Wikipedia nds_nlwiki https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/V%C3%B6%C3%A4rblad MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Media Spesiaal Overleg Gebruker Overleg gebruker Wikipedia Overleg Wikipedia Bestaand Overleg bestaand MediaWiki Overleg MediaWiki Mal Overleg mal Hulpe Overleg hulpe Kategorie Overleg kategorie TimedText TimedText talk Module Overleg module Uitbreiding Overleg uitbreiding Uitbreidingsdefinitie Overleg uitbreidingsdefinitie 0 2 321384 320872 2022-08-08T11:38:47Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki __NOTOC__ <div id="voarblad_kop" class="nomobile"> <div id="voarblad_balke"> {{begin kolommen|antal=2|breydde=30|spleat=5rem}} <div style="-moz-break-inside:avoid;break-inside:avoid;-moz-column-break-inside:avoid;-webkit-column-break-inside:avoid;page-break-inside:avoid;overflow:hidden"> <div id="voarblad_blok-titel"> ==Wikipedia== <span style="font-size:90%">De vrye encyklopedy wår ydereyne an midwarken kan</span> </div> </div> <div style="-moz-break-inside:avoid;break-inside:avoid;-moz-column-break-inside:avoid;-webkit-column-break-inside:avoid;page-break-inside:avoid;overflow:visible"> <div id="voarblad_blok-verwysingen"> <div id="voarblad_datum" class="plainlinks">{{ucfirst:{{LOCALDAYNAME}}}}, {{LOCALDAY}}&nbsp;{{LOCALMONTHNAME}} {{LOCALYEAR}}</div> {{begin kolommen|class=eynvoldige-lyste|antal=3|breydde=10|spleat=1em}} *[[Hulpe:Informasie veur anwas|Informaty vöär ny volk]] *[[Wikipedia:Gemeynskapsportaal|Gemeynskapsportaal]] *[[Hulpe:Nye syde upstellen|Nye artikels skryven]] *[[Wikipedia:Etalazie|Kwaliteitsartikels]] *[[Hulpe:Nedersaksies schrieven|Plat, ho skryv ik dat?]] *[[Wikipedia:Praothoek|Oaverleg en vrågen]] {{ende kolommen}} </div> </div> {{ende kolommen}} </div> </div> <!-- INHOLD --> <div id="voarblad_inhold"> <div class="portaal-links"> <!-- WAT IS NEADERSASSISK --> <div class="voarblad_kader"> ==Wat is neadersassisk?== <imagemap> File:Nds-de nds-nl.svg|150px|border|right|Et sassiske taalgebeed poly 190 220 170 300 150 292 150 315 164 315 173 330 170 337 144 361 143 381 122 384 100 365 55 355 45 330 83 310 85 290 95 288 83 301 101 298 122 246 118 198 162 196 [[Nedersaksisch]] default [[:nds:|Platduuts]] desc none </imagemap> Et [[neadersassisk]], kortweg sassisk, is en [[West-Germaanse talen|westgermaanske språke]] dee vöäral spröäken wördt in et noordousten van Neaderland en et noorden van Düütskland. Skattingen van et antal spreakers loupet uuteyne van 5-10 miljoon, afhangelik van de måte van beheyrsking. Der is geen officiele, standardiseerde form: sassisk besteyt uut verskillende dialekten dee samen en dialektkontinuum formet. In Neaderland wördt sassisk spröäken in de provinsys [[Grunnen (provinzie)|Grönningen]], [[Drenthe|Drente]] en [[Oaveriessel|Oaveryssel]]; up de [[Veluwe]] en in de [[Achterhook]] ([[Gelderlaand|Gelderland]]); in de [[Stellingwarf|Stellingwarven]] ([[Frieslaand|Freeslaand]]); en up [[Urk]] ([[Flevolaand|Flevoland]]). Ouk buten [[Europa (werelddeel)|Europa]] binnet der vormen van sassisk; de belangrykste binnet [[plautdietsch]] (heyl [[Amerika (kontinent)|Amerika]]) en [[pomerano]] ([[Brazilië|Brasilie]]). De språke kan underverdeyld wörden in wat höyvddialektgruppen: [[Grunnegs-Oostfraise dialekten|grönningsk-oustfreesk]], [[Noord Leegsaksisch|noordsassisk]], [[veluws|veluwsk]]-[[Drèents|drentsk]], [[westfaals|westfålsk]], [[oostfaals|oustfålsk]], [[meakelenbörgsk-vöärpommersk]] en [[marksk-brandenbörgsk]]. Der bint [[Leegsaksische orthogroafie|meyrdere skryvwysen]]. <div class="horizontale-lyste voarblad_voot nomobile"> *[[Image:Wikipedia-logo-v2.svg|x16px|link=Wikipedia]] Wikipedia in et: '''[[:nds:|düütsk-sassisk (plattdüütsch)]]''' *'''[[:incubator:Wp/pdt/Hauptsied|plautdietsch]]''' </div> </div> <!-- NYE SYDE UPSTELLEN --> <div class="voarblad_kader nomobile"> ==Nye syde upstellen== [[File:Wikipedia-logo-v2.svg|125px|right]] [[File:Wikipedia wordmark.svg|125px|right]] [[Hulpe:Nye syde upstellen|En nye syde upstellen]] kan up verskillende wysen. Eyne is: de titel van et te skryven artikel invoren in de söökbalke boavenan in juw skarm. Jy kommet dan up de sööksyde terechte. Kyk good of et artikel wat jy skryven willet dår neet al tüsken steyt. Klik dan up de roude verwysing en begin mid skryven. Direkt beginnen? Voor de name in van et nye artikel in en drük up de knoppe: <inputbox> type=create break=no </inputbox> </div> <!-- DIALEKTGRUPPEN --> <div class="voarblad_kader nomobile"> ==Artikels up dialekgrup== {| align="center" cellpadding="2" class="plainlinks vatop" width="95%" |- | width="4%" |[[File:Flag of Achterhoek.svg|border|25px]] | width="21%" |[[:Kategorie:Achterhooks artikel|Achterhookske artikels]] | width="4%" |[[File:Tweante.png|border|25px]] | width="21%" |[[:Kategorie:Tweants artikel|Twentske artikels]] | width="4%" |<span style="display:inline-block; width:25px; text-align:center">[[File:Wappen Landkreis Emsland.svg|15px]]</span> | width="21%" |[[:Kategorie:Eamslandsk artikel|Eamslandske artikels]] |- | width="4%" |[[File:Flag Drenthe.svg|border|25px]] | width="21%" |[[:Kategorie:Drèents artikel|Drentske artikels]] | width="4%" |[[File:Urker vlag met schelvis 25-12-2016.svg|border|25px]] | width="21%" |[[:Kategorie:Urkers artikel|Urker artikels]] | width="4%" |[[File:Flagge Landkreis Grafschaft Bentheim.svg|border|25px]] | width="21%" |[[:Kategorie:Graofschupper artikel|Gråvskapper artikels]] |- | width="4%" |[[File:Flag Groningen.png|border|25px]] | width="21%" |[[:Kategorie:Grunnegs artikel|Grönningske artikels]] | width="4%" |[[File:Veluwse vlagge.png|border|25px]] | width="21%" |[[:Kategorie:Oost-Veluws artikel|Oustveluwske artikels]] | width="4%" |[[File:Flag of Schleswig-Holstein.svg|border|25px]] | width="21%" |[[:Kategorie:Holsteynsk artikel|Holsteynske artikels]] |- | width="4%" |[[File:Flag of Overijssel.svg|border|25px]] | width="21%" |[[:Kategorie:Sallaands artikel|Sallandske artikels]] | width="4%" |[[File:Veluwse vlagge.png|border|25px]] | width="21%" |[[:Kategorie:West-Veluws artikel|Westveluwske artikels]] | width="4%" |[[File:Ostfriesland Flagge mit Wappen.0.2.svg|border|25px]] | width="21%" |[[:Kategorie:Oostfreisk artikel|Oustfreeske artikels]] |- | width="4%" |[[File:Vlagge Stellingwarf.jpeg|border|25px]] | width="21%" |[[:Kategorie:Stellingwarfs artikel|Stellingwarver artikels]] |} </div> </div> <div class="portaal-rechts"> <!-- WIKIPEDIA --> <div class="voarblad_kader"> ==Wikipedia== Welkom by de [[Nedersaksiese Wikipedia|neadersassiske uutgåve]] van [[Wikipedia]]. Wikipedia is en [[encyklopedie|internetencyklopedy]] dee döär vrywilligers maked wördt en under vrye licensy uutgeaven wördt. Dit beteykent dat de inhold anderweagens ouk gebruked mag wörden. Ydereyne kan sik [[Special:Login|inskryven]] en midwarken. Et projekt is beskikbår in [[metawiki:List of Wikipedias|ruum 300 språken]], en et antal språken groit noch altyd. Disse wiki besteyt sinds [[24 meert|24&nbsp;määrt]]&nbsp;[[2006]]. Sinds dee tyd kün jy hyr al artikels leasen en skryven in de [[wikipedia:Nedersaksies|neadersassiske dialekten]] uut Neaderland. Vöär de neadersassiske dialekten uut Düütskland kün jy terechte up de [[:nds:|düütsk-sassiske wiki]], of up disse wiki in de [[Nysassiske Skryvwyse]]. {| class="nomobile" style="width:100%; padding-top:10px" |- | style="padding-bottom:7px" colspan="2"| De [[Nedersaksiese Wikipedia|neadersassiske Wikipedia]] hevt: |- style="text-align:center" | style="width:50%; vertical-align:top;"| <span style="font-size:1.3rem; font-weight:bold">[[Special:Statistics|{{NUMBEROFARTICLES}}]]</span><br/>artikels | style="width:50%"| <span style="font-size:1.3rem; font-weight:bold">[[Special:ActiveUsers|{{NUMBEROFACTIVEUSERS}}]]</span><br/><span style="cursor:help;" title="Gebrukers dee in de vöärbye 30 dagen ten minsten eyne bewarking dån hebbet.">aktive registreerde gebrukers</span> |} </div> <!