le bonheur de vivre'' (Hena tal-Ħajja) ta' [[Matisse]].<ref>Thomas Puttfarken, "Mutual Love and Golden Age: Matisse and 'gli Amori de' Carracci", ''The Burlington Magazine'', 124 (Apr. 1982): 203–208.</ref> == Xogħlijiet == [[Stampa:'Pieta' by Agostino Carracci, The Hermitage.JPG|daqsminuri|Il-''Pjetà'' ta' Agostino Carracci, Hermitage]] Sakemm ma jiġix indikat mod ieħor, dawn li ġejjin huma kollha żejt fuq it-tila: * 1573 – ''Pietà'' (Mużew tal-Arti ta' Muscarelle, Williamsburg, Virginia, l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]]) * 1586 – ''Madonna bil-Bambin u l-Qaddisin'' (Gallerija Nazzjonali ta' Parma, l-Italja) * għall-ħabta tal-1586 – ''Lamentazzjoni'' jew ''Pjetà'' ([[Hermitage]], [[San Pietruburgu]], ir-[[Russja]]) * għall-ħabta tal-1589–1595 – ''Imħabba Reċiproka'' (inċiżjoni, [[Mużew]] tal-Arti ta' Baltimore, l-Istati Uniti)<ref>Cuno, James B. (July 1980). "Matisse and Agostino Carracci: A Source for the 'Bonheur de Vivre'". ''The Burlington Magazine''. '''122''' (928): 503–505.</ref> * għall-ħabta tal-1590 – ''Tħabbira'' (Louvre, [[Pariġi]], [[Franza]]) * 1590–1595 – ''Ritratt ta' Mara jisimha Ġuditta'' (kollezzjoni privata) * għall-ħabta tal-1592–1593 – ''Tlugħ is-Sema'' (Knisja tas-Salvatur, Bologna, l-Italja) * 1592–1597 – ''L-Aħħar Tqarbina ta' San Ġlormu'' (Pinakoteka Nazzjonali ta' Bologna, l-Italja) * għall-ħabta tal-1595 – ''Ras ta' Fawnu fuq Superfiċe Konkava'' (tpinġija tonda, Gallerija Nazzjonali tal-Arti, [[Washington DC]], l-Istati Uniti) * 1598–1600 – ''Ritratt Triplu ta' Arrigo, Pietro u Amon'' (Mużew Nazzjonali ta' Capodimonte, Napli, l-Italja). === Kollaborazzjonijiet f'affreski ma' Annibale u ma' Ludovico === * ''Ħajja ta' [[Enea]]'' (Palazzo Fava, Bologna, l-Italja) * ''Ġrajjiet ta' Jason u Medea'' (Palazzo Fava, Bologna, l-Italja) * ''Xeni mit-Twaqqif ta' Ruma'' (Palazzo Magnani, Bologna, l-Italja) * ''Ħajja ta' [[Erkole]]'' (Palazzo Sampieri Talon, Bologna, l-Italja). === Mhux datati === * ''Il-Maddaliena Tindem'' (kollezzjoni privata) * Xogħol erotiku ta' Carracci (litografiji). == Referenzi == {{DEFAULTSORT:Carracci, Agostino}} [[Kategorija:Pitturi Taljani]] 6m8rkx02wyjw4xk5c3xi3h9pfim4ni5 279181 279180 2022-08-16T13:29:37Z Trigcly 17859 added [[Category:Twieldu fl-1557]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Agostino Carracci (1557-1602) - Zelfportret met uurwerk - Bologna Museo della storia di Bologna 29-04-2012 15-24-24.JPG|daqsminuri|Awtoritratt ta' Agostino Carracci bħala arloġġar]] '''Agostino Carracci''' (jew '''Caracci'''; twieled fis-16 ta' Awwissu 1557 – miet fit-22 ta' Marzu 1602) kien pittur, litografu, disinjatur tat-tapizzeriji u [[għalliem]] tal-[[arti]] [[Italja|Taljan]]. Flimkien ma' ħuh, [[Annibale Carracci]], u kuġinuh, [[Ludovico Carracci]], huwa kien wieħed mill-fundaturi tal-''Accademia degli Incamminati'' (l-Akkademja tal-Progressivi) f'[[Bolonja|Bologna]]. Din l-akkademja tat-tagħlim kienet tippromwovi t-tpinġija u l-[[pittura]] li l-Carracci kienu jenfasizzaw li kellha tinbet mill-ħajja. Kienet tippromwovi tendenzi progressivi fl-arti u kienet reazzjoni għad-distorsjoni Manjerista tal-[[anatomija]] u tal-ispazju.<ref>{{Ċita web|url=https://www.getty.edu/art/collection/person/103JXR|titlu=Agostino Carracci (The J. Paul Getty Museum Collection)|sit=The J. Paul Getty Museum Collection|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> L-akkademja għenet biex tagħti spinta lill-pitturi tal-Iskola ta' Bologna sabiex isiru prominenti. == Ħajja == [[Stampa:Bust-Length Portrait of a Woman (recto); Bust-Length Study of a Girl (verso) MET DP808290.jpg|xellug|daqsminuri|''Ritratt ta' Mara'']] Agostino Carracci twieled f'Bologna u kien iben [[ħajjat]]. Huwa kien ħu l-kbir Annibale Carracci u l-kuġin ta' Ludovico Carracci. Inizjalment tħarreġ bħala [[arġentier (tad-deheb)]]. Iktar 'il quddiem studja l-[[pittura]], l-ewwel ma' [[Prospero Fontana]], li kien l-imgħallem ta' Ludovico, u mbagħad ma' [[Bartolomeo Passarotti]]. Huwa vvjaġġa lejn [[Parma]] biex jistudja x-xogħlijiet ta' [[Antonio da Correggio|Correggio]]. Akkumpanjat minn ħuh Annibale, huwa qatta' żmien twil f'[[Venezja]], fejn tħarreġ bħala [[inċiżur]] mar-rinomat [[Cornelis Cort]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.newadvent.org/cathen/03374c.htm|titlu=CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Carracci|sit=www.newadvent.org|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Mill-1574 huwa ħadem bħala inċiżur ta' riproduzzjonijiet, u kkopja x-xogħlijiet ta' mgħallma tas-seklu 16 bħal [[Federico Barocci]], [[Tintoretto]], [[Antonio Campi]], [[Veronese]] u Correggio. Huwa pproduċa wkoll xi litografiji oriġinali, inkluż żewġ inċiżjonijiet. Huwa vvjaġġa lejn Venezja (1582, 1587–1589) u lejn Parma (1586–1587). Flimkien ma' Annibale u Ludovico, huwa ħadem f'Bologna fuq iċ-ċikli ta' affreski fil-Palazzo Fava (''Ġrajjiet ta' Jason u Medea'', 1584) u fil-Palazzo Magnani (''Ġrajjiet ta' Romulu'', 1590–1592). Fl-1592 huwa pitter ukoll it-''Tqarbina ta' [[San Ġlormu]]'', li issa tinsab fil-Pinakoteka ta' Bologna u li titqies bħala l-kapulavur tiegħu. Fl-1620, [[Giovanni Lanfranco]], student tal-Carracci, baqa' magħruf għaliex akkuża lil student ieħor tal-Carracci, [[Domenichino]], li kkopja din il-pittura. Fl-1586 wettaq l-opra għal fuq l-artal ''[[Santa Marija|Madonna]] bil-[[Ġesù|Bambin]] u l-Qaddisin'', li issa tinsab fil-Gallerija Nazzjonali ta' Parma. Fl-1598 Carracci ngħaqad ma' ħuh Annibale f'[[Ruma]], biex jikkollabora fit-tiżjin tal-Gallerija fil-Palazzo Farnese. Mill-1598 sal-1600 wettaq ''Ritratt triplu'', li issa jinsab f'[[Napli]], li hu eżempju ta' pittura b'tema. Fl-1600 huwa ssejjaħ lejn Parma mid-Duka [[Ranuccio I Farnese]] biex jibda jżejjen il-Palazzo del Giardino, iżda miet qabel temmu. Il-ħabib tiegħu, il-[[poeta]] [[Claudio Achillini]], iddedikalu epitafju wara [[Mewt|mewtu]], li iktar 'il quddiem ġie ppubblikat minn [[Carlo Cesare Malvasia]] fix-xogħol dwar il-ħajja tal-Carracci.<ref>Anne Summerscale. ''Malvasia's Life of the Carracci: Commentary and Translation''. Penn State Press. p. 8. ISBN <bdi>9780271044378</bdi>.</ref> Iben Agostino, [[Antonio Carracci]], kien pittur ukoll, u pprova jikkompeti mal-Akkademja ta' missieru. Inċiżjoni ta' Agostino Carracci wara l-pittura ''Imħabba fl-Epoka tad-Deheb'' tal-pittur Fjamming [[Paolo Fiammingo]] kienet l-ispirazzjoni ta' ''Le bonheur de vivre'' (Hena tal-Ħajja) ta' [[Matisse]].<ref>Thomas Puttfarken, "Mutual Love and Golden Age: Matisse and 'gli Amori de' Carracci", ''The Burlington Magazine'', 124 (Apr. 1982): 203–208.</ref> == Xogħlijiet == [[Stampa:'Pieta' by Agostino Carracci, The Hermitage.JPG|daqsminuri|Il-''Pjetà'' ta' Agostino Carracci, Hermitage]] Sakemm ma jiġix indikat mod ieħor, dawn li ġejjin huma kollha żejt fuq it-tila: * 1573 – ''Pietà'' (Mużew tal-Arti ta' Muscarelle, Williamsburg, Virginia, l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]]) * 1586 – ''Madonna bil-Bambin u l-Qaddisin'' (Gallerija Nazzjonali ta' Parma, l-Italja) * għall-ħabta tal-1586 – ''Lamentazzjoni'' jew ''Pjetà'' ([[Hermitage]], [[San Pietruburgu]], ir-[[Russja]]) * għall-ħabta tal-1589–1595 – ''Imħabba Reċiproka'' (inċiżjoni, [[Mużew]] tal-Arti ta' Baltimore, l-Istati Uniti)<ref>Cuno, James B. (July 1980). "Matisse and Agostino Carracci: A Source for the 'Bonheur de Vivre'". ''The Burlington Magazine''. '''122''' (928): 503–505.</ref> * għall-ħabta tal-1590 – ''Tħabbira'' (Louvre, [[Pariġi]], [[Franza]]) * 1590–1595 – ''Ritratt ta' Mara jisimha Ġuditta'' (kollezzjoni privata) * għall-ħabta tal-1592–1593 – ''Tlugħ is-Sema'' (Knisja tas-Salvatur, Bologna, l-Italja) * 1592–1597 – ''L-Aħħar Tqarbina ta' San Ġlormu'' (Pinakoteka Nazzjonali ta' Bologna, l-Italja) * għall-ħabta tal-1595 – ''Ras ta' Fawnu fuq Superfiċe Konkava'' (tpinġija tonda, Gallerija Nazzjonali tal-Arti, [[Washington DC]], l-Istati Uniti) * 1598–1600 – ''Ritratt Triplu ta' Arrigo, Pietro u Amon'' (Mużew Nazzjonali ta' Capodimonte, Napli, l-Italja). === Kollaborazzjonijiet f'affreski ma' Annibale u ma' Ludovico === * ''Ħajja ta' [[Enea]]'' (Palazzo Fava, Bologna, l-Italja) * ''Ġrajjiet ta' Jason u Medea'' (Palazzo Fava, Bologna, l-Italja) * ''Xeni mit-Twaqqif ta' Ruma'' (Palazzo Magnani, Bologna, l-Italja) * ''Ħajja ta' [[Erkole]]'' (Palazzo Sampieri Talon, Bologna, l-Italja). === Mhux datati === * ''Il-Maddaliena Tindem'' (kollezzjoni privata) * Xogħol erotiku ta' Carracci (litografiji). == Referenzi == {{DEFAULTSORT:Carracci, Agostino}} [[Kategorija:Pitturi Taljani]] [[Kategorija:Twieldu fl-1557]] 2ribl3gveim4jrnowt2j75xmti5cx71 279182 279181 2022-08-16T13:29:47Z Trigcly 17859 added [[Category:Mietu fl-1602]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Agostino Carracci (1557-1602) - Zelfportret met uurwerk - Bologna Museo della storia di Bologna 29-04-2012 15-24-24.JPG|daqsminuri|Awtoritratt ta' Agostino Carracci bħala arloġġar]] '''Agostino Carracci''' (jew '''Caracci'''; twieled fis-16 ta' Awwissu 1557 – miet fit-22 ta' Marzu 1602) kien pittur, litografu, disinjatur tat-tapizzeriji u [[għalliem]] tal-[[arti]] [[Italja|Taljan]]. Flimkien ma' ħuh, [[Annibale Carracci]], u kuġinuh, [[Ludovico Carracci]], huwa kien wieħed mill-fundaturi tal-''Accademia degli Incamminati'' (l-Akkademja tal-Progressivi) f'[[Bolonja|Bologna]]. Din l-akkademja tat-tagħlim kienet tippromwovi t-tpinġija u l-[[pittura]] li l-Carracci kienu jenfasizzaw li kellha tinbet mill-ħajja. Kienet tippromwovi tendenzi progressivi fl-arti u kienet reazzjoni għad-distorsjoni Manjerista tal-[[anatomija]] u tal-ispazju.<ref>{{Ċita web|url=https://www.getty.edu/art/collection/person/103JXR|titlu=Agostino Carracci (The J. Paul Getty Museum Collection)|sit=The J. Paul Getty Museum Collection|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> L-akkademja għenet biex tagħti spinta lill-pitturi tal-Iskola ta' Bologna sabiex isiru prominenti. == Ħajja == [[Stampa:Bust-Length Portrait of a Woman (recto); Bust-Length Study of a Girl (verso) MET DP808290.jpg|xellug|daqsminuri|''Ritratt ta' Mara'']] Agostino Carracci twieled f'Bologna u kien iben [[ħajjat]]. Huwa kien ħu l-kbir Annibale Carracci u l-kuġin ta' Ludovico Carracci. Inizjalment tħarreġ bħala [[arġentier (tad-deheb)]]. Iktar 'il quddiem studja l-[[pittura]], l-ewwel ma' [[Prospero Fontana]], li kien l-imgħallem ta' Ludovico, u mbagħad ma' [[Bartolomeo Passarotti]]. Huwa vvjaġġa lejn [[Parma]] biex jistudja x-xogħlijiet ta' [[Antonio da Correggio|Correggio]]. Akkumpanjat minn ħuh Annibale, huwa qatta' żmien twil f'[[Venezja]], fejn tħarreġ bħala [[inċiżur]] mar-rinomat [[Cornelis Cort]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.newadvent.org/cathen/03374c.htm|titlu=CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Carracci|sit=www.newadvent.org|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Mill-1574 huwa ħadem bħala inċiżur ta' riproduzzjonijiet, u kkopja x-xogħlijiet ta' mgħallma tas-seklu 16 bħal [[Federico Barocci]], [[Tintoretto]], [[Antonio Campi]], [[Veronese]] u Correggio. Huwa pproduċa wkoll xi litografiji oriġinali, inkluż żewġ inċiżjonijiet. Huwa vvjaġġa lejn Venezja (1582, 1587–1589) u lejn Parma (1586–1587). Flimkien ma' Annibale u Ludovico, huwa ħadem f'Bologna fuq iċ-ċikli ta' affreski fil-Palazzo Fava (''Ġrajjiet ta' Jason u Medea'', 1584) u fil-Palazzo Magnani (''Ġrajjiet ta' Romulu'', 1590–1592). Fl-1592 huwa pitter ukoll it-''Tqarbina ta' [[San Ġlormu]]'', li issa tinsab fil-Pinakoteka ta' Bologna u li titqies bħala l-kapulavur tiegħu. Fl-1620, [[Giovanni Lanfranco]], student tal-Carracci, baqa' magħruf għaliex akkuża lil student ieħor tal-Carracci, [[Domenichino]], li kkopja din il-pittura. Fl-1586 wettaq l-opra għal fuq l-artal ''[[Santa Marija|Madonna]] bil-[[Ġesù|Bambin]] u l-Qaddisin'', li issa tinsab fil-Gallerija Nazzjonali ta' Parma. Fl-1598 Carracci ngħaqad ma' ħuh Annibale f'[[Ruma]], biex jikkollabora fit-tiżjin tal-Gallerija fil-Palazzo Farnese. Mill-1598 sal-1600 wettaq ''Ritratt triplu'', li issa jinsab f'[[Napli]], li hu eżempju ta' pittura b'tema. Fl-1600 huwa ssejjaħ lejn Parma mid-Duka [[Ranuccio I Farnese]] biex jibda jżejjen il-Palazzo del Giardino, iżda miet qabel temmu. Il-ħabib tiegħu, il-[[poeta]] [[Claudio Achillini]], iddedikalu epitafju wara [[Mewt|mewtu]], li iktar 'il quddiem ġie ppubblikat minn [[Carlo Cesare Malvasia]] fix-xogħol dwar il-ħajja tal-Carracci.<ref>Anne Summerscale. ''Malvasia's Life of the Carracci: Commentary and Translation''. Penn State Press. p. 8. ISBN <bdi>9780271044378</bdi>.</ref> Iben Agostino, [[Antonio Carracci]], kien pittur ukoll, u pprova jikkompeti mal-Akkademja ta' missieru. Inċiżjoni ta' Agostino Carracci wara l-pittura ''Imħabba fl-Epoka tad-Deheb'' tal-pittur Fjamming [[Paolo Fiammingo]] kienet l-ispirazzjoni ta' ''Le bonheur de vivre'' (Hena tal-Ħajja) ta' [[Matisse]].<ref>Thomas Puttfarken, "Mutual Love and Golden Age: Matisse and 'gli Amori de' Carracci", ''The Burlington Magazine'', 124 (Apr. 1982): 203–208.</ref> == Xogħlijiet == [[Stampa:'Pieta' by Agostino Carracci, The Hermitage.JPG|daqsminuri|Il-''Pjetà'' ta' Agostino Carracci, Hermitage]] Sakemm ma jiġix indikat mod ieħor, dawn li ġejjin huma kollha żejt fuq it-tila: * 1573 – ''Pietà'' (Mużew tal-Arti ta' Muscarelle, Williamsburg, Virginia, l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]]) * 1586 – ''Madonna bil-Bambin u l-Qaddisin'' (Gallerija Nazzjonali ta' Parma, l-Italja) * għall-ħabta tal-1586 – ''Lamentazzjoni'' jew ''Pjetà'' ([[Hermitage]], [[San Pietruburgu]], ir-[[Russja]]) * għall-ħabta tal-1589–1595 – ''Imħabba Reċiproka'' (inċiżjoni, [[Mużew]] tal-Arti ta' Baltimore, l-Istati Uniti)<ref>Cuno, James B. (July 1980). "Matisse and Agostino Carracci: A Source for the 'Bonheur de Vivre'". ''The Burlington Magazine''. '''122''' (928): 503–505.</ref> * għall-ħabta tal-1590 – ''Tħabbira'' (Louvre, [[Pariġi]], [[Franza]]) * 1590–1595 – ''Ritratt ta' Mara jisimha Ġuditta'' (kollezzjoni privata) * għall-ħabta tal-1592–1593 – ''Tlugħ is-Sema'' (Knisja tas-Salvatur, Bologna, l-Italja) * 1592–1597 – ''L-Aħħar Tqarbina ta' San Ġlormu'' (Pinakoteka Nazzjonali ta' Bologna, l-Italja) * għall-ħabta tal-1595 – ''Ras ta' Fawnu fuq Superfiċe Konkava'' (tpinġija tonda, Gallerija Nazzjonali tal-Arti, [[Washington DC]], l-Istati Uniti) * 1598–1600 – ''Ritratt Triplu ta' Arrigo, Pietro u Amon'' (Mużew Nazzjonali ta' Capodimonte, Napli, l-Italja). === Kollaborazzjonijiet f'affreski ma' Annibale u ma' Ludovico === * ''Ħajja ta' [[Enea]]'' (Palazzo Fava, Bologna, l-Italja) * ''Ġrajjiet ta' Jason u Medea'' (Palazzo Fava, Bologna, l-Italja) * ''Xeni mit-Twaqqif ta' Ruma'' (Palazzo Magnani, Bologna, l-Italja) * ''Ħajja ta' [[Erkole]]'' (Palazzo Sampieri Talon, Bologna, l-Italja). === Mhux datati === * ''Il-Maddaliena Tindem'' (kollezzjoni privata) * Xogħol erotiku ta' Carracci (litografiji). == Referenzi == {{DEFAULTSORT:Carracci, Agostino}} [[Kategorija:Pitturi Taljani]] [[Kategorija:Twieldu fl-1557]] [[Kategorija:Mietu fl-1602]] linsivqt0yihe01sd9tkjzvd8d1ah83 10 28822 279185 2022-08-16T13:39:49Z Chrisportelli 355 Paġna ġdida: {{mbox | type = notice | image = [[Stampa:Historical.svg|30px|link=]] | text = '''Din il-paġna mhijiex użata attwalment u qed tinżamm għal skopijiet storiċi u għall-arkivjar.'''<br />Il-paġna jista' jkun li m'għadhiex relevanti jew il-[[Wikipedija:Kunsens|kunsens]] fuq l-għan tagħha mhuwiex ċar. Biex terġa' tqajjem id-diskussjoni tista' tħalli messaġġ fuq il-[[{{TALKPAGENAME}}|paġna ta' diskussjoni]] jew fil-[[Wikipedija:Pjazza|Pjazza]]. }}<in... wikitext text/x-wiki {{mbox | type = notice | image = [[Stampa:Historical.svg|30px|link=]] | text = '''Din il-paġna mhijiex użata attwalment u qed tinżamm għal skopijiet storiċi u għall-arkivjar.'''<br />Il-paġna jista' jkun li m'għadhiex relevanti jew il-[[Wikipedija:Kunsens|kunsens]] fuq l-għan tagħha mhuwiex ċar. Biex terġa' tqajjem id-diskussjoni tista' tħalli messaġġ fuq il-[[{{TALKPAGENAME}}|paġna ta' diskussjoni]] jew fil-[[Wikipedija:Pjazza|Pjazza]]. }}<includeonly>[[Kategorija:Paġni tal-Wikipedija arkivjati|{{PAGENAME}}]]</includeonly><noinclude>{{dokumentazzjoni}}</noinclude> ol3yxp1dpto032eoiueq9bpxiqa6u6s 14 28823 279187 2022-08-16T13:42:15Z Chrisportelli 355 Paġna ġdida: {{Kategorijamoħbija}} [[Kategorija:Amministrazzjoni tal-Wikipedija|Arkivju]] wikitext text/x-wiki {{Kategorijamoħbija}} [[Kategorija:Amministrazzjoni tal-Wikipedija|Arkivju]] gdb1mm062hs64kmcw9eldkkmhcgkzov 10 28824 279189 2022-08-16T13:47:52Z Chrisportelli 355 Paġna ġdida: <noinclude>{{dokumentazzjoni mudell}}</noinclude> Dan il-mudell għandu jintuża' fil-paġni ta' servizz tal-Wikipedija li m'għadhomx attwali. <includeonly> [[Kategorija:Mudelli ta' servizz|{{PAGENAME}}]] </includeonly> wikitext text/x-wiki <noinclude>{{dokumentazzjoni mudell}}</noinclude> Dan il-mudell għandu jintuża' fil-paġni ta' servizz tal-Wikipedija li m'għadhomx attwali. <includeonly> [[Kategorija:Mudelli ta' servizz|{{PAGENAME}}]] </includeonly> kxjeqokcdxvo8v6knn0erufbolempgx 0 28825 279190 2022-08-16T14:30:53Z Trigcly 17859 Kontenut, stampi, kwotazzjonijiet u ħoloq wikitext text/x-wiki [[Stampa:Treppenaufgang Bom Jesus do Monte.jpg|daqsminuri|It-taraġ u l-knisja tas-Santwarju ta' Bom Jesus do Monte]] Is-'''Santwarju ta' Bom Jesus do Monte''' huwa santwarju [[Knisja Kattolika|Kattoliku]] Portugiż f'[[Tenões]], 'il barra mill-belt ta' [[Braga]], fit-Tramuntana tal-[[Portugall]]. L-isem tas-santwarju jfisser "[[Ġesù]] Twajjeb tal-Għolja". Dan is-santwarju huwa eżempju notevoli ta' sit ta' pellegrinaġġ [[Kristjaneżmu|Kristjan]] b'taraġ [[Barokk]] [[Monument|monumentali]] li jitla' għoli ta' 116-il metru (381 pied). Huwa attrazzjoni turistika importanti ta' Braga. Fis-7 ta' Lulju 2019, is-Santwarju ta' Bom Jesus do Monte ġie ddeżinjat bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/news/2005/|titlu=Six cultural sites added to UNESCO’s World Heritage List|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref><ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1590/|titlu=Sanctuary of Bom Jesus do Monte in Braga|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> == Storja == Bosta għoljiet fil-Portugall u f'inħawi oħra tal-[[Ewropa]] ilhom siti ta' devozzjoni [[Reliġjon|reliġjuża]] mill-qedem, u x'aktarx li l-għolja ta' Bom Jesus kienet waħda minn dawn is-siti. Madankollu, l-ewwel indikazzjoni ta' [[kappella]] fuq l-għolja tmur lura għall-1373. Din il-kappella ddeddikata lill-Kurċifiss Imqaddes ġiet rikostruwita fis-sekli 15 u 16. Fl-1629 inbniet knisja tal-pellegrinaġġi li ġiet iddedikata lil ''Bom Jesus'' (Ġesù Twajjeb), flimkien ma' sitt kappelli ddedikati lill-Passjoni ta' Kristu. Is-santwarju attwali beda jinbena fl-1722, taħt il-patroċinju tal-Arċisqof ta' Braga, [[Rodrigo de Moura Telles]]. L-istemma tiegħu tidher fuq id-daħla tas-santwarju, fil-bidu tat-taraġ. Taħt it-tmexxija tiegħu, tlestiet l-ewwel parti tat-taraġ, flimkien ma' kappelli ddedikati lill-''Via Crucis''. Kull kappella hija mżejna bi [[Skultura|skulturi]] tat-terrakotta tal-Passjoni ta' Kristu. L-arċisqof sponsorja wkoll is-segment ta' wara tat-taraġ, li għandu għamla żigżag u li huwa ddedikat lill-''Ħames Sensi''. Kull sens (Vista, Xamm, Smigħ, Mess, Togħma) huwa rrappreżentat b'funtana differenti. Fl-aħħar tat-taraġ, inbniet knisja Barokka għall-ħabta tal-1725 mill-[[arkitett]] [[Manuel Pinto Vilalobos]]. Ix-xogħlijiet fuq l-ewwel kappelli, is-segmenti tat-taraġ u l-knisja baqgħu sejrin matul is-seklu 18. F'żona wara l-knisja (magħrufa bħala ''Terreiro dos Evangelistas''), inbnew tliet kappelli ottagonali fis-snin 60 tas-seklu 18, bi [[Statwa|statwi]] li juru l-episodji li seħħew wara li Ġesù ġie msallab, pereżempju meta Ġesù ltaqa' ma' Marija Maddalena. Id-disinn estern tal-kappelli mill-isbaħ huwa attribwit lill-arkitett rinomat ta' Braga [[André Soares]]. Madwar dawn il-kappelli hemm erba' funtani Barokki bl-istatwi tal-Evanġelisti, li jmorru lura wkoll għas-snin 60 tas-seklu 18. [[Stampa:Igrejabomjesusbraga.JPG|xellug|daqsminuri|Il-faċċata tal-knisja]] Għall-ħabta tal-1781, l-Arċisqof Gaspar de Bragança ddeċieda li jlesti s-santwarju billi żied it-tielet segment tat-taraġ u knisja ġdida. Dan it-tielet segment huwa żigżag u huwa ddedikat lit-''Tliet Virtujiet Teoloġiċi'': il-Fidi, it-Tama u l-Karità, kull waħda bil-funtana tagħha. Il-knisja l-antika ġiet imġarrfa u nbniet oħra ġdida skont disinn Neoklassiku mill-arkitett [[Carlos Amarante]]. Din il-knisja l-ġdida, li nbdiet fl-1784, ġiet imżejna minn ġewwa fil-bidu tas-seklu 19 u ġiet ikkonsagrata fl-1834. L-artal prinċipali huwa ddedikat lill-Kruċifissjoni. Fis-seklu 19, iż-żona madwar il-knisja u t-taraġ ġew esproprjati u mibdula f'park. Fl-1882, sabiex jiġi ffaċilitat l-aċċess għas-santwarju, inbena l-funikular idrawliku ta' Bom Jesus ibbilanċjat bl-ilma sabiex jikkollega l-belt ta' Braga mal-għolja. Dan kien l-ewwel funikular li nbena fil-[[Peniżola]] Iberika u għadu jintuża sa llum il-ġurnata. Is-santwarju ġie kklassifikat bħala Proprjetà ta' Interess Pubbliku mill-1970.<ref>{{Ċita web|url=http://www.monumentos.gov.pt/Site/APP_PagesUser/SIPA.aspx?id=5694|titlu=Monumentos|sit=www.monumentos.gov.pt|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> == Importanza == [[Stampa:Elevador Hidráulico (14740970272) (2).jpg|daqsminuri|244x244px|Il-funikular idrawliku li jwassal sal-quċċata tas-santwarju.]] Id-disinn tas-Santwarju ta' Bom Jesus, bin-natura Barokka tiegħu enfasizzata bl-għamla żigżag tat-taraġ tiegħu, influwenza bosta siti oħra fil-Portugall (bħal [[Lamego]]) u fil-[[Brażil]] kolonjali (bħas-[[Santwarju ta' Congonhas]]). Meta l-pellegrini kienu jitilgħu t-taraġ (skont it-tradizzjoni kienu mħeġġa jagħmlu dan għarkopptejhom), kienu jsegwu programm teoloġiku ta' kuntrast bejn is-sensi tad-[[Id-Dinja|dinja]] materjali u l-virtujiet tar-ruħ, fl-istess ħin li kienu jesperjenzaw ix-xeni tal-Passjoni ta' Kristu. Il-qofol tal-isforz kien it-tempju ta' [[Alla l-Missier|Alla]], il-knisja ta' fuq l-għolja. Il-preżenza ta' diversi funtani tul it-taraġ kienet tagħti l-idea ta' purifikazzjoni tal-pellegrini. Il-knisja l-ġdida (li nbniet fl-1784–1834) ta' Carlos Amarante kienet waħda mill-ewwel knejjes Neoklassiċi tal-Portugall. Din il-knisja ġiet elevata għal [[Katidral|Bażilika]] Minuri fil-5 ta' Lulju 2015 mill-[[Papa Franġisku]].<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20150706134256/http://www.abola.pt/mundos/ver.aspx?id=558409|titlu=abola.pt|data=2015-07-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Is-Santwarju ta' Bom Jesus do Monte ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-7 ta' Lulju 2019.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju tal-għażla wieħed tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".<ref name=":0" /> == Referenzi == ftgc8pbaz0p4axvw2skpxmlcyjih999 279191 279190 2022-08-16T14:31:02Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti ta' Wirt Dinji]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Treppenaufgang Bom Jesus do Monte.jpg|daqsminuri|It-taraġ u l-knisja tas-Santwarju ta' Bom Jesus do Monte]] Is-'''Santwarju ta' Bom Jesus do Monte''' huwa santwarju [[Knisja Kattolika|Kattoliku]] Portugiż f'[[Tenões]], 'il barra mill-belt ta' [[Braga]], fit-Tramuntana tal-[[Portugall]]. L-isem tas-santwarju jfisser "[[Ġesù]] Twajjeb tal-Għolja". Dan is-santwarju huwa eżempju notevoli ta' sit ta' pellegrinaġġ [[Kristjaneżmu|Kristjan]] b'taraġ [[Barokk]] [[Monument|monumentali]] li jitla' għoli ta' 116-il metru (381 pied). Huwa attrazzjoni turistika importanti ta' Braga. Fis-7 ta' Lulju 2019, is-Santwarju ta' Bom Jesus do Monte ġie ddeżinjat bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/news/2005/|titlu=Six cultural sites added to UNESCO’s World Heritage List|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref><ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1590/|titlu=Sanctuary of Bom Jesus do Monte in Braga|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> == Storja == Bosta għoljiet fil-Portugall u f'inħawi oħra tal-[[Ewropa]] ilhom siti ta' devozzjoni [[Reliġjon|reliġjuża]] mill-qedem, u x'aktarx li l-għolja ta' Bom Jesus kienet waħda minn dawn is-siti. Madankollu, l-ewwel indikazzjoni ta' [[kappella]] fuq l-għolja tmur lura għall-1373. Din il-kappella ddeddikata lill-Kurċifiss Imqaddes ġiet rikostruwita fis-sekli 15 u 16. Fl-1629 inbniet knisja tal-pellegrinaġġi li ġiet iddedikata lil ''Bom Jesus'' (Ġesù Twajjeb), flimkien ma' sitt kappelli ddedikati lill-Passjoni ta' Kristu. Is-santwarju attwali beda jinbena fl-1722, taħt il-patroċinju tal-Arċisqof ta' Braga, [[Rodrigo de Moura Telles]]. L-istemma tiegħu tidher fuq id-daħla tas-santwarju, fil-bidu tat-taraġ. Taħt it-tmexxija tiegħu, tlestiet l-ewwel parti tat-taraġ, flimkien ma' kappelli ddedikati lill-''Via Crucis''. Kull kappella hija mżejna bi [[Skultura|skulturi]] tat-terrakotta tal-Passjoni ta' Kristu. L-arċisqof sponsorja wkoll is-segment ta' wara tat-taraġ, li għandu għamla żigżag u li huwa ddedikat lill-''Ħames Sensi''. Kull sens (Vista, Xamm, Smigħ, Mess, Togħma) huwa rrappreżentat b'funtana differenti. Fl-aħħar tat-taraġ, inbniet knisja Barokka għall-ħabta tal-1725 mill-[[arkitett]] [[Manuel Pinto Vilalobos]]. Ix-xogħlijiet fuq l-ewwel kappelli, is-segmenti tat-taraġ u l-knisja baqgħu sejrin matul is-seklu 18. F'żona wara l-knisja (magħrufa bħala ''Terreiro dos Evangelistas''), inbnew tliet kappelli ottagonali fis-snin 60 tas-seklu 18, bi [[Statwa|statwi]] li juru l-episodji li seħħew wara li Ġesù ġie msallab, pereżempju meta Ġesù ltaqa' ma' Marija Maddalena. Id-disinn estern tal-kappelli mill-isbaħ huwa attribwit lill-arkitett rinomat ta' Braga [[André Soares]]. Madwar dawn il-kappelli hemm erba' funtani Barokki bl-istatwi tal-Evanġelisti, li jmorru lura wkoll għas-snin 60 tas-seklu 18. [[Stampa:Igrejabomjesusbraga.JPG|xellug|daqsminuri|Il-faċċata tal-knisja]] Għall-ħabta tal-1781, l-Arċisqof Gaspar de Bragança ddeċieda li jlesti s-santwarju billi żied it-tielet segment tat-taraġ u knisja ġdida. Dan it-tielet segment huwa żigżag u huwa ddedikat lit-''Tliet Virtujiet Teoloġiċi'': il-Fidi, it-Tama u l-Karità, kull waħda bil-funtana tagħha. Il-knisja l-antika ġiet imġarrfa u nbniet oħra ġdida skont disinn Neoklassiku mill-arkitett [[Carlos Amarante]]. Din il-knisja l-ġdida, li nbdiet fl-1784, ġiet imżejna minn ġewwa fil-bidu tas-seklu 19 u ġiet ikkonsagrata fl-1834. L-artal prinċipali huwa ddedikat lill-Kruċifissjoni. Fis-seklu 19, iż-żona madwar il-knisja u t-taraġ ġew esproprjati u mibdula f'park. Fl-1882, sabiex jiġi ffaċilitat l-aċċess għas-santwarju, inbena l-funikular idrawliku ta' Bom Jesus ibbilanċjat bl-ilma sabiex jikkollega l-belt ta' Braga mal-għolja. Dan kien l-ewwel funikular li nbena fil-[[Peniżola]] Iberika u għadu jintuża sa llum il-ġurnata. Is-santwarju ġie kklassifikat bħala Proprjetà ta' Interess Pubbliku mill-1970.<ref>{{Ċita web|url=http://www.monumentos.gov.pt/Site/APP_PagesUser/SIPA.aspx?id=5694|titlu=Monumentos|sit=www.monumentos.gov.pt|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> == Importanza == [[Stampa:Elevador Hidráulico (14740970272) (2).jpg|daqsminuri|244x244px|Il-funikular idrawliku li jwassal sal-quċċata tas-santwarju.]] Id-disinn tas-Santwarju ta' Bom Jesus, bin-natura Barokka tiegħu enfasizzata bl-għamla żigżag tat-taraġ tiegħu, influwenza bosta siti oħra fil-Portugall (bħal [[Lamego]]) u fil-[[Brażil]] kolonjali (bħas-[[Santwarju ta' Congonhas]]). Meta l-pellegrini kienu jitilgħu t-taraġ (skont it-tradizzjoni kienu mħeġġa jagħmlu dan għarkopptejhom), kienu jsegwu programm teoloġiku ta' kuntrast bejn is-sensi tad-[[Id-Dinja|dinja]] materjali u l-virtujiet tar-ruħ, fl-istess ħin li kienu jesperjenzaw ix-xeni tal-Passjoni ta' Kristu. Il-qofol tal-isforz kien it-tempju ta' [[Alla l-Missier|Alla]], il-knisja ta' fuq l-għolja. Il-preżenza ta' diversi funtani tul it-taraġ kienet tagħti l-idea ta' purifikazzjoni tal-pellegrini. Il-knisja l-ġdida (li nbniet fl-1784–1834) ta' Carlos Amarante kienet waħda mill-ewwel knejjes Neoklassiċi tal-Portugall. Din il-knisja ġiet elevata għal [[Katidral|Bażilika]] Minuri fil-5 ta' Lulju 2015 mill-[[Papa Franġisku]].<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20150706134256/http://www.abola.pt/mundos/ver.aspx?id=558409|titlu=abola.pt|data=2015-07-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Is-Santwarju ta' Bom Jesus do Monte ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-7 ta' Lulju 2019.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju tal-għażla wieħed tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] eudil79whuqj2eoogms6lnn7ngfv39u 279192 279191 2022-08-16T14:31:08Z Trigcly 17859 added [[Category:Portugall]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Treppenaufgang Bom Jesus do Monte.jpg|daqsminuri|It-taraġ u l-knisja tas-Santwarju ta' Bom Jesus do Monte]] Is-'''Santwarju ta' Bom Jesus do Monte''' huwa santwarju [[Knisja Kattolika|Kattoliku]] Portugiż f'[[Tenões]], 'il barra mill-belt ta' [[Braga]], fit-Tramuntana tal-[[Portugall]]. L-isem tas-santwarju jfisser "[[Ġesù]] Twajjeb tal-Għolja". Dan is-santwarju huwa eżempju notevoli ta' sit ta' pellegrinaġġ [[Kristjaneżmu|Kristjan]] b'taraġ [[Barokk]] [[Monument|monumentali]] li jitla' għoli ta' 116-il metru (381 pied). Huwa attrazzjoni turistika importanti ta' Braga. Fis-7 ta' Lulju 2019, is-Santwarju ta' Bom Jesus do Monte ġie ddeżinjat bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/news/2005/|titlu=Six cultural sites added to UNESCO’s World Heritage List|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref><ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1590/|titlu=Sanctuary of Bom Jesus do Monte in Braga|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> == Storja == Bosta għoljiet fil-Portugall u f'inħawi oħra tal-[[Ewropa]] ilhom siti ta' devozzjoni [[Reliġjon|reliġjuża]] mill-qedem, u x'aktarx li l-għolja ta' Bom Jesus kienet waħda minn dawn is-siti. Madankollu, l-ewwel indikazzjoni ta' [[kappella]] fuq l-għolja tmur lura għall-1373. Din il-kappella ddeddikata lill-Kurċifiss Imqaddes ġiet rikostruwita fis-sekli 15 u 16. Fl-1629 inbniet knisja tal-pellegrinaġġi li ġiet iddedikata lil ''Bom Jesus'' (Ġesù Twajjeb), flimkien ma' sitt kappelli ddedikati lill-Passjoni ta' Kristu. Is-santwarju attwali beda jinbena fl-1722, taħt il-patroċinju tal-Arċisqof ta' Braga, [[Rodrigo de Moura Telles]]. L-istemma tiegħu tidher fuq id-daħla tas-santwarju, fil-bidu tat-taraġ. Taħt it-tmexxija tiegħu, tlestiet l-ewwel parti tat-taraġ, flimkien ma' kappelli ddedikati lill-''Via Crucis''. Kull kappella hija mżejna bi [[Skultura|skulturi]] tat-terrakotta tal-Passjoni ta' Kristu. L-arċisqof sponsorja wkoll is-segment ta' wara tat-taraġ, li għandu għamla żigżag u li huwa ddedikat lill-''Ħames Sensi''. Kull sens (Vista, Xamm, Smigħ, Mess, Togħma) huwa rrappreżentat b'funtana differenti. Fl-aħħar tat-taraġ, inbniet knisja Barokka għall-ħabta tal-1725 mill-[[arkitett]] [[Manuel Pinto Vilalobos]]. Ix-xogħlijiet fuq l-ewwel kappelli, is-segmenti tat-taraġ u l-knisja baqgħu sejrin matul is-seklu 18. F'żona wara l-knisja (magħrufa bħala ''Terreiro dos Evangelistas''), inbnew tliet kappelli ottagonali fis-snin 60 tas-seklu 18, bi [[Statwa|statwi]] li juru l-episodji li seħħew wara li Ġesù ġie msallab, pereżempju meta Ġesù ltaqa' ma' Marija Maddalena. Id-disinn estern tal-kappelli mill-isbaħ huwa attribwit lill-arkitett rinomat ta' Braga [[André Soares]]. Madwar dawn il-kappelli hemm erba' funtani Barokki bl-istatwi tal-Evanġelisti, li jmorru lura wkoll għas-snin 60 tas-seklu 18. [[Stampa:Igrejabomjesusbraga.JPG|xellug|daqsminuri|Il-faċċata tal-knisja]] Għall-ħabta tal-1781, l-Arċisqof Gaspar de Bragança ddeċieda li jlesti s-santwarju billi żied it-tielet segment tat-taraġ u knisja ġdida. Dan it-tielet segment huwa żigżag u huwa ddedikat lit-''Tliet Virtujiet Teoloġiċi'': il-Fidi, it-Tama u l-Karità, kull waħda bil-funtana tagħha. Il-knisja l-antika ġiet imġarrfa u nbniet oħra ġdida skont disinn Neoklassiku mill-arkitett [[Carlos Amarante]]. Din il-knisja l-ġdida, li nbdiet fl-1784, ġiet imżejna minn ġewwa fil-bidu tas-seklu 19 u ġiet ikkonsagrata fl-1834. L-artal prinċipali huwa ddedikat lill-Kruċifissjoni. Fis-seklu 19, iż-żona madwar il-knisja u t-taraġ ġew esproprjati u mibdula f'park. Fl-1882, sabiex jiġi ffaċilitat l-aċċess għas-santwarju, inbena l-funikular idrawliku ta' Bom Jesus ibbilanċjat bl-ilma sabiex jikkollega l-belt ta' Braga mal-għolja. Dan kien l-ewwel funikular li nbena fil-[[Peniżola]] Iberika u għadu jintuża sa llum il-ġurnata. Is-santwarju ġie kklassifikat bħala Proprjetà ta' Interess Pubbliku mill-1970.