Wikipedija mtwiki https://mt.wikipedia.org/wiki/Il-Pa%C4%A1na_prin%C4%8Bipali MediaWiki 1.39.0-wmf.26 first-letter Medja Speċjali Diskussjoni Utent Diskussjoni utent Wikipedija Diskussjoni Wikipedija Stampa Diskussjoni stampa MediaWiki Diskussjoni MediaWiki Mudell Diskussjoni mudell Għajnuna Diskussjoni għajnuna Kategorija Diskussjoni kategorija Portal Diskussjoni portal TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 1579 279844 278185 2022-08-27T17:51:35Z Trigcly 17859 /* Lista ta' Prim Ministri */ żieda stampi wikitext text/x-wiki Il-'''Prim Ministru ta' Malta''' imexxi l-[[Gvern]] ta' [[Malta]], u fil-protokoll jiġi eżatt wara l-[[President ta' Malta]] li għandu l-ogħla kariga statali minkejja li dan tal-aħħar għandu rwol kważi ċerimonjali. Il-Prim Ministru jiġi nominat mill-President, bid-deċiżjoni tiegħu jew tagħha tkun ibbażata skont is-sitwazzjoni fil-[[Parlament Malti]]. Il-Prim Ministru jrid ikollu maġġoranza ta' voti fil-Parlament biex jaqdi l-mandat. Ħafna drabi l-Prim Ministru jkun il-mexxej tal-iktar partit li jkun ġab voti f'elezzjoni ġenerali. Sa mill-1921, Malta kellha b'kollox 14-il Prim Ministru. Il-kariga ta' Prim Ministru Malti ma kinitx teżisti bejn l-1933 u l-1947, kif ukoll bejn l-1958 u l-1962. == Lista ta' Prim Ministri == ''Partiti politiċi'' {{leġġenda|#00AD06|[[Unione Politica Maltese]]|border=1px solid #AAAAAA}} {{leġġenda|#5087B2|[[Partit Nazzjonalista (Malta)|Partit Nazzjonalista]]|border=1px solid #AAAAAA}} {{leġġenda|#C71585|[[Partit Kostituzzjonali (Malta)|Partit Kostituzzjonali]]|border=1px solid #AAAAAA}} {{leġġenda|#EE3224|[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]]|border=1px solid #AAAAAA}} {{leġġenda|#B87333|[[Partit tal-Ħaddiema (Malta)|Partit tal-Ħaddiema]]|border=1px solid #AAAAAA}} {| class="wikitable" style="text-align:center" ! rowspan="2"|Numru ! rowspan="2"|Ritratt ! rowspan="2"|Isem<br />{{small|(Twelid–Mewt)}} ! rowspan="2"|Elett ! colspan="2"|Terminu ! rowspan="2"|Partit politiku |- ! Bidu tal-kariga ! Tmiem tal-kariga |- ! style="background:#00AD06; color:white;"| 1 |[[Stampa:Joseph Howard (Prime Minister of Malta).jpg|60px]] |[[Joseph Howard]]<br />{{small|(1862–1925)}} |1921 |26 ta' Ottubru 1921 |13 ta' Ottubru 1923 |Unione Politica Maltese |- ! style="background:#00AD06; color:white;"| 2 |[[Stampa:Francescobuhagiar.jpg|87x87px]] |[[Francesco Buhagiar]]<br />{{small|(1876–1934)}} | — |13 ta' Ottubru 1923 |22 ta' Settembru 1924 |Unione Politica Maltese |- ! style="background:#5087B2; color:white;"| 3 |[[Stampa:Malta - Floriana - Triq Sarria - The Mall 31 ies.jpg|60px]] |[[Ugo Pasquale Mifsud]]<br />{{small|(1889–1942)}} |1924 |22 ta' Settembru 1924 |1 ta' Awwissu 1927 |Partit Nazzjonalista |- ! style="background:#C71585; color:white;"| 4 |[[Stampa:Gerald Strickland 1930s.jpg|60px]] |[[Gerald Strickland]]<br />{{small|(1861–1940)}} |1927 |9 ta' Awwissu 1927 |21 ta' Ġunju 1932 |Partit Kostituzzjonali |- ! style="background:#5087B2; color:white;"| {{small|(3)}} |[[Stampa:Malta - Floriana - Triq Sarria - The Mall 31 ies.jpg|60px]] |[[Ugo Pasquale Mifsud]]<br />{{small|(1889–1942)}} |1932 |21 ta' Ġunju 1932 |2 ta' Novembru 1933 |Partit Nazzjonalista |- |colspan="7" align="center"|''Kariga abolita bejn it-2 ta' Novembru 1933 u l-4 ta' Novembru 1947'' |- ! style="background:#EE3224; color:white;"| 5 |rowspan="2"|[[Stampa:Malta - Valletta - Triq Nofs-in-Nhar-Misrah Kastilja - Paul Boffa 03 ies.jpg|60px]] |rowspan="2"|[[Paul Boffa]]<br />{{small|(1890–1962)}} |1947 |4 ta' Novembru 1947 |15 ta' Ottubru 1949 |Partit Laburista |- ! style="background:#B87333; color:white;"| {{small|(5)}} | — |15 October 1949 |26 September 1950 |Partit tal-Ħaddiema |- ! style="background:#5087B2; color:white;"| 6 |[[Stampa:Dr Enrico Mizzi.jpg|60px]] |[[Enrico Mizzi]]<br />{{small|(1885–1950)}} |1950 |26 ta' Settembru 1950 |20 ta' Diċembru 1950 |Partit Nazzjonalista |- ! style="background:#5087B2; color:white;" rowspan="3"| 7 |rowspan="3"|[[Stampa:GBO (cropped).jpg|60px]] |rowspan="3"|[[Ġorġ Borg Olivier]]<br />{{small|(1911–1980)}} | — |20 ta' Diċembru 1950 |Mejju 1951 |rowspan="3"|Partit Nazzjonalista |- |1951 |Mejju 1951 |Diċembru 1953 |- |1953 |Diċembru 1953 |11 ta' Marzu 1955 |- ! style="background:#EE3224; color:white;"| 8 |[[Stampa:Dom Mintoff (1974).jpg|60px]] |[[Dom Mintoff]]<br />{{small|(1916–2012)}} |1955 |11 ta' Marzu 1955 |26 ta' April 1958 |Partit Laburista |- |colspan="8" align="center"|''Kariga abolita bejn is-26 ta' April 1958 u l-5 ta' Marzu 1962'' |- ! style="background:#5087B2; color:white;" rowspan="2"| {{small|(7)}} |rowspan="2"|[[Stampa:GBO (cropped).jpg|60px]] |rowspan="2"|[[Ġorġ Borg Olivier]]<br />{{small|(1911–1980)}} |1962 |5 ta' Marzu 1962 |Marzu 1966 |rowspan="2"|Partit Laburista |- |1966 |Marzu 1966 |21 ta' Ġunju 1971 |- ! style="background:#EE3224; color:white;" rowspan="3"| {{small|(8)}} |rowspan="3"|[[Stampa:Dom Mintoff (1974).jpg|60px]] |rowspan="3"|[[Dom Mintoff]]<br />{{small|(1916–2012)}} |1971 |21 ta' Ġunju 1971 |18 ta' Settembru 1976 |rowspan="3"|Partit Laburista |- |1976 |18 ta' Settembru 1976 |12 ta' Diċembru 1981 |- |1981 |12 ta' Diċembru 1981 |22 ta' Diċembru 1984 |- ! style="background:#EE3224; color:white;"| 9 |[[Stampa:Kmb.jpg|nofs|daqsminuri|92x92px]][[Stampa:No image.svg|60px]] |[[Karmenu Mifsud Bonnici]]<br />{{small|(twieled fl-1933)}} | — |22 ta' Diċembru 1984 |12 ta' Mejju 1987 |Partit Laburista |- ! style="background:#5087B2; color:white;" rowspan="2"| 10 |rowspan="2"|[[Stampa:Edward Fenech Adami.jpg|60px]] |rowspan="2"|[[Eddie Fenech Adami]]<br />{{small|(twieled fl-1934)}} |1987 |12ta' Mejju 1987 |22 ta' Frar 1992 |rowspan="2"|Partit Nazzjonalista |- |1992 |22 ta' Frar 1992 |28 ta' Ottubru 1996 |- ! style="background:#EE3224; color:white;"| 11 |[[Stampa:Alfred Sant.jpg|60px]] |[[Alfred Sant]]<br />{{small|(twieled fl-1948)}} |1996 |28 ta' Ottubru 1996 |6 ta' Settembru 1998 |Partit Laburista |- ! style="background:#5087B2; color:white;" rowspan="2"| {{small|(10)}} |rowspan="2"|[[Stampa:Edward Fenech Adami.jpg|60px]] |rowspan="2"|[[Eddie Fenech Adami]]<br />{{small|(twieled fl-1934)}} |1998 |6 ta' Settembru 1998 |12 ta' April 2003 |rowspan="2"|Partit Nazzjonalista |- |2003 |12 ta' April 2003 |23 ta' Marzu 2004 |- ! style="background:#5087B2; color:white;" rowspan="2"| 12 |rowspan="2"|[[Stampa:Lawrence Gonzi 2009.jpg|60px]] |rowspan="2"|[[Lawrence Gonzi]]<br />{{small|(twieled fl-1953)}} | — |23 ta' Marzu 2004 |10 ta' Marzu 2008 |rowspan="2"|Partit Nazzjonalista |- |2008 |10 ta' Marzu 2008 |11 ta' Marzu 2013 |- ! style="background:#EE3224; color:white;" rowspan="2"| 13 |rowspan="2"|[[Stampa:Joseph muscat 2018 cropped.jpg|60px]] |rowspan="2"|[[Joseph Muscat]]<br />{{small|(twieled fl-1974)}} |2013 |11 ta' Marzu 2013 |3 ta' Ġunju 2017 |rowspan="2"|Partit Laburista |- |2017 |3 ta' Ġunju 2017 |12 ta' Jannar 2020 |- ! style="background:#EE3224; color:white;"| 14 | [[Stampa:Robert Abela in 2021.jpg|nofs|daqsminuri|84x84px]] |[[Robert Abela]]<br />{{small|(twieled fl-1977)}} | — |12 ta' Jannar 2020 |''attwali'' |Partit Laburista |} == Ħoloq esterni == * [https://opm.gov.mt/ Sit uffiċjali tal-Uffiċċju tal-Prim Ministru ta' Malta] [[Kategorija:Prim Ministri ta' Malta| ]] [[Kategorija:Gvern ta' Malta]] j5oj7o9k44guvqdq8ps2d3oif3yyyli 279845 279844 2022-08-27T18:31:31Z Trigcly 17859 wikitext text/x-wiki Il-'''Prim Ministru ta' Malta''' jmexxi l-[[Gvern ta' Malta]], u fil-protokoll jiġi eżatt wara l-[[President ta' Malta]] li għandu l-ogħla kariga statali minkejja li dan tal-aħħar għandu rwol kważi ċerimonjali. Il-Prim Ministru jiġi nominat mill-President, u d-deċiżjoni tiegħu jew tagħha tkun ibbażata skont is-sitwazzjoni fil-[[Parlament Malti]]. Il-Prim Ministru jrid ikollu maġġoranza ta' voti fil-Parlament biex jaqdi l-mandat. Ħafna drabi l-Prim Ministru jkun il-mexxej tal-iktar partit li jkun ġab voti f'elezzjoni ġenerali. Sa mill-1921, Malta kellha b'kollox 14-il Prim Ministru. Il-kariga ta' Prim Ministru Malti ma kinitx teżisti bejn l-1933 u l-1947, kif ukoll bejn l-1958 u l-1962. == Lista ta' Prim Ministri == ''Partiti politiċi'' {{leġġenda|#00AD06|[[Unione Politica Maltese]]|border=1px solid #AAAAAA}} {{leġġenda|#5087B2|[[Partit Nazzjonalista (Malta)|Partit Nazzjonalista]]|border=1px solid #AAAAAA}} {{leġġenda|#C71585|[[Partit Kostituzzjonali (Malta)|Partit Kostituzzjonali]]|border=1px solid #AAAAAA}} {{leġġenda|#EE3224|[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]]|border=1px solid #AAAAAA}} {{leġġenda|#B87333|[[Partit tal-Ħaddiema (Malta)|Partit tal-Ħaddiema]]|border=1px solid #AAAAAA}} {| class="wikitable" style="text-align:center" ! rowspan="2"|Numru ! rowspan="2"|Ritratt ! rowspan="2"|Isem<br />{{small|(Twelid–Mewt)}} ! rowspan="2"|Elett ! colspan="2"|Mandat ! rowspan="2"|Partit politiku |- ! Bidu tal-kariga ! Tmiem tal-kariga |- ! style="background:#00AD06; color:white;"| 1 |[[Stampa:Joseph Howard (Prime Minister of Malta).jpg|60px]] |[[Joseph Howard]]<br />{{small|(1862–1925)}} |1921 |26 ta' Ottubru 1921 |13 ta' Ottubru 1923 |Unione Politica Maltese |- ! style="background:#00AD06; color:white;"| 2 |[[Stampa:Francescobuhagiar.jpg|87x87px]] |[[Francesco Buhagiar]]<br />{{small|(1876–1934)}} | — |13 ta' Ottubru 1923 |22 ta' Settembru 1924 |Unione Politica Maltese |- ! style="background:#5087B2; color:white;"| 3 |[[Stampa:Malta - Floriana - Triq Sarria - The Mall 31 ies.jpg|60px]] |[[Ugo Pasquale Mifsud]]<br />{{small|(1889–1942)}} |1924 |22 ta' Settembru 1924 |1 ta' Awwissu 1927 |[[Partit Nazzjonalista (Malta)|Partit Nazzjonalista]] |- ! style="background:#C71585; color:white;"| 4 |[[Stampa:Gerald Strickland 1930s.jpg|60px]] |[[Gerald Strickland]]<br />{{small|(1861–1940)}} |1927 |9 ta' Awwissu 1927 |21 ta' Ġunju 1932 |Partit Kostituzzjonali |- ! style="background:#5087B2; color:white;"| {{small|(3)}} |[[Stampa:Malta - Floriana - Triq Sarria - The Mall 31 ies.jpg|60px]] |[[Ugo Pasquale Mifsud]]<br />{{small|(1889–1942)}} |1932 |21 ta' Ġunju 1932 |2 ta' Novembru 1933 |Partit Nazzjonalista |- |colspan="7" align="center"|''Kariga abolita bejn it-2 ta' Novembru 1933 u l-4 ta' Novembru 1947'' |- ! style="background:#EE3224; color:white;"| 5 |rowspan="2"|[[Stampa:Malta - Valletta - Triq Nofs-in-Nhar-Misrah Kastilja - Paul Boffa 03 ies.jpg|60px]] |rowspan="2"|[[Paul Boffa]]<br />{{small|(1890–1962)}} |1947 |4 ta' Novembru 1947 |15 ta' Ottubru 1949 |[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]] |- ! style="background:#B87333; color:white;"| {{small|(5)}} | — |15 October 1949 |26 September 1950 |Partit tal-Ħaddiema |- ! style="background:#5087B2; color:white;"| 6 |[[Stampa:Dr Enrico Mizzi.jpg|60px]] |[[Enrico Mizzi]]<br />{{small|(1885–1950)}} |1950 |26 ta' Settembru 1950 |20 ta' Diċembru 1950 |Partit Nazzjonalista |- ! style="background:#5087B2; color:white;" rowspan="3"| 7 |rowspan="3"|[[Stampa:GBO (cropped).jpg|60px]] |rowspan="3"|[[Ġorġ Borg Olivier]]<br />{{small|(1911–1980)}} | — |20 ta' Diċembru 1950 |Mejju 1951 |rowspan="3"|Partit Nazzjonalista |- |1951 |Mejju 1951 |Diċembru 1953 |- |1953 |Diċembru 1953 |11 ta' Marzu 1955 |- ! style="background:#EE3224; color:white;"| 8 |[[Stampa:Dom Mintoff (1974).jpg|60px]] |[[Dom Mintoff]]<br />{{small|(1916–2012)}} |1955 |11 ta' Marzu 1955 |26 ta' April 1958 |Partit Laburista |- |colspan="8" align="center"|''Kariga abolita bejn is-26 ta' April 1958 u l-5 ta' Marzu 1962'' |- ! style="background:#5087B2; color:white;" rowspan="2"| {{small|(7)}} |rowspan="2"|[[Stampa:GBO (cropped).jpg|60px]] |rowspan="2"|[[Ġorġ Borg Olivier]]<br />{{small|(1911–1980)}} |1962 |5 ta' Marzu 1962 |Marzu 1966 |rowspan="2"|Partit Laburista |- |1966 |Marzu 1966 |21 ta' Ġunju 1971 |- ! style="background:#EE3224; color:white;" rowspan="3"| {{small|(8)}} |rowspan="3"|[[Stampa:Dom Mintoff (1974).jpg|60px]] |rowspan="3"|[[Dom Mintoff]]<br />{{small|(1916–2012)}} |1971 |21 ta' Ġunju 1971 |18 ta' Settembru 1976 |rowspan="3"|Partit Laburista |- |1976 |18 ta' Settembru 1976 |12 ta' Diċembru 1981 |- |1981 |12 ta' Diċembru 1981 |22 ta' Diċembru 1984 |- ! style="background:#EE3224; color:white;"| 9 |[[Stampa:Kmb.jpg|nofs|92x92px|bla_tilar]][[Stampa:No image.svg|60px]] |[[Karmenu Mifsud Bonnici]]<br />{{small|(twieled fl-1933)}} | — |22 ta' Diċembru 1984 |12 ta' Mejju 1987 |Partit Laburista |- ! style="background:#5087B2; color:white;" rowspan="2"| 10 |rowspan="2"|[[Stampa:Edward Fenech Adami.jpg|60px]] |rowspan="2"|[[Eddie Fenech Adami]]<br />{{small|(twieled fl-1934)}} |1987 |12ta' Mejju 1987 |22 ta' Frar 1992 |rowspan="2"|Partit Nazzjonalista |- |1992 |22 ta' Frar 1992 |28 ta' Ottubru 1996 |- ! style="background:#EE3224; color:white;"| 11 |[[Stampa:Alfred Sant.jpg|60px]] |[[Alfred Sant]]<br />{{small|(twieled fl-1948)}} |1996 |28 ta' Ottubru 1996 |6 ta' Settembru 1998 |Partit Laburista |- ! style="background:#5087B2; color:white;" rowspan="2"| {{small|(10)}} |rowspan="2"|[[Stampa:Edward Fenech Adami.jpg|60px]] |rowspan="2"|[[Eddie Fenech Adami]]<br />{{small|(twieled fl-1934)}} |1998 |6 ta' Settembru 1998 |12 ta' April 2003 |rowspan="2"|Partit Nazzjonalista |- |2003 |12 ta' April 2003 |23 ta' Marzu 2004 |- ! style="background:#5087B2; color:white;" rowspan="2"| 12 |rowspan="2"|[[Stampa:Lawrence Gonzi 2009.jpg|60px]] |rowspan="2"|[[Lawrence Gonzi]]<br />{{small|(twieled fl-1953)}} | — |23 ta' Marzu 2004 |10 ta' Marzu 2008 |rowspan="2"|Partit Nazzjonalista |- |2008 |10 ta' Marzu 2008 |11 ta' Marzu 2013 |- ! style="background:#EE3224; color:white;" rowspan="2"| 13 |rowspan="2"|[[Stampa:Joseph muscat 2018 cropped.jpg|60px]] |rowspan="2"|[[Joseph Muscat]]<br />{{small|(twieled fl-1974)}} |2013 |11 ta' Marzu 2013 |3 ta' Ġunju 2017 |rowspan="2"|Partit Laburista |- |2017 |3 ta' Ġunju 2017 |12 ta' Jannar 2020 |- ! style="background:#EE3224; color:white;"| 14 | [[Stampa:Robert Abela in 2021.jpg|nofs|84x84px|bla_tilar]] |[[Robert Abela]]<br />{{small|(twieled fl-1977)}} | — |12 ta' Jannar 2020 |''attwali'' |Partit Laburista |} == Ħoloq esterni == * [https://opm.gov.mt/ Sit uffiċjali tal-Uffiċċju tal-Prim Ministru ta' Malta] [[Kategorija:Prim Ministri ta' Malta| ]] [[Kategorija:Gvern ta' Malta]] 874lj6eroj60sj8ah2comn2sbc9tuop 0 2081 279855 267947 2022-08-28T10:43:55Z Trigcly 17859 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}}{{Wikifikazzjoni}} '''Ġużeppi De Piro''' (2 Novemberu 1877 – 17 Settembru 1933) kien saċerdot u l-fundatur tas-[[Soċjetà Missjunarja ta' San Pawl]]. == Ħajja == Ġużeppi De Piro twieled fit-2 ta' Novembru 1877, fl-[[Imdina]]. Kien is-seba' wieħed fost disat aħwa. Jekk f'dak iż-żmien in-nobbli kienu jqisuha ħaġa dispreġjattiva li jmorru jaħdmu, għalihom jidher li kien aktarx daqshekk ieħor diżonorevoli li jibagħtu lil uliedhom f'xi skola. Għall-familja De Piro, għalkemm waħda ta' barunijiet, il-każ jidher li kien differenti. Wara li ħa l-ewwel edukazzjoni tiegħu fid-dar tal-familja, Ġużeppi għadda għal-[[Liċeo]]. [[Image:Il_familja_ta'_De_Piro.jpg|thumb|right|400px| Familja De Piro (fin-nofs inkwadrat Ġużeppi De Piro)]] Hemmhekk baqa' sakemm qagħad għall-[[Matrikola]] li permezz tagħha daħal l-[[Universita` Rjali ta' Malta]]. Wara kors ta' tliet snin fl-[[Arti]] u x-[[Xjenza]], hu beda l-istudju għal avukat. Sa minn tfulitu, De Piro kellu namra lejn l-[[Arti]]. Ġużeppi, iż-żagħżugħ pittur, kadett u student, kien qiegħed jagħmel l-ewwel sena ta' studju tal-[[Liġi]]. Iżda De Piro kien fuq kollox żagħżugħ li kellu l-għeruq tiegħu f'familja fejn kif stqarr l-Arċisqof [[Pietru Pace]], "...''ma kienx jara fiha ħlief eżempji ta' ħajja virtuża''". == Saċerdozju == De Piro kien imtella' fit-talb u fid-direzzjoni spiritwali. Huwa kien ilu lest għas-sejħa minn meta kien għadu tifel żgħir. Hu nnifsu jesprimi bil-kitba tiegħu: "''Fit-8 ta' Mejju 1898 wara novena lill-Verġni ta' [[Pompei]], li fiha jiena tlabtha biex tgħinni nagħraf verament ir-rieda t'Alla għalija, jien ħassejt il-qawwa li niddeċiedi fis-sewwa, ċioè favur is-saċerdozju''". Xejn ma waqqfu milli jsegwi din id-deċiżjoni. De Piro kellu n-nobbiltà xi jħalli. Din kienet tfisser fost l-oħrajn it-titlu nobiljari, ħafna proprjetà mobbli u mmobbli, stil ta' ħajja lussuża u komdu, popolarità fis-soċjetà, stima, awtorità, ħafna faċilitajiet,eċċ. De Piro jgħid ukoll x'għenu biex waslu biex isir saċerdot. Fost il-ħdax ir-raġuni favur is-saċerdozju, hu jippreżenta waħda li tispjega kollox; "''ix-xewqa li ningħata kollni kemm jien lil Alla wara li Hu bata tant għad-dnubiet tiegħi''". Wara li tkellem ma' ommu dwar id-deċiżjoni tiegħu u ġie mgħarraf l-Arċisqof Pace, saru l-arranġamenti meħtieġa u Ġużeppi mar Ruma biex joqgħod fil-[[Kulleġġ Capranica]] u jibda l-[[Filosofija]] fl-[[Università Gregoriana]]. Ċertament meta ċaħad għal ġid materjali, De Piro ma neħħiex minnu l-krejattività, il-kuraġġ, l-enerġija u d-dedikazzjoni li bihom hu kien diġà qed jidħol għal kull biċċa xogħol. Fil-fatt minn ittra li kiteb lil ommu fil-bidu ta' l-istudju tiegħu, jidher li hu kien ippjana li jagħmel għaxar snin [[Ruma]] : wara li jlesti l-kors istituzzjonali kellu l-ħsieb li jkompli l-ispeċjalizzazzjoni fil-[[Liġi Kanonika]]. Hawnhekk, iżda, hu importanti li wieħed jirreferi għal korrispondenza oħra li nkitbet bejn Ġużeppi u l-familjari tiegħu. Ħames xhur wara li hu kien beda l-[[Filosofija]], u allura sitt xhur wara li kien kiteb lil ommu dwar il-pjan ta' studju, oħtu Tereżina kitbitlu biex tawguralu s-suċċess fl-istudji li kien qed jagħmel. Ġużeppi kiteb lil ommu u bla tlaqliq qalilha: "''Nosserva 'l Teresina biex ma toqgħodx tagħmilli ċerti awguri b'tant serjetà. Hemm awgurju wieħed li naċċetta bil-qalb. Dan hu li jien nagħraf tajjeb ir-rieda ta' Alla, u nagħmilha b'mod perfett. Dan għalija jkun biżżejjed''". Wara li ġie ordnat saċerdot f'San Ġwann Latern, fil-[[15 ta' Marzu]] [[1902]], u ġie jagħmel l-ewwel quddiesa solenni tiegħu fil-[[Katidral tal-Imdina]], Ġużeppi De Piro mar lura [[Ruma]] biex jispiċċa t-tielet sena [[Teoloġija]]. Fi tmiem din is-sena akkademika hu ġie Malta għal żmien qasir ħafna qabel telaq lejn l-[[Isvizzera]] għall-kura. It-[[talb]], l-għajn ta' faraġ u l-aqwa akkumpanjament, kif stqarr l-istess De Piro, għenuh biex jegħleb il-mumenti iebsa fejn kien imċaħħad li jmur San Ġużepp u jwettaq il-ħidma ta' missjunarju : "''...qalb is-[[silġ]] tal-[[Alpi]], u daqshekk 'il bogħod mill-pajjiż fejn ħsibt li npoġġi l-proġetti tiegħi fil-konkret ma kien baqagħli xejn għajr it-talb - l-aqwa kumpanija għalija - u tlabt, tlabt, tlabt''." Dam hemm sena u nofs. Fit-[[2 ta' Marzu]] [[1904]] Dun Ġużepp ġie lura Malta. [[Stampa:Ittralilomm.jpg|thumb|right|150px| Waħda mill-ittri indirizzati lil ommu]] Il-[[Qaddej t'Alla]] żamm kuntatt kontinwu m'ommu permezz tal-ittri. Din tal-aħħar, għalkemm kellha wlied oħra, kellha fiduċja kbira f'binha Ġużeppi u spiss kienet tħoss in-nuqqas tiegħu meta kien barra minn xtutna, okkażjonalment f'[[Ruma]] minħabba raġunijiet akkademiċi u fl-i[[Svizzera]] għall-kura. Minħabba f'hekk, hu ħa ħsieb li jtaffilha dan id-dispjaċir tagħha b'korrispondenza regolari. Din l-affettività ma setax jgħixha bl-istess mod ma' missieru, li miet fil-bidu tal-[[1898]]. ==Fil-ministeru== ===Fil-Parroċċa tal-[[Qrendi]] (1904-1907)=== Meta De Piro ġie lura Malta mill-i[[Svizzera]], fejn kien ingħata kura, huwa kien saċerdot żagħżugħ ta' 27 sena. Kien mimli proġetti għall-futur. Fl-istess ħin xejn ma eżita li jistenna ftit aktar biex jista' jpoġġihom fil-prattika. Fil-fatt, meta wasal Malta, flok intefa' għax-xogħol hu għażel li jmur joqgħod għal xi żmien fid-dar li l-familja tiegħu kellha fil-[[Qrendi]]. Hu hemmhekk mar biex ikompli jieħu saħħtu imma fl-istess ħin ma qagħadx fil-għażż. Ir-reġistri tiegħu tal-quddies juru li kien iqaddes ta' kuljum fil-knisja parrokkjali. Iżda kien kontribut li De Piro almenu kellu l-ħsieb li jagħti hawnhekk kien marbut mal-formazzjoni kontinwata tal-kleru. Huwa kien ġa ra kif għamel biex ikkuntattja s-saċerdoti tal-parroċċi qrib il-Qrendi u ħejja għalihom programm ta' laqgħat li kellhom jitmexxew minn saċerdoti oħrajn speċjalizzati fil-materji magħżula. Kienet biss ħidma ġdida li ngħatatlu li waqqfitu milli jpoġġi dan il-proġett fil-prattika. ===Monsinjur u Djaknu tal-Kapitlu Metropolitan ta' Malta (1911-1933)=== [[Image:Monsinjurdepiro.jpg|thumb|right|200px| Monsinjur Ġużeppi De Piro]] De Piro kien ipprefera ħidma sempliċi u fqira fl-Istitut ta' San Ġużepp milli jagħmel parti mill-korp diplomatiku tal-Knisja. Biex wasal għal din l-għażla hu niżżel bil-miktub ir-raġunijiet tiegħu. Fl-istqarrijiet ta' De Piro toħroġ l-umiltà safja tiegħu: "''Fl-Akkademia donni nkun qegħedt ruħi fil-għoli biex ħaddieħor jarani ħalli lili jerfagħni għal xi pożizzjoni tajba; imma hu tagħlim ċert li Ġesù għandu preferenza għal dawk li jixtiequ jinħbew...diġa' jkun infinitament iżjed milli jistħoqqli jekk nasal biex insir saċerdot.''" Din l-istess attitudni baqgħet fih kontinwament. Fil-fatt daqs għaxar snin wara li għamel l-għażla favur San Ġużepp, De Piro kellu quddiemu sfida oħra simili. Mons. Vinċenz Vassallo, li kien id-Djaknu tal-Kapitlu Metropolitan, kien qed jikber fl-età u allura beda' jfittex koadjatur għalih innifsu. Skont ittra miktuba lil De Piro minn Dun Mikiel Anġ Pace, kappillan tal-Arċisqof Pace, kien jidher li l-Eċċellenza tiegħu kien ħaseb fih. F'risposta li kiteb lill-istess Dun Mikiel Anġ, De Piro kien ċar ħafna: "''Nitolbok twassal lill-Arċisqof ir-radd ta' ħajr tiegħi talli ħa ħsiebi u ried jgħollini fil-ġieħ. Agħmilli wkoll pjaċir li twassal lill-Arċisqof li l-ġieħ li ser jiġi offert lili ma jgħoddx għalija minħabba x-xogħol li għandi. Ngħid dan biss mingħajr ma noqgħod insemmi raġunijiet oħrajn. Għalhekk, hu impossibli li naċċetta''." Lill-Arċisqof hu kitiblu kliem simili. Imma fir-risposta li bagħatlu bil-miktub l-Arċisqof innifsu, jidher aktar u aktar x'kienet l-attitudni ta' De Piro quddiem l-unuri: "''Inti qatt ma fittixt la postijiet u lanqas dinjitajiet. Ilqa', għalhekk, minn idejn Alla din il-proposta u aċċettaha bħala att ta' ubbidjenza lejja...''" Dun Ġużeppi De Piro spiċċa biex obda u aċċetta li jkun Monsinjur u wara anki Djaknu. ===Segretarju tal-[[Arċisqof Mawru Caruana]] (1915-1918)=== Mons. De Piro kien bniedem krejattiv ħafna u enerġetiku biżżejjed biex ipoġġi fil-prattika dak li kien jaħseb fih. Dan kien ġa wrieh fl-ewwel snin tas-saċerdozju tiegħu. Proprju minħabba f'hekk, wieħed ma tantx seta' jimmaġina li meta l-[[Arċisqof Mawru Caruana]] ġie Malta, hu kien sejjer jagħżel wieħed raġel li ħadem u bata fl-istess ħin: Ġużeppi De Piro. Hu kien ħa jagħżlu bħala l-ewwel segretarju tiegħu. Il-ħafna volumi ta' korrispondenza li kien hemm tul it-tliet snin ta' segretarjat ta' De Piro ([[1915]]-[[1918]]) juru biċ-ċar li hu kien bniedem verament tad-dover. Għalkemm barra din il-ħidma hu kien qed iwettaq diversi xogħlijiet oħra, qatt ma kien iħalli bla risposta lil min jiktiblu. Ir-responsabbiltà tiegħu kienet tidher ukoll fil-fatt li regolarment hu żamm kopji ta' materjal importanti. ===Il-Formazzjoni tas-Saċerdoti żgħażagħ (1915-)=== Ftit snin wara li De Piro ppjana proġett għall-formazzjoni tas-saċerdoti tal-parroċċi fil-qrib, hu ġie magħżul biex jagħmel parti minn kummissjoni li tieħu ħsieb il-formazzjoni tas-saċerdoti żgħażagħ. Kien żmien l-[[Ewwel Gwerra Dinjija]]. L-Arċisqof kien jinnota li meta s-seminaristi kienu jiġu ordnati saċerdoti u joħorġu mis-[[seminarju]] biex jibdew il-pastorali tagħhom huma kienu qegħdin isibu ruħhom fi problemi kbar. [[Mawru Caruana]] rrealizza li dawn il-qassisin novelli kienu jeħtieġu saċerdoti aktar maturi u ta' eżempju tajjeb li waqt li jakkumpanjawhom f'dik l-esperjenza ġdida għalihom ikunu jistgħu jgħinuhom jgħaddu bil-mod il-mod mill-ħajja tas-seminarju għall-ftuħ tal-appostolat. Fid-[[19 ta' Lulju]] [[1915]], l-Arċisqof ħareġ digriet li fih wera x'kellu f'moħħu. Hu kien sejjer ikun dak prinċipalment responsabbli tal-proġett. Imma fost il-membri msemmija Mons. De Piro kien qiegħed fl-ewwel post. ===Rettur tas-Seminarju Maġġuri fl-[[Imdina]](1918-1920)=== [[Image:Seminarju Magguri Imdina.JPG|thumb|left|300px|Is-Seminarju Maġġuri ta' San Pawl]] Fit-[[30 ta' Settembru]] [[1918]] l-Arċisqof Caruana għażel u nnomina lil De Piro biex ikun Rettur tas-Seminarju Maġġuri fl-[[Imdina]]. Il-kliem tan-nomina hu ċar ħafna: "''Aħna nafu tajjeb kemm int bniedem ta' skola, ta' ħajja tajba, u ta' tant merti fid-[[Djoċesi]], speċjalment fl-uffiċju tiegħek ta' Segretarju Ġenerali tagħna : uffiċju li inti qdejtu billi għoġobt, mhux biss lilna, imma wkoll lil dawk kollha li kellhom bżonn tas-servizz tiegħek. Għalhekk lilek,...Dun Ġużepp...nagħżluk u tas-servizz tiegħek. Għalhekk lilek,...Dun Ġużepp...nagħżluk u ninnominawk Rettur tas-Seminarju Maġġuri ta' [[San Pawl]] fl-[[Imdina]]''". Wara li kien ilu sentejn Rettur tas-Seminarju, fis-[[27 ta' Awissu]] [[1920]], hu talab lill-Arċisqof biex jekk dan ma kienx jaħsibha mod ieħor, lilu jserrħu mill-uffiċċju ta' Rettur. Iżda a parti din it-talba, ir-Rettur bagħat lill-Arċisqof relazzjoni ta' ħdax-il paġna. Fiha hu jagħti rapport dwar id-diversi aspetti tal-ħajja tas-Seminarju Maġġuri. Waqt li għamel hekk, lilna kompla jtina ħliel dwar il-persuna tiegħu nnifsu. Kien żmien diffiċli u ta' ħafna taħbit, iżda De Piro wera li jrid jagħmel impenn f'ħajtu u f'xogħlu. Wara il-ħidmiet kbar ta' De Piro, huwa ġie ppreżentat fost l-oħrajn bħala membru ta' l-[[Assemblea Nazzjonali]] li fl-1919 bdiet taħdem għat-tifsil ta' [[Kostituzzjoni]] adegwata għal [[Malta]]. F'din l-istess sena, ta sehmu fil-kisba tal-paċi waqt il-kwistjoni tas-''[[Sette Giugno]]''. Għalkemm De Piro kien ikun xi drabi fiżikament assenti mis-Seminarju, hu wera li kien b'għajnejh miftuħin "''għall-ispirtu rivoluzzjonarju mifrux mad-dinja kollha u li daħal xi ftit anke fis-Seminarju''." ===Il-[[Gudja]] flok il-Kappillan (1922)=== Minħabba tilwima bejn żewġ fratellanzi dwar statwa, il-Vigarju Kurat Dun Nikol Aquilina kellu jitlaq mill-parroċċa qisu maħrub. Il-paroċċa sfat magħluqa. Kien hemm saħansitra il-kawża l-[[Qorti]]. L-Arċisqof għamel xahar sħiħ jipprova jsib min jista' jieħu r-responsabbiltà tal-parroċċa. Ċertament f'din is-sitwazzjoni ħadd ma nstab li jista' jmexxi. Proprju minħabba f'hekk, l-Arċisqof ftakar f'Mons. De Piro. Dan is-saċerdot, sentejn qabel, kien talab li jitnaqqaslu x-xogħol fid-[[Djoċesi]] speċifikament biex jista' jingħata aktar għas-Soċjetà li kien waqqaf fl-[[1910]]. Issa meta l-Arċisqof kien qed jurih xewqtu dwar il-[[Gudja]], għalkemm ir-responsabbiltajiet mhux naqsu kienu iżda żdiedu, hu mhux talli ma rrifjutax imma mar immedjatament u miegħu ħa tnejn mill-ftit membri tas-Soċjetà tiegħu. De Piro ta kull għajnuna lil Dun Nikol Abdilla, il-kappillan il-ġdid. Malli l-qagħda rranġat xi ftit, De Piro telaq mingħajr ebda pretensjoni. Ħidmietu f'dik il-parroċċa kienet lesta.{{kwota|Niġi warajk kull fejn tmur.