-- PORTALEN --> <div class="voarblad_kader nomobile"> ==Portalen== {| style="width:100%; text-align:center" | | [[File:Flag of Achterhoek.svg|50px|border|link=Portaol:Achterhook|Vlagge van de Achterhook]]<br/>[[Portaol:Achterhook|Achterhook]] | [[File:Flag Drenthe.svg|50px|border|link=Portaol:Drenthe|Vlagge van Drente]]<br/>[[Portaol:Drenthe|Drente]] | [[File:Flag Groningen.png|link=Portoal:Grunnen|50px|border|Vlagge van Grönning]]<br/>[[Portoal:Grunnen|Grönning]] | [[File:Vlagge Stellingwarf.jpeg|50px|border|link=Pertaol:Stellingwarf|Vlagge van de Stellingwarven: Vlagge Stellingwarf.jpeg]]<br/>[[Pertaol:Stellingwarf|Stellingwarv]] | [[File:Vlag van Twente.gif|50px|border|link=Portoal:Tweante|Vlagge van Twente]]<br/>[[Portoal:Tweante|Twente]] | [[File:Vöärstelvlagge neadersassisk.svg|50px|border|link=Leegsaksische vlaag|Vöärstelvlagge vöär et neadersassisk]]<br/>[[Portaol:Nedersaksische cultuur|NDS kultuur]] |} </div> <!-- SÜSTERPROJEKTEN --> <div class="voarblad_kader nomobile"> ==Süsterprojekten== {| style="background:transparent; margin: 0 auto;" |- | style="padding: 8px;" | [[File:Commons-logo.svg|34x34px]] | [[c:Veurblad|'''Wikimedia Commons''']]<br />Multimediaversameling | | style="padding: 8px;" | [[File:Wikimedia-logo.png|25x25px]] | [[metawiki:Main Page/nds-nl|'''Meta-Wiki''']]<br />Koordinaty van Wikimedia |- | style="padding: 8px;" | [[File:Wikidata-logo.svg|30x30px|Wikidata]] | [http://www.wikidata.org/wiki/Wikidata:Veurblad?setlang=nds-nl '''Wikidata''']<br />Data | | style="padding: 8px;" | [[File:Incubator-notext.png|31x31px]] | [https://incubator.wikimedia.org/wiki/Incubator:Main_Page/nds-nl?setlang=nds-nl '''Wikimedia-inkubator''']<br />Inkubator vöär nye projekten |- | style="padding: 8px;" | [[File:Wikisource-logo.png|26x26px]] | [http://wikisource.org/wiki/Main_Page/Plattdüütsch?setlang=nds-nl '''Wikibron''']<br />Bronteksten <small>(NDS-DE)</small> | | style="padding: 8px;" | [[File:Wiktprintable without text.svg|25x25px]] | [http://nds.wiktionary.org/wiki/?uselang=nds-nl '''Wikiwoordebook''']<br />Woordebook <small>(NDS-DE / NDS-NL)</small> |- | style="padding: 8px;" | [[File:Wikispecies-logo.png|29x29px]] | [http://species.wikimedia.org/wiki/Vöärblad '''Wikisoorten''']<br />Nåslagwark van plante- en deersoorten | |} </div> </div> </div>__NOTOC__<!-- -->__NOEDITSECTION__ [[Kategorie:Alles]] iybklir7joe651xlfr3r78fydhw5069 0 30 321399 306241 2022-08-08T11:56:29Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[Bestaand:Religionsmajoritaries.png|thumb|380px|]] [[Bestaand:ReligijneSymbole.svg|thumb|Rillegieuze symbolen]] Een '''geleuf''' (ok wal: '''religie''' of '''godsdienst''') is nen bepaolden band met nen [[God]]. Der bunt verschillende geleuven, zo hef elk geleuf zienen eigen God en [[profeet|profeten]]. Een paar veurbeelden hiervan bunt 't [[christendom]], [[jodendom|jödendom]], [[boeddhisme]], [[hindoeïsme]] en gao zo moar deur. In brederen zin beteakent et woord 'geleuf' of 'religie' n soort vorm van [[spiritualiteit]] met betrekking tot nen hogeren vorm van leaven en den zin van et leaven. In [[monotheïsme|monotheïstiese]] geleuven (dit bunt religies mit enen God) zoas et [[christendom]] wöd et begrip ''godsdienst'' völle gebroekt. In [[Europa (continent)|Europa]] en in de rest van de westerse weeld is et [[christendom]] et dominante geleuf. == De grotere geleuven en antal anhangers == {| class="wikitable" width="40%" !Geleuf !! Anhangers |- |[[Christendom]] |2,1 miljard |- |[[Islam]] |1,3 miljard |- |[[Hindoeïsme]] |900 miljoen |- |Niet-geleuvig |850 miljoen |- |[[Boeddhisme]] |415 miljoen |- |[[Taoïsme]] |225 miljoen |- |[[Sikhisme]] |23 miljoen |- |[[Jeudendom|Jödendom]] |14 miljoen |- |[[Bahá'í]] |6 miljoen |- |[[Jaïnisme]] |5 miljoen |} == Inhold van geleuf == D'r bint twee soorten geleuf, d'r is 'n [[geleuven (gedrag)|geleuven]] en 'n geleuf. 't Eerste is de psychische toestaand "geleuven", 'n tweede is 't geleuf wat godsdienst of rilligie inhold. Een geleuf (relligie of godsdienst) hef vake een mythologie of theologische/ spirituweel geschrift neudig waor de geleuvigen zich op kunt baseren, zich met kunt verantwoorden en/of op kunt mediteren. De oale Germaonen hadden ok hun rilligie, disse waar grotendeels geliek an de Noorse Mythologie, ok wel de Germaonse Mythologie nuumd. Net as 't jeudendom baseert is op oale verhalen die in 't oale Midden-Oosten, archeologie hef verschillende varsies van 't Noach verhaal, in stienen uut-ehoowd, terugge vunnen. Ok is 't christendom baseert op de jeudse achtergroond van de tied waorin de verhalen zich in 't [[Ni'je Testement]] of-espeult hebt, en hef ok zo zien latere invluuden ehad van de Griekse filosofie en mythologie. En van daor uut is ok weer de Koran eschreven, met invluuden uut de tied wenneer as disse weer eschreven is. Ok bestiet d'r rilligies die in iene keer onstaone bint, zo as 't Boeddhisme. Hier hef Gautama Boeddha in vroggere tieden verlichting behaald deur 'n zölf ontwörpen levensbeschoowing, en disse hef e weer deur egeven an zien leerlingen en disse hebt 't dan weer op-eschreven. Mar, 't Boeddhisme kent gien god of goden. == Geleuf in 't gebied van de (Neder)Saksen == De grote geleuven hebt in de geschiedenisse völle en grote rollen espeult, zo as 't christendom veur 'n zeer groot diel zich hef laoten deurspuulen in de westerse wereld. De oalde germanen höngen völle goden an en probeerden eur lèvens te leiden naor veurbeeld van dizze goden. 't Christendom kon met ziene verhalen makkelijk inspöllen op de al bestaonde verhalen van de Germanen. Umdet 't volgens de cultuur van de Germanen ondenkbaor was dat 'n onskuldig iemand ([[Jezus Christus|Christus]]) zich zoonder stried aover zol geven veur de daoden van anderen, wörden wat verhalen oet de Biebel wat an epast op de beleavingsweareld van de Saksen. Dit wörden de [[Heliand]] enuumd, en geldt vandaag de dag as ene van de oldste Saksische literaire geschriften. Olde gebruken krègen n Biebels tintje. Veurbeelden hiervan bint met [[Poaske|Poasen]] het [[boake|baokebraanden]], wat in 't hele [[Noordoost-Nederlaand]] en ok in Noord-Duutslaand nog altied völle doan wörd. Dit zol oorspronkelijk bedoeld wezen um de kwaoje geesten van de winter te verdrieven. De prèdikers van 't christendom pasten de betiekenis an, dat het met de opstanding van [[Jezus Christus]] te doene zol hebben. 't [[Mirreweenterhoorn|Midwinterhoornblaozen]] zol de geboorte van Jezus ankondigen, in stee van t verdrieven van kwaoje geesten, en de Germaanse boomverèring zol verandern in de [[kìrsttied|karstboom]] en de paostakken bie Palmpaosen. De Saksen höngen de Germaanse Mythologie an, waor de Zunnewende en al die praktijken ok verdan kump, mar nao de zeuvende eeuwe nao Christus hebt de völle karsteningen der nao völle bloederige oorlogen der veur ezörgd dat de Saksen uutendelijk christelijk werden. Van hieruut is 't altied nog zo dat meensen in 't oosten van Nederlaand vake christelijk bint. Mit de komst van gastarbeiders in de zestiger jaoren van de 20ste eeuwe, bint d'r ook völle [[islam|moslims]] in 't Nedersaksiese gebied ekeumen. In Nederlaand zit daorvan de mieste in [[Almelo]] en [[Enschede]] in [[Twente]], en de greutere stèden in [[Duutslaand]]. == Vanuut wetenschap == D'r valt völle te speculeren over wat geleuf (rilligie of godsdienst) veur nut hef, as 't van uut de [[evolutietheorie|evolutie]] wörd bekeken. Luu (zoas Durkheim) zegt dat 't veural bi'j oale stamverbaanden neudig ware um de ienheid te heholden. Aanderen (zoas Tillich) zegt weer dat 't meer zin (in de vörme van iets willen) in 't leven gef, meer drievingskracht um deur te gaon. Ok maakt 't méénsen gelukkig(er) en op de iene of aandere meniere hef dat 'n belangrieke uutwarking um te kunnen overleven en oe veurt te plaanten. Ok kan 't 'n bi'jverschiensel ween van de knieftigheid van de méénslijke hassens. 