<ref>{{Ċita web|url=http://www.monumentos.gov.pt/Site/APP_PagesUser/SIPA.aspx?id=5694|titlu=Monumentos|sit=www.monumentos.gov.pt|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> == Importanza == [[Stampa:Elevador Hidráulico (14740970272) (2).jpg|daqsminuri|244x244px|Il-funikular idrawliku li jwassal sal-quċċata tas-santwarju.]] Id-disinn tas-Santwarju ta' Bom Jesus, bin-natura Barokka tiegħu enfasizzata bl-għamla żigżag tat-taraġ tiegħu, influwenza bosta siti oħra fil-Portugall (bħal [[Lamego]]) u fil-[[Brażil]] kolonjali (bħas-[[Santwarju ta' Congonhas]]). Meta l-pellegrini kienu jitilgħu t-taraġ (skont it-tradizzjoni kienu mħeġġa jagħmlu dan għarkopptejhom), kienu jsegwu programm teoloġiku ta' kuntrast bejn is-sensi tad-[[Id-Dinja|dinja]] materjali u l-virtujiet tar-ruħ, fl-istess ħin li kienu jesperjenzaw ix-xeni tal-Passjoni ta' Kristu. Il-qofol tal-isforz kien it-tempju ta' [[Alla l-Missier|Alla]], il-knisja ta' fuq l-għolja. Il-preżenza ta' diversi funtani tul it-taraġ kienet tagħti l-idea ta' purifikazzjoni tal-pellegrini. Il-knisja l-ġdida (li nbniet fl-1784–1834) ta' Carlos Amarante kienet waħda mill-ewwel knejjes Neoklassiċi tal-Portugall. Din il-knisja ġiet elevata għal [[Katidral|Bażilika]] Minuri fil-5 ta' Lulju 2015 mill-[[Papa Franġisku]].<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20150706134256/http://www.abola.pt/mundos/ver.aspx?id=558409|titlu=abola.pt|data=2015-07-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Is-Santwarju ta' Bom Jesus do Monte ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-7 ta' Lulju 2019.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju tal-għażla wieħed tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Portugall]] ghjwd2isnsfe4d1pzmvvzvu52f5q50h 279193 279192 2022-08-16T14:31:32Z Trigcly 17859 added [[Category:Knejjes]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Treppenaufgang Bom Jesus do Monte.jpg|daqsminuri|It-taraġ u l-knisja tas-Santwarju ta' Bom Jesus do Monte]] Is-'''Santwarju ta' Bom Jesus do Monte''' huwa santwarju [[Knisja Kattolika|Kattoliku]] Portugiż f'[[Tenões]], 'il barra mill-belt ta' [[Braga]], fit-Tramuntana tal-[[Portugall]]. L-isem tas-santwarju jfisser "[[Ġesù]] Twajjeb tal-Għolja". Dan is-santwarju huwa eżempju notevoli ta' sit ta' pellegrinaġġ [[Kristjaneżmu|Kristjan]] b'taraġ [[Barokk]] [[Monument|monumentali]] li jitla' għoli ta' 116-il metru (381 pied). Huwa attrazzjoni turistika importanti ta' Braga. Fis-7 ta' Lulju 2019, is-Santwarju ta' Bom Jesus do Monte ġie ddeżinjat bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/news/2005/|titlu=Six cultural sites added to UNESCO’s World Heritage List|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref><ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1590/|titlu=Sanctuary of Bom Jesus do Monte in Braga|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> == Storja == Bosta għoljiet fil-Portugall u f'inħawi oħra tal-[[Ewropa]] ilhom siti ta' devozzjoni [[Reliġjon|reliġjuża]] mill-qedem, u x'aktarx li l-għolja ta' Bom Jesus kienet waħda minn dawn is-siti. Madankollu, l-ewwel indikazzjoni ta' [[kappella]] fuq l-għolja tmur lura għall-1373. Din il-kappella ddeddikata lill-Kurċifiss Imqaddes ġiet rikostruwita fis-sekli 15 u 16. Fl-1629 inbniet knisja tal-pellegrinaġġi li ġiet iddedikata lil ''Bom Jesus'' (Ġesù Twajjeb), flimkien ma' sitt kappelli ddedikati lill-Passjoni ta' Kristu. Is-santwarju attwali beda jinbena fl-1722, taħt il-patroċinju tal-Arċisqof ta' Braga, [[Rodrigo de Moura Telles]]. L-istemma tiegħu tidher fuq id-daħla tas-santwarju, fil-bidu tat-taraġ. Taħt it-tmexxija tiegħu, tlestiet l-ewwel parti tat-taraġ, flimkien ma' kappelli ddedikati lill-''Via Crucis''. Kull kappella hija mżejna bi [[Skultura|skulturi]] tat-terrakotta tal-Passjoni ta' Kristu. L-arċisqof sponsorja wkoll is-segment ta' wara tat-taraġ, li għandu għamla żigżag u li huwa ddedikat lill-''Ħames Sensi''. Kull sens (Vista, Xamm, Smigħ, Mess, Togħma) huwa rrappreżentat b'funtana differenti. Fl-aħħar tat-taraġ, inbniet knisja Barokka għall-ħabta tal-1725 mill-[[arkitett]] [[Manuel Pinto Vilalobos]]. Ix-xogħlijiet fuq l-ewwel kappelli, is-segmenti tat-taraġ u l-knisja baqgħu sejrin matul is-seklu 18. F'żona wara l-knisja (magħrufa bħala ''Terreiro dos Evangelistas''), inbnew tliet kappelli ottagonali fis-snin 60 tas-seklu 18, bi [[Statwa|statwi]] li juru l-episodji li seħħew wara li Ġesù ġie msallab, pereżempju meta Ġesù ltaqa' ma' Marija Maddalena. Id-disinn estern tal-kappelli mill-isbaħ huwa attribwit lill-arkitett rinomat ta' Braga [[André Soares]]. Madwar dawn il-kappelli hemm erba' funtani Barokki bl-istatwi tal-Evanġelisti, li jmorru lura wkoll għas-snin 60 tas-seklu 18. [[Stampa:Igrejabomjesusbraga.JPG|xellug|daqsminuri|Il-faċċata tal-knisja]] Għall-ħabta tal-1781, l-Arċisqof Gaspar de Bragança ddeċieda li jlesti s-santwarju billi żied it-tielet segment tat-taraġ u knisja ġdida. Dan it-tielet segment huwa żigżag u huwa ddedikat lit-''Tliet Virtujiet Teoloġiċi'': il-Fidi, it-Tama u l-Karità, kull waħda bil-funtana tagħha. Il-knisja l-antika ġiet imġarrfa u nbniet oħra ġdida skont disinn Neoklassiku mill-arkitett [[Carlos Amarante]]. Din il-knisja l-ġdida, li nbdiet fl-1784, ġiet imżejna minn ġewwa fil-bidu tas-seklu 19 u ġiet ikkonsagrata fl-1834. L-artal prinċipali huwa ddedikat lill-Kruċifissjoni. Fis-seklu 19, iż-żona madwar il-knisja u t-taraġ ġew esproprjati u mibdula f'park. Fl-1882, sabiex jiġi ffaċilitat l-aċċess għas-santwarju, inbena l-funikular idrawliku ta' Bom Jesus ibbilanċjat bl-ilma sabiex jikkollega l-belt ta' Braga mal-għolja. Dan kien l-ewwel funikular li nbena fil-[[Peniżola]] Iberika u għadu jintuża sa llum il-ġurnata. Is-santwarju ġie kklassifikat bħala Proprjetà ta' Interess Pubbliku mill-1970.<ref>{{Ċita web|url=http://www.monumentos.gov.pt/Site/APP_PagesUser/SIPA.aspx?id=5694|titlu=Monumentos|sit=www.monumentos.gov.pt|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> == Importanza == [[Stampa:Elevador Hidráulico (14740970272) (2).jpg|daqsminuri|244x244px|Il-funikular idrawliku li jwassal sal-quċċata tas-santwarju.]] Id-disinn tas-Santwarju ta' Bom Jesus, bin-natura Barokka tiegħu enfasizzata bl-għamla żigżag tat-taraġ tiegħu, influwenza bosta siti oħra fil-Portugall (bħal [[Lamego]]) u fil-[[Brażil]] kolonjali (bħas-[[Santwarju ta' Congonhas]]). Meta l-pellegrini kienu jitilgħu t-taraġ (skont it-tradizzjoni kienu mħeġġa jagħmlu dan għarkopptejhom), kienu jsegwu programm teoloġiku ta' kuntrast bejn is-sensi tad-[[Id-Dinja|dinja]] materjali u l-virtujiet tar-ruħ, fl-istess ħin li kienu jesperjenzaw ix-xeni tal-Passjoni ta' Kristu. Il-qofol tal-isforz kien it-tempju ta' [[Alla l-Missier|Alla]], il-knisja ta' fuq l-għolja. Il-preżenza ta' diversi funtani tul it-taraġ kienet tagħti l-idea ta' purifikazzjoni tal-pellegrini. Il-knisja l-ġdida (li nbniet fl-1784–1834) ta' Carlos Amarante kienet waħda mill-ewwel knejjes Neoklassiċi tal-Portugall. Din il-knisja ġiet elevata għal [[Katidral|Bażilika]] Minuri fil-5 ta' Lulju 2015 mill-[[Papa Franġisku]].<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20150706134256/http://www.abola.pt/mundos/ver.aspx?id=558409|titlu=abola.pt|data=2015-07-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Is-Santwarju ta' Bom Jesus do Monte ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-7 ta' Lulju 2019.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju tal-għażla wieħed tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Portugall]] [[Kategorija:Knejjes]] fskgabhw1tbiqk4mljh9grmbl1ck06a 0 28826 279195 2022-08-16T17:41:45Z Trigcly 17859 Kontenut, stampi, kwotazzjonijiet u ħoloq wikitext text/x-wiki [[Stampa:Abbaye de Fontenay R01.jpg|daqsminuri|249x249px|L-Abbazija ta' Fontenay]] L-'''Abbazija ta' Fontenay''' hija eks abbazija tal-Ordni Ċisterċensi fil-muniċipalità ta' Marmagne, qrib [[Montbard]], fid-dipartiment ta' Côte-d'Or fi [[Franza]]. Ġiet stabbilita minn San Bernard ta' Clairvaux fl-1118, u nbniet bl-istil [[Rumanesk]]. L-abbazija hija waħda mill-eqdem abbaziji Ċisterċensi fl-[[Ewropa]] u waħda mill-iżjed kompluti, u saret [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1981.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/165/|titlu=Cistercian Abbey of Fontenay|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Mill-kumpless oriġinali li jinkludi l-knisja, id-dormitorju, il-binja li tmiss mal-knisja, il-''caldarium'', ir-refettorju, il-barumbara u l-forġa, il-binjiet kollha għadhom intatti għajr ir-refettorju u kollha jinsabu fi stat tajjeb ta' manutenzjoni. L-Abbazija ta' Fontenay, flimkien ma' abbaziji Ċisterċensi oħra, tikkollega l-arkitettura Rumaneska mal-arkitettura [[Gotika]]. == Storja == === Stabbiliment tal-Ordni === [[Stampa:Dehio 191 Fontenay.png|xellug|daqsminuri|Il-pjanta tal-abbazija]] Fl-aħħar tas-seklu 11, fl-aqwa żmien tal-knisja l-kbira ta' Cluny III (monasteru Benedittin grandjuż fi [[Cluny]], Franza), għalkemm Cluny kellha bosta fidili, San Robert ta' Molesme, il-fundatur sussegwenti tal-[[Abbazija ta' Cîteaux]], mexxa reazzjoni qawwija kontriha. San Robert ħaseb li Cluny kienet kontra l-Ordni ewlenija ta' [[San Benedittu]]: ''ora et labora'' (talb u xogħol). Minħabba f'hekk, San Robert, flimkien ma' grupp ta' patrijiet li kienu tal-istess fehma tiegħu, inqatgħu minn Cluny.<ref>Terryl N. Kinder, Cistercian Europe (Cambridge: Wm. B. Eerdmans, 2002), 27.</ref> San Robert stabbilixxa l-Ordni taċ-Ċisterċensi f'[[Cîteaux]], Franza. L-ordni l-ġdida osservat b'mod strett ir-Regola ta' San Benedittu. Bħala parti minn din ir-regola, il-patrijiet kellhom jgħixu fil-faqar u fis-sempliċità. Sabiex ma jiġux distratti mill-ħajja [[Reliġjon|reliġjuża]], iċ-Ċisterċensi bnew monasteri awtosuffiċjenti f'żoni iżolati u rrifjutaw li jużaw qaddejja. Il-monasteri Ċisterċensi kienu indipendenti. Kienu differenti minn Cluny peress li l-binjiet kollha kienu taħt il-kontroll dirett tas-superjur tal-patrijiet, u kull monasteru Ċisterċens kellu jieħu ħsieb il-binjiet tiegħu. Kull wieħed mill-monasteri x'aktarx li kien soċjetà individwali indipendenti. Bernard ta' Clairvaux, superjur tal-patrijiet u l-fundatur primarju tal-Ordni taċ-Ċisterċensi, kellu l-istess twemmin bħal San Robert ta' Molesme. Madankollu, Bernard ħass li l-Abbazija ta' Cîteaux ma kinitx awstera biżżejjed u ma kinitx tirrifletti għalkollox ir-Regola ta' San Benedittu. Għalhekk, fl-1118 stabbilixxa l-Abbazija ta' Fontenay f'wied ta' [[Bourgogne]] u implimenta awsterità stretta. === Storja tal-abbazija === [[Stampa:Abbaye Fontenay Vierge.jpg|daqsminuri|Il-Madonna tal-Abbazija ta' Fontenay]] Il-patrijiet Ċisterċensi ttrasferew ruħhom fl-Abbazija ta' Fontenay fl-1130. Disa' snin wara, l-Isqof ta' [[Norwich]] ħarab mill-persegwitazzjoni u mar lejn Fontenay, u għen biex jiffinanzja l-kostruzzjoni tal-knisja bil-ġid tiegħu. Il-knisja ġiet ikkonsagrata fl-1147 mill-[[Papa Ewġenju III]]. Sal-1200 il-kumpless monastiku tlesta u seta' jilqa' saħansitra 300 patri. Fl-1259, id-devot Re Lwiġi eżenta lill-Abbazija ta' Fontenay minn kull taxxa, u peress li kienet għall-qalb ir-re, għaxar snin wara saret abbazija rjali. Fl-1359, l-Abbazija ta' Fontenay insterqet mill-armati tar-Re [[Dwardu III tal-Ingilterra]] matul il-Gwerra tal-Mitt Sena. Ġarrbet ħsarat ulterjuri matul il-Gwerer tar-Reliġjon fl-aħħar tas-seklu 16. Fl-1745 ir-refettorju nqered. Mal-bidu tar-[[Rivoluzzjoni Franċiża]] fl-1789, il-patrijiet kollha suċċessivament telqu mill-abbazija minħabba d-de-Kristjanizzazzjoni matul ir-rivoluzzjoni u fl-1791 is-sit inbidel f'impjant tal-produzzjoni tal-karta, immexxi mill-aħwa Montgolfier. Fl-1906, [[Edouard Aynard]], bankier minn [[Lyon]] li kien iħobb l-[[arti]], xtara l-abbazija u beda r-restawr tagħha li tlesta fl-1911. Id-dixxendenti ta' Edouard komplew jaħdmu fuq l-abbazija u għadha proprjetà tal-familja Aynard sa llum il-ġurnata. == Sit ta' Wirt Dinji == L-Abbazija Ċisterċensi ta' Fontenay ġiet iddeżinjata Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1981.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju tal-għażla wieħed tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".<ref name=":0" /> == Arkitettura == === Sfond === [[Stampa:Cloister, Fontenay Abbey, Marmagne, France.JPG|daqsminuri|240x240px|Il-kjostru]] Il-knejjes Ċisterċensi kollha għandhom l-istess mudell u jixbhu lil xulxin; pereżempju, il-knisja tal-Abbazija ta' Graiguenamanagh, li nbniet fl-[[Repubblika tal-Irlanda|Irlanda]] fl-1204, għandha pjanta simili għal dik tal-Abbazija ta' Fontenay. L-ispirtu tal-arkitettura Ċisterċensi huwa sempliċi, konservattiv u utilitarju. Il-knejjes tal-monasteri Ċisterċensi jkollhom arkitettura Rumaneska, inkluż pjanta simetrika, ħitan kbar, pjattaforma b'saħħitha bil-pilastri, volti b'għamla ta' btieti doppji, ħnejjiet tondi, u navata ċentrali twila. Fl-Ewropa [[Medjuevu|Medjevali]], l-etika Ċisterċensi tax-xogħol bl-idejn saret "il-forza prinċipali tad-diffużjoni teknoloġika" f'bosta oqsma, inkluż il-[[metallurġija]].<ref>Roger Stalley, The Cistercian Monasteries of Ireland (London: Yale University Press, 1987), 73.</ref> === Binjiet === L-abbazija primarjament kienet tinbena bil-ġebel mill-inħawi lokali.<ref>{{Ċita web|url=https://www.francethisway.com/places/abbeyfontenay.php|titlu=Fontenay Abbey France travel and tourism, attractions and sightseeing and Fontenay Abbey reviews|sit=www.francethisway.com|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Il-knisja tal-abbazija għandha arkitettura Ċisterċensi tipika bi stil Rumanesk. Għandha għamla ta' salib Latin, b'navata twila 66 metru u wiesgħa tmien metri, żewġ korsiji laterali, u transett ta' 19-il metru. B'kuntrast ma' knejjes iktar bikrin, il-knisja tal-abbazija għandha apsida ċċattjata u żewġ [[Kappella|kappelli]] rettangolari (minflok semiċirkolari) fuq kull naħa tat-transett. Il-kjostru huwa 36 metru bi 38 metru. Il-binja li tmiss mal-knisja għandha l-volti b'riffieda b'saħħithom. Hemm dormitorju kbir li reġa' ġie msaqqaf fis-seklu 15 b'saqaf bl-arkati tal-[[injam]] tal-qastan. Għajr għar-refettorju li ġġarraf, l-abbazija għad għandha kważi l-binjiet oriġinali kollha tagħha: il-knisja, id-dormitorju, il-kjostru, il-binja li tmiss mal-knisja, il-''caldarium'' jew "il-kamra tat-tisħin", il-barumbara u l-forġa, kollha mibnija bi stil Rumanesk. Il-binja residenzjali tas-superjur tal-patrijiet u l-infermerija nbnew iktar 'il quddiem. Illum il-ġurnata l-binjiet tal-abbazija huma stabbiliti f'artijiet moderni puliti bil-ħaxix u biż-żrar. Fil-binjiet oriġinali kollha, ma hemmx tiżjin la minn barra u lanqas minn ġewwa. Għalkemm Bernard ta' Clairvaux ma ppruvax jiċħad l-arti jew is-sbuħija, huwa qagħad lura minn "dawk il-manifestazzjonijiet ta' sbuħija li jbiegħdu l-għajnejn tal-moħħ mix-xbiha ta' Alla favur l-''imagines mundi'' (ix-xbihat tad-[[Id-Dinja|dinja]])".<ref>Kinder, Cistercian Europe, 15.</ref> Għalkemm ma hemmx fjuri fil-kapitelli, l-ebda motiv dekorattiv u l-ebda xbiha mkien, l-abbazija xorta waħda hija opra tal-arti straordinarja. Il-knisja u l-kjostru, iċ-ċentru tal-ħajja għall-patrijiet, inbnew fi spazji distribwiti b'mod loġiku. B'antiċipazzjoni għall-espansjoni futura tal-monasteru, minflok inħolqot struttura kkonfinata u magħluqa, il-knisja u l-kjostru nħolqu b'mod parallel jew perpendikolari ma' xulxin bi truf miftuħa. B'dan il-mod, matul l-espansjoni, il-kjostru u l-knisja eżistenti ma kinux jiġu influwenzati. Ma hemm l-ebda torri tal-kampnar fl-abbazija, għaliex Bernard ta' Clairvaux ħass li kien inaqqas mill-awsterità inġenerali. Bħala alternattiva, tpoġġew qniepen żgħar fil-ħajt maġenb il-bieb tal-knisja biex meta jindaqqu l-patrijiet jinġabru flimkien. [[Stampa:Abbaye de Fontenay-Eglise.jpg|xellug|daqsminuri|Il-knisja tal-abbazija minn ġewwa.]] Fuq ġewwa tal-knisja, pilastri enormi b'għamla ta' salib jirfdu volti kbar b'għamla ta' btieti, li jikkonsistu minn ħnejjiet ippuntati u ħnejjiet ippuntati trasversali. Hemm ukoll ħnejjiet ippuntati b'għamla ta' dijaframma. L-użu abbundanti tal-ħnejjiet ippuntati ntgħażel peress li "l-ħnejja ppuntata tixħet il-piż fuq il-pilastri jew il-kolonni riffieda b'angolu wieqaf", u b'hekk jirfdu minnhom infushom binja twila għal eluf ta' snin. Bernard ta' Clairvaux, li rrestrinġa t-tiżjin, kien jemmen li d-dawl biss għandu jidħol fil-knisja. Għal żmien twil, it-twemmin kien li l-proporzjonijiet perfetti setgħu jinkisbu permezz tal-[[mużika]]. B'hekk, meta ġew iddisinjati t-twieqi tal-[[ħġieġ]], ġew applikati proporzjonijiet numeriċi li jikkorrispondu mal-mużika. Pereżempju, is-seba' twieqi fil-Punent fuq ġewwa kienu distribwiti skont proporzjon mużikali ta' 3/4. Il-kjostru ta' sitta u tletin metru li jinsab fuq wara tal-knisja huwa maqsum f'galleriji żgħar permezz ta' pilastri. F'kull gallerija, pilastri b'kolonni doppji b'kapitelli b'għamla tal-ponta ta' lanza jirfdu volta bil-ħnejjiet doppji. Dan il-kjostru kien post importanti għall-patrijiet biex iqattgħu l-ħin liberu tagħhom jaqraw, jaħdmu u jitolbu. == Referenzi == og4t0enq779kks13y8j3nujoa7mg8pi 279196 279195 2022-08-16T17:42:12Z Trigcly 17859 added [[Category:Knejjes]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Abbaye de Fontenay R01.jpg|daqsminuri|249x249px|L-Abbazija ta' Fontenay]] L-'''Abbazija ta' Fontenay''' hija eks abbazija tal-Ordni Ċisterċensi fil-muniċipalità ta' Marmagne, qrib [[Montbard]], fid-dipartiment ta' Côte-d'Or fi [[Franza]]. Ġiet stabbilita minn San Bernard ta' Clairvaux fl-1118, u nbniet bl-istil [[Rumanesk]]. L-abbazija hija waħda mill-eqdem abbaziji Ċisterċensi fl-[[Ewropa]] u waħda mill-iżjed kompluti, u saret [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1981.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/165/|titlu=Cistercian Abbey of Fontenay|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Mill-kumpless oriġinali li jinkludi l-knisja, id-dormitorju, il-binja li tmiss mal-knisja, il-''caldarium'', ir-refettorju, il-barumbara u l-forġa, il-binjiet kollha għadhom intatti għajr ir-refettorju u kollha jinsabu fi stat tajjeb ta' manutenzjoni. L-Abbazija ta' Fontenay, flimkien ma' abbaziji Ċisterċensi oħra, tikkollega l-arkitettura Rumaneska mal-arkitettura [[Gotika]]. == Storja == === Stabbiliment tal-Ordni === [[Stampa:Dehio 191 Fontenay.png|xellug|daqsminuri|Il-pjanta tal-abbazija]] Fl-aħħar tas-seklu 11, fl-aqwa żmien tal-knisja l-kbira ta' Cluny III (monasteru Benedittin grandjuż fi [[Cluny]], Franza), għalkemm Cluny kellha bosta fidili, San Robert ta' Molesme, il-fundatur sussegwenti tal-[[Abbazija ta' Cîteaux]], mexxa reazzjoni qawwija kontriha. San Robert ħaseb li Cluny kienet kontra l-Ordni ewlenija ta' [[San Benedittu]]: ''ora et labora'' (talb u xogħol). Minħabba f'hekk, San Robert, flimkien ma' grupp ta' patrijiet li kienu tal-istess fehma tiegħu, inqatgħu minn Cluny.<ref>Terryl N. Kinder, Cistercian Europe (Cambridge: Wm. B. Eerdmans, 2002), 27.</ref> San Robert stabbilixxa l-Ordni taċ-Ċisterċensi f'[[Cîteaux]], Franza. L-ordni l-ġdida osservat b'mod strett ir-Regola ta' San Benedittu. Bħala parti minn din ir-regola, il-patrijiet kellhom jgħixu fil-faqar u fis-sempliċità. Sabiex ma jiġux distratti mill-ħajja [[Reliġjon|reliġjuża]], iċ-Ċisterċensi bnew monasteri awtosuffiċjenti f'żoni iżolati u rrifjutaw li jużaw qaddejja. Il-monasteri Ċisterċensi kienu indipendenti. Kienu differenti minn Cluny peress li l-binjiet kollha kienu taħt il-kontroll dirett tas-superjur tal-patrijiet, u kull monasteru Ċisterċens kellu jieħu ħsieb il-binjiet tiegħu. Kull wieħed mill-monasteri x'aktarx li kien soċjetà individwali indipendenti. Bernard ta' Clairvaux, superjur tal-patrijiet u l-fundatur primarju tal-Ordni taċ-Ċisterċensi, kellu l-istess twemmin bħal San Robert ta' Molesme. Madankollu, Bernard ħass li l-Abbazija ta' Cîteaux ma kinitx awstera biżżejjed u ma kinitx tirrifletti għalkollox ir-Regola ta' San Benedittu. Għalhekk, fl-1118 stabbilixxa l-Abbazija ta' Fontenay f'wied ta' [[Bourgogne]] u implimenta awsterità stretta. === Storja tal-abbazija === [[Stampa:Abbaye Fontenay Vierge.jpg|daqsminuri|Il-Madonna tal-Abbazija ta' Fontenay]] Il-patrijiet Ċisterċensi ttrasferew ruħhom fl-Abbazija ta' Fontenay fl-1130. Disa' snin wara, l-Isqof ta' [[Norwich]] ħarab mill-persegwitazzjoni u mar lejn Fontenay, u għen biex jiffinanzja l-kostruzzjoni tal-knisja bil-ġid tiegħu. Il-knisja ġiet ikkonsagrata fl-1147 mill-[[Papa Ewġenju III]]. Sal-1200 il-kumpless monastiku tlesta u seta' jilqa' saħansitra 300 patri. Fl-1259, id-devot Re Lwiġi eżenta lill-Abbazija ta' Fontenay minn kull taxxa, u peress li kienet għall-qalb ir-re, għaxar snin wara saret abbazija rjali. Fl-1359, l-Abbazija ta' Fontenay insterqet mill-armati tar-Re [[Dwardu III tal-Ingilterra]] matul il-Gwerra tal-Mitt Sena. Ġarrbet ħsarat ulterjuri matul il-Gwerer tar-Reliġjon fl-aħħar tas-seklu 16. Fl-1745 ir-refettorju nqered. Mal-bidu tar-[[Rivoluzzjoni Franċiża]] fl-1789, il-patrijiet kollha suċċessivament telqu mill-abbazija minħabba d-de-Kristjanizzazzjoni matul ir-rivoluzzjoni u fl-1791 is-sit inbidel f'impjant tal-produzzjoni tal-karta, immexxi mill-aħwa Montgolfier. Fl-1906, [[Edouard Aynard]], bankier minn [[Lyon]] li kien iħobb l-[[arti]], xtara l-abbazija u beda r-restawr tagħha li tlesta fl-1911. Id-dixxendenti ta' Edouard komplew jaħdmu fuq l-abbazija u għadha proprjetà tal-familja Aynard sa llum il-ġurnata. == Sit ta' Wirt Dinji == L-Abbazija Ċisterċensi ta' Fontenay ġiet iddeżinjata Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1981.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju tal-għażla wieħed tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".<ref name=":0" /> == Arkitettura == === Sfond === [[Stampa:Cloister, Fontenay Abbey, Marmagne, France.JPG|daqsminuri|240x240px|Il-kjostru]] Il-knejjes Ċisterċensi kollha għandhom l-istess mudell u jixbhu lil xulxin; pereżempju, il-knisja tal-Abbazija ta' Graiguenamanagh, li nbniet fl-[[Repubblika tal-Irlanda|Irlanda]] fl-1204, għandha pjanta simili għal dik tal-Abbazija ta' Fontenay. L-ispirtu tal-arkitettura Ċisterċensi huwa sempliċi, konservattiv u utilitarju. Il-knejjes tal-monasteri Ċisterċensi jkollhom arkitettura Rumaneska, inkluż pjanta simetrika, ħitan kbar, pjattaforma b'saħħitha bil-pilastri, volti b'għamla ta' btieti doppji, ħnejjiet tondi, u navata ċentrali twila. Fl-Ewropa [[Medjuevu|Medjevali]], l-etika Ċisterċensi tax-xogħol bl-idejn saret "il-forza prinċipali tad-diffużjoni teknoloġika" f'bosta oqsma, inkluż il-[[metallurġija]].<ref>Roger Stalley, The Cistercian Monasteries of Ireland (London: Yale University Press, 1987), 73.</ref> === Binjiet === L-abbazija primarjament kienet tinbena bil-ġebel mill-inħawi lokali.<ref>{{Ċita web|url=https://www.francethisway.com/places/abbeyfontenay.php|titlu=Fontenay Abbey France travel and tourism, attractions and sightseeing and Fontenay Abbey reviews|sit=www.francethisway.com|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Il-knisja tal-abbazija għandha arkitettura Ċisterċensi tipika bi stil Rumanesk. Għandha għamla ta' salib Latin, b'navata twila 66 metru u wiesgħa tmien metri, żewġ korsiji laterali, u transett ta' 19-il metru. B'kuntrast ma' knejjes iktar bikrin, il-knisja tal-abbazija għandha apsida ċċattjata u żewġ [[Kappella|kappelli]] rettangolari (minflok semiċirkolari) fuq kull naħa tat-transett. Il-kjostru huwa 36 metru bi 38 metru. Il-binja li tmiss mal-knisja għandha l-volti b'riffieda b'saħħithom. Hemm dormitorju kbir li reġa' ġie msaqqaf fis-seklu 15 b'saqaf bl-arkati tal-[[injam]] tal-qastan. Għajr għar-refettorju li ġġarraf, l-abbazija għad għandha kważi l-binjiet oriġinali kollha tagħha: il-knisja, id-dormitorju, il-kjostru, il-binja li tmiss mal-knisja, il-''caldarium'' jew "il-kamra tat-tisħin", il-barumbara u l-forġa, kollha mibnija bi stil Rumanesk. Il-binja residenzjali tas-superjur tal-patrijiet u l-infermerija nbnew iktar 'il quddiem. Illum il-ġurnata l-binjiet tal-abbazija huma stabbiliti f'artijiet moderni puliti bil-ħaxix u biż-żrar. Fil-binjiet oriġinali kollha, ma hemmx tiżjin la minn barra u lanqas minn ġewwa. Għalkemm Bernard ta' Clairvaux ma ppruvax jiċħad l-arti jew is-sbuħija, huwa qagħad lura minn "dawk il-manifestazzjonijiet ta' sbuħija li jbiegħdu l-għajnejn tal-moħħ mix-xbiha ta' Alla favur l-''imagines mundi'' (ix-xbihat tad-[[Id-Dinja|dinja]])".<ref>Kinder, Cistercian Europe, 15.</ref> Għalkemm ma hemmx fjuri fil-kapitelli, l-ebda motiv dekorattiv u l-ebda xbiha mkien, l-abbazija xorta waħda hija opra tal-arti straordinarja. Il-knisja u l-kjostru, iċ-ċentru tal-ħajja għall-patrijiet, inbnew fi spazji distribwiti b'mod loġiku. B'antiċipazzjoni għall-espansjoni futura tal-monasteru, minflok inħolqot struttura kkonfinata u magħluqa, il-knisja u l-kjostru nħolqu b'mod parallel jew perpendikolari ma' xulxin bi truf miftuħa. B'dan il-mod, matul l-espansjoni, il-kjostru u l-knisja eżistenti ma kinux jiġu influwenzati. Ma hemm l-ebda torri tal-kampnar fl-abbazija, għaliex Bernard ta' Clairvaux ħass li kien inaqqas mill-awsterità inġenerali. Bħala alternattiva, tpoġġew qniepen żgħar fil-ħajt maġenb il-bieb tal-knisja biex meta jindaqqu l-patrijiet jinġabru flimkien. [[Stampa:Abbaye de Fontenay-Eglise.jpg|xellug|daqsminuri|Il-knisja tal-abbazija minn ġewwa.]] Fuq ġewwa tal-knisja, pilastri enormi b'għamla ta' salib jirfdu volti kbar b'għamla ta' btieti, li jikkonsistu minn ħnejjiet ippuntati u ħnejjiet ippuntati trasversali. Hemm ukoll ħnejjiet ippuntati b'għamla ta' dijaframma. L-użu abbundanti tal-ħnejjiet ippuntati ntgħażel peress li "l-ħnejja ppuntata tixħet il-piż fuq il-pilastri jew il-kolonni riffieda b'angolu wieqaf", u b'hekk jirfdu minnhom infushom binja twila għal eluf ta' snin. Bernard ta' Clairvaux, li rrestrinġa t-tiżjin, kien jemmen li d-dawl biss għandu jidħol fil-knisja. Għal żmien twil, it-twemmin kien li l-proporzjonijiet perfetti setgħu jinkisbu permezz tal-[[mużika]]. B'hekk, meta ġew iddisinjati t-twieqi tal-[[ħġieġ]], ġew applikati proporzjonijiet numeriċi li jikkorrispondu mal-mużika. Pereżempju, is-seba' twieqi fil-Punent fuq ġewwa kienu distribwiti skont proporzjon mużikali ta' 3/4. Il-kjostru ta' sitta u tletin metru li jinsab fuq wara tal-knisja huwa maqsum f'galleriji żgħar permezz ta' pilastri. F'kull gallerija, pilastri b'kolonni doppji b'kapitelli b'għamla tal-ponta ta' lanza jirfdu volta bil-ħnejjiet doppji. Dan il-kjostru kien post importanti għall-patrijiet biex iqattgħu l-ħin liberu tagħhom jaqraw, jaħdmu u jitolbu. == Referenzi == [[Kategorija:Knejjes]] dmjxi7fio72ljn738wmcx86pilkgs82 279197 279196 2022-08-16T17:42:28Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti ta' Wirt Dinji]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Abbaye de Fontenay R01.jpg|daqsminuri|249x249px|L-Abbazija ta' Fontenay]] L-'''Abbazija ta' Fontenay''' hija eks abbazija tal-Ordni Ċisterċensi fil-muniċipalità ta' Marmagne, qrib [[Montbard]], fid-dipartiment ta' Côte-d'Or fi [[Franza]]. Ġiet stabbilita minn San Bernard ta' Clairvaux fl-1118, u nbniet bl-istil [[Rumanesk]]. L-abbazija hija waħda mill-eqdem abbaziji Ċisterċensi fl-[[Ewropa]] u waħda mill-iżjed kompluti, u saret [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1981.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/165/|titlu=Cistercian Abbey of Fontenay|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Mill-kumpless oriġinali li jinkludi l-knisja, id-dormitorju, il-binja li tmiss mal-knisja, il-''caldarium'', ir-refettorju, il-barumbara u l-forġa, il-binjiet kollha għadhom intatti għajr ir-refettorju u kollha jinsabu fi stat tajjeb ta' manutenzjoni. L-Abbazija ta' Fontenay, flimkien ma' abbaziji Ċisterċensi oħra, tikkollega l-arkitettura Rumaneska mal-arkitettura [[Gotika]]. == Storja == === Stabbiliment tal-Ordni === [[Stampa:Dehio 191 Fontenay.png|xellug|daqsminuri|Il-pjanta tal-abbazija]] Fl-aħħar tas-seklu 11, fl-aqwa żmien tal-knisja l-kbira ta' Cluny III (monasteru Benedittin grandjuż fi [[Cluny]], Franza), għalkemm Cluny kellha bosta fidili, San Robert ta' Molesme, il-fundatur sussegwenti tal-[[Abbazija ta' Cîteaux]], mexxa reazzjoni qawwija kontriha. San Robert ħaseb li Cluny kienet kontra l-Ordni ewlenija ta' [[San Benedittu]]: ''ora et labora'' (talb u xogħol). Minħabba f'hekk, San Robert, flimkien ma' grupp ta' patrijiet li kienu tal-istess fehma tiegħu, inqatgħu minn Cluny.<ref>Terryl N. Kinder, Cistercian Europe (Cambridge: Wm. B. Eerdmans, 2002), 27.</ref> San Robert stabbilixxa l-Ordni taċ-Ċisterċensi f'[[Cîteaux]], Franza. L-ordni l-ġdida osservat b'mod strett ir-Regola ta' San Benedittu. Bħala parti minn din ir-regola, il-patrijiet kellhom jgħixu fil-faqar u fis-sempliċità. Sabiex ma jiġux distratti mill-ħajja [[Reliġjon|reliġjuża]], iċ-Ċisterċensi bnew monasteri awtosuffiċjenti f'żoni iżolati u rrifjutaw li jużaw qaddejja. Il-monasteri Ċisterċensi kienu indipendenti. Kienu differenti minn Cluny peress li l-binjiet kollha kienu taħt il-kontroll dirett tas-superjur tal-patrijiet, u kull monasteru Ċisterċens kellu jieħu ħsieb il-binjiet tiegħu. Kull wieħed mill-monasteri x'aktarx li kien soċjetà individwali indipendenti. Bernard ta' Clairvaux, superjur tal-patrijiet u l-fundatur primarju tal-Ordni taċ-Ċisterċensi, kellu l-istess twemmin bħal San Robert ta' Molesme. Madankollu, Bernard ħass li l-Abbazija ta' Cîteaux ma kinitx awstera biżżejjed u ma kinitx tirrifletti għalkollox ir-Regola ta' San Benedittu. Għalhekk, fl-1118 stabbilixxa l-Abbazija ta' Fontenay f'wied ta' [[Bourgogne]] u implimenta awsterità stretta. === Storja tal-abbazija === [[Stampa:Abbaye Fontenay Vierge.jpg|daqsminuri|Il-Madonna tal-Abbazija ta' Fontenay]] Il-patrijiet Ċisterċensi ttrasferew ruħhom fl-Abbazija ta' Fontenay fl-1130. Disa' snin wara, l-Isqof ta' [[Norwich]] ħarab mill-persegwitazzjoni u mar lejn Fontenay, u għen biex jiffinanzja l-kostruzzjoni tal-knisja bil-ġid tiegħu. Il-knisja ġiet ikkonsagrata fl-1147 mill-[[Papa Ewġenju III]]. Sal-1200 il-kumpless monastiku tlesta u seta' jilqa' saħansitra 300 patri. Fl-1259, id-devot Re Lwiġi eżenta lill-Abbazija ta' Fontenay minn kull taxxa, u peress li kienet għall-qalb ir-re, għaxar snin wara saret abbazija rjali. Fl-1359, l-Abbazija ta' Fontenay insterqet mill-armati tar-Re [[Dwardu III tal-Ingilterra]] matul il-Gwerra tal-Mitt Sena. Ġarrbet ħsarat ulterjuri matul il-Gwerer tar-Reliġjon fl-aħħar tas-seklu 16. Fl-1745 ir-refettorju nqered. Mal-bidu tar-[[Rivoluzzjoni Franċiża]] fl-1789, il-patrijiet kollha suċċessivament telqu mill-abbazija minħabba d-de-Kristjanizzazzjoni matul ir-rivoluzzjoni u fl-1791 is-sit inbidel f'impjant tal-produzzjoni tal-karta, immexxi mill-aħwa Montgolfier. Fl-1906, [[Edouard Aynard]], bankier minn [[Lyon]] li kien iħobb l-[[arti]], xtara l-abbazija u beda r-restawr tagħha li tlesta fl-1911. Id-dixxendenti ta' Edouard komplew jaħdmu fuq l-abbazija u għadha proprjetà tal-familja Aynard sa llum il-ġurnata. == Sit ta' Wirt Dinji == L-Abbazija Ċisterċensi ta' Fontenay ġiet iddeżinjata Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1981.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju tal-għażla wieħed tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".<ref name=":0" /> == Arkitettura == === Sfond === [[Stampa:Cloister, Fontenay Abbey, Marmagne, France.JPG|daqsminuri|240x240px|Il-kjostru]] Il-knejjes Ċisterċensi kollha għandhom l-istess mudell u jixbhu lil xulxin; pereżempju, il-knisja tal-Abbazija ta' Graiguenamanagh, li nbniet fl-[[Repubblika tal-Irlanda|Irlanda]] fl-1204, għandha pjanta simili għal dik tal-Abbazija ta' Fontenay. L-ispirtu tal-arkitettura Ċisterċensi huwa sempliċi, konservattiv u utilitarju. Il-knejjes tal-monasteri Ċisterċensi jkollhom arkitettura Rumaneska, inkluż pjanta simetrika, ħitan kbar, pjattaforma b'saħħitha bil-pilastri, volti b'għamla ta' btieti doppji, ħnejjiet tondi, u navata ċentrali twila. Fl-Ewropa [[Medjuevu|Medjevali]], l-etika Ċisterċensi tax-xogħol bl-idejn saret "il-forza prinċipali tad-diffużjoni teknoloġika" f'bosta oqsma, inkluż il-[[metallurġija]].<ref>Roger Stalley, The Cistercian Monasteries of Ireland (London: Yale University Press, 1987), 73.</ref> === Binjiet === L-abbazija primarjament kienet tinbena bil-ġebel mill-inħawi lokali.