|Monsinjur Ġużeppi De Piro}} ==Ministru tal-Kelma u tas-Sagramenti== [[Image:Predikazzjoni.jpg|thumb|right|350px| Il-predikazzjoni ta' Mons. De Piro kellha b'mod ċar il-karatteristika pastorali; bil-kelma tiegħu hu ried jgħin lis-semmiegħ jersaq dejjem iktar lejn Alla.]] B'dak li ġa ngħad u dak li għad irid jissemma, wieħed jasal jikkonkludi li Mons. De Piro altru li kien qiegħed jagħti s-sehem mistenni minnu. Fl-istess ħin, il-Qaddej ta' Alla jidher li kien iħoss li ma kienx ikun jgħin biżżejjed il-vokazzjoni saċerdotali tiegħu jekk ma jħaddimx il-ministeru tal-predikazzjoni. Għad irridu ngħidu li hu pprova jgħix b'mod sħiħ il-mandat ta' [[Ġesù Kristu]] :"''Morru fid-dinja kollha, xandru l-bxara t-tajba.''" Fiż-żmien meta kien għadu seminarista, De Piro ma tantx kien juri li kien sejjer ikun kapaċi jippriedka. Kien ibati minn infjammazzjoni fi griżmejh li barra li kienet qed tikkaġunalu l-uġigħ kienet qed toħloqlu diffikultajiet biex jitkellem. Għalkemm biż-żmien hu ħeles minn din il-marda, meta kien il-[[Qrendi]] bħala saċerdot novell hu kien għadu jbati l-konsegwenzi tat-[[Tuberkulożi|T.B]] Kien għadu jibża' jaċċetta l-offerta li kien jagħmillu Mons. Debono, id-Direttur tal-Opra tal-[[Missjoni]], biex jingħata għall-predikazzjoni fil-parroċċi ta' [[Malta]]. Madankollu meta għadda ftit żmien hu rebaħ din il-biża' u, għalkemm mhux ma' Mons. Debono, daħal b'dedikazzjoni għal dan l-appostolat. F'ħajtu De Piro għamel ħiltu biex xogħlu ikun dejjem eżatt u organizat. Fil-fatt, fl-Arkivji tas-Soċjetà għad hemm merfugħin [[prietki]] li hu kien jikteb, diversi drabi mill-bidu sal-aħħar, qabel jgħaddihom lill-udjenza. Għad hemm sal-lum it-total ta' mitejn u tnax, iżda li wħud mill-kitbiet mhumiex kompluti; juru li magħhom kien hemm aktar materjal. Oħrajn jagħmlu referenza għal xi waħda li tkun ġa saret imma li fil-fatt illum ma tinsabx mal-kollezzjoni. Huwa kien jerfagħhom klassifikati ġo files, priniċipalment skont il-kwalità tagħhom. Fuq quddiem tal-prietka, mhux darba u tnejn kiteb lil min kien ser jagħmilha jew anki jiddedika, fejn, meta u lil min. Għalkemm meta jipprietka hu kien juża l-[[Malti]], il-preparazjoni miktuba kienet issir bit-[[Taljan]], il-lingwa l-aktar faċli għal De Piro. Ġeneralment dawn il-prietki kienu jkunu marbutin sew mal-liturġija tal-[[Ħadd]] kif ukoll mal-eżerċizzi tar-[[Randan]]. Ġieli kien mitlub li jipprietka f'okkażjonijiet aktar speċjali u solenni bħalma kienu l-Kungress Ewkaristiku tal-[[1913]], iċ-[[ċentinarju]] ta' [[San Franġisk t'Assisi]] jew [[Sant' Antnin ta' Padova|Sant'Antnin ta' Padova]]. Peress li l-Qaddej t'Alla għex is-saċerdozju tiegħu fiż-żmien meta l-Papiet kienu qed jimbuttaw id-devozzjoni lejn il-[[Qalb ta' Ġesù]], De Piro ħass il-ħtieġa li jipprietka din l-istess devozzjoni. Fil-fatt għandna xejn inqas minn tlettax-il prietka dwar il-Qalb Imqaddsa. Għal dik li hi amministrazzjoni ta' sagramenti, wieħed ma tantx jista' jistenna li jsib dokumenti. Madankollu, xi intervisti li saru fis-snin sittin u sebgħin minn membri tas-[[Soċjetà Missjunarja ta' San Pawl|Soċjetà]] lil nies li kienu jafu lil De Piro, jagħtu xi indikazzjonijiet. Skont kitba minnhom: "''Għall-qrar hu kien imfittex ħafna, u kien jgħaddi s-sigħat fil-konfessjonarju''". ==Ċittadin li ħabb lil pajjiżu== Ġa ngħad li wara li Mons. De Piro ġie magħżul Rettur tas-Seminarju Maġġuri ta' Malta u beda' għaddej iż-żmien, hu beda jħoss li ma kienx possibbli għalih li jwettaq dik ir-responsabbiltà sewwa waqt li jibqa' jmexxi d-diversi ħidmiet li kellu f'dak l-istess żmien. Fit-talba tal-eżonerazzjoni li hu għamel lill-Arċisqof fis-[[27 ta' Awwissu]] [[1920]], hu jsemmi: "''...l-Istitut għall-Missjonijiet Barranin.''" Imma minn barra s-Soċjetà reliġjuża-missjunarja li hu kien waqqaf u li kien qed jidderieġi, kellu ħafna ħidmiet oħrajn. Fost dawn semmejna s-sehem li ta fil-ħajja politika ta' pajjiżna. ===Membru tal-[[Assemblea Nazzjonali]] (1918-1921)=== [[Image:Assembleanazzjonali.jpg|thumb|left|300px| L-Assemblea Nazzjonali]] Fit-[[23 ta' Novembru]] [[1918]], it-Tabib Sir [[Filippo Sceberras]] ħa f'idejh l-organizzazzjoni li kellha tieħu ħsieb dak kollu li kien meħtieġ biex Malta tasal ikollha Kostituzzjoni. It-Tabib Sceberras ma riedx li biċċa xogħol bħal din tiġi f'idejn il-politiċi. Allura huwa għamel sejħa lil kull assoċċjazzjoni ta' [[Malta]] u [[Għawdex]] biex huma jibagħtu r-rappreżentanti tagħhom. Fost l-erba' [[Monsinjuri]] li dehru għall-Kapitlu tal-[[Katidral]] ta' Malta, kien hemm Mons. De Piro. L-[[Assemblea Nazzjonali]] li sejjaħ Sceberras, iltaqgħet ħames darbiet bejn il-[[25 ta' Frar]] [[1919]] u s-[[27 ta' Marzu]], [[1921]]. Imma fis-[[7 ta' Ġunju]] [[1919]], il-membri tal-Assemblea, li kienu jgħoddu mitejn u sebgħin, iddeċidew li jintgħażel rappreżentant wieħed għal kull sezzjoni importanti u dawn jiffurmaw [[Kummissjoni Ċentrali]], dejjem għat-tifsil tal-Kostituzzjoni. Il-membri li ntgħażlu kienu ħmistax biss. Fost dawn kien hemm mill-ġdid Mons. De Piro biex jirrappreżenta l-Kapitlu tal-Kattidral ta' Malta, u fl-aħħar mill-aħħar lill-kleru kollu ta' pajjiżna. Din il-Kummissjoni ltaqgħet erbatax-il darba. Ovvjament bħalma jiġri f'laqgħat bħal dawn, il-ħin ma kien ifisser xejn għax dawn is-seduti kienu jieħdu fit-tul. Iżda l-impenn ta' De Piro ma jitfissirx biss mill-fatt li hu kien jattendi regolarment kemm għal-laqgħat tal-Assemblea kif ukoll għal dawk tal-Kummissjoni Ċentrali. La kien qiegħed jirrappreżenta l-Kapitlu tal-Kattidral, allura qabel il-laqgħat imsemmija kien jeħtieġlu li jiltaqa' mal-Monsinjuri ħalli magħhom jara x'kellu jingħad lill-Assemblea jew lill-Kummissjoni. Wara l-laqgħat ta' dawn tal-aħħar, kien ċertament jerġa' jiltaqa' mal-Kapitulari biex jaġġornahom. Ma' dawn ċertament kien irid jagħmel ħafna riċerki waħdu. Meta twaqqfet is-Sotto Kummissjoni biex tistudja speċifikament ir-Reliġjon fil-Kostituzzjoni, għalkemm De Piro ma kienx membru, hu ħa ħsieb li jwassal il-proposti tal-Kapitlu tal-Kattidral u ressaqhom b'dik il-ħeġġa kollha li ma kinitx għajr il-prodott ta' twemmin sħiħ. Mill-ġdid dan kollu kien ifisser ħafna sigħat ta' xogħol fil-moħbi. ===Strument ta' paċi fil-ġrajja tas-7 ta' Ġunju (1919)=== Iżda dawn il-laqgħat kollha, bil-preparazzjoni għalihom u kultant b'laqgħat oħra mal-Kapitlu li hu kien jirrappreżenta, ma kinux kollox. Proprju waqt il-laqgħa tas-[[7 ta' Ġunju]], it-tieni waħda tal-Assemblea, daħlet bħal feles l-istorja iebsa u delikata tas-[[Sette Giugno]]. Xi uħud mill-Maltin, miġbura fil-[[Belt Valletta]], telgħu fis-Sala tal-[[Giovane Malta]] u xtaqu li l-mitejn u sebgħin membru tal-Assemblea jintervjenu għalihom quddiem il-[[Gvern Ingliż]]. Dan, iżda, ma seħħx."''Bi ftit ta' diffikultà''", jgħid il-Konti Caruana Gatto, "''ġiet iffurmata delegazzjoni. Il-biċċa l-kbira tal-membri fittxew okkażjoni biex iwarrbu minn dak iċ-Ċirkolu''". De Piro ma kienx minn dawn tal-aħħar. Flimkien mal-Avukat A. Caruana Gatto nnifsu, l-Avukat Serafin Vella, Dun Nerik Dandria, il-Kunsillier G. Vassallo u Salvu Zammit Hammet, De Piro ħabrek bla waqfien u għal tlett ijiem sħaħ, biex jinkisbu xi drittijiet li għalihom kienu qed jiġġieldu l-Maltin... u fuq kollox il-paċi. Meta, wara dawn il-ġrajjiet twaqqfet Kummissjoni ta' Inkjesta biex tisma' x-xhieda, De Piro kien wieħed minn dawk li ta l-informazzjoni li kellu. Kien attent li jgħid biss id-dritt u s-sewwa. La ried ixaqleb lejn l-Ingliżi u lanqas lejn il-Maltin. Barra minn hekk, meta x-xhieda kienet tinvolvi persuni, hu qagħad attent li ma jgħid l-ebda kelma żejda. Anke meta dan kien jinvolvi xi inġustizzja li saret lilu personalment, hu pprefera li jbatiha u jaħbiha ġo fih bla ma jxandarha. Meta, imbagħad, twaqqaf il-Kumitat "''Pro Maltesi Morti il 7 e 8 giugno''" biex jgħin lill-familji tal-vittmi, De Piro reġa' ta l-kontribut tiegħu, din id-darba bħala [[kaxxier]]. ===Strument ta' paċi bejn [[Lord Strickland]] u l-[[Knisja]] (1930)=== La l-kisba tal-Kostituzzjoni tal-1921 u lanqas l-ikkalmar tal-kwistjonijiet tas-[[Sette Giugno]] ma kienu t-tmiem tas-sehem li De Piro ta fil-ħajja politika ta' [[Malta]]. F'inqas minn għaxar snin wara dawn il-ġrajjiet huwa kellu jerġa' jidħol f'dik li Mons. Dandria qies il-gwerra bħala l-iżjed ħaġa ħarxa li qatt inqalgħet kontra l-Knisja u l-Kleru. Din waslet ħafna problemi kif ukoll mistoqsijiet, il-kwistjoni bejn [[Lord Strickland]] u l-Knisja. Meta fl-[[1927]] Strickland, il-mexxej tal-Partit Kostituzzjonali, ħa l-gvern f'idejh, huwa beda juri d-disapprovazzjoni tiegħu għall-fatt li fl-[[Assemblea Leġislattiva]] ta' Malta kien hemm il-qassisin. Fl-[[1928]] din il-kwistjoni ħraxet aktar għax iż-żewġ saċerdoti li kien hemm fl-Assemblea vvutaw kontra l-[[budget]] li ressaq Strickland, u allura ma għaddiex. It-tensjoni bejn iż-żewġ naħat kompliet tibker. Wara ħafna problemi u inkwiet, reġa' daħal De Piro. Huwa kien l-bniedem li kiseb il-paċi bejn iż-żewġ naħat. Għalkemm għadda ż-żmien, dan il-kontribut favur il-paċi baqa' mfakkar. Fil-fatt, tliet snin wara l-ġrajjiet infushom u propjru jumejn wara l-mewt tal-Qaddej t'Alla, waħda mill-gazzetti Maltin dehrilha li għandha tfakkru billi tirreferi għas-sehem f'dawn is-seħħiet. Iċ-ċertifikat tagħtulu proprju l-gazzetta tal-partit ta' Strickland: "''Fi żmien li m'ilux wisq li għadda, kien hawn okkażjoni magħrufa li fiha Mons. De Piro kellu sehem sewwa u ta' ġid għal Malta. Hu ta s-sehem siewi tiegħu fil-qasam politiku, b'ħidma li bilkemm qatt dehret fil-beraħ. Fil-fatt, kien prinċipalment bil-ħila, ħidma u tattika tiegħu li t-tilwima politika u reliġjuża waslet biex waqfet... bil-ħila tiegħu, ir-relazzjonijiet bejn Knisja u Stat reġgħu ġew għall-istat tradizzjonali tagħhom: jiġifieri għal stat ta' paċi u kollaborazzjoni sinċiera. Ħadd daqsu ma kien tant adattat għal dik il-biċċa xogħol iebsa. Ħadd ma kien igawdi iżjed minnu l-fiduċja taż-żewġ naħat. Ħadd iżjed minnu ma kellu l-kwalitajiet meħtieġa biex jieħu f'idejh missjoni tant delikata. Żgur li ħadd ma kien hemm kapaċi iżjed minnu biex iwassal dik it-tilwima għal konklużjoni li ferrħitna.''" ===Senatur fit-Tielet Parlament Malti (1932-33)=== Minkejja l-oppożizzjoni ta' Strickland għall-preżenza tal-kleru fil-Parlament, meta fl-1932 reġgħet ingħatat il-kostituzzjoni lil Malta, l-Arċisqof [[Mawru Caruana]] xorta nnomina żewġ saċerdoti biex ikunu membri tas-[[Senat]] fit-[[Tielet Parlament]]. De Piro kien wieħed minnhom. Id-''Daily Malta Chronicle'' qalet x'kien li ħajjar lil De Piro biex jaċċetta dan ix-xogħol meta diġà kellu tant responsabiltajiet: "''Għal ftit iżjed minn sena, minn mindu nfetaħ il-Parlament preżenti, Mons. De Piro tgħabba b'ħidma oħra mal-ħafna li kellu. Hu ntgħażel bħala wieħed mir-rappreżentanti tal-Arċisqof fis-Senat. Aħna nħossu li għandna niġġudikaw li hu aċċetta li jidħol għal dik il-ħidma għaliex ra li dak kien dmir tiegħu u għaliex qatt ma fittex dak li jaqbillu. Is-sens tad-dmir u d-dedikazzjoni għall-oħrajn, fil-karattru tiegħu, dejjem inħassu li kienu qabel kull ħaġa oħra. Hu tqabad dejjem mingħajr qatt ma daħal fit-tilwim ta' bejn partit u ieħor.''" Għalkemm kien regolari fl-attendenza tiegħu, De Piro tkellem darba waħda biss, fil-21 ta' Frar 1933. Quddiem is-Senat kien hemm każ ta' difiża tal-moralità pubblika. "''Sur President, jiddispjaċini ħafna li kwistjoni ta' moralità li kulħadd imissu jorbotha ma' qalbu u li fiha kien imiss li lkoll kemm aħna nimxu id f'id, ġiet imkaxkra fil-kamp tal-politika... dwar dak li jmiss lill-moralità, inħoss li l-mozzjoni li llum għandna quddiemna tagħtini l-possibiltà, u turini li jien fid-dmir li niftaħ fommi. Jiddispjaċini li jkolli niftaħ fommi għall-ewwel darba, f'din l-Awla proprju dwar din il-materja. Irrid infisser lill-Onorevoli Membri ta' dan is-Senat ix-xewqa kbira tiegħi li nara jitbiegħed mill-gżira tagħna kull tiġrib ta' immoralità. Imissna naħsbu, mhux biss għall-imsejkna tfajliet tagħna, imma wkoll għall-ġuvintur. Il-ħsieb tagħna għandu jkun li ntellgħuhom b'saħħithom moralment u fiżikament sabiex, 'il quddiem, ikollhom ħila jitqabdu t-taqbida tal-ħajja li lkoll irridu ngħaddu minnha''". ==Missier l-iltiema u l-foqra== ===Direttur tal-Istitut Fra Diegu (1907-1933)=== Fra Diegu Bonanno, tal-Franġiskani Minuri, fl-1860, beda jiġbor madwaru dawk it-tfajliet li minħabba diversi raġunijiet kienu jispiċċaw fit-toroq ta' Malta u jitilfu ġieħhom. Il-bidu ta' din l-inizjattiva kien fqir għall-aħħar imma aktar ma beda jgħaddi ż-żmien, l-opra aktar bdiet tikber. Iżda s-snin wasslu wkoll lil Fra Diegu fit-tmiem ta' ħajtu. Hu miet fl-4 ta' Mejju 1902. Sħabu l-Franġiskani għamlu xi żmien jieħdu ħsieb dak l-Istitut imma wara ftit kellhom iħalluh. Fil-fatt huma għaddewh lid-Djoċesi fit-2 ta' Awwissu 1907. L-Arċisqof Pietru Pace talab il-parir ta' Dun Ġorġ Buġeja, ta' San Ġużepp, dwar min seta' jieħu post Fra Diegu Bonanno fit-tmexxija tal-Istitut. Buġeja ma setax jissuġġerixxi għajr lil Dun Ġużepp De Piro. L-Arċisqof ta kas ta' dan il-parir, tant li nnomina lill-Qaddej t'Alla bħala d-Direttur tal-Istitut Fra Diegu. Mons. Pace kien intebaħ li Dun Ġużeppi De Piro kien saċerdot ''"...twajjeb, ħabrieki, għaqli, imħeġġeġ, attiv..."'' ===Direttur tal-Istitut ta' San Ġużepp f'Santa Venera (1922-1933)=== Ingħad li wara li kien ilu sentejn Rettur tas-Seminarju Maġġuri fl-[[Imdina]], De Piro talab biex jieqaf minn din il-ħidma. Xtaq li jingħata aktar għas-Soċjetà reliġjuża-missjunarja li kien għadu kif waqqaf ftit sin qabel. Minkejja li l-Arċisqof kien laqa' din it-talba tal-Qaddej t'Alla, sentejn wara, l-Eċċellenza tiegħu ppreżenta lil De Piro Istitut ieħor, dak ta' San Ġużepp, f'[[Santa Venera]]. Riedu jgħaddu ħmistax-il sena sabiex De Piro ġie magħżul għat-tmexxija ta' San Ġużepp. ===Direttur tal-Istitut ta' Ġesù Nazzarenu, Żejtun (1922-1933)=== Fl-istess sena li ngħata San Ġużepp, hu ġie mgħobbi bir-responsabbiltà tal-Istitut Ġesù Nazzarenu fiż-Żejtun. Il-kuntatti ma' Ġużeppina Curmi, il-fundatriċi, kienu ilhom li nbdew. Fl-1922 Madre Curmi xtaqet li De Piro jaċċetta li jkun Direttur tal-Istitut li issa kien qiegħed fid-dar tal-Markiż Testaferrata Bonniċi, dejjem fiż-Żejtun. Il-Monsinjur jiktiblu hekk lill-Arċisqof Caruana: ''"Dik id-darba, jien ma aċċettajtx ħlief wara li ġejt mitlub mill-Eċċellenza tiegħek."'' Billi n-numru tat-tfal kien kulma jmur jikber, Curmi ħasset il-bżonn li tibni Istitut aħjar. Fil-fatt, wara li ssellfet xi flus hi xtrat biċċa art ħdejn San Girgor u fl-1925 bdiet tibni. Malli tqegħdet l-ewwel ġebla, De Piro, għalkemm mgħobbi b'tant ħidmiet oħra, tgħabba b'ħafna xogħol materjali b'risq dak l-Istitut. Kien hu responsabbli għall-bini. Fis-16 ta' Lulju 1930 saret l-inawgurazzjoni tal-ewwel biċċa mill-bini. Id-diskors li għamel De Piro f'din l-okkażjoni jitkellem waħdu dwar id-Direttur: ''"Minn dik il-ġurnata li l-barka tas-sema niżlet, bil-ministeru tal-Eċċellenza Tiegħek, fuq l-ewwel ġebla, għaddew fuq ħames snin. Kienu ħames snin miżgħuda bi qtigħ il-qalb u b'faraġ... Inbeda x-xogħol ta' dan il-bini kbir, li għadu ma ntemmx għalkollox. Dak iż-żmien li bdejna, ir-reġistri kienu juru li ma kellna xejn f'idejna. Minkejja dan, konna bdejna b'rieda qawwija."'' De Piro żied jgħid li l-ispiża kellha taqbeż l-4,000 lira. ===Direttur tal-Istitut San Ġużepp, Għajnsielem, Għawdex (1925-1933)=== Meta Mons. [[Mikiel Gonzi]] bħala Isqof t'Għawdex, bl-għajnuna tal-kappillani ta' din id-Djoċesi, għażel lil De Piro biex jibda u jmexxi l-Istitut il-ġdid ta' San Ġużepp f'Għajnsielem, hu ħareġ digriet li barra li kien id-dokument tal-erezzjoni, kien ukoll ċertifikat sabiħ għall-Qaddej t'Alla. Fih hu jippreżentah bħala "bniedem dehen ta' tifħir", li għandu "idejn imħarrġin bl-esperjenza", u bniedem "imfaħħar". Wara li l-Isqof Gonzi u l-kappillani t'Għawdex kienu ddeċidew li jibdew Istitut għat-tfal subien f'Għawdex, l-Isqof Gonzi ta l-approvazzjoni tiegħu. Għamel ukoll l-Istatut. Meta bdew ifittxu lil min ser jipproponu bħala Direttur, u ġie aċċettat De Piro, dan tal-aħħar sab id-diffikultajiet. Waħda mill-problemi kienet li Mons. De Piro deherlu li jekk kien sejjer jintgħażel bħala Direttur, hu kellu jkollu ċerta awtonomija u libertà fit-tmexxija. Aktar minn hekk, iżda, hu ma setax jaċċetta li l-Istatuti jillimitaw in-numru ta' tfal fl-Istitut; ried li jkun hemm fiduċja sħiħa fil-Providenza. ==Fundatur tas-Soċjetà Missjunarja ta' San Pawl== ==Mewt== Wara il-ħidmiet kollha li De Piro kien għamel fosthom Direttur tal-Istitut Fra Diegu (1907-1933), Direttur tal-Istitut ta' San Ġużepp f'[[Santa Venera]] (1922-1933), Direttur tal-Istitut ta' Ġesù Nazzarenu, [[Żejtun]] (1922-1933) u Direttur tal-Istitut San Ġużepp, Għajnsielem, Għawdex (1925-1933), u sar il-Fundatur tas-[[Soċjeta' Missjunarju ta' San Pawl]], il-Qaddej ta' Alla miet ta' malajr fis-[[17 ta' Settembru]] [[1933]] wara li ħassu ħażin fuq l-artal tal-Knisja ta' [[San Gejtanu]] waqt il-Barka Sagramentali. Dan ġara wara li kien mexxa l-purċissjoni tad-Duluri, fil-[[Ħamrun]]. ==Is-Soċjeta' llum== Iżda De Piro ma mietx. Dak li ħejja fil-passat huwa l-frott ta' dak li qed twettaq is-Soċjeta'. Is-Soċjeta' baqgħet tikber f'artijiet barranin. Wara [[Malta]] u l-[[Etjopja]], is-Soċjeta' kompliet tisseddaq fl-[[Awstralja]] (1948), fil-[[Kanada]] (1959), fil-[[Perù]] (1968), fl-[[Istati Uniti]] (1973), fil-[[Pakistan]] (1981), fl-[[Italja]] (1998) u fil-[[Filippini]] (1999). ==Referenzi== * Fr Tony Sciberras MSSP, "Il-Qaddej ta' Alla Ġużeppi De Piro" (2002) {{DEFAULTSORT:De Piro, Ġużeppi}} [[Kategorija:Twieldu fl-1877|De Piro, Ġużeppi]] [[Kategorija:Mietu fl-1933|De Piro, Ġużeppi]] [[Kategorija:Saċerdoti Kattoliċi Maltin]] cz1ndtt69xd131wvhrulcd7qymwcl0y 0 6177 279851 271066 2022-08-28T10:26:13Z CommonsDelinker 257 [[commons:User:CommonsDelinker/commands|Bot]]: sostituzzjoni tal-istampa minn Football_iu_1996.jpg għal Football_in_Bloomington,_Indiana,_1996.jpg wikitext text/x-wiki [[Stampa:Football in Bloomington, Indiana, 1996.jpg|thumb|300px|Il-plejer [[attakkant]] (<span style="color:#e0584e;white-space:nowrap;">bl-uniformi ħamra</span>) qabeż lid-[[difensur]] (bl-uniformi bajda) u qed jipprepara biex jixxutja. Il-[[gowlkiper]] (uniformi skura) se jipprova jipprevjeni li l-ballun jaqbeż il-linja tal-gowl.]] [[Stampa:La mejor Hinchada de Futbol Argentino.jpg|thumb|Fil-futbol, ​​l-iskop fundamentali tas-sapporters huwa li jħeġġeġ lit-tim tagħhom waqt il-partita.]] Il-'''futbol''' huwa [[sport tat-timijiet]] u jintlagħab bejn żewġ timijiet ta' ħdax-il plejer kull wieħed. Dan l-isport hu kkunsidrat fost l-iktar [[sport]] famuż u segwit madwar id-dinja.<ref>{{ċita web|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761572379/Soccer.html |titlu=Soccer |publikatur=Encarta |aċċess=19-05-2008 |lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{ċita aħbar |titlu=Soccer Popularity In U.S. |uxrl=http://www.kxan.com/global/story.asp?s=5019143 |publikatur=KXAN |data=12-06-2006 |aċċessdata=08-04-2008 |kwotazzjoni=Soccer is easily the most popular sport worldwide, so popular that much of Europe practically shuts down during the World Cup. |lingwa=Ingliż}}</ref> Din il-logħba tintlagħab fuq [[grawnd tal-futbol|grawnd]] rettangulari tal-ħaxix jew wieħed artifiċjali, b'żewġ lasti fuq kull naħa. L-objettiv tal-logħba hu li wieħed jiskorja billi jimmanuvra l-[[ballun tal-futbol|ballun]] fil-lasta opposta. Ġeneralment, il-[[gowlkiper (futbol)|gowlkiper]] huwa l-uniku plejer li huwa permess li juża' idejh jew driegħu biex jimpedixxi l-ballun; il-kumplament tat-tim, ħafna drabi, juża' saqajh biex jixxutja l-ballun, u xi drabi wkoll jużaw is-[[sider]] jew rashom biex jinterċettu l-ballun 'il fuq mill-art. It-tim li jiskorja l-aktar gowls sal-aħħar tal-partita jirbaħ. Jekk l-iskor jibqa' pari fl-aħħar tal-logħba, jew jiġi ddikjarat li pari hu r-riżultat tal-partita, jew inkella l-partita tmur fil-[[ħin supplementari]] u/jew fl-[[għoti tal-penalties]], skont il-format tal-kompetizzjoni. Il-logħba moderna ġiet standarizzata fl-[[Ingilterra]] wara l-formazzjoni tal-[[The Football Association|Football Association]], fejn ir-[[Regoli tal-futbol|Regoli tal-Logħba]] tal-1863 iffurmaw il-pedamenti ta' kif tintlagħab il-logħba. Il-futbol hu mmexxi fuq bażi internazzjonali mill-[[FIFA|Fédération Internationale de Football Association]] (Federazzjoni Internazzjonali tal-Assoċjazzjoni tal-Futbol), magħrufha aħjar bl-akronimu tal-FIFA. L-iktar kompetizzjoni prestiġjuża għal dan l-isport hi t-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol|Tazza tad-Dinja]], li ssir kull erba' snin. Dan l-avveniment, li hu l-aktar avveniment segwit fid-dinja, jattira d-doppju tal-udjenza li ssegwi l-[[Logħob Olimpiku tas-sajf]]. == Storja u l-iżvilupp tal-logħba == [[Stampa:Football world popularity.png|300px|thumb|Mappa li turi l-popolarità tal-futbol madwar id-dinja. Pajjiżi fejn il-futbol hu l-aktar sport popolari huma kkuluriti bl-aħdar, waqt li pajjiżi fejn mhux huma b'kulur aħmar. Id-diversi lwien ħodor u ħmura jindikaw n-numru ta' plejers f'kull 1,000 abitant.]] Logħob li l-bażi tagħhom kienet dik li wieħed jagħti daqqa lil ballun ilhom jintlagħbu diversi snin fl-istorja f'diversi pajjiżi. Skont il-[[FIFA]], il-forma l-iktar bikrija tal-logħba li tagħha hemm evidenza xjentifika tmur lura għat-tieni u t-tielet seklu qabel Kristu fiċ-Ċina (il-logħba ta' ''cuju'')<ref>{{ċita web |editur=FIFA |url=http://www.fifa.com/classicfootball/history/game/historygame1.html |titlu=History of Football |data-aċċess=2008-03-03 |lingwa=Ingliż |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20130208013354/http://www.fifa.com/classicfootball/history/game/historygame1.html |arkivju-data=2013-02-08 }}</ref> Diversi forom ta' futbol kienu jintlagħbu fl-Ewropa medjevali, minkejja li r-regoli kienu jvarjaw kemm mill-perjodu li kien jintlagħab u anki mill-post. Ir-regoli moderni tal-futbol huma bbażati fuq l-isforzi li saru f'nofs is-seklu dsatax biex il-logħba tal-futbol tiġi standarizzata mid-diversi forom ta' din il-logħob li kienet qed tintlagħab fl-iskejjel pubbliċi tal-[[Ingilterra]]. == Regoli tal-logħba == Hemm sbatax-il regola fir-[[regoli tal-futbol|regoli uffiċjali]] tal-logħba. Dawn ir-regoli huma applikati għal kull livell tal-futbol, allavolja ċerti modifikazzjonijiet jiġu sottoposti għal ċerti gruppi. Kull tim għandu jkollu ħdax-il plejer (barra is-sostituti) li wieħed minnhom għandu jkun il-gowlkiper. Ċerti regoli tal-logħba jgħidu li l-inqas numru tal-plejers hu dak ta' sebgħa.<ref>[http://www.fifa.com/flash/lotg/football/en/Laws3_01.htm Regoli tal-logħba (Regola 3 - Numru ta' plejers)], ''FIFA.com'' (01-03-2008)</ref> Il-gowlkipers huma l-uniċi persuni li jistgħu jużaw idejhom, imma dan jistgħu jagħmluh biss ġewwa l-erja l-kbira. Il-plejers jilbsu ħwejjeġ li jikkonsistu minn flokk, xorts, kalzetti, papoċċ u ''shin guards''. Il-plejers ma jistgħux jilbsu affarijiet perikolużi bħal xi arloġġ jew ġojjelerija. Il-gowlkiper irid jilbes ħwejjeġ li jkunu differenti mill-plejers u r-referì.<ref>[http://www.fifa.com/flash/lotg/football/en/Laws4_01.htm Regoli tal-logħba (Regola 4 - Aċċessorji tal-plejers)], ''FIFA.com'' (01-03-2008)</ref> In-numru ta' sostituti użati tvarja skond il-format tal-kompetizzjoni. Waqt logħob ta' kompetizzjoni jew mill-kampjonat nazzjonali, in-numru hu ta' tlieta. F'ċerti logħob, bħal-logħob ta' ħbiberija, in-numru jista' jkun iktar.<ref>[http://www.fifa.com/flash/lotg/football/en/Laws3_02.htm Regoli tal-logħba (Regola 3 - Proċedura ta' sostituzzjoni)], ''FIFA.com'' (01-03-2008)</ref> Ir-referì jikkontrolla l-logħba bl-użu tar-regoli. Hu jkun assistit minn żewġ assistenti. F'logħbiet importanti r-raba' uffiċjal huwa inkluż u fit-Tazza tad-Dinja, il-ħames uffiċjal jgħin lir-referì.<ref>[http://www.fifa.com/flash/lotg/football/en/Laws5_01.htm Regoli tal-logħba (Regola 5 - Ir-referì)], ''FIFA.com'' (01-03-2008)</ref> == Ħarsa ġenerali == === Skop tal-logħba === [[Stampa:Soccer goalkeeper.jpg|thumb|Il-gowlkiper jaqbeż biex ma jħallix il-ballun jidħol fix-xibka|210px]] L-iskop tal-logħba hu li titfa' l-ballun fil-gowl avversarju, fejn din tkun tikkonsisti minn żewġ lasti vertikali u waħda orizzontali li tgħaqqadhom. Ir-regola prinċipali li tvarja dan l-isport minn dak tar-[[rugby]] hu l-fatt li ma tistax la żżomm u lanqas tolqot il-ballun b'idejk; il-partijiet tal-ġisem kollha huma aċċettati. Il-plejer fir-rwol ta' gowlkiper hu l-uniku li jista' jmiss il-ballun b'idejh, imma biss fil-kaxxa tiegħu. === Rwoli === {{artiklu prinċipali|Pożizzjonijiet tal-futbol}} Fil-futbol hemm erba' pożizzjonijiet prinċipali: il-[[gowlkiper]], id-[[difensur]], il-[[midfilder]] u l-[[attakkant]]. Il-plejers jidħlu għal partita fejn huma jilgħabu taħt ċertu tattika u metodu ta' logħob. === Ħin tal-logħba === Il-ħin normali tal-logħba hu dak ta' 90 minuta u huma maqsumim f'żewġ partijiet f'ħamsa u erbgħin minuta kull waħda, u bejniethom ikun hemm intervall ta' kwarta qabel ma tibda t-tieni taqsima.<ref>[http://www.fifa.com/flash/lotg/football/en/Laws7_02.htm Regoli tal-logħba (Regola 7.2 - Ħin tal-logħba)], ''FIFA.com'' (01-03-2008)</ref> Qabel it-tmiem taż-żewġ taqsimiet, ir-referì jiddeċidi jekk iżidx il-ħin tal-logħob, u dan isir minħabba xi ħin mitluf minħabba sostituzzjonijiet, xi plejers li jkunu weġġgħu jew anki xi problemi min-nies preżenti. Differenti minn xi ċerti sports hu li fil-futbol il-ħin jibqa' sejjer bid-differenza li f'xi sports dan jieqaf wara li jkun hemm xi okkażjonijiet (bħal ma jiġri fil-[[baskitbol]]). Il-partita tista' tkun anki sospiża minħabba xi problemi kemm mir-referì u anki minn qbil bejn iż-żewġ ''captains'' tat-timijiet opposti. === Każijiet partikulari === F'kompetizzjonijiet fejn ikollhom bżonn eliminazzjoni diretta jew rebbieħ tal-konfront u l-partita tispiċċa wara l-ħin normali b'pari, ir-referì jżid 30 minuta oħra (maqsumin f'żewġ taqsimiet ta' kwarta l-waħda). Jekk ir-riżultat jibqa' indifferenti, il-logħba tgħaddi għall-għoti tal-[[penalty|penalties]]. Qabel l-użu ta' dawn il-metodi, kienet tiġi użata sistema stramba fejn it-timijiet jagħżlu parti ta' munita (fuq jew isfel) u ta' min tiġi tajba jirbaħ din il-partita. == Konfederazzjonijiet == Il-[[FIFA]] (Fédération Internationale de Football Association) tiggwida l-logħba tal-futbol u logħob oħra li għandhom x'jaqsmu mal-futbol, bħall-[[futsal]] u [[beach soccer]]. Il-kwartieri ġenerali tal-FIFA jinsabu ġewwa [[Żurigu]] fl-[[Żvizzera|Iżvizzera]]. Hemm sitt konfederazzjonijiet reġjonali li huma assoċjati mal-FIFA. Dawn huma: * Asja: [[Konfederazzjoni tal-Futbol Ażjatiku|Asian Football Confederation]] (AFC) * Afrika: [[Konfederazzjoni tal-Futbol Afrikan|Confederation of African Football]] (CAF) * In-Nofs/iċ-Ċentru tal-Amerika u l-Karibew: [[CONCACAF|Confederation of North, Central American and Caribbean Association Football]] (CONCACAF) * Ewropa: [[UEFA|Union of European Football Associations]] (UEFA) * Oċeanja: [[Konfederazzjoni tal-Futbol Oċeaniku|Oceania Football Confederation]] (OFC) * Amerika t'Isfel: [[CONMEBOL|Confederación Sudamericana de Fútbol]] (CONMEBOL) Il-pajjiżi kollha li għandhom tim nazzjonali huma affiljati kemm mal-FIFA kif ukoll mal-konfederazzjoni. Dan jiddependi skond f'liema kontinent jinsab il-pajjiż. == Kompetizzjonijiet == Fost l-iktar avveniment famuż fil-futbol hi t-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol|Tazza tad-Dinja]] li kull erba' snin toffri emozzjonijiet kbar madwar id-dinja. Aktar minn 190 tim jieħdu sehem fil-kwalifikazzjonijiet tat-Tazza tad-Dinja. Il-finali tinkludi 32 tim, li kienu ġew miżjuda għal dan in-numru fl-1998, meta sal-1994 kienu eleġibbli li jikwalifikaw 24. It-[[Tazza tad-Dinja 2006]] saret fil-[[Ġermanja]] u l-edizzjoni tat-[[Tazza tad-Dinja 2010|2010]] se ssir ġewwa l-[[Afrika t'Isfel]].<ref>[http://www.fifa.com/worldcup/index.html Tazza tad-Dinja 2010 Afrika t'Isfel], ''FIFA.com'' (29-02-2008)</ref> Hemm kompetizzjonijiet oħra li joffru l-parteċipazzjoni kemm tat-timijiet nazzjonali u anki tal-klabbs: === Konfederazzjonijiet === * Ewropa: [[Kampjonati Ewropej tal-Futbol|Kampjonati Ewropej]], [[UEFA Champions League]], [[Tazza UEFA]], [[Tazza Intertoto]] * Amerika t'Isfel: [[Copa América]], [[Copa Libertadores de América|Copa Libertadores]] * Afrika: [[Tazza Afrikana tal-Futbol|Tazza Afrikana]], [[CAF Champions League]] * Asja: [[Tazza Ażjatika tal-Futbol|Tazza Ażjatika]], [[AFC Champions League]] * In-Nofs/iċ-Ċentru tal-Amerika u l-Karibew: [[CONCACAF Gold Cup]], [[CONCACAF Champions Cup]] * Oċeanja: [[Tazza tan-Nazzjonijiet Oċeaniċi]], [[OFC Club Championship]] == Referenzi == {{referenzi}} == Ħoloq esterni == {{commons|Football (Soccer)}} {{wikinews|Portal:Football}} * [http://www.fifa.com Fédération Internationale de Football Association (FIFA)] * [http://www.rsssf.com/ Statistika tal-futbol (RSSSF)] * [http://www.fifa.com/en/regulations/index.html Regoli kurrenti tal-logħba (LOTG)] * [http://www.11v11.co.uk/ Assoċjazzjoni tal-istatistika tal-futbol (AFS)] {{Futbol internazzjonali}} [[Kategorija:Sport]] [[Kategorija:Futbol|*]] [[Kategorija:Sports Olimpiċi]] [[Kategorija:Sports tat-timijiet]] lbkpidraoy4bln0djay0p62aew2ux1b 0 8323 279853 264165 2022-08-28T10:42:18Z Trigcly 17859 wikitext text/x-wiki {{wikifikazzjoni}} [[Stampa:Coat of arms Holy See.svg|150px|right|thumb|Emblema tas-Santa Sede]] Is-'''Santa Sede''' (bil-[[Lingwa Latina|Latin]]: ''Sancta Sedes'') hi l-[[ġurisdizzjoni episkopali]] tal-[[Knisja Kattolika]] ġewwa [[Ruma]], bl-[[Isqof]] tagħha jkun il-[[Papa]]. Hi l-ogħla u l-ewwel sede episkopali tal-Knisja Kattolika, u tifforma l-gvern ċentrali tal-Knisja. Għalhekk, is-Santa Sede tidher u titkellem dwar kwistjonijiet diplomatiċi u kwistjonijiet oħra, f'isem il-Knisja Kattolika kollha kemm hi. Is-Santa Sede hi wkoll rikonoxxuta mid-dritt internazzjonali bħala entità sovrana, immexxija mill-Papa, u li magħha jistgħu jitwettqu relazzjonijiet diplomatiċi. Għalkemm ħafna drabi riferuta bħala l-"Vatikan", is-Santa Sede mhijiex l-istess entità bħall-[[Vatikan|Istat tal-Belt tal-Vatikan]], li daħal fl-eżistenza biss fl-1929, filwaqt li s-Santa Sede tmur lura għall-ewwel żminijiet Kristjani. L-ambaxxaturi mhumiex assenjati għall-Istat tal-Belt tal-Vatikan, iżda għas-Santa Sede, u r-rappreżentanti tal-Papa għall-istati u l-organizzazzjonijiet internazzjonali mhumiex rikonoxxuti bħala rappreżentanti tal-Istat tal-Belt tal-Vatikan, iżda tas-Santa Sede. Għalkemm kull [[sede episkopali]] hi "qaddisa" ("santa"), l-espressjoni "is-Santa Sede" hi normalment użata internazzjonalment bħala metonimu (kif ukoll fid-[[dritt kanoniku]] tal-Knisja Kattolika) sabiex tirreferi għas-Sede ta' Ruma, fid-dawl tal-gvern ċentrali tal-Knisja Kattolika. Is-Santa Sede legalment għandha bosta aspetti li jixbhu lill-kuruna fil-monarkiji sekulari Kristjani. == Organizzazzjoni == Il-Papa jiggverna l-Knisja Kattolika mill-[[Kurja Rumana]]. Il-Kurja Rumana tikkonsisti f'kumpless ta' uffiċċji li jamministraw l-affarijiet tal-knisja fl-ogħla livell tagħhom, li jinkludu s-[[Segretarjat tal-Istat]], disa' Kongregazzjonijiet, tliet Tribunali, ħdax–il Kunsill Pontifiċju, u seba' Kummissjonijiet Pontifiċji. Is-Segretarjat tal-Istat, taħt il-Kardinal Segretarju tal-Istat, jidderieġi u jikkoordina l-Kurja. L-okkupant preżenti, il-Kardinal [[Tarcisio Bertone]], hu l-ekwivalenti ta' prim ministru fil-ġerarkija tas-Santa Sede. L-Arċisqof [[Dominique Mamberti]], Segretarju tas-Sezzjoni għar-Relazzjonijiet mal-Istati fis-Segretarjat tal-Istat, hu l-ekwivalenti ta' ministru tal-affarijiet barranin. Bertone u Mamberti ġew innominati fil-karigi rispettivi tagħhom mill-Papa Benedittu XVI f'Settembru 2006. Is-Segretarjat tal-Istat hi l-unika entità tal-Kurja li tinsab fil-Belt tal-Vatikan. L-oħrajn jinsabu f'binjiet f'partijiet differenti ta' Ruma, u għandhom [[drittijiet extraterritorjali]] simili għal dawk ta' ambaxxata. [[Stampa:Sede vacante.svg|thumb|150px|right|Arma tas-Santa Sede waqt il-perjodu ''Sede Vacante''.]] Fost l-aktar attivi mill-istituzzjonijiet tal-Kurja, hemm il-[[Kongregazzjoni għad-Duttrina tal-Fidi]], li tħares id-duttrina tal-Knisja Kattolika; il-[[Kongregazzjoni għall-Isqfijiet]], li tikkoordina n-nomini tal-isqfijiet madwar id-dinja; il-[[Kongregazzjoni għall-Evanġelizzazzjoni tal-Popli]], li tħares l-attivitajiet missjunarji; u l-[[Kunsill Pontifiċju għall-Ġustizzja u l-Paċi]], li jittratta l-paċi internazzjonali u problemi soċjali. Tliet tribunali huma responsabbli għall-poter ġudizzjarju. Is-[[Sakra Rota]] hi responsabbli mill-kawżi normali, fosthom digrieti għall-annullamenti taż-żwiġijiet. Is-[[Sinjatura Appostolika]] hi l-qorti tal-appell u l-ogħla qorti ekkleżjastika. Il-[[Penitenzjarju Appostoliku]] hu differenti minn dawn it-tnejn u, minflok jittratta każijiet diskutibbli, joħroġ assoluzzjonijiet, dispensi, u indulġenzi. Il-Prefettura għall-Affarijiet Ekonomiċi tas-Santa Sede tikkoordina l-finanzi tas-Santa Sede u d-dipartimenti tagħha, filwaqt li tissorvelja l-amministrazzjoni tal-uffiċini kollha, irrelevanti mil-livell ta' awtonomija tagħhom, li jamministraw dawn l-istess finanzi. L-aktar importanti fost dawn hi l-Amministrazzjoni tal-Patrimonju tas-Santa Sede. Il-Prefettura tal-Persunal Papali hu responsabbli mill-organizzazzjoni tal-persunal papali, l-udjenzi, u ċ-ċerimonji (minbarra dawk strettament liturġiċi). Is-Santa Sede ma tiġix xolta mal-mewt jew ir-riżenja ta' Papa. Minflok, topera taħt ġabra ta' liġijiet differenti, imsejjaħ ''sede vacante''. Matul dan l-interregnum, il-kapijiet tad-dekasteri tal-Kurja Rumana (bħal pereżempju l-prefetti tal-kongregazzjonijiet) jiefqu immedjatament milli jokkupaw il-kariga tagħhom, bl-uniċi eċċezzjonijiet ikunu dawk tal-Penitenzjarju Maġġuri, li jkompli joħroġ assuluzzjonijiet u dispensi, u l-[[Camerlengo|Camerlengo tal-Knisja Kattolika Rumana]], li jamministra t-temporalitajiet (eż. il-proprjetajiet u l-finanzi) tas-Sede ta' San Pietru matul dan il-perjodu. Il-gvern tas-Sede, u għalhekk il-Knisja Kattolika, imbagħad taqa' fir-responsabbiltà tal-Kulleġġ tal-Kardinali. Id-dritt Kanoniku tipprojbixxi lill-Kulleġġ u l-Camerlengo milli jintroduċi affarijiet ġodda fil-gvern tal-Knisja matul dan il-perjodu. Fl-2001, is-Santa Sede kellha dħul ta' 422.098 biljun [[Liri Taljani|Lira Taljana]] (madwar 202 miljun [[Dollaru Amerikan]] dak iż-żmien), u profitt nett ta' 17.720 biljun lira Taljana (madwar 8 miljun Dollaru Amerikan) == Status fid-dritt internazzjonali == Is-Santa Sede ġiet rikonoxxuta, kemm fil-prattika tal-istati, u kif ukoll fil-kitba ta' studjużi tad-dritt modern, bħala suġġett tad-dritt internazzjonali, bid-drittijiet u d-dmirijiet simili għall-dawk tal-Istati. Għalkemm is-Santa Sede, bħala entità distanti mill-Istat tal-Belt tal-Vatikan, ma tissodisfax il-kriterji tad-dritt internazzjonali tal-istati- b'popolazzjoni permanenti, territorju definit, gvern stabbli, u l-kapaċità li tidħol f'relazzjonijiet ma' stati