't Geslacht van ''Homo Sapiens'' is de ienige (dier)soort waorvan bekend is dat zi'j geleuf (rilligie of godsdienst) hebt en ehad hebt. Zo as van de Homo Neanderthalensis (ok wel gwoon bekend as de Neanderthaler) hebt ze d'r achter kom dat disse soort zien doden begraven hebt. Allene van de Homo erectus, nog iene uut 't Homo Sapien geslacht, is niks over bekend dat zi'j zo iets as geleuf hebt ekend of ok mar hun doden bergreuven. D'r wörd zölfs ezeg dat Olifaanten ok hun doden begraaft. Olifaanten hebt 'n bepaolde maote an bewuszien, daorbi'j wörd zi'j eplaatst naost de méénsen, de méénsapen en de dolfienen. Mar naos de méénse, of ruumer ezegd: 't geslacht Homo Sapiens, kunt wie bie gien van allen iets as 'n geleuf of levensbeschoowing woarnimmen. == Bezwaor == Rilligie wödt bezwaord deur 't barre weinig bewies dat d'r is van 't bestaon van 'n God of goden, 't tegenholden van de sociale en wetenschaplijke veuruutgaank, 't nie kunnen metleven in bepaolde gruupies méénsen en machtsmisbruuk. Vake zit d'r in heilige geschriften anwiesbare fouten en tegenstriedigheden. Ok bestiet d'r sinds eeuwen 'n spanning tussen rilligies en de natuurwetenschappen, veural a-j 't hebt over 't ontstaone, de warking en ontwikkeling van 't heelal, de [[eerde]] en 't leven. Onder aander [[Galileo Galilei]] en [[Johannes Kepler]] hebt dit an 't lief ondervunnen. Rilligies behaandelt regelmaotig bepaolde gruupies méénsen, zo as vrolluu, aandersdéénkenden en homoseksuelen as ongeliek. Intolerantie naor aandersdéénkenden hef in de 19e eeuwe en de eerste helfte van de 20e eeuwe in Nederlaand eleid töt verzuiling van de maaschappi'je. Fundamentalisme kan soms zölfs leiden töt geweld, zo as beveurbeeld bi'j de cartoonrellen in 2005 of de völle anslaang deur Al Qaida. In de geschiedenisse van de méénsheid bint völle godsdienstoorlogen uut-evöchten. Daornaos nemt sommige rilligieuze gezagsdragers 't staandpunt in, dat ze gien verantwoording schuldig bint an wereldse autoriteiten, zo as beveurbeeld islamitisch fundamentalisten die de Shariawetgeving boven de overheid en de rechtsprake in westerse laanden stelt. Verder is d'r nog 't bezwaor op 't konsept van openbaring waorbi'j de ''"waorheid"'' ofhangt van de betrouwbaarheid van iene persoon. == Verwiezingen == {{Commonscat|Religion}} {{Dialekt|sdz|[[Oaveriessels#Vechtdals|t Vechtdal]]}} [[Kategorie:Geleuf| ]] hdi2tswpudvnwof8c4y8jhe349nahaq 8 200 321360 313819 2022-08-08T07:18:44Z Bdijkstra 3584 HTML 5 wikitext text/x-wiki <div class="toccolours" style="margin-top:.5em; padding: .3em .5em; text-align:left;" title="A'j op de dialektmal klikken, kömp et bie de muusanwiezer te staon."> '''Dialektmallen:''' mid en dialektmal kün jy de dialektgrup angeaven wårin et artikel skreaven is. Klik up en dialektkode üm et to gebruken: {| width="75%" class="vatop" | *<charinsert>{{Dialekt|act}}</charinsert> (achterhooksk) *<charinsert>{{Dialekt|drt}}</charinsert> (drentsk) *<charinsert>{{Dialekt|gos}}</charinsert> (grönnings) *<charinsert>{{Dialekt|sdz}}</charinsert> (sallandsk) *<charinsert>{{Dialekt|stl}}</charinsert> (stellingwarvsk) | *<charinsert>{{Dialekt|twd}}</charinsert> (twentsk) *<charinsert>{{Dialekt|urs}}</charinsert> (urkersk) *<charinsert>{{Dialekt|ovel}}</charinsert> (oustveluwsk) *<charinsert>{{Dialekt|wvel}}</charinsert> (westveluwsk) | *<charinsert>{{Dialekt|ems}}</charinsert> (eamslandsk DE) *<charinsert>{{Dialekt|grf}}</charinsert> (gråvskapsk DE) *<charinsert>{{Dialekt|hst}}</charinsert> (holsteynsk DE) *<charinsert>{{Dialekt|frs}}</charinsert> (oustfreesk neadersassisk DE) |} Jy künnet ouk de plaatsname of de gebrukede skryvwyse specificeren, en as et artikel inspröäken kan dat angeaven wörden. Dit seet der ungeväär sou uut: <nowiki>{{Dialekt|sdz|Raolte|Nysassiske Skryvwyse|i}}</nowiki>; disse velden binnet neet vorplichted, jy künnet der eyne van gebruken, tweye, allemåle of allinnig de standardkode. '''Andere hülpmiddels:''' <charinsert>[[Kategorie:+]]</charinsert> - <charinsert>{{DEFAULTSORT:+}}</charinsert> - <charinsert>#DEURVERWIEZING[[+]]</charinsert> - <charinsert>{{Bron|+}}</charinsert> - <charinsert>{{Begin|+}}</charinsert> - <charinsert>{{Interwiki|kode=+}}</charinsert> - <charinsert>{{Small()|+}}</charinsert> - <charinsert>{{Welkom}}</charinsert> - <charinsert><br></charinsert> - <charinsert><div&nbsp;style="clear:both"></div></charinsert> - <charinsert><s>+</s></charinsert> </div> 6vm8sw1762nsqw9o2fkyqv4wexqq95m 0 1571 321361 318710 2022-08-08T07:21:17Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {| border="1" align="right" cellpadding="4" cellspacing="0" width="300" style="margin: 0 0 1em 1em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |+ <big>'''{{PAGENAME}}'''</big> |- | align="center" colspan="2" style="background:#f9f9f9;" | [[Bestaand:Flag of Europe.svg|250px|border|Vlagge]] |- | align="center" colspan="2" style="background:#f9f9f9;" | [[Bestaand:European Union.svg|280px]] |- | align="center" colspan="2" | [[Bestaand:European-parliament-strasbourg-inside.jpg|300px|Parlement]] |} [[File:Belgique - Bruxelles - Schuman - Berlaymont - 01.jpg|thumb|Europeeske Kommissy]] De '''Europeeske Uny''' (EU) is een uny van verskillende [[Europa (continent)|europeeske]] landen. Up et moment besteyt et üüt 27 lidståten, med in totaal 4.233.262 [[vierkaante kilometer|km²]] an grundgebeed en sowat 447 miljoon inwoaners. As de EU as land ereakend wördt nemt de Europeeske Uny een söävende plekke in up de wearldranglyste wat grundgebeed angeyt, en de derde, nå [[Volksrippebliek China|China]] en [[India]], wat bevolkingsantallen angeyt. De name van de uny kwam tot stand döär et verdrag van [[Maastricht]] in [[1992]], dårvöär heytte et de ''Europeeske Gemeynskap''. Et höyvdkwartyr van de Europeeske Uny sit in [[Brussel (stad)|Brüssel]], [[België|Belgie]]. == Kandidaatlidståten == Volgens et EU-verdrag kan elke Europeeske ståt lid wörden van de EU, up vöärwaerde dat alle andere lidståten dermed instemmen. Dit principe van unanimiteit wil seggen dat eyn van de landen dee al lid is de totreading van een kandidaatlidståt kan blokkeren. De kriteria wåran de lidståten mütten vuldoon stån beskreaven in de Kriteria van [[Koupenhagen]]. Underdeyl van disse kriteria is et vulleadig oavernemmen van et [[gemeynskapsrecht]]. Der bint nou vyv kandidaatlidståten<ref>[https://europa.eu/european-union/about-eu/countries_en#joining-the-eu Kandidaatlidståten]</ref>: * [[Albanië|Albanie]] * [[Noordmacedonie]] * [[Montenegro]] * [[Servië|Servie]] * [[Turkije|Türkie]] Van [[Albanië|Albanie]] is de anvråge tot lidmåtskap untvangen en up [[10 oktober]] [[2012]] deade de Europeeske Kommissy de anbevealing Albanie de status van kandidaatlidståt te geaven. In 2014 hevt et land dee status ouk ekreagen. [[Noordmacedonie]] is sinds [[17 december]] [[2005]] een kandidaatlidståt van de Europeeske Uny. Vanweagen een konflikt med [[Griekelaand|Grykenland]] oaver de name van et land güngen de underhandelingen neet erg vlügge. Nå de naamwysiging van et land in [[2018]] bint de totreadingsunderhandelingen van start egån. [[Turkije|Türkie]] underhandelde sinds [[4 oktober]] [[2005]] med de EU oaver totreading, in [[februari]] [[2019]] bint dee underhandelingen stille elegd vanweagen de veranderende politike richtinge dee et land üütgeyt. [[Bosnië en Herzegovina|Bosnie-Hercegovina]] en [[Kosovo]] wörden officieel erkend as möägelike kandidaatlidståten. == EU-landen == De volgende landen bint by de EU aneslöäten: {| | * [[Denmaark|Dänemerken]]¹ * [[Finlaand|Finland]] * [[Sveden|Sweden]] * [[Estlaand|Estland]] * [[Letlaand|Letland]] * [[Litouwen|Litauen]] * [[België|Belgie]] * [[Luxemburg (laand)|Luxembörg]] * [[Nederlaand|Neaderland]] | * [[Ierlaand (laand)|Yrland]] * [[Duutslaand|Düütskland]] * [[Oostnriek|Oustenryk]] * [[Pooln|Polen]] * [[Slowakije|Slowakie]] * [[Tsjechië|Tsjechie]] * [[Frankriek|Frankryk]] * [[Italië|Italie]] * [[Malta (laand)|Malta]] | * [[Portugal]] * [[Spanje]] * [[Griekenlaand|Grykenland]] * [[Cyprus]] * [[Slovenië|Slovenie]] * [[Kroasië|Kroatie]] * [[Hongaarnlaand|Hungarye]] * [[Roemenië|Rumänie]] * [[Bulgarije|Bulgarye]] |} ¹ sunder [[Gruunlaand|Gröönland]] en de [[Färöer]]<br /> === Vöärmålig lidståt === * [[Verienigd Keuninkriek|Vereynigd Koaningryk]] (tot en med [[31 januari]] [[2020]]) == Officiele talen == De officiele talen van de instituten van de Europeeske Uny bint: {| colspan=7 | * [[Bulgaars|Bülgaarsk]] * [[Däänsk]] * [[Duuts|Düütsk]] * [[Engels]]k | * [[Esties|Etisk]] * [[Fins]]k * [[Frans]]k * [[Grieks|Gryksk]] | * [[Hongaars|Hungaarsk]] * [[Iers|Yrsk]] * [[Italiaons|Italiaansk]] * [[Kroaties|Kroatisk]] | * [[Lets]]k * [[Litausk]] * [[Maltees]]k * [[Nederlaands|Neaderlandsk]] | * [[Pools]]k * [[Portugees]]k * [[Roemeens|Rumäänsk]] * [[Sloveens]]k | * [[Slowaaks]]k * [[Spaans]]k * [[Tsjechies|Tsjechisk]] * [[Zweeds|Sweedsk]] |} Med de totreading van [[Bulgarije|Bulgarye]] en [[Roemenië|Rumänie]] vanaf [[1 jannewaori|1 januari]] [[2007]] kwammen [[Bulgaars|bülgaarsk]] en [[Roemeens|rumäänsk]] derby. Ouk kwam der een derde alfabet by, et [[kyrillisk]] (in gebrüük in Bulgarye), nåst et al gebrükede [[Latainse alfabet|latynske]] en [[Griekse alfabet|grykske alfabet]]. == Andere EU-talen == Semi-officiele talen in de Europeeske Uny bint: * [[Katalaans]]k * [[Galicisk]] * [[Baskies|Baskisk]] * [[Schots-Gaols|Skotsk-gaelisk]] * [[Kumries|Kymrisk]] Et poolske parlementslid [[Małgorzata Handzlik]] pleitede vöär de invoring van de internationale taal [[esperanto]] as tweyde taal in Europa. Up [[1 april]] [[2004]] weer hyroaver estemd. Van de 626 leaden waren der 346 üm verskillende readenen neet anweasig. 