<ref>{{Ċita web|url=https://www.francethisway.com/places/abbeyfontenay.php|titlu=Fontenay Abbey France travel and tourism, attractions and sightseeing and Fontenay Abbey reviews|sit=www.francethisway.com|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Il-knisja tal-abbazija għandha arkitettura Ċisterċensi tipika bi stil Rumanesk. Għandha għamla ta' salib Latin, b'navata twila 66 metru u wiesgħa tmien metri, żewġ korsiji laterali, u transett ta' 19-il metru. B'kuntrast ma' knejjes iktar bikrin, il-knisja tal-abbazija għandha apsida ċċattjata u żewġ [[Kappella|kappelli]] rettangolari (minflok semiċirkolari) fuq kull naħa tat-transett. Il-kjostru huwa 36 metru bi 38 metru. Il-binja li tmiss mal-knisja għandha l-volti b'riffieda b'saħħithom. Hemm dormitorju kbir li reġa' ġie msaqqaf fis-seklu 15 b'saqaf bl-arkati tal-[[injam]] tal-qastan. Għajr għar-refettorju li ġġarraf, l-abbazija għad għandha kważi l-binjiet oriġinali kollha tagħha: il-knisja, id-dormitorju, il-kjostru, il-binja li tmiss mal-knisja, il-''caldarium'' jew "il-kamra tat-tisħin", il-barumbara u l-forġa, kollha mibnija bi stil Rumanesk. Il-binja residenzjali tas-superjur tal-patrijiet u l-infermerija nbnew iktar 'il quddiem. Illum il-ġurnata l-binjiet tal-abbazija huma stabbiliti f'artijiet moderni puliti bil-ħaxix u biż-żrar. Fil-binjiet oriġinali kollha, ma hemmx tiżjin la minn barra u lanqas minn ġewwa. Għalkemm Bernard ta' Clairvaux ma ppruvax jiċħad l-arti jew is-sbuħija, huwa qagħad lura minn "dawk il-manifestazzjonijiet ta' sbuħija li jbiegħdu l-għajnejn tal-moħħ mix-xbiha ta' Alla favur l-''imagines mundi'' (ix-xbihat tad-[[Id-Dinja|dinja]])".<ref>Kinder, Cistercian Europe, 15.</ref> Għalkemm ma hemmx fjuri fil-kapitelli, l-ebda motiv dekorattiv u l-ebda xbiha mkien, l-abbazija xorta waħda hija opra tal-arti straordinarja. Il-knisja u l-kjostru, iċ-ċentru tal-ħajja għall-patrijiet, inbnew fi spazji distribwiti b'mod loġiku. B'antiċipazzjoni għall-espansjoni futura tal-monasteru, minflok inħolqot struttura kkonfinata u magħluqa, il-knisja u l-kjostru nħolqu b'mod parallel jew perpendikolari ma' xulxin bi truf miftuħa. B'dan il-mod, matul l-espansjoni, il-kjostru u l-knisja eżistenti ma kinux jiġu influwenzati. Ma hemm l-ebda torri tal-kampnar fl-abbazija, għaliex Bernard ta' Clairvaux ħass li kien inaqqas mill-awsterità inġenerali. Bħala alternattiva, tpoġġew qniepen żgħar fil-ħajt maġenb il-bieb tal-knisja biex meta jindaqqu l-patrijiet jinġabru flimkien. [[Stampa:Abbaye de Fontenay-Eglise.jpg|xellug|daqsminuri|Il-knisja tal-abbazija minn ġewwa.]] Fuq ġewwa tal-knisja, pilastri enormi b'għamla ta' salib jirfdu volti kbar b'għamla ta' btieti, li jikkonsistu minn ħnejjiet ippuntati u ħnejjiet ippuntati trasversali. Hemm ukoll ħnejjiet ippuntati b'għamla ta' dijaframma. L-użu abbundanti tal-ħnejjiet ippuntati ntgħażel peress li "l-ħnejja ppuntata tixħet il-piż fuq il-pilastri jew il-kolonni riffieda b'angolu wieqaf", u b'hekk jirfdu minnhom infushom binja twila għal eluf ta' snin. Bernard ta' Clairvaux, li rrestrinġa t-tiżjin, kien jemmen li d-dawl biss għandu jidħol fil-knisja. Għal żmien twil, it-twemmin kien li l-proporzjonijiet perfetti setgħu jinkisbu permezz tal-[[mużika]]. B'hekk, meta ġew iddisinjati t-twieqi tal-[[ħġieġ]], ġew applikati proporzjonijiet numeriċi li jikkorrispondu mal-mużika. Pereżempju, is-seba' twieqi fil-Punent fuq ġewwa kienu distribwiti skont proporzjon mużikali ta' 3/4. Il-kjostru ta' sitta u tletin metru li jinsab fuq wara tal-knisja huwa maqsum f'galleriji żgħar permezz ta' pilastri. F'kull gallerija, pilastri b'kolonni doppji b'kapitelli b'għamla tal-ponta ta' lanza jirfdu volta bil-ħnejjiet doppji. Dan il-kjostru kien post importanti għall-patrijiet biex iqattgħu l-ħin liberu tagħhom jaqraw, jaħdmu u jitolbu. == Referenzi == [[Kategorija:Knejjes]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] b0k0fr1a3aciaw207q7awjn05mxzc0h 279198 279197 2022-08-16T17:42:35Z Trigcly 17859 added [[Category:Franza]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Abbaye de Fontenay R01.jpg|daqsminuri|249x249px|L-Abbazija ta' Fontenay]] L-'''Abbazija ta' Fontenay''' hija eks abbazija tal-Ordni Ċisterċensi fil-muniċipalità ta' Marmagne, qrib [[Montbard]], fid-dipartiment ta' Côte-d'Or fi [[Franza]]. Ġiet stabbilita minn San Bernard ta' Clairvaux fl-1118, u nbniet bl-istil [[Rumanesk]]. L-abbazija hija waħda mill-eqdem abbaziji Ċisterċensi fl-[[Ewropa]] u waħda mill-iżjed kompluti, u saret [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1981.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/165/|titlu=Cistercian Abbey of Fontenay|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Mill-kumpless oriġinali li jinkludi l-knisja, id-dormitorju, il-binja li tmiss mal-knisja, il-''caldarium'', ir-refettorju, il-barumbara u l-forġa, il-binjiet kollha għadhom intatti għajr ir-refettorju u kollha jinsabu fi stat tajjeb ta' manutenzjoni. L-Abbazija ta' Fontenay, flimkien ma' abbaziji Ċisterċensi oħra, tikkollega l-arkitettura Rumaneska mal-arkitettura [[Gotika]]. == Storja == === Stabbiliment tal-Ordni === [[Stampa:Dehio 191 Fontenay.png|xellug|daqsminuri|Il-pjanta tal-abbazija]] Fl-aħħar tas-seklu 11, fl-aqwa żmien tal-knisja l-kbira ta' Cluny III (monasteru Benedittin grandjuż fi [[Cluny]], Franza), għalkemm Cluny kellha bosta fidili, San Robert ta' Molesme, il-fundatur sussegwenti tal-[[Abbazija ta' Cîteaux]], mexxa reazzjoni qawwija kontriha. San Robert ħaseb li Cluny kienet kontra l-Ordni ewlenija ta' [[San Benedittu]]: ''ora et labora'' (talb u xogħol). Minħabba f'hekk, San Robert, flimkien ma' grupp ta' patrijiet li kienu tal-istess fehma tiegħu, inqatgħu minn Cluny.<ref>Terryl N. Kinder, Cistercian Europe (Cambridge: Wm. B. Eerdmans, 2002), 27.</ref> San Robert stabbilixxa l-Ordni taċ-Ċisterċensi f'[[Cîteaux]], Franza. L-ordni l-ġdida osservat b'mod strett ir-Regola ta' San Benedittu. Bħala parti minn din ir-regola, il-patrijiet kellhom jgħixu fil-faqar u fis-sempliċità. Sabiex ma jiġux distratti mill-ħajja [[Reliġjon|reliġjuża]], iċ-Ċisterċensi bnew monasteri awtosuffiċjenti f'żoni iżolati u rrifjutaw li jużaw qaddejja. Il-monasteri Ċisterċensi kienu indipendenti. Kienu differenti minn Cluny peress li l-binjiet kollha kienu taħt il-kontroll dirett tas-superjur tal-patrijiet, u kull monasteru Ċisterċens kellu jieħu ħsieb il-binjiet tiegħu. Kull wieħed mill-monasteri x'aktarx li kien soċjetà individwali indipendenti. Bernard ta' Clairvaux, superjur tal-patrijiet u l-fundatur primarju tal-Ordni taċ-Ċisterċensi, kellu l-istess twemmin bħal San Robert ta' Molesme. Madankollu, Bernard ħass li l-Abbazija ta' Cîteaux ma kinitx awstera biżżejjed u ma kinitx tirrifletti għalkollox ir-Regola ta' San Benedittu. Għalhekk, fl-1118 stabbilixxa l-Abbazija ta' Fontenay f'wied ta' [[Bourgogne]] u implimenta awsterità stretta. === Storja tal-abbazija === [[Stampa:Abbaye Fontenay Vierge.jpg|daqsminuri|Il-Madonna tal-Abbazija ta' Fontenay]] Il-patrijiet Ċisterċensi ttrasferew ruħhom fl-Abbazija ta' Fontenay fl-1130. Disa' snin wara, l-Isqof ta' [[Norwich]] ħarab mill-persegwitazzjoni u mar lejn Fontenay, u għen biex jiffinanzja l-kostruzzjoni tal-knisja bil-ġid tiegħu. Il-knisja ġiet ikkonsagrata fl-1147 mill-[[Papa Ewġenju III]]. Sal-1200 il-kumpless monastiku tlesta u seta' jilqa' saħansitra 300 patri. Fl-1259, id-devot Re Lwiġi eżenta lill-Abbazija ta' Fontenay minn kull taxxa, u peress li kienet għall-qalb ir-re, għaxar snin wara saret abbazija rjali. Fl-1359, l-Abbazija ta' Fontenay insterqet mill-armati tar-Re [[Dwardu III tal-Ingilterra]] matul il-Gwerra tal-Mitt Sena. Ġarrbet ħsarat ulterjuri matul il-Gwerer tar-Reliġjon fl-aħħar tas-seklu 16. Fl-1745 ir-refettorju nqered. Mal-bidu tar-[[Rivoluzzjoni Franċiża]] fl-1789, il-patrijiet kollha suċċessivament telqu mill-abbazija minħabba d-de-Kristjanizzazzjoni matul ir-rivoluzzjoni u fl-1791 is-sit inbidel f'impjant tal-produzzjoni tal-karta, immexxi mill-aħwa Montgolfier. Fl-1906, [[Edouard Aynard]], bankier minn [[Lyon]] li kien iħobb l-[[arti]], xtara l-abbazija u beda r-restawr tagħha li tlesta fl-1911. Id-dixxendenti ta' Edouard komplew jaħdmu fuq l-abbazija u għadha proprjetà tal-familja Aynard sa llum il-ġurnata. == Sit ta' Wirt Dinji == L-Abbazija Ċisterċensi ta' Fontenay ġiet iddeżinjata Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1981.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju tal-għażla wieħed tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".<ref name=":0" /> == Arkitettura == === Sfond === [[Stampa:Cloister, Fontenay Abbey, Marmagne, France.JPG|daqsminuri|240x240px|Il-kjostru]] Il-knejjes Ċisterċensi kollha għandhom l-istess mudell u jixbhu lil xulxin; pereżempju, il-knisja tal-Abbazija ta' Graiguenamanagh, li nbniet fl-[[Repubblika tal-Irlanda|Irlanda]] fl-1204, għandha pjanta simili għal dik tal-Abbazija ta' Fontenay. L-ispirtu tal-arkitettura Ċisterċensi huwa sempliċi, konservattiv u utilitarju. Il-knejjes tal-monasteri Ċisterċensi jkollhom arkitettura Rumaneska, inkluż pjanta simetrika, ħitan kbar, pjattaforma b'saħħitha bil-pilastri, volti b'għamla ta' btieti doppji, ħnejjiet tondi, u navata ċentrali twila. Fl-Ewropa [[Medjuevu|Medjevali]], l-etika Ċisterċensi tax-xogħol bl-idejn saret "il-forza prinċipali tad-diffużjoni teknoloġika" f'bosta oqsma, inkluż il-[[metallurġija]].<ref>Roger Stalley, The Cistercian Monasteries of Ireland (London: Yale University Press, 1987), 73.</ref> === Binjiet === L-abbazija primarjament kienet tinbena bil-ġebel mill-inħawi lokali.<ref>{{Ċita web|url=https://www.francethisway.com/places/abbeyfontenay.php|titlu=Fontenay Abbey France travel and tourism, attractions and sightseeing and Fontenay Abbey reviews|sit=www.francethisway.com|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Il-knisja tal-abbazija għandha arkitettura Ċisterċensi tipika bi stil Rumanesk. Għandha għamla ta' salib Latin, b'navata twila 66 metru u wiesgħa tmien metri, żewġ korsiji laterali, u transett ta' 19-il metru. B'kuntrast ma' knejjes iktar bikrin, il-knisja tal-abbazija għandha apsida ċċattjata u żewġ [[Kappella|kappelli]] rettangolari (minflok semiċirkolari) fuq kull naħa tat-transett. Il-kjostru huwa 36 metru bi 38 metru. Il-binja li tmiss mal-knisja għandha l-volti b'riffieda b'saħħithom. Hemm dormitorju kbir li reġa' ġie msaqqaf fis-seklu 15 b'saqaf bl-arkati tal-[[injam]] tal-qastan. Għajr għar-refettorju li ġġarraf, l-abbazija għad għandha kważi l-binjiet oriġinali kollha tagħha: il-knisja, id-dormitorju, il-kjostru, il-binja li tmiss mal-knisja, il-''caldarium'' jew "il-kamra tat-tisħin", il-barumbara u l-forġa, kollha mibnija bi stil Rumanesk. Il-binja residenzjali tas-superjur tal-patrijiet u l-infermerija nbnew iktar 'il quddiem. Illum il-ġurnata l-binjiet tal-abbazija huma stabbiliti f'artijiet moderni puliti bil-ħaxix u biż-żrar. Fil-binjiet oriġinali kollha, ma hemmx tiżjin la minn barra u lanqas minn ġewwa. Għalkemm Bernard ta' Clairvaux ma ppruvax jiċħad l-arti jew is-sbuħija, huwa qagħad lura minn "dawk il-manifestazzjonijiet ta' sbuħija li jbiegħdu l-għajnejn tal-moħħ mix-xbiha ta' Alla favur l-''imagines mundi'' (ix-xbihat tad-[[Id-Dinja|dinja]])".<ref>Kinder, Cistercian Europe, 15.</ref> Għalkemm ma hemmx fjuri fil-kapitelli, l-ebda motiv dekorattiv u l-ebda xbiha mkien, l-abbazija xorta waħda hija opra tal-arti straordinarja. Il-knisja u l-kjostru, iċ-ċentru tal-ħajja għall-patrijiet, inbnew fi spazji distribwiti b'mod loġiku. B'antiċipazzjoni għall-espansjoni futura tal-monasteru, minflok inħolqot struttura kkonfinata u magħluqa, il-knisja u l-kjostru nħolqu b'mod parallel jew perpendikolari ma' xulxin bi truf miftuħa. B'dan il-mod, matul l-espansjoni, il-kjostru u l-knisja eżistenti ma kinux jiġu influwenzati. Ma hemm l-ebda torri tal-kampnar fl-abbazija, għaliex Bernard ta' Clairvaux ħass li kien inaqqas mill-awsterità inġenerali. Bħala alternattiva, tpoġġew qniepen żgħar fil-ħajt maġenb il-bieb tal-knisja biex meta jindaqqu l-patrijiet jinġabru flimkien. [[Stampa:Abbaye de Fontenay-Eglise.jpg|xellug|daqsminuri|Il-knisja tal-abbazija minn ġewwa.]] Fuq ġewwa tal-knisja, pilastri enormi b'għamla ta' salib jirfdu volti kbar b'għamla ta' btieti, li jikkonsistu minn ħnejjiet ippuntati u ħnejjiet ippuntati trasversali. Hemm ukoll ħnejjiet ippuntati b'għamla ta' dijaframma. L-użu abbundanti tal-ħnejjiet ippuntati ntgħażel peress li "l-ħnejja ppuntata tixħet il-piż fuq il-pilastri jew il-kolonni riffieda b'angolu wieqaf", u b'hekk jirfdu minnhom infushom binja twila għal eluf ta' snin. Bernard ta' Clairvaux, li rrestrinġa t-tiżjin, kien jemmen li d-dawl biss għandu jidħol fil-knisja. Għal żmien twil, it-twemmin kien li l-proporzjonijiet perfetti setgħu jinkisbu permezz tal-[[mużika]]. B'hekk, meta ġew iddisinjati t-twieqi tal-[[ħġieġ]], ġew applikati proporzjonijiet numeriċi li jikkorrispondu mal-mużika. Pereżempju, is-seba' twieqi fil-Punent fuq ġewwa kienu distribwiti skont proporzjon mużikali ta' 3/4. Il-kjostru ta' sitta u tletin metru li jinsab fuq wara tal-knisja huwa maqsum f'galleriji żgħar permezz ta' pilastri. F'kull gallerija, pilastri b'kolonni doppji b'kapitelli b'għamla tal-ponta ta' lanza jirfdu volta bil-ħnejjiet doppji. Dan il-kjostru kien post importanti għall-patrijiet biex iqattgħu l-ħin liberu tagħhom jaqraw, jaħdmu u jitolbu. == Referenzi == [[Kategorija:Knejjes]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Franza]] lz133o4bnggqgn3309zsiv4cz0s03xt 279221 279198 2022-08-17T06:27:33Z Trigcly 17859 /* Binjiet */ wikitext text/x-wiki [[Stampa:Abbaye de Fontenay R01.jpg|daqsminuri|249x249px|L-Abbazija ta' Fontenay]] L-'''Abbazija ta' Fontenay''' hija eks abbazija tal-Ordni Ċisterċensi fil-muniċipalità ta' Marmagne, qrib [[Montbard]], fid-dipartiment ta' Côte-d'Or fi [[Franza]]. Ġiet stabbilita minn San Bernard ta' Clairvaux fl-1118, u nbniet bl-istil [[Rumanesk]]. L-abbazija hija waħda mill-eqdem abbaziji Ċisterċensi fl-[[Ewropa]] u waħda mill-iżjed kompluti, u saret [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1981.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/165/|titlu=Cistercian Abbey of Fontenay|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Mill-kumpless oriġinali li jinkludi l-knisja, id-dormitorju, il-binja li tmiss mal-knisja, il-''caldarium'', ir-refettorju, il-barumbara u l-forġa, il-binjiet kollha għadhom intatti għajr ir-refettorju u kollha jinsabu fi stat tajjeb ta' manutenzjoni. L-Abbazija ta' Fontenay, flimkien ma' abbaziji Ċisterċensi oħra, tikkollega l-arkitettura Rumaneska mal-arkitettura [[Gotika]]. == Storja == === Stabbiliment tal-Ordni === [[Stampa:Dehio 191 Fontenay.png|xellug|daqsminuri|Il-pjanta tal-abbazija]] Fl-aħħar tas-seklu 11, fl-aqwa żmien tal-knisja l-kbira ta' Cluny III (monasteru Benedittin grandjuż fi [[Cluny]], Franza), għalkemm Cluny kellha bosta fidili, San Robert ta' Molesme, il-fundatur sussegwenti tal-[[Abbazija ta' Cîteaux]], mexxa reazzjoni qawwija kontriha. San Robert ħaseb li Cluny kienet kontra l-Ordni ewlenija ta' [[San Benedittu]]: ''ora et labora'' (talb u xogħol). Minħabba f'hekk, San Robert, flimkien ma' grupp ta' patrijiet li kienu tal-istess fehma tiegħu, inqatgħu minn Cluny.<ref>Terryl N. Kinder, Cistercian Europe (Cambridge: Wm. B. Eerdmans, 2002), 27.</ref> San Robert stabbilixxa l-Ordni taċ-Ċisterċensi f'[[Cîteaux]], Franza. L-ordni l-ġdida osservat b'mod strett ir-Regola ta' San Benedittu. Bħala parti minn din ir-regola, il-patrijiet kellhom jgħixu fil-faqar u fis-sempliċità. Sabiex ma jiġux distratti mill-ħajja [[Reliġjon|reliġjuża]], iċ-Ċisterċensi bnew monasteri awtosuffiċjenti f'żoni iżolati u rrifjutaw li jużaw qaddejja. Il-monasteri Ċisterċensi kienu indipendenti. Kienu differenti minn Cluny peress li l-binjiet kollha kienu taħt il-kontroll dirett tas-superjur tal-patrijiet, u kull monasteru Ċisterċens kellu jieħu ħsieb il-binjiet tiegħu. Kull wieħed mill-monasteri x'aktarx li kien soċjetà individwali indipendenti. Bernard ta' Clairvaux, superjur tal-patrijiet u l-fundatur primarju tal-Ordni taċ-Ċisterċensi, kellu l-istess twemmin bħal San Robert ta' Molesme. Madankollu, Bernard ħass li l-Abbazija ta' Cîteaux ma kinitx awstera biżżejjed u ma kinitx tirrifletti għalkollox ir-Regola ta' San Benedittu. Għalhekk, fl-1118 stabbilixxa l-Abbazija ta' Fontenay f'wied ta' [[Bourgogne]] u implimenta awsterità stretta. === Storja tal-abbazija === [[Stampa:Abbaye Fontenay Vierge.jpg|daqsminuri|Il-Madonna tal-Abbazija ta' Fontenay]] Il-patrijiet Ċisterċensi ttrasferew ruħhom fl-Abbazija ta' Fontenay fl-1130. Disa' snin wara, l-Isqof ta' [[Norwich]] ħarab mill-persegwitazzjoni u mar lejn Fontenay, u għen biex jiffinanzja l-kostruzzjoni tal-knisja bil-ġid tiegħu. Il-knisja ġiet ikkonsagrata fl-1147 mill-[[Papa Ewġenju III]]. Sal-1200 il-kumpless monastiku tlesta u seta' jilqa' saħansitra 300 patri. Fl-1259, id-devot Re Lwiġi eżenta lill-Abbazija ta' Fontenay minn kull taxxa, u peress li kienet għall-qalb ir-re, għaxar snin wara saret abbazija rjali. Fl-1359, l-Abbazija ta' Fontenay insterqet mill-armati tar-Re [[Dwardu III tal-Ingilterra]] matul il-Gwerra tal-Mitt Sena. Ġarrbet ħsarat ulterjuri matul il-Gwerer tar-Reliġjon fl-aħħar tas-seklu 16. Fl-1745 ir-refettorju nqered. Mal-bidu tar-[[Rivoluzzjoni Franċiża]] fl-1789, il-patrijiet kollha suċċessivament telqu mill-abbazija minħabba d-de-Kristjanizzazzjoni matul ir-rivoluzzjoni u fl-1791 is-sit inbidel f'impjant tal-produzzjoni tal-karta, immexxi mill-aħwa Montgolfier. Fl-1906, [[Edouard Aynard]], bankier minn [[Lyon]] li kien iħobb l-[[arti]], xtara l-abbazija u beda r-restawr tagħha li tlesta fl-1911. Id-dixxendenti ta' Edouard komplew jaħdmu fuq l-abbazija u għadha proprjetà tal-familja Aynard sa llum il-ġurnata. == Sit ta' Wirt Dinji == L-Abbazija Ċisterċensi ta' Fontenay ġiet iddeżinjata Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1981.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju tal-għażla wieħed tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".<ref name=":0" /> == Arkitettura == === Sfond === [[Stampa:Cloister, Fontenay Abbey, Marmagne, France.JPG|daqsminuri|240x240px|Il-kjostru]] Il-knejjes Ċisterċensi kollha għandhom l-istess mudell u jixbhu lil xulxin; pereżempju, il-knisja tal-Abbazija ta' Graiguenamanagh, li nbniet fl-[[Repubblika tal-Irlanda|Irlanda]] fl-1204, għandha pjanta simili għal dik tal-Abbazija ta' Fontenay. L-ispirtu tal-arkitettura Ċisterċensi huwa sempliċi, konservattiv u utilitarju. Il-knejjes tal-monasteri Ċisterċensi jkollhom arkitettura Rumaneska, inkluż pjanta simetrika, ħitan kbar, pjattaforma b'saħħitha bil-pilastri, volti b'għamla ta' btieti doppji, ħnejjiet tondi, u navata ċentrali twila. Fl-Ewropa [[Medjuevu|Medjevali]], l-etika Ċisterċensi tax-xogħol bl-idejn saret "il-forza prinċipali tad-diffużjoni teknoloġika" f'bosta oqsma, inkluż il-[[metallurġija]].<ref>Roger Stalley, The Cistercian Monasteries of Ireland (London: Yale University Press, 1987), 73.</ref> === Binjiet === L-abbazija primarjament kienet tinbena bil-ġebel mill-inħawi lokali.<ref>{{Ċita web|url=https://www.francethisway.com/places/abbeyfontenay.php|titlu=Fontenay Abbey France travel and tourism, attractions and sightseeing and Fontenay Abbey reviews|sit=www.francethisway.com|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Il-knisja tal-abbazija għandha arkitettura Ċisterċensi tipika bi stil Rumanesk. Għandha għamla ta' salib Latin, b'navata twila 66 metru u wiesgħa tmien metri, żewġ korsiji laterali, u transett ta' 19-il metru. B'kuntrast ma' knejjes iktar bikrin, il-knisja tal-abbazija għandha apsida ċċattjata u żewġ [[Kappella|kappelli]] rettangolari (minflok semiċirkolari) fuq kull naħa tat-transett. Il-kjostru huwa 36 metru bi 38 metru. Il-binja li tmiss mal-knisja għandha l-volti b'riffieda b'saħħithom. Hemm dormitorju kbir li reġa' ġie msaqqaf fis-seklu 15 b'saqaf bl-arkati tal-[[injam]] tal-qastan. Għajr għar-refettorju li ġġarraf, l-abbazija għad għandha kważi l-binjiet oriġinali kollha tagħha: il-knisja, id-dormitorju, il-kjostru, il-binja li tmiss mal-knisja, il-''caldarium'' jew "il-kamra tat-tisħin", il-barumbara u l-forġa, kollha mibnija bi stil Rumanesk. Il-binja residenzjali tas-superjur tal-patrijiet u l-infermerija nbnew iktar 'il quddiem. Illum il-ġurnata l-binjiet tal-abbazija huma stabbiliti f'artijiet moderni puliti bil-ħaxix u biż-żrar. Fil-binjiet oriġinali kollha, ma hemmx tiżjin la minn barra u lanqas minn ġewwa. Għalkemm Bernard ta' Clairvaux ma ppruvax jiċħad l-arti jew is-sbuħija, huwa qagħad lura minn "dawk il-manifestazzjonijiet ta' sbuħija li jbiegħdu l-għajnejn tal-moħħ mix-xbieha ta' Alla favur l-''imagines mundi'' (ix-xbihat tad-[[Id-Dinja|dinja]])".<ref>Kinder, Cistercian Europe, 15.</ref> Għalkemm ma hemmx fjuri fil-kapitelli, l-ebda motiv dekorattiv u l-ebda xbieha mkien, l-abbazija xorta waħda hija opra tal-arti straordinarja. Il-knisja u l-kjostru, iċ-ċentru tal-ħajja għall-patrijiet, inbnew fi spazji distribwiti b'mod loġiku. B'antiċipazzjoni għall-espansjoni futura tal-monasteru, minflok inħolqot struttura kkonfinata u magħluqa, il-knisja u l-kjostru nħolqu b'mod parallel jew perpendikolari ma' xulxin bi truf miftuħa. B'dan il-mod, matul l-espansjoni, il-kjostru u l-knisja eżistenti ma kinux jiġu influwenzati. Ma hemm l-ebda torri tal-kampnar fl-abbazija, għaliex Bernard ta' Clairvaux ħass li kien inaqqas mill-awsterità inġenerali. Bħala alternattiva, tpoġġew qniepen żgħar fil-ħajt maġenb il-bieb tal-knisja biex meta jindaqqu l-patrijiet jinġabru flimkien. [[Stampa:Abbaye de Fontenay-Eglise.jpg|xellug|daqsminuri|Il-knisja tal-abbazija minn ġewwa.]] Fuq ġewwa tal-knisja, pilastri enormi b'għamla ta' salib jirfdu volti kbar b'għamla ta' btieti, li jikkonsistu minn ħnejjiet ippuntati u ħnejjiet ippuntati trasversali. Hemm ukoll ħnejjiet ippuntati b'għamla ta' dijaframma. L-użu abbundanti tal-ħnejjiet ippuntati ntgħażel peress li "l-ħnejja ppuntata tixħet il-piż fuq il-pilastri jew il-kolonni riffieda b'angolu wieqaf", u b'hekk jirfdu minnhom infushom binja twila għal eluf ta' snin. Bernard ta' Clairvaux, li rrestrinġa t-tiżjin, kien jemmen li d-dawl biss għandu jidħol fil-knisja. Għal żmien twil, it-twemmin kien li l-proporzjonijiet perfetti setgħu jinkisbu permezz tal-[[mużika]]. B'hekk, meta ġew iddisinjati t-twieqi tal-[[ħġieġ]], ġew applikati proporzjonijiet numeriċi li jikkorrispondu mal-mużika. Pereżempju, is-seba' twieqi fil-Punent fuq ġewwa kienu distribwiti skont proporzjon mużikali ta' 3/4. Il-kjostru ta' sitta u tletin metru li jinsab fuq wara tal-knisja huwa maqsum f'galleriji żgħar permezz ta' pilastri. F'kull gallerija, pilastri b'kolonni doppji b'kapitelli b'għamla tal-ponta ta' lanza jirfdu volta bil-ħnejjiet doppji. Dan il-kjostru kien post importanti għall-patrijiet biex iqattgħu l-ħin liberu tagħhom jaqraw, jaħdmu u jitolbu. == Referenzi == [[Kategorija:Knejjes]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Franza]] r4f1nu9rdzob73ontq1rephyshc114i 14 28827 279200 2022-08-16T17:45:32Z Chrisportelli 355 Paġna ġdida: {{twieldu|155|7|16}} wikitext text/x-wiki {{twieldu|155|7|16}} oi7x1clet9dimypn4znvyjfd976068q 14 28828 279201 2022-08-16T17:45:47Z Chrisportelli 355 Paġna ġdida: {{mietu|160|2|17}} wikitext text/x-wiki {{mietu|160|2|17}} h74luzv743fuvub8im7mkhqct4mlega 14 28829 279202 2022-08-16T17:47:06Z Chrisportelli 355 Paġna ġdida: {{deċennju|1550|16}} wikitext text/x-wiki {{deċennju|1550|16}} rti4dnmlhelghl62o0fu2hu9ib3affb 14 28830 279203 2022-08-16T17:47:49Z Chrisportelli 355 Paġna ġdida: {{deċennju|1600|17}} wikitext text/x-wiki {{deċennju|1600|17}} s0jrtyowdywl1kk3l5dlam7yk00z70u 0 28831 279216 2022-08-16T20:38:00Z Caro de Segeda 17547 Paġna ġdida: L-'''istorja tal-Kristjaneżmu''' tikkonċerna l-[[Kristjaneżmu|reliġjon Nisranija]], [[Kristjaneżmu|pajjiżi Insara]], u l-[[Insara]] bid-diversi [[denominazzjoni Nisranija|denominazzjonijiet]] tagħhom, minn il-[[Kristjaneżmu fis-seklu 1|seklu 1]] sal-[[Kristjaneżmu fis-seklu 21|preżent]]. Il-Kristjaneżmu oriġina mill-[[Ministeru ta’ Ġesù|ministeru]] ta’ [[Ġesù]], għalliem u healer Lhudi li pproklama s-[[Saltna ta’ Alla]] imminenti u kien Tislib ta’... wikitext text/x-wiki L-'''istorja tal-Kristjaneżmu''' tikkonċerna l-[[Kristjaneżmu|reliġjon Nisranija]], [[Kristjaneżmu|pajjiżi Insara]], u l-[[Insara]] bid-diversi [[denominazzjoni Nisranija|denominazzjonijiet]] tagħhom, minn il-[[Kristjaneżmu fis-seklu 1|seklu 1]] sal-[[Kristjaneżmu fis-seklu 21|preżent]]. Il-Kristjaneżmu oriġina mill-[[Ministeru ta’ Ġesù|ministeru]] ta’ [[Ġesù]], għalliem u healer Lhudi li pproklama s-[[Saltna ta’ Alla]] imminenti u kien [[Tislib ta’ Ġesù|imsallab]] madwar is-sena 30 AD. –33 f’[[Ġerusalemm]] fil-[[provinċja Rumana]] tal-[[Ġuda (provinċja Rumana)|Ġuda]]. Is-segwaċi tiegħu jemmnu li, skont il-[[Evanġelju]]s, hu kien l-Iben ta’ Alla u li miet għall-maħfra tad-dnubiet u kien [[Irxoxt ta’ Ġesù|rxoxt mill-imwiet]] u mgħolli minn Alla, u se jirritorna dalwaqt fil-bidu tas-saltna t’Alla. L-ewwel segwaċi ta’ Ġesù kienu [[Apokalittiċi|apokalittiċi]] [[Insara Lhud]]. L-inklużjoni tal-[[Ġentili]] fil-Knisja Kristjana bikrija li qed tiżviluppa kkawża l-[[Qasam tal-Kristjaneżmu bikri u l-Ġudaiżmu|separazzjoni tal-Kristjaneżmu bikri mill-Ġudaiżmu]] matul l-ewwel żewġ sekli tal-[[era Nisranija]]. Fl-313, l-Imperatur Ruman [[Kostantin I (imperatur)|Kostantin I]] ħareġ l-[[Editt ta’ Milan]] li jillegalizza l-qima Nisranija. Fl-380, bl-[[Editt ta’ Tessalonika]] imressaq taħt [[Teodosju I]], l-Imperu Ruman adotta uffiċjalment it-[[Trinitarjaniżmu|Kristjaneżmu Trinitarju]] bħala r-reliġjon statali tiegħu, u l-Kristjaneżmu stabbilixxa lilu nnifsu bħala reliġjon predominantement Rumana f’ il-[[knisja tal-Istat tal-Imperu Ruman]]. Diversi [[Kristoloġija|Dibattiti kristoloġiċi dwar in-natura umana u divina ta' Ġesù]] ikkunsmaw lill-Knisja Nisranija għal tliet sekli, u [[seba' kunsilli ekumeniċi]] ġew imsejħa biex isolvu dawn id-dibattiti. L-[[Arjaniżmu]] kien ikkundannat fl-[[Ewwel Konċilju ta’ Niċea]] (325), li appoġġa d-duttrina Trinitarja kif spjegata fil-[[Kredu ta’ Niċena]]. 0ohub5oozcisbwrbe2hhyj6nai6bp8c 279217 279216 2022-08-16T20:38:23Z Caro de Segeda 17547 added [[Category:Kristjaneżmu]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki L-'''istorja tal-Kristjaneżmu''' tikkonċerna l-[[Kristjaneżmu|reliġjon Nisranija]], [[Kristjaneżmu|pajjiżi Insara]], u l-[[Insara]] bid-diversi [[denominazzjoni Nisranija|denominazzjonijiet]] tagħhom, minn il-[[Kristjaneżmu fis-seklu 1|seklu 1]] sal-[[Kristjaneżmu fis-seklu 21|preżent]]. Il-Kristjaneżmu oriġina mill-[[Ministeru ta’ Ġesù|ministeru]] ta’ [[Ġesù]], għalliem u healer Lhudi li pproklama s-[[Saltna ta’ Alla]] imminenti u kien [[Tislib ta’ Ġesù|imsallab]] madwar is-sena 30 AD. –33 f’[[Ġerusalemm]] fil-[[provinċja Rumana]] tal-[[Ġuda (provinċja Rumana)|Ġuda]]. Is-segwaċi tiegħu jemmnu li, skont il-[[Evanġelju]]s, hu kien l-Iben ta’ Alla u li miet għall-maħfra tad-dnubiet u kien [[Irxoxt ta’ Ġesù|rxoxt mill-imwiet]] u mgħolli minn Alla, u se jirritorna dalwaqt fil-bidu tas-saltna t’Alla. L-ewwel segwaċi ta’ Ġesù kienu [[Apokalittiċi|apokalittiċi]] [[Insara Lhud]]. L-inklużjoni tal-[[Ġentili]] fil-Knisja Kristjana bikrija li qed tiżviluppa kkawża l-[[Qasam tal-Kristjaneżmu bikri u l-Ġudaiżmu|separazzjoni tal-Kristjaneżmu bikri mill-Ġudaiżmu]] matul l-ewwel żewġ sekli tal-[[era Nisranija]]. Fl-313, l-Imperatur Ruman [[Kostantin I (imperatur)|Kostantin I]] ħareġ l-[[Editt ta’ Milan]] li jillegalizza l-qima Nisranija. Fl-380, bl-[[Editt ta’ Tessalonika]] imressaq taħt [[Teodosju I]], l-Imperu Ruman adotta uffiċjalment it-[[Trinitarjaniżmu|Kristjaneżmu Trinitarju]] bħala r-reliġjon statali tiegħu, u l-Kristjaneżmu stabbilixxa lilu nnifsu bħala reliġjon predominantement Rumana f’ il-[[knisja tal-Istat tal-Imperu Ruman]]. Diversi [[Kristoloġija|Dibattiti kristoloġiċi dwar in-natura umana u divina ta' Ġesù]] ikkunsmaw lill-Knisja Nisranija għal tliet sekli, u [[seba' kunsilli ekumeniċi]] ġew imsejħa biex isolvu dawn id-dibattiti. L-[[Arjaniżmu]] kien ikkundannat fl-[[Ewwel Konċilju ta’ Niċea]] (325), li appoġġa d-duttrina Trinitarja kif spjegata fil-[[Kredu ta’ Niċena]]. [[Kategorija:Kristjaneżmu]] c4to62dcmawvisf28tpvm4bjveftt39 279218 279217 2022-08-16T20:38:28Z Caro de Segeda 17547 added [[Category:Storja tal-Kristjaneżmu]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki L-'''istorja tal-Kristjaneżmu''' tikkonċerna l-[[Kristjaneżmu|reliġjon Nisranija]], [[Kristjaneżmu|pajjiżi Insara]], u l-[[Insara]] bid-diversi [[denominazzjoni Nisranija|denominazzjonijiet]] tagħhom, minn il-[[Kristjaneżmu fis-seklu 1|seklu 1]] sal-[[Kristjaneżmu fis-seklu 21|preżent]]. Il-Kristjaneżmu oriġina mill-[[Ministeru ta’ Ġesù|ministeru]] ta’ [[Ġesù]], għalliem u healer Lhudi li pproklama s-[[Saltna ta’ Alla]] imminenti u kien [[Tislib ta’ Ġesù|imsallab]] madwar is-sena 30 AD. –33 f’[[Ġerusalemm]] fil-[[provinċja Rumana]] tal-[[Ġuda (provinċja Rumana)|Ġuda]]. Is-segwaċi tiegħu jemmnu li, skont il-[[Evanġelju]]s, hu kien l-Iben ta’ Alla u li miet għall-maħfra tad-dnubiet u kien [[Irxoxt ta’ Ġesù|rxoxt mill-imwiet]] u mgħolli minn Alla, u se jirritorna dalwaqt fil-bidu tas-saltna t’Alla. L-ewwel segwaċi ta’ Ġesù kienu [[Apokalittiċi|apokalittiċi]] [[Insara Lhud]]. L-inklużjoni tal-[[Ġentili]] fil-Knisja Kristjana bikrija li qed tiżviluppa kkawża l-[[Qasam tal-Kristjaneżmu bikri u l-Ġudaiżmu|separazzjoni tal-Kristjaneżmu bikri mill-Ġudaiżmu]] matul l-ewwel żewġ sekli tal-[[era Nisranija]]. Fl-313, l-Imperatur Ruman [[Kostantin I (imperatur)|Kostantin I]] ħareġ l-[[Editt ta’ Milan]] li jillegalizza l-qima Nisranija. Fl-380, bl-[[Editt ta’ Tessalonika]] imressaq taħt [[Teodosju I]], l-Imperu Ruman adotta uffiċjalment it-[[Trinitarjaniżmu|Kristjaneżmu Trinitarju]] bħala r-reliġjon statali tiegħu, u l-Kristjaneżmu stabbilixxa lilu nnifsu bħala reliġjon predominantement Rumana f’ il-[[knisja tal-Istat tal-Imperu Ruman]]. Diversi [[Kristoloġija|Dibattiti kristoloġiċi dwar in-natura umana u divina ta' Ġesù]] ikkunsmaw lill-Knisja Nisranija għal tliet sekli, u [[seba' kunsilli ekumeniċi]] ġew imsejħa biex isolvu dawn id-dibattiti. L-[[Arjaniżmu]] kien ikkundannat fl-[[Ewwel Konċilju ta’ Niċea]] (325), li appoġġa d-duttrina Trinitarja kif spjegata fil-[[Kredu ta’ Niċena]]. [[Kategorija:Kristjaneżmu]] [[Kategorija:Storja tal-Kristjaneżmu]] cuhx2z6izihq5rokorr28tjkap6pwge 279219 279218 2022-08-16T20:38:38Z Caro de Segeda 17547 removed [[Category:Kristjaneżmu]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki L-'''istorja tal-Kristjaneżmu''' tikkonċerna l-[[Kristjaneżmu|reliġjon Nisranija]], [[Kristjaneżmu|pajjiżi Insara]], u l-[[Insara]] bid-diversi [[denominazzjoni Nisranija|denominazzjonijiet]] tagħhom, minn il-[[Kristjaneżmu fis-seklu 1|seklu 1]] sal-[[Kristjaneżmu fis-seklu 21|preżent]]. Il-Kristjaneżmu oriġina mill-[[Ministeru ta’ Ġesù|ministeru]] ta’ [[Ġesù]], għalliem u healer Lhudi li pproklama s-[[Saltna ta’ Alla]] imminenti u kien [[Tislib ta’ Ġesù|imsallab]] madwar is-sena 30 AD. –33 f’[[Ġerusalemm]] fil-[[provinċja Rumana]] tal-[[Ġuda (provinċja Rumana)|Ġuda]]. Is-segwaċi tiegħu jemmnu li, skont il-[[Evanġelju]]s, hu kien l-Iben ta’ Alla u li miet għall-maħfra tad-dnubiet u kien [[Irxoxt ta’ Ġesù|rxoxt mill-imwiet]] u mgħolli minn Alla, u se jirritorna dalwaqt fil-bidu tas-saltna t’Alla. L-ewwel segwaċi ta’ Ġesù kienu [[Apokalittiċi|apokalittiċi]] [[Insara Lhud]]. L-inklużjoni tal-[[Ġentili]] fil-Knisja Kristjana bikrija li qed tiżviluppa kkawża l-[[Qasam tal-Kristjaneżmu bikri u l-Ġudaiżmu|separazzjoni tal-Kristjaneżmu bikri mill-Ġudaiżmu]] matul l-ewwel żewġ sekli tal-[[era Nisranija]]. Fl-313, l-Imperatur Ruman [[Kostantin I (imperatur)|Kostantin I]] ħareġ l-[[Editt ta’ Milan]] li jillegalizza l-qima Nisranija. Fl-380, bl-[[Editt ta’ Tessalonika]] imressaq taħt [[Teodosju I]], l-Imperu Ruman adotta uffiċjalment it-[[Trinitarjaniżmu|Kristjaneżmu Trinitarju]] bħala r-reliġjon statali tiegħu, u l-Kristjaneżmu stabbilixxa lilu nnifsu bħala reliġjon predominantement Rumana f’ il-[[knisja tal-Istat tal-Imperu Ruman]]. Diversi [[Kristoloġija|Dibattiti kristoloġiċi dwar in-natura umana u divina ta' Ġesù]] ikkunsmaw lill-Knisja Nisranija għal tliet sekli, u [[seba' kunsilli ekumeniċi]] ġew imsejħa biex isolvu dawn id-dibattiti. L-[[Arjaniżmu]] kien ikkundannat fl-[[Ewwel Konċilju ta’ Niċea]] (325), li appoġġa d-duttrina Trinitarja kif spjegata fil-[[Kredu ta’ Niċena]]. [[Kategorija:Storja tal-Kristjaneżmu]] s8j20lus2nelxe8j8set5s5mjfrvbzr 279220 279219 2022-08-16T20:39:57Z Caro de Segeda 17547 wikitext text/x-wiki L-'''istorja tal-Kristjaneżmu''' tikkonċerna l-[[Kristjaneżmu|reliġjon Nisranija]], [[Kristjaneżmu|pajjiżi Insara]], u l-[[Insara]] bid-diversi [[denominazzjoni Nisranija|denominazzjonijiet]] tagħhom, minn il-[[Kristjaneżmu fis-seklu 1|seklu 1]] sal-[[Kristjaneżmu fis-seklu 21|preżent]]. Il-Kristjaneżmu oriġina mill-[[Ministeru ta’ Ġesù|ministeru]] ta’ [[Ġesù]], għalliem u healer Lhudi li pproklama s-[[Saltna ta’ Alla]] imminenti u kien [[Tislib ta’ Ġesù|imsallab]] madwar is-sena 30 AD. –33 f’[[Ġerusalemm]] fil-[[provinċja Rumana]] tal-[[Ġuda (provinċja Rumana)|Ġuda]]. Is-segwaċi tiegħu jemmnu li, skont il-[[Evanġelju]]s, hu kien l-Iben ta’ Alla u li miet għall-maħfra tad-dnubiet u kien [[Irxoxt ta’ Ġesù|rxoxt mill-imwiet]] u mgħolli minn Alla, u se jirritorna dalwaqt fil-bidu tas-saltna t’Alla. L-ewwel segwaċi ta’ Ġesù kienu [[Apokalittiċi|apokalittiċi]] [[Insara Lhud]]. L-inklużjoni tal-[[Ġentili]] fil-Knisja Kristjana bikrija li qed tiżviluppa kkawża l-[[Qasam tal-Kristjaneżmu bikri u l-Ġudaiżmu|separazzjoni tal-Kristjaneżmu bikri mill-Ġudaiżmu]] matul l-ewwel żewġ sekli tal-[[era Nisranija]]. Fl-313, l-Imperatur Ruman [[Kostantin I (imperatur)|Kostantin I]] ħareġ l-[[Editt ta’ Milan]] li jillegalizza l-qima Nisranija. Fl-380, bl-[[Editt ta’ Tessalonika]] imressaq taħt [[Teodosju I]], l-Imperu Ruman adotta uffiċjalment it-[[Trinitarjaniżmu|Kristjaneżmu Trinitarju]] bħala r-reliġjon statali tiegħu, u l-Kristjaneżmu stabbilixxa lilu nnifsu bħala reliġjon predominantement Rumana f’ il-[[knisja tal-Istat tal-Imperu Ruman]]. Diversi [[Kristoloġija|dibattiti kristoloġiċi dwar in-natura umana u divina ta' Ġesù]] ikkunsmaw lill-Knisja Nisranija għal tliet sekli, u [[seba' kunsilli ekumeniċi]] ġew imsejħa biex isolvu dawn id-dibattiti. L-[[Arjaniżmu]] kien ikkundannat fl-[[Ewwel Konċilju ta’ Niċea]] (325), li appoġġa d-duttrina Trinitarja kif spjegata fil-[[Kredu ta’ Niċena]]. [[Kategorija:Storja tal-Kristjaneżmu]] 0lsq16e8ylw6evm2ycuzz6mltug1zbt 0 28832 279229 2022-08-17T07:09:34Z Trigcly 17859 Kontenut inizjali, stampi, kwotazzjonijiet u ħoloq wikitext text/x-wiki [[Stampa:Se cathedral goa (edit).jpg|daqsminuri|265x265px|Il-Katidral ta' Goa]] Il-'''Knejjes u l-Kunventi ta' Goa''' huwa l-isem li ngħata lil sensiela ta' [[Monument|monumenti]] [[Reliġjon|reliġjużi]] f'[[Goa]] Velha (jew Goa l-Antika), fl-istat ta' Goa, l-[[Indja]], li ġew iddeżinjati bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1986.