oħra – il-pussess ta' personalità ġuridika sħiħa fid-dritt internazzjonali hi murija mill-fatt li s-Santa Sede għandha relazzjonijiet diplomatiċi ma' 177 stat, li hi membru-stat f'organizzazzjonijiet intergovernattivi internazzjonali varji, u li hi "rispettata mill-kommunità internazzjonali tal-Istati Sovrani u trattata bħala suġġett tad-dritt internazzjonali, bil-kapaċità li tidħol f'relazzjonijiet diplomatiċi u li tiħol fi ftehim ma' stat jew stati ukoll skont id-dritt internazzjonali li huma verament kommessi sabiex jistabilixxu u jipperseveraw il-paċi fid-dinja." == Diplomazija == {{artiklu prinċipali|Lista ta' missjonijiet diplomatiċi tas-Santa Sede}} [[Stampa:Holy See relations.svg|thumb|500px|Relazzjonijiet barranin mas-Santa Sede. {{leġġenda|#007f00|Relazzjonijiet diplomatiċi}} {{leġġenda|#00ff00|Relazzjonijiet oħra}} {{leġġenda|#Dcc|L-ebda relazzjoni}}]] Sa miż-żminijiet medjavali, is-sede episkopali ta' Ruma ġiet rikonoxxuta bħala entità sovrana. Is-Santa Sede (għalkemm mhux l-Istat tal-Belt tal-Vatikan) iżżomm relazzjonijiet diplomatiċi ma' 178 stat sovran, kif ukoll mal-[[Unjoni Ewropea]], l-[[Ordni Militari Sovran ta’ Malta|Ordni Militari Sovran ta' Malta]], u kif ukoll relazzjonijiet ta' natura speċjali mal-[[Organizzazzjoni għal-Liberazzjoni Palestinjana]]; 69 mir-relazzjonijiet diplomatiċi tas-Santa Sede jinsabu f'Ruma. Is-Santa Sede għandha 180 missjoni diplomatika permanenti barra, li minnhom 74 huma non-residenzjali, sabiex bosta mill-106 missjonijiet konkreti huma akkreditati fi tnejn jew aktar pajjiżi jew organizzazzjonijiet internazzjonali. L-attivitajiet diplomatiċi tas-Santa Sede huma diretti mis-Segretarjat tal-Istat (immexxi mill-Kardinal Segretarju tal-Istat), permezz tas-Sezzjoni għar-Relazzjonijiet mal-Istati. Hemm 16–il stat li magħhom is-Santa Sede m'għandiex relazzjonijiet. Is-Santa Sede hi l-uniku suġġett Ewropew għad-Dritt Internazzjonali li għandu relazzjonijiet diplomatiċi mar-Repubblika taċ-Ċina (Tajwan). Is-Santa Sede hi membru ta' organizzazzjonijiet internazzjonali varji, u gruppi li jinkludi l-Aġenzija Internazzjonali għall-Enerġija Atomika (IAEA), l-Unjoni Internazzjonali tat-Telekomunikazzjoni, l-Organizzazzjoni għas-Sigurtà u l-Kooperazzjoni fl-Ewropa, u l-Kummissjoni Għolja tan-Nazzjonijiet Uniti għar-Rifuġjati. Is-Santa Sede hi wkoll osservatur permanenti f'organizzazzjonijiet internazzjonali varji, fosthom l-[[Assemblea Ġenerali tan-Nazzjonijiet Uniti]], il-Kunsill tal-Ewropa, il-[[UNESCO]], l-Organizzazzjoni tal-Kummerċ Dinji (WTO) u l-Organizzazzjoni tal-Ikel u l-Agrikoltura (FAO) == Relazzjonijiet mal-Belt tal-Vatikan u territorji oħra == Għalkemm is-Santa Sede hi ferm qrib il-Belt tal-Vatikan, it-territorju indipendenti fuq liema is-Santa Sede hi sovrana, iż-żewġ entitajiet huma separati u distinti. Wara t-teħid tal-Istati Papali mit-Taljani fl-1870, is-Santa Sede ma kellha l-ebda sovranità territorjali. Minkejja l-inċertezza tal-esperti dwar jekk setgħetx tkompli taħdem bħala personalità indipendenti f'affarijiet internazzjonali, is-Santa Sede kompliet fil-fatt tħaddem id-dritt tagħha li tibgħat u tirċievi rappreżentanti diplomatiċi, iżżomm relazzjonijiet ma' stati li kienu jinkludu l-qawwiet kbar tar-[[Russja]], [[Prussja]], u Awstrija-Ungerija. Fejn, skont id-deċiżjoni tal-[[Kungress ta’ Vjenna|Kungress ta' Vjenna]] tal-1815, in-[[Nunzju]] kien mhux biss membru tal-Korp Diplomatiku, iżda d-Djaknu tiegħu, dan l-arranġament kompla jiġi aċċettat mill-ambaxxaturi l-oħra. Fil-kors tal-59 sena matul liema s-Santa Sede ma kellha l-ebda sovranità territorjali, in-numru ta' stati li kellhom relazzjonijiet magħha, li kienu naqsu għal sittax, fil-fatt żdiedu għal 29. L-Istat tal-Belt tal-Vatikan inħoloq bit-[[Trattat tal-Lateran]] fl-1229 sabiex "jassigura l-indipendenza assoluta u viżibbli tas-Santa Sede" u "sabiex tiggarantixxi li jkollha sovranità indisputibbli f'affarijiet internazzjonali" (kwotazzjonijiet mit-trattat). L-Arċisqof Jean-Louis Tauran, l-eks Segretarju għar-Relazzjonijiet mal-Istati, qal li l-Belt tal-Vatikan hi "stat ta' sostenn minuskolu li jiggarantixxi l-ħelsien spiritwali tal-Papa bl-inqas territorju". Is-Santa Sede, u mhux il-Belt tal-Vatikan, għandha relazzjonijiet diplomatiċi mal-istati u tipparteċipa fl-organizzazzjonijiet internazzjonali. Ambaxxati barrann huma akkreditati mas-Santa Sede u mhux mal-Belt tal-Vatikan, u hi s-Santa Sede li tistabbilixxi trattati u konkordati ma' entitajiet sovrani oħra. Fejn neċessarju, is-Santa Sede tidħol fi trattati f'isem il-Belt tal-Vatikan. Taħt it-termini tat-Trattat tal-Lateran, is-Santa Sede għandha awtorità extraterritorjali fuq 23 sit f'Ruma, u ħames siti Taljani barra minn Ruma, li jinkludu l-Palazz Pontifiċju f'[[Castel Gandolfo]]. L-istess awtorità hi estiża taħt id-dritt internazzjonali fuq in-Nunzjatura Appostolika tas-Santa Sede f'pajjiż barrani. == "Santa Sede" u "Sede Appostolika" == Kull Sede Episkopali hi kkunsidrata "qaddisa" ("santa"). Fil-Grieg, l-aġġettiv "qaddies" jew "sagru" (ἱερά) hu bosta drabi applikat għal kull sede bħala normalità. Fil-Punent, l-aġġettiv mhuwiex komunement miżjud, iżda jifforma part mill-isem uffiċjali ta' żewġ sede: minbarra ta' Ruma, il-Bisforiku ta' Mainz (qabel l-Arċibisforiku ta' Mainz) li kellu wkoll pożizzjoni elettorali u primazjali, għandu t-titolu tas-"Santa Sede ta' Mainz" (Latin: ''Sancta Sedes Moguntina''). It-terminu "sede" jiġi mil-Latin "sedes", li jfisser "siġġu", li jirreferi għat-tron Episkopali (kattedra). It-terminu "Sede Appostolika" jista' jirreferi għal kull sede mwaqqfa minn wieħed mill-Appostli, iżda, meta użat bl-artiklu definit, hu użat fil-Knisja Kattolika biex jirreferi speċifikament għas-sede tal-Isqof ta' Ruma, liema Knisja tarah bħala suċċessur ta' San Pietru, il-kap tal-appostli. == Ħoloq esterni == * [http://www.vatican.va/ Sit uffiċjali tas-Santa Sede] [[Kategorija:Santa Sede| ]] [[Kategorija:Knisja Kattolika Rumana]] [[hu:Vatikán#A Szentszék]] hbxco8a4o36xct7q9nifoabxiw6qez9 0 12645 279852 218019 2022-08-28T10:26:27Z CommonsDelinker 257 [[commons:User:CommonsDelinker/commands|Bot]]: sostituzzjoni tal-istampa minn Football_iu_1996.jpg għal Football_in_Bloomington,_Indiana,_1996.jpg wikitext text/x-wiki [[Stampa:Football in Bloomington, Indiana, 1996.jpg|thumb|300px|right|L-attakkant (bl-aħmar) għadda minn bejn id-difiża (bl-abjad) u hu lest biex jagħmel xutt lejn il-lasta. Il-gowler irid iwaqqaf 'l-attakkant milli jiskorja billi jara li l-ballun ma jaqbiżx il-linja tal-gowl.]] '''Attakkant''' huwa plejer f'tim tal-[[futbol]] li jilgħab l-aktar qrib tal-lasta avversarja, u huwa l-persuna responsabbli li jiġu skurjati l-[[gowl]]s. Din il-pożizzjoni avvanzata flimkien mar-responsabbilitajiet limitati f'dak li għandu x'jaqsam mad-difiża jfisser li normalment l-attakkanti jiskorjaw aktar gowls mill-plejers l-oħra; ħafna drabi huma jkunu fost l-iktar magħrufa u l-aktar li jiswew fl-iskwadra. [[Formazzjoni (futbol)|Formazzjonijiet]] moderni, ħafna drabi jinkludu minn attakkant wieħed sa tlieta; tnejn hu l-aktar numru komuni. Il-kowċis tipikament jiskjeraw attakkant wieħed li jilgħab f'pożizzjoni avvanzata, u attakkant ieħor li jilgħab warajh u jassisti fil-ħolqien tal-gowls kif ukoll biex jiskorja. == Attakkant ċentrali == L-attakkant ċentrali jkun ħafna drabi plejer twil li jiġi wżat għall-blalen għoljin jew jirċievi passaġġi waqt li jżomm il-ballun biex sħabu jilħqu javvanzaw, biex jgħin lil sħabu jiskorja billi jipprovdi passaġġ, jew biex jiskorja hu stess; din l-aħħar varjazzjoni timponi fuq l-attakkant li jkollu veloċità tajba. Ċerti attakkanti joperaw fuq il-ġwienaħ tal-grawnd u minn hemmhekk jagħmlu progress għal-lasta. == It-tieni attakkant == [[Stampa:Messi Gol (Llevant Barcelona 2007).jpg|thumb|Attakkant jiskrja gowl ([[Leo Messi]])]] == Ara wkoll == * [[Formazzjoni (futbol)]] [[Kategorija:Terminoloġija tal-futbol]] [[da:Fodboldpositioner#Angriber]] 0pt6ox9sv6jgmzpkmykuedlb08mrv8u 14 15616 279847 218460 2022-08-28T08:26:35Z Chrisportelli 355 tiswija wikitext text/x-wiki [[Kategorija:Futbolers skont il-klabb|Messiku]] [[Kategorija:Futbol fil-Polonja]] nxqho798x87bbucj5dahkzwyiwlyb82 0 16773 279854 244010 2022-08-28T10:42:58Z Trigcly 17859 wikitext text/x-wiki '''Kardinal''' tal-[[Knisja Kattolika]] huwa prelat, magħżul direttament mill-isqof ta' Ruma (il-[[Papa)]] biex ikun kollaboratur dirett tiegħu fil-funzjoni tiegħu ta' ragħaj tal-Knisja Kattolika. == L-Għażla tal-Kardinali == M’hemm l-ebda kriterju speċifiku biex isqof jew saċerdot jintagħżel biex isir kardinal. Hija prerogattiva tal-Papa. Minkejja li hemm klawsoli sħaħ fil-[[liġi kanonika]] dwar il-ħatra tal-kardinali, kollox hu bbażat fuq l-għażliet li jkun għamel il-Papa nnifsu u l-klawsoli jipprovdu biss għad-dmirijiet u drittijiet li jkollhom il-kardinali wara li jagħżilhom u jaħtarhom il-Papa. Kull Papa kien kardinal sal-jum li l-konklavi eleġġih Papa. Għalhekk irid jara li minn żmien għal żmien l-għadd ta’ kardinali jkun adattat u mqassam b’mod li jirrappreżenta firxa wiesgħa mid-dinja kattolika biex jagħżel suċċessur għal meta jmut hu. Ma jeżistix perjodu preċiż meta Papa għandu jaħtar kardinali ġodda. Il-Papa jaf li jrid jimxi ma’ dak li kien deċiż fil-5 ta’ Novembru 1973 minn [[Papa Pawlu VI]] li l-massimu ta’ kardinali biex jagħżlu Papa ġdid ikun ta’ 120 (Acta Apostolicae Sedis, 1973, Vol. LXV, p. 163). Fit-22 ta’ Frar 1996 [[Ġwanni Pawlu II]] ikkonferma dan il-massimu (Universi Dominici Gregis). Ġwanni Pawlu II kien ħatar b’kollox 231 kardinal ġdid. Ir-raba' u l-aħħar Konċistorju pubbliku ta'[[Papa Benedittu XVI]] sar fit-18 ta' Frar 2012. Bih l-għadd ta’ Kardinali eletturi, jiġifieri l-għadd ta’ dawk il-Kardinali li jkunu jistgħu jieħdu sehem f’konklavi biex jeleġġu Papa ġdid se jkun ta’ 125. Kemm ilu elett Papa seba’ snin ilu, Benedittu XVI innomina b’kollox 68 Kardinali eletturi, anki jekk tlieta minnhom diġà tilfu l-jedd li jivvutaw f’konklavi minħabba li qabżu t-80 sena, waqt li tnejn oħra mietu. Skont il-kodiċi tal-liġi tal-knisja, (Can. 351) Papa jista’ jaħtar lil min jidhirlu hu minn fost il-kleru u li fl-opinjoni nfurmata tiegħu jkun denju għall-ħajja eżemplari, għerf, duttrina, virtujiet u prudenza li juri b’mod prattiku. Jekk ikun għadu qassis jew patri jkollu jkun ordnat isqof malli jsir kardinal. F’dan is-sens il-Papa ma jħarisx biss lejn dawk li jkunu diġà qegħdin iservu bħala isqfijiet, imma wkoll oħrajn li jkunu qegħdin jiddistingwu ruħhom fil-qasam li fih ikunu qegħdin iservu lill-knisja f’pajjiżhom jew fid-dinja. Bil-mezzi avvanzati tal-komunikazzjoni u biż-żjarat spissi f’kontinenti oħra, illum il-Papa għandu għarfien iktar dirett dwar dawk li jistħoqqilhom ikunu fost dawk li jagħżlu lil dak li jinħatar warajh! Dawk li jkunu diġà qegħdin imexxu xi waħda mill-kongregazzjonijiet tal-Kurja Rumana jew kummissjonijiet speċjali u permananeti maħturin mill-Papa, ġeneralment jinħatru wkoll bħala kardinali. Dawn ikunu residenti f’Ruma stess u, skont it-Trattat tal-Lateran tal-1929 (art. 21) jitqiesu bħala ċittadini tal-Vatikan. Hemm imbagħad ħafna kardinali oħra li jkunu wkoll isqfijiet djoċesani f’artijiet madwar il-kontinenti kollha. Dawn l-isqfijiet jinħatru kardinali jew tkun saret drawwa li l-isqof tat-tali belt magħrufa jkun ukoll kardinal, jew għax bħala persuni jkollhom merti kbar. Jidher ukoll li, kif jaħsbu ħafna osservaturi attenti, ikun hemm xi polemiċi jew kontroversji f’dawk il-pajjiżi bejn il-Knisja u l-Istat u allura l-Papa jidhirlu li għandu jagħti spinta lill-isqof tal-post ħalli jidher iktar b’saħħtu f’għajnejn in-nies kollha f’dak il-pajjiż. F’dan is-sens, infatti, fis-snin sittin, fi żmien il-kwistjoni Politiko-Reliġjuża, kien hawn għidut li l-arċisqof [[Mikiel Gonzi]] jista’ jsir kardinal, ħaġa li ma seħħitx. L-istess ġara fl-2010 meta kien hawn għidut li l-arċisqof Pawlu Cremona jista' jsir kardinal fi żmien il-kwistjoni tar-referendum tad-divorzju. Kien hemm każi wkoll fejn Papa jista’ jaħtar kardinal bla ma jxandar ismu – jinżamm ‘in pectore’, f’qalbu. Dan jagħmlu minħabba ċirkostanzi fejn ħa-ra bħal din tista’ tpoġġi l-ħajja tal-‘kardinal ġdid’ f’periklu minħabba l-ebusija għall-knisja lokali min-naħa tal-Istat, bħal meta l-Papa xtaq jaħtar kardinali fiċ-Ċina jew pajjiżi oħra fejn il-knisja tgħix ħajja iebsa. == Kulleġġ tal-Kardinali == Il-Kardinali jiffurmaw dak li jissejjaħ il-Kulleġġ tal-Kardinali li jaf il-bidu tiegħu fis-sena 1150 u sal-15-il seklu ma kienx jilħaq iktar minn tletin u kien ikun magħmul minn uħud bit-titlu ta’ kardinal imma li ma jkunux isqfijiet. Maż-żmien l-għadd kompla jikber sakemm fil-15 ta’ April 1962 il-[[Papa Ġwanni XXIII]] ordna li l-kardinali kellhom ikunu kollha isqfijiet (Motu Proprio ‘Cum gravissima’). Skont il-Kanoni 351 tal-Liġi Kanonika, jew il-Liġi tal-Knisja, biex wieħed ikun nominat Kardinal, irid ikun almenu presbiteru. L-istess Kanoni jgħid li dawk nominati Kardinali, “jekk ma jkunux diġà Isqfijiet, iridu jirċievu l-ordinazzjoni Episkopali”. Madankollu, presbiteru li jkun nominat Kardinal jista’ jitlob dispensa lill-Papa biex ma jkunx ordnat Arċisqof. Fost il-Kardinali riċenti li ma rċevewx l-ordinazzjoni Episkopali meta kienu nominati Kardinali, kien hemm il-Kardinal Urbano Navarrete Cortés SJ, għal ħafna snin professur tal-Liġi Kanonika fl-Università Gregoriana, f’Ruma. Il-Kardinal Navarrete Cortés miet f’Novembru 2010. Fil-21 ta’ Novembru 1970, Pawlu VI kien iddeċieda li malli kardinal jagħlaq tmenin sena ma jkunx jista’ iktar jieħu sehem fil-konklavi u għalhekk ma jkunx jista’ jkun elett Papa (Motu Proprio ‘Ingravescentem aetatem’). Dan jinħass ftit kontrastanti mal-fatt li l-isqfijiet djoċesani huma mitlubin joffru r-riżenja tagħhom meta jagħlqu 75 sena, imbagħad jiddeċiedi l-Papa jekk jaċċettahiex jew le. Madankollu, kardinali li jmexxu l-kongregazzjonijiet (dipartimenti) fil-Vatikan iridu wkoll joffru r-riżenja tagħhom meta jagħlqu 75, imma jibqgħu eletturi jew eleġibbli fil-konklavi sa ma jagħlqu 80. Il-kulleġġ tal-kardinali hu magħmul ukoll minn uħud f’karigi speċifiċi. Id-djaknu, l-iktar wieħed anzjan fil-kariga, ikun dak li jordna lill-Papa ġdid, waqt li l-kardinal djaknu jħabbar l-isem tal-Papa l-ġdid. Il-kardinal ‘camerlengo’ jmexxi l-funzjonijiet wara li jmut Papa sakemm jinħatar ieħor. Ikun speċi ta’ amministratur ewlieni imma biss f’affarijiet ta’ kuljum mingħajr ebda jedd li jordna regoli ġodda. == Il-Ħidma tal-Kardinali == Il-kardinali kollha huma mistennija li jgħinu lill-Papa b’mod kolleġġjali fit-tmexxija tal-Knisja universali u jitqiesu bħala konsulenti tiegħu (Can. 353). Jitlaqqgħu flimkien mill-Papa skont il-ħtieġa f’laqgħat apposta, imsejħin ‘konċistorju’ (privat jew pubbliku, ordinarju jew straordinarju) fejn il-Papa jaqsam magħhom ideat jew deċizjonijiet li jkun irid jieħu dwar materji speċjali ta’ duttrina jew riformi. Issir ukoll konsultazzjoni dwar ħatriet jew trasferimenti ta’ isqfijiet, twaqqif ta’ djoċesijiet ġodda u tlaqqiegħ ta’ sinodi jew konċilji. Sal-1689, fi żmien Innoċenz XI laqgħat bħal dawn kienu jsiru kull xahar, imma maż-żmien bdew isiru biss meta jkun meħtieġ. F’dawn il-konċistorji l-Papa jista’ wkoll iniedi l-ismijiet u l-merti tal-kardinali ġodda li jkollu ħsieb jaħtar. F’konċistorju ‘ordinarju’ jattendu kardinali li jkunu joqogħdu jew jaħdmu f’Ruma jew fil-Vatikan, waqt li l-kardinali mid-dinja kollha jkunu mistiedna għal konċistorji ‘straordinarji’. F’dawk pubbliċi jistgħu jkunu mistiedna nies oħra, inklużi l-ambaxxaturi għall-Vatikan. == Il-kulur aħmar == Il-lewn formali tal-ilbies tal-kardinali hu distint minn dak tal-isqfijiet. Kardinal jilbes kollox aħmar waqt li isqof jilbes vjola (paonazzo). Il-kulur aħmar jissimbolizza d-disponibiltà tal-kardinal li jxerred demmu għal Kristu. Kardinal jista’ wkoll jintbagħat mill-Papa bħala Legat (mibgħut) tiegħu f’pajjiżi mbegħda biex jippresiedi f’ismu għal xi ġrajja speċjali għall-knisja lokali – bħal meta kellna fostna lill-Kardinal Muench fl-1960 għaċ-ċentinarju Pawlin. == Il-Konċistorju ta' Kardinali ġodda == Ir-rit tal-ħolqien tal-Kardinali l-ġodda isir waqt konċelebrazzjoni ewkaristika mmexxija mill-Papa, u jibda eżattament wara l-qari tal-Evanġelju. Ir-rit jibda billi l-Papa jelenka l-ismijiet ta’ dawk li jkunu se jinħatru Kardinali. Wara dawn jagħmlu l-Professjoni tal-Fidi u jwiegħdu fedeltà u ubbidjenza lejn il-Papa u s-suċċessuri tiegħu. Wara din il-Professjoni ta’ Fidi, Kardinal wara l-ieħor jinżlu għarkobbtejhom quddiem il-Papa biex dan jagħtihom il-karlotta, il-berettin ta’ Kardinal u ċ-ċurkett. Iċ-ċurkett li jirċievu l-Kardinali fuq il-wiċċ tiegħu għandu replika tal-istatwi ta’ San Pietru u San Pawl li jinsabu fil-faċċata tal-Bażilika tal-Vatikan. Iż-żewġ qaddisin pilastri tal-Knisja Kattolika jirrappreżentaw il-fidi u l-proklamazzjoni tal-missjoni tal-Knisja. Bejn iż-żewġ qaddisin hemm stilla bi tmiem ponot, riferenza ċara għall-Verġni Marija, skont l-ikonografija Nisranija. Fil-ġewwieni taċ-ċurkett, taħt il-wiċċ tiegħu, hemm l-istemma tal-Papa preżenti. Ir-rit ikompli billi l-Papa jassenja lil kull Kardinal knisja partikolari f’Ruma bħala sinjal tas-sehem li kull Kardinal hu mistenni li jkollu fil-ħidma pastorali tal-Papa bħala Arċisqof ta’ Ruma. Il-Papa mbagħad jagħti lil kull Kardinal il-Bolla Kardinalizja u t-Titlu, waqt li jagħtihom ilkoll it-tgħanniqa tal-paċi. Il-Kardinali ġodda mbagħad jagħtu l-paċi lil xulxin u jieħdu l-post assenjat lilhom fuq il-presbiterju. Ir-rit tal-konċistorju tal-2012 saru xi tibdiliet fih bil-ħsieb li dan ikun aktar sempliċi. Stqarrija tal-Uffiċċju Stampa tal-Vatikan bid-data tal-10 ta’ Jannar spjegat li meta kien qed iħejji dawn it-tibdiliet, l-Uffiċċju taċ-Ċelebrazzjonijiet Liturġiċi tal-Vatikan “żamm mal-kriterju prinċipali li jingħata sfond liturġika lil proċess li minnu nnifsu ma jagħmilx parti mil-liturġija. “Il-ħolqien ta’ Kardinali ġodda għandu jkun inserit f’kuntest ta’ talba, waqt li fl-istess żmien tkun evitata kull ħaġa li tista’ tagħti l-idea ta’ ‘cardinalatial sacrament’.” Dan għaliex storikament il-konċistorji qatt ma kienu kkunsidrati bħala parti mir-rit liturġiku, “imma biss bħala laqgħa tal-Papa nnifsu mal-Kardinali, li jaqsmu miegħu t-tmexxija tal-Knisja”. It-tibdiliet fir-rit tal-ħolqien tal-Kardinali l-ġodda saru bl-approvazzjoni tal-Papa Benedittu XVI nnifsu. Fost l-aktar modifikazzjonijiet importanti, it-tliet fażijiet tar-rit inġiebu flimkien, jiġifieri dawk tat-tqegħid tal-berettin, l-għoti taċ-ċurkett u l-għotja tat-Titlu. Dwar it-tliet aspetti tar-rit, qabel ir-riforma tal-1969 li kien għamel il-Papa Pawlu VI, il-kappell l-aħmar ta’ Kardinal kien jingħata waqt il-konċistorju ‘pubbliku’, li kien ikun segwit minn konċistorju ‘privat’ li matulu kien jingħata ċ-ċurkett u t-titlu lil kull Kardinal. Id-distinzjoni bejn konċistorju ‘pubbliku’ u ‘privat’ illum m’għadhiex teżisti. Dan wara li l-awtoritajiet tal-Knisja dehrilhom li jkun aktar koerenti li t-tliet fażijiet tar-rit tal-ħolqien tal-Kardinali l-ġodda jinġiebu flimkien f’rit wieħed. Tħalliet biss iċ-ċelebrazzjoni tal-Ewkaristija tal-Papa mal-Kardinali l-ġodda, li tradizzjonalment kienet dejjem issir l-għada tal-konċistorju, kif fil-fatt sar fl-2012. Din tibda b’espressjoni ta’ rispett u gratitudni lejn il-Papa li jagħmel wieħed mill-Kardinali l-ġodda f’isem il-Kardinali l-oħra. == Kardinali Maltin == Fis-6 ta’ Jannar 2012 f’Ruma, li l-Papa Benedittu XVI, wara l-Angelus ta’ nofsinhar, ħabbar li kien se jlaqqa’ Konċistorju biex jinnomina 22 membru ġdid tal-Kulleġġ tal-Kardinali, fosthom lill-Malti [[Prospero Grech]]. Il-Papa dakinhar iddeskriva lil Patri Prospero Grech OSA bħala “professur emeritu ta’ għadd ta’ universitajiet Rumani u Konsultur tal-Kongregazzjoni tad-Duttrina tal-Fidi”. Patri Prospero huwa t-tieni Kardinal Malti fl-istorja tal-Knisja, wara li fis-seklu dsatax Malta kellha Kardinal ieħor, [[Fabrizio Sceberras Testaferrata]], li kien nominat Kardinal mill-Papa Piju VII fil-Konċistorju tas-6 t’April 1818. Il-Kardinal Sceberras Testaferrata kien mill-Belt Valletta. Tul is-27 sena li dam Kardinal sal-mewt tiegħu f’Awwissu 1843, il-Kardinal Sceberras Testaferrata pparteċipa fi tliet konklavi li taw lill-Knisja tliet Papiet. [[Kategorija:Kristjaneżmu]] [[Kategorija:Knisja Kattolika Rumana]] hit1a1wrwpfpent33w65rwtpv2d739t 0 19595 279849 230341 2022-08-28T09:14:54Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki '''Thomas Balvay''' (twieled fit-2 ta' Frar 1888 – miet fil-15 ta' Lulju 1945)<ref>{{ċita web |url=http://www.weltfussball.de/schiedsrichter_profil.php?id=17277 |titlu=John Balway |pubblikatur=weltfussball.de |data= |lingwa=Ġermaniż }}</ref> kien [[referì]] tal-[[futbol]] tas-snin għoxrin u tletin, u wieħed mill-erba' referis Ewropej li ħadu sehem fl-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 1930|ewwel edizzjoni]] tat-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol|Tazza tad-Dinja]] fl-1930 ġewwa l-Urugwaj. Hu kien l-uniku uffiċċjal minn [[Franza]] matul dan it-turnew. == Karriera == Hu kien ilu referì internazzjonali mill-1922 u darbtejn idderieġa l-[[Coupe de France]] (fl-1926 u l-1928). Hu vvjaġġa lejn l-Urugwaj bl-[[''SS'' Conte Verde]], vapur li kellu wkoll lil [[Jules Rimet]] u t-tim Franċiż, Belġajn, Rumen u Brażiljan għall-ewwel Tazza tad-Dinja. == Konfużjoni fuq art twelidu u ismu == [[Cris Freddi]], storiku tal-futbol Ingliż, stqarr li Balvay seta' kien Ingliż li kien jgħix [[Pariġi]] fis-snin sittin u għalhekk seta' kien l-ewwel Ingliż li qatt ħa sehem f'Tazza tad-Dinja.<ref>[[George Moorhouse]], imwieled Ingliż, lagħab għall-Istati Uniti f'din l-istess kompetizzjoni</ref> Freddi kiteb: "Huwa maħsub li Balway kien Ingliż li kien jgħix Pariġi. Il-websajt tal-federazzjoni Franċiża ssejjaħlu Georges Balvay, imma apparentament dan huwa żball (sorsi kontemporanji Franċiżi jiktbuh Balway, fosthom Le Figaro tas-7 ta' Mejju 1928 wara l-finali tat-Tazza Franċiża) u sorsi oħra jsejħulu John". Din ġiet użata minn oħrajn sabiex jenfasizzaw il-punt li kien veru li kien Ingliż li għex u ħadem Pariġi fis-snin għoxrin.<ref>{{ċita web |url=http://www.h2g2.com/entry/A771004 |titlu=The Finals of the 1930 World Cup |pubblikatur=h2g2.com |data=2012-06-20 |lingwa=Ingliż }}</ref> Kien hemm ukoll kwistjoni dwar il-verżjoni t-tajba ta' ismu. Il-[[Federazzjoni tal-futbol ta' Franza|federazzjoni tal-futbol Franċiża]] tniżżel ismu bħala Georges Balvay u Thomas Balvay. FIFA tindika ismu bħala John Balway. Edizzjoni tal-1923 ta' ''[[El Mundo Deportivo]]'' tiktbu bħala Balvey, però għaxar edizzjonijiet oħra tal-istess gazzetta jniżżluh bħala Balway.<ref>{{ċita web |url=http://www.fifa.com/worldcup/archive/edition=1/results/matches/match=1091/report.html |titlu=Brazil - Bolivia |pubblikatur=FIFA |data= |lingwa=Ingliż }}</ref> == Referenzi == {{Referenzi}} [[Kategorija:Twieldu fl-1888]] [[Kategorija:Mietu fl-1945]] [[Kategorija:Referis tal-futbol Franċiżi]] cokzggb2pvqpvre6w5evxq0vt31bumr 2 25623 279841 279836 2022-08-27T13:45:16Z Trigcly 17859 aġġornament wikitext text/x-wiki == '''Kontribuzzjonijiet - Artikli ġodda (777)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Fontenay]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] *[[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta' Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Simbel]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agostino Carracci]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Alatyr]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alto Douro]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] * [[Angkor Wat]] * [[Ani]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] * [[Antartika]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Aquileia]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve|Ark Ġeodetiku ta' Struve]] *[[Arkata Trijonfali ta' Orange]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] * [[Assisi]] *[[Asuman Baytop]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Baeza]] * [[Bagan]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Bajjad]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Battir]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč|Bażilika Ewfrasjana ta' Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta' Vicenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto|Belt ta' Viċenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto]] *[[Bennej]] *[[Bergpark Wilhelmshöhe]] *[[Bernard Grech]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Borobudur]] *[[Brook Taylor]] *[[Brú na Bóinne]] *[[Bucha]] *[[Bukhara]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Calakmul]] * [[Canaletto]] * [[Caral]] * [[Carcassonne]] *[[Carl Bosch]] *[[Carla Fracci]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Casco Viejo, il-Panama]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Ċensu Apap]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Changdeokgung]] *[[Charles Jean de la Vallée-Poussin]] *[[Charles-Amédée-Philippe van Loo]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charlie Watts]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Chilehaus]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċirkewwa]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cumalıkızık]] *[[Cynthia Turner]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edinburgu]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[El Jadida]] *[[El Torcal]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fanal ta' Cordouan]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Ferrara]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Firenze]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortifikazzjonijiet ta' Vauban]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] * [[Fruntieri tal-Imperu Ruman]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Gerbrand van den Eeckhout]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għarb]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hallstatt]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hattusha]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Henri Fantin-Latour]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hideki Shirakawa]] *[[Hildesheim]] *[[Holašovice]] *[[Hospicio Cabañas]] *[[Hospital de Sant Pau]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] === '''<u>I</u>''' === * [[Idrija]] * [[Impjant Nukleari ta' Zaporizhzhia]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Indiċi]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Jože Plečnik]] *[[Julia Malinova]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kappella]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastelli ta' Augustusburg u Falkenlust fi Brühl]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katidral ta' Tournai]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Kauksi Ülle]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] *[[Kelma]] *[[Kernavė]] *[[Khiva]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos|Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta' Troodos]] *[[Knejjes Rumaneski Katalani tal-Vall de Boí]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knejjes u Kunventi ta' Goa]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta' San Ġwann ta' Nepomuk|Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta' Nepomuk]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġi ta' Wies]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Krzemionki]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] * [[Lagi ta' Willandra]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] * [[Liftijiet Idrawliċi tal-Canal du Centre]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iran]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Irlanda]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Lucavsala]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Lviv]] === '''<u>M</u>''' === * [[Machu Picchu]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Mario Draghi]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Moser]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Meteora]] *[[Michael Refalo]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Modena]] *[[Monasteri ta' Yuso u ta' Suso]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru ta' Poblet]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Mont-Saint-Michel]] *[[Monte San Giorgio]] * [[Monument]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Moritz Cantor]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Mużew ta' Plantin-Moretus]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nadur]] * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Nancy]] *[[Napli]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nikkō]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ tal-Kaċċa Medjevali fit-Tramuntana ta' Zealand]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta' Fontainebleau]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazz ta' Versailles]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palenque]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Pamukkale]] *[[Panamá Viejo]] *[[Parmigianino]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Parrukkier]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Petra]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Pienza]] *[[Piero Angela]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjazza]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Politika]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Pożati]] *[[Professjoni]] *[[Provins]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qala (Għawdex)]] * [[Qalhat]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quedlinburg]] * [[Quseir Amra]] * [[Qutb Minar]] === '''<u>R</u>''' === * [[Ravenna]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva tal-Bijosfera tal-Friefet Monarki]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] * [[Roi Mata]] * [[Ronald Searle]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[San Gimignano]] *[[San Lawrenz (Għawdex)]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sandra Mondaini]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Sangiran]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santwarju ta' Bom Jesus do Monte]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Shahrisabz]] *[[Sian Ka'an]] *[[Sidney Webb]] *[[Siena]] *[[Siracusa]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Bat, Al-Khutm u Al-Ayn]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Ewlenin tal-Estrazzjoni fil-Wallonja]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Skrivan]] *[[Sophie Germain]] *[[Speicherstadt]] *[[Sputnik 5]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stećak]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Su Nuraxi]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Taħdit]] *[[Taj Mahal]] *[[Tallinn]] *[[Tarraco]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru Ruman ta' Orange]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempju tal-Ġenna]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] *[[Teżawru]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa tal-Wied il-Mielaħ]] * [[Tikal]] * [[Tinqix fuq il-Blat f'Alta]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tiryns]] *[[Tlacotalpan]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Toruń]] *[[Tpittir fuq il-Blat tal-Baċir Mediterran Iberiku]] *[[Třebíč]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tutankhamun]] === '''<u>U</u>''' === * [[Úbeda]] * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[UNESCO]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] *[[Uxmal]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Venera 7]] *[[Verona]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] *[[Wadi Rum]] *[[Werrej]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[William Boeing]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xochicalco]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xogħol Arkitettoniku ta' Le Corbusier]] *[[Xjenza spazjali]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yagul]] * [[Yeni-Kale]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zamość]] * [[Ziba Ganiyeva]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] g39wq5mq96hkgpg62fgge1snwfnjz4y 0 25680 279858 261039 2022-08-28T10:45:55Z EmausBot 3445 Bot: Tranġar ta' rindirizz doppju lejn [[Pellegrinaġġ ta' San Ġakbu]] wikitext text/x-wiki #RINDIRIZZA [[Pellegrinaġġ ta' San Ġakbu]] 01s6vejebmtxatu77lxj80cgi6c8baw 0 25850 279860 274504 2022-08-28T11:14:29Z CommonsDelinker 257 [[commons:User:CommonsDelinker/commands|Bot]]: sostituzzjoni tal-istampa minn Gianni_-_Marsamxett_Harbour.jpg għal Girolamo_Gianni_-_Marsamxett_Harbour.jpg wikitext text/x-wiki [[Stampa:Blick vom Marsamxett Harbour auf Valletta. - panoramio.jpg|daqsminuri|367x367px|Veduta tal-Belt Valletta mill-Port ta’ Marsamxett ]] Il-'''Port ta’ Marsamxett''' (pronunzja bil-[[Lingwa Maltija|Malti]]: [mɐr.sɐmˈʃɛt]), storikament imsemmi wkoll bħala '''Marsamuscetto''', huwa port naturali fit-Tramuntana tal-[[Port il-Kbir]], l-ikbar port tal-[[gżira]] ta’ [[Malta]]. B’mod ġenerali, il-Port ta’ Marsamxett jintuża iktar għar-rikreazzjoni mill-Port il-Kbir.