280 lüde brachten öär stemme üüt. Dårvan was 43% vöär. Andere inheymske talen dee in de Europeeske Uny espröäken wörden, maar (noch) neet officieel erkend bint döär de EU, bint u.a.: {| class="vatop" | * [[Albanees]]k * [[Aragoneesk]] * [[Arpitaansk]] * [[Arumäänsk]] * [[Asturisk]] * [[Bosnisk]] * [[Bretonsk]] | * [[Elsassisk]] * [[Färöösk]] * [[Freeske taaln|Freesk]] * [[Friulisk]] * [[Jiddisj]] * [[Karaimsk]] * [[Kasjubisk]] | * [[Kornies|Kornisk]] * [[Korsikaans]]k * [[Ladinies|Ladinisk]] * [[Leonees]]k * [[Letgaalsk]] * [[Lyvsk]] * [[Limbörgs]]k | * [[Luxembörgs]]k * [[Macedonisk]] * [[Manx-Gaols|Manx-gaelisk]] * [[Mirandees]]k * [[Nedersaksisch|Neadersassisk]] * [[Okkitaans]]k * [[Romani]] | * [[Russisk]] * [[Ruteensk]] * [[Servisk]] * [[Samisk]] * [[Samogitisk]] * [[Selterfrais|Såterfreesk]] * [[Sardies|Sardisk]] | * [[Skots]]k * [[Sorbisk]] * [[Türksk]] * [[Ukrainsk]] * [[Witrussisk]] |} == Afbealding van de hüdige status == [[Bestaand:EU Member states and Candidate countries map.svg|400px|duum|none|De hüdige en tokumstige lidståten]] == Referensys == <references/> == Üütgånde verwysingen == * {{commons|European Union}} {{Dialekt|sdz|Zwolle|Nysassiske Skryvwyse}} [[Kategorie:Europese Unie| ]] czu0sg1xg0mftbq3zuu3ibjq5403zuv 0 1621 321379 309790 2022-08-08T11:24:25Z Bdijkstra 3584 HTML 5 wikitext text/x-wiki {{Laandtabel-vel | naaminlaanstaal =Reino de España | vlagge = Flag of Spain.svg | vlagartikel = Vlag van Spanje | wapen = Escudo de España.svg | lokasie = LocationSpain.png | breedtegroad= 40///N | lengtegroad= 3///W | region= ES | talen = [[Spaans]]<ref>[[Kattelaans]], [[Baskisch]], [[Galicisch]] en [[Arrenees]] ebt ok een officiële staotus in der eigen autenome regio's.</ref> | heufstad = [[Medrid]] || religie = [[Rooms-Katholieke Karke|Rooms-katteliek]] | regeringsvorm = [[Constitusionele monarchie]] | km2 = 504.782 | pctwaoter = 1.04 | inwoeners = 44.108.530 | dichtheid = 87,41 | munteenheid = euro | valutacode = EUR | tiedzone = +1 | volkslied = [[Marcha Real]] | feesdag = [[12 oktober]] | tld = es | laandcode = ESP| til = 34 }} '''Spanje''' is een laand in [[Zuud-Europa]], en is lid van de [[Europese Unie]]. De [[heufdstad|eufstad]] is [[Medrid]]. Spanje ef meer as 44 miljoen inwoners. Spanje is net as [[Nederlaand]] een [[constitusionele monarchie]] en is 506.013 [[vierkaante kilemeter|km²]] groot (zwat 13 keer zo groot as Nederlaand). 't Laand beslaot grofweg 80% van 't [[Iberisch schiereilaand]]. Butendät euren ok de eilanengroep [[Balejoarn|Balearen]] in de [[Middellaanse Zee]], de [[Kenarische Eilanen]] in de [[Atlantische Oceaan]] en de [[Plazas de soberanía|Spaanse exclaves]] in Noord-Afrika bi'j 't laand. In 't noordoosten grenst Spanje an [[Frankriek]] en [[Andorra]], over d' iele lengte van de [[Pyreneeën]], in 't westen an [[Portugal]] en in 't zuden an de Britse kelonie [[Gibraltar]]. De eufstad van Spanje is Medrid, een stad mit meer as 3 miljoen inwoners en lig in 't midden van 't laand. Spanje is een divers laand mit iezig uutmekäärlopende culturen, tälen, èètgewoontes en klimaoten. 't Laand verskilt van de règenachtige vissersdörpen in [[Galicië]] tot 't nachlèven van Medrid, de toeristische kusten an de [[Middellaanse Zee]], 't flemencodänsen en [[bolle]]nvechen van [[Andalusië]] en 't mederne [[Barcelona (stad)|Barcelona]] in [[Kattelonië]]. De Spaanse [[grondwet]] stamt uut [[1978]]. [[Juan Carlos]] I is noe de Spaanse keuning. D' udige [[premier]] is [[Mariano Rajoy]]. Spanje wönnen lid van de [[NAVO]] in [[1981]] en is lid van de [[Europese Unie]] sinds [[1986]]. De [[euro]] wönnen de Spaanse muntieneid op [[1 jannewaori]] [[1999]], en vervung daormee de [[peseta]]. == Naam == Spanje dankt zien naam an 't [[kniende (dier)|knien]]. Oorspronkelijk was 't knien in zien verspreiding bepärkt tot [[West-Europa|Zuudwest-Europa]]. De Feniciërs gaffen dit gebied daorumme de naam ''Isjephanim'', knienenkust, waorvan Spanje of-eleid is. == Bestuurlijke indieling == Spanje is onderverdield in 17 autenome gemienskappen ([[Spaans]]: ''comunidades autónomas''), 50 [[pervincie|previnsies]] en twie autenome [[Stad (woonstee)|steden]]. Alle previnsies bint weer onderverdield in ''comarcas'' en die bint weer onderverdield in [[gemiente (bestuur)|gemientes]]. Comarcas ebt alleend niet in elke gemeenskap dezelfde formele staotus. [[Bestaand:Autonomous-communities-of-spain-01.png|300px|thumb|none|De autenome gemeenskappen en steden van Spanje]] == Nedersaksisch == * [[Tweants]]: ''Spannie'' == Rifferenties == <references/> == Uutgaonde verwiezingen == {{commonscat|Spain}} {{Dia|Disse pagina is eskreven in 't '''Attems'''}} [[Kategorie:Oost-Veluws artikel]] [[Kategorie:Spanje| ]] [[Kategorie:Lid van de Europese Unie]] iuwwolnqushfw7lkkoqoa9vnbyovuc0 0 1642 321364 318480 2022-08-08T10:18:11Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {{Tw-logo|Grönnegse toalwiezer}} {{etelazie}} {| {{prettytable}} border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" align="right" width="300" style="float:right; margin-left:1em; margin-bottom:1em;" !colspan="2" bgcolor="lightgrey"|<big>Grunnegs</big> |- |'''Grunneger Wikipedie-logo''' |[[Ofbeelding:Wiki-gos.png|Wiki-gos.png]] |- |Noam |Grunnegs, Grönnegs, Grunnegers |- |Andere noamen |Grunnegs-Oostfrais |- |Nederlaandse noam |Gronings |- |Laand |[[Nederlaand]] |- |Toalgebied |[[Provinzie Grunnen]], Noord-[[Drenthe]], [[Veenkoloniën|Veenkolonien]] (Oost-Drenthe), [[Kölmerlaand]] ([[Frieslaand|Fraislaand]]) |- |Aantel sprekers |262,000 (Herweijer en Jans 2009) |- |Dialekten | * [[Stadsgrunnegs]] * [[Westerkertaaiers]] * [[Pompsters]] * [[Hoogelaandsters]] * [[Oldambtsters]] * [[Veenkelonioals]] * [[Westerwoolds]] * [[Noordvelds]] <small>(sums as Drìnts)</small> |- |Toalklassifikoatsie | * [[Indo-Uropees]] ** [[Germaanse sproaken|Germoans]] *** [[West-Germoans]] **** [[Nederduuts|Leegduuts]] **** [[Nedersaksisch|Leegsaksisch]] ***** '''Grunnegs''' |- |Schrift |t [[Latainse alfabet]] |- |Toalstoates |t Grunnegs wordt zain as dialekt van t [[Nedersaksisch|Leegsaksisch]] |- |Toalkode ISO 639-1 |n.v.t. |- |Toalkode ISO 639-2 |nds |- |Toalkode ISO 639-3/DIS |gos |} [[Ofbeelding:Grunnegskoart.PNG|right|250px|thumb|Grunnegs ien Nederlaand]] t '''Grunnegs''' (ook ''Grönnegs'' of ''Grunnegers'') is de versoamelnoam veur de [[Friso-Saksische toalen|Friso-Saksische]] dialekten dij proat worden ien en om de provìnzie [[Grunnen (provìnzie)|Grunnen]] tou. t Is n toal dij heurt tou t [[Leegsaksisch]], ain van de twij erkende [[streektoal]]en van Nederlaand. Binnen dizze Leegsaksische streektoal vörmt t Grunnegs, soamen mit t [[Oostfreisk Nederduutsk|Oostfrais]] n apaart kluster Noordwest-Saksische dialekten. Dizze apaarte stoates het t [[Grunnegs-Oostfrais]] te daanken aan de ienvloud van t [[Freeske taaln|Frais]] (zai t heufdstok Ontstoan). Ien historisch opzicht proat man ook wel van [[Nijgrunnegs]] of Nij-Nijgrunnegs, wat de verwottern mit t Nederlaands aangeft. == De toal == === Toalaigensheden === Zo as al nuimd, vörmt t Grunnegs soamen mit t Oostfrais n apaarte groep binnen t [[Leegsaksisch]]. Dit het onderaandere te moaken, mit dat der ienvlouden binnen van aal kaanten. t Maist kenmaarkende van t Grunnegs binnen de [[diftongen in t Grönnegs|twijklanken]], dij zowel Frais as Westfeels van oart binnen en dij bestoan ien laange en körte vörms. Veur n oetgebraaid overzicht van toalkundege aigensheden van t Grunnegs, zai de zieden van de [[Grönnegse toalwiezer]]. === Toalgebied === t Grunnegs wordt proat ien haile provìnzie [[Grunnen (provìnzie)|Grunnen]], de kop van [[Drenthe|Drint]] sikkom tin noorden van gemainte [[Azzen]], tin oosten van [[Hondsrog]] (de veenkelonies) en t oostelke dail van de [[Frieslaand|Fraise]] gemainte [[Köllumerland en Nijkruusland|Köllumerlaand c.a.]] om en bie de lougen [[De Pomp]], [[Köllum]], [[Boerum]] en [[Muntjeziel]]. Om en bie de lougen [[Moarum]], [[De Wilp]] en [[De Penne (Grönnen)|De Penne]] wordt noast t Grunnegs ook Frais proat. Ien Köllum wordt noast t Grunnegs ook t [[Stadsfrais]] proat, dat nait hail veul òfwiekt van t Westerkertaaierse dialekt van doar. === Sprekersaantel === t Grunnegs wordt proat deur om en bie 60 persìnt van de mìnsken ien de provìnzie Grunnen, woaronder n groot dail ollere minsken. t Aantel sprekers komt hierdeur op om en bie 205.000 mìnsken. Ien de provìnzie Drìnte wordt t Grunnegs deur om en bie 90.000 mìnsken proat en ien de gemainte Köllumerlaand deur om en bie 5.000 mìnsken. Hiermit komt t sprekersaantel op om en bie 310.000. Worden Stad en Hoaren nait mitrekend, den zol t sprekersaantel oplopen tou om en bie 80 persìnt. Veur de ollern is t Grunnegs maisttieds de moudertoal. Nog n hail ìnde olle Grunnegers kinnen naauwlieks fesounlek [[Nederlaands]], omreden zai t gewoon binnen om Grunnegs tou proaten. Vrouger wör der ook les geven ien t Grunnegs omdat schoulmeester zulf ook nait goud Hollaands kon. Tot ongeveer de joaren 60 tou, was t hail normoal ien Grunnen om t Grunnegs as eerste toal te hebben en t Nederlaands as twijdent. Veur de maiste luu onder de 65 joar is t Grunnegs de twijde toal. Ook tegenswoordeg nog, wordt t Grunnegs veul proat onder de jeugd, mòr nait meer t zuvere Grunnegs. Doch kaizen veul olders der tegenswoordeg veur om heur kinder Nederlaandstoaleg groot te brengen, woardeur t sprekersaantel deellopt en zai mainen dat man mit t Hollaands as eerste toal hoger ien de soamenleven komt. === Verbondschop mit aandere toalen/dialekten === t Grunnegs is naauw verbonden mit t [[Drèents|Drints]], t [[Westlaauwers Frais]], t [[Nederlaands]] en hail wied t [[Deens]] en t [[Oldenbörgs]]. t Grunnegs is hail naauw verbonden mit t [[Oostfreisk Nederduutsk|Oostfrais]] en t [[Selterfrais]]. De verwaantschop mit t Oostfrais is zo staark dat t Grunnegs en t Oostfrais sumtieds zulfs as ain toal zain worden. n Goud veurbeeld van dizze verwaantschop binnen de dialekten ien de lougen [[Schaanze]] ien Grunnen en [[Boenen|Bonnen]] ien Oostfraislaand, dij vrouger hailmoal overainkwammen mit ainander, mòr tegenswoordeg wat meer oet nkander gruid binnen. n Groot verschil tuzzen Grunnegse en Oostfraise dialekten is t lainwoord. Ien t Grunnegs kommen veul ''vergrunnegsde'' Nederlaandse lainwoorden veur. Ien tieds binnen ien t Oostfrais veuraal veul Duutse lainwoorden te vinden, aal wazzen dit vrouger, sikkom tot aan de verainen van Duutslaand tou, veurnoamelk Nederlaandsen. Toch binnen der nog wel dusdoaneg veul Nederlaandse worden over ien t Oostfrais dat de Oostfraizen deur aander Duutsers sums zulfs haalve Nederlaanders nuimd worden. Tot aan de Twijde Wereldkraig tou was de reloatsie tuzzen Grunnen en [[Oostfraislaand]] hail goud. As de waarkgelegenhaid ien Oostfraislaand beter was, gingen aarbaaiders vanoet Grunnen noar Oostfraislaand tou en as de waarkgelegenhaid ien Grunnen beter was, den kwammen de Oostfraizen dizze kaant op. Doarom zugst ook dat ien t olle Grunnegs, veuraal t olle Oldambtsters, n hail ìnde Duutsege woorden zaten en dat de oetsproak sprekend op t Oostfrais leek. Deur de joaren hìn binnen dizze oostelke ienvlouden der laanksoam oet goan en is t Grunnegs aal meer noar t Nederlaands tou gruid. Der binnen zulfs olle luu dij ien t tegenswoordege Oostfrais, veuraal t [[Raaiderlaands]], heur olluu weerheuren. Zo zeden luu ien Grunnen, veuraal t Oldambt, vrouger gain "op" mòr "oep", gain "proaten", mòr "prouten", gain "vertèld", môr "vertjèld" en gain "vrauwger", môr "vrjoouger". Ien t Oostfrais is t liek aansom. Zee man doar vrouger van "mòr" of "man", nou is t "oaber". Doar woar vrouger "bünnen" zègd wör, zègt man nou, ook ien t Raaiderlaand, aal meer "sünd". Behaalve de lainwoorden komt tegenswoordeg de woordenschat van t Grunnegs en t Oostfrais nog wel grotendails overain. Woorden as "lutje" (''lüttje''), "scheuvel" (''Schöfel''), "beune" (''Böhn''), "loug" (''Loog'') en "genoat" (''Garnaat'') kommen, wat de oetsproak aangaait, hailmoal overain. Grunnegers en Oostfraizen kinnen mekoar over t aalgemain den ook goud verstoan. Toch is t zo dat as n Grunneger ien Oostfraislaand komt, dat er den voak begunt op zien [[Duuts|Hoogduuts]]. Dit komt deurdat noa de [[twijde wereldkraig]] de grup tuzzen Duutslaand en Nederlaand psychologisch aandikt is. Dit het tou gevòlgen had, dat de Oostfraizen gaauwer as Duutsers zain wörren as dat zai as Oostfraizen beschaauwd worden. Ook het t der mit tou doun dat veul Grunnegers nait goud waiten dat man ien Oostfraislaand binoa dezulfde toal proaten. Doarnoast is t ook zo dat dialekten oetstaarven, woardeur man nait bie elkenain meer terècht kin mit de streektoal. [[Ofbeelding:Diftongeren ien Noord Nederlaand.PNG|right|thumb|250px|De diftongontwikkeln van ie en oe noar ai en ou ien t Leegsaksische dail van Noord Nederlaand]] Ien t westen het t Grunnegs n lichte verbondschop mit t [[Westlaauwers Frais]]. Ien t [[Westerkertiers]]e dialekt het man veul woorden dij ien de rest van Grunnen voak nait veurkommen, môr wel ien Fraislaand. Veurbeelden hiervan binnen ''mem'' (moeke/mouder), ''leit'' (ligt) en ''jem'' (joe). Ook kent t Westerkertaaiers veul toonhoogteverschillen dij typisch binnen veur t Frais, mòr nait veur de aander Grunnegse dialekten. Ien t zuden gaait t [[Stadjeders]] over ien t [[Noordvelds]] dat ook voak tou de Grunnegse dialekten rekend wordt. Dit dialekt gaait weer over ien t Midden Drìnts. De belaangriekste overgang is dijent van "ai" noar "eei" noar "ie" en dijent van "ou" noar "oou" noar "oe". De grìns tuzzen ou en oou (dat oetsproken wordt as de Grunnegse "oo") wordt zain as de grìns tuzzen t Grunnegs en t Drìnts. Doarnoast binnen der ook woorden dij van wiedere òfkomst binnen, noamelk [[Latain]]se. Sumtieds binnen dij via t Nederlaands, Duuts of t Fraans ien t Grunnegs kommen, mòr sumtieds ook direkt. Veurbeelden hiervan binnen: ''[[loug]]'' (locus), ''[[hörn]]'' (cornu), ''[[aiw]]'' (aevum; tiedperk), ''sikkom'' (''circum''), ''[[keroazie]]'' (coraticum), ''trankiel'' (tranquillus), ''[[edik]]'' (acetum) en ''[[Riepe (ziedpad)|riepe]]'' (ripa; smalle laandstrook). === Klassifikoatsie === Zo as oet t stok hierboven al bliekt, het t Grunnegs reloatsies mit aal omringende toalen en dialekten. Dit zörgt der veur dat de toalklassifikoatsie nogal wat problemen mit hom mit brengt. Toalkundegen binnen t der nait volledeg over ains, hou of man t Grunnegs presies nuimen mout. Der binnen den ook verschaaidene theorieen: * '''Friso-Saksisch''' – Ain van de maist aksepteerden is de term Friso-Saksisch. Dit zol verwiezen noar de [[Saksen (vôlk)|Saksische]] toal mit n [[Freeske taaln|Frais]] verleden. Summege toalkundeg vinden de Fraise overbliefsels aans tou lutteg om echt van n haalf Fraise toal tou spreken. Ook vuilen veul Grunnegers zok nait meer verbonden mit de [[Fraizen]] en zetten zok laiver òf van heur. * '''Nedersaksisch''' – Politiek zain wordt t Grunnegs gewoon as [[Leegsaksisch]] (Nedersaksisch) aanduud. Ook aal is t Grunnegs binnen t Nederlaandse