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/234/|titlu=Churches and Convents of Goa|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Goa kienet il-[[belt kapitali]] tal-Indja u tal-[[Asja]] [[Portugall|Portugiża]] u ċentru ta' evanġelizzazzjoni mis-seklu 16. == Storja == Il-belt ta' Goa ġiet stabbilita fis-seklu 15 mis-Sultanat [[Iżlam|Musulman]] ta' [[Bijapur]] bħala port tul ix-xtut tax-xmara [[Mandovi]]. Il-belt ittieħdet fl-1510 minn [[Afonso de Albuquerque]] bl-għajnuna tal-[[Induiżmu|Induista]] ta' Goa Timoja, u baqgħet kontinwament taħt it-tmexxija Portugiża sas-seklu 20. Il-popolazzjoni tal-belt ġiet irreġistrata li kienet tlaħħaq iktar minn 200,000 abitant fl-aqwa żmien tagħha u l-belt kienet magħrufa bit-titlu ta' "[[Ruma]] tal-Lvant", speċifikament minħabba d-diversi binjiet reliġjużi [[Knisja Kattolika|Kattoliċi]] sbieħ tagħha. L-ewwel [[Bniedem|nies]] li kkonvertew għall-[[Kristjaneżmu]] f'Goa kienu n-nisa nattivi ta' Goa li żżewġu lill-irġiel Portugiżi li waslu ma' Afonso de Albuquerque matul il-konkwista Portugiża ta' Goa fl-1510. F'nofs is-seklu 16, il-belt ta' Goa kienet iċ-ċentru tal-Kristjanizzazzjoni fil-Lvant. Il-[[Ġiżwiti]], il-Franġiskani, id-Dumnikani u ordnijiet reliġjużi Kattoliċi oħrajn stabbilew lilhom infushom f'Goa mis-seklu 16. Huma użaw il-belt bħala l-bażi tagħhom għat-tifrix tal-Kattoliċiżmu fl-Indja. Is-sekli 16 u 17 kienu l-epoka tad-deheb ta' Goa, fejn kien qed jiffjorixxi l-kummerċ u b'hekk kienet tgawdi privileġġi amministrattivi simili għal dawn ta' [[Liżbona]]. [[Stampa:Franciscus de Xabier.jpg|xellug|daqsminuri|São Francisco Xavier, l-"Appostlu tal-Lvant".]] Fl-ewwel żewġ sekli tal-preżenza Portugiża, inbnew il-biċċa l-kbira tal-knejjes u tal-monasteri li għad hemm fil-belt, u b'hekk attirat l-ammirazzjoni tal-vjaġġaturi li għaddew minn Goa. Dawn il-monumenti jirriflettu l-iskambju kulturali u l-legat tal-Portugiżi: filwaqt li l-forom arkitettoniċi jsegwu dawk [[Ewropa|Ewropej]], inkluż it-tiżjin intern tal-artali, tal-[[Pittura|pitturi]] ta' fuq l-artali, il-pitturi inġenerali u l-għamara, li jirriflettu x-xogħol u l-ħila tal-artisti lokali. Dan kien possibbli minħabba l-preżenza ta' artisti u ta' ħaddiema nattivi kapaċi ta' Goa, u b'hekk ma kienx hemm għalfejn l-importazzjoni ta' artisti Ewropej jew ta' [[Skjavitù|skjavi]] [[Afrika|Afrikani]] (għad-differenza tal-[[Brażil]] kolonjali kontemporanju). Mill-aħħar tas-[[seklu 17]], il-kompetizzjoni kummerċjali mal-[[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiżi]] u mal-[[Renju Unit|Brittaniċi]] wasslet għad-deklin tal-belt ta' Goa. Diversi epidemiji fnew il-belt u x-xmara Mandovi ma baqgħet adegwata għall-vapuri iktar moderni. Il-Viċirè ttrasferixxa ruħu lejn Pangim (Nova Goa) fl-1759, u Velha Goa tilfet l-istatus ta' belt kapitali li kellha uffiċjalment fl-1843. Ir-Repubblika tal-Indja invadiet u annettiet lil Goa fl-1961, u b'hekk temmet iktar minn 451 sena ta' tmexxija Portugiża kontinwa. Madankollu, l-influwenza kulturali għadha eżistenti sa llum il-ġurnata u hija evidenti fil-monumenti reliġjużi ta' Goa, iddikjarata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1986. == Monumenti == === Knisja tal-Madonna tar-Rużarju === [[Stampa:Goa-RosarioChurch.jpg|daqsminuri|Il-Knisja tar-Rużarju nbniet bl-istil Manwelin aħħari u hija l-eqdem f'Goa.]] Il-Knisja tal-Madonna tar-Rużarju (bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]]: Igreja de Nossa Senhora do Rosário) inbniet fl-1543 u hija l-eqdem fost il-knejjes eżistenti ta' Goa Antika. Inizjalment kienet knisja parrokkjali, imbagħad saret knisja kolleġġjali. Minn barra, il-knisja tidher qisha fortizza żgħira; maġenb id-daħla hemm żewġ torrijiet ċilindriċi żgħar b'koppli tipiċi tal-istil Gotiku Aħħari u Manwelin tal-Portugall, b'mod partikolari fir-reġjun ta' [[Alentejo]]. Minn ġewwa, tenfasizza l-volti Manwelini tal-[[Kappella|kappelli]]. Fil-kor, maġenb l-artal iddedikat lill-Madonna tar-Rużarju, mal-ħajt hemm lapida mnaqqxa tal-alabastru bi stil Persjan jew Indjan, bil-kitba: "Aqui jaz Dona Catarina, mulher de Garcia de Sa, a qual pede a quem isto ler que peça misericórida a Deus para sua alma" ("Hawnhekk tistrieħ Dona Catarina, il-mara ta' Garcia de Sá, li titlob lil dawk li jaqraw din il-kitba biex jitolbu l-ħniena ta' [[Alla l-Missier|Alla]] għal ruħha"). Mal-art taħt il-lapida hemm il-qabar ta' Garcia de Sá (li miet fl-1549), is-suċċessur ta' João de Castro bħala l-Gvernatur tal-Indja. === Katidral ta' Sé ta' Goa === Goa ġiet elevata għal sede ta' veskovat fl-1534 mill-[[Papa Pawlu III]], u b'hekk inbena [[katidral]] b'torri ddedikat lil [[Katarina ta' Lixandra]] fl-ewwel deċennji ta' kolonjalizzazzjoni. Il-knisja żgħira, li ma kinitx biżżejjed biex tilqa' l-fidil, ġiet rikostruwita mill-1562, matul l-amministrazzjoni tal-Viċirè [[Dom Francisco Coutinho]]. Il-kostruzzjoni saret tassew bil-mod, tant li fl-1619 il-korp biss tal-knisja kien tlesta, u l-faċċata tlestiet biss fl-1631. Il-Katidral tas-Sè ta' Goa huwa l-ikbar binja li bnew il-Portugiżi fl-Asja, twil 91 metru u wiesa' ħafna, li probabbilment ikkontribwixxa għall-pass kajman tax-xogħlijiet. Il-knisja għandha tliet navati ta' daqs ugwali, korsija ewlenija qisha sala, bħall-katidrali Portugiżi l-oħra ta' żmienu, pereżempju l-Katidral ta' [[Miranda do Douro]] (li nbeda fl-1552), ta' [[Leiria]] (li nbeda fl-1559) u ta' [[Portalegre]] (li nbeda fl-1556). Il-faċċata għandha tliet portali u torri wieħed fuq il-lemin li nqered matul maltempata fl-1766. In-navati tal-knisja għandhom il-volti u huma sseparati b'żewġ ringieli ta' pilastri. Mit-tiżjin fuq ġewwa l-iktar li jispikka huwa l-artal indurat fil-kor. === Bażilika ta' Bom Jesus === [[Stampa:Goa Velha Basilica Bom Jesus.jpg|daqsminuri|257x257px|Il-Bażilika ta' Bom Jesus ta' Goa]] Is-Soċjetà ta' Ġesù tal-Ġiżwiti waslet f'Goa fl-1542, u l-iżjed figura importanti f'dawk il-jiem bikrin kienet dik ta' Francisco Xavier, meqjus bħala l-Appostlu tal-Lvant għall-ħidma tiegħu fl-evanġelizzazzjoni tal-Asja. Xi żmien wara l-wasla tagħhom, il-Ġiżwiti ħolqu ċentru edukattiv reliġjuż, il-Kulleġġ ta' San Rokku jew São Roque, li kellu librerija enormi u tagħmir għall-istampar, iżda dan il-kumpless inqered fl-1830. Il-monument kbir tal-Ġiżwiti li baqa' qawwi u sħiħ huwa l-Bażilika ta' Bom Jesus, li bdiet tinbena fl-1594 u ġiet ikkonsagrata fl-1605. Fil-kostruzzjoni tagħha ħadem l-inġinier minn Goa [[Julius Simon]] u l-Ġiżwit Portugiż [[Domingos Fernandes]]. Il-bażilika ssegwi l-mudell tal-knejjes Ġiżwiti Portugiżi bħall-Knisja tal-[[Spirtu s-Santu|Ispirtu s-Santu]] ta' [[Évora]] u l-Knisja ta' San Rokku ta' Liżbona. Il-Bażilika ta' Bom Jesus hija tempju b'navata unika; din hija mgħottija b'xorok tal-injam b'kurvatura u ma fiha l-ebda kappella laterali għajr żewġ kappelli fiż-żona tat-transett. Il-faċċata tal-knisja, [[frott]] il-ħidma ta' Domingos Fernandes, għandha stil tal-Manjeriżmu u fiha tliet portali u tliet sulari kkompartimentalizzati b'gwarniċi. Fuq il-faċċata hemm korp kbir imżejjen bid-dirgħajn tas-Soċjetà ta' Ġesù u maġenbhom xi skrollijiet. L-ikbar teżor fuq ġewwa tal-knisja hija l-kappella tat-transett fejn mill-1655 hemm il-fdalijiet ta' Francisco Xavier f'urna tal-fidda fina maħduma minn artisti lokali. L-urna tinsab f'mawżolew maħdum mill-artist minn [[Firenze]], l-[[Italja]], [[Giovanni Battista Foggini]] fl-1697. Dan il-monument maħdum bl-irħam Taljan ġie offrut mill-Gran Duka tat-[[Toskana]], [[Cosimo III]] tal-[[familja Medici]], u tqiegħed fil-post minn [[Placido Francesco Ramponi]], artist li ntbagħat apposta f'Goa fl-1698 għal dan l-għan. Il-kappella prinċipali għandha artal tad-deheb, li jmur lura għall-ħabta tal-1699, u li huwa ddedikat lill-Bambin Ġesù bi xbieha ta' [[San Injazju ta' Loyola]], il-fundatur tal-Ordni. Il-Bażilika ta' Bom Jesus f'Goa ġiet ikklassifikata fl-2009 bħala waħda mis-Seba' Għeġubijiet ta' Oriġini Portugiża fid-Dinja. === Knisja ta' San Franġisk ta' Assisi === [[Stampa:Goa-StFrancis-MainChapel1.jpg|daqsminuri|Il-kappella prinċipali tal-Knisja ta' San Franġisk ta' Assisi]] L-Ordni Franġiskana kienet l-ewwel waħda li stabbiliet ruħha f'Goa, u fl-1517 kisbet il-permess tar-Re [[Manwel I]] biex tibni kunvent. Il-knisja bikrija tlestiet fl-1521 iżda nbniet kompletament mill-ġdid mill-1661. Matul dawn ix-xogħlijiet, daħla bi stil Manwelin ġiet ippreservata u ntużat fuq faċċata Manjerista tal-knisja l-ġdida. Dan il-portal, magħmul b'ġebla skura, għandu profil ġej għat-tond u maġenbu hemm l-isferi nawtiċi li huma s-simboli tar-Re Manwel I. Il-faċċata hija dejqa u għolja, b'żewġ torrijiet ottagonali. Quddiem il-knisja hemm salib kbir tal-granit. Fuq ġewwa hemm navata unika bil-volti u bil-kappelli laterali, u transett miksi bl-istukko u l-pitturi. L-art tal-knisja, bħal knejjes oħra f'Goa, fiha bosta oqbra b'kitbiet u bi stemmi. Il-kappella prinċipali fiha diversi pitturi dwar il-ħajja ta' [[San Franġisk t'Assisi|San Franġisk ta' Assisi]] u artal indurat kbir mill-ħabta tal-1670 bi xbieha ta' Ġesù fuq is-salib iħaddan b'dirgħajh lil Francis Xavier. Wara l-artal, viżibbli permezz ta' fetħa, hemm tabernaklu mnaqqax, mirfud permezz ta' statwi tal-erba' Evanġelisti, li qabel kienu jesponu s-Sagrament Imqaddes u ċ-''ciborium''. === Kappella ta' Santa Katarina === [[Stampa:Unnamed church in Velha Goa - panoramio (4479).jpg|daqsminuri|255x255px|Il-Kappella ta' Santa Katarina]] Fl-1510, Afonso de Albuquerque ħakem il-belt ta' Goa. Inbniet kappella maġenb il-ħajt Musulman ta' Goa, fejn seħħet l-invażjoni tal-Portugiżi. Din il-kappella kienet tinsab qrib is-sit tal-Isptar Irjali, fit-Tramuntana tal-Kunvent ta' San Franġisk ħdejn l-Arsenal. Tinsab madwar 100 metru fil-Punent tal-Knisja ta' San Franġisk ta' [[Assisi]]. Fl-1534 il-kappella ngħatat l-istatus ta' katidral mill-Papa Pawlu III u sussegwentement ġiet rikostruwita; il-ġebla mnaqqxa bil-kitba ġiet miżjuda matul ir-rikostruzzjoni u tgħid li Afonso de Albuquerque effettivament daħal fil-belt f'dan il-punt preċiż, għaldaqstant huwa maħsub li l-kappella nbniet fil-post fejn fl-imgħoddi kien hemm id-daħla prinċipali tal-belt Musulmana, magħrufa dak iż-żmien bħala Ela. Hija binja bi pjanta rettangolari u b'navata unika, b'ras kwadrangolari. L-għamla tagħha hija waħda sempliċi u l-faċċata fiha tliet korpi sseparati minn xulxin bil-pilastri. Il-korp ċentrali fih arċitravu dritt assjali b'pedament triangolari u fuqu tieqa fin-nofs ta' żewġ torrijiet tal-kampnari kwadri b'saqaf forfċi. Fuq ġewwa l-knisja għandha navata unika, b'kor tal-ġebel, u b'saqaf ċilindriku b'għamla ta' bettija tal-ġebel. === Fdalijiet tal-Knisja ta' Santu Wistin === L-Awgustinjani wkoll waslu f'Goa fis-seklu 16, u stabbilew kunvent u knisja fl-1597. Attwalment, iż-żewġ binjiet huma fdalijiet; il-volta tal-knisja ċediet fl-1842 u l-faċċati waqgħu fl-1936. Mill-fdalijiet tal-knisja, l-iżjed li jispikka huwa l-fdal ta' torri li għadu wieqaf. Huwa magħruf li l-faċċata oriġinali maġenbha kellha żewġ torrijiet enormi ta' ħames sulari, u n-naħa domestika kellha navata unika b'kappelli laterali u transett. === Knisja tad-Divina Provvidenza (São Caetano jew San Gejtanu) === [[Stampa:Church of St Cajetan.jpg|daqsminuri|Il-Knisja ta' San Gejtanu]] Fl-1639, it-Teatini waslu f'Goa u stabbilew kunvent. Huma bnew il-Knisja ta' [[San Gejtanu]] sal-1665, iddedikata lil San Gejtanu u lill-Madonna tal-Provvidenza, li ġiet iddisinjata mill-arkitetti Taljani [[Carlo Ferrarini]] u [[Francesco Maria Milazzo]] bi pjanta f'għamla ta' salib Grieg. Il-faċċata hija simili għall-faċċata ddisinjata minn [[Carlo Maderno]] għall-[[Bażilika ta' San Pietru]] fil-[[Vatikan]]. Għandha koppla emisferika enormi mmudellata wkoll fuq il-Bażilika ta' San Pietru. Madankollu, minflok żewġ koppli għandha żewġ torrijiet kwadrangolari. Il-knisja fiha eżempji eċċezzjonali ta' arkitettura Korinzja. Fin-niċeċ tal-faċċata hemm erba' statwi tal-bażalt ta' [[Pawlu l-Appostlu|San Pawl]], San Pietru, San Ġwann l-Evanġelista u [[San Mattew]], u hemm il-kitba "Domus mea, domus oration/s" li tfisser "Id-Dar Tiegħi hija Dar tat-Talb" (imnaqqxa tul il-portal). == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Knejjes u l-Kunventi ta' Goa ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1986.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii); il-kriterju (iv) ; u l-kriterju (vi). The justifications for the inclusion of religious monuments in Goa in the World Heritage List are: 1) the influence of the monuments in the dissemination of Western art forms – the Manueline styles, Mannerist and Baroque – throughout Asia where Catholic missions were established; 2) the value of the set of monuments of Goa as an exceptional example that illustrates the work of evangelization and 3) the specific value of presence in the Basilica of Bom Jesus of the tomb of Francisco Xavier, which illustrates a major world event: the influence of the Catholic religion in Asia in the modern era. == Konservazzjoni u preservazzjoni == [[Stampa:Ruins of the Church of St Augustine.jpg|daqsminuri|Il-Fdalijiet tal-Knisja ta' Santu Wistin]] The UNESCO Bureau was informed that the World Heritage Center undertook a mission to Goa in January 1999 to develop a project proposal based on co-operation between the local authorities of Old Goa (India), Guimaraes (Portugal) and Brighton & Hove (UK) for submission to the ''European Union Asia Urbs Programme.'' During this mission, it was noted that while there is an important effort being made to conserve the individual monuments, the overall site is not cohesive, both visually and spatially. Widening of the roads, neglect of archaeological ruins and new spatial organization and landscaping have enclosed the individual monuments in garden squares which have no relation to the historic urban form, thereby making the site into a collection of monuments undermining the integrity of the site as a former port town. The central government of India, upon consultations with the church of Old Goa (Catholic diocese), the State of Goa and locally based experts of the Fundação Orient (Portuguese institution), among other institutions and non-governmental organizations, and in close collaboration with the local branch of the Archaeological Survey of India, prepared a project proposal for urban conservation and preservation. The said proposal is now pending approval by the central Indian government prior to submission to donors. Subsequent discussions with the ''Portuguese Director General for National Monuments and Edifices (DGEMN)'' have resulted in a commitment of collaboration between the central government (India) and DGEMN to carry out an inventory of the site as the first step in elaborating a more coherent conservation management plan. == Referenzi == jf2u3j1xa0qfih55vm35eyyvh3gnpco 279230 279229 2022-08-17T07:09:51Z Trigcly 17859 added [[Category:Knisja Kattolika]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Se cathedral goa (edit).jpg|daqsminuri|265x265px|Il-Katidral ta' Goa]] Il-'''Knejjes u l-Kunventi ta' Goa''' huwa l-isem li ngħata lil sensiela ta' [[Monument|monumenti]] [[Reliġjon|reliġjużi]] f'[[Goa]] Velha (jew Goa l-Antika), fl-istat ta' Goa, l-[[Indja]], li ġew iddeżinjati bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1986.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/234/|titlu=Churches and Convents of Goa|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Goa kienet il-[[belt kapitali]] tal-Indja u tal-[[Asja]] [[Portugall|Portugiża]] u ċentru ta' evanġelizzazzjoni mis-seklu 16. == Storja == Il-belt ta' Goa ġiet stabbilita fis-seklu 15 mis-Sultanat [[Iżlam|Musulman]] ta' [[Bijapur]] bħala port tul ix-xtut tax-xmara [[Mandovi]]. Il-belt ittieħdet fl-1510 minn [[Afonso de Albuquerque]] bl-għajnuna tal-[[Induiżmu|Induista]] ta' Goa Timoja, u baqgħet kontinwament taħt it-tmexxija Portugiża sas-seklu 20. Il-popolazzjoni tal-belt ġiet irreġistrata li kienet tlaħħaq iktar minn 200,000 abitant fl-aqwa żmien tagħha u l-belt kienet magħrufa bit-titlu ta' "[[Ruma]] tal-Lvant", speċifikament minħabba d-diversi binjiet reliġjużi [[Knisja Kattolika|Kattoliċi]] sbieħ tagħha. L-ewwel [[Bniedem|nies]] li kkonvertew għall-[[Kristjaneżmu]] f'Goa kienu n-nisa nattivi ta' Goa li żżewġu lill-irġiel Portugiżi li waslu ma' Afonso de Albuquerque matul il-konkwista Portugiża ta' Goa fl-1510. F'nofs is-seklu 16, il-belt ta' Goa kienet iċ-ċentru tal-Kristjanizzazzjoni fil-Lvant. Il-[[Ġiżwiti]], il-Franġiskani, id-Dumnikani u ordnijiet reliġjużi Kattoliċi oħrajn stabbilew lilhom infushom f'Goa mis-seklu 16. Huma użaw il-belt bħala l-bażi tagħhom għat-tifrix tal-Kattoliċiżmu fl-Indja. Is-sekli 16 u 17 kienu l-epoka tad-deheb ta' Goa, fejn kien qed jiffjorixxi l-kummerċ u b'hekk kienet tgawdi privileġġi amministrattivi simili għal dawn ta' [[Liżbona]]. [[Stampa:Franciscus de Xabier.jpg|xellug|daqsminuri|São Francisco Xavier, l-"Appostlu tal-Lvant".]] Fl-ewwel żewġ sekli tal-preżenza Portugiża, inbnew il-biċċa l-kbira tal-knejjes u tal-monasteri li għad hemm fil-belt, u b'hekk attirat l-ammirazzjoni tal-vjaġġaturi li għaddew minn Goa. Dawn il-monumenti jirriflettu l-iskambju kulturali u l-legat tal-Portugiżi: filwaqt li l-forom arkitettoniċi jsegwu dawk [[Ewropa|Ewropej]], inkluż it-tiżjin intern tal-artali, tal-[[Pittura|pitturi]] ta' fuq l-artali, il-pitturi inġenerali u l-għamara, li jirriflettu x-xogħol u l-ħila tal-artisti lokali. Dan kien possibbli minħabba l-preżenza ta' artisti u ta' ħaddiema nattivi kapaċi ta' Goa, u b'hekk ma kienx hemm għalfejn l-importazzjoni ta' artisti Ewropej jew ta' [[Skjavitù|skjavi]] [[Afrika|Afrikani]] (għad-differenza tal-[[Brażil]] kolonjali kontemporanju). Mill-aħħar tas-[[seklu 17]], il-kompetizzjoni kummerċjali mal-[[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiżi]] u mal-[[Renju Unit|Brittaniċi]] wasslet għad-deklin tal-belt ta' Goa. Diversi epidemiji fnew il-belt u x-xmara Mandovi ma baqgħet adegwata għall-vapuri iktar moderni. Il-Viċirè ttrasferixxa ruħu lejn Pangim (Nova Goa) fl-1759, u Velha Goa tilfet l-istatus ta' belt kapitali li kellha uffiċjalment fl-1843. Ir-Repubblika tal-Indja invadiet u annettiet lil Goa fl-1961, u b'hekk temmet iktar minn 451 sena ta' tmexxija Portugiża kontinwa. Madankollu, l-influwenza kulturali għadha eżistenti sa llum il-ġurnata u hija evidenti fil-monumenti reliġjużi ta' Goa, iddikjarata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1986. == Monumenti == === Knisja tal-Madonna tar-Rużarju === [[Stampa:Goa-RosarioChurch.jpg|daqsminuri|Il-Knisja tar-Rużarju nbniet bl-istil Manwelin aħħari u hija l-eqdem f'Goa.]] Il-Knisja tal-Madonna tar-Rużarju (bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]]: Igreja de Nossa Senhora do Rosário) inbniet fl-1543 u hija l-eqdem fost il-knejjes eżistenti ta' Goa Antika. Inizjalment kienet knisja parrokkjali, imbagħad saret knisja kolleġġjali. Minn barra, il-knisja tidher qisha fortizza żgħira; maġenb id-daħla hemm żewġ torrijiet ċilindriċi żgħar b'koppli tipiċi tal-istil Gotiku Aħħari u Manwelin tal-Portugall, b'mod partikolari fir-reġjun ta' [[Alentejo]]. Minn ġewwa, tenfasizza l-volti Manwelini tal-[[Kappella|kappelli]]. Fil-kor, maġenb l-artal iddedikat lill-Madonna tar-Rużarju, mal-ħajt hemm lapida mnaqqxa tal-alabastru bi stil Persjan jew Indjan, bil-kitba: "Aqui jaz Dona Catarina, mulher de Garcia de Sa, a qual pede a quem isto ler que peça misericórida a Deus para sua alma" ("Hawnhekk tistrieħ Dona Catarina, il-mara ta' Garcia de Sá, li titlob lil dawk li jaqraw din il-kitba biex jitolbu l-ħniena ta' [[Alla l-Missier|Alla]] għal ruħha"). Mal-art taħt il-lapida hemm il-qabar ta' Garcia de Sá (li miet fl-1549), is-suċċessur ta' João de Castro bħala l-Gvernatur tal-Indja. === Katidral ta' Sé ta' Goa === Goa ġiet elevata għal sede ta' veskovat fl-1534 mill-[[Papa Pawlu III]], u b'hekk inbena [[katidral]] b'torri ddedikat lil [[Katarina ta' Lixandra]] fl-ewwel deċennji ta' kolonjalizzazzjoni. Il-knisja żgħira, li ma kinitx biżżejjed biex tilqa' l-fidil, ġiet rikostruwita mill-1562, matul l-amministrazzjoni tal-Viċirè [[Dom Francisco Coutinho]]. Il-kostruzzjoni saret tassew bil-mod, tant li fl-1619 il-korp biss tal-knisja kien tlesta, u l-faċċata tlestiet biss fl-1631. Il-Katidral tas-Sè ta' Goa huwa l-ikbar binja li bnew il-Portugiżi fl-Asja, twil 91 metru u wiesa' ħafna, li probabbilment ikkontribwixxa għall-pass kajman tax-xogħlijiet. Il-knisja għandha tliet navati ta' daqs ugwali, korsija ewlenija qisha sala, bħall-katidrali Portugiżi l-oħra ta' żmienu, pereżempju l-Katidral ta' [[Miranda do Douro]] (li nbeda fl-1552), ta' [[Leiria]] (li nbeda fl-1559) u ta' [[Portalegre]] (li nbeda fl-1556). Il-faċċata għandha tliet portali u torri wieħed fuq il-lemin li nqered matul maltempata fl-1766. In-navati tal-knisja għandhom il-volti u huma sseparati b'żewġ ringieli ta' pilastri. Mit-tiżjin fuq ġewwa l-iktar li jispikka huwa l-artal indurat fil-kor. === Bażilika ta' Bom Jesus === [[Stampa:Goa Velha Basilica Bom Jesus.jpg|daqsminuri|257x257px|Il-Bażilika ta' Bom Jesus ta' Goa]] Is-Soċjetà ta' Ġesù tal-Ġiżwiti waslet f'Goa fl-1542, u l-iżjed figura importanti f'dawk il-jiem bikrin kienet dik ta' Francisco Xavier, meqjus bħala l-Appostlu tal-Lvant għall-ħidma tiegħu fl-evanġelizzazzjoni tal-Asja. Xi żmien wara l-wasla tagħhom, il-Ġiżwiti ħolqu ċentru edukattiv reliġjuż, il-Kulleġġ ta' San Rokku jew São Roque, li kellu librerija enormi u tagħmir għall-istampar, iżda dan il-kumpless inqered fl-1830. Il-monument kbir tal-Ġiżwiti li baqa' qawwi u sħiħ huwa l-Bażilika ta' Bom Jesus, li bdiet tinbena fl-1594 u ġiet ikkonsagrata fl-1605. Fil-kostruzzjoni tagħha ħadem l-inġinier minn Goa [[Julius Simon]] u l-Ġiżwit Portugiż [[Domingos Fernandes]]. Il-bażilika ssegwi l-mudell tal-knejjes Ġiżwiti Portugiżi bħall-Knisja tal-[[Spirtu s-Santu|Ispirtu s-Santu]] ta' [[Évora]] u l-Knisja ta' San Rokku ta' Liżbona. Il-Bażilika ta' Bom Jesus hija tempju b'navata unika; din hija mgħottija b'xorok tal-injam b'kurvatura u ma fiha l-ebda kappella laterali għajr żewġ kappelli fiż-żona tat-transett. Il-faċċata tal-knisja, [[frott]] il-ħidma ta' Domingos Fernandes, għandha stil tal-Manjeriżmu u fiha tliet portali u tliet sulari kkompartimentalizzati b'gwarniċi. Fuq il-faċċata hemm korp kbir imżejjen bid-dirgħajn tas-Soċjetà ta' Ġesù u maġenbhom xi skrollijiet. L-ikbar teżor fuq ġewwa tal-knisja hija l-kappella tat-transett fejn mill-1655 hemm il-fdalijiet ta' Francisco Xavier f'urna tal-fidda fina maħduma minn artisti lokali. L-urna tinsab f'mawżolew maħdum mill-artist minn [[Firenze]], l-[[Italja]], [[Giovanni Battista Foggini]] fl-1697. Dan il-monument maħdum bl-irħam Taljan ġie offrut mill-Gran Duka tat-[[Toskana]], [[Cosimo III]] tal-[[familja Medici]], u tqiegħed fil-post minn [[Placido Francesco Ramponi]], artist li ntbagħat apposta f'Goa fl-1698 għal dan l-għan. Il-kappella prinċipali għandha artal tad-deheb, li jmur lura għall-ħabta tal-1699, u li huwa ddedikat lill-Bambin Ġesù bi xbieha ta' [[San Injazju ta' Loyola]], il-fundatur tal-Ordni. Il-Bażilika ta' Bom Jesus f'Goa ġiet ikklassifikata fl-2009 bħala waħda mis-Seba' Għeġubijiet ta' Oriġini Portugiża fid-Dinja. === Knisja ta' San Franġisk ta' Assisi === [[Stampa:Goa-StFrancis-MainChapel1.jpg|daqsminuri|Il-kappella prinċipali tal-Knisja ta' San Franġisk ta' Assisi]] L-Ordni Franġiskana kienet l-ewwel waħda li stabbiliet ruħha f'Goa, u fl-1517 kisbet il-permess tar-Re [[Manwel I]] biex tibni kunvent. Il-knisja bikrija tlestiet fl-1521 iżda nbniet kompletament mill-ġdid mill-1661. Matul dawn ix-xogħlijiet, daħla bi stil Manwelin ġiet ippreservata u ntużat fuq faċċata Manjerista tal-knisja l-ġdida. Dan il-portal, magħmul b'ġebla skura, għandu profil ġej għat-tond u maġenbu hemm l-isferi nawtiċi li huma s-simboli tar-Re Manwel I. Il-faċċata hija dejqa u għolja, b'żewġ torrijiet ottagonali. Quddiem il-knisja hemm salib kbir tal-granit. Fuq ġewwa hemm navata unika bil-volti u bil-kappelli laterali, u transett miksi bl-istukko u l-pitturi. L-art tal-knisja, bħal knejjes oħra f'Goa, fiha bosta oqbra b'kitbiet u bi stemmi. Il-kappella prinċipali fiha diversi pitturi dwar il-ħajja ta' [[San Franġisk t'Assisi|San Franġisk ta' Assisi]] u artal indurat kbir mill-ħabta tal-1670 bi xbieha ta' Ġesù fuq is-salib iħaddan b'dirgħajh lil Francis Xavier. Wara l-artal, viżibbli permezz ta' fetħa, hemm tabernaklu mnaqqax, mirfud permezz ta' statwi tal-erba' Evanġelisti, li qabel kienu jesponu s-Sagrament Imqaddes u ċ-''ciborium''. === Kappella ta' Santa Katarina === [[Stampa:Unnamed church in Velha Goa - panoramio (4479).jpg|daqsminuri|255x255px|Il-Kappella ta' Santa Katarina]] Fl-1510, Afonso de Albuquerque ħakem il-belt ta' Goa. Inbniet kappella maġenb il-ħajt Musulman ta' Goa, fejn seħħet l-invażjoni tal-Portugiżi. Din il-kappella kienet tinsab qrib is-sit tal-Isptar Irjali, fit-Tramuntana tal-Kunvent ta' San Franġisk ħdejn l-Arsenal. Tinsab madwar 100 metru fil-Punent tal-Knisja ta' San Franġisk ta' [[Assisi]]. Fl-1534 il-kappella ngħatat l-istatus ta' katidral mill-Papa Pawlu III u sussegwentement ġiet rikostruwita; il-ġebla mnaqqxa bil-kitba ġiet miżjuda matul ir-rikostruzzjoni u tgħid li Afonso de Albuquerque effettivament daħal fil-belt f'dan il-punt preċiż, għaldaqstant huwa maħsub li l-kappella nbniet fil-post fejn fl-imgħoddi kien hemm id-daħla prinċipali tal-belt Musulmana, magħrufa dak iż-żmien bħala Ela. Hija binja bi pjanta rettangolari u b'navata unika, b'ras kwadrangolari. L-għamla tagħha hija waħda sempliċi u l-faċċata fiha tliet korpi sseparati minn xulxin bil-pilastri. Il-korp ċentrali fih arċitravu dritt assjali b'pedament triangolari u fuqu tieqa fin-nofs ta' żewġ torrijiet tal-kampnari kwadri b'saqaf forfċi. Fuq ġewwa l-knisja għandha navata unika, b'kor tal-ġebel, u b'saqaf ċilindriku b'għamla ta' bettija tal-ġebel. === Fdalijiet tal-Knisja ta' Santu Wistin === L-Awgustinjani wkoll waslu f'Goa fis-seklu 16, u stabbilew kunvent u knisja fl-1597. Attwalment, iż-żewġ binjiet huma fdalijiet; il-volta tal-knisja ċediet fl-1842 u l-faċċati waqgħu fl-1936. Mill-fdalijiet tal-knisja, l-iżjed li jispikka huwa l-fdal ta' torri li għadu wieqaf. Huwa magħruf li l-faċċata oriġinali maġenbha kellha żewġ torrijiet enormi ta' ħames sulari, u n-naħa domestika kellha navata unika b'kappelli laterali u transett. === Knisja tad-Divina Provvidenza (São Caetano jew San Gejtanu) === [[Stampa:Church of St Cajetan.jpg|daqsminuri|Il-Knisja ta' San Gejtanu]] Fl-1639, it-Teatini waslu f'Goa u stabbilew kunvent. Huma bnew il-Knisja ta' [[San Gejtanu]] sal-1665, iddedikata lil San Gejtanu u lill-Madonna tal-Provvidenza, li ġiet iddisinjata mill-arkitetti Taljani [[Carlo Ferrarini]] u [[Francesco Maria Milazzo]] bi pjanta f'għamla ta' salib Grieg. Il-faċċata hija simili għall-faċċata ddisinjata minn [[Carlo Maderno]] għall-[[Bażilika ta' San Pietru]] fil-[[Vatikan]]. Għandha koppla emisferika enormi mmudellata wkoll fuq il-Bażilika ta' San Pietru. Madankollu, minflok żewġ koppli għandha żewġ torrijiet kwadrangolari. Il-knisja fiha eżempji eċċezzjonali ta' arkitettura Korinzja. Fin-niċeċ tal-faċċata hemm erba' statwi tal-bażalt ta' [[Pawlu l-Appostlu|San Pawl]], San Pietru, San Ġwann l-Evanġelista u [[San Mattew]], u hemm il-kitba "Domus mea, domus oration/s" li tfisser "Id-Dar Tiegħi hija Dar tat-Talb" (imnaqqxa tul il-portal). == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Knejjes u l-Kunventi ta' Goa ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1986.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii); il-kriterju (iv) ; u l-kriterju (vi). The justifications for the inclusion of religious monuments in Goa in the World Heritage List are: 1) the influence of the monuments in the dissemination of Western art forms – the Manueline styles, Mannerist and Baroque – throughout Asia where Catholic missions were established; 2) the value of the set of monuments of Goa as an exceptional example that illustrates the work of evangelization and 3) the specific value of presence in the Basilica of Bom Jesus of the tomb of Francisco Xavier, which illustrates a major world event: the influence of the Catholic religion in Asia in the modern era. == Konservazzjoni u preservazzjoni == [[Stampa:Ruins of the Church of St Augustine.jpg|daqsminuri|Il-Fdalijiet tal-Knisja ta' Santu Wistin]] The UNESCO Bureau was informed that the World Heritage Center undertook a mission to Goa in January 1999 to develop a project proposal based on co-operation between the local authorities of Old Goa (India), Guimaraes (Portugal) and Brighton & Hove (UK) for submission to the ''European Union Asia Urbs Programme.'' During this mission, it was noted that while there is an important effort being made to conserve the individual monuments, the overall site is not cohesive, both visually and spatially. Widening of the roads, neglect of archaeological ruins and new spatial organization and landscaping have enclosed the individual monuments in garden squares which have no relation to the historic urban form, thereby making the site into a collection of monuments undermining the integrity of the site as a former port town. The central government of India, upon consultations with the church of Old Goa (Catholic diocese), the State of Goa and locally based experts of the Fundação Orient (Portuguese institution), among other institutions and non-governmental organizations, and in close collaboration with the local branch of the Archaeological Survey of India, prepared a project proposal for urban conservation and preservation. The said proposal is now pending approval by the central Indian government prior to submission to donors. Subsequent discussions with the ''Portuguese Director General for National Monuments and Edifices (DGEMN)'' have resulted in a commitment of collaboration between the central government (India) and DGEMN to carry out an inventory of the site as the first step in elaborating a more coherent conservation management plan. == Referenzi == [[Kategorija:Knisja Kattolika]] ato45t1dk4ctklzw6vrskyzh4ftwtna 279231 279230 2022-08-17T07:09:58Z Trigcly 17859 added [[Category:Knejjes]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Se cathedral goa (edit).jpg|daqsminuri|265x265px|Il-Katidral ta' Goa]] Il-'''Knejjes u l-Kunventi ta' Goa''' huwa l-isem li ngħata lil sensiela ta' [[Monument|monumenti]] [[Reliġjon|reliġjużi]] f'[[Goa]] Velha (jew Goa l-Antika), fl-istat ta' Goa, l-[[Indja]], li ġew iddeżinjati bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1986.