<ref>{{Ċita web|titlu="Other Ports". Transport Malta. Arkivjat 06-11-2014.|url=https://web.archive.org/web/20141106040227/http://www.transport.gov.mt/ports-marinas/ports-in-malta/other-ports}}</ref> == Dekrizzjoni == Il-bokka tal-port tħares lejn il-Grigal u hija kkonfinata fit-Tramuntana mill-Peniżola ta’ Dragut (Dragut Point) u mill-Peniżola ta’ Tigné (Tigné Point). Fix-xatt tal-Majjistral tiegħu hemm l-irħula ta’ [[Tas-Sliema]], il-[[Gżira (lokalità)|Gżira]] u [[Ta' Xbiex|Ta’ Xbiex]]. Il-port jibqa’ dieħel iktar ’il ġewwa lejn l-art f’[[Tal-Pietà]] u l-[[Msida|Imsida]]. Faċċata tal-Gżira hemm il-[[Gżira ta’ Manoel]] (Manoel Island), li issa hija kkollegata mal-art permezz ta’ pont. Ix-xatt tax-Xlokk tal-port huwa ffurmat mill-Peniżola ta’ Sciberras, li fuqha hemm is-subborg tal-[[Furjana]] u l-[[Valletta|Belt Valletta]]. Fix-xifer nett hemm il-forti tas-seklu 16, [[Forti Sant'Iermu]]. Il-Peniżola ta’ Sciberras tiddividi l-Port ta’ Marsamxett mill-port naturali ikbar u parallel tal-Port il-Kbir. Id-dawra kollha tal-port ġiet żviluppata vertikalment minn naħa għall-oħra tal-peniżola, tant li mill-għoli tidher qisha żona urbana waħda. Il-biċċa l-kbira tal-popolazzjoni ta’ Malta tgħix f’raġġ ta’ tliet kilometri mill-Furjana. Illum il-ġurnata, id-densità tal-popolazzjoni ta’ din iż-żona hija waħda mill-ogħla fl-[[Ewropa]]. Iż-żewġ portijiet flimkien u ż-żoni tal-madwar jiffurmaw id-Distretti Portwali tat-Trammuntana u tan-Nofsinhar ta’ Malta. Flimkien, dawn id-distretti fihom 27 mit-68 kunsill lokali, u għandhom popolazzjoni ta’ 213,722 ruħ, jiġifieri iktar minn 47 % tal-popolazzjoni totali tal-Gżejjer Maltin.<ref>{{Ċita web|titlu="Estimated Population by Locality 31st March, 2013" (PDF). Malta Government Gazette 19,094. Arkivjat 14-07-2014.|url=https://web.archive.org/web/20140714184236/http://www.lc.gov.mt/mediacenter/PDFs/1_Population%2031-3-13.pdf}}</ref> == Storja == [[Stampa:Girolamo Gianni - Marsamxett Harbour.jpg|xellug|daqsminuri|372x372px|Pittura tal-Port ta’ Marsamxett Harbour fis-seklu 19 ta’ Girolamo Gianni]] Fl-1551, l-[[Ottomani]] żbarkaw fil-Port ta’ Marsamxett u ppruvaw jassaltaw il-Port il-Kbir. Madankollu, ma attakkawx peress li sabu difiża b’saħħitha mibnija mill-[[Ordni Militari Sovran ta' Malta|Kavallieri tal-Ordni ta’ San Ġwann]]. Dan it-tentattiv ta’ attakk ġie segwit minn attakk mingħajr suċċess kontra l-[[Mdina|Imdina]], is-serq mill-gżira ta’ [[Għawdex]] u l-ħakma ta’ [[Tripli]], il-[[Libja]]. Wara dan l-attakk, il-Forti Sant'Iermu nbena biex iħares kemm il-Port ta’ Marsamxett kif ukoll il-Port il-Kbir. Fl-1565 kien hemm invażjoni Ottomana ferm ikbar fl-[[Assedju l-Kbir ta' Malta|Assedju l-Kbir ta’ Malta]]. Matul dan l-assedju, il-flotta Ottomana kienet ibbażata fil-Port ta’ Marsamxett, u fil-Peniżola ta’ Tigné ġew stazzjonati kanuni biex jibbumbardjaw il-Forti Sant'Iermu. Matul l-attakk, l-ammirall Ottoman [[Dragut]] inqatel minn tir ta’ arma tan-nar. L-assedju fl-aħħar safa fix-xejn u l-Kavallieri tal-Ordni ta’ San Ġwann ħarġu rebbieħa. Fil-Peniżola ta’ Sciberras Peninsula nbniet belt ġdida, il-Belt Valletta, wara isem il-Gran Mastru [[Jean Parisot de la Valette]] li kkummissjonaha. Is-subborg tal-Furjana nbena iktar tard ftit ’il barra mill-belt. Fl-1592, sptar ta’ kwarantina magħmul mill-[[injam]] inbena fuq il-Gżira ta’ Manoel, li dak iż-żmien kienet magħrufa bħala ''l'Isola del Vescovo'' (il-gżira tal-isqof). Dan l-isptar twaqqa’ sena wara u minfloku nbena Lazzarett permanenti fl-1643, li ttejjeb diversi drabi sa ma għalaq fl-1929. Bejn l-1723 u l-1733, il-[[Forti Manoel]] inbena fuq il-Gżira ta’ Manoel, filwaqt li l-[[Forti Tigné]] nbena fil-Peniżola bl-istess isem fl-1793. Fil-Peniżola ta’ Tigné nbnew ukoll barrakki [[Renju Unit|Brittaniċi]], iżda minn dak iż-żmien ’l hawn dawn twaqqgħu. [[Stampa:The Royal Navy during the Second World War A14538.jpg|daqsminuri|291x291px|Sottomarini tan-Navata Rjali fil-Port ta’ Marsamxett ħdejn il-Gżira ta’ Manoel fit-Tieni Gwerra Dinjija]] Matul [[it-Tieni Gwerra Dinjija]], il-Brittaniċi użaw il-Port ta’ Marsamxett, b’mod partikolari l-Gżira ta’ Manoel, bħala bażi tas-[[Sottomarin|sottomarini]]. Il-gżira kienet [[frejgata]] tal-ġebel, imsejħa HMS ''Talbot'' jew HMS ''Phœnicia''. Il-Forti Manoel reġa’ ntuża għal darb’oħra, iżda ġie bbumbardjat minn inġenji tal-ajru ''Luftwaffe'' għax-xħit tal-bombi li kkawżaw qerda kbira. Fl-1977, l-ewwel Batterija (Marittima) tal-[[Forzi Armati ta’ Malta]] ċaqilqet il-bażi tagħha f’[[Xatt it-Tiben]] fil-Port ta’ Marsamxett.<ref>{{Ċita web|titlu="Maritime Squadron Armed Forces of Malta". steno.webs.com. March 2010. Arkivjat 07-04-2014.|url=https://web.archive.org/web/20140407091957/http://steno.webs.com/112/afm/maritime.htm}}</ref> Tas-Sliema, il-Gżira, u Ta’ Xbiex fin-naħa tat-Tramuntana tal-port ġew żviluppati ħafna speċjalment f’dawn l-aħħar snin. Il-Port ta’ Marsamxett issa jintuża l-iktar għall-opri tal-baħar iż-żgħar meta mqabbel mal-Port il-Kbir. Hemm għadd ta’ marini tal-jottijiet fl-Imsida u fil-Gżira ta’ Manoel, impjant tal-bini tal-vapuri, kif ukoll mollijiet li minnhom isalpaw id-dgħajjes tad-dawriet turistiċi mal-portijiet u l-lanċa minn Tas-Sliema għall-Belt Valletta u lura. Fl-10 ta’ Settembru 2006, matul ir-rawnd Malti tas-serje tal-Aero GP, kien hemm kolliżjoni fl-ajru bejn żewġ ajruplani fuq il-port li kkawżat il-[[mewt]] ta’ [[Gabor Varga]], wieħed mill-bdoti.<ref>{{Ċita web|titlu=M3P : Malta Media Memory Preservation|url=http://www.m3p.com.mt/|data-aċċess=2021-03-19|sit=www.m3p.com.mt}}</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Malta]] [[Kategorija:Portijiet ta' Malta]] {{Stub|Ġeografija}} gq1svhljxrgj78k1nw47a2cv8o8i7mn 0 26588 279861 265923 2022-08-28T11:32:06Z CommonsDelinker 257 [[commons:User:CommonsDelinker/commands|Bot]]: sostituzzjoni tal-istampa minn Pullicino_-_View_of_Manoel_Island.jpg għal Giorgio_Pullicino_-_View_of_Manoel_Island.jpg wikitext text/x-wiki Il-'''Gżira Manoel''' (bl-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]]: '''Manoel Island'''), li qabel kienet magħrufa bħala '''Gżira tal-Isqof''' (bl-Ingliż: Bishop's Island; bit-[[Lingwa Taljana|Taljan]]: Isola del Vescovo) jew '''''Isolotto''''', hija [[gżira]] żgħira li tifforma parti mill-muniċipalità tal-[[Gżira (lokalità)|Gżira]] fil-[[Port ta’ Marsamxett]], [[Malta]]. Hija msemmija għall-Gran Mastru Portugiż [[António Manoel de Vilhena]], li bena [[Forti Manoel|forti]] fil-gżira fis-snin 20 tas-seklu 18. == Ġeografija == [[Stampa:Giorgio Pullicino - View of Manoel Island.jpg|lemin|daqsminuri| Pittura tal-Ġżira Manoel fis-seklu 19]] Il-Gżira Manoel hija gżira ċatta ffurmata bejn wieħed u ieħor bħal werqa. Hija tinsab fin-nofs tal-Port ta' Marsamxett, bil-qala ta' Lazzarett fin-Nofsinhar tagħha u x-xatt ta' [[Tas-Sliema]] fit-Tramuntana tagħha. Il-gżira hija magħquda mal-gżira prinċipali ta' Malta permezz ta’ pont. Il-gżira kollha tidher mis-swar tal-[[belt kapitali]] [[Valletta]]. == Storja == Fl-1570, il-gżira ġiet akkwistata mill-Kapitlu tal-Katidral tal-[[Mdina|Imdina]] u saret proprjetà tal-Isqof ta’ Malta. Għalhekk kienet tissejjaħ ''l-Isola tal-Vescovo'' jew il-Gżira tal-Isqof. === Lazzarett === [[Stampa:Malta_-_Gzira_-_Manoel_Island_-_Lazzaretto+Fort_(MSTHC)_01_ies.jpg|daqsminuri| Lazzarett]] Fl-1592, sptar tal-kwarantina magħruf bħala [[Lazzarett]] nbena meta faqqgħet il-[[Pesta s-sewda|pesta]]. L-isptar kien magħmul minn barrakki tal-[[injam]], u tneħħa sena wara, wara li l-marda kienet naqset sew. Fl-1643, matul it-tmexxija tal-Gran Mastru [[Giovanni Paolo Lascaris|Lascaris]], l-[[Ordni Militari Sovran ta' Malta|Ordni ta’ San Ġwann]] partet il-gżira mal-knisja għal xi art fir-[[Rabat (Malta)|Rabat]] u bniet Lazzarett permanenti f’tentattiv biex tikkontrolla l-influss perjodiku tal-pesta u l-[[kolera]] abbord vapuri li jżuru Malta. Inizjalment il-gżira kienet tintuża bħala ċentru ta’ kwarantina fejn jittieħdu passiġġieri minn vapuri li jitwaqqfu. L-isptar sussegwentement ġie mtejjeb matul ir-renji tal-Gran Mastri [[Nicolas Cotoner|Cotoner]], [[Gregorio Carafa|Carafa]] u de Vilhena.<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/brief-history-of-the-lazaretto-1.230650|titlu=Brief history of the lazaretto (1)|kunjom=Muscat|isem=Ben|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2021-06-26}}</ref> Fil-perjodu taħt il-[[Renju Unit|Brittaniċi]], il-Lazzarett kompla jintuża u tkabbar matul il-governanza ta' Sir [[Henry Bouverie]] fl-1837 u fl-1838. Għal żmien qasir intuża biex joqogħdu fih it-truppi iżda ġie kkonvertit lura fi sptar fl-1871. Matul is-seklu 19, xi posta li kienet dieħla Malta ġiet iffumigata u diżinfettata fl-Uffiċċju Profumo tal-isptar biex jiġi evitatat it-tixrid tal-mard. === Forti Manoel === [[Stampa:Malta - Gzira - Manoel Island - Fort Manoel (Ferry Sliema-Valletta) 02 ies.jpg|alt=Fort Manoel|daqsminuri|Forti Manoel]] Bejn l-1723 u l-1733, inbena forti ġdida b’għamla ta’ stilla fuq il-gżira mill-Gran Mastru Portugiż António Manoel de Vilhena. Il-forti ngħata l-isem ta’ Forti Manoel għal dan il-Gran Mastru, u l-gżira nbidlet mill-ġdid f'dan il-punt. Il-forti huwa meqjus bħala eżempju tipiku ta’ inġinerija militari tas-seklu 18, u l-pjanta oriġinali tiegħu huma attribwiti lil [[René Jacob de Tigné]], u jingħad li ġew modifikati mill-ħabib u kollega tiegħu [[Charles François de Mondion]], li jinsab midfun f’kripta taħt il-Forti Manoel. Il-forti għandu kwadranglu, grawnd għall-parati, u sistema ta' arkati, u għal xi żmien kien fih ukoll [[kappella]] [[Barokk|Barokka]] ddedikata lil [[Sant'Antnin ta' Padova|Sant’Antnin ta’ Padova]], taħt il-kmand dirett tal-Ordni. Matul [[it-Tieni Gwerra Dinjija]], meta Malta kienet taħt assedju, il-Gżira Manoel u l-forti tagħha ntużaw bħala bażi navali mill-10 Flotta tas-Sottomarini tar-Royal Navy, u dak iż-żmien kienet imsejħa "HMS Talbot" jew "HMS Phœnicia". Il-Kappella ta’ Sant’Antnin inqerdet meta ntlaqtet direttament mill-bombi tal-Luftwaffe f’Marzu tal-1942. Wara żmien l-Ingliżi, il-gżira u l-forti ġew abbandunati għal ħafna snin u l-Forti Manoel u l-Lazzarett t-tnejn li huma ġew vandalizzati.<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/brief-history-of-the-lazaretto-2.230651|titlu=Brief history of the lazaretto (2)|kunjom=Said|isem=Frans H.|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2021-06-26}}</ref> == Illum == === Marina u Impjant tal-Bini u t-Tiswija tal-Jottijiet === [[Stampa:Malta_-_Gzira_-_Triq_Il-Forti_Manoel_-_Yacht_Yard_(Triq_Ix-Xatt_(Sliema))_01_ies.jpg|lemin|daqsminuri| Impjant tal-Bini u t-Tiswija tal-Jottijiet tal-Gżira Manoel]] Il-Gżira Manoel fiha marina u impjant tal-bini u t-tiswija tal-jottijiet. Il-marina ilha taħt amministrazzjoni ġdida mill-2011 u tilqa’ bastimenti b’tul sa 80 metru. Għandha total ta' 350 irmiġġ.<ref>{{Ċita web|url=https://www.miym.com.mt/about-us/|titlu=Manoel Island Yacht Marina|lingwa=en-US|data-aċċess=2021-06-26}}</ref> L-impjant tal-bini u t-tiswija tal-jottijiet jista' jakkomoda jottijiet u katamarani b’tul sa 50 metru u b’tunnellaġġ ta’ spostament ta' 500 tunnellata. L-impjant tal-bini u t-tiswija tal-jottijiet joffri ħażna ta' dgħajjes, irmiġġ fuq wiċċ l-ilma, tiswijiet u armar komplut.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20180418114800/http://www.yachtyard-malta.com:80/about/overview/|titlu=Manoel Island Yacht Yard - Overview|data=2018-04-18|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-06-26}}</ref> === Villaġġ tal-Papri === [[Stampa:Malta_-_Gzira_-_Triq_Il-Forti_Manoel_-_Duck_Village_02_ies.jpg|daqsminuri| Villaġġ tal-Papri]] Għal bosta snin, il-Gżira Manoel ospitat santwarju pittoresk u informali għall-[[papri]] u [[Tjur tal-ilma|għasafar tal-ilma]] oħra ħdejn il-pont li jgħaqqad il-gżira mal-gżira ewlenija ta’ Malta. Ġie maħluq u miżmum minn voluntier lokali, u ffinanzjat kollu kemm hu minn donazzjonijiet privati.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20121125054531/http://www.howtomalta.com:80/2012/04/duck-village-manoel-island.html|titlu=How to Get By in Malta: Duck Village|data=2012-11-25|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-06-26}}</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Gżejjer diżabitati ta' Malta]] [[Kategorija:Gżejjer ta' Malta]] 2pl679v1icje4kmrm19fa1w9pvknh4z 0 26893 279843 267987 2022-08-27T17:39:10Z Trigcly 17859 ' wikitext text/x-wiki [[Stampa:Women voter outreach 1935 English Yiddish.jpg|daqsminuri|Avveniment politiku fl-1935 biex juri lin-nisa kif jivvutaw]] Il-'''politika''' (mill-Grieg: ''Πολιτικά'', ''politiká'', jiġifieri "l-affarijiet tal-bliet") hija sett ta' attivitajiet assoċjati mat-teħid tad-deċiżjonijiet fi gruppi, jew forom oħra ta' relazzjonijiet tal-poter bejn l-individwi, bħad-distribuzzjoni tar-riżorsi jew l-istatus. Il-fergħa tax-[[Xjenzi soċjali|xjenza soċjali]] li tistudja l-politika u l-gvern tissejjaħ xjenza politika. It-terminu jista' jintuża b'mod pożittiv fil-kuntest ta' "soluzzjoni politika", jiġifieri s-sejbien ta' kompromess mingħajr l-użu tal-vjolenza<ref>Leftwich, Adrian (2015). ''What is politics? : the activity and its study''. Polity Press, p. 68, ISBN <bdi>978-0-7456-9852-6</bdi>.</ref>, jew b'mod deskrittiv bħala "[[L-Arti|l-arti]] jew ix-[[xjenza]] tal-governanza", iżda spiss ikollha konnotazzjoni negattiva.<ref>Hague, Rod; Harrop, Martin (2013). ''Comparative Government and Politics: An Introduction''. Macmillan International Higher Education. p. 1. ISBN <bdi>978-1-137-31786-5</bdi>.</ref> Pereżempju, l-abolizzjonista [[Wendell Phillips]] iddikjara li "aħna ma nilagħbux il-logħba tal-politika; it-tneħħija tal-[[Skjavitù|jasar]] għalina mhix ċajta".<ref>Johnston, Alexander; Woodburn, James Albert (1903) [1903]. ''American Orations: V. The Anti-Slavery Struggle''. G. P. Putnam and Sons. p. 233.</ref> Il-kunċett ġie definit b'diversi modi, u approċċi differenti għandhom fehmiet li jvarjaw b'mod fundamentali dwar jekk għandhiex tintuża b'mod estensiv jew limitat, empirikament jew normattivament, u jekk il-kunflitt jew il-kooperazzjoni humiex iktar essenzjali għaliha. Fil-politika jintużaw sensiela ta' metodi, fosthom il-promozzjoni tal-fehmiet politiċi individwali fost in-nies, in-negozjar ma' suġġetti politiċi oħra, it-tfassil tal-liġijiet, u l-eżerċitar tal-forza, inkluż il-gwerra kontra l-avversarji jew l-għedewwa.<ref>Hammarlund, Bo (1985). ''Politik utan partier: studier i Sveriges politiska liv 1726–1727''. Almqvist & Wiksell International. ISBN <bdi>978-91-22-00780-7</bdi>. p. 8.</ref><ref>Brady, Linda P. (2017). ''The Politics of Negotiation: America's Dealings with Allies, Adversaries, and Friends''. University of North Carolina Press. p. 47. ISBN <bdi>978-1-4696-3960-4</bdi>. p. 47.</ref><ref>Hawkesworth, Mary; Kogan, Maurice (2013). ''Encyclopedia of Government and Politics: 2-volume Set''. London: Routledge. ISBN <bdi>978-1-136-91332-7</bdi>. p. 299.</ref><ref>Taylor, Steven L. (2012). ''30-Second Politics: The 50 most thought-provoking ideas in politics, each explained in half a minute''. Icon Books Limited. p. 130. ISBN <bdi>978-1-84831-427-6</bdi>. p. 130.</ref><ref>Blanton, Shannon L.; Kegley, Charles W. (2016). ''World Politics: Trend and Transformation, 2016–2017''. Cengage Learning. ISBN <bdi>978-1-305-50487-5</bdi>. p. 199.</ref> Il-politika tiġi eżerċitata f'firxa wiesgħa ta' livelli soċjali, mill-klans u t-tribujiet tas-soċjetajiet tradizzjonali, għall-gvernijiet lokali moderni, il-kumpaniji u l-istituzzjonijiet, sal-istati sovrani u l-livell internazzjonali. Fin-nazzjonijiet moderni, in-nies spiss jiffurmaw partiti politiċi biex jirrappreżentaw l-ideat tagħhom. Il-membri ta' partit sikwit jaqblu li jieħdu l-istess pożizzjoni fuq ħafna kwistjonijiet u jaqblu li jappoġġaw l-istess bidliet fil-liġi u l-istess mexxejja. Elezzjoni s-soltu tkun kompetizzjoni bejn partiti differenti. Sistema politika hija qafas li jiddefinixxi metodi politiċi aċċettabbli fi ħdan soċjetà. L-istorja tal-ħsieb politiku tmur lura sa żmien il-qedem, b'xogħlijiet kruċjali bħar-''Repubblika'' ta' [[Platun]] u l-''Politika'' ta' Aristotli fil-Punent, u l-manuskritti politiċi ta' [[Konfuċju]] u l-''Arthashastra'' u ċ-''Chanakya Niti'' ta' [[Chanakya]] fil-Lvant.<ref>Kabashima, Ikuo; White III, Lynn T., eds. (1986). ''Political System and Change: A World Politics Reader''. Princeton University Press. ISBN <bdi>978-0-691-61037-5</bdi>.</ref> == Etimoloġija == [[Stampa:Sanzio 01 Plato Aristotle.jpg|xellug|daqsminuri|288x288px|Platun (xellug) u Aristotli (lemin), minn dettall ta' [[L-Iskola ta’ Ateni|''L-Iskola ta' Ateni'']], affresk ta' [[Raffaello]]. Ir-''Repubblika'' ta' Platun u l-''Politika'' ta' Aristotli wasslu biex iż-żewġ filosfi Griegi jsiru tnejn mill-iktar filosfi politiċi influwenti.]] It-terminu "politika" joriġina mix-xogħol Klassiku ta' [[Aristotli]] msejjaħ ''Politiká'', li introduċa t-terminu Grieg ''politiká'' (''Πολιτικά'', jiġifieri "l-affarijiet tal-bliet")''.'' F'nofs is-seklu 15, il-komponiment ta' Aristotli ġie tradott bħala ''Polettiques'' bl-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]] Modern Bikri<ref>Buhler, C. F., ed. 1961 [1941]. ''The Dictes and Sayings of the Philosophers.'' London: Early English Text Society, ''Original Series'' No. 211.</ref>, li mbagħad saret ''Politics'' bl-Ingliż Modern attwali, jiġifieri politika. It-terminu politika jirreferi għall-kunċett ġenerali jew inkella għal qasam partikolari ta' politika fis-singular, li fil-plural jiġi politiki. Din it-tieni tifsira dehret għall-ewwel darba fl-Ingliż fl-1430 bis-singular ''politic'', li oriġinat mill-Franċiż Nofsani ''politique''—li min-naħa tagħha oriġinat minn ''politicus'', li kienet Latinizzazzjoni tal-Grieg ''πολιτικός'' (''politikos'') minn πολίτης (''polites'', jiġifieri "ċittadin") u πόλις (''polis'', jiġifieri "belt").<ref>Lewis, Charlton T.; Short, Charles (1879). "pŏlītĭcus". ''A Latin Dictionary''. Clarendon Press.</ref><ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20150924203856/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=politiko/s|titlu=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, πολι_τ-ι^κός|data=2015-09-24|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-07-17}}</ref> === Definizzjonijiet === * Fil-fehma ta' [[Harold Lasswell]], il-politika hija dwar "min jieħu xiex, meta u kif".<ref>Lasswell, Harold D. (1963) [1958]. ''Politics: who gets what, when how. : With postscript''. World.</ref> * Għal [[David Easton]], il-politika għandha x'taqsam mal-"allokazzjoni awtoritattiva tal-valuri għal soċjetà".<ref>Easton, David (1981). ''The political system: an inquiry into the state of political science'' (3rd ed.). University of Chicago Press. ISBN <bdi>978-0-226-18017-5</bdi>.</ref> * Għal [[Vladimir Lenin]], "il-politika hija l-iktar espressjoni kkonċentrata tax-xjenza ekonomika".<ref>Lenin, Vladimir I. (1965). ''Collected works. September 1903 – December 1904''.</ref> * [[Bernard Crick]] argumenta li l-"politika hija forma distintiva ta' governanza fejn in-nies jiġbdu ħabel wieħed flimkien permezz ta' proċeduri istituzzjonalizzati biex isibu tarf id-differenzi, jikkonċiljaw l-interessi u l-valuri differenti, u jfasslu politiki pubbliċi għall-ġid komuni".<ref>Crick, Bernard (1972). ''In defence of politics''. University of Chicago Press. ISBN <bdi>0-226-12064-3</bdi>.</ref> * Skont [[Adrian Leftwich]]: <blockquote>Il-Politika tinkludi l-attivitajiet kollha ta' kooperazzjoni, ta' negozjar u ta' kunflitt fi ħdan is-soċjetajiet u bejniethom, fejn in-nies jagħmlu ħilithom biex jorganizzaw l-użu, il-produzzjoni jew id-distribuzzjoni tar-riżorsi umani, tar-riżorsi naturali jew ta' riżorsi oħrajn fil-produzzjoni u fil-produzzjoni mill-ġdid tal-ħajja bijoloġika u soċjali tagħhom.<ref>Leftwich, Adrian (2004). ''What is politics? : the activity and its study''. Polity. ISBN <bdi>0-7456-3055-3</bdi>.</ref></blockquote> == Approċċi == Hemm diversi modi kif l-approċċ għall-politika ġie miġbur f'kunċett. === Approċċ estensiv u limitat === Adrian Leftwich iddistingwa l-fehmiet politiċi abbażi ta' kemm hija estensiva jew limitata l-perċezzjoni tagħhom dwar x'jaqa' taħt l-ambitu "politiku".<ref>Leftwich, Adrian (2004). ''What is politics? : the activity and its study''. Polity. ISBN <bdi>0-7456-3055-3</bdi>. pp. 14-15.</ref> L-approċċ estensiv iqis il-politika bħala preżenti fl-isfera tar-relazzjonijiet soċjali umani, filwaqt li l-approċċ limitat jirrestrinġiha għal ċerti kuntesti biss. Pereżempju, b'approċċ iktar restrittiv, il-politika tista' titqies primarjament bħala governanza<ref>Leftwich, Adrian (2004). ''What is politics? : the activity and its study''. Polity. ISBN <bdi>0-7456-3055-3</bdi>. p. 23.</ref>, filwaqt li perspettiva femminista tista' targumenta li siti li tradizzjonalment ġew ikkunsidrati li mhumiex politiċi, tabilħaqq għandhom jitqiesu bħala politiċi wkoll.<ref>Leftwich, Adrian (2004). ''What is politics? : the activity and its study''. Polity. ISBN <bdi>0-7456-3055-3</bdi>. p. 119.</ref> Dan il-ħsieb tal-aħħar huwa inkorporat fl-islogan li "dak li huwa personali huwa politiku", li jmur kontra d-distinzjoni bejn kwistjonijiet privati u pubbliċi. Minflok, il-politika tista' tiġi definita mill-użu tal-poter, kif argumenta [[Robert A. Dahl]].<ref>Dahl, Robert A. (2003). ''Modern political analysis''. Prentice Hall. ISBN <bdi>0-13-049702-9</bdi>. pp. 1-11.</ref> === Moraliżmu u realiżmu === Xi perspettivi dwar il-politika jħarsu lejha empirikament bħala eżerċizzju tal-poter, filwaqt li oħrajn iħarsu lejha bħala funzjoni soċjali b'bażi normattiva.<ref>Morlino, Leonardo (2017). ''Political science''. Sage Publications Inc. ISBN <bdi>978-1-4129-6213-1</bdi>. p. 2.</ref> Din id-distinzjoni ġiet spjegata bħala d-differenza bejn il-moraliżmu politiku u r-realiżmu politiku''.''<ref>Atkinson, Sam (2013). ''The politics book''. DK. pp. 1–5. ISBN <bdi>978-1-4093-6445-0</bdi>. pp. 1-5.</ref> Għall-moralisti, il-politika għandha rabta sfiqa mal-etika, u fl-estrem tagħha hija parti mill-ħsieb utopiku. Pereżempju, skont [[Hannah Arendt]], il-fehma ta' Aristotli kienet li "biex xi ħaġa tkun politika…kienet tfisser li kollox kien jiġi deċiż bil-kliem u bil-persważjoni u mhux bil-vjolenza"<ref>Leftwich, Adrian (2004). ''What is politics? : the activity and its study''. Polity. ISBN <bdi>0-7456-3055-3</bdi>. p. 73.</ref>; filwaqt li skont Bernard Crick "il-politika hija l-mod li bih is-soċjetajiet ħielsa jiġu ggvernati. Il-politika hija l-politika u forom oħra ta' governanza huma xi ħaġa oħra".<ref>Leftwich, Adrian (2004). ''What is politics? : the activity and its study''. Polity. ISBN <bdi>0-7456-3055-3</bdi>. p. 16.</ref> B'kuntrast ma' dan, għar-realisti, irrappreżentati minn nies bħal [[Niccolò Machiavelli]], [[Thomas Hobbes]], u Harold Lasswell, il-politika hija bbażata fuq l-użu tal-poter, ikunu xi jkunu l-finijiet.<ref>Morlino, Leonardo (2017). ''Political science''. Sage Publications Inc. ISBN <bdi>978-1-4129-6213-1</bdi>. p. 3.</ref> === Kunflitt u kooperazzjoni === L-agoniżmu jargumenta li l-politika essenzjalment hija l-kunflitt bejn interessi f'kunflitt ma' xulxin. Ix-xjenzat politiku [[Elmer Schattschneider]] argumenta li "l-għerq tal-politika hija l-lingwa universali tal-kunflitt"<ref>Schattschneider, Elmer Eric (1960). ''The semisovereign people : a realist's view of democracy in America''. Dryden P., p. 2., ISBN <bdi>0-03-013366-1</bdi>.</ref>, filwaqt li għal [[Carl Schmitt]] l-essenza tal-politika hija d-distinzjoni bejn "ħabib" u "avversarju".<ref>Mouffe, Chantal (1999). ''The Challenge of Carl Schmitt''. Verso. ISBN <bdi>978-1-85984-244-7</bdi>.</ref> Dan huwa f'kuntrast dirett mal-fehmiet iktar kooperattivi tal-politika ta' Aristotli u Crick. Madankollu, fehma iktar imħallta bejn dawn l-estremi tingħata mix-xjenzat politiku [[Repubblika tal-Irlanda|Irlandiż]] [[Michael Laver]], li nnota li:<blockquote>Il-politika għandha x'taqsam mat-taħlita karatteristika tal-kunflitt u tal-kooperazzjoni li tista' tinstab spiss fl-interazzjonijiet umani. Il-gwerra hija kunflitt pur. L-imħabba ta' vera hija kooperazzjoni pura. Il-politika hija taħlita tat-tnejn.<ref>van der Eijk, Cees (2018). "What Is Politics?". ''The Essence of Politics''. Amsterdam: Amsterdam University Press. pp. 11, 29.</ref></blockquote> == Ara wkoll == * [[Politiku]] *[[Politika ta' Malta]] == Referenzi == [[Kategorija:Politika]] 1ijplzvy4itco0yjo9684ujtcg979mn 0 27002 279856 269148 2022-08-28T10:44:38Z Trigcly 17859 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Aachen – Aachener Dom - Innenaufnahme von der Kuppel - panoramio (1).jpg|daqsminuri|296x296px|Il-Katidral ta' Aachen minn ġewwa]] Il-'''Katidral ta' Aachen''' (bil-Ġermaniż: ''Aachener Dom'') huwa [[Knisja Kattolika|knisja Kattolika Rumana]] f'[[Aachen]], il-[[Ġermanja]], u s-sede tad-Djoċesi Kattolika Rumana ta' Aachen. Huwa wieħed mill-eqdem [[Katidral|katidrali]] fl-[[Ewropa]]. Inbena skont l-ordni tal-Imperatur [[Karlu Manju]], li ġie midfun hemmhekk fit-814 W.K. Mid-936 sal-1531, fil-[[Kappella]] Palatina seħħet l-inkurunazzjoni ta' wieħed u tletin re Ġermaniż u tnax-il reġina. Il-knisja ilha s-sede prinċipali tad-Djoċesi ta' Aachen mill-1930.<ref name=":0">McClendon, Charles B. (1996). "Aachen: Buildings: Palatine Chapel: Architecture". In Turner, Jane; Brigstocke, Hugh (eds.). ''The Dictionary of Art''. 1: A to Anckerman. New York, NY: Grove. pp. 2–4. ISBN <bdi>0-19-517068-7</bdi>. p. 4.</ref> Fl-1978, il-Katidral ta' Aachen kien wieħed mill-ewwel 12-il [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/3/|titlu=Aachen Cathedral|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2021-08-01}}</ref> == Storja == [[Stampa:Die Aachener Kaiserpfalz (CC BY-SA 4.0).webm|xellug|daqsminuri|285x285px|Animazzjoni tal-Katidral ta' Aachen]] Karlu Manju beda l-kostruzzjoni tal-Kappella Palatina għall-ħabta tas-796 W.K.<ref>Bayer, Patricia, ed. (2000). "Aachen". ''Encyclopedia Americana''. I: A-Anjou (l-ewwel ed.). Danbury, CT: Grolier Incorporated. ISBN <bdi>0-7172-0133-3</bdi>. p. 1.</ref>, flimkien mal-bqija tal-istrutturi tal-palazz.<ref>Conant, Kenneth John (1994) [1959]. ''Carolingian and Romanesque Architecture: 800-1200'' (4th ed.). New Haven, CT: Yale University Press. ISBN <bdi>0-300-05298-7</bdi>. p. 47.</ref> Il-kostruzzjoni hija akkreditata lil [[Odo ta' Metz]]. Id-data eżatta tat-tlestija mhijiex ċara; madankollu, ittra minn [[Alcuin]], fis-798, tiddikjara li t-tlestija kienet qed toqrob, u fit-805, il-[[Papa Ljun III]] kkonsagra l-kappella kompluta.<ref name=":1">McClendon, Charles B. (1996). "Aachen: Buildings: Palatine Chapel: Architecture". In Turner, Jane; Brigstocke, Hugh (eds.). ''The Dictionary of Art''. 1: A to Anckerman. New York, NY: Grove. ISBN <bdi>0-19-517068-7</bdi>. p. 2.</ref> Fonderija nġabet f'Aachen qrib l-aħħar tas-seklu 8 u ntużat biex jiġu fonduti diversi biċċiet tal-bronż, fosthom il-bibien, il-poġġamani, u l-[[Statwa|istatwi]] ta' [[żiemel]] u ta' [[ors]].<ref>Gaehde, Joachim E. (1996). "Aachen: Buildings: Palatine Chapel: Sculpture". In Turner, Jane; Brigstocke, Hugh (eds.). ''The Dictionary of Art''. 1: A to Anckerman. New York, NY: Grove. ISBN <bdi>0-19-517068-7</bdi>. p. 4.</ref> Karlu Manju ġie midfun fil-kappella fit-814 W.K. Din ġarrbet ħsarat kbar f'attakk mill-[[Vikingi]] fit-881, u ġiet irrestawrata fid-983. [[Stampa:Dehio 40 Aachen Floor plan.jpg|daqsminuri|257x257px|Pjanta tal-Kappella Palatina]] Wara l-kanonizzazzjoni ta' Karlu Manju minn [[Federiku Barbarossa]] fl-1165, il-kappella bdiet tattira bosta pellegrini. Minħabba l-fluss enormi ta' pellegrini, fl-1355 żdiedet sala tal-kor [[Gotiku|Gotika]]<ref name=":3">{{Ċita ktieb|kunjom=Encyclopaedia Britannica|isem=inc|data=2010|titlu=The New Encyclopaedia Britannica|url=http://archive.org/details/newencyclopaedia2009ency|pubblikatur=Chicago : Encyclopaedia Britannica, Inc.|paġni=1-2}}</ref>, kif ukoll ''Capella vitrea'' (kappella tal-[[ħġieġ]]) li ġiet ikkonsagrata fis-600 anniversarju tal-[[mewt]] ta' Karlu Manju. Koppla, diversi kappelli oħra, u kampnar inbnew iktar 'il quddiem. Fl-1881 ġiet irrestawrata mill-ġdid, u l-istukko [[Barokk]] tneħħa.<ref name=":2">Jacobs, Jay, ed. (1975). ''The Encyclopedia of World Art'' (1st ed.). [[Londra]], [[Renju Unit]]: Octopus Books, p. 9, ISBN <bdi>0-7064-0495-5</bdi>.