Leegsaksisch n vrumde visk ien t ij, om nait nog meer toalverdaildhaid te kriegen, wordt t Leegsaksisch nait nog weer opdaild en nuimt man t gewoon Nedersaksisch, de overkoepelende noam veur aal [[Leegduuts]]e varianten, mit oetzudern van t [[Nederfrankisch|Leegfrankisch]]. * '''Nederlaands Leegsaksisch''' – Dails dezulfde reden as hierboven, veuraal politiek dus. De schaaiden tuzzen t Nederlaands Leegsaksisch en t Duuts Leegsaksisch het te mòken mit de ienvloud van de standerdtoalen (Nederlaands en Duuts). Doardeur binnen baaident aal meer oetnkander gruid. * '''Noord Leegsaksisch''' – Ook n veul aksepteerde klassifikoatsie is t Noord Leegsaksisch. Hierbie gaait man oet van de ienvloud van de dialekten van t oosten, van [[Breem]] en [[Hambörg]]. t Schelen van de [[Westfeels]]e diftongen ia en ua(of ôfgelaaiden doarvan, zo as dijent, of òfgelaaiden doarvan, ien de rest van Oost Nederlaand wezen zollen) zol hierbie t oetvaalspunt wezen. * '''Friesisch-Westfälisch''' – Veuraal ien t begun van de 20. aiw gaf man veul belang aan de Westfeelse ienvloud op de omliggende toalen en dialekten. t Grunnegs zol, liek as t Oostfrais en t [[Stellenwaarfs]] ''Frais-Westfeels'' wezen. De aander Leegsaksische dialekten ien Nederlaand en West Muunsterlaand zollen ''Frankisch-Westfeels'' wezen. Doudestieds gong man, veuraal ien [[Nazi Duutslaand]], ook oet van rassen. t Grunneger vòlk zol van t Fraise ras wezen dij n Westfeels-achtege toal prait. Dizze iendailen is tegenswoordeg nait meer echt gangboar. * '''Grunnegs-Oostfrais''' – Hierbie gaait man oet van n apaarte groep, dij van aal kanten beienvloud is, mòr woarbie de Fraise ienvloud boven de Westfeelse en Noord Leegsaksische nomen wordt en de Saksische ienvlouden boven de Frankische. Op ollere Duutse toalkoarten wordt voak allend t Oostfrais aangeven, omdat veul Duutse toalkundegen de Nederlaandse ienvloud boven de Fraise zetten en voak nait waiten dat t Grunnegs binoa dezulfde toal is as t Oostfrais. Summege Fraise aktivisten vatten t Grunnegs en t Oostfrais ook soamen as gewoon '''Oostfrais''', omdat Grunnen dail van [[Oostfraislaand]] wezen zol. Voak binnen de luu dij oetgoan van n Grunnegs-Oostfraise subgroep t ook ains mit de term ''Friso-Saksisch''. Van aal theorieen is wel wat tou zèggen, mòr toch worden Friso-Saksisch en Nedersaksisch t maist broekt, Nedersaksisch messchain nog wel meer as Friso-Saksisch, omdat man mit t oog op Uropa geern n grote, verainde en stabiele minderhaid van de Saksen hebben wil en nait van Grunnegers-Oostfraizen, Westfelinks, Noord-Leegsaksen, Oostfelinks, Sleeswiekers, ezw. Toch wordt t Grunnegs deur de maiste Grunnegers zulf nait zo waitenschoppelk beschaauwd. De maisten zain t Grunnegs as n apaarte toal, heur aigen toal en nait echt as dail van ain of aandere groep. == Dialekten == [[Ofbeelding:Grönnegs dial.png|250px|right|thumb|Grunnegse dialekten]] Van ain Grunnegs kin nait proat worden. t Bestaait oet 8 lutje dialekten dij wel n dudelke ainhaid vörmen, môr doch wel verschillend binnen. De dialekten dij van oldsheer onderschaaiden worden ien t Grunnegs binnen: * [[Pompsters]] * [[Westerkertaaiers]] * [[Hoogelaandsters]] * [[Stadsgrunnegs|Stadjeders]] * [[Noordvelds]] (''Noord-Drìnts'') <small>(sums ook wel zain as Drìnts)</small> * [[Oldambtsters]] * [[Veenkelonioals]] * [[Westerwoolds|Westerwòlds]] (zo goud as oetstörven) Over t aalgemain kin man zèggen dat de dialekten ongeveer overainkommen mit de olle politieke grìnzen binnen de provìnzie. De olle Ommelanden binnen dails zichtboar. t Oldambtsters wordt anders nait allend ien t [[Oldambt (streek)|Oldambt]] proat, môr ook ien t oostelke dail van t [[Fivelgo]], ook wel bekend as t [[Duurswold]]. t Stadsgrunnegs en t Noordvelds wazzen vrouger middelkerwies ain dialektgroep, mòr deur ienvlouden van t Drìnts op t Noordenvelds en ienvlouden van t Hoogelaandsters op t Stadsgrunnegs binnen zai laanksoam oetnkander gruid. t Dialekt van [[Hoaren (Grunnen)|Hoaren]], [[Eel-Potterwold]] en [[Glimmen]] kin as overgangs dialekt zain worden. Ien tegenstèllen tot de maiste aander dialektgroepen ien Nederlaand, bestoan der ien Grunnen binoa gain echte dörpsdialekten. De Grunnegse dialekten binnen veurnoamelk streekdialekten. Dit komt woarschienlek deurdat, veuraal ien t klaaigebied van noordelk Grunnen, dörpen reloatief dicht bie nkander liggen. Ook was der vrouger al nait dusdoaneg veul bedrieveghaid dat dörpen heurzulf redden konden zunder kontakt mit aander dörpen. Op de zaandgronden was dit aans. t Zudelke dail van t Westerkertaaier worden meer verschaaidene dialekten proat en van oldsheer haar Westerwòlde wel dörpsdialekten. Ien de lèste 150 joar binnen de dialekten aal dichter noar mekoar tougruid. De ainhaid van de noar mekoar tougruide dialekten nuimt man n [[regiolekt]]. Noast geogroafische veschillen binnen der ook verschillen tuzzen leeftiedsgroepen en tuzzen de verschillende loagen van de moatschoppij en de verschaaidene affeers. Hieronder staait n tabel mit de verschaaidene dialekten en ongeveer t aantel sprekers doarvan: {| align=centre | {| border="1" align=right padding="2" cellpadding="4" cellspacing="0" width="300" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 100%;" |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Grunnegse dialekten |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|aantel sprekers |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|proat ien |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Veenkelonioals |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|94.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Grunnen<br />Drìnt |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Hoogelaandsters |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|55.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Grunnen |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Oldambtsters |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|46.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Grunnen |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Stadjeders |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|38.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Grunnen |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Noordvelds |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|38.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Drìnt |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Westerkertaaiers |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|23.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Grunnen<br />Fraislaand |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Westerwôlds |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|16.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Grunnen |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Pompsters |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|200 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Fraislaand |} |} t Aantel sprekers van t Westerwôlds is baseerd op de proaters van t mengdialekt van t olle Westerwôlds, t Oldambtsters en t Veenkelonioals. t Aantel sprekers van olle Westerwôlds ligt enkeld om en bie 200 of zulfs minder. Dit mengdialekt is aigelks gewoon Oldambtsters, mit hier en doar n Westerwòldse ienvloud, zo as de u veur o (bv. 