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/234/|titlu=Churches and Convents of Goa|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Goa kienet il-[[belt kapitali]] tal-Indja u tal-[[Asja]] [[Portugall|Portugiża]] u ċentru ta' evanġelizzazzjoni mis-seklu 16. == Storja == Il-belt ta' Goa ġiet stabbilita fis-seklu 15 mis-Sultanat [[Iżlam|Musulman]] ta' [[Bijapur]] bħala port tul ix-xtut tax-xmara [[Mandovi]]. Il-belt ittieħdet fl-1510 minn [[Afonso de Albuquerque]] bl-għajnuna tal-[[Induiżmu|Induista]] ta' Goa Timoja, u baqgħet kontinwament taħt it-tmexxija Portugiża sas-seklu 20. Il-popolazzjoni tal-belt ġiet irreġistrata li kienet tlaħħaq iktar minn 200,000 abitant fl-aqwa żmien tagħha u l-belt kienet magħrufa bit-titlu ta' "[[Ruma]] tal-Lvant", speċifikament minħabba d-diversi binjiet reliġjużi [[Knisja Kattolika|Kattoliċi]] sbieħ tagħha. L-ewwel [[Bniedem|nies]] li kkonvertew għall-[[Kristjaneżmu]] f'Goa kienu n-nisa nattivi ta' Goa li żżewġu lill-irġiel Portugiżi li waslu ma' Afonso de Albuquerque matul il-konkwista Portugiża ta' Goa fl-1510. F'nofs is-seklu 16, il-belt ta' Goa kienet iċ-ċentru tal-Kristjanizzazzjoni fil-Lvant. Il-[[Ġiżwiti]], il-Franġiskani, id-Dumnikani u ordnijiet reliġjużi Kattoliċi oħrajn stabbilew lilhom infushom f'Goa mis-seklu 16. Huma użaw il-belt bħala l-bażi tagħhom għat-tifrix tal-Kattoliċiżmu fl-Indja. Is-sekli 16 u 17 kienu l-epoka tad-deheb ta' Goa, fejn kien qed jiffjorixxi l-kummerċ u b'hekk kienet tgawdi privileġġi amministrattivi simili għal dawn ta' [[Liżbona]]. [[Stampa:Franciscus de Xabier.jpg|xellug|daqsminuri|São Francisco Xavier, l-"Appostlu tal-Lvant".]] Fl-ewwel żewġ sekli tal-preżenza Portugiża, inbnew il-biċċa l-kbira tal-knejjes u tal-monasteri li għad hemm fil-belt, u b'hekk attirat l-ammirazzjoni tal-vjaġġaturi li għaddew minn Goa. Dawn il-monumenti jirriflettu l-iskambju kulturali u l-legat tal-Portugiżi: filwaqt li l-forom arkitettoniċi jsegwu dawk [[Ewropa|Ewropej]], inkluż it-tiżjin intern tal-artali, tal-[[Pittura|pitturi]] ta' fuq l-artali, il-pitturi inġenerali u l-għamara, li jirriflettu x-xogħol u l-ħila tal-artisti lokali. Dan kien possibbli minħabba l-preżenza ta' artisti u ta' ħaddiema nattivi kapaċi ta' Goa, u b'hekk ma kienx hemm għalfejn l-importazzjoni ta' artisti Ewropej jew ta' [[Skjavitù|skjavi]] [[Afrika|Afrikani]] (għad-differenza tal-[[Brażil]] kolonjali kontemporanju). Mill-aħħar tas-[[seklu 17]], il-kompetizzjoni kummerċjali mal-[[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiżi]] u mal-[[Renju Unit|Brittaniċi]] wasslet għad-deklin tal-belt ta' Goa. Diversi epidemiji fnew il-belt u x-xmara Mandovi ma baqgħet adegwata għall-vapuri iktar moderni. Il-Viċirè ttrasferixxa ruħu lejn Pangim (Nova Goa) fl-1759, u Velha Goa tilfet l-istatus ta' belt kapitali li kellha uffiċjalment fl-1843. Ir-Repubblika tal-Indja invadiet u annettiet lil Goa fl-1961, u b'hekk temmet iktar minn 451 sena ta' tmexxija Portugiża kontinwa. Madankollu, l-influwenza kulturali għadha eżistenti sa llum il-ġurnata u hija evidenti fil-monumenti reliġjużi ta' Goa, iddikjarata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1986. == Monumenti == === Knisja tal-Madonna tar-Rużarju === [[Stampa:Goa-RosarioChurch.jpg|daqsminuri|Il-Knisja tar-Rużarju nbniet bl-istil Manwelin aħħari u hija l-eqdem f'Goa.]] Il-Knisja tal-Madonna tar-Rużarju (bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]]: Igreja de Nossa Senhora do Rosário) inbniet fl-1543 u hija l-eqdem fost il-knejjes eżistenti ta' Goa Antika. Inizjalment kienet knisja parrokkjali, imbagħad saret knisja kolleġġjali. Minn barra, il-knisja tidher qisha fortizza żgħira; maġenb id-daħla hemm żewġ torrijiet ċilindriċi żgħar b'koppli tipiċi tal-istil Gotiku Aħħari u Manwelin tal-Portugall, b'mod partikolari fir-reġjun ta' [[Alentejo]]. Minn ġewwa, tenfasizza l-volti Manwelini tal-[[Kappella|kappelli]]. Fil-kor, maġenb l-artal iddedikat lill-Madonna tar-Rużarju, mal-ħajt hemm lapida mnaqqxa tal-alabastru bi stil Persjan jew Indjan, bil-kitba: "Aqui jaz Dona Catarina, mulher de Garcia de Sa, a qual pede a quem isto ler que peça misericórida a Deus para sua alma" ("Hawnhekk tistrieħ Dona Catarina, il-mara ta' Garcia de Sá, li titlob lil dawk li jaqraw din il-kitba biex jitolbu l-ħniena ta' [[Alla l-Missier|Alla]] għal ruħha"). Mal-art taħt il-lapida hemm il-qabar ta' Garcia de Sá (li miet fl-1549), is-suċċessur ta' João de Castro bħala l-Gvernatur tal-Indja. === Katidral ta' Sé ta' Goa === Goa ġiet elevata għal sede ta' veskovat fl-1534 mill-[[Papa Pawlu III]], u b'hekk inbena [[katidral]] b'torri ddedikat lil [[Katarina ta' Lixandra]] fl-ewwel deċennji ta' kolonjalizzazzjoni. Il-knisja żgħira, li ma kinitx biżżejjed biex tilqa' l-fidil, ġiet rikostruwita mill-1562, matul l-amministrazzjoni tal-Viċirè [[Dom Francisco Coutinho]]. Il-kostruzzjoni saret tassew bil-mod, tant li fl-1619 il-korp biss tal-knisja kien tlesta, u l-faċċata tlestiet biss fl-1631. Il-Katidral tas-Sè ta' Goa huwa l-ikbar binja li bnew il-Portugiżi fl-Asja, twil 91 metru u wiesa' ħafna, li probabbilment ikkontribwixxa għall-pass kajman tax-xogħlijiet. Il-knisja għandha tliet navati ta' daqs ugwali, korsija ewlenija qisha sala, bħall-katidrali Portugiżi l-oħra ta' żmienu, pereżempju l-Katidral ta' [[Miranda do Douro]] (li nbeda fl-1552), ta' [[Leiria]] (li nbeda fl-1559) u ta' [[Portalegre]] (li nbeda fl-1556). Il-faċċata għandha tliet portali u torri wieħed fuq il-lemin li nqered matul maltempata fl-1766. In-navati tal-knisja għandhom il-volti u huma sseparati b'żewġ ringieli ta' pilastri. Mit-tiżjin fuq ġewwa l-iktar li jispikka huwa l-artal indurat fil-kor. === Bażilika ta' Bom Jesus === [[Stampa:Goa Velha Basilica Bom Jesus.jpg|daqsminuri|257x257px|Il-Bażilika ta' Bom Jesus ta' Goa]] Is-Soċjetà ta' Ġesù tal-Ġiżwiti waslet f'Goa fl-1542, u l-iżjed figura importanti f'dawk il-jiem bikrin kienet dik ta' Francisco Xavier, meqjus bħala l-Appostlu tal-Lvant għall-ħidma tiegħu fl-evanġelizzazzjoni tal-Asja. Xi żmien wara l-wasla tagħhom, il-Ġiżwiti ħolqu ċentru edukattiv reliġjuż, il-Kulleġġ ta' San Rokku jew São Roque, li kellu librerija enormi u tagħmir għall-istampar, iżda dan il-kumpless inqered fl-1830. Il-monument kbir tal-Ġiżwiti li baqa' qawwi u sħiħ huwa l-Bażilika ta' Bom Jesus, li bdiet tinbena fl-1594 u ġiet ikkonsagrata fl-1605. Fil-kostruzzjoni tagħha ħadem l-inġinier minn Goa [[Julius Simon]] u l-Ġiżwit Portugiż [[Domingos Fernandes]]. Il-bażilika ssegwi l-mudell tal-knejjes Ġiżwiti Portugiżi bħall-Knisja tal-[[Spirtu s-Santu|Ispirtu s-Santu]] ta' [[Évora]] u l-Knisja ta' San Rokku ta' Liżbona. Il-Bażilika ta' Bom Jesus hija tempju b'navata unika; din hija mgħottija b'xorok tal-injam b'kurvatura u ma fiha l-ebda kappella laterali għajr żewġ kappelli fiż-żona tat-transett. Il-faċċata tal-knisja, [[frott]] il-ħidma ta' Domingos Fernandes, għandha stil tal-Manjeriżmu u fiha tliet portali u tliet sulari kkompartimentalizzati b'gwarniċi. Fuq il-faċċata hemm korp kbir imżejjen bid-dirgħajn tas-Soċjetà ta' Ġesù u maġenbhom xi skrollijiet. L-ikbar teżor fuq ġewwa tal-knisja hija l-kappella tat-transett fejn mill-1655 hemm il-fdalijiet ta' Francisco Xavier f'urna tal-fidda fina maħduma minn artisti lokali. L-urna tinsab f'mawżolew maħdum mill-artist minn [[Firenze]], l-[[Italja]], [[Giovanni Battista Foggini]] fl-1697. Dan il-monument maħdum bl-irħam Taljan ġie offrut mill-Gran Duka tat-[[Toskana]], [[Cosimo III]] tal-[[familja Medici]], u tqiegħed fil-post minn [[Placido Francesco Ramponi]], artist li ntbagħat apposta f'Goa fl-1698 għal dan l-għan. Il-kappella prinċipali għandha artal tad-deheb, li jmur lura għall-ħabta tal-1699, u li huwa ddedikat lill-Bambin Ġesù bi xbieha ta' [[San Injazju ta' Loyola]], il-fundatur tal-Ordni. Il-Bażilika ta' Bom Jesus f'Goa ġiet ikklassifikata fl-2009 bħala waħda mis-Seba' Għeġubijiet ta' Oriġini Portugiża fid-Dinja. === Knisja ta' San Franġisk ta' Assisi === [[Stampa:Goa-StFrancis-MainChapel1.jpg|daqsminuri|Il-kappella prinċipali tal-Knisja ta' San Franġisk ta' Assisi]] L-Ordni Franġiskana kienet l-ewwel waħda li stabbiliet ruħha f'Goa, u fl-1517 kisbet il-permess tar-Re [[Manwel I]] biex tibni kunvent. Il-knisja bikrija tlestiet fl-1521 iżda nbniet kompletament mill-ġdid mill-1661. Matul dawn ix-xogħlijiet, daħla bi stil Manwelin ġiet ippreservata u ntużat fuq faċċata Manjerista tal-knisja l-ġdida. Dan il-portal, magħmul b'ġebla skura, għandu profil ġej għat-tond u maġenbu hemm l-isferi nawtiċi li huma s-simboli tar-Re Manwel I. Il-faċċata hija dejqa u għolja, b'żewġ torrijiet ottagonali. Quddiem il-knisja hemm salib kbir tal-granit. Fuq ġewwa hemm navata unika bil-volti u bil-kappelli laterali, u transett miksi bl-istukko u l-pitturi. L-art tal-knisja, bħal knejjes oħra f'Goa, fiha bosta oqbra b'kitbiet u bi stemmi. Il-kappella prinċipali fiha diversi pitturi dwar il-ħajja ta' [[San Franġisk t'Assisi|San Franġisk ta' Assisi]] u artal indurat kbir mill-ħabta tal-1670 bi xbieha ta' Ġesù fuq is-salib iħaddan b'dirgħajh lil Francis Xavier. Wara l-artal, viżibbli permezz ta' fetħa, hemm tabernaklu mnaqqax, mirfud permezz ta' statwi tal-erba' Evanġelisti, li qabel kienu jesponu s-Sagrament Imqaddes u ċ-''ciborium''. === Kappella ta' Santa Katarina === [[Stampa:Unnamed church in Velha Goa - panoramio (4479).jpg|daqsminuri|255x255px|Il-Kappella ta' Santa Katarina]] Fl-1510, Afonso de Albuquerque ħakem il-belt ta' Goa. Inbniet kappella maġenb il-ħajt Musulman ta' Goa, fejn seħħet l-invażjoni tal-Portugiżi. Din il-kappella kienet tinsab qrib is-sit tal-Isptar Irjali, fit-Tramuntana tal-Kunvent ta' San Franġisk ħdejn l-Arsenal. Tinsab madwar 100 metru fil-Punent tal-Knisja ta' San Franġisk ta' [[Assisi]]. Fl-1534 il-kappella ngħatat l-istatus ta' katidral mill-Papa Pawlu III u sussegwentement ġiet rikostruwita; il-ġebla mnaqqxa bil-kitba ġiet miżjuda matul ir-rikostruzzjoni u tgħid li Afonso de Albuquerque effettivament daħal fil-belt f'dan il-punt preċiż, għaldaqstant huwa maħsub li l-kappella nbniet fil-post fejn fl-imgħoddi kien hemm id-daħla prinċipali tal-belt Musulmana, magħrufa dak iż-żmien bħala Ela. Hija binja bi pjanta rettangolari u b'navata unika, b'ras kwadrangolari. L-għamla tagħha hija waħda sempliċi u l-faċċata fiha tliet korpi sseparati minn xulxin bil-pilastri. Il-korp ċentrali fih arċitravu dritt assjali b'pedament triangolari u fuqu tieqa fin-nofs ta' żewġ torrijiet tal-kampnari kwadri b'saqaf forfċi. Fuq ġewwa l-knisja għandha navata unika, b'kor tal-ġebel, u b'saqaf ċilindriku b'għamla ta' bettija tal-ġebel. === Fdalijiet tal-Knisja ta' Santu Wistin === L-Awgustinjani wkoll waslu f'Goa fis-seklu 16, u stabbilew kunvent u knisja fl-1597. Attwalment, iż-żewġ binjiet huma fdalijiet; il-volta tal-knisja ċediet fl-1842 u l-faċċati waqgħu fl-1936. Mill-fdalijiet tal-knisja, l-iżjed li jispikka huwa l-fdal ta' torri li għadu wieqaf. Huwa magħruf li l-faċċata oriġinali maġenbha kellha żewġ torrijiet enormi ta' ħames sulari, u n-naħa domestika kellha navata unika b'kappelli laterali u transett. === Knisja tad-Divina Provvidenza (São Caetano jew San Gejtanu) === [[Stampa:Church of St Cajetan.jpg|daqsminuri|Il-Knisja ta' San Gejtanu]] Fl-1639, it-Teatini waslu f'Goa u stabbilew kunvent. Huma bnew il-Knisja ta' [[San Gejtanu]] sal-1665, iddedikata lil San Gejtanu u lill-Madonna tal-Provvidenza, li ġiet iddisinjata mill-arkitetti Taljani [[Carlo Ferrarini]] u [[Francesco Maria Milazzo]] bi pjanta f'għamla ta' salib Grieg. Il-faċċata hija simili għall-faċċata ddisinjata minn [[Carlo Maderno]] għall-[[Bażilika ta' San Pietru]] fil-[[Vatikan]]. Għandha koppla emisferika enormi mmudellata wkoll fuq il-Bażilika ta' San Pietru. Madankollu, minflok żewġ koppli għandha żewġ torrijiet kwadrangolari. Il-knisja fiha eżempji eċċezzjonali ta' arkitettura Korinzja. Fin-niċeċ tal-faċċata hemm erba' statwi tal-bażalt ta' [[Pawlu l-Appostlu|San Pawl]], San Pietru, San Ġwann l-Evanġelista u [[San Mattew]], u hemm il-kitba "Domus mea, domus oration/s" li tfisser "Id-Dar Tiegħi hija Dar tat-Talb" (imnaqqxa tul il-portal). == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Knejjes u l-Kunventi ta' Goa ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1986.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii); il-kriterju (iv) ; u l-kriterju (vi). The justifications for the inclusion of religious monuments in Goa in the World Heritage List are: 1) the influence of the monuments in the dissemination of Western art forms – the Manueline styles, Mannerist and Baroque – throughout Asia where Catholic missions were established; 2) the value of the set of monuments of Goa as an exceptional example that illustrates the work of evangelization and 3) the specific value of presence in the Basilica of Bom Jesus of the tomb of Francisco Xavier, which illustrates a major world event: the influence of the Catholic religion in Asia in the modern era. == Konservazzjoni u preservazzjoni == [[Stampa:Ruins of the Church of St Augustine.jpg|daqsminuri|Il-Fdalijiet tal-Knisja ta' Santu Wistin]] The UNESCO Bureau was informed that the World Heritage Center undertook a mission to Goa in January 1999 to develop a project proposal based on co-operation between the local authorities of Old Goa (India), Guimaraes (Portugal) and Brighton & Hove (UK) for submission to the ''European Union Asia Urbs Programme.'' During this mission, it was noted that while there is an important effort being made to conserve the individual monuments, the overall site is not cohesive, both visually and spatially. Widening of the roads, neglect of archaeological ruins and new spatial organization and landscaping have enclosed the individual monuments in garden squares which have no relation to the historic urban form, thereby making the site into a collection of monuments undermining the integrity of the site as a former port town. The central government of India, upon consultations with the church of Old Goa (Catholic diocese), the State of Goa and locally based experts of the Fundação Orient (Portuguese institution), among other institutions and non-governmental organizations, and in close collaboration with the local branch of the Archaeological Survey of India, prepared a project proposal for urban conservation and preservation. The said proposal is now pending approval by the central Indian government prior to submission to donors. Subsequent discussions with the ''Portuguese Director General for National Monuments and Edifices (DGEMN)'' have resulted in a commitment of collaboration between the central government (India) and DGEMN to carry out an inventory of the site as the first step in elaborating a more coherent conservation management plan. == Referenzi == [[Kategorija:Knisja Kattolika]] [[Kategorija:Knejjes]] n3ozufpv2z0fz540pov7bjlphgm2yg9 279232 279231 2022-08-17T07:10:06Z Trigcly 17859 added [[Category:Indja]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Se cathedral goa (edit).jpg|daqsminuri|265x265px|Il-Katidral ta' Goa]] Il-'''Knejjes u l-Kunventi ta' Goa''' huwa l-isem li ngħata lil sensiela ta' [[Monument|monumenti]] [[Reliġjon|reliġjużi]] f'[[Goa]] Velha (jew Goa l-Antika), fl-istat ta' Goa, l-[[Indja]], li ġew iddeżinjati bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1986.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/234/|titlu=Churches and Convents of Goa|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Goa kienet il-[[belt kapitali]] tal-Indja u tal-[[Asja]] [[Portugall|Portugiża]] u ċentru ta' evanġelizzazzjoni mis-seklu 16. == Storja == Il-belt ta' Goa ġiet stabbilita fis-seklu 15 mis-Sultanat [[Iżlam|Musulman]] ta' [[Bijapur]] bħala port tul ix-xtut tax-xmara [[Mandovi]]. Il-belt ittieħdet fl-1510 minn [[Afonso de Albuquerque]] bl-għajnuna tal-[[Induiżmu|Induista]] ta' Goa Timoja, u baqgħet kontinwament taħt it-tmexxija Portugiża sas-seklu 20. Il-popolazzjoni tal-belt ġiet irreġistrata li kienet tlaħħaq iktar minn 200,000 abitant fl-aqwa żmien tagħha u l-belt kienet magħrufa bit-titlu ta' "[[Ruma]] tal-Lvant", speċifikament minħabba d-diversi binjiet reliġjużi [[Knisja Kattolika|Kattoliċi]] sbieħ tagħha. L-ewwel [[Bniedem|nies]] li kkonvertew għall-[[Kristjaneżmu]] f'Goa kienu n-nisa nattivi ta' Goa li żżewġu lill-irġiel Portugiżi li waslu ma' Afonso de Albuquerque matul il-konkwista Portugiża ta' Goa fl-1510. F'nofs is-seklu 16, il-belt ta' Goa kienet iċ-ċentru tal-Kristjanizzazzjoni fil-Lvant. Il-[[Ġiżwiti]], il-Franġiskani, id-Dumnikani u ordnijiet reliġjużi Kattoliċi oħrajn stabbilew lilhom infushom f'Goa mis-seklu 16. Huma użaw il-belt bħala l-bażi tagħhom għat-tifrix tal-Kattoliċiżmu fl-Indja. Is-sekli 16 u 17 kienu l-epoka tad-deheb ta' Goa, fejn kien qed jiffjorixxi l-kummerċ u b'hekk kienet tgawdi privileġġi amministrattivi simili għal dawn ta' [[Liżbona]]. [[Stampa:Franciscus de Xabier.jpg|xellug|daqsminuri|São Francisco Xavier, l-"Appostlu tal-Lvant".]] Fl-ewwel żewġ sekli tal-preżenza Portugiża, inbnew il-biċċa l-kbira tal-knejjes u tal-monasteri li għad hemm fil-belt, u b'hekk attirat l-ammirazzjoni tal-vjaġġaturi li għaddew minn Goa. Dawn il-monumenti jirriflettu l-iskambju kulturali u l-legat tal-Portugiżi: filwaqt li l-forom arkitettoniċi jsegwu dawk [[Ewropa|Ewropej]], inkluż it-tiżjin intern tal-artali, tal-[[Pittura|pitturi]] ta' fuq l-artali, il-pitturi inġenerali u l-għamara, li jirriflettu x-xogħol u l-ħila tal-artisti lokali. Dan kien possibbli minħabba l-preżenza ta' artisti u ta' ħaddiema nattivi kapaċi ta' Goa, u b'hekk ma kienx hemm għalfejn l-importazzjoni ta' artisti Ewropej jew ta' [[Skjavitù|skjavi]] [[Afrika|Afrikani]] (għad-differenza tal-[[Brażil]] kolonjali kontemporanju). Mill-aħħar tas-[[seklu 17]], il-kompetizzjoni kummerċjali mal-[[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiżi]] u mal-[[Renju Unit|Brittaniċi]] wasslet għad-deklin tal-belt ta' Goa. Diversi epidemiji fnew il-belt u x-xmara Mandovi ma baqgħet adegwata għall-vapuri iktar moderni. Il-Viċirè ttrasferixxa ruħu lejn Pangim (Nova Goa) fl-1759, u Velha Goa tilfet l-istatus ta' belt kapitali li kellha uffiċjalment fl-1843. Ir-Repubblika tal-Indja invadiet u annettiet lil Goa fl-1961, u b'hekk temmet iktar minn 451 sena ta' tmexxija Portugiża kontinwa. Madankollu, l-influwenza kulturali għadha eżistenti sa llum il-ġurnata u hija evidenti fil-monumenti reliġjużi ta' Goa, iddikjarata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1986. == Monumenti == === Knisja tal-Madonna tar-Rużarju === [[Stampa:Goa-RosarioChurch.jpg|daqsminuri|Il-Knisja tar-Rużarju nbniet bl-istil Manwelin aħħari u hija l-eqdem f'Goa.]] Il-Knisja tal-Madonna tar-Rużarju (bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]]: Igreja de Nossa Senhora do Rosário) inbniet fl-1543 u hija l-eqdem fost il-knejjes eżistenti ta' Goa Antika. Inizjalment kienet knisja parrokkjali, imbagħad saret knisja kolleġġjali. Minn barra, il-knisja tidher qisha fortizza żgħira; maġenb id-daħla hemm żewġ torrijiet ċilindriċi żgħar b'koppli tipiċi tal-istil Gotiku Aħħari u Manwelin tal-Portugall, b'mod partikolari fir-reġjun ta' [[Alentejo]]. Minn ġewwa, tenfasizza l-volti Manwelini tal-[[Kappella|kappelli]]. Fil-kor, maġenb l-artal iddedikat lill-Madonna tar-Rużarju, mal-ħajt hemm lapida mnaqqxa tal-alabastru bi stil Persjan jew Indjan, bil-kitba: "Aqui jaz Dona Catarina, mulher de Garcia de Sa, a qual pede a quem isto ler que peça misericórida a Deus para sua alma" ("Hawnhekk tistrieħ Dona Catarina, il-mara ta' Garcia de Sá, li titlob lil dawk li jaqraw din il-kitba biex jitolbu l-ħniena ta' [[Alla l-Missier|Alla]] għal ruħha"). Mal-art taħt il-lapida hemm il-qabar ta' Garcia de Sá (li miet fl-1549), is-suċċessur ta' João de Castro bħala l-Gvernatur tal-Indja. === Katidral ta' Sé ta' Goa === Goa ġiet elevata għal sede ta' veskovat fl-1534 mill-[[Papa Pawlu III]], u b'hekk inbena [[katidral]] b'torri ddedikat lil [[Katarina ta' Lixandra]] fl-ewwel deċennji ta' kolonjalizzazzjoni. Il-knisja żgħira, li ma kinitx biżżejjed biex tilqa' l-fidil, ġiet rikostruwita mill-1562, matul l-amministrazzjoni tal-Viċirè [[Dom Francisco Coutinho]]. Il-kostruzzjoni saret tassew bil-mod, tant li fl-1619 il-korp biss tal-knisja kien tlesta, u l-faċċata tlestiet biss fl-1631. Il-Katidral tas-Sè ta' Goa huwa l-ikbar binja li bnew il-Portugiżi fl-Asja, twil 91 metru u wiesa' ħafna, li probabbilment ikkontribwixxa għall-pass kajman tax-xogħlijiet. Il-knisja għandha tliet navati ta' daqs ugwali, korsija ewlenija qisha sala, bħall-katidrali Portugiżi l-oħra ta' żmienu, pereżempju l-Katidral ta' [[Miranda do Douro]] (li nbeda fl-1552), ta' [[Leiria]] (li nbeda fl-1559) u ta' [[Portalegre]] (li nbeda fl-1556). Il-faċċata għandha tliet portali u torri wieħed fuq il-lemin li nqered matul maltempata fl-1766. In-navati tal-knisja għandhom il-volti u huma sseparati b'żewġ ringieli ta' pilastri. Mit-tiżjin fuq ġewwa l-iktar li jispikka huwa l-artal indurat fil-kor. === Bażilika ta' Bom Jesus === [[Stampa:Goa Velha Basilica Bom Jesus.jpg|daqsminuri|257x257px|Il-Bażilika ta' Bom Jesus ta' Goa]] Is-Soċjetà ta' Ġesù tal-Ġiżwiti waslet f'Goa fl-1542, u l-iżjed figura importanti f'dawk il-jiem bikrin kienet dik ta' Francisco Xavier, meqjus bħala l-Appostlu tal-Lvant għall-ħidma tiegħu fl-evanġelizzazzjoni tal-Asja. Xi żmien wara l-wasla tagħhom, il-Ġiżwiti ħolqu ċentru edukattiv reliġjuż, il-Kulleġġ ta' San Rokku jew São Roque, li kellu librerija enormi u tagħmir għall-istampar, iżda dan il-kumpless inqered fl-1830. Il-monument kbir tal-Ġiżwiti li baqa' qawwi u sħiħ huwa l-Bażilika ta' Bom Jesus, li bdiet tinbena fl-1594 u ġiet ikkonsagrata fl-1605. Fil-kostruzzjoni tagħha ħadem l-inġinier minn Goa [[Julius Simon]] u l-Ġiżwit Portugiż [[Domingos Fernandes]]. Il-bażilika ssegwi l-mudell tal-knejjes Ġiżwiti Portugiżi bħall-Knisja tal-[[Spirtu s-Santu|Ispirtu s-Santu]] ta' [[Évora]] u l-Knisja ta' San Rokku ta' Liżbona. Il-Bażilika ta' Bom Jesus hija tempju b'navata unika; din hija mgħottija b'xorok tal-injam b'kurvatura u ma fiha l-ebda kappella laterali għajr żewġ kappelli fiż-żona tat-transett. Il-faċċata tal-knisja, [[frott]] il-ħidma ta' Domingos Fernandes, għandha stil tal-Manjeriżmu u fiha tliet portali u tliet sulari kkompartimentalizzati b'gwarniċi. Fuq il-faċċata hemm korp kbir imżejjen bid-dirgħajn tas-Soċjetà ta' Ġesù u maġenbhom xi skrollijiet. L-ikbar teżor fuq ġewwa tal-knisja hija l-kappella tat-transett fejn mill-1655 hemm il-fdalijiet ta' Francisco Xavier f'urna tal-fidda fina maħduma minn artisti lokali. L-urna tinsab f'mawżolew maħdum mill-artist minn [[Firenze]], l-[[Italja]], [[Giovanni Battista Foggini]] fl-1697. Dan il-monument maħdum bl-irħam Taljan ġie offrut mill-Gran Duka tat-[[Toskana]], [[Cosimo III]] tal-[[familja Medici]], u tqiegħed fil-post minn [[Placido Francesco Ramponi]], artist li ntbagħat apposta f'Goa fl-1698 għal dan l-għan. Il-kappella prinċipali għandha artal tad-deheb, li jmur lura għall-ħabta tal-1699, u li huwa ddedikat lill-Bambin Ġesù bi xbieha ta' [[San Injazju ta' Loyola]], il-fundatur tal-Ordni. Il-Bażilika ta' Bom Jesus f'Goa ġiet ikklassifikata fl-2009 bħala waħda mis-Seba' Għeġubijiet ta' Oriġini Portugiża fid-Dinja. === Knisja ta' San Franġisk ta' Assisi === [[Stampa:Goa-StFrancis-MainChapel1.jpg|daqsminuri|Il-kappella prinċipali tal-Knisja ta' San Franġisk ta' Assisi]] L-Ordni Franġiskana kienet l-ewwel waħda li stabbiliet ruħha f'Goa, u fl-1517 kisbet il-permess tar-Re [[Manwel I]] biex tibni kunvent. Il-knisja bikrija tlestiet fl-1521 iżda nbniet kompletament mill-ġdid mill-1661. Matul dawn ix-xogħlijiet, daħla bi stil Manwelin ġiet ippreservata u ntużat fuq faċċata Manjerista tal-knisja l-ġdida. Dan il-portal, magħmul b'ġebla skura, għandu profil ġej għat-tond u maġenbu hemm l-isferi nawtiċi li huma s-simboli tar-Re Manwel I. Il-faċċata hija dejqa u għolja, b'żewġ torrijiet ottagonali. Quddiem il-knisja hemm salib kbir tal-granit. Fuq ġewwa hemm navata unika bil-volti u bil-kappelli laterali, u transett miksi bl-istukko u l-pitturi. L-art tal-knisja, bħal knejjes oħra f'Goa, fiha bosta oqbra b'kitbiet u bi stemmi. Il-kappella prinċipali fiha diversi pitturi dwar il-ħajja ta' [[San Franġisk t'Assisi|San Franġisk ta' Assisi]] u artal indurat kbir mill-ħabta tal-1670 bi xbieha ta' Ġesù fuq is-salib iħaddan b'dirgħajh lil Francis Xavier. Wara l-artal, viżibbli permezz ta' fetħa, hemm tabernaklu mnaqqax, mirfud permezz ta' statwi tal-erba' Evanġelisti, li qabel kienu jesponu s-Sagrament Imqaddes u ċ-''ciborium''. === Kappella ta' Santa Katarina === [[Stampa:Unnamed church in Velha Goa - panoramio (4479).jpg|daqsminuri|255x255px|Il-Kappella ta' Santa Katarina]] Fl-1510, Afonso de Albuquerque ħakem il-belt ta' Goa. Inbniet kappella maġenb il-ħajt Musulman ta' Goa, fejn seħħet l-invażjoni tal-Portugiżi. Din il-kappella kienet tinsab qrib is-sit tal-Isptar Irjali, fit-Tramuntana tal-Kunvent ta' San Franġisk ħdejn l-Arsenal. Tinsab madwar 100 metru fil-Punent tal-Knisja ta' San Franġisk ta' [[Assisi]]. Fl-1534 il-kappella ngħatat l-istatus ta' katidral mill-Papa Pawlu III u sussegwentement ġiet rikostruwita; il-ġebla mnaqqxa bil-kitba ġiet miżjuda matul ir-rikostruzzjoni u tgħid li Afonso de Albuquerque effettivament daħal fil-belt f'dan il-punt preċiż, għaldaqstant huwa maħsub li l-kappella nbniet fil-post fejn fl-imgħoddi kien hemm id-daħla prinċipali tal-belt Musulmana, magħrufa dak iż-żmien bħala Ela. Hija binja bi pjanta rettangolari u b'navata unika, b'ras kwadrangolari. L-għamla tagħha hija waħda sempliċi u l-faċċata fiha tliet korpi sseparati minn xulxin bil-pilastri. Il-korp ċentrali fih arċitravu dritt assjali b'pedament triangolari u fuqu tieqa fin-nofs ta' żewġ torrijiet tal-kampnari kwadri b'saqaf forfċi. Fuq ġewwa l-knisja għandha navata unika, b'kor tal-ġebel, u b'saqaf ċilindriku b'għamla ta' bettija tal-ġebel. === Fdalijiet tal-Knisja ta' Santu Wistin === L-Awgustinjani wkoll waslu f'Goa fis-seklu 16, u stabbilew kunvent u knisja fl-1597. Attwalment, iż-żewġ binjiet huma fdalijiet; il-volta tal-knisja ċediet fl-1842 u l-faċċati waqgħu fl-1936. Mill-fdalijiet tal-knisja, l-iżjed li jispikka huwa l-fdal ta' torri li għadu wieqaf. Huwa magħruf li l-faċċata oriġinali maġenbha kellha żewġ torrijiet enormi ta' ħames sulari, u n-naħa domestika kellha navata unika b'kappelli laterali u transett. === Knisja tad-Divina Provvidenza (São Caetano jew San Gejtanu) === [[Stampa:Church of St Cajetan.jpg|daqsminuri|Il-Knisja ta' San Gejtanu]] Fl-1639, it-Teatini waslu f'Goa u stabbilew kunvent. Huma bnew il-Knisja ta' [[San Gejtanu]] sal-1665, iddedikata lil San Gejtanu u lill-Madonna tal-Provvidenza, li ġiet iddisinjata mill-arkitetti Taljani [[Carlo Ferrarini]] u [[Francesco Maria Milazzo]] bi pjanta f'għamla ta' salib Grieg. Il-faċċata hija simili għall-faċċata ddisinjata minn [[Carlo Maderno]] għall-[[Bażilika ta' San Pietru]] fil-[[Vatikan]]. Għandha koppla emisferika enormi mmudellata wkoll fuq il-Bażilika ta' San Pietru. Madankollu, minflok żewġ koppli għandha żewġ torrijiet kwadrangolari. Il-knisja fiha eżempji eċċezzjonali ta' arkitettura Korinzja. Fin-niċeċ tal-faċċata hemm erba' statwi tal-bażalt ta' [[Pawlu l-Appostlu|San Pawl]], San Pietru, San Ġwann l-Evanġelista u [[San Mattew]], u hemm il-kitba "Domus mea, domus oration/s" li tfisser "Id-Dar Tiegħi hija Dar tat-Talb" (imnaqqxa tul il-portal). == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Knejjes u l-Kunventi ta' Goa ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1986.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii); il-kriterju (iv) ; u l-kriterju (vi). The justifications for the inclusion of religious monuments in Goa in the World Heritage List are: 1) the influence of the monuments in the dissemination of Western art forms – the Manueline styles, Mannerist and Baroque – throughout Asia where Catholic missions were established; 2) the value of the set of monuments of Goa as an exceptional example that illustrates the work of evangelization and 3) the specific value of presence in the Basilica of Bom Jesus of the tomb of Francisco Xavier, which illustrates a major world event: the influence of the Catholic religion in Asia in the modern era. == Konservazzjoni u preservazzjoni == [[Stampa:Ruins of the Church of St Augustine.jpg|daqsminuri|Il-Fdalijiet tal-Knisja ta' Santu Wistin]] The UNESCO Bureau was informed that the World Heritage Center undertook a mission to Goa in January 1999 to develop a project proposal based on co-operation between the local authorities of Old Goa (India), Guimaraes (Portugal) and Brighton & Hove (UK) for submission to the ''European Union Asia Urbs Programme.'' During this mission, it was noted that while there is an important effort being made to conserve the individual monuments, the overall site is not cohesive, both visually and spatially. Widening of the roads, neglect of archaeological ruins and new spatial organization and landscaping have enclosed the individual monuments in garden squares which have no relation to the historic urban form, thereby making the site into a collection of monuments undermining the integrity of the site as a former port town. The central government of India, upon consultations with the church of Old Goa (Catholic diocese), the State of Goa and locally based experts of the Fundação Orient (Portuguese institution), among other institutions and non-governmental organizations, and in close collaboration with the local branch of the Archaeological Survey of India, prepared a project proposal for urban conservation and preservation. The said proposal is now pending approval by the central Indian government prior to submission to donors. Subsequent discussions with the ''Portuguese Director General for National Monuments and Edifices (DGEMN)'' have resulted in a commitment of collaboration between the central government (India) and DGEMN to carry out an inventory of the site as the first step in elaborating a more coherent conservation management plan. == Referenzi == [[Kategorija:Knisja Kattolika]] [[Kategorija:Knejjes]] [[Kategorija:Indja]] b3jtivb164epneaewq9cafxw4u92cts 279233 279232 2022-08-17T07:10:17Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti ta' Wirt Dinji]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Se cathedral goa (edit).jpg|daqsminuri|265x265px|Il-Katidral ta' Goa]] Il-'''Knejjes u l-Kunventi ta' Goa''' huwa l-isem li ngħata lil sensiela ta' [[Monument|monumenti]] [[Reliġjon|reliġjużi]] f'[[Goa]] Velha (jew Goa l-Antika), fl-istat ta' Goa, l-[[Indja]], li ġew iddeżinjati bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1986.