</ref> Matul [[it-Tieni Gwerra Dinjija]], Aachen, inkluż il-katidral famuż tagħha, ġarrbet bumbardamenti qawwija u attakki fl-artillerija mill-Alleati li kkawżaw ħsarat estensivi, għalkemm l-istruttura bażika tal-katidral baqgħet sħiħa. Ħafna mill-oġġetti artistiċi tal-katidral kienu tneħħew biex jinħażnu f'post sigur matul il-gwerra, u oħrajn li ma setgħux jitneħħew ġew protetti fil-knisja stess. Madankollu, il-ħġieġ tas-sala tal-kors tas-seklu 14, l-artal Neo-Gotiku, parti kbira tal-kjostru, u l-Kappella tal-Qdusija (''Heiligtumskapelle'') inqerdu b'mod irreversibbli. Ir-rikostruzzjoni u r-restawr seħħew b'mod intermittenti matul iktar minn 30 sena, u huwa stmat li swew mal-€40 miljun. == Struttura == [[Stampa:Aachen Cathedral And Palatine Chapel, Germany.jpg|daqsminuri|230x230px|Veduta tal-istrutturi differenti tal-Katidral ta' Aachen mill-ġenb]] Il-katidral juża żewġ stili arkitettoniċi distinti, b'porzjonijiet żgħar tat-tielet stil. L-ewwel nett, il-qalba tal-katidral hija l-Kappella Palatina Karolinġja-Rumaneska, li ġiet immudellata fuq il-Bażilika ta' San Vitale f'[[Ravenna]] u hija notevolment żgħira meta mqabbla maż-żidiet li saru wara. Imbagħad, il-kor inbena bl-istil Gotiku. Finalment, hemm porzjonijiet bl-istil Ottonjan, bħaż-żona madwar it-tron.<ref name=":2" /> === Ottagonu Karolinġju (Kappella Palatina) === L-ottagonu fiċ-ċentru tal-katidral inbena bħala kappella tal-Palazz ta' Aachen bejn is-796 u t-805 fuq il-mudell ta' binjiet [[Biżantini]] kontemporanji oħra (eż. il-Bażilika ta' San Vitale f'Ravenna u l-[[Hagia Sophia]] ż-Żgħira f'[[Istanbul|Kostantinopli]]).<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20150706064728/http://www.monumente-online.de/05/05/streiflicht/10_Aachen.php|titlu=Wider den Zahn der Zeit - monumente-online|data=2015-07-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-01}}</ref> L-[[arkitett]] kien Odo ta' Metz, u d-disinn oriġinali kien ta' kamra ottagonali fuq ġewwa b'koppla, ikkonfinata minn ħajt estern ta' 16-il naħa. Il-medda u l-għoli tal-Kappella Palatina ta' Karlu Manju baqgħu l-ikbar fit-Tramuntana tal-[[Alpi]] għal iżjed minn mitejn sena.<ref name=":0" /> [[Stampa:Stamp Germany 2000 MiNr2088 Aachener Dom.jpg|xellug|daqsminuri|Bolla kommemorattiva tal-1200 anniversarju tal-Katidral ta' Aachen fis-sena 2000]] Il-Kappella Palatina kienet tikkonsisti f'kamra ottagonali għolja b'ċirkwit ta' żewġ sulari fuq in-naħa t'isfel. L-ottagonu intern, b'dijametru ta' 14.46-il metru, huwa magħmul minn pilastri b'saħħithom, li fuqhom tissejjes il-volta tal-kjostru ottagonali, li tgħatti l-kamra ċentrali. Madwar dan l-ottagonu intern hemm ċirkwit ta' 16-il naħa magħmul minn volti baxxi bil-ħoġor, li jirfdu gallerija għolja fuq in-naħa ta' fuq. Dan is-sular ta' fuq kien magħruf bħala l-''Hochmünster'' (il-knisja għolja/maġġuri). Il-fetħiet b'għamla ta' ħnejjiet tas-sular ta' taħt huma għoljin in-nofs biss ta' dawk tal-''Hochmünster'', u b'hekk is-sular ta' taħt jidher imdaqqas u ingombranti. Iż-żewġ sulari huma sseparati minn xulxin b'gwarniċun espansiv. L-artal maġġuri u t-tron imperjali jinsabu fiċ-ċirkwit ta' fuq tal-Kappella Palatina f'kamra ottagonali fil-ġenb, mgħottija b'volta b'għamla ta' bittija li sserraħ fuq angolu. Din iż-żona kienet kollegata mal-palazz permezz ta' passaġġ. 'Il fuq mill-ħnejjiet tal-gallerija, hemm struttura ċilindrika ottagonali b'fetħiet li jservu bħala twieqi, u fuqha hemm il-koppla. Fin-naħa tal-Lvant kien hemm apsida żgħira li kienet tinfetaħ u li iktar 'il quddiem ġiet sostitwita bil-kor. Fuq in-naħa opposta, kien hemm daħla b'saffi differenti għall-kumplament tal-palazz li ma għadux jeżisti, fejn hemm il-faċċata tal-Punent (bil-Ġermaniż: Westwerke, bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: avant-corps, bl-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]]: Westwork). Id-dawl kien jidħol minn sistema ta' tliet saffi magħmula minn twieqi ċirkolari b'għamla ta' ħnejjiet. L-irkejjen tal-koppla ottagonali huma mġanntin permezz ta' ħitan b'sistema ta' pari ta' pilastri b'kapitelli Korinzji.<ref name=":0" /> [[Stampa:Aix dom int vue cote.jpg|daqsminuri|Il-Kappella Palatina minn ġewwa]] Il-fetħiet tal-gallerija ta' fuq huma diviżi b'grilja ta' kolonni. Dawn il-kolonni huma antiki u ġejjin mill-Bażilika ta' San Gereon f'[[Köln]]. Karlu Manju ppermetta li iktar oġġetti antiki jinġabu f'Aachen minn [[Ruma]] u Ravenna lejn l-aħħar tas-seklu 8. Fl-1794, matul l-okkupazzjoni Franċiża tar-Rheinland, dawn tneħħew u ħaduhom [[Pariġi]], iżda fl-1815 sa nofs l-oġġetti li kienu esposti fil-[[Louvre]] reġgħu nġabu f'Aachen. Fis-snin 40 tas-seklu 19 tpoġġew fil-post oriġinali tagħhom għal darb'oħra u kolonni ġodda tal-granit ta' [[Odenberg]] ġew sostitwiti minflok il-kolonni neqsin. Il-ħitan ta' ġewwa inizjalment kellhom faċċata tal-irħam. Il-fetħiet bil-ħnejjiet tondi fis-sular ta' fuq tal-ħitan tal-ġnub tal-ottagonu, bejn il-kolonni, quddiem kamra ta' fuq, huma mżejna b'poġġamani Karolinġji tal-bronż għoljin metru. Dawn il-poġġamani tal-bronż ġew fonduti 1,200 sena ilu f'biċċa unika skont mudelli Rumani. Il-mużajk oriġinali tal-koppla x'aktarx li twettaq għall-ħabta tat-800 W.K. u ħa minn sorsi Medjevali magħrufa b'rappreżentazzjoni ta' [[Ġesù|Kristu]] bħala l-Mulej trionfali tad-[[Id-Dinja|dinja]], imdawwar b'simboli tal-Erba' Evanġelisti, b'erba' u għoxrin anzjan mill-Apokalissi ta' Ġwanni joffrulu l-kuruni. Fl-1880-1881 reġa' nħoloq mill-istudjo [[Venezja|Venezjan]] ta' [[Antonio Salviati]], skont il-pjanta tal-arkitett [[Belġju|Belġjan]] [[Jean-Baptiste de Béthune]]. Il-koppla ġiet imżejna għalkollox bit-tesseri tal-mużajk.<ref name=":1" />[[Stampa:Aachen Dom um 1900.jpg|xellug|daqsminuri|283x283px|Il-Katidral ta' Aachen fl-1900]]Il-ħitan esterni tal-ottagonu Karolinġju, magħmulin mill-ġebel mill-barrieri, fil-biċċa l-kbira tagħhom ma għandhomx ġonturi u ma għandhomx wisq tiżjin iktar. L-unika eċċezzjoni hi li l-parti ta' fuq tal-pilastri tal-koppla huma mżejna b'kapitelli antiki. 'Il fuq mix-xogħol bil-ġebel Karolinġju, hemm sensiela Rumaneska ta' ħnejjiet fuq frontun Ruman. L-ottagonu qiegħed inkurunat b'tiċritiet Barokki mhux tas-soltu. Il-Katidral ta' Aachen kien ingħata kisja bl-aħmar fi żmien Karlu Manju, skont l-iktar sejbiet reċenti tal-Uffiċċju ta' Rheinland għall-[[Monument|Monumenti]]. Din il-kisja ħamra kienet isservi iktar biż-żieda ta' brikks ħomor imfarrkin. Il-kulur x'aktarx li kien ukoll referenza għall-assoċjazzjonijiet imperjali tal-opra ta[[L-Arti|l-arti]].<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20150215070654/http://www.baugewerbe.ch/Aachener+Dom+war+einst+rot+verputzt/155549/detail.htm|titlu=baugewerbe.ch - Aachener Dom war einst rot verputzt - Baugewerbe, Kultur|data=2015-02-15|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-01}}</ref> ==== Ġeometrija ==== [[Stampa:Aachen Dom 1.2.jpg|daqsminuri|Mudell tal-bronż tal-katidral fejn id-daħla]] Il-kwistjoni dwar liema kunċetti ġeometriċi u dimensjonijiet bażiċi ntużaw għall-kostruzzjoni tal-katidral mhumiex daqshekk ċari lanqas illum il-ġurnata. Ix-xogħlijiet ta' arkitetti ta' katidral iktar bikrin segwew l-iktar il-pied Drusjan (334 mm) jew il-pied [[Imperu Ruman|Ruman]] (295.7 mm). Madankollu, dawn il-kejliet jirrikjedu teoriji kumplessi biex wieħed jispjega d-dimensjonijiet effettivi tal-knisja. Fl-2012, l-istoriku arkitettoniku [[Ulrike Heckner]] ippropona teorija ta' unità ġdida ta' kejl ta' 322.4 mm, l-hekk imsejjaħ pied Karolinġju, li l-kejliet kollha l-oħra fil-Kappella Palatina oriġinaw minnu. Dan il-kejl issir referenza għalih bħala l-''Aachener Königsfuß'' (il-pied irjali ta' Aachen), li ġie ispirat mill-pied irjali Pariġin ta' daqs simili (324.8 mm).<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20160304025607/http://www.lvr.de/app/Presse/?NNr=8613|titlu="Die perfekte Geometrie der Pfalzkapelle Karls des Großen" [Il-Ġeometrija Perfetta tal-Kappella Palatina ta' Karlu Manju]. Landschaftsverband Rheinland [Kunsill Reġjonali tar-Rheinland] (bil-Ġermaniż)|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-01}}</ref> Barra minn hekk, hemm saff simboliku marbut mal-ottagonu. In-numru tmienja kien simbolu tat-tmien jum (il-Ħadd bħala jum tal-mistrieħ) u għaldaqstant kien simbolu tal-Qawmien mill-Mewt ta' Ġesù Kristu u l-wegħda tal-ħajja eterna. Bl-istess mod, in-numru għaxra, in-numru tal-perfezzjoni fis-simboliżmu arkitettoniku Medjevali, huwa frekwenti fil-Kappella Palatina: id-dijametru tagħha (inkluż iċ-ċirkwit mad-dawra tal-koppla) huwa ta' mitt pied Karolinġju (jiġifieri għaxra immultiplikat b'għaxra) – ekwivalenti għall-għoli tal-koppla.<ref>Roth, Hans Jürgen (2011). ''Ein Abbild des Himmels: Der Aachener Dom – Liturgie, Bibel, Kunst'' [Immaġni tal-Ġenna'': Il-Katidral ta' Aachen – Liturġija, [[Bibbja]], [[Arti]]''] (bil-Ġermaniż). Aachen, il-Ġermanja: Thouet. p. 23.</ref> === Faċċata tal-Punent === [[Stampa:Aachen - Pine cone detail.jpg|xellug|daqsminuri|Prinjola tal-bronż]] Il-faċċata tal-Punent tal-katidral għandha oriġini Karolinġja, u ma' kull naħa tagħha hemm żewġ torrijiet bit-taraġ. Hija binja b'żewġ sulari, kompluta b'portiku tas-seklu 18 fin-naħa tal-Punent. Il-weraq tal-bronż ma' dan il-portiku, il-''Wolfstür'' (Bieb il-Lupu), kollha f'daqqa jiżnu 43 kejla ta' xi 5.8 kg skont is-saga ta' Lousberg. Fid-daħla prinċipali tal-katidral, il-bieb ġie fondut f'Aachen għall-ħabta tas-sena 800 u kien jinsab bejn il-faċċata tal-Punent u l-ottagonu fl-hekk imsejjaħ eżadekagonu sal-1788. Il-portal ġie rrestawrat fl-1924.<ref>Roth, Hans Jürgen (2011). ''Ein Abbild des Himmels: Der Aachener Dom – Liturgie, Bibel, Kunst'' [Immaġni tal-Ġenna'': Il-Katidral ta' Aachen – Liturġija, Bibbja, Arti''] (bil-Ġermaniż). Aachen, il-Ġermanja: Thouet. p. 7.</ref> Kull werqa hija diviża fi tmien rettangoli – numru li kellu simboliżmu reliġjuż fil-Kristjaneżmu, bħala simbolu tal-Ħadd, jum il-Qawmien mill-Mewt ta' Ġesù Kristu, u anke tal-perfezzjoni (bħan-numru tnax) u jista' jinsab fil-kejliet tal-Kappella Palatina darba wara l-oħra. Il-kontorn ta' dawn il-kaxxi kien imżejjen bi strixxi b'għamla ta' bajdiet. Il-bajd kien meqjus bħala simbolu tal-ħajja u tal-fertilità minn żmien il-qedem. Fit-twemmin Kristjan kien hemm ukoll is-simboliżmu usa' tal-Ħajja Eterna. L-anelli tal-bieb bil-ħabbata b'għamla ta' rjus tal-iljuni għandhom kuruna magħmula minn 24 (jiġifieri tnax għal darbtejn jew tmienja għal tliet darbiet) skroll tal-ħannewija – li mill-ġdid għandhom jitqiesu fl-iktar livell fond permezz tan-numeroloġija. L-imitazzjoni tal-Wolfstür b'għamla ta' bieb ta' tempju Ruman antik jissimbolizza l-kisba skont Karlu Manju, li stabbilixxa Ruma ġdida f'Aachen permezz tal-Kappella Palatina bħala l-binja monumentali li tiddistingwiha.<ref>Roth, Hans Jürgen (2011). ''Ein Abbild des Himmels: Der Aachener Dom – Liturgie, Bibel, Kunst'' [Immaġni tal-Ġenna'': Il-Katidral ta' Aachen – Liturġija, Bibbja, Arti''] (bil-Ġermaniż). Aachen, il-Ġermanja: Thouet. p. 8.</ref> [[Stampa:AachenerDomVomMuensterplatz.jpg|daqsminuri|253x253px|Veduta tal-Kappella tal-Ungerija fuq quddiem mill-Muensterplatz]] Kien hemm diversi [[Skultura|skulturi]], magħmula mill-bronż, inkluż skultura ekwestri li x'aktarx kienet tirrappreżenta paralleliżmu ta' statwa ta' [[Marcus Aurelius]] f'Ruma. Fis-sala ta' quddiem, hemm skultura tal-bronż ta' ors, li probabbilment ġiet magħmula fis-seklu 10, jiġifieri fi żminijiet Ottonjani.<ref>Künzl, Ernst (2002). "Die Antike Bärin im Dom zu Aachen" [The Ancient Bear in the Aachen Cathedral]. ''Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums [Yearbook of the Roman-Germanic Central Museums]'' (in German). '''49'''.</ref> Faċċata tagħha hemm prinjola tal-bronż b'129 pritkuna miftuħa, li hija għolja 91 cm (inkluż il-bażi tagħha); id-data tagħha hija kontroversjali u tvarja bejn it-tielet u l-għaxar sekli. Huwa ċar li l-bażi tagħha hija Ottonjana u tinkludi iskrizzjoni bl-eżametru Leonin, li tirreferi għax-xmajjar [[Tigris]] u l-[[Ewfrate]] tal-[[Mesopotamja]]. Skont fehma waħda, il-prinjola oriġinarjament jaf serviet bħala bexxiexa tal-ilma f'funtana u setgħet kienet tintuża fl-atriju tal-Kappella Palatina fiż-żminijiet Karolinġji.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20150321102349/http://www.inschriften.net/aachen-dom/inschrift/nr/di031-0013.html|titlu=Aachen Dom, Dom, Vorhalle, Bronzener Pinienzapfen : Deutsche Inschriften Online|data=2015-03-21|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-02}}</ref>[[Stampa:Aachen Domschatz Bueste1.jpg|xellug|daqsminuri|Relikwarju ta' Karlu Manju]]In-naħa ta' fuq hija kkaratterizzata minn ħajt fin tal-brikks iħares lejn il-Punent. Fuq ġewwa, tinsab imbuzzata 'l barra, filwaqt li minn barra, tinsab imbuzzata 'l ġewwa, biex b'hekk il-ħajt Karolinġju tal-Punent jista' jidher qisu imbuzzatura konvessa-konkava. Qabel il-kostruzzjoni tal-portiku fis-seklu 18, il-faċċata Karolinġja tal-Punent, meta wieħed jaraha min-''narthex'', kienet partikolarment evokativa: niċċa kbira, u fuqha ħnejja semiċirkolari fin-naħa ta' fuq li tħares lejn il-Punent li tikkorrispondi mas-semiċirku tal-volta b'għamla ta' bittija tan-naħa t'isfel. Illum, il-ħajt tal-Punent huwa miksur mit-tieqa l-kbira tal-Punent. Il-gwarniċ tat-tieqa l-kbira jmur lura għall-perjodu Gotiku u ssostitwixxa tieqa iżgħar miż-żminijiet Karolinġji, li x'aktarx kienet strutturata bħala ċumbatura (ħnejja doppja b'kolonna fin-nofs). It-tieqa moderna ġiet iddisinjata minn [[Ewald Mataré]] fl-1956. Id-disinn ta' Mataré jimita, madankollu b'mod astratt, l-istruttura tal-bieb tal-bronż Karolinġju taħt il-koppla. It-tieqa stess hija ffurmata mill-bronż u l-kwarz mhux ipproċessat. [[Stampa:Aachen Germany Imperial-Cathedral-11a.jpg|daqsminuri|263x263px|Il-kor minn ġewwa mlaqqam "id-dar tal-ħġieġ"]] Il-funzjoni tal-parti ta' fuq tal-faċċata tal-Punent mhijiex ċara għalkollox. Ir-rit tal-magħmudija (li kien ilu rriżervat għall-Knisja Kolleġjali ta' [[Santa Marija]]) kien isir f'fonti apposta, li kienet tinsab wara l-irħam tat-tron tal-irħam, sal-aħħar tal-''Ancien Régime''.<ref>Falkenstein, Ludwig (1981). ''Karl der Große und die Entstehung des Aachener Marienstiftes'' [Karlu Manju u l-Emerġenza tal-Iskultura ta' Santa Marija ta' Aachen] (bil-Ġermaniż). Paderborn, il-Ġermanja: Schöningh. ISBN <bdi>3-506-73253-6</bdi>. p. 64.</ref> Possibbilment l-ispazju kien jintuża f'dawn iċ-ċerimonji. Barra minn hekk, fil-ħajt tal-Punent, taħt it-tieqa l-kbira tal-Punent, hemm ''Fensetella'' (tieqa żgħira) anke llum, li minnha hemm linja tal-vista sal-qorti t'isfel, l-eks atriju.<ref>Hugot, Leo (1962). "Der Westbau des Aachener Domes" [Il-Faċċata tal-Punent tal-Katidral ta' Aachen]. ''Aachener Kunstblätter'' (bil-Ġermaniż). 24/25: 108-126.</ref> Huwa ċert li l-hekk imsejjaħ ''Passaġġ Karolinġju'' kien jidħol f'din il-kamra mill-ħajt tat-Tramuntana, kien jikkollega l-''Aula Regia'' (is-Sala tar-Re) fit-Tramuntana tal-palazz mal-knisja. Il-kamra iktar baxxa bil-volta b'għamla ta' bittija fil-Punent x'aktarx li serviet bħala sepulkru ta' Karlu Manju wara mewtu fit-28 ta' Jannar 814 u d-dfin tiegħu fis-sarkofagu ta' [[Persefone]]. Is-sulari tal-faċċata tal-Punent 'il fuq ta' din il-kamra ġie mmudellati mill-ġdid fl-ewwel nofs tas-seklu 14 u fis-seklu 17; it-torri ġie kkompletat bejn l-1879 u l-1884. === Kor === [[Stampa:Aachener Dom bei Nacht.jpg|daqsminuri|275x275px|Il-Katidral ta' Aachen billejl]] Bejn l-1355 u l-1414, fuq l-inizjattiva tal-''Marienstift'' u s-sindku ta' Aachen [[Gerhard Chorus]] (1285-1367), inbena kor Gotiku fil-Lvant tal-ottagonu. Qablu x'aktarx li kien hemm kor rettangolari Karolinġju. Il-kor Gotiku huwa twil 25 metru, wiesa' 13-il metru u għoli 32 metru. Il-ħajt estern tiegħu huwa miksur, kemm jista' jkun, bi twieqi – l-erja tas-superfiċe tal-ħġieġ hija iktar minn 1,000m² u wasslet għall-isem ''Glashaus'' (dar tal-ħġieġ). Kien maħsub bħala relikwarju tal-ħġieġ għar-relikwi ta' Aachen u għal ġisem Karlu Manju. Id-disinn huwa rranġat fuq il-mudell tas-Sainte-Chapelle (Kappella Qaddisa) f'Pariġi, li bl-istess mod hija spazju għal relikwi importanti u kappella ta' palazz irjali. Għall-protezzjoni tal-volta tal-kor, inbnew vireg tal-[[ħadid]] fil-mument tal-kostruzzjoni, sabiex jagħmlu tajjeb għall-forza laterali tar-riffieda dojoq tal-ġebel u sabiex jitħalla kemm jista' jkun spazju bejnhom għat-twieqi. === Kappelli tal-ġnub === Miġbura madwar l-ottagonu hemm diversi kappelli tal-ġnub. Fid-direzzjoni tal-arloġġ mix-Xlokk, dawn huma: * Fix-Xlokk, il-''Matthiaskapelle'' (Kappella ta' San Mattew), li nbniet fl-aħħar tas-seklu 14, fl-istess żmien bħall-kor li jinsab maġenbha. * Maġenb il-Kappella ta' San Mattew fin-Nofsinhar hemm ''Annakapelle'' (Kappella ta' Sant'Anna) Gotika. Is-sular t'isfel tagħha oriġinarjament kien in-''narthex'' ta' wieħed mill-bibien tal-katidral, iżda iktar 'il quddiem dawn ġew issiġillati u l-kamra nbidlet f'kappella. * Fin-Nofsinhar tal-faċċata tal-Punent hemm il-Kappella tal-Ungerija. Oriġinarjament kienet kappella Gotika wkoll, u ġiet immudellata mill-ġdid bi stil Barokk fis-seklu 18, skont il-pjanta tal-arkitett [[Taljan]] Joseph Moretti. * Maġenb il-faċċata tal-Punent, fit-Tramuntana hemm il-Kappella ta' San Nikola u San Mikiel tas-seklu 15, b'ankona Neo-Barokka fil-presbiterju, li ġiet maħluqa fis-seklu 20 minn [[Joseph Buchkremer]]. Preċedentement il-kappella kienet il-post fejn kienu jindifnu l-kanoniċi tal-Katidral ta' Aachen. * Fil-Grigal, il-Kappella ta' San Karlu u San Umbertu nbniet ġol-ottagonu. * Iktar kappelli assoċjati mal-kumpless tal-katidral jinsabu fil-kjostri (il-Kappella tal-Qaddisin Kollha u l-Kappella tal-Erwieħ Kollha) u fil-bitħa ta' quddiem tal-katidral (il-Kappella tal-Magħmudija). == Oġġetti notevoli == [[Stampa:Aachener Dom BW 2016-07-09 13-53-18.jpg|xellug|daqsminuri|Tron ta' Karlu Manju]] Il-Katidral ta' Aachen jospita kollezzjoni ta' opri tal-arti Medjevali minn żmien Klassiku, Karolinġju, Ottonjan u Staufjan li huma eċċezzjonali fit-tifsira artistika u reliġjuża. === Tron ta' Karlu Manju === Fil-gallerija tal-Punent fis-sular t'isfel, fuq in-naħa opposta tal-kor, hemm it-Tron ta' Karlu Manju, li f'dawn l-aħħar deċennji saru investigazzjonijiet ġodda fuqu. It-tron Karolinġju oriġinali ġie mill-fdalijiet tal-Knisja tas-Sepolkru Mqaddes f'Ġerusalemm. Id-dehra tat-tron u l-post fejn tinsab fil-Kappella Palatina ma nbidlux tul is-sekli. Bejn id-936 u l-1531, wieħed u tletin re Ġermaniż telgħu fuq dan it-tron wara li kienu jindilku kif ukoll inkurunati quddiem il-Marienaltar (Artal ta' Santa Marija). [[Stampa:Aachen cathedral 007.JPG|daqsminuri|Relikwarju ta' Santa Marija]] === Relikwarju ta' Santa Marija === Il-''Marienschrein'' (Relikwarju ta' Santa Marija) jinsab fil-kor tal-knisja u jmur lura għall-ħabta tal-1220 sal-1239. Ir-relikwarju huwa mżejjen bil-figuri ta' Kristu, Marija, Karlu Manju, il-Papa Ljun III u t-Tnax-il Appostlu. Ir-relikwarju fih l-erba' relikwi l-kbar ta' Aachen: il-mantell ta' Santa Marija, il-faxex ta' Kristu, il-biċċa drapp tal-qtugħ ir-ras ta' [[Ġwanni l-Battista|San Gwann Battista]] u l-biċċa drapp ta' ma ġenbejn Kristu fuq is-salib. Skont drawwa li nbdiet fl-1349, kull seba' snin ir-relikwi jinħarġu mir-relikwarju u jintwerew matul il-Pellegrinaġġ il-Kbir ta' Aachen. Dan il-pellegrinaġġ seħħ l-aħħar f'Ġunju 2014. [[Stampa:Aachener Dom Barbarossaleuchter 2014.jpg|xellug|daqsminuri|Lampadarju ta' Barbarossa]] === Lampadarju ta' Barbarossa === Mill-volta tal-koppla, magħmula minn tmien uċuħ kurvi, tinżel katina twila u magħha hemm imdendel lampadarju tond kbir, xi erba' metri 'l fuq mill-art, b'dijametru ta' iktar minn erba' metri, li huwa magħruf bħala l-Lampadarju ta' Barbarossa (1165/1170). Din l-opra tal-arti kienet donazzjoni tal-Imperatur Federiku Barbarossa u tal-mara tiegħu Beatrice. It-tmienja u erbgħin xemgħa tal-lampadarju jiġu mixgħula għal ċelebrazzjonijiet solenni tal-Knisja. [[Stampa:Aachen Cathedral pulpit.jpg|daqsminuri|L-Ambone ta' Enriku II]] === Ambone ta' Enriku II === Bejn l-1002 u l-1014, Enriku II ordna li jinbena pulptu bħala ambone (Heinrichskanzel) fil-passaġġ tal-Lvant, li huwa fost l-iktar teżori artistiċi straordinarji tar-[[Rinaxximent]] Ottonjan. L-iskrizzjoni li hemm fuq l-ambone fit-truf ta' fuq u ta' taħt jidentifikaw b'mod ċar li d-donazzjoni tiegħu saret minn Enriku II, fejn tirreferi għalih bħala ''REX PIVS HEINRICVS''. Il-pulptu huwa magħmul minn bażi tal-ballut u huwa mżejjen minn fuq s'isfel bil-filugranu u bil-ħaġar prezzjuż, b'ħafna artefatti prezzjużi mill-antikità, bħall-erba' riljievi repoussé fir-ram b'rappreżentazzjonijiet tal-Evanġelisti, kif ukoll sitt panewijiet tal-avorju tas-seklu 6. It-taraġ tal-injam li jagħti għalih imur lura għall-1782. L-Ambone ġie rrestawrat bir-reqqa fl-1816/1817 u mill-ġdid bejn l-1926 u l-1937. Sa llum, il-pulptu għad għandu użu liturġiku għaċ-ċelebrazzjonijiet solenni tal-Knisja. === Pala tad-Deheb === Ankona tad-deheb imsejħa l-Pala tad-Deheb, illum tifforma l-ventartal tal-artal maġġuri<ref>Lepie, Herta (1996). ''Pala d'Oro: Der Goldaltar im Dom zu Aachen'' [''Pala tad-Deheb: L-Artal tad-Deheb f'Aachen''] (bil-Ġermaniż). Ritratti ta' Münchow, Ann. Köln, il-Ġermanja: Wienand Verlag & Medien. ISBN <bdi>3-87909-520-5</bdi>.</ref> u x'aktarx li nħolqot għall-ħabta tal-1020 f'[[Fulda]].<ref>Grimme, Ernst Günther (1972). ''Der Aachener Domschatz'' [It-Teżor tal-Katidral ta' Aachen]. Aachener Kunstblätter [Xogħlijiet bil-miktub dwar Aachen] (bil-Ġermaniż). [[Düsseldorf]], il-Ġermanja: L. Schwann.</ref> Din hija magħmula minn sbatax-il panew individwali tad-deheb b'riljievi repoussé. Fiċ-ċentru, Kristu qiegħed fuq it-tron bħala Redentur f'lewża, u maġenbu hemm Marija u l-[[Arkanġlu Mikiel]]. Erba' medaljuni tondi b'immaġnijiet tas-simboli tal-Evanġelisti juru l-konnessjoni mat-tnax-il panew l-oħra b'rappreżentazzjonijiet mill-ħajja ta' Ġesù Kristu. Dawn jibdew bid-dħul f'Ġerusalemm u jintemmu bir-rappreżentazzjoni ta' meta Kristu Rxoxt iltaqa' man-nisa quddiem il-qabar miftuħ nhar l-Għid. Ir-rappreżentazzjonijiet qegħdin mix-xellug għal-lemin, qishom ktieb. [[Stampa:Aachen cathedral 006.JPG|xellug|daqsminuri|268x268px|Pala tad-Deheb]] Stilistikament, il-Pala tad-Deheb mhijiex uniformi. L-ewwel ħames riljievi x'aktarx saru minn [[arġentier (tad-deheb)]] mgħallem fir-Rheinland u huma distinti permezz ta' narrazzjoni tassew hienja. Probabbilment oriġinaw minn donazzjoni tal-Imperatur [[Otto III]]. Il-panewijiet l-oħra, flimkien mal-grupp ċentrali ta' Kristu, Marija u Mikiel, huma bbażati fuq predeċessuri Biżantini u Karolinġji u x'aktarx żdiedu l-ewwel darba taħt is-suċċessur ta' Otto, Enriku II, li ta b'donazzjoni wkoll l-Ambone ta' Enriku II.<ref name=":4">Lepie, Herta; Minkenberg, Georg (2010) [1986]. ''The Cathedral Treasury of Aachen''. Tradott minn Hargarter, Manjula Dias. [[Regensburg]], il-Ġermanja: Schnell & Steiner. ISBN <bdi>978-3-7954-2321-6</bdi>.</ref> [[Stampa:Lotharkreuz, Kaiserseite, Aachener Dom, Juni 2008.jpg|daqsminuri|259x259px|Is-Salib ta' Lotarju]] Wisq probabbli, fl-aħħar tas-seklu 15, l-ankona tad-deheb kienet tifforma sistema kbira tal-artal bi tnax-il riljiev tal-appostli fit-teżor tal-katidral, flimkien mal-ankoni b'xeni mill-ħajja ta' Marija, li ġew żarmati fl-1794 malli t-truppi Rivoluzzjonarji Franċiżi qorbu lejn Aachen.<ref name=":4" /> === Teżor === Il-Katidral ta' Aachen jinkludi oġġetti ferm importanti fosthom is-Salib ta' Lotarju, il-Bust ta' Karlu Manju u s-Sarkofagu ta' Persefone. It-Teżor tal-Katidral ta' Aachen jitqies bħala wieħed mill-iktar teżori ekkleżjastiċi importanti fit-Tramuntana tal-Ewropa. Il-pellegrini jkunu jistgħu jaraw uħud mir-relikwi kull seba' snin meta jiġu esposti.<ref name=":3" /> === Orgnijiet === [[Stampa:Chorhalle Orgel.jpg|xellug|daqsminuri|272x272px|L-orgni fis-sala tal-kor]] Is-sistema ta' orgnijiet tal-Katidral ta' Aachen ġiet installata fl-1939. Tikkonsisti mill-iktar orgni bikri li kien ġie installat fl-1845-1847, u li kien inbena mill-bennej tal-orgnijiet [[Wilhelm Korfmacher]] minn [[Linnich]]. Dan l-orgni ''Korfmacher'' kellu 60 waqfa tan-noti, distribwiti f'tliet sezzjonijiet ta' pajpijiet. L-istrument attwali ġie installat fl-1939 minn [[Johannes Klais]] minn [[Bonn]] u jespandu f'65 waqfa tan-noti, li huma distribwiti f'ħames sezzjonijiet ta' pajpijiet. Sabiex jinkiseb ħoss bilanċjat fil-katidral kollu, il-partijiet huma distribwiti madwar il-katidral: fin-niċeċ tal-Majjistral u tal-Lbiċ tal-kor hemm il-pajpijiet tal-orgni maġġuri, filwaqt li hemm orgni hekk imsejjaħ tal-bejta tal-ħuttafa, installat fil-pilastru tal-Lvant tal-ottagonu.[[Stampa:Aachener Dom - Aachen Cathedral.jpg|daqsminuri|It-torri tal-kampnar]]Fl-1991-1993, l-orgni ġie rrestawrat mill-kumpanija tal-orgnijiet Klais li żiedet in-numru ta' waqfiet għal 89 waħda. Dak iż-żmien l-orgni ġie mibdul fi strument indipendenti ġdid, li issa jinsab fil-parti ta' fuq tal-knisja, bejn l-ottagonu u l-kor. Minbarra orgni tal-kamra, il-katidral għandu wkoll orgni żgħir imsejjaħ l-''Orgni ta' Zomboli''. Dan inbena mill-bennej tal-orgnijiet tat-Tramuntana tal-[[Italja]] [[Cesare Zomboli]], x'aktarx għall-ħabta tal-1850. Is-sistema tal-pajpijiet, dik tal-arja u t-tastiera għadhom jeżistu. Il-qafas storiku tiegħu m'għadux jeżisti, iżda dak attwali nbena iktar 'il quddiem fuq il-mudell ta' orgni tal-armarju tat-Tramuntana tal-Italja bi stil klassiku Taljan, b'waqfiet tipiċi tal-istil Ruman ukoll. === Qniepen === Fit-torri tal-kampnar, hemm tmien qniepen imdendlin fuq travi u qafas tal-[[injam]]. Il-qniepen ġew fonduti minn Franz Von Trier u ibnu Jakob tliet snin wara n-nirien li ħakmu l-belt fl-1656. Il-pożizzjonament tagħhom, li ġie alterat minn dak ta' żmien il-[[Medjuevu|Medju Evu]], inżamm sa żminijietna, għajr li l-qanpiena msejħa Marija kellha tiġi sostitwita darbtejn. Il-qanpiena moderna msejħa Marija saret fl-1958 u ġiet fonduta minn Petit & Gebr. Edelbrock.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20141123181350/http://glockenbuecheraac.de/pdf/region_aachen_stadt.pdf|titlu=Jachtmann, Norbert, ed. (2010). "Glockenmusik in der Region Aachen-Stadt" [Bell Music in the Region of Aachen City].|kunjom=www.glockenbuecheraac.de}}</ref> {| class="wikitable" !Nru !Isem !Tonalità tat-tokk (ST-¹/₁₆) !Piż (kg) !Dijametru (mm) !Fundatur !Data !Iskrizzjoni |- |1 |'''Marija''' |'''g⁰''' +8 |6045 |2075 |Petit & Gebr. Edelbrock |1958 |''O MATER ALMA CHRISTI CARISSIMA—SUSCIPE PIA LAUDUM PRAECAMINA''. ''(Ja għażiża omm Alla, agħti t-tifħir għall-innu hieni tagħna)'' GEGOSSEN 1535 + ZERSTOERT 1656 + ERNEUERT 1659 + ZERBORSTEN 1818 + UMGEGOSSEN 1881 + ZERSCHLAGEN 1942 + WIEDERUM ERNEUERT 1958 (Fonduta ''fl-1535 + Meqruda fl-1656 + Restawrata fl-1659 + Imħarbta fl-1818 + Fonduta mill-ġdid fl-1881 + Obliterata fl-1942 + Restawrata mill-ġdid fl-1958)'' |- |2 |'''Carolus''' |'''h⁰''' +7 |2900 |1628 |Franz u Jakob von Trier |1659 |''HONOR ET CULTUS, QUEM REGALIS ECCLESIA AQUEN: SANCTISSIMO IMPERATORI PATRONO AC FUNDATORI SUO CAROLO VIRTUTE, MERITO, IMPERIO VERE MAGNO DEBET ET DEFERT MIHI NOMEN DEDIT ANNO 1 6 5 9'' ''(L-unur u d-devozzjoni, li l-knisja rjali ta' Aachen taf u tagħti lill-iktar Imperatur sagru tagħha, patrun u benefattur: Karlu, tassew Manju fil-virtujiet, fil-merti, u fit-tmexxija, tani dan l-isem fl-1659).'' |- |3 |'''Johannes Evangelista''' |'''d¹''' +8 |1400 |1367 |""" |1659 |''NASCENTES INTER SOCIAS MECUM ORDINE PONOR TERTIA, SED CUM QUINTA TONO APPELLATA JOHANNES'' ''(Jiena tpoġġejt it-tielet fl-ordni fost il-ħbieb li twieldu miegħi, iżda jien inwieġeb lil Ġwanni bil-ħames tonalità)'' |- |4 |'''Johannes Baptista''' |'''e¹''' +7 |1225 |1217 |""" |1659 |''JOHANNES BAPTISTA ORA PRO NOBIS. IN LUDO HAUD IN AGRO FLORENS NOS CURIA FECIT SED LONGO SUB AGRO FUDIT NOS IPSE DECANO. ANNO. 1 6 5 6'' ''([[Ġwanni l-Battista]] itlob għalina. Inkunu fl-aqwa tagħna meta nindaqqu mhux fl-għalqa, u għalhekk ħolqitna l-Kurja, għalkemm ġejna fonduti f'għalqa vasta għad-djaknu fl-1656)'' |- |5 |'''Leopardus''' |'''fis¹''' +3 |850 |1078 |""" |1659 |''SANCTE LEOPARDE ORA PRO NOBIS ANNO 1 6 5 9'' ''(San Leopardu itlob għalina. Magħmula fl-1659)'' |- |6 |'''Stephanus''' |'''g¹''' +8 |715 |1027 |""" |1659 |''SANCTE STEPHANE ORA PRO NOBIS ANNO 1 6 5 9'' ''(San Stiefnu itlob għalina. Magħmula fl-1659)'' |- |7 |'''Petrus''' |'''a¹''' +1 |425 |894 |""" |1659 |''SANCTE PETRE ORA PRO NOBIS ANNO 1 6 5 9'' ''(San Pietru itlob għalina. Magħmula fl-1659)'' |- |8 |'''Simeon''' |'''h¹''' +8 |290 |793 |""" |1659 |''SANCTE SIMEON JUSTE ET TIMORATE ORA PRO NOBIS'' ''(San Xmun, ġust u devot, itlob għalina)'' |} == Importanza storika u reliġjuża == === Post tad-dfin ta' Karlu Manju === [[Stampa:Karlsschrein front side detail.jpg|daqsminuri|277x277px|Dettall tar-relikwarju ta' Karlu Manju]] Il-qalba tal-Katidral ta' Aachen, l-ottagonu Karolinġju, inbena oriġinarjament bħala l-kappella tal-palazz ta' Karlu Manju u kien ukoll il-qabar tiegħu. Wara li miet, fit-28 ta' Jannar 814, huwa ndifen fil-knisja tiegħu; il-post preċiż mhuwiex magħruf, minħabba n-nuqqas ta' dokumentazzjoni u l-ambigwità tal-evidenza fiżika. Madankollu, x'aktarx li huwa ndifen fis-sarkofagu ta' Persefone taħt it-torri tal-Punent fid-daħla tal-ottagonu. Fis-sena 1000, Otto III ordna li l-volta ta' Karlu Manju tinfetaħ. Otto ta' Lomello, wieħed minn dawk li kienu jkunu ma' djulu u li akkumpanjah, żamm rendikont ta' dak l-avveniment, li ġie rrapportat fil-Ġrajja ta' Novalesia, li nkitbet għall-ħabta tal-1026. Il-ġrajja tgħid dan li ġej:<blockquote>Għaldaqstant dħalna sa ħdejn Karlu. Huwa ma kienx mimdud, kif is-soltu jkunu l-mejtin, iżda kien poġġut bilqiegħds bħallikieku kien għadu ħaj. Huwa kien inkurunat b'kuruna tad-deheb u f'idu bl-ingwanti kellu xettru; id-dwiefer tas-swaba' ta' idejh taqqbu l-ingwanti u kienu jidhru ħerġin mill-ingwanti. Fuqu kien hemm baldakkin tal-[[ġebla tal-ġir]] u tal-irħam. Aħna u deħlin, għaddejna minn taħtu. Malli dħalna, laqtitna riħa qawwija li kien hemm. Għamilna l-inkin biex nagħtu ġieħ lill-Imperatur Karlu, u nsewwu l-ħsara li kienet saret. L-ebda parti minn wiċċ l-Imperatur Karlu ma bdiet tiddekomponi, għajr il-ponta ta' mnieħru. L-Imperatur Otto ssostitwiha b'biċċa deheb, ħa sinna minn ħalq Karlu, għalaq id-daħla bil-ġebel biex tiġi qisha ħajt, u telaq lura mill-ġdid.