'bukse' veur 'boksem' of 'hum' veur 'hom'). === Dialektvergelieken === Der binnen n aantel kenmaarken dij de Grunnegse dialekten van elkander schaaiden dut. Dizzent binnen zo veul meugelk hieronder oetdrokt: :'''Pompsters''': ''Wij bennen ien t lànd van doedestieds en doar l(i)epen twij goede kèrls aan een kaant van de grunne wèg op'e stoep/riep'' :'''Westerkertaaiers''': ''Wij bennen ien t land van doedestieds en doar liepen twij goede kerels aan een kaant van de grune wèg op'e riepe''. :'''Hoogelaandsters''': ''Wie binnen ien t laand van doudestieds en doar laipen twij goie kerels aan ain kaant van gruine weeg op riep'' :'''Stadjeders''': ''Wai bennen in t laand van toundertied en doar luipen twij goie kerels aan ain kaant van de gruine wèg op de riepe'' :'''Noordvelds''': ''Wwij liepen in t laand van toendertied en daor liepen tweei gooie kerels an eein kaant van weg op 't tegelpad'' :'''Veenkelonioals''': ''Wie binnen in t laand van doudestieds en doar leupen twai gooie kirrels aan ain kaande van de wege op de riepe'' :'''Oldambtsters''': ''Wie binnen in t laand van doudestieds en doar luipen twai gooie kirrels aan ain kaante van de weeg óp d'riepe.'' :'''Westerwôlds''': ''Wi zunt in t laand van dodestieds en/on daor luipt/leept twei goude keerls an ein kaant van de weeg up t ziedpad''. :'''Reiderlaands''' (''Oostfrais''): ''Wie bunn/zund in t land van djoudestieds oen dor leipen twei goud keerls aan ein kaant vanne wèg oep t foudpad''. :'''Reiderlaands''' (Pdt. schriefwieze): ''Wi bünn/sünd in t land van dodestids un dor lepen twee good keerls aan een kaant van de weg up t footpad''. [[Ofbeelding:Dialektverschillen Grunnegs.png|Dialektverschillen binnen t Grunnegs]] == Geschiednis van t Grunnegs == === Oldfrais === [[Ofbeelding:Oldfrais.PNG|right|400px|thumb|t Fraistoalege gebied om en bie t joar 1000]] Veur de geschiednis van t Grunnegs mouten wie omgoan noar de [[Middelaiwen]], n poar aiwen noa Kristus. Noa de [[grote vòlkerwandel]], wazzen de oorspronkelke [[Frisii]] soamensmolten mit aander vòlker, onder aander mit de [[Sjouken]]. Doaroet was n soort van Proto-Fraise kultuur ontstoan, dij as loatere vèrzie de Oldfraise kultuur haar. Logischerwies wör der dou ook [[Oldfrais]] proat. De dou ontstoane [[Fraizen]], begonnen de haile Noordzeekost van de noudoagse [[Zeelaand|Zais]]-[[Westfloandern|Westfloamse]] grup, tot ien [[Denmaark]] tou, te domineren. Middelkerwies waren zai ook ien [[Hadeln]] en [[Ditmaarzen]]. De toal dij doudestieds proat wör, was onder tou verdailen ien [[Westlaauwers Frais]], [[Oostlaauwers Frais]] en [[Noordfrais]], dat op zokzulf weer ontstoan wezen zol oet t Oostlaauwers Frais, dou dijent de noordelke kuststreken koloniseerden. t Noudoagse Grunnen ligt aan de oostkaant van de [[Laauwers]]. t Grunnegs is den logischerwies ook ontstoan oet t Oostlaauwers Frais. Dit dialekt, dat tegenswoordeg nog proat wordt ien de Duutse gemainte [[Selterlaand]], wör proat ien de [[Ommelanden]] en t [[Oldambt (streek)|Oldambt]] en ien [[Oostfraislaand]]. Middelkerwies ook ien [[Grunnen (stad)|Stad]], mòr dij zol vòlgens Heeroma al veur de 11. aiw "ontfraisd" wezen. Ien t dörp [[Westeremden]] (op t [[Hoogelaand]]) is n aivenholtje (taxus) vonden mit n körte [[runes (skrift)|roenen]] ienschriften der op, dij dateert oet de 7. aiw n. Kr.: [[Ofbeelding:Ruunenskriewt Wäästeroamde.png|left|300px|Roenenschrift op t aivenholtje van Westeremden]] [[Ofbeelding:Buurbrief1.jpg|none|300px|thumb|De Buurbraif van n Daam, bron: [http://www.trankiel.com/ trankiel.com] ]] :"''ophâmu gistada amluth: îwim ôst ah thukn îwi ôs ûst dukale''" :Of "''op hæmu jibada æmluþ: iwi ok up duna [a]le wimœd æh þusa''" Noast dat der twij transchriften van de roenen binnen, kinnen geleerden t ook nait ais worden over de betaikenis van t stok. Ien noudoags Grunnegs zollen de vertoalens wezen: :"''Ien Ophaim/Oppum(?) nam Amluth stried op. Veur zien aivenholtje is branden votdoken. Veur dit aivenholtje zel de branden votdoeken.''" :Of "''Op t haim (boeren stee) blift hail en zegen; loat t gruien bie aivenboom op wierde; Wimout het dizzent (ien aigendom)''". n Aander belaangriek Oldfrais dokumìnt is de [[Buurbraif]] oet 1327 dou [[n Daam]] stadsrechten kreeg oet de vergoadern van de [[Opstalboom]] bie [[Aauwerk (stad)|Auwerk]]. === Old- en Middelgrunnegs (Middel Leegduuts) === Dou de ienmiddels oetgruide [[Hanzestad]] [[Grunnen (stad)|Grunnen]] ien [[14e eeuw|14. aiw]] aal meer ienvloud kreeg ien de Ommelanden, wör t Frais ien de Ommelanden staark beienvloud deur t Leegsaksisch van Stad. Dit vond om en bie dijzulfde tied ook stee ien Oostfraislaand, mòr den vanoet [[Emden]]. Ien de 16. aiw was der ien Grunnen al sikkom gain Frais meer over. t Dialekt dat ontstoan was, mout hail veul leken hebben op t tegenswoordege [[Selterfrais]], dat op zien beurt ook weer lichte Saksische ienvlouden had het. Woorden as "lound" (laand), "taiven" (wachten) en "seers" (kaars) kommen tegenswoordeg nog aal ien t Selterfrais veur. Man kin t beste zèggen dat der n soort van dwongen wizzel ploats vonden het. Hierdeur wör t Saksisch van Stad oplègd, mòr deurdat de Ommelaanders nait goud Saksisch konden, wör de toal dij ontston n mengen van baaide toalen. Woorden dij man nait wos, hil man oet de olle Fraise toal. n Schier veurbeeld van t vrouge Grunnegs binnen de vertoalens van de [[17 kesten en 24 laandrechten]] van de vraaie Fraizen. Dit, van oorsprong ien t (Old)Frais en [[Latain]] schreven [[wet|wettendokumìnt]] is twij moal vertoald worden ien t Saksisch (Oldgrunnegs). Dizze baaide vertoalens lòten goud zain hou of de toalonzekerhaid doudestieds was, dij ongeveer verleken worden mout mit de noudoagse twijstried mit t Hollaands. De aine vertoalen broekt westelke (Hollaandse, Westfeelse) woorden, ien tieds dat de aander vertoalen meer oostelke (Hoogduutse) en Fraise woorden zain let. Hier n veurbeeld van n vrouge vörm van t Grönnegs, mòr nait de oldste: t eerste laandrecht. :"''Dat eerste lantrecht is dat aller malick in sijnen guede sitte onberoeuet het en sij dre saeken de he weijgere, dat he nijet en wijl reijsen noch rechten noch dach dinges bieden so oeget he to varen an dat guet all daer by azegha doeme ende mijt luede lantrechte spreken moeghe het en sy dat he beede veer noetsaeken, welke eerste noetsaek is dese: dat em de bannere offt de bode niet en kundichde to houe off to huese. De andere noetsaeke is dese dat he so seeck weer dat he daer niet komen en mochte. De derde noetsaeke is dese dat hem sijn vijant den wech vorstunde mijt wichte ende mijt wapenen. De veerde dat hem wijnt ende onwedder ende onwaddene wather off name. Dijt sint de veer noetsaeken daer de vrije vrese em mede beholden ende onschuldigen mach ende de konijnk kaerl settede, so is he schuldich vul to doene azega dome ende schulde banne ende by luede lantrechte dat sint dre gulden pennijngen de sollen alsoe groet weezen, datmen se moeghe hoeren van radnachtes munte ouer ix vaken hues an een leembecken klijngen enen den schulten den anderen den azegha ende den derden den lueden.''" Ien t noudoagse Grönnegs zol dat ongeveer wat wezen as: :''t Eerste laandrecht is dat elk onsteurd op zien goud zitten behaalve as hai drij zoaken waigern dut: dat hait nait raaizen wil wil, noch rechten, noch n rechtzoak aanbaiden, den heurt dijent t goud ien bezit tou nemen dij volgens de doem van de asega en volgens t laandrecht maggen zai spreken, behaalve as er wettege redens hierveur geft, woarvan de eerste noodzoak is: dat de banner of bode hom t gerecht nait aankondegd het tou hof of tou hoes. De aander noodzoak is dat zo zaik was dat er doar nait doar nait kommen kon. De daarde noodzoak dijent dat de vijant hom de weeg veurston mit vechten en mit woapens. De vaaierde dat hom wiend en onweer en onwadboar woater hom dat ôf luit. Dit binnen de vaaier noodzoaken woar de vraaie Frais zok beholden en onschuldegen kin, dij de keunen Koarel hìnzet het. Ook is hai drij golden penningen schuldeg aan de asega en t banbevel van de scholt en overainkomsteg t laandrecht van t vôlk, dij zo groot binnen dat man heur over negen vakken van n hoes ien n laimen schoal klinken heuren kin. Ain aan de scholt, de aander aan de azega en de daarde aan t vôlk.'' [[Ofbeelding:Ewsum1.jpg|right|thumb|250px|Ruine van de olle börg van Ewsum]] Om en bie [[1500]] begon t Grunnegs aal meer noar t Middelnederlaands te goan. Man zol veur dij tied proaten kinnen van [[Oldgrunnegs]] en doarnoa van [[Middelgrunnegs]]. As man noar t bovenstoande fragmìnt van t olle Grunnegs kiekt, den is t maist boetenlaandsliekende de woordorder. t Grootste verschil was den ook dat dizzent laanksoam noar dijent van t [[Hollaans (dialekt)|Hollaands]] tou gruide. Ook was t Grunnegs doudestieds veul van de olle Fraise kenmaarken kwiet worden en wör de schriefwieze van Hollaand overnomen. Klanken veraanderden