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/234/|titlu=Churches and Convents of Goa|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Goa kienet il-[[belt kapitali]] tal-Indja u tal-[[Asja]] [[Portugall|Portugiża]] u ċentru ta' evanġelizzazzjoni mis-seklu 16. == Storja == Il-belt ta' Goa ġiet stabbilita fis-seklu 15 mis-Sultanat [[Iżlam|Musulman]] ta' [[Bijapur]] bħala port tul ix-xtut tax-xmara [[Mandovi]]. Il-belt ittieħdet fl-1510 minn [[Afonso de Albuquerque]] bl-għajnuna tal-[[Induiżmu|Induista]] ta' Goa Timoja, u baqgħet kontinwament taħt it-tmexxija Portugiża sas-seklu 20. Il-popolazzjoni tal-belt ġiet irreġistrata li kienet tlaħħaq iktar minn 200,000 abitant fl-aqwa żmien tagħha u l-belt kienet magħrufa bit-titlu ta' "[[Ruma]] tal-Lvant", speċifikament minħabba d-diversi binjiet reliġjużi [[Knisja Kattolika|Kattoliċi]] sbieħ tagħha. L-ewwel [[Bniedem|nies]] li kkonvertew għall-[[Kristjaneżmu]] f'Goa kienu n-nisa nattivi ta' Goa li żżewġu lill-irġiel Portugiżi li waslu ma' Afonso de Albuquerque matul il-konkwista Portugiża ta' Goa fl-1510. F'nofs is-seklu 16, il-belt ta' Goa kienet iċ-ċentru tal-Kristjanizzazzjoni fil-Lvant. Il-[[Ġiżwiti]], il-Franġiskani, id-Dumnikani u ordnijiet reliġjużi Kattoliċi oħrajn stabbilew lilhom infushom f'Goa mis-seklu 16. Huma użaw il-belt bħala l-bażi tagħhom għat-tifrix tal-Kattoliċiżmu fl-Indja. Is-sekli 16 u 17 kienu l-epoka tad-deheb ta' Goa, fejn kien qed jiffjorixxi l-kummerċ u b'hekk kienet tgawdi privileġġi amministrattivi simili għal dawn ta' [[Liżbona]]. [[Stampa:Franciscus de Xabier.jpg|xellug|daqsminuri|São Francisco Xavier, l-"Appostlu tal-Lvant".]] Fl-ewwel żewġ sekli tal-preżenza Portugiża, inbnew il-biċċa l-kbira tal-knejjes u tal-monasteri li għad hemm fil-belt, u b'hekk attirat l-ammirazzjoni tal-vjaġġaturi li għaddew minn Goa. Dawn il-monumenti jirriflettu l-iskambju kulturali u l-legat tal-Portugiżi: filwaqt li l-forom arkitettoniċi jsegwu dawk [[Ewropa|Ewropej]], inkluż it-tiżjin intern tal-artali, tal-[[Pittura|pitturi]] ta' fuq l-artali, il-pitturi inġenerali u l-għamara, li jirriflettu x-xogħol u l-ħila tal-artisti lokali. Dan kien possibbli minħabba l-preżenza ta' artisti u ta' ħaddiema nattivi kapaċi ta' Goa, u b'hekk ma kienx hemm għalfejn l-importazzjoni ta' artisti Ewropej jew ta' [[Skjavitù|skjavi]] [[Afrika|Afrikani]] (għad-differenza tal-[[Brażil]] kolonjali kontemporanju). Mill-aħħar tas-[[seklu 17]], il-kompetizzjoni kummerċjali mal-[[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiżi]] u mal-[[Renju Unit|Brittaniċi]] wasslet għad-deklin tal-belt ta' Goa. Diversi epidemiji fnew il-belt u x-xmara Mandovi ma baqgħet adegwata għall-vapuri iktar moderni. Il-Viċirè ttrasferixxa ruħu lejn Pangim (Nova Goa) fl-1759, u Velha Goa tilfet l-istatus ta' belt kapitali li kellha uffiċjalment fl-1843. Ir-Repubblika tal-Indja invadiet u annettiet lil Goa fl-1961, u b'hekk temmet iktar minn 451 sena ta' tmexxija Portugiża kontinwa. Madankollu, l-influwenza kulturali għadha eżistenti sa llum il-ġurnata u hija evidenti fil-monumenti reliġjużi ta' Goa, iddikjarata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1986. == Monumenti == === Knisja tal-Madonna tar-Rużarju === [[Stampa:Goa-RosarioChurch.jpg|daqsminuri|Il-Knisja tar-Rużarju nbniet bl-istil Manwelin aħħari u hija l-eqdem f'Goa.]] Il-Knisja tal-Madonna tar-Rużarju (bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]]: Igreja de Nossa Senhora do Rosário) inbniet fl-1543 u hija l-eqdem fost il-knejjes eżistenti ta' Goa Antika. Inizjalment kienet knisja parrokkjali, imbagħad saret knisja kolleġġjali. Minn barra, il-knisja tidher qisha fortizza żgħira; maġenb id-daħla hemm żewġ torrijiet ċilindriċi żgħar b'koppli tipiċi tal-istil Gotiku Aħħari u Manwelin tal-Portugall, b'mod partikolari fir-reġjun ta' [[Alentejo]]. Minn ġewwa, tenfasizza l-volti Manwelini tal-[[Kappella|kappelli]]. Fil-kor, maġenb l-artal iddedikat lill-Madonna tar-Rużarju, mal-ħajt hemm lapida mnaqqxa tal-alabastru bi stil Persjan jew Indjan, bil-kitba: "Aqui jaz Dona Catarina, mulher de Garcia de Sa, a qual pede a quem isto ler que peça misericórida a Deus para sua alma" ("Hawnhekk tistrieħ Dona Catarina, il-mara ta' Garcia de Sá, li titlob lil dawk li jaqraw din il-kitba biex jitolbu l-ħniena ta' [[Alla l-Missier|Alla]] għal ruħha"). Mal-art taħt il-lapida hemm il-qabar ta' Garcia de Sá (li miet fl-1549), is-suċċessur ta' João de Castro bħala l-Gvernatur tal-Indja. === Katidral ta' Sé ta' Goa === Goa ġiet elevata għal sede ta' veskovat fl-1534 mill-[[Papa Pawlu III]], u b'hekk inbena [[katidral]] b'torri ddedikat lil [[Katarina ta' Lixandra]] fl-ewwel deċennji ta' kolonjalizzazzjoni. Il-knisja żgħira, li ma kinitx biżżejjed biex tilqa' l-fidil, ġiet rikostruwita mill-1562, matul l-amministrazzjoni tal-Viċirè [[Dom Francisco Coutinho]]. Il-kostruzzjoni saret tassew bil-mod, tant li fl-1619 il-korp biss tal-knisja kien tlesta, u l-faċċata tlestiet biss fl-1631. Il-Katidral tas-Sè ta' Goa huwa l-ikbar binja li bnew il-Portugiżi fl-Asja, twil 91 metru u wiesa' ħafna, li probabbilment ikkontribwixxa għall-pass kajman tax-xogħlijiet. Il-knisja għandha tliet navati ta' daqs ugwali, korsija ewlenija qisha sala, bħall-katidrali Portugiżi l-oħra ta' żmienu, pereżempju l-Katidral ta' [[Miranda do Douro]] (li nbeda fl-1552), ta' [[Leiria]] (li nbeda fl-1559) u ta' [[Portalegre]] (li nbeda fl-1556). Il-faċċata għandha tliet portali u torri wieħed fuq il-lemin li nqered matul maltempata fl-1766. In-navati tal-knisja għandhom il-volti u huma sseparati b'żewġ ringieli ta' pilastri. Mit-tiżjin fuq ġewwa l-iktar li jispikka huwa l-artal indurat fil-kor. === Bażilika ta' Bom Jesus === [[Stampa:Goa Velha Basilica Bom Jesus.jpg|daqsminuri|257x257px|Il-Bażilika ta' Bom Jesus ta' Goa]] Is-Soċjetà ta' Ġesù tal-Ġiżwiti waslet f'Goa fl-1542, u l-iżjed figura importanti f'dawk il-jiem bikrin kienet dik ta' Francisco Xavier, meqjus bħala l-Appostlu tal-Lvant għall-ħidma tiegħu fl-evanġelizzazzjoni tal-Asja. Xi żmien wara l-wasla tagħhom, il-Ġiżwiti ħolqu ċentru edukattiv reliġjuż, il-Kulleġġ ta' San Rokku jew São Roque, li kellu librerija enormi u tagħmir għall-istampar, iżda dan il-kumpless inqered fl-1830. Il-monument kbir tal-Ġiżwiti li baqa' qawwi u sħiħ huwa l-Bażilika ta' Bom Jesus, li bdiet tinbena fl-1594 u ġiet ikkonsagrata fl-1605. Fil-kostruzzjoni tagħha ħadem l-inġinier minn Goa [[Julius Simon]] u l-Ġiżwit Portugiż [[Domingos Fernandes]]. Il-bażilika ssegwi l-mudell tal-knejjes Ġiżwiti Portugiżi bħall-Knisja tal-[[Spirtu s-Santu|Ispirtu s-Santu]] ta' [[Évora]] u l-Knisja ta' San Rokku ta' Liżbona. Il-Bażilika ta' Bom Jesus hija tempju b'navata unika; din hija mgħottija b'xorok tal-injam b'kurvatura u ma fiha l-ebda kappella laterali għajr żewġ kappelli fiż-żona tat-transett. Il-faċċata tal-knisja, [[frott]] il-ħidma ta' Domingos Fernandes, għandha stil tal-Manjeriżmu u fiha tliet portali u tliet sulari kkompartimentalizzati b'gwarniċi. Fuq il-faċċata hemm korp kbir imżejjen bid-dirgħajn tas-Soċjetà ta' Ġesù u maġenbhom xi skrollijiet. L-ikbar teżor fuq ġewwa tal-knisja hija l-kappella tat-transett fejn mill-1655 hemm il-fdalijiet ta' Francisco Xavier f'urna tal-fidda fina maħduma minn artisti lokali. L-urna tinsab f'mawżolew maħdum mill-artist minn [[Firenze]], l-[[Italja]], [[Giovanni Battista Foggini]] fl-1697. Dan il-monument maħdum bl-irħam Taljan ġie offrut mill-Gran Duka tat-[[Toskana]], [[Cosimo III]] tal-[[familja Medici]], u tqiegħed fil-post minn [[Placido Francesco Ramponi]], artist li ntbagħat apposta f'Goa fl-1698 għal dan l-għan. Il-kappella prinċipali għandha artal tad-deheb, li jmur lura għall-ħabta tal-1699, u li huwa ddedikat lill-Bambin Ġesù bi xbieha ta' [[San Injazju ta' Loyola]], il-fundatur tal-Ordni. Il-Bażilika ta' Bom Jesus f'Goa ġiet ikklassifikata fl-2009 bħala waħda mis-Seba' Għeġubijiet ta' Oriġini Portugiża fid-Dinja. === Knisja ta' San Franġisk ta' Assisi === [[Stampa:Goa-StFrancis-MainChapel1.jpg|daqsminuri|Il-kappella prinċipali tal-Knisja ta' San Franġisk ta' Assisi]] L-Ordni Franġiskana kienet l-ewwel waħda li stabbiliet ruħha f'Goa, u fl-1517 kisbet il-permess tar-Re [[Manwel I]] biex tibni kunvent. Il-knisja bikrija tlestiet fl-1521 iżda nbniet kompletament mill-ġdid mill-1661. Matul dawn ix-xogħlijiet, daħla bi stil Manwelin ġiet ippreservata u ntużat fuq faċċata Manjerista tal-knisja l-ġdida. Dan il-portal, magħmul b'ġebla skura, għandu profil ġej għat-tond u maġenbu hemm l-isferi nawtiċi li huma s-simboli tar-Re Manwel I. Il-faċċata hija dejqa u għolja, b'żewġ torrijiet ottagonali. Quddiem il-knisja hemm salib kbir tal-granit. Fuq ġewwa hemm navata unika bil-volti u bil-kappelli laterali, u transett miksi bl-istukko u l-pitturi. L-art tal-knisja, bħal knejjes oħra f'Goa, fiha bosta oqbra b'kitbiet u bi stemmi. Il-kappella prinċipali fiha diversi pitturi dwar il-ħajja ta' [[San Franġisk t'Assisi|San Franġisk ta' Assisi]] u artal indurat kbir mill-ħabta tal-1670 bi xbieha ta' Ġesù fuq is-salib iħaddan b'dirgħajh lil Francis Xavier. Wara l-artal, viżibbli permezz ta' fetħa, hemm tabernaklu mnaqqax, mirfud permezz ta' statwi tal-erba' Evanġelisti, li qabel kienu jesponu s-Sagrament Imqaddes u ċ-''ciborium''. === Kappella ta' Santa Katarina === [[Stampa:Unnamed church in Velha Goa - panoramio (4479).jpg|daqsminuri|255x255px|Il-Kappella ta' Santa Katarina]] Fl-1510, Afonso de Albuquerque ħakem il-belt ta' Goa. Inbniet kappella maġenb il-ħajt Musulman ta' Goa, fejn seħħet l-invażjoni tal-Portugiżi. Din il-kappella kienet tinsab qrib is-sit tal-Isptar Irjali, fit-Tramuntana tal-Kunvent ta' San Franġisk ħdejn l-Arsenal. Tinsab madwar 100 metru fil-Punent tal-Knisja ta' San Franġisk ta' [[Assisi]]. Fl-1534 il-kappella ngħatat l-istatus ta' katidral mill-Papa Pawlu III u sussegwentement ġiet rikostruwita; il-ġebla mnaqqxa bil-kitba ġiet miżjuda matul ir-rikostruzzjoni u tgħid li Afonso de Albuquerque effettivament daħal fil-belt f'dan il-punt preċiż, għaldaqstant huwa maħsub li l-kappella nbniet fil-post fejn fl-imgħoddi kien hemm id-daħla prinċipali tal-belt Musulmana, magħrufa dak iż-żmien bħala Ela. Hija binja bi pjanta rettangolari u b'navata unika, b'ras kwadrangolari. L-għamla tagħha hija waħda sempliċi u l-faċċata fiha tliet korpi sseparati minn xulxin bil-pilastri. Il-korp ċentrali fih arċitravu dritt assjali b'pedament triangolari u fuqu tieqa fin-nofs ta' żewġ torrijiet tal-kampnari kwadri b'saqaf forfċi. Fuq ġewwa l-knisja għandha navata unika, b'kor tal-ġebel, u b'saqaf ċilindriku b'għamla ta' bettija tal-ġebel. === Fdalijiet tal-Knisja ta' Santu Wistin === L-Awgustinjani wkoll waslu f'Goa fis-seklu 16, u stabbilew kunvent u knisja fl-1597. Attwalment, iż-żewġ binjiet huma fdalijiet; il-volta tal-knisja ċediet fl-1842 u l-faċċati waqgħu fl-1936. Mill-fdalijiet tal-knisja, l-iżjed li jispikka huwa l-fdal ta' torri li għadu wieqaf. Huwa magħruf li l-faċċata oriġinali maġenbha kellha żewġ torrijiet enormi ta' ħames sulari, u n-naħa domestika kellha navata unika b'kappelli laterali u transett. === Knisja tad-Divina Provvidenza (São Caetano jew San Gejtanu) === [[Stampa:Church of St Cajetan.jpg|daqsminuri|Il-Knisja ta' San Gejtanu]] Fl-1639, it-Teatini waslu f'Goa u stabbilew kunvent. Huma bnew il-Knisja ta' [[San Gejtanu]] sal-1665, iddedikata lil San Gejtanu u lill-Madonna tal-Provvidenza, li ġiet iddisinjata mill-arkitetti Taljani [[Carlo Ferrarini]] u [[Francesco Maria Milazzo]] bi pjanta f'għamla ta' salib Grieg. Il-faċċata hija simili għall-faċċata ddisinjata minn [[Carlo Maderno]] għall-[[Bażilika ta' San Pietru]] fil-[[Vatikan]]. Għandha koppla emisferika enormi mmudellata wkoll fuq il-Bażilika ta' San Pietru. Madankollu, minflok żewġ koppli għandha żewġ torrijiet kwadrangolari. Il-knisja fiha eżempji eċċezzjonali ta' arkitettura Korinzja. Fin-niċeċ tal-faċċata hemm erba' statwi tal-bażalt ta' [[Pawlu l-Appostlu|San Pawl]], San Pietru, San Ġwann l-Evanġelista u [[San Mattew]], u hemm il-kitba "Domus mea, domus oration/s" li tfisser "Id-Dar Tiegħi hija Dar tat-Talb" (imnaqqxa tul il-portal). == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Knejjes u l-Kunventi ta' Goa ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1986.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii); il-kriterju (iv) ; u l-kriterju (vi). The justifications for the inclusion of religious monuments in Goa in the World Heritage List are: 1) the influence of the monuments in the dissemination of Western art forms – the Manueline styles, Mannerist and Baroque – throughout Asia where Catholic missions were established; 2) the value of the set of monuments of Goa as an exceptional example that illustrates the work of evangelization and 3) the specific value of presence in the Basilica of Bom Jesus of the tomb of Francisco Xavier, which illustrates a major world event: the influence of the Catholic religion in Asia in the modern era. == Konservazzjoni u preservazzjoni == [[Stampa:Ruins of the Church of St Augustine.jpg|daqsminuri|Il-Fdalijiet tal-Knisja ta' Santu Wistin]] The UNESCO Bureau was informed that the World Heritage Center undertook a mission to Goa in January 1999 to develop a project proposal based on co-operation between the local authorities of Old Goa (India), Guimaraes (Portugal) and Brighton & Hove (UK) for submission to the ''European Union Asia Urbs Programme.'' During this mission, it was noted that while there is an important effort being made to conserve the individual monuments, the overall site is not cohesive, both visually and spatially. Widening of the roads, neglect of archaeological ruins and new spatial organization and landscaping have enclosed the individual monuments in garden squares which have no relation to the historic urban form, thereby making the site into a collection of monuments undermining the integrity of the site as a former port town. The central government of India, upon consultations with the church of Old Goa (Catholic diocese), the State of Goa and locally based experts of the Fundação Orient (Portuguese institution), among other institutions and non-governmental organizations, and in close collaboration with the local branch of the Archaeological Survey of India, prepared a project proposal for urban conservation and preservation. The said proposal is now pending approval by the central Indian government prior to submission to donors. Subsequent discussions with the ''Portuguese Director General for National Monuments and Edifices (DGEMN)'' have resulted in a commitment of collaboration between the central government (India) and DGEMN to carry out an inventory of the site as the first step in elaborating a more coherent conservation management plan. == Referenzi == [[Kategorija:Knisja Kattolika]] [[Kategorija:Knejjes]] [[Kategorija:Indja]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] 1zli4iif18e70efh2d7u7hdkc25bi3o 279234 279233 2022-08-17T07:29:20Z Trigcly 17859 żieda kontenut u referenzi wikitext text/x-wiki [[Stampa:Se cathedral goa (edit).jpg|daqsminuri|265x265px|Il-Katidral ta' Goa]] Il-'''Knejjes u l-Kunventi ta' Goa''' huwa l-isem li ngħata lil sensiela ta' [[Monument|monumenti]] [[Reliġjon|reliġjużi]] f'[[Goa]] Velha (jew Goa l-Antika), fl-istat ta' Goa, l-[[Indja]], li ġew iddeżinjati bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1986.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/234/|titlu=Churches and Convents of Goa|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-16}}</ref> Goa kienet il-[[belt kapitali]] tal-Indja u tal-[[Asja]] [[Portugall|Portugiża]] u ċentru ta' evanġelizzazzjoni mis-seklu 16. == Storja == Il-belt ta' Goa ġiet stabbilita fis-seklu 15 mis-Sultanat [[Iżlam|Musulman]] ta' [[Bijapur]] bħala port tul ix-xtut tax-xmara [[Mandovi]]. Il-belt ittieħdet fl-1510 minn [[Afonso de Albuquerque]] bl-għajnuna tal-[[Induiżmu|Induista]] ta' Goa Timoja, u baqgħet kontinwament taħt it-tmexxija Portugiża sas-seklu 20.<ref>Crowley, Roger (2015). ''Conquerors: How Portugal Forged the First Global Empire''. [[Londra]]: Faber & Faber.</ref> Il-popolazzjoni tal-belt ġiet irreġistrata li kienet tlaħħaq iktar minn 200,000 abitant fl-aqwa żmien tagħha u l-belt kienet magħrufa bit-titlu ta' "[[Ruma]] tal-Lvant"<ref>de Mendonça, Délio (2002). ''Conversions and citizenry: Goa under Portugal 1510–1610''. New Delhi: Concept Publishing Company. p. 67.</ref>, speċifikament minħabba d-diversi binjiet reliġjużi [[Knisja Kattolika|Kattoliċi]] sbieħ tagħha.<ref>Fernandes, Agnelo. ''Goa in the international trade (16th-17th centuries)''. in ''Essays in Goan history''. Concept Publishing Company, 1989 ISBN 817022263X.</ref> L-ewwel [[Bniedem|nies]] li kkonvertew għall-[[Kristjaneżmu]] f'Goa kienu n-nisa nattivi ta' Goa li żżewġu lill-irġiel Portugiżi li waslu ma' Afonso de Albuquerque matul il-konkwista Portugiża ta' Goa fl-1510.<ref>de Avezedo, Carlos. ''The Churches of Goa''. Journal of the Society of Architectural Historians. XV, 3. 19. 1956.</ref> F'nofs is-seklu 16, il-belt ta' Goa kienet iċ-ċentru tal-Kristjanizzazzjoni fil-Lvant. Il-[[Ġiżwiti]], il-Franġiskani, id-Dumnikani u ordnijiet reliġjużi Kattoliċi oħrajn stabbilew lilhom infushom f'Goa mis-seklu 16. Huma użaw il-belt bħala l-bażi tagħhom għat-tifrix tal-Kattoliċiżmu fl-Indja. Is-sekli 16 u 17 kienu l-epoka tad-deheb ta' Goa, fejn kien qed jiffjorixxi l-kummerċ u b'hekk kienet tgawdi privileġġi amministrattivi simili għal dawn ta' [[Liżbona]].<ref>{{Ċita web|url=http://ler.letras.up.pt/uploads/ficheiros/6142.pdf|titlu=Lameira, Francisco (2006). "Artistas que trabalharam para a Companhia de Jesus na concepção e na feitura de retábulos" (PDF). Artistas e Ártifices e a sua mobilidade no mundo de expressão portuguesa. Actas VII Cóloquio Luso-Brasileiro de História da Arte. Porto. pp. 173–180.}}</ref> [[Stampa:Franciscus de Xabier.jpg|xellug|daqsminuri|São Francisco Xavier, l-"Appostlu tal-Lvant".]] Fl-ewwel żewġ sekli tal-preżenza Portugiża, inbnew il-biċċa l-kbira tal-knejjes u tal-monasteri li għad hemm fil-belt, u b'hekk attirat l-ammirazzjoni tal-vjaġġaturi li għaddew minn Goa. Dawn il-monumenti jirriflettu l-iskambju kulturali u l-legat tal-Portugiżi: filwaqt li l-forom arkitettoniċi jsegwu dawk [[Ewropa|Ewropej]], inkluż it-tiżjin intern tal-artali, tal-[[Pittura|pitturi]] ta' fuq l-artali, il-pitturi inġenerali u l-għamara, li jirriflettu x-xogħol u l-ħila tal-artisti lokali. Dan kien possibbli minħabba l-preżenza ta' artisti u ta' ħaddiema nattivi kapaċi ta' Goa, u b'hekk ma kienx hemm għalfejn l-importazzjoni ta' artisti Ewropej jew ta' [[Skjavitù|skjavi]] [[Afrika|Afrikani]] (għad-differenza tal-[[Brażil]] kolonjali kontemporanju). Mill-aħħar tas-[[seklu 17]], il-kompetizzjoni kummerċjali mal-[[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiżi]] u mal-[[Renju Unit|Brittaniċi]] wasslet għad-deklin tal-belt ta' Goa. Diversi epidemiji fnew il-belt u x-xmara Mandovi ma baqgħet adegwata għall-vapuri iktar moderni. Il-Viċirè ttrasferixxa ruħu lejn Pangim (Nova Goa) fl-1759, u Velha Goa tilfet l-istatus ta' belt kapitali li kellha uffiċjalment fl-1843. Ir-Repubblika tal-Indja invadiet u annettiet lil Goa fl-1961, u b'hekk temmet iktar minn 451 sena ta' tmexxija Portugiża kontinwa. Madankollu, l-influwenza kulturali għadha eżistenti sa llum il-ġurnata u hija evidenti fil-monumenti reliġjużi ta' Goa, iddikjarata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1986. == Monumenti == === Knisja tal-Madonna tar-Rużarju === [[Stampa:Goa-RosarioChurch.jpg|daqsminuri|Il-Knisja tar-Rużarju nbniet bl-istil Manwelin aħħari u hija l-eqdem f'Goa.]] Il-Knisja tal-Madonna tar-Rużarju (bl-[[Lingwa Spanjola|Ispanjol]]: Igreja de Nossa Senhora do Rosário) inbniet fl-1543 u hija l-eqdem fost il-knejjes eżistenti ta' Goa Antika. Inizjalment kienet knisja parrokkjali, imbagħad saret knisja kolleġġjali. Minn barra, il-knisja tidher qisha fortizza żgħira; maġenb id-daħla hemm żewġ torrijiet ċilindriċi żgħar b'koppli tipiċi tal-istil Gotiku Aħħari u Manwelin tal-Portugall, b'mod partikolari fir-reġjun ta' [[Alentejo]]. Minn ġewwa, tenfasizza l-volti Manwelini tal-[[Kappella|kappelli]]. Fil-kor, maġenb l-artal iddedikat lill-Madonna tar-Rużarju, mal-ħajt hemm lapida mnaqqxa tal-alabastru bi stil Persjan jew Indjan, bil-kitba: "Aqui jaz Dona Catarina, mulher de Garcia de Sa, a qual pede a quem isto ler que peça misericórida a Deus para sua alma" ("Hawnhekk tistrieħ Dona Catarina, il-mara ta' Garcia de Sá, li titlob lil dawk li jaqraw din il-kitba biex jitolbu l-ħniena ta' [[Alla l-Missier|Alla]] għal ruħha"). Mal-art taħt il-lapida hemm il-qabar ta' Garcia de Sá (li miet fl-1549), is-suċċessur ta' João de Castro bħala l-Gvernatur tal-Indja.<ref>Manoel José Gabriel Saldanha. ''História de Goa: (política e arqueológica)''. Asian Educational Services, 1990. <nowiki>ISBN 812060590X</nowiki>.</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.arqnet.pt/dicionario/sagarcia.html|titlu=Garcia de Sá - Portugal, Dicionário Histórico|sit=www.arqnet.pt|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> === Katidral ta' Sé ta' Goa === Goa ġiet elevata għal sede ta' veskovat fl-1534 mill-[[Papa Pawlu III]], u b'hekk inbena [[katidral]] b'torri ddedikat lil [[Katarina ta' Lixandra]] fl-ewwel deċennji ta' kolonjalizzazzjoni. Il-knisja żgħira, li ma kinitx biżżejjed biex tilqa' l-fidil, ġiet rikostruwita mill-1562, matul l-amministrazzjoni tal-Viċirè [[Dom Francisco Coutinho]]. Il-kostruzzjoni saret tassew bil-mod, tant li fl-1619 il-korp biss tal-knisja kien tlesta, u l-faċċata tlestiet biss fl-1631. Il-Katidral tas-Sè ta' Goa huwa l-ikbar binja li bnew il-Portugiżi fl-Asja, twil 91 metru u wiesa' ħafna, li probabbilment ikkontribwixxa għall-pass kajman tax-xogħlijiet. Il-knisja għandha tliet navati ta' daqs ugwali, korsija ewlenija qisha sala, bħall-katidrali Portugiżi l-oħra ta' żmienu, pereżempju l-Katidral ta' [[Miranda do Douro]] (li nbeda fl-1552), ta' [[Leiria]] (li nbeda fl-1559) u ta' [[Portalegre]] (li nbeda fl-1556).<ref>Nunes Pereira, Nuno. Goan and Christian architecture of the 16th century. in Goa and Portugal: their cultural links. Concept Publishing Company, 1997 ISBN 8170226597.</ref> Il-faċċata għandha tliet portali u torri wieħed fuq il-lemin li nqered matul maltempata fl-1766. In-navati tal-knisja għandhom il-volti u huma sseparati b'żewġ ringieli ta' pilastri. Mit-tiżjin fuq ġewwa l-iktar li jispikka huwa l-artal indurat fil-kor. === Bażilika ta' Bom Jesus === [[Stampa:Goa Velha Basilica Bom Jesus.jpg|daqsminuri|257x257px|Il-Bażilika ta' Bom Jesus ta' Goa]] Is-Soċjetà ta' Ġesù tal-Ġiżwiti waslet f'Goa fl-1542, u l-iżjed figura importanti f'dawk il-jiem bikrin kienet dik ta' Francisco Xavier, meqjus bħala l-Appostlu tal-Lvant għall-ħidma tiegħu fl-evanġelizzazzjoni tal-Asja. Xi żmien wara l-wasla tagħhom, il-Ġiżwiti ħolqu ċentru edukattiv reliġjuż, il-Kulleġġ ta' San Rokku jew São Roque, li kellu librerija enormi u tagħmir għall-istampar, iżda dan il-kumpless inqered fl-1830.<ref>Dias, Pedro. ''A construção da casa professa da Companhia de Jesus em Goa''. in ''Carlos Alberto Ferreira de Almeida: in memoriam''. Faculdade de Letras da Universidade do Porto.</ref> Il-monument kbir tal-Ġiżwiti li baqa' qawwi u sħiħ huwa l-Bażilika ta' Bom Jesus, li bdiet tinbena fl-1594 u ġiet ikkonsagrata fl-1605. Fil-kostruzzjoni tagħha ħadem l-inġinier minn Goa [[Julius Simon]] u l-Ġiżwit Portugiż [[Domingos Fernandes]]. Il-bażilika ssegwi l-mudell tal-knejjes Ġiżwiti Portugiżi bħall-Knisja tal-[[Spirtu s-Santu|Ispirtu s-Santu]] ta' [[Évora]] u l-Knisja ta' San Rokku ta' Liżbona. Il-Bażilika ta' Bom Jesus hija tempju b'navata unika; din hija mgħottija b'xorok tal-injam b'kurvatura u ma fiha l-ebda kappella laterali għajr żewġ kappelli fiż-żona tat-transett. Il-faċċata tal-knisja, [[frott]] il-ħidma ta' Domingos Fernandes, għandha stil tal-Manjeriżmu u fiha tliet portali u tliet sulari kkompartimentalizzati b'gwarniċi. Fuq il-faċċata hemm korp kbir imżejjen bid-dirgħajn tas-Soċjetà ta' Ġesù u maġenbhom xi skrollijiet. L-ikbar teżor fuq ġewwa tal-knisja hija l-kappella tat-transett fejn mill-1655 hemm il-fdalijiet ta' Francisco Xavier f'urna tal-fidda fina maħduma minn artisti lokali. L-urna tinsab f'mawżolew maħdum mill-artist minn [[Firenze]], l-[[Italja]], [[Giovanni Battista Foggini]] fl-1697. Dan il-monument maħdum bl-irħam Taljan ġie offrut mill-Gran Duka tat-[[Toskana]], [[Cosimo III]] tal-[[familja Medici]], u tqiegħed fil-post minn [[Placido Francesco Ramponi]], artist li ntbagħat apposta f'Goa fl-1698 għal dan l-għan. Il-kappella prinċipali għandha artal tad-deheb, li jmur lura għall-ħabta tal-1699, u li huwa ddedikat lill-Bambin Ġesù bi xbieha ta' [[San Injazju ta' Loyola]], il-fundatur tal-Ordni.<ref>{{Ċita web|url=https://www.india-seminar.com/2004/543/543%20jose%20pereira.htm|titlu=543 Jose Pereira, Goan architecture|sit=www.india-seminar.com|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Il-Bażilika ta' Bom Jesus f'Goa ġiet ikklassifikata fl-2009 bħala waħda mis-Seba' Għeġubijiet ta' Oriġini Portugiża fid-Dinja. === Knisja ta' San Franġisk ta' Assisi === [[Stampa:Goa-StFrancis-MainChapel1.jpg|daqsminuri|Il-kappella prinċipali tal-Knisja ta' San Franġisk ta' Assisi]] L-Ordni Franġiskana kienet l-ewwel waħda li stabbiliet ruħha f'Goa, u fl-1517 kisbet il-permess tar-Re [[Manwel I]] biex tibni kunvent. Il-knisja bikrija tlestiet fl-1521 iżda nbniet kompletament mill-ġdid mill-1661. Matul dawn ix-xogħlijiet, daħla bi stil Manwelin ġiet ippreservata u ntużat fuq faċċata Manjerista tal-knisja l-ġdida. Dan il-portal, magħmul b'ġebla skura, għandu profil ġej għat-tond u maġenbu hemm l-isferi nawtiċi li huma s-simboli tar-Re Manwel I. Il-faċċata hija dejqa u għolja, b'żewġ torrijiet ottagonali. Quddiem il-knisja hemm salib kbir tal-granit. Fuq ġewwa hemm navata unika bil-volti u bil-kappelli laterali, u transett miksi bl-istukko u l-pitturi. L-art tal-knisja, bħal knejjes oħra f'Goa, fiha bosta oqbra b'kitbiet u bi stemmi. Il-kappella prinċipali fiha diversi pitturi dwar il-ħajja ta' [[San Franġisk t'Assisi|San Franġisk ta' Assisi]] u artal indurat kbir mill-ħabta tal-1670 bi xbieha ta' Ġesù fuq is-salib iħaddan b'dirgħajh lil Francis Xavier. Wara l-artal, viżibbli permezz ta' fetħa, hemm tabernaklu mnaqqax, mirfud permezz ta' statwi tal-erba' Evanġelisti, li qabel kienu jesponu s-Sagrament Imqaddes u ċ-''ciborium''. === Kappella ta' Santa Katarina === [[Stampa:Unnamed church in Velha Goa - panoramio (4479).jpg|daqsminuri|255x255px|Il-Kappella ta' Santa Katarina]] Fl-1510, Afonso de Albuquerque ħakem il-belt ta' Goa. Inbniet kappella maġenb il-ħajt Musulman ta' Goa, fejn seħħet l-invażjoni tal-Portugiżi. Din il-kappella kienet tinsab qrib is-sit tal-Isptar Irjali, fit-Tramuntana tal-Kunvent ta' San Franġisk ħdejn l-Arsenal. Tinsab madwar 100 metru fil-Punent tal-Knisja ta' San Franġisk ta' [[Assisi]]. Fl-1534 il-kappella ngħatat l-istatus ta' katidral mill-Papa Pawlu III u sussegwentement ġiet rikostruwita; il-ġebla mnaqqxa bil-kitba ġiet miżjuda matul ir-rikostruzzjoni u tgħid li Afonso de Albuquerque effettivament daħal fil-belt f'dan il-punt preċiż, għaldaqstant huwa maħsub li l-kappella nbniet fil-post fejn fl-imgħoddi kien hemm id-daħla prinċipali tal-belt Musulmana, magħrufa dak iż-żmien bħala Ela.<ref>{{Ċita web|url=http://www.revista.brasil-europa.eu/131/Goa-Santa_Catarina.html|titlu=Ethos de Goa: Santa Catarina e a Filosofia de vida. Revista BRASIL-EUROPA 131/11. A.A.Bispo (Ed.). Academia Brasil-Europa/ISMPS Revista BRASIL-EUROPA Correspondência Euro-Brasileira©|sit=www.revista.brasil-europa.eu|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Hija binja bi pjanta rettangolari u b'navata unika, b'ras kwadrangolari. L-għamla tagħha hija waħda sempliċi u l-faċċata fiha tliet korpi sseparati minn xulxin bil-pilastri. Il-korp ċentrali fih arċitravu dritt assjali b'pedament triangolari u fuqu tieqa fin-nofs ta' żewġ torrijiet tal-kampnari kwadri b'saqaf forfċi. Fuq ġewwa l-knisja għandha navata unika, b'kor tal-ġebel, u b'saqaf ċilindriku b'għamla ta' bettija tal-ġebel. === Fdalijiet tal-Knisja ta' Santu Wistin === L-Awgustinjani wkoll waslu f'Goa fis-seklu 16, u stabbilew kunvent u knisja fl-1597. Attwalment, iż-żewġ binjiet huma fdalijiet; il-volta tal-knisja ċediet fl-1842 u l-faċċati waqgħu fl-1936. Mill-fdalijiet tal-knisja, l-iżjed li jispikka huwa l-fdal ta' torri li għadu wieqaf. Huwa magħruf li l-faċċata oriġinali maġenbha kellha żewġ torrijiet enormi ta' ħames sulari, u n-naħa domestika kellha navata unika b'kappelli laterali u transett. === Knisja tad-Divina Provvidenza (São Caetano jew San Gejtanu) === [[Stampa:Church of St Cajetan.jpg|daqsminuri|Il-Knisja ta' San Gejtanu]] Fl-1639, it-Teatini waslu f'Goa u stabbilew kunvent. Huma bnew il-Knisja ta' [[San Gejtanu]] sal-1665, iddedikata lil San Gejtanu u lill-Madonna tal-Provvidenza, li ġiet iddisinjata mill-arkitetti Taljani [[Carlo Ferrarini]] u [[Francesco Maria Milazzo]] bi pjanta f'għamla ta' salib Grieg. Il-faċċata hija simili għall-faċċata ddisinjata minn [[Carlo Maderno]] għall-[[Bażilika ta' San Pietru]] fil-[[Vatikan]]. Għandha koppla emisferika enormi mmudellata wkoll fuq il-Bażilika ta' San Pietru. Madankollu, minflok żewġ koppli għandha żewġ torrijiet kwadrangolari. Il-knisja fiha eżempji eċċezzjonali ta' arkitettura Korinzja. Fin-niċeċ tal-faċċata hemm erba' statwi tal-bażalt ta' [[Pawlu l-Appostlu|San Pawl]], San Pietru, San Ġwann l-Evanġelista u [[San Mattew]], u hemm il-kitba "Domus mea, domus oration/s" li tfisser "Id-Dar Tiegħi hija Dar tat-Talb" (imnaqqxa tul il-portal). == Sit ta' Wirt Dinji == Il-Knejjes u l-Kunventi ta' Goa ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1986.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Konservazzjoni u preservazzjoni == [[Stampa:Ruins of the Church of St Augustine.jpg|daqsminuri|Il-Fdalijiet tal-Knisja ta' Santu Wistin]] L-UNESCO ġiet infurmata li ċ-Ċentru tal-Wirt Dinji wettaq missjoni f'Goa f'Jannar 1999 biex tiġi żviluppata proposta ta' proġett abbażi tal-kooperazzjoni bejn l-awtoritajiet lokali ta' Goa Antika (l-Indja), [[Guimaraes]] (il-Portugall) u Brighton & Hove (ir-[[Renju Unit]]) għad-dħul fil-Programm Asia Urbs tal-[[Unjoni Ewropea]]''.'' Matul din il-missjoni, ġie nnutat li filwaqt li qed isir sforz importanti ta' konservazzjoni tal-monumenti individwali, is-sit kumplessiv mhuwiex koeżiv, kemm viżivament kif ukoll bħala spazju. It-twessigħ tat-toroq, it-telqa ta' xi fdalijiet arkeoloġiċi u l-organizzazzjoni u l-ippjanar moderni tal-pajsaġġ għalqu l-monumenti individwali f'ġonna li ma għandhom l-ebda rabta man-nisġa urbana storika, b'hekk is-sit spiċċa qisu ġabra ta' monumenti għalihom u dan jimmina l-integrità tas-sit bħala eks raħal portwali.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/soc/2342/|titlu=UNESCO World Heritage Centre - State of Conservation (SOC 1999) Churches and Convents of Goa (India)|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Il-gvern ċentrali tal-Indja, wara konsultazzjonijiet mal-knisja ta' Goa Antika (id-djoċesi Kattolika), l-istat ta' Goa u esperti lokali tal-Fundação Orient (istituzzjoni Portugiża), fost istituzzjonijiet u organizzazzjonijiet mhux governattivi oħra, u b'kollaborazzjoni mill-qrib mal-fergħa lokali tal-Istħarriġ Arkeoloġiku tal-Indja, ħejja proposta ta' proġett għall-konservazzjoni u għall-preservazzjoni urbani. Din il-proposta hija pendenti sakemm tasal l-approvazzjoni mill-gvern ċentrali Indjan u l-ftuħ għall-finanzjament mid-donaturi. Diskussjonijiet sussegwenti mad-Direttur Ġenerali Portugiż għall-Monumenti u l-Binjiet Nazzjonali ''(DGEMN)'' irriżultaw f'impenn ta' kollaborazzjoni bejn il-gvern ċentrali tal-Indja u d-DGEMN sabiex jitfassal inventarju tas-sit bħala l-ewwel pass għat-tħejjija ta' pjan ta' ġestjoni tal-konservazzjoni iktar koerenti. == Referenzi == [[Kategorija:Knisja Kattolika]] [[Kategorija:Knejjes]] [[Kategorija:Indja]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] 03988fi3sstbm960p2tga2cbtq2hmk4 0 28833 279236 2022-08-17T08:48:08Z Trigcly 17859 Kontenut, stampi, kwotazzjonijiet u ħoloq wikitext text/x-wiki [[Stampa:Kernkraftwerk Saporischschja.JPG|daqsminuri|246x246px|L-Impjant Nukleari ta' Zaporizhzhia]] L-'''Impjant Nukleari ta' Zaporizhzhia''' (bl-[[Lingwa Ukrena|Ukren]]: Запорізька атомна електростанція, b'ittri Rumani: ''Zaporizʹka atomna elektrostantsiya'') fix-Xlokk tal-[[Ukrajna]] huwa l-ikbar impjant nukleari fl-[[Ewropa]] u fost l-ikbar 10 fid-[[Id-Dinja|dinja]]. Kien inbena mill-[[Unjoni Sovjetika]] ħdejn il-belt ta' [[Enerhodar]], tul ix-xatt tan-Nofsinhar tal-Ġibjun ta' Kakhovka fix-xmara [[Dnieper]]. Jitħaddem minn Energoatom, li topera wkoll it-tliet impjanti nukleari l-oħra tal-Ukrajna. L-impjant għandu sitt reatturi nukleari VVER-1000, li jitħaddmu bl-uranju ²³⁵U (LEU)<ref>{{Ċita web|url=https://inis.iaea.org/collection/NCLCollectionStore/_Public/38/059/38059185.pdf|titlu=Kosourov, E.; Pavlov, V.; Pavlovcev, A.; Spirkin, E. (2003), Improved VVER-1000 fuel cycle (PDF), Moska, Russja: RRC Kurchatov Institute}}</ref> u li jiġġeneraw 950 MW_e, b'output totali ta' 5,700 MW_e ta' enerġija.<ref>{{Ċita web|url=https://archive.ph/N8eR|titlu=nuclear-lt-ua|data=2012-12-09|sit=archive.ph|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> L-ewwel ħames reatturi tqabbdu suċċessivament bejn l-1985 u l-1989, u s-sitt reattur żdied fl-1995. L-impjant jiġġenera kważi nofs l-elettriku tal-pajjiż mill-enerġija nukleari<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20171107183055/http://www.world-nuclear-news.org/RS-Zaporozhe-3-enters-next-10-years-of-operation-07111701.html|titlu=Zaporozhe 3 enters next 10 years of operation|data=2017-11-07|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref>, u iżjed minn għoxrin fil-mija tal-elettriku totali ġġenerat fl-Ukrajna.