</blockquote>Pittura kbira li tirrappreżenta lil Otto u n-nies nobbli madwaru jħarsu lejn l-Imperatur mejjet ġiet impittra fuq il-ħajt tal-kamra l-kbira tal-Muniċipju ta' Aachen. Fl-1165, fl-okkażjoni tal-kanonizzazzjoni ta' Karlu Manju, l-Imperatur Federiku Barbarossa reġa' fetaħ il-volta u difen il-fdalijiet ta' Karlu Manju. Fl-1215, fl-inkurunazzjoni tiegħu, [[Federiku II]] ordna biex il-fdalijiet ta' Karlu Manju jindifnu għall-aħħar darba, u poġġihom ġo senduq tad-deheb u tal-fidda, magħruf bħala l-Karlsschrein (ir-relikwarju ta' Karlu Manju), u għadhom fih sa llum. L-Imperatur Otto III indifen fil-katidral ukoll. === Knisja tal-inkurunazzjoni tar-rejiet Ġermaniżi === Skont l-istruzzjonijiet speċifiċi ta' Karlu Manju, ibnu [[Lwiġi I]] għamel lilu nnifsu re fil-kappella. Bejn l-inkurunazzjoni ta' Otto I fid-936 u l-1531, tletin re Ġermaniż (minn xi 40) ġew inkurunati fil-kappella. L-inkurunazzjoni stess kienet isseħħ quddiem l-Artal Maġġuri, u wara kienu jpoġġu fuq it-Tron ta' Karlu Manju f'Aachen (li għadu hemm sa llum). Huwa notevoli wkoll li f'dan il-perjodu, il-mexxejja Ġermaniżi kollha, irrispettivament mill-fatt jekk ġewx inkurunati f'Aachen jew le, ħadu l-kariga tagħhom fuq it-tron ta' Karlu Manju. === Pellegrinaġġ ta' Aachen === Il-pellegrinaġġ ta' Aachen (bil-Ġermaniż: ''Aachener Heiligtumsfahrt'') huwa pellegrinaġġ li ilu jsir mill-1238 u li matulu jiġu esposti l-iktar erba' relikwi reliġjużi importanti tal-katidral. Mill-1349, dawn ir-relikwi jiġu esposti darba kull seba' snin. L-aħħar pellegrinaġġ sar fl-2014 u l-motto tiegħu kien "''Geh in das Land, das ich dir zeigen werde''" (Mur fl-art li se nurik; Ġen. 12:1).<ref>{{Ċita web|url=https://www.jw.org/mt/librerija/bibbja/bi12/kotba/|titlu=Ġenesi 12 {{!}} Il-Bibbja Onlajn {{!}} Traduzzjoni tad-Dinja l-Ġdida|sit=JW.ORG|lingwa=mt|data-aċċess=2021-08-02}}</ref> == Influwenza == Saħansitra minn żmien il-Medju Evu, il-Katidral ta' Aachen ġie ammirat u imitat, bħal fil-każ tal-Katidral ta' Essen, it-Torri l-Antik ta' Mettlach u l-Abbazija ta' Alsace tal-Knisja ta' Ottmarsheim. L-elementi tal-kostruzzjoni tal-ottagonu u l-kor ġew nominati bħala elementi storiċi notevoli tal-inġinerija ċivili Ġermaniża fl-2007. == Kronoloġija == * 768-800: Aachen kienet ir-residenza ta' Karlu Manju. Il-kostruzzjoni tal-palazz (fejn issa hemm il-muniċipju tal-belt u l-Katidral ta' Aachen) inbdiet fuq is-sit ta' banju Ruman. L-ottagonu nbena bil-kolonni u l-irħam minn binjiet antiki ta' Ruma, Ravenna, [[Trier]] u Köln. Fuq barra kien ingħata kisja ħamra. Din il-parti ċentrali nbdiet mhux iktar kmieni mis-793 u tlestiet sa mhux iktar tard mit-813. Dawn id-dati nkisbu fl-2009 permezz tad-dendrokronoloġija fuq l-injam fl-istruttura, li nstab waqt it-tiswijiet fil-katidral.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20160131134322/http://www.aachener-nachrichten.de/lokales/region/holzstuecke-beweisen-aachener-dom-ist-tatsaechlich-1200-jahre-alt-1.315972|titlu=Holzstücke beweisen: Aachener Dom ist tatsächlich 1200 Jahre alt|data=2016-01-31|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-01}}</ref> * 805: Konsagrazzjoni mill-Papa Ljun III. * 814: Funeral ta' Karlu Manju fil-Kappella Palatina; il-post eżatt mhuwiex magħruf.<ref name=":0" /> * 936: Inkurunazzjoni ta' [[Otto I]] fil-Kappella Palatina. * 997: [[Otto III]] ta l-ordni biex il-ħitan tal-Kappella Palatina jinżebgħu. * 1002: Otto III ġie midfun fl-ottagonu. * 1002-1014: Enriku II ta l-Ambone ta' Enriku II bħala donazzjoni. * 1152-1190: Federiku I ta l-lampadarju ta' Barbarossa bħala donazzjoni. * 1165: Kanonizzazzjoni ta' Karlu Manju.<ref name=":0" /> * 1187-1193: Kostruzzjoni tal-kjostru Rumanesk; espansjoni tal-ottagonu madwar l-arkata għamja. * għall-ħabta tal-1240/1250: Kostruzzjoni tal-frontun tal-ottagonu; tikkrolla t-tieqa fin-niċċa tal-Punent; il-binja rċeviet sostituzzjoni bajda (forsi saħansitra qabel, fl-1187-1193); il-frontun jiġi miżbugħ bil-kulur. * għall-ħabta tal-1350: Żieda tat-torri fin-naħa tal-Punent, bi stil Gotiku, bi spira piramidali twila u żewġ torrijiet maġenbu; pont għall-ottagonu biex jintwerew ir-relikwi. * 1367: Predeċessur Gotiku tal-Kappella moderna tal-[[Ungerija]]. * 1355-1414: Kostruzzjoni tal-kor; kostruzzjoni simultanja tal-Kappella ta' [[San Mattew]], li d-data tal-konsagrazzjoni tagħha ma ġietx ippreservata (id-dati possibbli jvarjaw bejn l-1379 (it-tlestija tas-sisien) u l- 1420).<ref name=":0" /> * għall-ħabta tal-1420: Statwi fuq il-pilastri fil-kor magħmula mill-ġebla tal-ġir ta' Baumberg. * 1429: Bieb doppju tan-''narthex'' (inkiser fl-1811; għadu fil-bitħa interna tal-katidral, fuq il-ħajt tan-Nofsinhar b'graffiti Gotiċi bil-ġibs aħmar). * 1449: Kappella ta' Sant'Anna miżjuda, inizjalment bħala sala miftuħa fis-sular t'isfel; reġgħet inbniet bi stil Barokk fl-1772; rinnovata fl-1862 b'xogħol bil-ġebel Gotiku. * 1456-1474: Kostruzzjoni tal-Kappella ta' San Karlu u San Umbertu fuq żewġ sulari. * qabel l-1487: Kostruzzjoni tan-Nikolauskapelle (Kappella ta' San Nikola); kienu ppjanati iktar binjiet ta' kappelli Gotiċi, iżda qatt ma nbnew. * 1656: in-nirien ta' Aachen wasslu għal qerda estensiva fil-belt; is-saqaf kollu tal-katidral inqered. * 1664: saqaf ġdid fuq l-ottagonu u l-kor; l-ottagonu jingħata l-bixra li għandu sa llum. * 1719-1733: Barokkifikazzjoni bl-applikazzjoni ta' stukko fil-kmamar ta' ġewwa minn Johann Baptist Atari; tpittir tal-volta; ristrutturar Barokk tat-tieqa ewlenija; espansjoni tat-tieqa tal-kor. * 1748-1767: Kostruzzjoni tal-Kappella tal-Ungerija. ** 1755: Qerda tal-qafas tal-kappella preċedenti minn [[Johann Joseph Couven]] minħabba difetti strutturali. ** 1756-1767: Kostruzzjoni ta' binja ġdida skont il-pjanta ta' [[Joseph Moretti]]. * 1788: Zuntier tad-daħla quddiem il-faċċata tal-Punent, li rriżulta fl-internalizzazzjoni tal-bieb tal-bronż Karolinġju (Wolfstür). * 1794: Okkupazzjoni tal-belt mit-truppi rivoluzzjonarji Franċiżi; tneħħija tal-kolonni li ttieħdu Pariġi (uħud minnhom għadhom fil-Louvre); żarmar tas-saqaf taċ-ċomb (sostitwit bil-lavanja fl-1803); użu temporanju tal-katidral bħala stalla. * 1814: Aachen issir parti mir-Renju tal-[[Prussja]]. * 1832: Bidu tax-xogħlijiet tar-restawr. * 1843: Installazzjoni mill-ġdid ta' wħud mill-kolonni (28 irritornati minn Franza) fl-ottagonu; diversi kolonni sostitwiti b'oħrajn ġodda; il-bażijiet l-antiki tal-bronż ġew sostitwiti bl-irħam; kważi l-għaxar kapitelli kollha rritornati minn Franza sostitwiti bl-irħam. * 1847: Fondazzjoni tal-''Karlsverein'' (Soċjetà ta' Karlu Manju). * 1849-1861: Tiswija tal-kor bil-partijiet kollha tiegħu; restawr tal-gwarniċi u l-ħġieġ tat-twieqi fuq istigazzjoni tal-ħaddiem tal-ħġieġ b'ħames "għanqbut" (il-Gotiku għandu sitt għanqbut). * 1857-1862: Restawr tal-Kappella ta' Sant'Anna. * 1864-1866: Restawr tal-Kappella ta' San Mattew. * 1868: Restawr tal-Kappella ta' San Karlu u San Umbertu. * 1866-1873: Statwi miżjuda fil-Kappella ta' San Mattew u fil-Kappella ta' San Karlu u San Umbertu magħmulin bil-ġebla tal-ġir ta' Uldfangen; il-Kappella ta' Sant'Anna u l-kor inbnew bil-ġebla tal-ġir ta' Savonnières minn [[Gottfried Götting]]. * 1869-1873: Tneħħija tad-dekorazzjoni Barokka u tal-kisja esterna biex inkixfet il-ġebla naturali moderna; sal-1871, tlestiet ir-rinnovazzjoni tal-frontun ta' Staufen; il-materjal Medjevali nżamm biss fis-saqaf tal-kor. * 1879-1884: żieda Neo-Gotika mat-torri tal-Punent, sabiex jinkiseb stil iktar Gotiku. * 1879-1881: Tiżjin tal-koppla bil-mużajk, skont il-pjanijiet tal-Belġjan Béthune; imwettaq mill-ħaddiem tal-mużajk Venezjan Antonio Salviatis. * 1896-1902: Kisi bl-irħam u tiżjin bil-mużajk tal-passaġġi skont il-pjanijiet ta' Hermann Schaper minn [[Hannover]]; imwettqa minn Puhl & Wagner ta' Rixdorf ([[Berlin]]). * 1913: Art tal-irħam fl-ottagonu u l-passaġġi. * 1949-1951: Restawr tat-twieqi tal-kor li kienu nqerdu fit-Tieni Gwerra Dinjija, minn [[Walter Benner]] u [[Anton Wendling]]. * 1986-2011: Programm estensiv ta' restawr tal-Katidral ta' Aachen; ir-rinnovazzjonijiet esterni tlestew fl-2006, iu dawk fuq ġewwa u taħt l-art tlestew fl-2011, flimkien mat-tindif u l-konservazzjoni tal-mużajk fl-ottagonu. Skont l-arkitett tal-katidral, Maintz, intefqu madwar €35 miljun sabiex il-programm jitwettaq. == Leġġenda == [[Stampa:AachenerDom1652PortalLoewe.jpg|xellug|daqsminuri|279x279px|Il-ħabbata b'għamla ta' ljuni tal-leġġenda]] Skont leġġenda, iċ-ċittadini ta' Aachen kienu spiċċawlhom il-fondi biex ilestu l-kostruzzjoni tal-katidral. Jingħad li kienu għamlu patt max-xitan biex jiksbu l-kumplament tal-fondi, u jroddulu l-ewwel ruħ li tidħol fil-katidral komplut. Malli tlesta, iċ-ċittadini bagħtu [[lupu]] fil-katidral u x-xitan mill-ewwel ħataf ruħ l-[[annimal]]. Kif induna bil-qerq, ix-xitan ħareġ xkanat mill-katidral u ħalla marka ta' subgħajh il-kbir fil-pumijiet tal-bieb tal-katidral b'għamla ta' ras ta' [[Iljun|ljun]]. Statwa ta' lupu tinsab mad-daħla tal-katidral, u s-"saba' l-kbir tax-xitan" jista' jinħass f'ħalq l-iljun.<ref>{{Ċita web|url=https://www.theladytravels.com/aachen/|titlu=Aachen … an encounter with a Greek She-Wolf, a touch of the Middle East and dealings with the Devil inside Charlemagne’s grand cathedral at the heart of Germany’s most westerly city {{!}} The Lady (pre COVID-19) Travels|sit=www.theladytravels.com|data-aċċess=2021-08-01}}</ref> == Mixxellanji == [[Stampa:AC Dom Seismometer.jpg|daqsminuri|209x209px|Sismometru fil-Katidral ta' Aachen]] Il-[[Pittura|pittur]] [[Impressjoniżmu|Impressjonista]] Ġermaniż [[August von Brandis]] pitter il-Katidral ta' Aachen f'diversi xogħlijiet. L-Att III ta' ''Ernani'' ta' [[Giuseppe Verdi]] huwa ambjentat fil-qabar ta' Karlu Manju.<ref>{{Ċita web|url=https://www.metopera.org/globalassets/user-information/nightly-opera-streams/week-20/playbills/week20_ernani_telecast.pdf|titlu=Ernani Synopsis - Metropolitan Opera}}</ref> Id-''Domwache'' (l-Osservaturi tal-Katidral), grupp ta' żgħażagħ li joffru l-assistenza, ilu jopera mill-1957 mill-assoċjazzjoni tal-istudenti Kattoliċi ta' K.D.St.V. Franconia Aachen. Mill-15 ta' Novembru 2012, is-Servizz Ġeoloġiku ta' Nordrhein-Westfalia jopera stazzjoni ta' monitoraġġ tal-attività sismika fil-Baċir t'Isfel tar-Renu. Dan jinsab fil-pedamenti tal-eżadekagonu qrib id-daħla tal-Kappella ta' Sant'Anna.<ref>{{Ċita web|url=https://www.lbb.rwth-aachen.de/go/id/eazb/lidx/1/file/124156|titlu=Seismic vulnerability assessment of the Aachen Cathedral ba... - RWTH AACHEN UNIVERSITY Chair of Structural Analysis and Dynamics - English|sit=www.lbb.rwth-aachen.de|data-aċċess=2021-08-01}}</ref> Fil-[[kultura]] popolari, il-katidral huwa Binja tal-Għaġeb fil-logħba online, Forge of Empires.<ref>{{Ċita web|url=https://forgeofempires.fandom.com/wiki/Cathedral_of_Aachen|titlu=Cathedral of Aachen|sit=Forge of Empires Wiki|lingwa=en|data-aċċess=2021-08-01}}</ref> == Referenzi == {{Referenzi}} == Ħoloq esterni == {{Commonscat}} {{Awtorità}} [[Kategorija:Katidrali]] [[Kategorija:Ġermanja]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Knisja Kattolika Rumana]] 92wpyca293uugbbkf3int3i5ul9co0z 0 27811 279842 274891 2022-08-27T17:06:34Z Trigcly 17859 Ftit qari tal-provi wikitext text/x-wiki {{Nebbieta|storja}} {{Nebbieta|Bijografija}} {{Infobox bijografija}} '''Lwiġi XIV ta' Franza''' ([[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''Louis XIV'') imwieled fil-5 ta' Settembru 1638 fix-Château Neuf f'[[Saint-Germain-en-Laye]] u miet fl-1 ta' Settembru 1715 f'[[Versailles]], huwa re ta' [[Franza]] u ta' Navarra. Saltan mill-14 ta' Mejju 1643 sal-[[mewt]] tiegħu fl-1715. Ir-renju tiegħu ta' 72 sena huwa wieħed mill-itwal fl-[[Storja|istorja]] [[Ewropa|Ewropea]] u l-itwal fl-istorja ta' Franza. [[Kategorija:Nies Franċiżi‎]] [[Kategorija:Twieldu fl-1638]] [[Kategorija:Mietu fl-1715]] sxubhxx5d3rdao1mnucoignya56i231 0 28390 279857 277908 2022-08-28T10:45:00Z Trigcly 17859 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Grand-Place de Bruxelles en heure bleue.jpg|daqsminuri|254x254px|Il-Grand Place]] Il-'''Grand Place''' (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] ippronunzjata [ɡʁɑ̃ plas]; "Pjazza l-Kbira"; użat anke bl-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]]) jew il-'''Grote Markt''' (bl-Fjamming ippronunzjata [ˌɣroːtə ˈmɑr(ə)kt]; "Suq Kbir") hija l-[[pjazza]] ċentrali ta' [[Brussell]], il-[[belt kapitali]] tal-[[Belġju]]. Hija mdawra b'binjiet tax-xirek [[Barokk|Barokki]] lussużi tax-Xirek ta' Brussell tal-imgħoddi u żewġ binjiet ikbar; il-Muniċipju elaborat tal-belt, u l-binja Neo-[[Gotika]] tad-''Dar tar-Re'' jew id-''Dar tal-[[Ħobż]]'', li fiha l-[[Mużew]] tal-Belt ta' Brussell.<ref>State, Paul F. (2004). ''Historical dictionary of Brussels''. Historical dictionaries of cities of the world. Vol. 14. Lanham, MD: Scarecrow Press. ISBN <bdi>978-0-8108-5075-0</bdi>. p. 187.</ref> Il-pjazza hija 68 metru b'110 metri (223 pied b'361 pied) u hija pavimentata għalkollox. Il-kostruzzjoni tal-Grand Place bdiet fis-seklu 11 u l-biċċa l-kbira minnha tlestiet sas-[[Seklu XVII|seklu 17]]. Fl-1695, matul il-Gwerra ta' Disa' Snin, ħafna mill-pjazza nqerdet bil-bumbardamenti ta' Brussell mit-truppi [[Franza|Franċiżi]]. Il-faċċata u t-torri tal-muniċipju biss, li ntużaw bħala bersall għall-artillerija, u xi ħitan tal-ġebel irreżistew il-bumbardamenti. Id-djar madwar il-Grand Place nbnew mill-ġdid matul fis-snin ta' wara, u l-pjazza kisbet id-dehra attwali tagħha, għalkemm sikwit ġew immodifikati fis-sekli ta' wara.<ref>Culot, Maurice; Hennaut, Eric; Demanet, Marie; Mierop, Caroline (1992). ''Le bombardement de Bruxelles par Louis XIV et la reconstruction qui s'ensuivit, 1695–1700'' (in French). Brussels: AAM éditions. ISBN <bdi>978-2-87143-079-7</bdi>.</ref> Minn nofs is-seklu 19, il-valur tal-wirt tal-pjazza ġie skopert mill-ġdid, u ġiet rinnovata sew.<ref>Mardaga 1993, p. 121–122.</ref><ref>De Vries, André (2003). ''Brussels: A Cultural and Literary History''. Oxford: Signal Books. ISBN <bdi>978-1-902669-46-5</bdi>. p. 39.</ref><ref>Heymans, Vincent (2011). ''Les maisons de la Grand-Place de Bruxelles'' (in French). Brussels: CFC Éditions. ISBN <bdi>978-2-930018-89-8</bdi>. pp. 127-153.</ref> Illum il-ġurnata, il-Grand Place hija l-iżjed destinazzjoni turistika importanti u l-iżjed post ikoniku famuż fi Brussell.<ref>Mardaga 1993, p. 122.</ref> Titqies ukoll bħala waħda mill-isbaħ pjazez fid-[[Id-Dinja|dinja]]<ref>{{Ċita web|url=https://visit.brussels/en/place/Grand-Place|titlu=Grand-Place|sit=visit.brussels|lingwa=en|data-aċċess=2022-07-08}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.telegraph.co.uk/travel/lists/most-beautiful-city-squares-in-the-world/|titlu=The world's most beautiful city squares - perfect places for people-watching|sit=The Telegraph|lingwa=en-GB|data-aċċess=2022-07-08}}</ref>, u saret [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] mill-1998.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/857/|titlu=La Grand-Place, Brussels|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-07-08}}</ref> Il-pjazza spiss tospita avvenimenti kulturali u festivi, fosthom, f'Awwissu ta' kull sentejn, l-installazzjoni ta' ''tapit tal-fjuri'' enormi fiċ-ċentru tagħha.<ref>State, Paul F. (2004). ''Historical dictionary of Brussels''. Historical dictionaries of cities of the world. Vol. 14. Lanham, MD: Scarecrow Press. ISBN <bdi>978-0-8108-5075-0</bdi>. pp. 129-130.</ref> Il-pjazza hija wkoll ċentru ta' ċelebrazzjonijiet annwali matul il-perjodu tal-[[Milied]] u tal-Ewwel tas-Sena, u siġra tal-Milied ilha tiġi armata kull sena fil-pjazza minn nofs is-seklu 20.<ref>{{Ċita web|url=https://www.brussels.be/christmas-tree|titlu=Christmas tree at the Grand-Place|data=2021-11-12|sit=www.brussels.be|lingwa=en|data-aċċess=2022-07-08}}</ref> Dan is-sit huwa moqdi bil-''premetro'' (tramm ta' taħt l-art), bl-istazzjon Bourse/Beurs (il-linji 3 u 4), kif ukoll bil-karozza tal-linja, bil-waqfa Grand Place/Grote Markt (il-linja 95).<ref>{{Ċita web|url=https://m.stib.be/line.php?lang=fr&line=95&iti=2|titlu=Ligne 95 vers GRAND-PLACE - STIB Mobile|sit=m.stib.be|data-aċċess=2022-07-08}}</ref> == Tismija == [[Stampa:Grote Markt Brussel 26.jpg|daqsminuri|Tabella bilingwi tal-pjazza]] It-toponimi ''Grand Place'', ''Grand-Place'' jew ''Grand'Place'' (bil-Franċiż ippronunzjata [ɡʁɑ̃ plas]) huma ismijiet ġeneriċi li jintużaw għal pjazza ċentrali ta' belt, l-iktar fil-Belġju u fit-Tramuntana ta' Franza. Oriġinarjament, il-pjazza prinċipali kienet tkun iċ-ċentru ġeografiku tal-irħula u tal-bliet f'dawn ir-reġjuni (pereżempju l-Grand Place ta' [[Mons]], [[Tournai]], [[Arras]] jew [[Lille]]). Il-Grand Place ta' Brussell hija l-post fejn hemm il-muniċipju, u għaldaqstant hija ċ-ċentru [[Politika|politiku]] tal-belt. Ospitat ukoll l-ikbar suq fil-belt (għalhekk l-isem uffiċjali bil-Fjamming huwa ''Grote Markt'' jew ''Groote Markt'', pronunzjat [ˌɣroːtə ˈmɑr(ə)kt]; li litteralment tfisser "Suq Kbir"). Illum il-ġurnata, l-ismijiet ''Grand Place'' jew ''Grand-Place'' (bis-sing jew mingħajru) bil-Franċiż u ''Grote Markt'' (b<nowiki>''</nowiki>o' waħda) bl-Olandiż huma l-iżjed komuni. ''Grand' Place'' (b'appostrofu) bil-Franċiż u ''Groote Markt'' (b<nowiki>''</nowiki>o' doppja) bl-Olandiż kif kienu jiġu spelluti fl-imgħoddi huma antikwati, iżda għadhom jintuża f'ċerti sorsi, bħal fuq il-plakki mal-ħitan bl-ismijiet tal-pjazza.<ref>Maurice Grevisse et André Goosse, ''Le Bon Usage'', 14e édition, éditions De Boeck et Larcier, 2008, § 543.</ref><ref>Michèle R. Morris, ''Mieux écrire en français'', Georgetown University Press, 1988, § 4.5.2.</ref> Din il-formulazzjoni antikwata bil-Franċiż hija eċċezzjoni grammatikali; ''place'' hija femminil, u għalhekk il-forma moderna bil-Franċiż kieku tkun ''Grande Place''. Bid-[[djalett]] ta' Brabant ta' Brussell (magħruf ukoll bħala Brusselljan, u xi kultant anke bħala Marols jew Marollien)<ref>Jeanine Treffers-Daller, ''Mixing Two Languages: French-Dutch Contact in a Comparative Perspective'' (Walter de Gruyter, 1994), 25.</ref>, il-Grand Place tissejjaħ ''Gruute Met''.<ref>{{Ċita web|url=http://www.ilotsacre.be/site/en/curiosities/grand_place-brussels.htm|titlu=GRAND PLACE Brussels : History of the Grand Place of Brussels, guild houses, photos of the Grand Place, virtual visit, webcam, Town Hall, King's House|sit=www.ilotsacre.be|data-aċċess=2022-07-08}}</ref> == Storja == [[Stampa:Bruxelles à travers les âges (1884) (14800342613).jpg|daqsminuri|Mappa skematika ta' Brussell fil-[[Medjuevu|Medju Evu]]; it-Tramuntana bejn wieħed u ieħor hija isfel. Id-''Dar tal-Ħobż'' (''Marché au pain'') tinsab tul ''Steenwegh'' ħdejn il-Knisja ta' San Nikola u l-Muniċipju (''Hôtel de Ville'').<ref>Map of Brussels in the 11th and 14th centuries from ''Bruxelles à travers les âges'' (Louis, Henri and Paul Hymans, 1884), p. 7</ref>]] === Storja bikrija === Fis-seklu 10, Karlu, id-Duka ta' Lorraine t'Isfel, bena forti fuq il-Gżira ta' Saint-Géry, l-iktar punt 'il bogħod fejn ix-xmara Senne kienet għadha navigabbli. Il-bini ta' forti f'dak il-punt jimmarka l-oriġini ta' Brussell. Sal-aħħar tas-seklu 11, ġie stabbilit suq fil-beraħ fuq marġ imnixxef ħdejn il-forti kienet imdawra mix-xtut tax-xmara.<ref>Mardaga 1993, p. 120.</ref><ref>Hennaut, Eric (2000). ''La Grand-Place de Bruxelles''. Bruxelles, ville d'Art et d'Histoire (in French). Vol. 3. Brussels: Éditions de la Région de Bruxelles-Capitale. pp. 2-5.</ref> Dokument tal-1174 isemmi dan is-suq (bil-Latin: ''forum inferius'') mhux 'il bogħod mill-port (bil-Latin: ''portus'') fuq ix-xmara Senne. Bl-Olandiż Antik kien imsejjaħ ''Nedermerckt'' u x'aktarx li kiber fl-istess żmien tal-iżvilupp kummerċjali ta' Brussell. Kien jinsab ukoll qrib il-Knisja ta' San Nikola u l-i''Steenwegh'', rotta kummerċjali importanti bejn ir-reġjuni prosperużi tar-Rhineland (illum il-ġurnata fil-[[Ġermanja]]) u l-Kontea tal-Fjandri.<ref>{{Ċita web|url=https://roydespagne.be/en|titlu=Brasserie Le Roy d'Espagne|sit=roydespagne.be|lingwa=EN|data-aċċess=2022-07-08}}</ref> Fil-bidu tas-seklu 13, tliet swieq imsaqqfa nbnew fin-naħa tat-Tramuntana tal-Grand Place; suq tal-laħam, suq tal-ħobż, u suq tad-drappijiet. Dawn il-binjiet, li kienu tad-Duka ta' Brabant, ippermettew l-oġġetti jiġu esposti anke fil-maltemp, u ppermettew lid-Duki jżommu rendikont tal-ħżin u tal-bejgħ tal-oġġetti, sabiex jiġbru t-taxxi. Binjiet oħra, mibnija l-iktar bil-ħuxlief u bl-[[injam]], u wħud bil-ġebel (bl-OIandiż Antik: ''steenen''), iffurmaw il-kontorn tal-pjazza.<ref>De Vries, André (2003). ''Brussels: A Cultural and Literary History''. Oxford: Signal Books. ISBN <bdi>978-1-902669-46-5</bdi>. p. 28.</ref> Għalkemm l-ebda minn dawn il-binjiet oriġinali ma għadhom jeżistu, l-ismijiet tagħhom għadhom jeżistu fit-toroq fil-qrib, bħal ''Plattesteen'', ''Cantersteen'', jew Rue des Pierres/Steenstraat.<ref>De Vries, André (2003). ''Brussels: A Cultural and Literary History''. Oxford: Signal Books. ISBN <bdi>978-1-902669-46-5</bdi>. p. 64.</ref> F'nofs il-pjazza tas-suq kien hemm funtana pubblika primittiva. Fl-1302, ġiet sostitwita minn funtana kbira tal-ġebel bi tmien ġettijiet tal-ilma u tmien vaski, direttament quddiem is-suq tal-ħobż.<ref>Mardaga 1993, p. 123.</ref><ref>Heymans, Vincent (2011). ''Les maisons de la Grand-Place de Bruxelles'' (in French). Brussels: CFC Éditions. ISBN <bdi>978-2-930018-89-8</bdi>. p. 10.</ref> === Żieda fl-importanza === [[Stampa:A market scene on the Grand Place in Brussels, oil on canvas, 81x101 cm, c. 1670.jpg|xellug|daqsminuri|Xena tas-suq fil-Grand Place għall-ħabta tal-1670]] It-titjib fil-Grand Place mis-seklu 14 'il quddiem immarkaw iż-żieda fl-importanza tal-merkanti u tal-ħaddiema tas-[[Sengħa|snajja']] lokali fir-rigward tan-nobbiltà. Peress li kien magħfus finanzjarjament, id-Duka gradwalment ittrasferixxa partijiet mid-drittijiet ta' kontroll fuq il-kummerċ u l-imtieħen lill-awtoritajiet lokali, u b'hekk bnew binjiet biex juru l-istatus ġdid tagħhom.<ref>State, Paul F. (2004). ''Historical dictionary of Brussels''. Historical dictionaries of cities of the world. Vol. 14. Lanham, MD: Scarecrow Press. ISBN <bdi>978-0-8108-5075-0</bdi>. pp. 132-136.</ref> Fl-1353, il-Belt ta' Brussell ordnat il-kostruzzjoni ta' suq kbir imsaqqaf tad-drappijiet (bil-Franċiż: ''Halle au Drap''), simili għal dawk tal-bliet ġirien ta' [[Mechelen]] u ta' [[Leuven]], fil-parti tan-Nofsinhar tal-Grand Place.<ref>Hennaut, Eric (2000). ''La Grand-Place de Bruxelles''. Bruxelles, ville d'Art et d'Histoire (in French). Vol. 3. Brussels: Éditions de la Région de Bruxelles-Capitale. pp. 5-8.</ref> F'dan il-punt il-Grand Place kien għad għandha pjanta każwali, u l-binjiet fit-truf kellhom diversi ġonna u żidiet irregolari. Il-belt esproprjat u ġarrfet għadd ta' binjiet li ħonqu l-armonija tal-pjazza, u ddefinixxiet it-truf formali tagħha. Il-Muniċipju ta' Brussell inbena fi stadji, bejn l-1401 u l-1455, fin-naħa tan-Nofsinhar tal-Grand Place, u ttrasforma l-pjazza fis-sede tas-setgħa muniċipali.<ref>State, Paul F. (2004). ''Historical dictionary of Brussels''. Historical dictionaries of cities of the world. Vol. 14. Lanham, MD: Scarecrow Press. ISBN <bdi>978-0-8108-5075-0</bdi>. p. 147.</ref> It-torrijiet bl-ispiri tal-Muniċipju huwa għoli xi 96 metru (315-il pied), u fuq nett hemm [[statwa]] ta' [[San Mikiel]] ta' 2.7 metri (8.9 piedi) joqtol xitan. B'risposta għal dan, mill-1504 sal-1536, id-Duka ta' Brabant ordna l-kostruzzjoni ta' binja lussuża kbira faċċata tal-Muniċipju għas-servizzi amministrattivi tiegħu. Inbniet fis-sit tal-ewwel swieq tad-drappijiet u tal-ħobż, li ma kinux baqgħu jintużaw iktar, u saret magħrufa l-ewwel bħala d-''Dar tad-Duka'' (bl-Olandiż Nofsani: ''<nowiki/>'s Hertogenhuys''), u mbagħad bħala d-''Dar tar-Re'' (bl-Olandiż Nofsani: ''<nowiki/>'s Conincxhuys''), għalkemm l-ebda re qatt ma għex hemmhekk. Attwalment hija magħrufa bħala ''Maison du Roi'' ("Dar ir-Re") bil-Franċiż, iżda bl-Olandiż, għadha tissejjaħ ''Broodhuis'' ("Dar tal-Ħobż"), għas-suq li kien hemm qabel.<ref>Hennaut, Eric (2000). ''La Grand-Place de Bruxelles''. Bruxelles, ville d'Art et d'Histoire (in French). Vol. 3. Brussels: Éditions de la Région de Bruxelles-Capitale. p. 19.</ref> Maż-żmien, merkanti għonja u x-Xirek ta' Brussell li kulma jmur saru iktar setgħana bnew diversi djar mad-dawra tal-pjazza.<ref>Hennaut, Eric (2000). ''La Grand-Place de Bruxelles''. Bruxelles, ville d'Art et d'Histoire (in French). Vol. 3. Brussels: Éditions de la Région de Bruxelles-Capitale. p. 17.</ref> Fil-Grand Place seħħew bosta avvenimenti traġiċi matul l-[[Storja|istorja]] tagħha. Fl-1523, l-ewwel martri [[Protestantiżmu|Protestanti]] [[Henri Voes]] u [[Jean Van Eschen]] inħarqu ħajjin fil-pjazza mill-Inkwiżizzjoni. Erbgħin sena wara, fl-1568, żewġ statisti, [[Lamoral]], il-Konti ta' Egmont u [[Philip de Montmorency]], il-Konti ta' Horn, li kienu tkellmu kontra l-politiki tar-Re Filippu II fin-Netherlands Spanjoli, ġew ġustizzjati bi qtugħ ir-ras quddiem id-Dar tar-Re.<ref>Mardaga 1993, p. 122–123.</ref><ref>De Vries, André (2003). ''Brussels: A Cultural and Literary History''. Oxford: Signal Books. ISBN <bdi>978-1-902669-46-5</bdi>. p. 36.</ref><ref>Heymans, Vincent (2011). ''Les maisons de la Grand-Place de Bruxelles'' (in French). Brussels: CFC Éditions. ISBN <bdi>978-2-930018-89-8</bdi>. p. 16.</ref> Dan skatta l-bidu tar-rewwixta armata kontra l-Ispanjoli li wettaq [[William ta' Orange]]. Fl-1719 [[François Anneessens]], id-Djaknu tan-Nazzjon ta' San Kristofru ġie ġġustizzjat bi qtugħ ir-ras fil-Grand Place minħabba r-reżistenza tiegħu għall-innovazzjonijiet fil-gvern tal-belt li kienu ta' detriment għas-setgħa tax-xirek u għas-suspett għall-involviment tiegħu fir-rewwixti fi ħdan in-Netherlands Awstrijaċi.<ref>State, Paul F. (2004). ''Historical dictionary of Brussels''. Historical dictionaries of cities of the world. Vol. 14. Lanham, MD: Scarecrow Press. ISBN <bdi>978-0-8108-5075-0</bdi>. pp. 12-13.</ref> === Qerda u rikostruzzjoni === [[Stampa:NIND MVB-Bombardement ISO200.jpg|daqsminuri|In-nirien fil-Grand Place matul il-bumbardament ta' Brussell fl-1695.]] Fit-13 ta' Awwissu 1695, matul il-Gwerra ta' Disa' Snin, l-armata Franċiża b'70,000 suldat taħt il-Marexxal [[François de Neufville]], id-Duka ta' Villeroy, bdiet tibbumbardja lil Brussell fi sforz biex il-forzi tal-Lega ta' [[Augsburg]] jitnaffru mill-assedju tagħhom f'[[Namur]] (li kienet maħkuma mill-Franċiżi), f'dik li issa hija l-[[Wallonja]]. Il-Franċiżi bdew jibbumbardjaw iċ-ċentru tal-belt bil-kanuni u bil-porvli, u bil-ftit difiżi li kellu ħa n-nar. Il-maġġoranza tal-Grand Place u l-inħawi ġġarrfu. L-unika binjiet li baqgħu weqfin kienu l-qafas tal-ġebel tal-Muniċipju u ftit frammenti ta' binjiet oħra. Il-fatt li l-Muniċipju baqa' jeżisti huwa ironiku għaliex wara kollox kien il-bersall prinċipali tal-artillerija. Wara l-bumbardament, il-Grand Place nbniet ħesrem fl-erba' snin ta' wara mix-xirek tal-belt u minn sidien oħra. L-isforzi tagħhom ġew irregolati mill-kunsilliera tal-belt u mill-Gvernatur ta' Brussell, li kienu jirrikjedu li l-pjanti jintbagħtu lill-awtoritajiet għall-approvazzjoni, u kien hemm it-theddida tal-multi għal dawk li ma kinux jikkonformaw. Barra minn hekk, l-allinjamenti tal-binjiet ittejbu mill-ġdid. Dan għen biex il-pjazza rikostruwita jkollha konfigurazzjoni armonjuża, minkejja l-kuntrast viżiv tal-kombinament tal-istili Gotiċi, Barokki u ta' [[Lwiġi XIV ta' Franza|Lwiġi XIV]]. [[Stampa:Richard van Orley (II), Augustin Coppens - Ruins on part of the Grand Place from the corner of the Heuvelstraat to St Nicholas.jpg|xellug|daqsminuri|Veduta tal-fdalijiet tal-Grand Place wara l-bumbardament]] Matul iż-żewġ sekli ta' wara, il-Grand Place għaddiet minn bidliet sinifikanti. Fl-aħħar tas-seklu 18, rivoluzzjonarji Franċiżi magħrufa bħala ''sans-culottes'' serquha, u qerdu l-[[Statwa|istatwi]] tan-nobbiltà u s-simboli tal-[[Kristjaneżmu]]. Ix-xirek naqsu fl-importanza fl-istess ħabta tat-tnaqqis fl-importanza ta' dik il-forma ta' organizzazzjoni ekonomika u ż-żieda tal-protokapitaliżmu. Ix-xirek ġew aboliti fl-1795, taħt ir-reġim Franċiż, u l-għamara u l-arkivji tax-xirek ġew issekwestrati mill-istat u nbigħu f'irkant pubbliku fil-pjazza fl-1796. Il-kumplament tal-binjiet ġew mitluqa u tħallew f'kundizzjoni ħażina, bil-faċċati tagħhom imtebbgħin, imħamġin u danneġġati bit-tniġġis. Il-pjazza stess ġiet imsemmija l-"Pjazza tal-Poplu" permezz tad-digriet tat-30 Ventôse An IV (1795) u "siġra tal-libertà" ġiet imħawla f'dik l-okkażjoni. Fl-ewwel waqtiet tal-indipendenza, fl-1830, il-Grand Place saret, għal żmien qasir ħafna, il-"Pjazza tar-Reġġenza". Sal-aħħar tas-seklu 19, trawmet sensittività dwar il-valur tal-wirt tal-binjiet – imqanqla mit-tiġrif tax-xirka magħrufa bħala ''L'Étoile'' (bl-Olandiż: ''De Sterre'') fl-1853 biex titwessa' t-triq lejn ix-xellug tal-Muniċipju sabiex tkun tista' tgħaddi t-tramm miġbuda miż-żwiemel. Taħt l-impuls tas-sindku tal-belt ta' dak iż-żmien, [[Charles Buls]], l-awtoritajiet ordnaw li l-Grand Place terġa' lura għas-sbuħija preċedenti tagħha, u l-binjiet ġew restawrati jew rikostruwiti. Fl-1856, inbniet funtana monumentali fiċ-ċentru tal-pjazza biex tfakkar il-ħamsa u għoxrin anniversarju tar-renju tar-Re [[Leopold I]]. Din ġiet sostitwita fl-1864 b'funtana mimlija statwi tal-Kontijiet ta' Egmont u ta' Horn, li nbniet quddiem Dar ir-Re u li iktar 'il quddiem ġiet ittrasferita lejn il-Pjazza ta' Petit Sablon/Kleine Zavelsquare. Tletin sena wara, matul il-''Belle Époque'', din ġiet sostitwita b'palk għall-banda. Il-Grand Place attirat bosta viżitaturi famużi matul dak il-perjodu, fosthom [[Victor Hugo]], li għex fix-Xirka ''Le Pigeon'' (bl-Olandiż: ''De Duif'') fl-1851. Fl-1885, il-Partit tal-Ħaddiema Belġjan (POB/BWP), l-ewwel partit [[Soċjaliżmu|Soċjalista]] fil-Belġju, ġie stabbilit matul laqgħa fil-Grand Place, fl-istess żmien meta kien ġie stabbilit il-First International, u meta [[Karl Marx]] kien kiteb il-''Manifest [[Komuniżmu|Komunista]]'' fl-1848. === Sekli 20 u 21 === [[Stampa:Flickr - …trialsanderrors - La Grand-Place, Brussels, Belgium, ca. 1895.jpg|daqsminuri|Il-Grand Place għall-ħabta tal-1895 bil-palk tal-banda fiċ-ċentru]] Fil-bidu ta[[l-Ewwel Gwerra Dinjija]], Brussell imtliet refuġjati, u l-Grand Place mtliet b'persuni ċivili u militari midruba. Il-Muniċipju ntuża bħala sptar temporanju. Fl-20 ta' Awwissu 1914, fis-14:00, l-armata Ġermaniża tal-okkupazzjoni waslet fil-Grand Place u stabbiliet kċejjen temporanji. Huma olzaw bandiera Ġermaniża fin-naħa tax-xellug tal-Muniċipju. Il-Grand Place kompliet tintuża bħala suq sad-19 ta' Novembru 1959, u għadha sal-lum tissejjaħ il-''Grote Markt'' ("Suq Kbir") bl-Olandiż. It-toroq tal-madwar għadhom jirriflettu l-oriġini taż-żona, u ġew imsemmija għall-bejjiegħa tal-butir, tal-ġobon, tal-aringi, tal-faħam, eċċ. Matul is-snin 60 tas-seklu 20, f'perjodu fejn l-apprezzament tal-pjazza naqas, il-pjazza ntużat bħala żona ta' parkeġġ għall-[[Karozza|karozzi]], iżda l-parkeġġ tneħħa fl-1972 wara kampanja miċ-ċittadini. Madankollu, it-traffiku tal-karozzi baqa' jgħaddi minn ġol-pjazza sal-1990. Fl-1979, il-Grand Place ġiet ibbumbardjata mill-Armata Repubblikana [[Irlanda|Irlandiża]] (IRA). Bomba tpoġġiet taħt palk fil-beraħ fejn l-banda tal-Armata [[Renju Unit|Brittanika]] kienet se tagħmel kunċert. Din ħadet u darbet mill-inqas 15-il persuna, inkluż erba' membri tal-banda, u kkawżat ħsarat estensivi. Fl-1990, il-Grand Place ngħalqet għat-traffiku, u dan kien l-ewwel pass biex iċ-ċentru ta' Brussell jingħalaq għat-traffiku. Il-Belt ta' Brussell kienet ilha taħseb li tagħlaq il-pjazza u t-toroq tal-madwar għat-traffiku għal diversi snin, iżda minħabba parkeġġ għall-karozzi fil-qrib il-proġett ma twettaqx. Meta l-liċenzja tal-parkeġġ skadiet f'Settembru 1990, il-belt ħatfet l-opportunità u wettqet esperiment ta' għeluq għat-traffiku. Għal tliet xhur u nofs, it-traffiku kollha ġie pprojbit fil-Grand Place kif ukoll fit-toroq tal-madwar. Wara l-1 ta' Jannar 1991, iż-żona ngħalqet għat-traffiku b'mod definittiv. Il-pjazza issa primarjament hija attrazzjoni turistika. Għadd ta' xirek ġew ikkonvertiti fi ħwienet, f'ristoranti bit-terrazza u fi brasseries. Istituzzjonijiet notevoli jinkludu d-ditta taċ-[[ċikkulata]] Godiva u l-ħanut tal-i''speculoos'' Maison Dandoy. Waħda mid-djar tax-xirka tal-produtturi tal-birra tospita [[Mużew]] tal-Birreriji. Barra minn hekk, il-Mużew tal-Kawkaw u taċ-Ċikkulata (issa msejjaħ Choco-Story Brussels) ġie stabbilit f'Lulju 1998 fil-binja ''De Valck'', f'9–11, rue de la Tête d'or/Guldenhoofdstraat, qrib il-Grand Place. == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:Brussels Panorama (8293237603).jpg|nofs|daqsminuri|561x561px|Veduta panoramika tal-Grand Place]] Il-Grand Place ta' Brussell ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1998.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".<ref name=":0" /> == Binjiet tal-pjazza == [[Stampa:Brussels, townhall oeg2043-00090 foto3 2015-06-07 08.38.jpg|daqsminuri|Il-Muniċipju ta' Brussell]] === Muniċipju === Il-Muniċipju ta' Brussell huwa għoli 96 metru (315-il pied) u fuq nett għandu statwa ta' San Mikiel joqtol xitan. Il-Muniċipju (bil-Franċiż: ''Hôtel de Ville'', bl-Olandiż: ''Stadhuis'') huwa l-binja ċentrali fil-Grand Place. Inbena fi stadji, bejn l-1401 u l-1455, fin-naħa tan-Nofsinhar tal-pjazza, u b'hekk il-pjazza ġiet ittrasformata fis-sede tas-setgħa muniċipali. Hija wkoll l-unika binja Medjevali li għad fadal fil-pjazza. Il-Muniċipju mhux biss ospita l-maġistratura tal-belt, iżda anke, sal-1795, l-Istati ta' Brabant; u r-rappreżentanza tat-tliet fergħat tal-qorti tad-Duka ta' Brabant. Fl-1830, il-gvern proviżorju kien jopera minn hemm matul ir-Rivoluzzjoni Belġjana. L-eqdem parti tal-binja attwali hija l-parti tal-Lvant tagħha (lejn ix-xellug meta tħares lejn il-faċċata tiegħu). Din il-parti, flimkien mal-iqsar torri, inbniet bejn l-1401 u l-1421. L-arkitett u d-disinjatur tiegħu x'aktarx li kien [[Jacob van Thienen]] li miegħu kkollabora [[Jean Bornoy]]. Id-Duka Karlu l-Awdaċi poġġa l-ewwel ġebla tal-parti tal-Punent fl-1444. L-arkitett ta' din il-binja mhux magħruf. L-istoriċi jaħsbu li seta' kien [[William de Voghel|William (Willem) de Voghel]] li kien l-arkitett tal-Belt ta' Brussell fl-1452, u li dak iż-żmien kien ukoll id-disinjatur tal-''Aula Magna''; is-sala l-kbira tal-[[Palazz ta' Coudenberg]]. Il-faċċata hija mżejna b'bosta statwi li jirrappreżentaw in-nobbiltà lokali (bħad-Duki u d-Dukessi ta' Brabant u l-kavallieri tal-Familji Nobbli ta' Brussell), il-qaddisin, u figuri allegoriċi. L-[[Skultura|iskulturi]] attwali huma fil-biċċa l-kbira riproduzzjonijiet jew kreazzjonijiet tas-sekli 19 u 20; l-iskulturi oriġinali tas-seklu 15 jinżammu fil-Mużew tal-Belt ta' Brussell fid-''Dar tar-Re'' jew fid-''Dar tal-Ħobż'' faċċata tal-Grand Place. It-torri bi stil Gotiku ta' Brabant huwa x-xogħol ta' Jan van Ruysbroek, l-arkitett tal-qorti ta' Filippu t-Twajjeb. Fuq is-saqaf tal-Muniċipju, il-qafas tat-torri kwadru jidjieq għal pinnaklu ottagonali kollu lavur. Fil-quċċata tiegħu hemm statwa tal-metall indurata ta' 2.7 metri (8.9 piedi) ta' San Mikiel, il-qaddis patrun tal-Belt ta' Brussell, joqtol dragun jew xitan. Din l-istatwa hija x-xogħol ta' [[Michel de Martin Van Rode]], u tpoġġiet fuq it-torri fl-1454 jew fl-1455. Tneħħit fis-snin 90 tas-seklu 20 u ġiet sostitwita b'kopja. L-istatwa oriġinali tinsab ukoll bil-Mużew tal-Belt ta' Brussell. Il-Muniċipju huwa asimetriku, peress li t-torri mhuwiex eżatt f'nofs il-binja u l-parti tax-xellug u l-parti tal-lemin mhumiex identiċi (għalkemm mal-ewwel daqqa t'għajn forsi jidhru hekk). Skont leġġenda, l-arkitett tal-binja, malli skopra dan l-"iżball", qabeż mit-torri għal isfel. Madankollu, x'aktarx, l-asimetrija tal-Muniċipju kienet konsegwenza aċċettata tal-istorja tal-kostruzzjoni 'l hemm u 'l hawn u n-nuqqas ta' spazju. Wara diversi proġetti ta' restawr, il-Muniċipju minn ġewwa huwa ddominat mill-istil Neo-Gotiku: il-Kamra ta' Maximilian, il-Kamra tal-Istati ta' Brabant u l-antikamra tagħhom b'tapizzeriji dwar il-ħajja ta' Clovis, il-Kamra mill-isbaħ tal-Kunsill Muniċipali, is-sala tal-ballu mgħammra b'mod rikk u l-Kamra tat-Tieġ (li qabel kienet sala tal-qorti). === Dar tar-Re === [[Stampa:(Belgium) Brussels City Museum Aug 2009 (crop).jpg|daqsminuri|Id-Dar tar-Re jew id-Dar tal-Ħobż.]] Diġà mis-seklu 12, id-Dar tar-Re (bil-Franċiż: ''Maison du Roi'') kienet binja tal-[[injam]] fejn kien jinbigħ il-ħobż, u għalhekk bl-Olandiż tissejjaħ ''Broodhuis'' (Dar tal-Ħobż). Il-binja oriġinali ġiet sostitwita fis-seklu 15 minn binja tal-ġebel li kienet tospita s-servizzi amministrattivi tad-Duka ta' Brabant, u għalhekk kienet tissejjaħ id-Dar tad-Duka (bl-Olandiż Nofsani: ''<nowiki/>'s Hertogenhuys''), u meta l-istess Duka sar ir-Re ta' [[Spanja]], ġiet imsemmija d-Dar tar-Re (bl-Olandiż Nofsani: ''<nowiki/>'s Conincxhuys''). Fis-seklu 16, l-Imperatur Ruman Sagru Karlu V ordna lill-arkitett tal-qorti tiegħu [[Antoon II Keldermans]] jerġa' jibniha bl-istil Gotiku aħħari, simili ħafna għad-disinn kontemporanju, għalkemm mingħajr it-torrijiet jew il-galleriji. Id-Dar tar-Re ġiet rikostruwita wara li ġarrbet ħsara estensiva mill-bumbardament tal-1695. It-tieni restawr sar fl-1767 meta rċieva portal Neo-Klassiku u saqaf kbir bi tliet twieqi bl-''oeil-de-boeuf''. Ġiet rikostruwita mill-ġdid fl-għamla Neo-Gotika attwali mill-arkitett [[Victor Jamaer]] bejn l-1874 u l-1896, fl-istil tal-mentor tiegħu [[Eugène Viollet-le-Duc]]. F'dik l-okkażjoni, Jamaer bena żewġ galleriji u torri ċentrali. Huwa żejjen ukoll il-faċċata bi statwi u b'tiżjin ieħor. Fuq in-naħa ta' wara żied parti ġdida inqas rikka bl-istil Neo-[[Rinaxximent|Rinaxximentali]] Fjamming. Id-Dar tar-Re l-ġdida ġiet inawgurata uffiċjalment fl-1896. Il-binja attwali, li fuq ġewwa ġiet rinnovata fl-1985, ilha tospita l-Mużew tal-Belt ta' Brussell mill-1887, fejn fost affarijiet oħra, jintwerew l-iskulturi oriġinali tal-Muniċipju. === Djar tal-Grand Place === [[Stampa:Belgique - Bruxelles - Grand-Place - Côté nord-est.jpg|daqsminuri|264x264px|Mil-lemin għax-xellug: Le Heaume, Le Paon, Le Petit Renard, Le Chêne, Sainte-Barbe u L'Âne]] Il-Grand Place hija mdawra b'għadd ta' djar tax-xirek u ftit djar privati. Inizjalment kienu strutturi mudesti, u fl-għamla attwali tagħhom huma r-riżultat tar-rikostruzzjoni wara l-bumbardament tal-1695. Il-faċċati strutturati ferm bit-tiżjin skulturali rikk tagħhom, inkluż pilastri u balovostri, u s-soqfa forfċi tagħhom huma bbażati fuq il-Barokk Taljan b'xi influwenzi Fjammingi. L-arkitetti involuti fl-iżvilupp il-ġdid kienu Jean Cosyn, Pierre Herbosch, Antoine Pastorana, Corneille van Nerven, Guillaume de Bruyn u Adolphe Samyn. Minbarra l-isem tax-xirka rispettiva, kull dar għandha l-isem tagħha. In-numerazzjoni tad-djar tibda fin-naħa tat-Tramuntana tal-pjazza lejn ix-xellug ta' Rue au Beurre/Boterstraat f'direzzjoni kontra l-arloġġ. L-isbaħ djar x'aktarx li huma Nri 1 sa 7 fuq in-naħa tal-Majjistral. Fuq in-naħa tal-Lbiċ, bejn Rue de la Tête d'or/Guldenhoofdstraat u Rue Charles Buls/Karel Bulsstraat, huma l-Muniċipju, u d-djar Nri 8 sa 12 lejn ix-xellug fuq in-naħa tax-Xlokk. Dejjem fuq in-naħa tax-Xlokk, bejn Rue des Chapeliers/Hoedenmakersstraat u Rue de la Colline/Bergstraat, huma d-djar Nri 13 sa 19. Fuq in-naħa tal-Grigal, id-Dar tar-Re, li tinsab bejn Rue des Harengs/Haringstraat u Rue Chair et Pain/Vlees-en-Broodstraat, tinab lejn il-lemin tad-djar Nri 20 sa 28 u lejn ix-xellug tad-djar Nri 34 sa 39.<ref>Heymans, Vincent (2011). ''Les maisons de la Grand-Place de Bruxelles'' (in French). Brussels: CFC Éditions. ISBN <bdi>978-2-930018-89-8</bdi>. p. 207-213.</ref> {| class="wikitable" !Nru !Isem bil-Franċiż !Isem bil-Fjamming !Traduzzjoni bil-[[Lingwa Maltija|Malti]] !Xirka |- |1 |'''Le Roy d'Espagne''' |'''Den Coninck van Spaigniën''' |"Ir-Re ta' [[Spanja]]" |''Ix-Xirka tal-Korporazzjoni tal-Furnara'' ! rowspan="19" | |- |2–3 |'''La Brouette''' |'''Den Cruywagen''' |"Il-Karretta" |''Ix-Xirka tal-Korporazzjoni tal-Produtturi tal-Butir'' |- |4 |'''Le Sac''' |'''Den Sack''' |"L-Ixkora" |''Ix-Xirka tal-Korporazzjoni tal-Mastrudaxxi'' |- |5 |'''La Louve''' |'''Den Wolf / Den Wolvin''' |"Il-Lupa" |''Ix-Xirka tal-Arċiera'' |- |6 |'''Le Cornet''' |'''Den Horen''' |"Il-Kurunetta" |''Ix-Xirka tal-Korporazzjoni tal-Baħħara'' |- |7 |'''Le Renard''' |'''Den Vos''' |"Il-Volpi" |''Ix-Xirka tal-Korporazzjoni tal-Bejjiegħa tal-Affarijiet tal-Ħjata'' |- |8 |'''L'Étoile''' |'''De Sterre''' |"L-Istilla" |''Ix-Xirka ta' [[Amman]]'' |- |9 |'''Le Cygne''' |'''De Zwane''' |"Iċ-Ċinju" |''Ix-Xirka tal-Korporazzjoni tal-Biċċiera'' |- |10 |'''L'Arbre d'Or''' |'''Den Gulden Boom''' |"Is-Siġra tad-Deheb" |''Ix-Xirka tal-Korporazzjoni tal-Produtturi tal-Birra'' |- |11 |'''La Rose''' |'''De Roos''' |"Il-Warda" |Dar privata |- |12 |'''Le Mont Thabor''' |'''Den Bergh Thabor''' |"Il-Muntanja Tabor" |Dar privata |- |12a |'''Maison d'Alsemberg''' / '''Le Roi de Bavière''' |'''Huis van Alsemberg''' / '''De Koning van Beieren''' |"Dar tal-Familja Alsemberg" / "Ir-Re tal-[[Bavarja]]" |Dar privata |- |13–19 |'''Maison des Ducs de Brabant''' |'''Huis van de Hertogen van Brabant''' |"Id-Dar tad-Duki ta' Brabant" |Diversi |- |13 |'''La Renommée''' |'''De Faem''' |"Ir-Rinomata" |Dar privata |- |14 |'''L'Ermitage''' |'''De Cluyse''' |"L-Eremitaġġ" |''Ix-Xirka tal-Korporazzjoni tal-Produtturi tat-Twapet'' |- |15 |'''La Fortune''' |'''De Fortuin''' |"Ix-Xorti" |''Ix-Xirka tal-Korporazzjoni tal-Konziera'' |- |16 |'''Le Moulin à Vent''' |'''De Windmolen''' |"Il-Mitħna" |''Ix-Xirka tal-Korporazzjoni tal-Ħaddiema tal-Imtieħen'' |- |17 |'''Le Pot d'Étain''' |'''De Tinnepot''' |"Il-Borma tal-Landa" |''Ix-Xirka tal-Korporazzjoni tal-Produtturi tal-Karrettuni'' |- |18 |'''La Colline''' |'''De Heuvel''' |"L-Għolja" |''Ix-Xirka tal-Korporazzjoni tal-Iskulturi, tal-[[Bennej|Bennejja]], tan-Naġġara u tal-Ħaddiema tal-Lavanja'' |- |19 |'''La Bourse''' |'''De Borse''' |"Il-Portafoll" |Dar privata |- |20 |'''Le Cerf''' |'''Den Hert''' / '''Het Heert''' |"Iċ-Ċerva" |Dar privata |- |21–22 |'''Joseph et Anne''' |'''Joseph en Anna''' |"Ġużeppi u Anna" |Djar privati |- |23 |'''L'Ange''' |'''Den Engel''' |"L-Anġlu" |Dar privata |- |24–25 |'''La Chaloupe d'Or''' |'''Den Gulden Boot''' |"Id-Dgħajsa tad-Deheb" |''Ix-Xirka tal-Korporazzjoni tal-[[Ħajjat|Ħajjata]]'' |- |26–27 |'''Le Pigeon''' |'''De Duif''' |"Il-Ħamiema" |''Ix-Xirka tal-Korporazzjoni tal-[[Bajjad|Bajjada]]'' |- |28 |'''Le Marchand d'Or''' / '''Aux Armes de Brabant''' |'''De Gulden Koopman''' / '''De Wapens van Brabant''' |"Il-Merkant tad-Deheb" / "L-Armi ta' Brabant" |''Ix-Xirka tal-Korporazzjoni tal-Produtturi tal-Butir'' |- |34 |'''Le Heaume''' |'''Den Helm''' |"L-Elmu" |Dar privata |- |35 |'''Le Paon''' |'''Den Pauw''' |"Il-Pagun" |Dar privata |- |36–37 |'''Le Petit Renard''' / '''Le Samaritain''' and '''Le Chêne''' |'''<nowiki/>'t Voske''' / '''De Samaritaen''' and '''Den Eycke''' |"Il-Volpi ż-Żgħir" / "Is-Samaritan" u "Il-Balluta" |Djar privati |- |38 |'''Sainte-Barbe''' |'''Sint Barbara''' |"Santa Barbara" |Dar privata |- |39 |'''L'Âne''' |'''Den Ezel''' |"Il-Ħmar" |Dar privata |} == Avvenimenti == Fil-Grand Place jiġu organizzati avvenimenti festivi u kulturali, bħal spettakli tas-sawnd u tad-dwal matul il-perjodu tal-Milied u tal-Ewwel tas-Sena, kif ukoll kunċerti fis-sajf.<ref>State, Paul F. (2004). ''Historical dictionary of Brussels''. Historical dictionaries of cities of the world. Vol. 14. Lanham, MD: Scarecrow Press. ISBN <bdi>978-0-8108-5075-0</bdi>. p. 108.</ref> Fost l-iktar importanti u famużi huma t-Tapit tal-Fjuri u l-Ommegang, li jsiru fis-sajf. Tmiem il-Ġimgħa tal-Birra Belġjana, avveniment iddedikat lill-birer Belġjani, li matulu l-birreriji żgħar u kbar jippreżentaw il-prodotti tagħhom fil-Grand Place, ilu jsir mill-2010.<ref>{{Ċita web|url=http://www.belgianbrewers.be/en/events/belgian-beer-weekend-171/|titlu=Belgian Brewers - Belgian Beer Weekend|sit=www.belgianbrewers.be|data-aċċess=2022-07-08}}</ref> Il-pjazza ntużat ukoll għal avvenimenti komunitarji u għal ċelebrazzjonijiet pubbliċi, bħall-akkoljenza tal-atleti wara xi avvenimenti [[Sport|sportivi]]. === Tapit tal-fjuri === [[Stampa:Brussels floral carpet B.jpg|daqsminuri|278x278px|It-tapit tal-fjuri fil-Grand Place]] Kull sentejn f'Awwissu<ref>Kemp, Richard (1997) [1991]. "Belgium, the Netherlands, and Luxembourg". ''The Picture Atlas of the World'' (Third ed.). 9 Henrietta Street, London: Dorling Kindersley. p. 41. ISBN <bdi>0-7513-5358-2</bdi>.</ref>, għall-ħabta ta' Jum it-Tlugħ is-Sema, tapit tal-fjuri kbir jiġi stabbilit fil-Grand Place għal tlett ijiem jew erbat ijiem.<ref>De Vries, André (2003). ''Brussels: A Cultural and Literary History''. Oxford: Signal Books. ISBN <bdi>978-1-902669-46-5</bdi>. p. 31.</ref> Kważi miljun begonja kkulurita jiġu rranġati f'mudelli differenti li jiffurmaw qisha tapizzerija jew tapit, b'daqs sħiħ ta' 24 metru b'77 metru (79 pied b'253 pied), b'erja totali ta' 1,800 m² (19,000 pied kwadru). L-ewwel tapit tal-fjuri nħoloq fl-1971 mill-arkitett tal-pajsaġġ minn [[Gent]], [[Etienne Stautemans]], bħala sforz biex jirreklama x-xogħol tiegħu, u bis-saħħa tal-popolarità tal-avveniment, it-tradizzjoni kompliet fis-snin sussegwenti. Mill-1986, l-avveniment sar regolarment kull sentejn, kull darba b'tema differenti, u t-tapit tal-fjuri llum il-ġurnata jattira għadd kbir ta' viżitaturi lokali u internazzjonali.<ref>{{Ċita web|url=https://www.ibtimes.co.uk/giant-flower-carpet-grand-place-brussels-pays-tribute-turkish-immigrants-1461252|titlu=Giant Flower Carpet on the Grand Place in Brussels Pays Tribute to Turkish Immigrants|kunjom=Sim|isem=David|data=2014-08-15|sit=International Business Times UK|lingwa=en|data-aċċess=2022-07-08}}</ref> === Ommegang ta' Brussell === Darbtejn fis-sena, fl-aħħar ta' Ġunju u l-bidu ta' Lulju, l-Ommegang ta' Brussell, tip ta' parata Medjevali u purċissjoni folkloristika bil-kostumi, issir u tintemm bi spettaklu kbir fil-Grand Place. Storikament l-ikbar purċissjoni ta' Brussells, li ssir darba fis-sena, fil-Ħadd ta' qabel Pentekoste, mill-1930, u llum il-ġurnata temula storikament id-Dħul Brijuż tal-Imperatur [[Karlu V]] u ibnu Filippu II fi Brussell fl-1549. Il-parata kkulurita tinkludi karrijiet, ġganti tradizzjonali tal-kartapesta, bħal ta' San Mikiel u ta' San Gudula, u għexieren ta' gruppi folkloristiċi, bil-mixi jew fuq iż-[[Żiemel|żwiemel]], lebsin kostumi Medjevali. Mill-2019, il-pjazza ġiet rikonoxxuta bħala Kapulavur tal-Wirt Orali u Intanġibbli tal-Umanità mill-UNESCO.<ref>{{Ċita web|url=https://ich.unesco.org/en/lists|titlu=UNESCO - Browse the Lists of Intangible Cultural Heritage and the Register of good safeguarding practices|sit=ich.unesco.org|lingwa=en|data-aċċess=2022-07-08}}</ref> === Siġra tal-Milied === Kull sena fil-pjazza jsiru ċ-ċelebrazzjonijiet tal-Milied u tal-Ewwel tas-Sena. Dawn ilhom isiru mill-1952 jew mill-1954. Dawn ġew uffiċjalizzati mis-sena 2000 bħala parti minn "Winter Wonders" fiċ-ċentru tal-belt.<ref>{{Ċita web|url=https://www.brussels.be/winter-wonders|titlu=Winter Wonders and Christmas Market 2021|data=2017-04-10|sit=www.brussels.be|lingwa=en|data-aċċess=2022-07-08}}</ref> Tiġi armata siġra tal-Milied għall-okkażjoni u tiġi mżejna bid-dwal li jinxtegħlu f'ċerimonja staġonali, filwaqt li l-faċċati tal-pjazza jiġu mdawla fi spettaklu tas-sawnd u tad-dwal. Dawn il-festivitajiet normalment isiru mill-aħħar ta' Novembru sal-bidu ta' Jannar u jattiraw għadd kbir ta' nies. == Referenzi == [[Kategorija:Belġju]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] ifg5skhkckuslhdki4cb3scz3maexwn 0 28892 279859 279602 2022-08-28T11:08:24Z Chrisportelli 355 /* Ħoloq esterni */ +koord wikitext text/x-wiki [[Stampa:Estadio Centenario 2021.jpg|thumb|275px|Estadio Centenario fl-2021]] '''Estadio Centenario''' huwa stadju f'[[Montevideo]], l-[[Urugwaj]], li jintuża prinċipalment għall-[[futbol]]. L-istadju ġie mibni bejn l-1929 u l-1930 sabiex jospita l-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 1930|edizzjoni inawgurali]] tat-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol|Tazza tad-Dinja]] u wkoll sabiex jikkommemora l-ewwel kostituzzjoni tal-Urugwaj. Fl-1983, il-[[FIFA]] iddikjaratu bħala l-ewwel Monument Storiku tal-Futbol Dinji, u sal-lum il-ġurnata huwa l-unika bini li qatt ingħata dan ir-rikonoxximent.<ref>{{ċita web |url=http://www.conmebol.com/en/01252015-2205/mythical-centenario-historical-monument-football-welcomes-finals-u-20-sudamericano |titlu=The mythical Centenario stadium, a "Historical Monument of Football", welcomes the finals of the U-20 Sudamericano Tournament |pubblikatur=CONMEBOL |data=2015-01-25 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20170819105446/http://www.conmebol.com/en/01252015-2205/mythical-centenario-historical-monument-football-welcomes-finals-u-20-sudamericano |arkivju-data=2017-08-19 |lingwa=en }}</ref> Estadio Centenario huwa l-istadju nazzjonali tal-Urugwaj u fejn it-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Urugwaj|tim nazzjonali]] jilgħab il-logħbiet tiegħu. == Storja == [[Stampa:Stad de centario uruguay1930 montevideo.jpg|thumb|225px|L-Estadio Centenario kif kien għadu lest mill-bini waqt it-Tazza tad-Dinja tal-1930.]] Il-bini tas-Centenario huwa fost wieħed mill-iktar fażijiet importanti fl-istorja tal-iżvilupp tal-futbol fl-[[L-Amerika t'Isfel|Amerika t'Isfel]] u fid-dinja. Mibni fiż-żmien ta' disa' xhur minn ħaddiema immigranti għat-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 1930|Tazza tad-Dinja tal-1930]], l-isem tiegħu oriġina bħala ċelebrazzjoni mill-mitt sena tar-ratifika tal-ewwel kostituzzjoni tal-pajjiż. Għall-bidu, il-logħbiet kollha tat-Tazza tad-Dinja kellhom jitlagħbu fis-Centenario. Madanakollu, xita qawwija f'Montevideo tawlet il-bini tal-istadju. Għalhekk numru ta' logħbiet intlagħbu fl-[[Estadio Pocitos]] ta' [[Club Atlético Peñarol|Peñarol]] u l-[[Estadio Gran Parque Central]] ta' [[Club Nacional de Football|Club Nacional]]. L-inawgurazzjoni tiegħu saret fit-18 ta' Lulju 1930 b'logħba bejn l-Urugwaj u l-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Perù|Perù]], li l-ospiti rebħu b'gowl ta' [[Héctor Castro]]. Il-finali tat-Tazza tad-Dinja bejn l-Urugwaj u l-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Arġentina|Arġentina]] saret f'dan l-istadju, bl-Urugwajani joħorġu rebbieħa 4–2. Minn dakinhar, is-Centenario intuża għal numru ta' edizzjonijiet tal-[[Copa América]], il-[[Kampjonat Sud-Amerikan tal-Futbol ta' taħt l-20 sena]], il-[[Kampjonat Sud-Amerikan tal-Futbol ta' taħt is-17-il sena]] u l-[[Mundialito]] tal-1980. == Struttura == [[Stampa:CentenarioMVD.jpg|thumb|225px|It-Tribuna ''Olimpica'']] Il-Centenario għandu forma ellittika u huwa maqsum f'erba' sezzjonijiet, kull waħda minnhom iddedikata għal tragward partikulari tat-tim nazzjonali Urugwajan (minbarra t-Tazza tad-Dinja mirbuħa f'dik is-sena): * It-Tribuna ''Olimpica'' hija msemmija għall-fatt li fl-1930 l-Urugwaj kienu ċampjins Olimpiċi renjanti tal-futbol * It-Tribuna ''Colombes'', fuq in-naħa leminija tal-''Olimpica'', hija msemmija wara l-komun ta' [[Colombes]] fi [[Franza]], fejn fid-9 ta' Ġunju 1924 l-Urugwaj għelbu lill-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Iżvizzera|Iżvizzera]] 3–0 biex rebħu l-midalja tad-deheb fl-[[Logħob Olimpiku tas-sajf 1924|Olimpjadi ta' Pariġi]] * It-Tribuna ''Amsterdam'', fuq in-naħa xellugija tal-''Olimpica'', hija msemmija għall-[[Amsterdam|belt]] fejn fit-13 ta' Ġunju 1928 l-Urugwaj għelbu lill-Arġentina biex rebħu t-tieni midalja tad-deheb fl-[[Logħob Olimpiku tas-sajf 1928|Olimpjadi ta' Amsterdam]] * It-Tribuna ''América'', faċċata tal-''Olimpica'', hija msemmija għall-fatt li fl-1930 l-Urugwaj kienet l-iskwadra l-iktar titolata fil-kontinent tal-Amerika t'Isfel == Logħbiet rilevanti == L-Estadio Centenario ospita fih għaxar logħbiet tat-Tazza tad-Dinja tal-1930, fosthom is-semifinali u l-finali. {|class="wikitable" style="text-align:left" |- !Data !Ħin !Tim Nru. 1 !Riżultat !Tim Nru. 2 !Fażi !Attendenza |- |18 ta' Lulju 1930||14:30|| {{fb|URU}} ||style="text-align:center;"| 1–0 || {{fb|PER|1825}} ||Grupp 3||style="text-align:center;"| 57,735 |- |19 ta' Lulju 1930||12:50|| {{fb|CHL}} ||style="text-align:center;"| 1–0 || {{fb|FRA|1794}} ||Grupp 1||style="text-align:center;"| 2,000 |- |19 ta' Lulju 1930||15:00|| {{fb|ARG}} ||style="text-align:center;"| 6–3 || {{fb|MEX|1916}} ||Grupp 1||style="text-align:center;"| 42,100 |- |20 ta' Lulju 1930||13:00|| {{fb|BRA|1889}} ||style="text-align:center;"| 4–0 || {{fb|BOL}} ||Grupp 2||style="text-align:center;"| 25,466 |- |20 ta' Lulju 1930||15:00|| {{fb|PAR|1842}} ||style="text-align:center;"| 1–0 || {{fb|BEL}} ||Grupp 4||style="text-align:center;"| 12,000 |- |21 ta' Lulju 1930||14:50|| {{fb|URU}} ||style="text-align:center;"| 4–0 || {{fb|ROM}} ||Grupp 3||style="text-align:center;"| 70,022 |- |22 ta' Lulju 1930||14:45|| {{fb|ARG}} ||style="text-align:center;"| 4–1 || {{fb|CHL}} ||Grupp 1||style="text-align:center;"| 41,459 |- |26 ta' Lulju 1930||14:45|| {{fb|ARG}} ||style="text-align:center;"| 6–1 || {{fb|USA}} ||Semifinali||style="text-align:center;"| 72,886 |- |27 ta' Lulju 1930||14:45|| {{fb|URU}} ||style="text-align:center;"| 6–1 || {{fb|YUG}} ||Semifinali||style="text-align:center;"| 79,867 |- style="background:gold;" |30 ta' Lulju 1930||14:15|| {{fb|URU}} ||style="text-align:center;"| 4–2 || {{fb|ARG}} ||Finali||style="text-align:center;"| 68,346 |} == Referenzi == {{referenzi}} == Ħoloq esterni == * {{sit uffiċjali}} {{Coord|34|53|39.8|S|56|9|10.1|W|region:UY|display=title}} [[Kategorija:Stadji tal-futbol]] 7d0jyzap4xwnhr4yjsqt2jpc0ycoyiw 0 28935 279837 2022-08-27T13:42:42Z Trigcly 17859 Kontenut, stampi, kwotazzjonijiet u ħoloq wikitext text/x-wiki [[Stampa:World Heritage Grave Al Ayn Oman.JPG|daqsminuri|251x251px|Wieħed mill-oqbra tas-Sit Arkeoloġiku ta' Bat]] Is-'''Siti Arkeoloġiċi ta' Bat, Al-Khutm u Al-Ayn''' huma grupp ta' nekropoli mit-3000 [[Ante Christum natum|Q.K]]. li jinsabu qrib oażi tas-siġar tal-palm fuq in-naħa ta' ġewwa tal-[[Oman]].<ref>Christopher P. Thornton; Charlotte M. Cable; Gregory L. Possehl (2016). ''The Bronze Age Towers at Bat, Sultanate of Oman''. University of Pennsylvania Press, Inc. pp. i–vi. ISBN <bdi>978-1-9345-3607-0</bdi>.</ref> Dawn it-tliet siti [[Arkeoloġija|arkeoloġiċi]] tniżżlu fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1988.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/434/|titlu=Archaeological Sites of Bat, Al-Khutm and Al-Ayn|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref> == Preistorja u storja == Mill-istudji li saru f'dawn l-aħħar ħmistax-il sena, intweriet l-eżistenza ta' għadd ta' insedjamenti [[Bniedem|umani]] bejn il-Golf tal-[[Iran|Persja]] u l-Golf tal-Oman. === Sit Arkeoloġiku ta' Bat === [[Stampa:Sh01c.JPG|xellug|daqsminuri|Eżempju ta' torri bħal dak tas-sit arkeoloġiku ta' Al-Khutm.]] Is-sit arkeoloġiku ta' Bat jinsab fi ħdan oażi tas-siġar tal-palm. Għall-ħabta tat-3000 Q.K., kien hemm kummerċ intensiv tar-ram (estratt lokalment) u tal-ġebel (x'aktarx id-diorit) mas-[[Sumeri]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/archive/advisory_body_evaluation/434.pdf|titlu=Dokument ta' Evalwazzjoni tal-ICOMOS.}}</ref> In-nekropoli tikkonsisti minn 100 qabar u binjiet ċirkolari, kull waħda b'dijametru ta' madwar 20 metru (66 pied). Dawn il-binjiet ma għandhom fetħiet ta' aċċess fuq barra, għaldaqstant apparti l-possibbiltà tal-funzjoni ritwalistika tagħhom, jaf intużaw ukoll bħala mħażen jew silos. Il-funzjoni preċiża għadha mhux magħrufa fiċ-ċert. Fl-1972, l-iskavi mwettqa minn tim [[Danimarka|Daniż]] immexxi minn [[Karen Frifelt]] urew li l-inħawi ilhom abitati b'mod kontinwu għal 4,000 sena.<ref name=":1">Tony Walsh (2015), Walking Through History: Oman's World Heritage Sites, ISBN 978-9948162490.</ref> Dan is-sit arkeoloġiku jinsab qrib it-triq bejn Amlah u Ad Dreez fid-direzzjoni ta' [[Ibri]] u apparti l-oqbra fih ukoll diversi torrijiet fl-inħawi magħrufa bħala ta' Qasr A'Rojoom. Hemmhekk wieħed isib struttura b'għamla ta' niċċa fid-deżert li nbniet minn blokok monolitiċi tal-ġebel li tospita 13-il kompartiment żgħir u bir fiċ-ċentru tat-torri. Ħafna mill-oqbra huma biss fdalijiet fi stat ta' borġ ġebel iżda għad hemm uħud mill-oqbra li għadhom f'kundizzjoni tajba u s-saff ta' barra tagħhom huwa magħmul mill-[[ġebla tal-ġir]]. L-għamla tonda iżda pjuttost ċatta ta' dawn l-oqbra hija simili ħafna għall-oqbra fil-[[Park Arkeoloġiku ta' Hili]] f'[[Al Ain]], [[Abu Dhabi]], li huwa Sit ta' Wirt Dinji ieħor tal-UNESCO fl-[[Emirati Għarab Magħquda]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1343/|titlu=Cultural Sites of Al Ain &#x28;Hafit, Hili, Bidaa Bint Saud and Oases Areas&#x29;|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref> === Sit Arkeoloġiku ta' Al-Khutm === Is-sit arkeoloġiku ta' Al-Khutm jikkonsisti mill-fdalijiet ta' forti tal-ġebel u ta' oqbra ċirkolari b'dijametru ta' 20 metru (66 pied). Il-fdalijiet jinsabu madwar żewġ kilometri (1.2 mili) fil-Punent tas-sit arkeoloġiku ta' Bat f'oażi tas-siġar tal-palm biswit il-villaġġ ta' Al Wahrah. L-iskavi f'dan is-sit għadhom għaddejjin u qed jinbena wkoll ċentru għall-viżitaturi.<ref name=":1" /> === Sit Arkeoloġiku ta' Al-Ayn === [[Stampa:World Heritage Graves Al Ayn Oman.JPG|daqsminuri|275x275px|Al-Ayn]] Is-sit arkeoloġiku ta' Al-Ayn huwa nekropoli żgħir iżda huwa l-iżjed wieħed ippreservat u f'kundizzjoni tajba mit-tliet siti arkeoloġiċi. Jinsab madwar 22 kilometru (14-il mil) fix-Xlokk tas-sit arkeoloġiku ta' Bat u wieħed jaċċessa s-sit tul it-triq sekondarja bejn Amlah u Wadi Al-Ayn li tofroq mill-awtostrada 21. Il-muntanja ta' Jebel Misht tagħmilha ta' sfond għal ringiela ta' 21 qabar b'għamla qisha ta' girna ta' [[Malta]] jew taċ-ċelel fil-quċċata ta' [[Skellig Michael]], l-[[Repubblika tal-Irlanda|Irlanda]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/757/|titlu=Sceilg Mhich&iacute;l|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref> Il-blat ċatt miekul bl-erożjoni quddiem l-oqbra ntuża għall-kostruzzjoni ta' dawn l-istrutturi. Il-pożizzjoni prominenti tagħhom fil-quċċata ta' għolja tirrappreżenta l-importanza li kellhom għas-soċjetà tal-madwar. L-oqbra jmorru lura għat-3000-4000 Q.K. u kull qabar intuża għal perjodu ta' bosta deċennji u għal diversi individwi. Apparti l-funzjoni funebri, l-arkeologi għadhom qed jinvestigaw il-fdalijiet u joħorġu b'teoriji differenti dwar il-possibbiltà ta' funzjonijiet oħra li seta' kellhom iktar 'il quddiem. Fosthom hemm l-użu possibbli bħala markaturi territorjali, x'aktarx bħala punti fissi biex jiġi kkalkulat il-moviment tal-kwiekeb fis-sema meta mqabbel mal-markaturi, iżda anke bħala siti ta' pellegrinaġġ u postijiet ta' rifuġju għall-abitanti ta' insedjamenti fil-qrib. Barra minn hekk, il-prinċipju ta' struttura ċirkolari b'ħitan għoljin li jagħmluha diffiċli biex wieħed jixxabbat magħhom u jitla' fuqhom jaf ispira wkoll it-torrijiet ċirkolari fis-sit arkeoloġiku ta' Al-Khutm kif ukoll fil-biċċa l-kbira tal-fortijiet madwar [[Nizwa]].<ref name=":1" /> == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:Beehive Tombs, Qubur Juhhal at Al Ayn, Oman.jpg|nofs|daqsminuri|559x559px|Parti mir-ringiela ta' oqbra fis-sit arkeoloġiku ta' Al-Ayn bil-muntanja ta' Jebel Misht fl-isfond.]] Is-Siti Arkeoloġiċi ta' Bat, Al-Khutm u Al-Ayn ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1988.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".<ref name=":0" /> == Konservazzjoni == Is-siti ma ġewx soġġetti għal wisq restawr jew tipi oħra ta' konservazzjoni qabel il-protezzjoni pprovduta mill-UNESCO, għaldaqstant l-unika protezzjoni li kellhom kienet bis-saħħa ta' kemm kienu iżolati. Wieħed mill-iżjed perikli għall-preservazzjoni u għall-konservazzjoni tas-sit ġej min-nies li jgħixu fl-inħawi u li xi kultant jieħdu ġebel mis-siti arkeoloġiċi bħala materjal għall-kostruzzjoni. == Żvilupp == F'Settembru 2021 tlestiet awtostrada bejn l-Oman u l-[[Arabja Sawdija]], li tgħaddi qrib il-villaġġi fl-inħawi ta' dawn is-siti arkeoloġiċi.<ref>{{Ċita web|url=https://www.thenationalnews.com/gulf-news/2021/07/06/oman-saudi-road-to-save-16-hours-travel-time-nears-completion/|titlu=Oman-Saudi road to save 16 hours travel time nears completion|kunjom=Shaibany|isem=Saleh Al|data=2021-07-06|sit=The National|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://gulfnews.com/world/gulf/saudi/new-saudi-oman-road-to-cut-land-travel-time-by-16-hours-1.80489647|titlu=New Saudi-Oman road to cut land travel time by 16 hours|sit=gulfnews.com|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.thenationalnews.com/gulf-news/2021/09/06/desert-road-from-oman-to-saudi-arabia-will-breathe-new-life-into-sleepy-villages/|titlu=Oman-Saudi desert road will breathe new life into sleepy villages|kunjom=Shaibany|isem=Saleh Al|data=2021-09-06|sit=The National|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref> == Referenzi == 71453yrwmkdubjxcxknpv4v690mdmmg 279838 279837 2022-08-27T13:42:57Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti ta' Wirt Dinji]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:World Heritage Grave Al Ayn Oman.JPG|daqsminuri|251x251px|Wieħed mill-oqbra tas-Sit Arkeoloġiku ta' Bat]] Is-'''Siti Arkeoloġiċi ta' Bat, Al-Khutm u Al-Ayn''' huma grupp ta' nekropoli mit-3000 [[Ante Christum natum|Q.K]]. li jinsabu qrib oażi tas-siġar tal-palm fuq in-naħa ta' ġewwa tal-[[Oman]].<ref>Christopher P. Thornton; Charlotte M. Cable; Gregory L. Possehl (2016). ''The Bronze Age Towers at Bat, Sultanate of Oman''. University of Pennsylvania Press, Inc. pp. i–vi. ISBN <bdi>978-1-9345-3607-0</bdi>.</ref> Dawn it-tliet siti [[Arkeoloġija|arkeoloġiċi]] tniżżlu fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1988.