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20201027004706/https://www.energoatom.com.ua/en/about-6/separated-59/npp_zp-60|titlu=SS "Zaporizhzhia NPP" {{!}} Energoatom|data=2020-10-27|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> L-impjant termali ta' Zaporizhzhia jinsab fil-qrib. Fl-4 ta' Marzu 2022, l-impjanti nukleari u termali ġew maħtufa mill-forzi [[Russja|Russi]] waqt il-Battalja ta' Enerhodar tal-invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-2022.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20220304100517/https://www.reuters.com/markets/europe/top-wrap-1-europes-largest-nuclear-power-plant-fire-after-russian-attack-mayor-2022-03-04/|titlu=Russian forces seize huge Ukrainian nuclear plant, fire extinguished {{!}} Reuters|data=2022-03-04|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://archive.ph/CaprD|titlu=Zaporizhzhia Nuclear Power Plant on Fire After Russia Shelling in Ukr…|data=2022-03-04|sit=archive.ph|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20220304062939/https://globalnews.ca/news/8658032/ukraine-russia-nuclear-plant-fire/|titlu=Russian troops attack Europe’s largest power plant in Ukraine, sparking fire: officials - National {{!}} Globalnews.ca|data=2022-03-04|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20220304130432/https://www.ndtv.com/world-news/russia-ukraine-war-vladimir-putin-biden-latest-developments-updates-on-kyiv-kharkiv-russian-invasion-2802607|titlu=Russia Ukraine War: Russia Seizes Ukraine Nuclear Plant Hours After Attack: 10 Points|data=2022-03-04|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Mit-12 ta' Marzu 2022 qed jiġi rrapportat li l-impjant huwa kkontrollat mill-kumpanija Russa Rosatom.<ref>{{Ċita web|url=https://www.pravda.com.ua/eng/news/2022/03/12/7330624/|titlu=Invaders seize Zaporizhzhia power plant and claims it is part of Rosatom|sit=Ukrayinska Pravda|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> L-impjant qed jibqa' jitħaddem minn persunal Ukren taħt il-kontroll Russu.<ref>{{Ċita web|url=https://apnews.com/article/russia-ukraine-science-accidents-d2e0077af104f2692b76f737c58e1984|titlu=UN nuclear chief: Ukraine nuclear plant is `out of control'|data=2022-08-03|sit=AP NEWS|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> == Stat operattiv == Fl-2017 tlesta xi xogħol ta' mmodernizzar fuq l-unità 3 li ppermetta estensjoni tal-ħajja tal-impjant ta' 10 snin sal-2027. Fl-2021 tlesta x-xogħol ta' mmodernizzar fuq l-unità 5 li wkoll ippermetta estensjoni tal-ħajja tal-impjant ta' 10 snin sal-2031.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20211019082930/https://www.neimagazine.com/news/newsenergoatom-marks-life-extension-of-ukraines-zaporozhye-5-8484622|titlu=Energoatom marks life extension of Ukraine's Zaporozhye 5 - Nuclear Engineering International|data=2021-10-19|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> == Inċidenti == === Fl-2014 === F'Mejju 2014, 40 membru armat li sostnew li kienu rappreżentanti tas-Settur tal-Lemin allegatament ippruvaw jiksbu aċċess għaż-żona tal-impjant nukleari.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20140721080643/http://www.ukrinform.ua/ukr/news/ohorona_zaes_zablokuvala_grupu_ozbroe_nih_osib_1939062|titlu=Охорона ЗАЕС заблокувала групу озброєних осіб {{!}} УКРІНФОРМ|data=2014-07-21|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> L-irġiel twaqqfu mill-pulizija Ukrena qabel ma daħlu f'Enerhodar. L-impjant nukleari ta' Zaporizhzhia jinsab madwar 200 kilometru 'l bogħod miż-żona tal-kunflitt tal-Gwerra fir-reġjun ta' [[Donbas]], fejn il-ġlied ħrax ħafna fl-2014. Fil-31 ta' Awwissu 2014, membru tal-[[Greenpeace]], [[Tobias Münchmeyer]], esprima t-tħassib tiegħu li l-impjant seta' jintlaqat mill-artillerija minħabba l-ġlied fil-qrib. Fit-3 ta' Diċembru 2014, il-Prim Ministru ta' dak iż-żmien [[Arseny Yatseniuk]] ħabbar li kien seħħ inċident diversi jiem qabel fl-Impjant Nukleari ta' Zaporizhzhia.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20141203184539/http://www.huffingtonpost.com/2014/12/03/ukraine-nuclear-plant-accident_n_6260390.html|titlu=Accident Occurred At Ukraine Nuclear Power Plant, But Poses No Danger: Govt|data=2014-12-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Il-kawża tal-inċident ġiet irrappurtata bħala ħsara fis-sistema tal-enerġija tal-impjant u ma kinitx marbuta mal-produzzjoni tas-sit.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20160630000455/http://uk.reuters.com/article/uk-ukraine-crisis-power-idUKKCN0JH0ZZ20141203|titlu=Ukraine energy minister says 'no threat' from accident at nuclear plant {{!}} Reuters|data=2016-06-30|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Wieħed mis-sitt reatturi tal-impjant intefa' darbtejn f'Diċembru 2014. Dan, flimkien man-nuqqas ta' faħam għall-impjanti tal-Ukrajna li jaħdmu bil-faħam, wassal għal blackouts kontinwi fil-pajjiż kollu mill-bidu sal-aħħar ta' Diċembru 2014.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20171019042339/https://www.independent.co.uk/news/world/europe/ukraine-turns-off-reactor-at-nuclear-plant-after-accident-9947540.html|titlu=Ukraine turns off reactor at its most powerful nuclear plant after 'accident' {{!}} The Independent|data=2017-10-19|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> === Invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-2022 === [[Stampa:Zaporizhzia nuclear power plant aerial.svg|daqsminuri|236x236px|Ritratt satellitari tal-impjant bl-annotazzjonijiet; 1-6.: ir-reatturi 1-6; 7: arbli tal-elettriku; 8: binja tat-taħriġ; 9. Ħżin tal-iskart radjuattiv; 10. Għadira tat-tberrid; 11. Torrijiet tat-tberrid; 12. Ġibjun ta' Kakhovka.]] Wara l-bidu tal-invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-24 ta' Frar 2022, Energoatom tfiet l-Unitajiet 5 u 6 biex tnaqqas ir-riskju, u ħalliet l-Unitajiet 1 sa 4 joperaw fil-25 ta' Frar 2022.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20220225203312/https://www.nucnet.org/news/energoatom-shuts-down-zaporozhye-5-and-6-as-rest-of-fleet-remains-safe-and-operational-2-5-2022|titlu=Ukraine / Energoatom Shuts Down Zaporozhye-5 And -6 As Rest Of Fleet Remains Safe And Operational :: NucNet {{!}} The Independent Nuclear News Agency|data=2022-02-25|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fil-11:28 ta' filgħaxija, ħin lokali, tat-3 ta' Marzu 2022, serbut ta' 10 vetturi armati Russi u żewġ tankijiet tal-gwerra saqu lejn l-impjant nukleari.<ref>{{Ċita aħbar|titlu=Video analysis reveals Russian attack on Ukrainian nuclear plant veered near disaster|url=https://www.npr.org/2022/03/11/1085427380/ukraine-nuclear-power-plant-zaporizhzhia|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://news.un.org/en/story/2022/03/1113302|titlu=Security Council debates Russian strike on Ukraine nuclear power plant|data=2022-03-04|sit=UN News|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Il-ġlied beda f'00:48 billejl fl-4 ta' Marzu meta l-forzi tal-Ukrajna sparaw missili ta' kontra t-tankijiet tal-gwerra. Il-forzi Russi wieġbu b'varjetà ta' armi, inkluż granati bir-rokits. Matul bejn wieħed u ieħor sagħtejn ta' ġlied armat qawwi, kien hemm xi nirien f'faċilità tat-taħriġ ftit 'il barra mill-kumpless prinċipali, li ntefa sas-6:20 ta' filgħodu<ref>{{Ċita web|url=https://www.aljazeera.com/news/2022/3/4/zaporizhzhia-nuclear-power-plant-attack-all-you-need-to-know|titlu=Zaporizhzhia nuclear power plant attack: All you need to know|sit=www.aljazeera.com|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.ohchr.org/sites/default/files/2022-03/HRMMU_Update_2022-03-26_EN.pdf|titlu=Update on the human rights situation in Ukraine (Reporting period: 24 February – 26 March) United Nations Human Rights Monitoring Mission in Ukraine}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://time.com/6169164/ukraine-nuclear-energy-europe/|titlu=As Putin Threatens Nuclear Disaster, Europe Learns to Embrace Nuclear Energy Again|sit=Time|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref>, għalkemm sezzjonijiet oħra madwar l-impjant ġarrbu ħsarat estensivi. In-nirien ma affettwawx is-sikurezza tar-reatturi jew xi tagħmir essenzjali. L-impjant tilef kapaċità ta' 1.3 GW ta' enerġija.<ref>{{Ċita web|url=https://energo.dtek.com/en/media-center/press/dtek-tpps-compensates-for-the-shutdown-of-units-of-zaporizhzhya-npp-due-to-attack-by-occupiers-/|titlu=TPP compensates for the shutdown of Zaporizhzhya NPP|sit=energo.dtek.com|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> L-''Ukrayinska Pravda'' rrapportat fit-12 ta' Marzu li ġiet infurmata mill-awtoritajiet Russi li l-ġestjoni tal-impjant issa għaddiet f'idejn Rosatom, il-kumpanija statali Russa tal-enerġija nukleari. Kompliet topera u tforni d-''data'', inkluż minn sistema ta' monitoraġġ mill-bogħod, lill-Aġenzija Internazzjonali tal-Enerġika Atomika (IAEA).<ref>{{Ċita web|url=https://www.world-nuclear-news.org/Articles/IAEA-appeal-after-shelling-and-fire-at-Zaporozhe|titlu=IAEA appeal after shelling and fire at Zaporozhe : Regulation & Safety - World Nuclear News|sit=www.world-nuclear-news.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.iaea.org/newscenter/pressreleases/iaea-director-general-grossis-initiative-to-travel-to-ukraine|titlu=IAEA Director General Grossi’s Initiative to Travel to Ukraine|data=2022-03-04|sit=www.iaea.org|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> L-impjant baqa' jopera b'persuna Ukren taħt il-kontroll Russu.<ref>{{Ċita web|url=https://www.world-nuclear-news.org/Articles/Ukraine-says-any-IAEA-visit-to-occupied-Zaporizhyz|titlu=Ukraine says any IAEA visit to occupied Zaporizhzhia ‘unacceptable’ : Regulation & Safety - World Nuclear News|sit=www.world-nuclear-news.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fil-5 ta' Lulju 2022, ''The Wall Street Journal'' irrapporta li l-forzi Russi ħejjew bażi militari fil-kumpless billi skjeraw lanċjatur awtomatiku li kapaċi jispara diversi rokits, il-BM-30 Smerch.<ref>{{Ċita web|url=https://archive.ph/xkCjK|titlu=Russian Army Turns Ukraine’s Largest Nuclear Plant Into a Military Ba…|data=2022-07-05|sit=archive.ph|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fid-19 ta' Lulju 2022, tliet droni Ukreni attakkaw it-tagħmir u t-tined Russi fis-sit. Il-Ministru għad-Difiża tal-Ukrajna stqarr li tliet okkupanti Russi nqatlu u tnax indarbu. Ġie rrapportat li l-amministrazzjoni tal-okkupazzjoni sostniet li mill-inqas ħdax-il impjegat indarbu.<ref>{{Ċita web|url=https://www.ukrinform.net/rubric-ato/3534841-ukrainian-kamikaze-drone-hits-russian-positions-near-zaporizhia-npp.html|titlu=Ukrainian kamikaze drone hits Russian positions near Zaporizhia NPP|sit=www.ukrinform.net|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Uffiċjal tal-okkupazzjoni qal li r-reatturi ma ġarrbu l-ebda ħsara u li wisq probabbli ma kinux fil-mira tal-attakk.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Vasilyeva|isem=Nataliya|data=2022-07-20|titlu=‘Kamikaze drones’ strike Russian-controlled Zaporizhzhia nuclear power plant|url=https://www.telegraph.co.uk/world-news/2022/07/20/ukrainian-kamikaze-drones-strike-russian-controlled-zaporizhzhia/|lingwa=en-GB|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fit-3 ta' Awwissu 2022, [[Rafael Grossi]], il-kap tal-IAEA, esprima t-tħassib serju tiegħu dwar l-integrità fiżika tal-impjant, dwar jekk it-tiswijiet u l-manutenzjoni meħtieġa kinux qed isiru, u dwar is-sigurtà tal-materjal nukleari. Missjoni ta' spezzjoni tal-impjant ġiet ippjanata mill-IAEA, u qed tistenna l-approvazzjoni mill-Ukrajna u mir-Russja, kif ukoll l-awtorizzazzjoni tan-[[Ġnus Magħquda|Nazzjonijiet Uniti]] (NU). Il-kumpanija statali Ukrena Energoatom opponiet żjara tal-IAEA minħabba li "kwalunkwe żjara tkun qed tilleġittima l-preżenza tar-Russja hemmhekk". Uffiċjal tal-okkupazzjoni [[Yevhen Balytskyi]] stieden lill-IAEA żżur l-impjant biex tara kif ir-Russi kienu qed jissalvagwardjaw il-faċilità filwaqt li l-Ukreni qed jattakkawha.<ref>{{Ċita aħbar|data=2022-08-03|titlu=Ukraine war: IAEA says Zaporizhzhia nuclear plant out of control|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-62412429|lingwa=en-GB|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Sas-6 ta' Awwissu 2022, l-IAEA irrapportat li wieħed mit-tliet reatturi li kienu għadhom qed jitħaddmu, ma baqax ikkollegat mal-grilja, u skatta s-sistema ta' protezzjoni ta' emerġenza tiegħu minħabba xi sparar li seħħ il-jum ta' qabel.<ref>{{Ċita web|url=https://www.iaea.org/newscenter/pressreleases/update-88-iaea-director-general-statement-on-situation-in-ukraine|titlu=Update 88 – IAEA Director General Statement on Situation in Ukraine|data=2022-08-06|sit=www.iaea.org|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fit-8 ta' Awwissu 2022 ġew irrapportati ħsarat fl-impjant. L-awtoritajiet Ukreni qalu li l-isparar tar-Russi kkawżaw ħsarat lil tliet sensuri tar-radjazzjoni u darbu lil ħaddiem li spiċċa l-isptar; il-President Ukren [[Volodymyr Zelenskyy]] akkuża lir-Russja li kienet qed toħloq "terrur nukleari". Awtoritajiet lokali appoġġati mir-Russi qalu li l-forzi Ukreni kienu laqtu s-sit b'lanċjatur li jispara diversi rokit f'daqqa, u kkawżaw ħsarat lil xi binjiet amministrattivi u f'żona qrib faċilità tal-ħżin nukleari. Is-Segretarju Ġenerali tan-NU [[António Guterres]] qal li "kwalunkwe attakk fuq impjant nukleari huwa att ta' suwiċidju", u appella biex l-ispetturi tal-IAEA jingħataw aċċess għas-sit.<ref>{{Ċita web|url=https://www.theguardian.com/world/2022/aug/08/ukraine-nuclear-plant-attack-suicidal-un-chief-zaporizhzhia-russia|titlu=Attack on Ukraine nuclear plant ‘suicidal’, says UN chief as he urges access to site|data=2022-08-08|sit=the Guardian|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Il-kumpanija statali Ukrena Energoatom appellat għal żona demilitarizzata madwar l-impjant bl-istazzjonar ta' uffiċjali internazzjonali għaż-żamma tal-paċi.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Zinets|isem=Natalia|kunjom2=Hunder|isem2=Max|data=2022-08-08|titlu=Ukraine, Russia trade blame for nuclear plant shelling amid global alarm|url=https://www.reuters.com/world/europe/un-chief-demands-international-access-ukraine-nuclear-plant-after-new-attack-2022-08-08/|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fid-9 ta' Awwissu 2022, il-kap ta' Energoatom qal li r-Russja qed tippjana li tneħħi l-kollegament tal-impjant minn mal-grilja Ukrena u minflok tikkollegah mal-grilja Russa.<ref>{{Ċita web|url=https://www.pravda.com.ua/eng/news/2022/08/9/7362536/|titlu=Russia to connect Zaporizhzhia NPP to Russian-controlled power grid in Crimea|sit=Ukrainska Pravda|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fil-11 ta' Awwissu 2022, il-kumpless ġarrab attakki bl-isparar diversi drabi, inkluż qrib il-post fejn jinħażnu materjali radjoattivi. L-Ukrajna sostniet li r-Russja wettqet dawk l-attakki, filwaqt li uffiċjali Russi sostnew li l-Ukrajna wettqithom.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Reuters|data=2022-08-11|titlu=Ukraine, Russia blame each other for shelling of nuclear plant|url=https://www.reuters.com/world/europe/ukraine-energoatom-says-zaporizhzhia-nuclear-power-plant-shelled-again-2022-08-11/|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.pravda.com.ua/news/2022/08/11/7362846/index.amp|titlu=Росіяни 4 рази за день обстріляли ЗАЕС і околиці – Енергоатом|sit=www.pravda.com.ua|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fl-14 ta' Awwissu 2022, Zelenskyy akkuża lir-Russja li stazzjonat truppi fl-impjant biex jattakkaw il-bliet ta' [[Nikopol]] u ta' [[Marhanets]] fuq in-naħa l-oħra tal-Ġibjun ta' Kakhovka.<ref>{{Ċita web|url=https://www.france24.com/en/europe/20220814-live-ukraine-russia-accuse-each-other-of-nuclear-plant-strikes|titlu=Zelensky accuses Russian soldiers of staging attacks from Zaporizhzhia nuclear plant|data=2022-08-14|sit=France 24|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> == Referenzi == aifbd00tuagkvtzimv4343yprduz71h 279237 279236 2022-08-17T08:48:21Z Trigcly 17859 added [[Category:Industrija]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Kernkraftwerk Saporischschja.JPG|daqsminuri|246x246px|L-Impjant Nukleari ta' Zaporizhzhia]] L-'''Impjant Nukleari ta' Zaporizhzhia''' (bl-[[Lingwa Ukrena|Ukren]]: Запорізька атомна електростанція, b'ittri Rumani: ''Zaporizʹka atomna elektrostantsiya'') fix-Xlokk tal-[[Ukrajna]] huwa l-ikbar impjant nukleari fl-[[Ewropa]] u fost l-ikbar 10 fid-[[Id-Dinja|dinja]]. Kien inbena mill-[[Unjoni Sovjetika]] ħdejn il-belt ta' [[Enerhodar]], tul ix-xatt tan-Nofsinhar tal-Ġibjun ta' Kakhovka fix-xmara [[Dnieper]]. Jitħaddem minn Energoatom, li topera wkoll it-tliet impjanti nukleari l-oħra tal-Ukrajna. L-impjant għandu sitt reatturi nukleari VVER-1000, li jitħaddmu bl-uranju <sup>235</sup>U (LEU)<ref>{{Ċita web|url=https://inis.iaea.org/collection/NCLCollectionStore/_Public/38/059/38059185.pdf|titlu=Kosourov, E.; Pavlov, V.; Pavlovcev, A.; Spirkin, E. (2003), Improved VVER-1000 fuel cycle (PDF), Moska, Russja: RRC Kurchatov Institute}}</ref> u li jiġġeneraw 950 MW<sub>e</sub>, b'output totali ta' 5,700 MW<sub>e</sub> ta' enerġija.<ref>{{Ċita web|url=https://archive.ph/N8eR|titlu=nuclear-lt-ua|data=2012-12-09|sit=archive.ph|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> L-ewwel ħames reatturi tqabbdu suċċessivament bejn l-1985 u l-1989, u s-sitt reattur żdied fl-1995. L-impjant jiġġenera kważi nofs l-elettriku tal-pajjiż mill-enerġija nukleari<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20171107183055/http://www.world-nuclear-news.org/RS-Zaporozhe-3-enters-next-10-years-of-operation-07111701.html|titlu=Zaporozhe 3 enters next 10 years of operation|data=2017-11-07|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref>, u iżjed minn għoxrin fil-mija tal-elettriku totali ġġenerat fl-Ukrajna.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20201027004706/https://www.energoatom.com.ua/en/about-6/separated-59/npp_zp-60|titlu=SS "Zaporizhzhia NPP" {{!}} Energoatom|data=2020-10-27|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> L-impjant termali ta' Zaporizhzhia jinsab fil-qrib. Fl-4 ta' Marzu 2022, l-impjanti nukleari u termali ġew maħtufa mill-forzi [[Russja|Russi]] waqt il-Battalja ta' Enerhodar tal-invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-2022.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20220304100517/https://www.reuters.com/markets/europe/top-wrap-1-europes-largest-nuclear-power-plant-fire-after-russian-attack-mayor-2022-03-04/|titlu=Russian forces seize huge Ukrainian nuclear plant, fire extinguished {{!}} Reuters|data=2022-03-04|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://archive.ph/CaprD|titlu=Zaporizhzhia Nuclear Power Plant on Fire After Russia Shelling in Ukr…|data=2022-03-04|sit=archive.ph|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20220304062939/https://globalnews.ca/news/8658032/ukraine-russia-nuclear-plant-fire/|titlu=Russian troops attack Europe’s largest power plant in Ukraine, sparking fire: officials - National {{!}} Globalnews.ca|data=2022-03-04|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20220304130432/https://www.ndtv.com/world-news/russia-ukraine-war-vladimir-putin-biden-latest-developments-updates-on-kyiv-kharkiv-russian-invasion-2802607|titlu=Russia Ukraine War: Russia Seizes Ukraine Nuclear Plant Hours After Attack: 10 Points|data=2022-03-04|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Mit-12 ta' Marzu 2022 qed jiġi rrapportat li l-impjant huwa kkontrollat mill-kumpanija Russa Rosatom.<ref>{{Ċita web|url=https://www.pravda.com.ua/eng/news/2022/03/12/7330624/|titlu=Invaders seize Zaporizhzhia power plant and claims it is part of Rosatom|sit=Ukrayinska Pravda|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> L-impjant qed jibqa' jitħaddem minn persunal Ukren taħt il-kontroll Russu.<ref>{{Ċita web|url=https://apnews.com/article/russia-ukraine-science-accidents-d2e0077af104f2692b76f737c58e1984|titlu=UN nuclear chief: Ukraine nuclear plant is `out of control'|data=2022-08-03|sit=AP NEWS|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> == Stat operattiv == Fl-2017 tlesta xi xogħol ta' mmodernizzar fuq l-unità 3 li ppermetta estensjoni tal-ħajja tal-impjant ta' 10 snin sal-2027. Fl-2021 tlesta x-xogħol ta' mmodernizzar fuq l-unità 5 li wkoll ippermetta estensjoni tal-ħajja tal-impjant ta' 10 snin sal-2031.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20211019082930/https://www.neimagazine.com/news/newsenergoatom-marks-life-extension-of-ukraines-zaporozhye-5-8484622|titlu=Energoatom marks life extension of Ukraine's Zaporozhye 5 - Nuclear Engineering International|data=2021-10-19|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> == Inċidenti == === Fl-2014 === F'Mejju 2014, 40 membru armat li sostnew li kienu rappreżentanti tas-Settur tal-Lemin allegatament ippruvaw jiksbu aċċess għaż-żona tal-impjant nukleari.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20140721080643/http://www.ukrinform.ua/ukr/news/ohorona_zaes_zablokuvala_grupu_ozbroe_nih_osib_1939062|titlu=Охорона ЗАЕС заблокувала групу озброєних осіб {{!}} УКРІНФОРМ|data=2014-07-21|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> L-irġiel twaqqfu mill-pulizija Ukrena qabel ma daħlu f'Enerhodar. L-impjant nukleari ta' Zaporizhzhia jinsab madwar 200 kilometru 'l bogħod miż-żona tal-kunflitt tal-Gwerra fir-reġjun ta' [[Donbas]], fejn il-ġlied ħrax ħafna fl-2014. Fil-31 ta' Awwissu 2014, membru tal-[[Greenpeace]], [[Tobias Münchmeyer]], esprima t-tħassib tiegħu li l-impjant seta' jintlaqat mill-artillerija minħabba l-ġlied fil-qrib. Fit-3 ta' Diċembru 2014, il-Prim Ministru ta' dak iż-żmien [[Arseny Yatseniuk]] ħabbar li kien seħħ inċident diversi jiem qabel fl-Impjant Nukleari ta' Zaporizhzhia.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20141203184539/http://www.huffingtonpost.com/2014/12/03/ukraine-nuclear-plant-accident_n_6260390.html|titlu=Accident Occurred At Ukraine Nuclear Power Plant, But Poses No Danger: Govt|data=2014-12-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Il-kawża tal-inċident ġiet irrappurtata bħala ħsara fis-sistema tal-enerġija tal-impjant u ma kinitx marbuta mal-produzzjoni tas-sit.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20160630000455/http://uk.reuters.com/article/uk-ukraine-crisis-power-idUKKCN0JH0ZZ20141203|titlu=Ukraine energy minister says 'no threat' from accident at nuclear plant {{!}} Reuters|data=2016-06-30|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Wieħed mis-sitt reatturi tal-impjant intefa' darbtejn f'Diċembru 2014. Dan, flimkien man-nuqqas ta' faħam għall-impjanti tal-Ukrajna li jaħdmu bil-faħam, wassal għal blackouts kontinwi fil-pajjiż kollu mill-bidu sal-aħħar ta' Diċembru 2014.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20171019042339/https://www.independent.co.uk/news/world/europe/ukraine-turns-off-reactor-at-nuclear-plant-after-accident-9947540.html|titlu=Ukraine turns off reactor at its most powerful nuclear plant after 'accident' {{!}} The Independent|data=2017-10-19|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> === Invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-2022 === [[Stampa:Zaporizhzia nuclear power plant aerial.svg|daqsminuri|236x236px|Ritratt satellitari tal-impjant bl-annotazzjonijiet; 1-6.: ir-reatturi 1-6; 7: arbli tal-elettriku; 8: binja tat-taħriġ; 9. Ħżin tal-iskart radjuattiv; 10. Għadira tat-tberrid; 11. Torrijiet tat-tberrid; 12. Ġibjun ta' Kakhovka.]] Wara l-bidu tal-invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-24 ta' Frar 2022, Energoatom tfiet l-Unitajiet 5 u 6 biex tnaqqas ir-riskju, u ħalliet l-Unitajiet 1 sa 4 joperaw fil-25 ta' Frar 2022.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20220225203312/https://www.nucnet.org/news/energoatom-shuts-down-zaporozhye-5-and-6-as-rest-of-fleet-remains-safe-and-operational-2-5-2022|titlu=Ukraine / Energoatom Shuts Down Zaporozhye-5 And -6 As Rest Of Fleet Remains Safe And Operational :: NucNet {{!}} The Independent Nuclear News Agency|data=2022-02-25|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fil-11:28 ta' filgħaxija, ħin lokali, tat-3 ta' Marzu 2022, serbut ta' 10 vetturi armati Russi u żewġ tankijiet tal-gwerra saqu lejn l-impjant nukleari.<ref>{{Ċita aħbar|titlu=Video analysis reveals Russian attack on Ukrainian nuclear plant veered near disaster|url=https://www.npr.org/2022/03/11/1085427380/ukraine-nuclear-power-plant-zaporizhzhia|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://news.un.org/en/story/2022/03/1113302|titlu=Security Council debates Russian strike on Ukraine nuclear power plant|data=2022-03-04|sit=UN News|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Il-ġlied beda f'00:48 billejl fl-4 ta' Marzu meta l-forzi tal-Ukrajna sparaw missili ta' kontra t-tankijiet tal-gwerra. Il-forzi Russi wieġbu b'varjetà ta' armi, inkluż granati bir-rokits. Matul bejn wieħed u ieħor sagħtejn ta' ġlied armat qawwi, kien hemm xi nirien f'faċilità tat-taħriġ ftit 'il barra mill-kumpless prinċipali, li ntefa sas-6:20 ta' filgħodu<ref>{{Ċita web|url=https://www.aljazeera.com/news/2022/3/4/zaporizhzhia-nuclear-power-plant-attack-all-you-need-to-know|titlu=Zaporizhzhia nuclear power plant attack: All you need to know|sit=www.aljazeera.com|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.ohchr.org/sites/default/files/2022-03/HRMMU_Update_2022-03-26_EN.pdf|titlu=Update on the human rights situation in Ukraine (Reporting period: 24 February – 26 March) United Nations Human Rights Monitoring Mission in Ukraine}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://time.com/6169164/ukraine-nuclear-energy-europe/|titlu=As Putin Threatens Nuclear Disaster, Europe Learns to Embrace Nuclear Energy Again|sit=Time|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref>, għalkemm sezzjonijiet oħra madwar l-impjant ġarrbu ħsarat estensivi. In-nirien ma affettwawx is-sikurezza tar-reatturi jew xi tagħmir essenzjali. L-impjant tilef kapaċità ta' 1.3 GW ta' enerġija.<ref>{{Ċita web|url=https://energo.dtek.com/en/media-center/press/dtek-tpps-compensates-for-the-shutdown-of-units-of-zaporizhzhya-npp-due-to-attack-by-occupiers-/|titlu=TPP compensates for the shutdown of Zaporizhzhya NPP|sit=energo.dtek.com|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> L-''Ukrayinska Pravda'' rrapportat fit-12 ta' Marzu li ġiet infurmata mill-awtoritajiet Russi li l-ġestjoni tal-impjant issa għaddiet f'idejn Rosatom, il-kumpanija statali Russa tal-enerġija nukleari. Kompliet topera u tforni d-''data'', inkluż minn sistema ta' monitoraġġ mill-bogħod, lill-Aġenzija Internazzjonali tal-Enerġika Atomika (IAEA).<ref>{{Ċita web|url=https://www.world-nuclear-news.org/Articles/IAEA-appeal-after-shelling-and-fire-at-Zaporozhe|titlu=IAEA appeal after shelling and fire at Zaporozhe : Regulation & Safety - World Nuclear News|sit=www.world-nuclear-news.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.iaea.org/newscenter/pressreleases/iaea-director-general-grossis-initiative-to-travel-to-ukraine|titlu=IAEA Director General Grossi’s Initiative to Travel to Ukraine|data=2022-03-04|sit=www.iaea.org|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> L-impjant baqa' jopera b'persuna Ukren taħt il-kontroll Russu.<ref>{{Ċita web|url=https://www.world-nuclear-news.org/Articles/Ukraine-says-any-IAEA-visit-to-occupied-Zaporizhyz|titlu=Ukraine says any IAEA visit to occupied Zaporizhzhia ‘unacceptable’ : Regulation & Safety - World Nuclear News|sit=www.world-nuclear-news.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fil-5 ta' Lulju 2022, ''The Wall Street Journal'' irrapporta li l-forzi Russi ħejjew bażi militari fil-kumpless billi skjeraw lanċjatur awtomatiku li kapaċi jispara diversi rokits, il-BM-30 Smerch.<ref>{{Ċita web|url=https://archive.ph/xkCjK|titlu=Russian Army Turns Ukraine’s Largest Nuclear Plant Into a Military Ba…|data=2022-07-05|sit=archive.ph|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fid-19 ta' Lulju 2022, tliet droni Ukreni attakkaw it-tagħmir u t-tined Russi fis-sit. Il-Ministru għad-Difiża tal-Ukrajna stqarr li tliet okkupanti Russi nqatlu u tnax indarbu. Ġie rrapportat li l-amministrazzjoni tal-okkupazzjoni sostniet li mill-inqas ħdax-il impjegat indarbu.<ref>{{Ċita web|url=https://www.ukrinform.net/rubric-ato/3534841-ukrainian-kamikaze-drone-hits-russian-positions-near-zaporizhia-npp.html|titlu=Ukrainian kamikaze drone hits Russian positions near Zaporizhia NPP|sit=www.ukrinform.net|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Uffiċjal tal-okkupazzjoni qal li r-reatturi ma ġarrbu l-ebda ħsara u li wisq probabbli ma kinux fil-mira tal-attakk.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Vasilyeva|isem=Nataliya|data=2022-07-20|titlu=‘Kamikaze drones’ strike Russian-controlled Zaporizhzhia nuclear power plant|url=https://www.telegraph.co.uk/world-news/2022/07/20/ukrainian-kamikaze-drones-strike-russian-controlled-zaporizhzhia/|lingwa=en-GB|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fit-3 ta' Awwissu 2022, [[Rafael Grossi]], il-kap tal-IAEA, esprima t-tħassib serju tiegħu dwar l-integrità fiżika tal-impjant, dwar jekk it-tiswijiet u l-manutenzjoni meħtieġa kinux qed isiru, u dwar is-sigurtà tal-materjal nukleari. Missjoni ta' spezzjoni tal-impjant ġiet ippjanata mill-IAEA, u qed tistenna l-approvazzjoni mill-Ukrajna u mir-Russja, kif ukoll l-awtorizzazzjoni tan-[[Ġnus Magħquda|Nazzjonijiet Uniti]] (NU). Il-kumpanija statali Ukrena Energoatom opponiet żjara tal-IAEA minħabba li "kwalunkwe żjara tkun qed tilleġittima l-preżenza tar-Russja hemmhekk". Uffiċjal tal-okkupazzjoni [[Yevhen Balytskyi]] stieden lill-IAEA żżur l-impjant biex tara kif ir-Russi kienu qed jissalvagwardjaw il-faċilità filwaqt li l-Ukreni qed jattakkawha.<ref>{{Ċita aħbar|data=2022-08-03|titlu=Ukraine war: IAEA says Zaporizhzhia nuclear plant out of control|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-62412429|lingwa=en-GB|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Sas-6 ta' Awwissu 2022, l-IAEA irrapportat li wieħed mit-tliet reatturi li kienu għadhom qed jitħaddmu, ma baqax ikkollegat mal-grilja, u skatta s-sistema ta' protezzjoni ta' emerġenza tiegħu minħabba xi sparar li seħħ il-jum ta' qabel.<ref>{{Ċita web|url=https://www.iaea.org/newscenter/pressreleases/update-88-iaea-director-general-statement-on-situation-in-ukraine|titlu=Update 88 – IAEA Director General Statement on Situation in Ukraine|data=2022-08-06|sit=www.iaea.org|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fit-8 ta' Awwissu 2022 ġew irrapportati ħsarat fl-impjant. L-awtoritajiet Ukreni qalu li l-isparar tar-Russi kkawżaw ħsarat lil tliet sensuri tar-radjazzjoni u darbu lil ħaddiem li spiċċa l-isptar; il-President Ukren [[Volodymyr Zelenskyy]] akkuża lir-Russja li kienet qed toħloq "terrur nukleari". Awtoritajiet lokali appoġġati mir-Russi qalu li l-forzi Ukreni kienu laqtu s-sit b'lanċjatur li jispara diversi rokit f'daqqa, u kkawżaw ħsarat lil xi binjiet amministrattivi u f'żona qrib faċilità tal-ħżin nukleari. Is-Segretarju Ġenerali tan-NU [[António Guterres]] qal li "kwalunkwe attakk fuq impjant nukleari huwa att ta' suwiċidju", u appella biex l-ispetturi tal-IAEA jingħataw aċċess għas-sit.<ref>{{Ċita web|url=https://www.theguardian.com/world/2022/aug/08/ukraine-nuclear-plant-attack-suicidal-un-chief-zaporizhzhia-russia|titlu=Attack on Ukraine nuclear plant ‘suicidal’, says UN chief as he urges access to site|data=2022-08-08|sit=the Guardian|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Il-kumpanija statali Ukrena Energoatom appellat għal żona demilitarizzata madwar l-impjant bl-istazzjonar ta' uffiċjali internazzjonali għaż-żamma tal-paċi.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Zinets|isem=Natalia|kunjom2=Hunder|isem2=Max|data=2022-08-08|titlu=Ukraine, Russia trade blame for nuclear plant shelling amid global alarm|url=https://www.reuters.com/world/europe/un-chief-demands-international-access-ukraine-nuclear-plant-after-new-attack-2022-08-08/|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fid-9 ta' Awwissu 2022, il-kap ta' Energoatom qal li r-Russja qed tippjana li tneħħi l-kollegament tal-impjant minn mal-grilja Ukrena u minflok tikkollegah mal-grilja Russa.