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/434/|titlu=Archaeological Sites of Bat, Al-Khutm and Al-Ayn|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref> == Preistorja u storja == Mill-istudji li saru f'dawn l-aħħar ħmistax-il sena, intweriet l-eżistenza ta' għadd ta' insedjamenti [[Bniedem|umani]] bejn il-Golf tal-[[Iran|Persja]] u l-Golf tal-Oman. === Sit Arkeoloġiku ta' Bat === [[Stampa:Sh01c.JPG|xellug|daqsminuri|Eżempju ta' torri bħal dak tas-sit arkeoloġiku ta' Al-Khutm.]] Is-sit arkeoloġiku ta' Bat jinsab fi ħdan oażi tas-siġar tal-palm. Għall-ħabta tat-3000 Q.K., kien hemm kummerċ intensiv tar-ram (estratt lokalment) u tal-ġebel (x'aktarx id-diorit) mas-[[Sumeri]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/archive/advisory_body_evaluation/434.pdf|titlu=Dokument ta' Evalwazzjoni tal-ICOMOS.}}</ref> In-nekropoli tikkonsisti minn 100 qabar u binjiet ċirkolari, kull waħda b'dijametru ta' madwar 20 metru (66 pied). Dawn il-binjiet ma għandhom fetħiet ta' aċċess fuq barra, għaldaqstant apparti l-possibbiltà tal-funzjoni ritwalistika tagħhom, jaf intużaw ukoll bħala mħażen jew silos. Il-funzjoni preċiża għadha mhux magħrufa fiċ-ċert. Fl-1972, l-iskavi mwettqa minn tim [[Danimarka|Daniż]] immexxi minn [[Karen Frifelt]] urew li l-inħawi ilhom abitati b'mod kontinwu għal 4,000 sena.<ref name=":1">Tony Walsh (2015), Walking Through History: Oman's World Heritage Sites, ISBN 978-9948162490.</ref> Dan is-sit arkeoloġiku jinsab qrib it-triq bejn Amlah u Ad Dreez fid-direzzjoni ta' [[Ibri]] u apparti l-oqbra fih ukoll diversi torrijiet fl-inħawi magħrufa bħala ta' Qasr A'Rojoom. Hemmhekk wieħed isib struttura b'għamla ta' niċċa fid-deżert li nbniet minn blokok monolitiċi tal-ġebel li tospita 13-il kompartiment żgħir u bir fiċ-ċentru tat-torri. Ħafna mill-oqbra huma biss fdalijiet fi stat ta' borġ ġebel iżda għad hemm uħud mill-oqbra li għadhom f'kundizzjoni tajba u s-saff ta' barra tagħhom huwa magħmul mill-[[ġebla tal-ġir]]. L-għamla tonda iżda pjuttost ċatta ta' dawn l-oqbra hija simili ħafna għall-oqbra fil-[[Park Arkeoloġiku ta' Hili]] f'[[Al Ain]], [[Abu Dhabi]], li huwa Sit ta' Wirt Dinji ieħor tal-UNESCO fl-[[Emirati Għarab Magħquda]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1343/|titlu=Cultural Sites of Al Ain &#x28;Hafit, Hili, Bidaa Bint Saud and Oases Areas&#x29;|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref> === Sit Arkeoloġiku ta' Al-Khutm === Is-sit arkeoloġiku ta' Al-Khutm jikkonsisti mill-fdalijiet ta' forti tal-ġebel u ta' oqbra ċirkolari b'dijametru ta' 20 metru (66 pied). Il-fdalijiet jinsabu madwar żewġ kilometri (1.2 mili) fil-Punent tas-sit arkeoloġiku ta' Bat f'oażi tas-siġar tal-palm biswit il-villaġġ ta' Al Wahrah. L-iskavi f'dan is-sit għadhom għaddejjin u qed jinbena wkoll ċentru għall-viżitaturi.<ref name=":1" /> === Sit Arkeoloġiku ta' Al-Ayn === [[Stampa:World Heritage Graves Al Ayn Oman.JPG|daqsminuri|275x275px|Al-Ayn]] Is-sit arkeoloġiku ta' Al-Ayn huwa nekropoli żgħir iżda huwa l-iżjed wieħed ippreservat u f'kundizzjoni tajba mit-tliet siti arkeoloġiċi. Jinsab madwar 22 kilometru (14-il mil) fix-Xlokk tas-sit arkeoloġiku ta' Bat u wieħed jaċċessa s-sit tul it-triq sekondarja bejn Amlah u Wadi Al-Ayn li tofroq mill-awtostrada 21. Il-muntanja ta' Jebel Misht tagħmilha ta' sfond għal ringiela ta' 21 qabar b'għamla qisha ta' girna ta' [[Malta]] jew taċ-ċelel fil-quċċata ta' [[Skellig Michael]], l-[[Repubblika tal-Irlanda|Irlanda]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/757/|titlu=Sceilg Mhich&iacute;l|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref> Il-blat ċatt miekul bl-erożjoni quddiem l-oqbra ntuża għall-kostruzzjoni ta' dawn l-istrutturi. Il-pożizzjoni prominenti tagħhom fil-quċċata ta' għolja tirrappreżenta l-importanza li kellhom għas-soċjetà tal-madwar. L-oqbra jmorru lura għat-3000-4000 Q.K. u kull qabar intuża għal perjodu ta' bosta deċennji u għal diversi individwi. Apparti l-funzjoni funebri, l-arkeologi għadhom qed jinvestigaw il-fdalijiet u joħorġu b'teoriji differenti dwar il-possibbiltà ta' funzjonijiet oħra li seta' kellhom iktar 'il quddiem. Fosthom hemm l-użu possibbli bħala markaturi territorjali, x'aktarx bħala punti fissi biex jiġi kkalkulat il-moviment tal-kwiekeb fis-sema meta mqabbel mal-markaturi, iżda anke bħala siti ta' pellegrinaġġ u postijiet ta' rifuġju għall-abitanti ta' insedjamenti fil-qrib. Barra minn hekk, il-prinċipju ta' struttura ċirkolari b'ħitan għoljin li jagħmluha diffiċli biex wieħed jixxabbat magħhom u jitla' fuqhom jaf ispira wkoll it-torrijiet ċirkolari fis-sit arkeoloġiku ta' Al-Khutm kif ukoll fil-biċċa l-kbira tal-fortijiet madwar [[Nizwa]].<ref name=":1" /> == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:Beehive Tombs, Qubur Juhhal at Al Ayn, Oman.jpg|nofs|daqsminuri|559x559px|Parti mir-ringiela ta' oqbra fis-sit arkeoloġiku ta' Al-Ayn bil-muntanja ta' Jebel Misht fl-isfond.]] Is-Siti Arkeoloġiċi ta' Bat, Al-Khutm u Al-Ayn ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1988.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".<ref name=":0" /> == Konservazzjoni == Is-siti ma ġewx soġġetti għal wisq restawr jew tipi oħra ta' konservazzjoni qabel il-protezzjoni pprovduta mill-UNESCO, għaldaqstant l-unika protezzjoni li kellhom kienet bis-saħħa ta' kemm kienu iżolati. Wieħed mill-iżjed perikli għall-preservazzjoni u għall-konservazzjoni tas-sit ġej min-nies li jgħixu fl-inħawi u li xi kultant jieħdu ġebel mis-siti arkeoloġiċi bħala materjal għall-kostruzzjoni. == Żvilupp == F'Settembru 2021 tlestiet awtostrada bejn l-Oman u l-[[Arabja Sawdija]], li tgħaddi qrib il-villaġġi fl-inħawi ta' dawn is-siti arkeoloġiċi.<ref>{{Ċita web|url=https://www.thenationalnews.com/gulf-news/2021/07/06/oman-saudi-road-to-save-16-hours-travel-time-nears-completion/|titlu=Oman-Saudi road to save 16 hours travel time nears completion|kunjom=Shaibany|isem=Saleh Al|data=2021-07-06|sit=The National|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://gulfnews.com/world/gulf/saudi/new-saudi-oman-road-to-cut-land-travel-time-by-16-hours-1.80489647|titlu=New Saudi-Oman road to cut land travel time by 16 hours|sit=gulfnews.com|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.thenationalnews.com/gulf-news/2021/09/06/desert-road-from-oman-to-saudi-arabia-will-breathe-new-life-into-sleepy-villages/|titlu=Oman-Saudi desert road will breathe new life into sleepy villages|kunjom=Shaibany|isem=Saleh Al|data=2021-09-06|sit=The National|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] 7a8wkguokjzhwhng3hpety8x8tkonp7 279839 279838 2022-08-27T13:43:12Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti arkeoloġiċi]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:World Heritage Grave Al Ayn Oman.JPG|daqsminuri|251x251px|Wieħed mill-oqbra tas-Sit Arkeoloġiku ta' Bat]] Is-'''Siti Arkeoloġiċi ta' Bat, Al-Khutm u Al-Ayn''' huma grupp ta' nekropoli mit-3000 [[Ante Christum natum|Q.K]]. li jinsabu qrib oażi tas-siġar tal-palm fuq in-naħa ta' ġewwa tal-[[Oman]].<ref>Christopher P. Thornton; Charlotte M. Cable; Gregory L. Possehl (2016). ''The Bronze Age Towers at Bat, Sultanate of Oman''. University of Pennsylvania Press, Inc. pp. i–vi. ISBN <bdi>978-1-9345-3607-0</bdi>.</ref> Dawn it-tliet siti [[Arkeoloġija|arkeoloġiċi]] tniżżlu fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1988.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/434/|titlu=Archaeological Sites of Bat, Al-Khutm and Al-Ayn|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref> == Preistorja u storja == Mill-istudji li saru f'dawn l-aħħar ħmistax-il sena, intweriet l-eżistenza ta' għadd ta' insedjamenti [[Bniedem|umani]] bejn il-Golf tal-[[Iran|Persja]] u l-Golf tal-Oman. === Sit Arkeoloġiku ta' Bat === [[Stampa:Sh01c.JPG|xellug|daqsminuri|Eżempju ta' torri bħal dak tas-sit arkeoloġiku ta' Al-Khutm.]] Is-sit arkeoloġiku ta' Bat jinsab fi ħdan oażi tas-siġar tal-palm. Għall-ħabta tat-3000 Q.K., kien hemm kummerċ intensiv tar-ram (estratt lokalment) u tal-ġebel (x'aktarx id-diorit) mas-[[Sumeri]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/archive/advisory_body_evaluation/434.pdf|titlu=Dokument ta' Evalwazzjoni tal-ICOMOS.}}</ref> In-nekropoli tikkonsisti minn 100 qabar u binjiet ċirkolari, kull waħda b'dijametru ta' madwar 20 metru (66 pied). Dawn il-binjiet ma għandhom fetħiet ta' aċċess fuq barra, għaldaqstant apparti l-possibbiltà tal-funzjoni ritwalistika tagħhom, jaf intużaw ukoll bħala mħażen jew silos. Il-funzjoni preċiża għadha mhux magħrufa fiċ-ċert. Fl-1972, l-iskavi mwettqa minn tim [[Danimarka|Daniż]] immexxi minn [[Karen Frifelt]] urew li l-inħawi ilhom abitati b'mod kontinwu għal 4,000 sena.<ref name=":1">Tony Walsh (2015), Walking Through History: Oman's World Heritage Sites, ISBN 978-9948162490.</ref> Dan is-sit arkeoloġiku jinsab qrib it-triq bejn Amlah u Ad Dreez fid-direzzjoni ta' [[Ibri]] u apparti l-oqbra fih ukoll diversi torrijiet fl-inħawi magħrufa bħala ta' Qasr A'Rojoom. Hemmhekk wieħed isib struttura b'għamla ta' niċċa fid-deżert li nbniet minn blokok monolitiċi tal-ġebel li tospita 13-il kompartiment żgħir u bir fiċ-ċentru tat-torri. Ħafna mill-oqbra huma biss fdalijiet fi stat ta' borġ ġebel iżda għad hemm uħud mill-oqbra li għadhom f'kundizzjoni tajba u s-saff ta' barra tagħhom huwa magħmul mill-[[ġebla tal-ġir]]. L-għamla tonda iżda pjuttost ċatta ta' dawn l-oqbra hija simili ħafna għall-oqbra fil-[[Park Arkeoloġiku ta' Hili]] f'[[Al Ain]], [[Abu Dhabi]], li huwa Sit ta' Wirt Dinji ieħor tal-UNESCO fl-[[Emirati Għarab Magħquda]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1343/|titlu=Cultural Sites of Al Ain &#x28;Hafit, Hili, Bidaa Bint Saud and Oases Areas&#x29;|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref> === Sit Arkeoloġiku ta' Al-Khutm === Is-sit arkeoloġiku ta' Al-Khutm jikkonsisti mill-fdalijiet ta' forti tal-ġebel u ta' oqbra ċirkolari b'dijametru ta' 20 metru (66 pied). Il-fdalijiet jinsabu madwar żewġ kilometri (1.2 mili) fil-Punent tas-sit arkeoloġiku ta' Bat f'oażi tas-siġar tal-palm biswit il-villaġġ ta' Al Wahrah. L-iskavi f'dan is-sit għadhom għaddejjin u qed jinbena wkoll ċentru għall-viżitaturi.<ref name=":1" /> === Sit Arkeoloġiku ta' Al-Ayn === [[Stampa:World Heritage Graves Al Ayn Oman.JPG|daqsminuri|275x275px|Al-Ayn]] Is-sit arkeoloġiku ta' Al-Ayn huwa nekropoli żgħir iżda huwa l-iżjed wieħed ippreservat u f'kundizzjoni tajba mit-tliet siti arkeoloġiċi. Jinsab madwar 22 kilometru (14-il mil) fix-Xlokk tas-sit arkeoloġiku ta' Bat u wieħed jaċċessa s-sit tul it-triq sekondarja bejn Amlah u Wadi Al-Ayn li tofroq mill-awtostrada 21. Il-muntanja ta' Jebel Misht tagħmilha ta' sfond għal ringiela ta' 21 qabar b'għamla qisha ta' girna ta' [[Malta]] jew taċ-ċelel fil-quċċata ta' [[Skellig Michael]], l-[[Repubblika tal-Irlanda|Irlanda]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/757/|titlu=Sceilg Mhich&iacute;l|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref> Il-blat ċatt miekul bl-erożjoni quddiem l-oqbra ntuża għall-kostruzzjoni ta' dawn l-istrutturi. Il-pożizzjoni prominenti tagħhom fil-quċċata ta' għolja tirrappreżenta l-importanza li kellhom għas-soċjetà tal-madwar. L-oqbra jmorru lura għat-3000-4000 Q.K. u kull qabar intuża għal perjodu ta' bosta deċennji u għal diversi individwi. Apparti l-funzjoni funebri, l-arkeologi għadhom qed jinvestigaw il-fdalijiet u joħorġu b'teoriji differenti dwar il-possibbiltà ta' funzjonijiet oħra li seta' kellhom iktar 'il quddiem. Fosthom hemm l-użu possibbli bħala markaturi territorjali, x'aktarx bħala punti fissi biex jiġi kkalkulat il-moviment tal-kwiekeb fis-sema meta mqabbel mal-markaturi, iżda anke bħala siti ta' pellegrinaġġ u postijiet ta' rifuġju għall-abitanti ta' insedjamenti fil-qrib. Barra minn hekk, il-prinċipju ta' struttura ċirkolari b'ħitan għoljin li jagħmluha diffiċli biex wieħed jixxabbat magħhom u jitla' fuqhom jaf ispira wkoll it-torrijiet ċirkolari fis-sit arkeoloġiku ta' Al-Khutm kif ukoll fil-biċċa l-kbira tal-fortijiet madwar [[Nizwa]].<ref name=":1" /> == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:Beehive Tombs, Qubur Juhhal at Al Ayn, Oman.jpg|nofs|daqsminuri|559x559px|Parti mir-ringiela ta' oqbra fis-sit arkeoloġiku ta' Al-Ayn bil-muntanja ta' Jebel Misht fl-isfond.]] Is-Siti Arkeoloġiċi ta' Bat, Al-Khutm u Al-Ayn ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1988.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".<ref name=":0" /> == Konservazzjoni == Is-siti ma ġewx soġġetti għal wisq restawr jew tipi oħra ta' konservazzjoni qabel il-protezzjoni pprovduta mill-UNESCO, għaldaqstant l-unika protezzjoni li kellhom kienet bis-saħħa ta' kemm kienu iżolati. Wieħed mill-iżjed perikli għall-preservazzjoni u għall-konservazzjoni tas-sit ġej min-nies li jgħixu fl-inħawi u li xi kultant jieħdu ġebel mis-siti arkeoloġiċi bħala materjal għall-kostruzzjoni. == Żvilupp == F'Settembru 2021 tlestiet awtostrada bejn l-Oman u l-[[Arabja Sawdija]], li tgħaddi qrib il-villaġġi fl-inħawi ta' dawn is-siti arkeoloġiċi.<ref>{{Ċita web|url=https://www.thenationalnews.com/gulf-news/2021/07/06/oman-saudi-road-to-save-16-hours-travel-time-nears-completion/|titlu=Oman-Saudi road to save 16 hours travel time nears completion|kunjom=Shaibany|isem=Saleh Al|data=2021-07-06|sit=The National|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://gulfnews.com/world/gulf/saudi/new-saudi-oman-road-to-cut-land-travel-time-by-16-hours-1.80489647|titlu=New Saudi-Oman road to cut land travel time by 16 hours|sit=gulfnews.com|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.thenationalnews.com/gulf-news/2021/09/06/desert-road-from-oman-to-saudi-arabia-will-breathe-new-life-into-sleepy-villages/|titlu=Oman-Saudi desert road will breathe new life into sleepy villages|kunjom=Shaibany|isem=Saleh Al|data=2021-09-06|sit=The National|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Siti arkeoloġiċi]] 42la73hlbxhzldqeymem8lj5jc7oi83 279840 279839 2022-08-27T13:44:28Z Trigcly 17859 added [[Category:Oman]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:World Heritage Grave Al Ayn Oman.JPG|daqsminuri|251x251px|Wieħed mill-oqbra tas-Sit Arkeoloġiku ta' Bat]] Is-'''Siti Arkeoloġiċi ta' Bat, Al-Khutm u Al-Ayn''' huma grupp ta' nekropoli mit-3000 [[Ante Christum natum|Q.K]]. li jinsabu qrib oażi tas-siġar tal-palm fuq in-naħa ta' ġewwa tal-[[Oman]].<ref>Christopher P. Thornton; Charlotte M. Cable; Gregory L. Possehl (2016). ''The Bronze Age Towers at Bat, Sultanate of Oman''. University of Pennsylvania Press, Inc. pp. i–vi. ISBN <bdi>978-1-9345-3607-0</bdi>.</ref> Dawn it-tliet siti [[Arkeoloġija|arkeoloġiċi]] tniżżlu fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1988.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/434/|titlu=Archaeological Sites of Bat, Al-Khutm and Al-Ayn|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref> == Preistorja u storja == Mill-istudji li saru f'dawn l-aħħar ħmistax-il sena, intweriet l-eżistenza ta' għadd ta' insedjamenti [[Bniedem|umani]] bejn il-Golf tal-[[Iran|Persja]] u l-Golf tal-Oman. === Sit Arkeoloġiku ta' Bat === [[Stampa:Sh01c.JPG|xellug|daqsminuri|Eżempju ta' torri bħal dak tas-sit arkeoloġiku ta' Al-Khutm.]] Is-sit arkeoloġiku ta' Bat jinsab fi ħdan oażi tas-siġar tal-palm. Għall-ħabta tat-3000 Q.K., kien hemm kummerċ intensiv tar-ram (estratt lokalment) u tal-ġebel (x'aktarx id-diorit) mas-[[Sumeri]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/archive/advisory_body_evaluation/434.pdf|titlu=Dokument ta' Evalwazzjoni tal-ICOMOS.}}</ref> In-nekropoli tikkonsisti minn 100 qabar u binjiet ċirkolari, kull waħda b'dijametru ta' madwar 20 metru (66 pied). Dawn il-binjiet ma għandhom fetħiet ta' aċċess fuq barra, għaldaqstant apparti l-possibbiltà tal-funzjoni ritwalistika tagħhom, jaf intużaw ukoll bħala mħażen jew silos. Il-funzjoni preċiża għadha mhux magħrufa fiċ-ċert. Fl-1972, l-iskavi mwettqa minn tim [[Danimarka|Daniż]] immexxi minn [[Karen Frifelt]] urew li l-inħawi ilhom abitati b'mod kontinwu għal 4,000 sena.<ref name=":1">Tony Walsh (2015), Walking Through History: Oman's World Heritage Sites, ISBN 978-9948162490.</ref> Dan is-sit arkeoloġiku jinsab qrib it-triq bejn Amlah u Ad Dreez fid-direzzjoni ta' [[Ibri]] u apparti l-oqbra fih ukoll diversi torrijiet fl-inħawi magħrufa bħala ta' Qasr A'Rojoom. Hemmhekk wieħed isib struttura b'għamla ta' niċċa fid-deżert li nbniet minn blokok monolitiċi tal-ġebel li tospita 13-il kompartiment żgħir u bir fiċ-ċentru tat-torri. Ħafna mill-oqbra huma biss fdalijiet fi stat ta' borġ ġebel iżda għad hemm uħud mill-oqbra li għadhom f'kundizzjoni tajba u s-saff ta' barra tagħhom huwa magħmul mill-[[ġebla tal-ġir]]. L-għamla tonda iżda pjuttost ċatta ta' dawn l-oqbra hija simili ħafna għall-oqbra fil-[[Park Arkeoloġiku ta' Hili]] f'[[Al Ain]], [[Abu Dhabi]], li huwa Sit ta' Wirt Dinji ieħor tal-UNESCO fl-[[Emirati Għarab Magħquda]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1343/|titlu=Cultural Sites of Al Ain &#x28;Hafit, Hili, Bidaa Bint Saud and Oases Areas&#x29;|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref> === Sit Arkeoloġiku ta' Al-Khutm === Is-sit arkeoloġiku ta' Al-Khutm jikkonsisti mill-fdalijiet ta' forti tal-ġebel u ta' oqbra ċirkolari b'dijametru ta' 20 metru (66 pied). Il-fdalijiet jinsabu madwar żewġ kilometri (1.2 mili) fil-Punent tas-sit arkeoloġiku ta' Bat f'oażi tas-siġar tal-palm biswit il-villaġġ ta' Al Wahrah. L-iskavi f'dan is-sit għadhom għaddejjin u qed jinbena wkoll ċentru għall-viżitaturi.<ref name=":1" /> === Sit Arkeoloġiku ta' Al-Ayn === [[Stampa:World Heritage Graves Al Ayn Oman.JPG|daqsminuri|275x275px|Al-Ayn]] Is-sit arkeoloġiku ta' Al-Ayn huwa nekropoli żgħir iżda huwa l-iżjed wieħed ippreservat u f'kundizzjoni tajba mit-tliet siti arkeoloġiċi. Jinsab madwar 22 kilometru (14-il mil) fix-Xlokk tas-sit arkeoloġiku ta' Bat u wieħed jaċċessa s-sit tul it-triq sekondarja bejn Amlah u Wadi Al-Ayn li tofroq mill-awtostrada 21. Il-muntanja ta' Jebel Misht tagħmilha ta' sfond għal ringiela ta' 21 qabar b'għamla qisha ta' girna ta' [[Malta]] jew taċ-ċelel fil-quċċata ta' [[Skellig Michael]], l-[[Repubblika tal-Irlanda|Irlanda]].<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/757/|titlu=Sceilg Mhich&iacute;l|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref> Il-blat ċatt miekul bl-erożjoni quddiem l-oqbra ntuża għall-kostruzzjoni ta' dawn l-istrutturi. Il-pożizzjoni prominenti tagħhom fil-quċċata ta' għolja tirrappreżenta l-importanza li kellhom għas-soċjetà tal-madwar. L-oqbra jmorru lura għat-3000-4000 Q.K. u kull qabar intuża għal perjodu ta' bosta deċennji u għal diversi individwi. Apparti l-funzjoni funebri, l-arkeologi għadhom qed jinvestigaw il-fdalijiet u joħorġu b'teoriji differenti dwar il-possibbiltà ta' funzjonijiet oħra li seta' kellhom iktar 'il quddiem. Fosthom hemm l-użu possibbli bħala markaturi territorjali, x'aktarx bħala punti fissi biex jiġi kkalkulat il-moviment tal-kwiekeb fis-sema meta mqabbel mal-markaturi, iżda anke bħala siti ta' pellegrinaġġ u postijiet ta' rifuġju għall-abitanti ta' insedjamenti fil-qrib. Barra minn hekk, il-prinċipju ta' struttura ċirkolari b'ħitan għoljin li jagħmluha diffiċli biex wieħed jixxabbat magħhom u jitla' fuqhom jaf ispira wkoll it-torrijiet ċirkolari fis-sit arkeoloġiku ta' Al-Khutm kif ukoll fil-biċċa l-kbira tal-fortijiet madwar [[Nizwa]].<ref name=":1" /> == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:Beehive Tombs, Qubur Juhhal at Al Ayn, Oman.jpg|nofs|daqsminuri|559x559px|Parti mir-ringiela ta' oqbra fis-sit arkeoloġiku ta' Al-Ayn bil-muntanja ta' Jebel Misht fl-isfond.]] Is-Siti Arkeoloġiċi ta' Bat, Al-Khutm u Al-Ayn ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1988.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; u l-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".<ref name=":0" /> == Konservazzjoni == Is-siti ma ġewx soġġetti għal wisq restawr jew tipi oħra ta' konservazzjoni qabel il-protezzjoni pprovduta mill-UNESCO, għaldaqstant l-unika protezzjoni li kellhom kienet bis-saħħa ta' kemm kienu iżolati. Wieħed mill-iżjed perikli għall-preservazzjoni u għall-konservazzjoni tas-sit ġej min-nies li jgħixu fl-inħawi u li xi kultant jieħdu ġebel mis-siti arkeoloġiċi bħala materjal għall-kostruzzjoni. == Żvilupp == F'Settembru 2021 tlestiet awtostrada bejn l-Oman u l-[[Arabja Sawdija]], li tgħaddi qrib il-villaġġi fl-inħawi ta' dawn is-siti arkeoloġiċi.<ref>{{Ċita web|url=https://www.thenationalnews.com/gulf-news/2021/07/06/oman-saudi-road-to-save-16-hours-travel-time-nears-completion/|titlu=Oman-Saudi road to save 16 hours travel time nears completion|kunjom=Shaibany|isem=Saleh Al|data=2021-07-06|sit=The National|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://gulfnews.com/world/gulf/saudi/new-saudi-oman-road-to-cut-land-travel-time-by-16-hours-1.80489647|titlu=New Saudi-Oman road to cut land travel time by 16 hours|sit=gulfnews.com|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.thenationalnews.com/gulf-news/2021/09/06/desert-road-from-oman-to-saudi-arabia-will-breathe-new-life-into-sleepy-villages/|titlu=Oman-Saudi desert road will breathe new life into sleepy villages|kunjom=Shaibany|isem=Saleh Al|data=2021-09-06|sit=The National|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-27}}</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Siti arkeoloġiċi]] [[Kategorija:Oman]] m0cc916wvczdunpz9q1441mnr6fi25s 0 28937 279848 2022-08-28T09:11:21Z Chrisportelli 355 Paġna ġdida: [[Stampa:Uk map home nations.png|thumb|Mappa li turi l-''Home Nations'' tar-[[Renju Unit]].<br /> {{leġġenda|red|L-[[Ingilterra]]}} {{leġġenda|green|L-[[Irlanda ta' Fuq]]}} {{leġġenda|blue|L-[[Skozja|Iskozja]]}} {{leġġenda|yellow|[[Wales]]}} ]] Il-'''''Home Nations''''' huwa terminu wżat fir-[[Renju Unit]] li jirreferi għall-erba' nazzjonijiet kostitwenti li jiffurmaw parti mill-pajjiż bħala entitajiet separati u distinti. F'xi okkażjonijiet tintuża ''Home Count... wikitext text/x-wiki [[Stampa:Uk map home nations.png|thumb|Mappa li turi l-''Home Nations'' tar-[[Renju Unit]].<br /> {{leġġenda|red|L-[[Ingilterra]]}} {{leġġenda|green|L-[[Irlanda ta' Fuq]]}} {{leġġenda|blue|L-[[Skozja|Iskozja]]}} {{leġġenda|yellow|[[Wales]]}} ]] Il-'''''Home Nations''''' huwa terminu wżat fir-[[Renju Unit]] li jirreferi għall-erba' nazzjonijiet kostitwenti li jiffurmaw parti mill-pajjiż bħala entitajiet separati u distinti. F'xi okkażjonijiet tintuża ''Home Countries'' minflok ''Home Nations''.<ref name="BritishCycling">{{ċita web |url=http://www.britishcycling.org.uk/web/site/BC/gbr/CommonwealthGames2006/20060316_CG_Home_Nations.asp |titlu=Historic rivalries between the home nations and the Commonwealth were once again centre stage with the Home Countries having great success |pubblikatur=British Cycling |sena=2006 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20061206175710/http://www.britishcycling.org.uk/web/site/BC/gbr/CommonwealthGames2006/20060316_CG_Home_Nations.asp |arkivju-data=2006-12-06 |lingwa=en}}</ref> Il-''Home Nations'' huma l-[[Ingilterra]], l-[[Irlanda ta' Fuq]], l-[[Skozja|Iskozja]] u [[Wales]]. L-istampa Brittanika tuża' b'mod frekwenti t-terminu ''Home Nations'' sabiex tinkludi l-gżira sħiħa tal-[[Irlanda]], speċjalment waqt avvenimenti sportivi fejn din hija rappreżentata waħedha, bħar-[[rugby]], minkejja li r-[[Repubblika tal-Irlanda]] ma tagħmilx parti mir-Renju Unit. Ir-Repubblika tal-Irlanda għandha konnessjoni waħdieni mal-isport Brittaniku: l-avvenimenti sportivi Irlandiżi huma mxandra kostantement mill-istazzjonijiet televiżivi Britanniċi u l-istess tagħmel il-midja Irlandiża għall-[[Premiership Rugby]] u l-[[Premier League]]. == Sport == It-terminu ''Home Nations'' huwa wżat f'avvenimenti sportivi li kull nazzjon Brittaniku huwa preżenti, bħas-[[Six Nations Championship|Six Nations]] tar-[[rugby union]] jew fil-[[British Home Championship]] tal-[[futbol]]. Bejn l-1883 u l-1909, is-Six Nations kien isir bejn l-Ingilterra, l-Irlanda, l-Iskozja u Wales u kien magħruf bħala l-Home Nations Championship. Sussegwentament, Franza u l-Italja daħlu jagħmlu parti fl-1932 u l-2000 rispettivament. Minkejja li fl-1922 l-Irlanda kienet maqsuma fi tnejn (l-Irlanda ta' Fuq u l-[[Stat Ħieles tal-Irlanda|Istat Ħieles tal-Irlanda]], li fl-1949 saret ir-Repubblika tal-Irlanda) tim wieħed baqa' jieħu sehem. Fil-futbol, il-British Home Championship kienet kompetizzjoni ta' kull sena bejn l-erba' rappreżentanti Britanniċi tal-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Ingilterra|Ingilterra]], l-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Iskozja|Iskozja]], [[Tim nazzjonali tal-futbol ta' Wales|Wales]] u l-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Irlanda (IFA)|Irlanda]] (aktar tard l-Irlanda ta' Fuq). Dan it-turnew sar bejn l-1884 u l-1914, l-1919 u l-1939 u l-1946 u l-1984. Sports oħrajn jużaw id-definizzjoni tal-''Home Nations'' bħall-[[boksing]], il-[[krikit]], il-[[curling]],<ref>{{ċita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/front_page/4857268.stm |titlu=Home nations fans 'back England' |pubblikatur=BBC Sport website |data=2006-03-30 |lingwa=en}}</ref> iċ-[[ċikliżmu]], sport għal nies b'diżabilità, l-[[skerma|iskerma]], il-[[hockey]], il-[[golf]], il-[[qdif (sport)|qdif]], ir-[[rugby league]], l-[[skijjar|iskijjar]], l-[[għawm]] u t-[[tennis]]. It-terminu jintuża wkoll biex jindika s-seba' rappreżentanti tal-[[gżejjer Brittaniċi]] fil-[[Logħob tal-Commonwealth]] – l-Ingilterra, l-Irlanda ta' Fuq, l-Iskozja, Wales, l-[[Isle of Man]], [[Jersey]] u [[Gurnsey]].<ref name="BritishCycling" /> == Referenzi == {{referenzi}} [[Kategorija:Renju Unit]] fyhk60olw0ohw2k84fnnsqgurkmzx3r 0 28938 279850 2022-08-28T09:58:17Z Chrisportelli 355 Paġna ġdida: [[Stampa:Estadio Pocitos 1930.jpg|thumb|250px|L-istadju waqt logħba tat-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 1930|Tazza tad-Dinja tal-1930]].]] '''Estadio Pocitos''' kien stadju fid-distrett ta' Pocitos, f'[[Montevideo]], l-[[Urugwaj]]. L-istadju kellu użu għall-ħafna għanijiet, però prinċipalment kien jintuża għal-logħbiet tal-[[futbol]] bejn l-1921 u l-1933.<ref>{{ċita web |url=http://stadiumdb.com/news/2015/01/new_design_finally_a_place_to_call_home_for_penarol |titlu=N... wikitext text/x-wiki [[Stampa:Estadio Pocitos 1930.jpg|thumb|250px|L-istadju waqt logħba tat-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 1930|Tazza tad-Dinja tal-1930]].]] '''Estadio Pocitos''' kien stadju fid-distrett ta' Pocitos, f'[[Montevideo]], l-[[Urugwaj]]. L-istadju kellu użu għall-ħafna għanijiet, però prinċipalment kien jintuża għal-logħbiet tal-[[futbol]] bejn l-1921 u l-1933.<ref>{{ċita web |url=http://stadiumdb.com/news/2015/01/new_design_finally_a_place_to_call_home_for_penarol |titlu=New design: Finally a place to call home for Peñarol |pubblikatur=StadiumDB |data=2015-01-04 |lingwa=en}}</ref> Dan ġie mwaqqa' aktar tard fis-snin tletin minħabba li l-klabb ta' [[Peñarol]], li kien sidu, beda jilgħab fl-[[Estadio Centenario]] u l-belt ta' Montevideo bdiet tiżdied fl-urbanizzazzjoni. == Storja == L-istadju ġie inawgurat uffiċjalment fis-6 ta' Novembru 1921 f'logħba ta' ħbiberija bejn [[Peñarol]] u l-Arġentini ta' [[Club Atlético River Plate|River Plate]] li ntemmet fi dro ta' 1–1.<ref>{{ċita web |url=http://girasolweb.tripod.com/instalac.htm |pubblikatur=Girasol |titlu=Instalaciones |lingwa=es }}</ref> Il-pjan oriġinali kien li l-impjant jiġi inawgurat b'logħba bejn Peñarol u [[Club Nacional de Football|Nacional]], imma minħabba r-relazzjonijiet ta' tensjoni bejn iż-żewġ klabbs, logħba oħra ġiet irranġata. Minkejja l-kapaċità mnaqqsa, l-Estadio Pocitos ospita fih żewġ logħbiet tat-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 1930|Tazza tad-Dinja tal-1930]]. Oriġinarjament, il-logħbiet kollha kellhom jintlagħbu fl-Estadio Centenario, però x-xogħlijiet kienu għadhom qed isiru fuq dan tal-aħħar minħabba dewmien kawża ta' maltemp u tlesta bl-eżatt mad-debutt tal-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Urugwaj|Urugwaj]] fil-kompetizzjoni fit-18 ta' Lulju. Fit-13 ta' Lulju fetaħ is-siparju għall-ewwel logħba tat-Tazza tad-Dinja bejn [[Tim nazzjonali tal-futbol ta' Franza|Franza]] u l-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Messiku|Messiku]]. Fid-dsatax-il minuta, il-Franċiż [[Lucien Laurent]] skorja l-ewwel gowl fl-istorja tal-kompetizzjoni fir-rebħa ta' 4–1.<ref name="bbc">{{ċita web |url=https://www.bbc.com/mundo/deportes-43882051 |titlu=La curiosa historia de la casa de Uruguay donde se marcó el primer gol en la historia de los Mundiales de fútbol |pubblikatur=BBC |data=2018-06-25 |lingwa=es}}</ref> L-għada, l-istadju ospita l-logħba bejn ir-[[Tim nazzjonali tal-futbol tar-Rumanija|Rumanija]] u l-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Perù|Perù]], fejn ir-Rumeni rebħu 3–1. Sal-1933, l-Estadio Pocitos baqa' wżat minn Peñarol għal-logħbiet tal-kampjonat. Iktar tard f'dik is-sena, il-klabb mexa għall-Estadio Centenario.<ref>{{ċita web |url=https://www.efdeportes.com/efd80/estadio.htm |titlu=Identidad nacional y monumentos. El caso del estadio Centenario |isem=Andrés |kunjom=Morales |pubblikatur=Universidad de la República (Uruguay) |sena=2004 |lingwa=es}}</ref> Il-grawnd ġie mwaqqa fl-1940 biex iħalli spazju għal toroq u palazzi ġodda tal-viċinat ta' Montevideo.<ref>{{ċita web |url=https://www.montevideo.com.uy/ZZZ-No-se-usa/EL-LIBRO-MONTEVIDEO-LA-CIUDAD-DEL-FUTBOL-DE-LUIS-PRATS-uc53400 |titlu=EL LIBRO "MONTEVIDEO, LA CIUDAD DEL FÚTBOL" DE LUIS PRATS |pubblikatur=Montevideo Portal |isem=Luis |kunjom=Prats |data=2007-11-30 |lingwa=es}}</ref> Bejn l-2002 u l-2006, l-arkitett Urugwajan Héctor Benech ħa l-isfida li jinvestiga u jsib il-post eżatt fejn ġie skorjat l-ewwel gowl tat-Tazza tad-Dinja. Mingħajr rekords uffiċjali, hu sab ritratt mill-ajru tal-1926 fl-arkivji tal-Muniċipalità ta' Montevideo, u b'hekk kien possibbli li jidentifika l-post fil-grawnd fejn seħħ dan l-avveniment storiku.<ref name="bbc" /><ref name="olvido">{{ċita web |url=https://www.losotros18.com/gol-en-las-gaunas/primer-gol-olvido/ |titlu=El primer gol en el olvido |pubblikatur=Los otros 18 |isem=David |kunjom=Soria |data=2018-05-29 |lingwa=es}}</ref> Din l-iskoperta saret pubblika fil-Mużew tal-Futbol Urugwajan f'Ġunju tal-2006. Fil-''calle Coronel Alegre'', qrib l-intersezzjoni ma' ''calle Charrúa'', ittella' monument li jfakkar dan l-avveniment fil-post fejn kien in-nofs tal-grawnd tal-futbol.<ref>{{ċita web |pubblikatur=Azul FM |titlu=Rescate urbano de aquel primer gol del ‘30 |url=http://www.azulfm.com.uy/empresariales/CocaCola/271206.htm |lingwa=es |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080921232432/http://www.azulfm.com.uy/empresariales/CocaCola/271206.htm |arkivju-data=2008-09-21}}</ref> == Referenzi == {{commonscat}} {{Referenzi}} {{Coord|34|54|18|S|56|9|22|W|region:UY|display=title}} [[Kategorija:Stadji tal-futbol]] 2bvc2a1pem4znxv07w2320ijecx4p21