<ref>{{Ċita web|url=https://www.pravda.com.ua/eng/news/2022/08/9/7362536/|titlu=Russia to connect Zaporizhzhia NPP to Russian-controlled power grid in Crimea|sit=Ukrainska Pravda|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fil-11 ta' Awwissu 2022, il-kumpless ġarrab attakki bl-isparar diversi drabi, inkluż qrib il-post fejn jinħażnu materjali radjoattivi. L-Ukrajna sostniet li r-Russja wettqet dawk l-attakki, filwaqt li uffiċjali Russi sostnew li l-Ukrajna wettqithom.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Reuters|data=2022-08-11|titlu=Ukraine, Russia blame each other for shelling of nuclear plant|url=https://www.reuters.com/world/europe/ukraine-energoatom-says-zaporizhzhia-nuclear-power-plant-shelled-again-2022-08-11/|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.pravda.com.ua/news/2022/08/11/7362846/index.amp|titlu=Росіяни 4 рази за день обстріляли ЗАЕС і околиці – Енергоатом|sit=www.pravda.com.ua|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fl-14 ta' Awwissu 2022, Zelenskyy akkuża lir-Russja li stazzjonat truppi fl-impjant biex jattakkaw il-bliet ta' [[Nikopol]] u ta' [[Marhanets]] fuq in-naħa l-oħra tal-Ġibjun ta' Kakhovka.<ref>{{Ċita web|url=https://www.france24.com/en/europe/20220814-live-ukraine-russia-accuse-each-other-of-nuclear-plant-strikes|titlu=Zelensky accuses Russian soldiers of staging attacks from Zaporizhzhia nuclear plant|data=2022-08-14|sit=France 24|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Industrija]] ck445giur45bef9970pbxbz0dxae9as 279238 279237 2022-08-17T08:48:31Z Trigcly 17859 added [[Category:Ukrajna]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Kernkraftwerk Saporischschja.JPG|daqsminuri|246x246px|L-Impjant Nukleari ta' Zaporizhzhia]] L-'''Impjant Nukleari ta' Zaporizhzhia''' (bl-[[Lingwa Ukrena|Ukren]]: Запорізька атомна електростанція, b'ittri Rumani: ''Zaporizʹka atomna elektrostantsiya'') fix-Xlokk tal-[[Ukrajna]] huwa l-ikbar impjant nukleari fl-[[Ewropa]] u fost l-ikbar 10 fid-[[Id-Dinja|dinja]]. Kien inbena mill-[[Unjoni Sovjetika]] ħdejn il-belt ta' [[Enerhodar]], tul ix-xatt tan-Nofsinhar tal-Ġibjun ta' Kakhovka fix-xmara [[Dnieper]]. Jitħaddem minn Energoatom, li topera wkoll it-tliet impjanti nukleari l-oħra tal-Ukrajna. L-impjant għandu sitt reatturi nukleari VVER-1000, li jitħaddmu bl-uranju ²³⁵U (LEU)<ref>{{Ċita web|url=https://inis.iaea.org/collection/NCLCollectionStore/_Public/38/059/38059185.pdf|titlu=Kosourov, E.; Pavlov, V.; Pavlovcev, A.; Spirkin, E. (2003), Improved VVER-1000 fuel cycle (PDF), Moska, Russja: RRC Kurchatov Institute}}</ref> u li jiġġeneraw 950 MW_e, b'output totali ta' 5,700 MW_e ta' enerġija.<ref>{{Ċita web|url=https://archive.ph/N8eR|titlu=nuclear-lt-ua|data=2012-12-09|sit=archive.ph|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> L-ewwel ħames reatturi tqabbdu suċċessivament bejn l-1985 u l-1989, u s-sitt reattur żdied fl-1995. L-impjant jiġġenera kważi nofs l-elettriku tal-pajjiż mill-enerġija nukleari<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20171107183055/http://www.world-nuclear-news.org/RS-Zaporozhe-3-enters-next-10-years-of-operation-07111701.html|titlu=Zaporozhe 3 enters next 10 years of operation|data=2017-11-07|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref>, u iżjed minn għoxrin fil-mija tal-elettriku totali ġġenerat fl-Ukrajna.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20201027004706/https://www.energoatom.com.ua/en/about-6/separated-59/npp_zp-60|titlu=SS "Zaporizhzhia NPP" {{!}} Energoatom|data=2020-10-27|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> L-impjant termali ta' Zaporizhzhia jinsab fil-qrib. Fl-4 ta' Marzu 2022, l-impjanti nukleari u termali ġew maħtufa mill-forzi [[Russja|Russi]] waqt il-Battalja ta' Enerhodar tal-invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-2022.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20220304100517/https://www.reuters.com/markets/europe/top-wrap-1-europes-largest-nuclear-power-plant-fire-after-russian-attack-mayor-2022-03-04/|titlu=Russian forces seize huge Ukrainian nuclear plant, fire extinguished {{!}} Reuters|data=2022-03-04|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://archive.ph/CaprD|titlu=Zaporizhzhia Nuclear Power Plant on Fire After Russia Shelling in Ukr…|data=2022-03-04|sit=archive.ph|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20220304062939/https://globalnews.ca/news/8658032/ukraine-russia-nuclear-plant-fire/|titlu=Russian troops attack Europe’s largest power plant in Ukraine, sparking fire: officials - National {{!}} Globalnews.ca|data=2022-03-04|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20220304130432/https://www.ndtv.com/world-news/russia-ukraine-war-vladimir-putin-biden-latest-developments-updates-on-kyiv-kharkiv-russian-invasion-2802607|titlu=Russia Ukraine War: Russia Seizes Ukraine Nuclear Plant Hours After Attack: 10 Points|data=2022-03-04|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Mit-12 ta' Marzu 2022 qed jiġi rrapportat li l-impjant huwa kkontrollat mill-kumpanija Russa Rosatom.<ref>{{Ċita web|url=https://www.pravda.com.ua/eng/news/2022/03/12/7330624/|titlu=Invaders seize Zaporizhzhia power plant and claims it is part of Rosatom|sit=Ukrayinska Pravda|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> L-impjant qed jibqa' jitħaddem minn persunal Ukren taħt il-kontroll Russu.<ref>{{Ċita web|url=https://apnews.com/article/russia-ukraine-science-accidents-d2e0077af104f2692b76f737c58e1984|titlu=UN nuclear chief: Ukraine nuclear plant is `out of control'|data=2022-08-03|sit=AP NEWS|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> == Stat operattiv == Fl-2017 tlesta xi xogħol ta' mmodernizzar fuq l-unità 3 li ppermetta estensjoni tal-ħajja tal-impjant ta' 10 snin sal-2027. Fl-2021 tlesta x-xogħol ta' mmodernizzar fuq l-unità 5 li wkoll ippermetta estensjoni tal-ħajja tal-impjant ta' 10 snin sal-2031.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20211019082930/https://www.neimagazine.com/news/newsenergoatom-marks-life-extension-of-ukraines-zaporozhye-5-8484622|titlu=Energoatom marks life extension of Ukraine's Zaporozhye 5 - Nuclear Engineering International|data=2021-10-19|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> == Inċidenti == === Fl-2014 === F'Mejju 2014, 40 membru armat li sostnew li kienu rappreżentanti tas-Settur tal-Lemin allegatament ippruvaw jiksbu aċċess għaż-żona tal-impjant nukleari.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20140721080643/http://www.ukrinform.ua/ukr/news/ohorona_zaes_zablokuvala_grupu_ozbroe_nih_osib_1939062|titlu=Охорона ЗАЕС заблокувала групу озброєних осіб {{!}} УКРІНФОРМ|data=2014-07-21|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> L-irġiel twaqqfu mill-pulizija Ukrena qabel ma daħlu f'Enerhodar. L-impjant nukleari ta' Zaporizhzhia jinsab madwar 200 kilometru 'l bogħod miż-żona tal-kunflitt tal-Gwerra fir-reġjun ta' [[Donbas]], fejn il-ġlied ħrax ħafna fl-2014. Fil-31 ta' Awwissu 2014, membru tal-[[Greenpeace]], [[Tobias Münchmeyer]], esprima t-tħassib tiegħu li l-impjant seta' jintlaqat mill-artillerija minħabba l-ġlied fil-qrib. Fit-3 ta' Diċembru 2014, il-Prim Ministru ta' dak iż-żmien [[Arseny Yatseniuk]] ħabbar li kien seħħ inċident diversi jiem qabel fl-Impjant Nukleari ta' Zaporizhzhia.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20141203184539/http://www.huffingtonpost.com/2014/12/03/ukraine-nuclear-plant-accident_n_6260390.html|titlu=Accident Occurred At Ukraine Nuclear Power Plant, But Poses No Danger: Govt|data=2014-12-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Il-kawża tal-inċident ġiet irrappurtata bħala ħsara fis-sistema tal-enerġija tal-impjant u ma kinitx marbuta mal-produzzjoni tas-sit.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20160630000455/http://uk.reuters.com/article/uk-ukraine-crisis-power-idUKKCN0JH0ZZ20141203|titlu=Ukraine energy minister says 'no threat' from accident at nuclear plant {{!}} Reuters|data=2016-06-30|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Wieħed mis-sitt reatturi tal-impjant intefa' darbtejn f'Diċembru 2014. Dan, flimkien man-nuqqas ta' faħam għall-impjanti tal-Ukrajna li jaħdmu bil-faħam, wassal għal blackouts kontinwi fil-pajjiż kollu mill-bidu sal-aħħar ta' Diċembru 2014.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20171019042339/https://www.independent.co.uk/news/world/europe/ukraine-turns-off-reactor-at-nuclear-plant-after-accident-9947540.html|titlu=Ukraine turns off reactor at its most powerful nuclear plant after 'accident' {{!}} The Independent|data=2017-10-19|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> === Invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-2022 === [[Stampa:Zaporizhzia nuclear power plant aerial.svg|daqsminuri|236x236px|Ritratt satellitari tal-impjant bl-annotazzjonijiet; 1-6.: ir-reatturi 1-6; 7: arbli tal-elettriku; 8: binja tat-taħriġ; 9. Ħżin tal-iskart radjuattiv; 10. Għadira tat-tberrid; 11. Torrijiet tat-tberrid; 12. Ġibjun ta' Kakhovka.]] Wara l-bidu tal-invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-24 ta' Frar 2022, Energoatom tfiet l-Unitajiet 5 u 6 biex tnaqqas ir-riskju, u ħalliet l-Unitajiet 1 sa 4 joperaw fil-25 ta' Frar 2022.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20220225203312/https://www.nucnet.org/news/energoatom-shuts-down-zaporozhye-5-and-6-as-rest-of-fleet-remains-safe-and-operational-2-5-2022|titlu=Ukraine / Energoatom Shuts Down Zaporozhye-5 And -6 As Rest Of Fleet Remains Safe And Operational :: NucNet {{!}} The Independent Nuclear News Agency|data=2022-02-25|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fil-11:28 ta' filgħaxija, ħin lokali, tat-3 ta' Marzu 2022, serbut ta' 10 vetturi armati Russi u żewġ tankijiet tal-gwerra saqu lejn l-impjant nukleari.<ref>{{Ċita aħbar|titlu=Video analysis reveals Russian attack on Ukrainian nuclear plant veered near disaster|url=https://www.npr.org/2022/03/11/1085427380/ukraine-nuclear-power-plant-zaporizhzhia|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://news.un.org/en/story/2022/03/1113302|titlu=Security Council debates Russian strike on Ukraine nuclear power plant|data=2022-03-04|sit=UN News|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Il-ġlied beda f'00:48 billejl fl-4 ta' Marzu meta l-forzi tal-Ukrajna sparaw missili ta' kontra t-tankijiet tal-gwerra. Il-forzi Russi wieġbu b'varjetà ta' armi, inkluż granati bir-rokits. Matul bejn wieħed u ieħor sagħtejn ta' ġlied armat qawwi, kien hemm xi nirien f'faċilità tat-taħriġ ftit 'il barra mill-kumpless prinċipali, li ntefa sas-6:20 ta' filgħodu<ref>{{Ċita web|url=https://www.aljazeera.com/news/2022/3/4/zaporizhzhia-nuclear-power-plant-attack-all-you-need-to-know|titlu=Zaporizhzhia nuclear power plant attack: All you need to know|sit=www.aljazeera.com|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.ohchr.org/sites/default/files/2022-03/HRMMU_Update_2022-03-26_EN.pdf|titlu=Update on the human rights situation in Ukraine (Reporting period: 24 February – 26 March) United Nations Human Rights Monitoring Mission in Ukraine}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://time.com/6169164/ukraine-nuclear-energy-europe/|titlu=As Putin Threatens Nuclear Disaster, Europe Learns to Embrace Nuclear Energy Again|sit=Time|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref>, għalkemm sezzjonijiet oħra madwar l-impjant ġarrbu ħsarat estensivi. In-nirien ma affettwawx is-sikurezza tar-reatturi jew xi tagħmir essenzjali. L-impjant tilef kapaċità ta' 1.3 GW ta' enerġija.<ref>{{Ċita web|url=https://energo.dtek.com/en/media-center/press/dtek-tpps-compensates-for-the-shutdown-of-units-of-zaporizhzhya-npp-due-to-attack-by-occupiers-/|titlu=TPP compensates for the shutdown of Zaporizhzhya NPP|sit=energo.dtek.com|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> L-''Ukrayinska Pravda'' rrapportat fit-12 ta' Marzu li ġiet infurmata mill-awtoritajiet Russi li l-ġestjoni tal-impjant issa għaddiet f'idejn Rosatom, il-kumpanija statali Russa tal-enerġija nukleari. Kompliet topera u tforni d-''data'', inkluż minn sistema ta' monitoraġġ mill-bogħod, lill-Aġenzija Internazzjonali tal-Enerġika Atomika (IAEA).<ref>{{Ċita web|url=https://www.world-nuclear-news.org/Articles/IAEA-appeal-after-shelling-and-fire-at-Zaporozhe|titlu=IAEA appeal after shelling and fire at Zaporozhe : Regulation & Safety - World Nuclear News|sit=www.world-nuclear-news.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.iaea.org/newscenter/pressreleases/iaea-director-general-grossis-initiative-to-travel-to-ukraine|titlu=IAEA Director General Grossi’s Initiative to Travel to Ukraine|data=2022-03-04|sit=www.iaea.org|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> L-impjant baqa' jopera b'persuna Ukren taħt il-kontroll Russu.<ref>{{Ċita web|url=https://www.world-nuclear-news.org/Articles/Ukraine-says-any-IAEA-visit-to-occupied-Zaporizhyz|titlu=Ukraine says any IAEA visit to occupied Zaporizhzhia ‘unacceptable’ : Regulation & Safety - World Nuclear News|sit=www.world-nuclear-news.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fil-5 ta' Lulju 2022, ''The Wall Street Journal'' irrapporta li l-forzi Russi ħejjew bażi militari fil-kumpless billi skjeraw lanċjatur awtomatiku li kapaċi jispara diversi rokits, il-BM-30 Smerch.<ref>{{Ċita web|url=https://archive.ph/xkCjK|titlu=Russian Army Turns Ukraine’s Largest Nuclear Plant Into a Military Ba…|data=2022-07-05|sit=archive.ph|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fid-19 ta' Lulju 2022, tliet droni Ukreni attakkaw it-tagħmir u t-tined Russi fis-sit. Il-Ministru għad-Difiża tal-Ukrajna stqarr li tliet okkupanti Russi nqatlu u tnax indarbu. Ġie rrapportat li l-amministrazzjoni tal-okkupazzjoni sostniet li mill-inqas ħdax-il impjegat indarbu.<ref>{{Ċita web|url=https://www.ukrinform.net/rubric-ato/3534841-ukrainian-kamikaze-drone-hits-russian-positions-near-zaporizhia-npp.html|titlu=Ukrainian kamikaze drone hits Russian positions near Zaporizhia NPP|sit=www.ukrinform.net|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Uffiċjal tal-okkupazzjoni qal li r-reatturi ma ġarrbu l-ebda ħsara u li wisq probabbli ma kinux fil-mira tal-attakk.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Vasilyeva|isem=Nataliya|data=2022-07-20|titlu=‘Kamikaze drones’ strike Russian-controlled Zaporizhzhia nuclear power plant|url=https://www.telegraph.co.uk/world-news/2022/07/20/ukrainian-kamikaze-drones-strike-russian-controlled-zaporizhzhia/|lingwa=en-GB|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fit-3 ta' Awwissu 2022, [[Rafael Grossi]], il-kap tal-IAEA, esprima t-tħassib serju tiegħu dwar l-integrità fiżika tal-impjant, dwar jekk it-tiswijiet u l-manutenzjoni meħtieġa kinux qed isiru, u dwar is-sigurtà tal-materjal nukleari. Missjoni ta' spezzjoni tal-impjant ġiet ippjanata mill-IAEA, u qed tistenna l-approvazzjoni mill-Ukrajna u mir-Russja, kif ukoll l-awtorizzazzjoni tan-[[Ġnus Magħquda|Nazzjonijiet Uniti]] (NU). Il-kumpanija statali Ukrena Energoatom opponiet żjara tal-IAEA minħabba li "kwalunkwe żjara tkun qed tilleġittima l-preżenza tar-Russja hemmhekk". Uffiċjal tal-okkupazzjoni [[Yevhen Balytskyi]] stieden lill-IAEA żżur l-impjant biex tara kif ir-Russi kienu qed jissalvagwardjaw il-faċilità filwaqt li l-Ukreni qed jattakkawha.<ref>{{Ċita aħbar|data=2022-08-03|titlu=Ukraine war: IAEA says Zaporizhzhia nuclear plant out of control|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-62412429|lingwa=en-GB|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Sas-6 ta' Awwissu 2022, l-IAEA irrapportat li wieħed mit-tliet reatturi li kienu għadhom qed jitħaddmu, ma baqax ikkollegat mal-grilja, u skatta s-sistema ta' protezzjoni ta' emerġenza tiegħu minħabba xi sparar li seħħ il-jum ta' qabel.<ref>{{Ċita web|url=https://www.iaea.org/newscenter/pressreleases/update-88-iaea-director-general-statement-on-situation-in-ukraine|titlu=Update 88 – IAEA Director General Statement on Situation in Ukraine|data=2022-08-06|sit=www.iaea.org|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fit-8 ta' Awwissu 2022 ġew irrapportati ħsarat fl-impjant. L-awtoritajiet Ukreni qalu li l-isparar tar-Russi kkawżaw ħsarat lil tliet sensuri tar-radjazzjoni u darbu lil ħaddiem li spiċċa l-isptar; il-President Ukren [[Volodymyr Zelenskyy]] akkuża lir-Russja li kienet qed toħloq "terrur nukleari". Awtoritajiet lokali appoġġati mir-Russi qalu li l-forzi Ukreni kienu laqtu s-sit b'lanċjatur li jispara diversi rokit f'daqqa, u kkawżaw ħsarat lil xi binjiet amministrattivi u f'żona qrib faċilità tal-ħżin nukleari. Is-Segretarju Ġenerali tan-NU [[António Guterres]] qal li "kwalunkwe attakk fuq impjant nukleari huwa att ta' suwiċidju", u appella biex l-ispetturi tal-IAEA jingħataw aċċess għas-sit.<ref>{{Ċita web|url=https://www.theguardian.com/world/2022/aug/08/ukraine-nuclear-plant-attack-suicidal-un-chief-zaporizhzhia-russia|titlu=Attack on Ukraine nuclear plant ‘suicidal’, says UN chief as he urges access to site|data=2022-08-08|sit=the Guardian|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Il-kumpanija statali Ukrena Energoatom appellat għal żona demilitarizzata madwar l-impjant bl-istazzjonar ta' uffiċjali internazzjonali għaż-żamma tal-paċi.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Zinets|isem=Natalia|kunjom2=Hunder|isem2=Max|data=2022-08-08|titlu=Ukraine, Russia trade blame for nuclear plant shelling amid global alarm|url=https://www.reuters.com/world/europe/un-chief-demands-international-access-ukraine-nuclear-plant-after-new-attack-2022-08-08/|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fid-9 ta' Awwissu 2022, il-kap ta' Energoatom qal li r-Russja qed tippjana li tneħħi l-kollegament tal-impjant minn mal-grilja Ukrena u minflok tikkollegah mal-grilja Russa.<ref>{{Ċita web|url=https://www.pravda.com.ua/eng/news/2022/08/9/7362536/|titlu=Russia to connect Zaporizhzhia NPP to Russian-controlled power grid in Crimea|sit=Ukrainska Pravda|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fil-11 ta' Awwissu 2022, il-kumpless ġarrab attakki bl-isparar diversi drabi, inkluż qrib il-post fejn jinħażnu materjali radjoattivi. L-Ukrajna sostniet li r-Russja wettqet dawk l-attakki, filwaqt li uffiċjali Russi sostnew li l-Ukrajna wettqithom.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Reuters|data=2022-08-11|titlu=Ukraine, Russia blame each other for shelling of nuclear plant|url=https://www.reuters.com/world/europe/ukraine-energoatom-says-zaporizhzhia-nuclear-power-plant-shelled-again-2022-08-11/|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.pravda.com.ua/news/2022/08/11/7362846/index.amp|titlu=Росіяни 4 рази за день обстріляли ЗАЕС і околиці – Енергоатом|sit=www.pravda.com.ua|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Fl-14 ta' Awwissu 2022, Zelenskyy akkuża lir-Russja li stazzjonat truppi fl-impjant biex jattakkaw il-bliet ta' [[Nikopol]] u ta' [[Marhanets]] fuq in-naħa l-oħra tal-Ġibjun ta' Kakhovka.<ref>{{Ċita web|url=https://www.france24.com/en/europe/20220814-live-ukraine-russia-accuse-each-other-of-nuclear-plant-strikes|titlu=Zelensky accuses Russian soldiers of staging attacks from Zaporizhzhia nuclear plant|data=2022-08-14|sit=France 24|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Industrija]] [[Kategorija:Ukrajna]] 3yvohz040cksakrm5xelashy5u58zu9 0 28834 279243 2022-08-17T10:33:51Z Trigcly 17859 Kontenut, stampi, kwotazzjonijiet u ħoloq wikitext text/x-wiki [[Stampa:Venera-7 spuskaemiy apparat.jpg|daqsminuri|Replika tal-Venera 7 fil-Mużew tal-Kożmonawtika ta' Sergei Pavlovich Korolyov]] '''Venera 7''' (bir-[[Lingwa Russa|Russu]]: Венера-7, litteralment<small> </small>"[[Venere (pjaneta)|Venere]] 7") kien inġenju spazjali [[Unjoni Sovjetika|Sovjetiku]], li kien parti mill-programm Venera ta' sondi lejn Venere. Meta l-inġenju niżel fuq wiċċ il-[[pjaneta]] Venere fil-15 ta' Diċembru 1970, sar l-ewwel inġenju spazjali li niżel bil-galbu fuq pjaneta oħra u l-ewwel wieħed li ttrażmetta ''data'' minn hemmhekk għad-[[Id-Dinja|Dinja]].<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20081221214000/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,909834,00.html|titlu=Onward from Venus - TIME|data=2008-12-21|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>Siddiqi 2018, pp. 1, 3.</ref> == Disinn == L-inġenju spazjali ġie ddisinjat biex ikun jiflaħ għal pressjoni sa' 180 bar (18,000 kPa; 2,610 psi) u għal temperaturi sa 580 °C (1,076 °F).<ref>Huntress Jr & Marov 2011, p. 235.</ref> Dan kien ferm iktar minn dak li kien mistenni jopera fih iżda minħabba inċertezzi sinifikanti dwar it-temperaturi fil-wiċċ u l-pressjoni ta' Venere d-disinjaturi allokaw għal marġni kbir ta' żball. Il-livell ta' ebusija żied il-massa mas-sonda li llimitat l-ammont ta' massa disponibbli għal strumenti [[Xjenza|xjentifiċi]] kemm fuq is-sonda stess kif ukoll fuq il-bus interplanetarja.<ref>{{Ċita web|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/nmc/spacecraft/display.action?id=1970-060A|titlu=NASA - NSSDCA - Spacecraft - Details|sit=nssdc.gsfc.nasa.gov|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Il-bus interplanetarja kellha individwatur tal-partiċelli ċċarġjat bir-riħ tax-[[xemx]] kif ukoll individwatur tar-raġġi kożmiċi. Fuq il-Venera 7 kien hemm sensuri tat-temperatura u tal-pressjoni, kif ukoll aċċellerometru biex ikejjel id-densità atmosferika. Is-sonda kellha wkoll altimetru bir-radar.<ref>Huntress Jr & Marov 2011, pp. 236–240.</ref> == Varar == Is-sonda ġiet varata mid-Dinja fis-17 ta' Awwissu 1970, fil-5:38 ta' filgħodu UTC. Kienet tikkonsisti minn bus interplanetarja, ibbażata fuq sistema 3MV, u inġenju tal-inżul. Matul it-titjira lejn Venere, saru żewġ korrezzjonijiet fit-traġitt permezz tal-magna KDU-414 abbord il-bus.<ref>Reeves 1994, pp. 211–215.</ref> == Inżul == Is-sonda Venera 7 daħlet fl-atmosfera ta' Venere fil-15 ta' Diċembru 1970. L-inġenju tal-inżul baqa' mqabbad mal-bus interplanetarja matul l-istadji inizjali tad-dħul atmosferiku, sabiex il-bus tkun tista' tberred l-inġenju tal-inżul għal temperatura ta' −8 °C (17 °F) għal żmien twil kemm jista' jkun. L-inġenju tal-inżul ġie żganċat ladarba l-impatt atmosferiku kisser il-makkinarju tal-igganċjar mad-Dinja. Il-paraxutt infetaħ f'għoli ta' 60 km, u minnufih beda l-ittestjar atmosferiku b'riżultati li wrew li l-atmosfera ta' Venere kienet 97 % diossidu tal-karbonju. Inizjalment il-paraxutt iċċekken għal 1.8 metru kwadru, u iktar 'il quddiem infetaħ iktar sa 2.5 metri kwadri, eżattament 13-il minuta wara, skont kif ippjanat. Sitt minuti wara dan, il-paraxutt beda jfalli, u b'hekk l-inżul kien iktar rapidu milli kien ippjanat. Eventwalment il-paraxutt falla għalkollox, u s-sonda għal perjodu kienet nieżla waħedha. B'riżultat ta' dan, l-inġenju tal-inżul mess mal-wiċċ ta' Venere b'veloċità ta' madwar 16.5 m/s (59 km/h; 37 mph) fil-5:37:10 ta' filgħodu UTC. Il-koordinati tal-inżul kienu 5°S 351°E.<ref>Patrick Moore, ''The data book of astronomy''. CRC Press, 2000, p. 92.</ref> [[Stampa:VenusLanderTopo.jpg|xellug|daqsminuri|Il-pożizzjoni tas-siti tal-inżul ta' Venera. Il-punti bl-aħmar huma siti fejn intbagħtu immaġnijiet mill-wiċċ, it-tikek ċentrali suwed huma siti minn fejn saret analiżi ta' kampjun mill-wiċċ. Il-mappa hija bbażata fuq immappjar minn Pioneer Venus Orbiter u Magellan.]] Mal-impatt is-sonda qisha kienet se tintefa, iżda baqgħet tirreġistra kollox normali. Ftit ġimgħat wara, wara li sar rieżami tar-reġistrazzjonijiet mill-astronomu tar-radju [[Oleg Rzhiga]], instabu wkoll 23 minuta ta' sinjali batuti ħafna.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20150929111636/http://files.seds.org/pub/info/newsletters/ejasa/1993/jasa9302.txt|titlu=Larry Klaes, The Soviets and Venus, Part 1, 1993|data=2015-09-29|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>Harvey 2007, p. 114.</ref> L-inġenju spazjali kien niżel fuq Venere, u x'aktarx li tmejjel fuq ġenbu, għalhekk l-antenna tat-trażmissjoni medja ma kinitx immirata kif suppost għat-trażmissjoni tas-sinjal lejn id-Dinja. Is-sonda ttrażmettiet l-informazzjoni lejn id-Dinja għal 53 minuta, li kienet tinkludi madwar 20 minuta mill-wiċċ.<ref>{{Ċita web|url=http://galspace.spb.ru/index89-2.html|titlu=Межпланетные стации "Венера-7" и "Венера-8" - СССР|sit=galspace.spb.ru|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Instab li t-temperatura fil-wiċċ ta' Venere kienet 475 °C (887 °F) ± 20 °C. Permezz tat-temperatura, u mudelli tal-atmosfera, ġiet ikkalkulata pressjoni ta' 9.0 MPa (1,300 psi) ± 1.5 MPa. Mill-waqfien rapidu tal-inġenju spazjali (mill-inżul għall-waqfien f'0.2 sekondi), wieħed seta' jikkonkludi li l-inġenju kien niżel fuq wiċċ b'livell baxx ta' trab.<ref>Ulivi & Harland 2007, pp. 97–99.</ref> Is-sonda pprovdiet informazzjoni dwar wiċċ Venere, li ma kienx viżibbli minħabba saff oħxon tal-atmosfera. L-inġenju spazjali kkonferma b'mod definittiv li l-[[bniedem]] ma jistax jgħix fuq wiċċ Venere, u eskluda l-possibbiltà li hemm xi ilma likwidu fuq il-pjaneta. == Biblijografija == * Harvey, Brian (2007). Russian Planetary Exploration History, Development, Legacy and Prospects. Springer-Praxis. <nowiki>ISBN 9780387463438</nowiki>. * Huntress Jr, Wesley T.; Marov, Mikhail Ya (2011). Soviet Robots in the Solar System Mission Technologies and Discoveries. Springer-Praxis. <nowiki>ISBN 9781441978974</nowiki>. * Ulivi, Paolo; Harland, David M (2007). Robotic Exploration of the Solar System Part I: The Golden Age 1957–1982. Springer. <nowiki>ISBN 9780387493268</nowiki>. * Reeves, Robert (1994). The Superpower Space Race: An Explosive Rivalry through the Solar System. Plenum Press. <nowiki>ISBN 0-306-44768-1</nowiki>. * Siddiqi, Asif A. (2018). Beyond Earth: A Chronicle of Deep Space Exploration, 1958–2016. The NASA history series (second ed.). Washington, DC: NASA History Program Office. <nowiki>ISBN 9781626830424</nowiki>. LCCN 2017059404. SP2018-4041. == Referenzi == r1u946i2trak7xuxpx4zhqurmhc4ucm 279244 279243 2022-08-17T10:34:16Z Trigcly 17859 added [[Category:Astronomija]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Venera-7 spuskaemiy apparat.jpg|daqsminuri|Replika tal-Venera 7 fil-Mużew tal-Kożmonawtika ta' Sergei Pavlovich Korolyov]] '''Venera 7''' (bir-[[Lingwa Russa|Russu]]: Венера-7, litteralment<small> </small>"[[Venere (pjaneta)|Venere]] 7") kien inġenju spazjali [[Unjoni Sovjetika|Sovjetiku]], li kien parti mill-programm Venera ta' sondi lejn Venere. Meta l-inġenju niżel fuq wiċċ il-[[pjaneta]] Venere fil-15 ta' Diċembru 1970, sar l-ewwel inġenju spazjali li niżel bil-galbu fuq pjaneta oħra u l-ewwel wieħed li ttrażmetta ''data'' minn hemmhekk għad-[[Id-Dinja|Dinja]].<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20081221214000/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,909834,00.html|titlu=Onward from Venus - TIME|data=2008-12-21|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>Siddiqi 2018, pp. 1, 3.</ref> == Disinn == L-inġenju spazjali ġie ddisinjat biex ikun jiflaħ għal pressjoni sa' 180 bar (18,000 kPa; 2,610 psi) u għal temperaturi sa 580 °C (1,076 °F).<ref>Huntress Jr & Marov 2011, p. 235.</ref> Dan kien ferm iktar minn dak li kien mistenni jopera fih iżda minħabba inċertezzi sinifikanti dwar it-temperaturi fil-wiċċ u l-pressjoni ta' Venere d-disinjaturi allokaw għal marġni kbir ta' żball. Il-livell ta' ebusija żied il-massa mas-sonda li llimitat l-ammont ta' massa disponibbli għal strumenti [[Xjenza|xjentifiċi]] kemm fuq is-sonda stess kif ukoll fuq il-bus interplanetarja.<ref>{{Ċita web|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/nmc/spacecraft/display.action?id=1970-060A|titlu=NASA - NSSDCA - Spacecraft - Details|sit=nssdc.gsfc.nasa.gov|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Il-bus interplanetarja kellha individwatur tal-partiċelli ċċarġjat bir-riħ tax-[[xemx]] kif ukoll individwatur tar-raġġi kożmiċi. Fuq il-Venera 7 kien hemm sensuri tat-temperatura u tal-pressjoni, kif ukoll aċċellerometru biex ikejjel id-densità atmosferika. Is-sonda kellha wkoll altimetru bir-radar.<ref>Huntress Jr & Marov 2011, pp. 236–240.</ref> == Varar == Is-sonda ġiet varata mid-Dinja fis-17 ta' Awwissu 1970, fil-5:38 ta' filgħodu UTC. Kienet tikkonsisti minn bus interplanetarja, ibbażata fuq sistema 3MV, u inġenju tal-inżul. Matul it-titjira lejn Venere, saru żewġ korrezzjonijiet fit-traġitt permezz tal-magna KDU-414 abbord il-bus.<ref>Reeves 1994, pp. 211–215.</ref> == Inżul == Is-sonda Venera 7 daħlet fl-atmosfera ta' Venere fil-15 ta' Diċembru 1970. L-inġenju tal-inżul baqa' mqabbad mal-bus interplanetarja matul l-istadji inizjali tad-dħul atmosferiku, sabiex il-bus tkun tista' tberred l-inġenju tal-inżul għal temperatura ta' −8 °C (17 °F) għal żmien twil kemm jista' jkun. L-inġenju tal-inżul ġie żganċat ladarba l-impatt atmosferiku kisser il-makkinarju tal-igganċjar mad-Dinja. Il-paraxutt infetaħ f'għoli ta' 60 km, u minnufih beda l-ittestjar atmosferiku b'riżultati li wrew li l-atmosfera ta' Venere kienet 97 % diossidu tal-karbonju. Inizjalment il-paraxutt iċċekken għal 1.8 metru kwadru, u iktar 'il quddiem infetaħ iktar sa 2.5 metri kwadri, eżattament 13-il minuta wara, skont kif ippjanat. Sitt minuti wara dan, il-paraxutt beda jfalli, u b'hekk l-inżul kien iktar rapidu milli kien ippjanat. Eventwalment il-paraxutt falla għalkollox, u s-sonda għal perjodu kienet nieżla waħedha. B'riżultat ta' dan, l-inġenju tal-inżul mess mal-wiċċ ta' Venere b'veloċità ta' madwar 16.5 m/s (59 km/h; 37 mph) fil-5:37:10 ta' filgħodu UTC. Il-koordinati tal-inżul kienu 5°S 351°E.<ref>Patrick Moore, ''The data book of astronomy''. CRC Press, 2000, p. 92.</ref> [[Stampa:VenusLanderTopo.jpg|xellug|daqsminuri|Il-pożizzjoni tas-siti tal-inżul ta' Venera. Il-punti bl-aħmar huma siti fejn intbagħtu immaġnijiet mill-wiċċ, it-tikek ċentrali suwed huma siti minn fejn saret analiżi ta' kampjun mill-wiċċ. Il-mappa hija bbażata fuq immappjar minn Pioneer Venus Orbiter u Magellan.]] Mal-impatt is-sonda qisha kienet se tintefa, iżda baqgħet tirreġistra kollox normali. Ftit ġimgħat wara, wara li sar rieżami tar-reġistrazzjonijiet mill-astronomu tar-radju [[Oleg Rzhiga]], instabu wkoll 23 minuta ta' sinjali batuti ħafna.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20150929111636/http://files.seds.org/pub/info/newsletters/ejasa/1993/jasa9302.txt|titlu=Larry Klaes, The Soviets and Venus, Part 1, 1993|data=2015-09-29|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-17}}</ref><ref>Harvey 2007, p. 114.</ref> L-inġenju spazjali kien niżel fuq Venere, u x'aktarx li tmejjel fuq ġenbu, għalhekk l-antenna tat-trażmissjoni medja ma kinitx immirata kif suppost għat-trażmissjoni tas-sinjal lejn id-Dinja. Is-sonda ttrażmettiet l-informazzjoni lejn id-Dinja għal 53 minuta, li kienet tinkludi madwar 20 minuta mill-wiċċ.<ref>{{Ċita web|url=http://galspace.spb.ru/index89-2.html|titlu=Межпланетные стации "Венера-7" и "Венера-8" - СССР|sit=galspace.spb.ru|data-aċċess=2022-08-17}}</ref> Instab li t-temperatura fil-wiċċ ta' Venere kienet 475 °C (887 °F) ± 20 °C. Permezz tat-temperatura, u mudelli tal-atmosfera, ġiet ikkalkulata pressjoni ta' 9.0 MPa (1,300 psi) ± 1.5 MPa. Mill-waqfien rapidu tal-inġenju spazjali (mill-inżul għall-waqfien f'0.2 sekondi), wieħed seta' jikkonkludi li l-inġenju kien niżel fuq wiċċ b'livell baxx ta' trab.<ref>Ulivi & Harland 2007, pp. 97–99.</ref> Is-sonda pprovdiet informazzjoni dwar wiċċ Venere, li ma kienx viżibbli minħabba saff oħxon tal-atmosfera. L-inġenju spazjali kkonferma b'mod definittiv li l-[[bniedem]] ma jistax jgħix fuq wiċċ Venere, u eskluda l-possibbiltà li hemm xi ilma likwidu fuq il-pjaneta. == Biblijografija == * Harvey, Brian (2007). Russian Planetary Exploration History, Development, Legacy and Prospects. Springer-Praxis. <nowiki>ISBN 9780387463438</nowiki>. * Huntress Jr, Wesley T.; Marov, Mikhail Ya (2011). Soviet Robots in the Solar System Mission Technologies and Discoveries. Springer-Praxis. <nowiki>ISBN 9781441978974</nowiki>. * Ulivi, Paolo; Harland, David M (2007). Robotic Exploration of the Solar System Part I: The Golden Age 1957–1982. Springer. <nowiki>ISBN 9780387493268</nowiki>. * Reeves, Robert (1994). The Superpower Space Race: An Explosive Rivalry through the Solar System. Plenum Press. <nowiki>ISBN 0-306-44768-1</nowiki>. * Siddiqi, Asif A. (2018). Beyond Earth: A Chronicle of Deep Space Exploration, 1958–2016. The NASA history series (second ed.). Washington, DC: NASA History Program Office. <nowiki>ISBN 9781626830424</nowiki>. LCCN 2017059404. SP2018-4041. == Referenzi == [[Kategorija:Astronomija]] naq3mfmhafjw7bsyc4xj9bw5zk2tnbl