ook laanksoam, zowel noar t Hollaands tou as noar t oosterse Saksisch van [[Breem]] en [[Hambörg]]. Dit gong zo wied dat om en bie [[1600]] de schrieftoal haildaal overgoan was op [[Nederlaands]]. Dit bliekt onder aander oet de schreven dokumìnten, dij veuraal ien [[Grunnen (stad)|Stad]], [[Kaark (gebouw)|kìrken]] of [[börg]]en schreven binnen en vanòf 1600 binoa apmoal op zien Hollaands of haalfdialekt binnen. Toch bliekt oet n dokumìnt van n rechtszitten ien de börg [[Ewsum (börg)|Ewsum]] dat de spreektoal toch staark òfweek van de schrieftoal. Hier zol de aankloagde/gedoagde Johann Breve, dij nog staarke Fraise ienvlouden ien zien toal had hebben zol, de rechtsprekende oetmoakt hebben veur ''Drìnt''. De heer Van Ewsum, dij der ook bie was, zol hierop kwoad reageerd hebben. Dit is wat opschreven is: :"''Johan Breve, will ick dij segghenn, make du ons hijr gheen Drentenn, off ick will opstaenn unnde wijll dij op kolenn leggenn, Du solte Bartoldt voer een redge kennen unnde mij voir een overrechter. Doe sprack Johann Breve unnde seijde: Leve joncker Reloff, ick will mit mijn Joncker gheen doenn hebbenn.''" Hieroet bliekt ook dat aal loagen van de bevòlken doudestieds Grunnegs proaten. Roelof van Ewsum was noamelk ain van de (belaang-)(ienvloud-)riekste luu ien de haile provìnzie. Opvalend is dat de klanken ai en ou nog nait weergeven worden. Of zai wel oetsproken wörren is man nait wis over. Wel kin man zèggen dat de oetsproak van klanken en kombinoatsies doudestieds aans was as nou. De oe zol middelkerwies as [euw] oetsproken wèst wezen, ien tieds dat de u de tegenswoordege [oe] was. De ij was middelkerwies de tegenswoordege [ie] en eij was de tegenswoordege [ij] of [ai]. Hou of dat mit ee, aa en oo zat, is dus nait haildaal bekend. t Kin wezen, kiekend noar t Duutsege karakter van de schriefwieze, wat loat is veur dij periode, dat, liek as ien t Westfeels, de klanken ai en ou schreven wörren as ee en oo. Ien [[Muunster]]se stadsdokumìnten bieveurbeeld binnen veul Westfeelse teksten vonden dij ee en oo beschrieven, mòr woarvan man wait dat dij klanken as ij en ouw oetsproken wörren. === Nijgrunnegs === Dit [[Middelgrunnegs]] gong middelkerwies om en bie 1800 over ien t [[Nijgrunnegs]]. Dit is aans nait mit zekerhaid te zèggen. Ien de loate [[18. aiw]] was de Nederlaandse stoat laanksoam gruid noar grotere ainhaid. t Nederlaands haar nou ook al dudelk n vaste stoates kregen. Dit mouk de Grunnegers ook bewaiten van heur aigense streektoal en apaarte aigensheden. De Grunnegers begonnen laanksoam soamen tou goan. Woar doarveur de gemiddelde Ommelaander zok as Frais oetdrokte, vuilde man zok nou overaal Grunneger en was de Grunnegse toal n belaangriek dail doarien. Vanòf dij tied doekt t Grunnegs weer op ien schriften en wordt t schreven op n wieze dij verschillend was van t Nederlaands, ien tieds dat man ien de vrougere aiwen juust zo veul meugelk dezulfde letters veur zowel t Grunnegs as t Nederlaands broekte, dij ien baaide gevalen wel aans oetsproken wörren. Dit was nou dus veraanderd en nou kin man den ook dudelk zain hou t Grunnegs der ien dij tied oetzag en ook goud vaststellen hou of t klonken het. Deur dizze aandocht wait man vanòf dizze tied den ook t maist van t Grunnegs òf. [[Ofbeelding:Westfeelse Expansie.PNG|left|thumb|250px|<span style="background-color:#ff0000">&nbsp;&nbsp;&nbsp;</span><span style="background-color:#ff0000">&nbsp;&nbsp;&nbsp;</span>&nbsp;= t Westfeelse stamtoalgebied<br /><span style="background-color:#be6363">&nbsp;&nbsp;&nbsp;</span><span style="background-color:#c97e7e">&nbsp;&nbsp;&nbsp;</span>&nbsp;= toalen dij min of meer Westfeelse ienvlouden had hebben]] De belaangriekste veraandern van t Middelgrunnegs noar t Nijgrunnegs is dat de klanken ''ee'' en ''oo'' en ''oe'' veraanderden ien ''ai'' en ''ou''. Volgens [[Kloas Heeroma]] zol dit beurd wezen deur n ienvloud vanoet [[Westfalen|Westfele]], dij er de ''[[Westfeelse expansie]]'' nuimt. Liek ien t Westfeels nam ook t Grunnegs de klanken ai en ou over, ien stee van ee/ie en oo/oe. Ook wörren bepoalde woorden overnomen en grammatikoale aigensheden liek zo. Dit het ien [[Westerwôlde]] staarker wèst as ien de rest van Grunnen. Ain probleem is aans dat Heeroma dizze veraandern nait ien n bepoald tiedsvlak zet. Man wait nait wanneer dit presies beurd is. Deurdat de klanken ai/ei, ui en ou aan t ìnde van de 18. aiw veur t eerst veurkommen ien de geschriften, rekenen holdend mit t feit dat t Westerlaauwers Frais ook rond dij tied veraanderde, wordt der wel ais van oet goan dat vanòf t ìnde van de 18. aiw tou t begun van de 19. aiw t Grunnegs dizze Westfeelse ienvloud ondergong. Dit kwam vanoet t zuudoosten, vanoet Westerwòlde, dat middelkerwies al eerder Westfeliseerd was. Zeker wait man dit nait, deurdat der bar waineg ien t Grunnegs schreven is tuzzen 1600-179, woardeur t hail goud meugelk wezen kin dat de Westfeelse ienvloud al ien de 17. aiw ientrid dee ien Grunnen. Doarbie wordt maind dat de klankenwandel n gelaidelek proses wèst het van ie noar ee noar ij noar ai, dus van ''skieper'' (Oldgrunnegs), ''skeper'' (vroug Middelgrunnegs), ''skeper'' (oetsproak: skijper; loat Middelgrunnegs), ''skaiper'' (vroug Nijgrunnegs), ''schaiper'' (hudeg Nijgrunnegs). t Kin ook wezen dat de ee-klaank der nooit wèst het, mòr dat dij allendeg mòr schreven wör noar Westfeels veurbeeld. Dat zol betaiken dat n woord as ''schaiper'' vot vanoet ''skieper'' kommen is. Bie dizze theorie sloet aan dat verschaaidene olle luu ien Stad en t Oldambt de ui (bv. in "gruin") oetspreken as ai (dus "grain"). Dit is den direkt weerom te laaiden noar t Fraise "grien". De belaangriekste bron van t ''vrouge'' Nijgrunnegs is t toneelstok [[Et en Fret]]. Dit is n toneelstok ien t [[Stadjeders]] en gaait grofweegs over n domie dij n börgerdochter traauwen wil. n Onderwaarp dat hier staark aan bod komt is sosjoale verschillen, iets dat ien dij tied hail staark leefde, net noa de revolutsie. Dizze sosjoale verschillen zollen vanòf dat momìnt aal meer ienvloud hebben goan op t Grunnegs. Zo zag man net nog dat ien de 15. aiw ook de rieke börgers Grunnegs praiten, zo binnen dij middelkerwies om en bie 1800 haildal overgoan op t [[Nederlaands|Hollaands]] en t [[Fraans]]. Noa de 1850 wör de Grunnegse regionalistische trots aal minder. De haile belevenswereld veraanderde doudestieds. Boeren wörren van aarme laandaarbaaiders aal meer grote bedrieven en deden dus ook aal meer veur zokzulf om zo veul meugelk sìnten binnen tou hoalen. Zai kregen ook knechten en deur Hollaands te proaten konden zai zok sosjoal hoger ploatsen as de laandaarbaaiders. Doardeur zugt man dat, ondanks dat t Grunnegs voak as boers zain wordt, de maiste rieke boeren vanòf midden 19. aiw binoa gain Grunnegs meer proaten. Zulfs vandoag proaten de maiste boeren Hollaands, omdat zai aal voaker dail oet moaken van n grote ondernemen of vakbond. Veuraal de onderste loag prait t nog: börgers, aarbaaiders, schippers, enz. De bovenste loag begon zok aal meer òf te zetten tegen t "platte" Grunnegs van dizze onderloag en hierdeur het t Grunnegs aan t ìnde van de 19. aiw en t begun van de 20. aiw weer n lutje veraandern mitmoakt. Der kwam n soort twijdailen. De middenloag zette zok ôf van de onderloag. De klanken ai en ou wörren bie dizze rieker wordende middenloag aal meer ij en oou, zo as ien t Oostfrais. Hiermit wol man zok òfzetten tegen de daipe klanken ai en ou dij man as t "roege plat" zag. De reaksie van de legere standen hierop was dat zai heur klanken nog daipen mouken om zok op heur beurt òf te zetten: ai wör oi en ou wör aau. Dizze baaide prosezzen veraanderden de toal ien zien hailen nait echt, mòr meer de oetsproak. Ien t eerste proses worden de sjieke Hollaandse, Fraanse en Engelse klanken noabootst, ien tieds dat bie t twijde proses de diftongen verstaarkt worden en klaanken laanger en nazoaler wörren. t Eerste proses von veuraal op t Hoogelaand stee, ien tieds dat t twijde proses veuraal ien de Veenkelonies was. Man zugt den ook dat t Hoogelaand over t aalgemain rieker was as de Veenkelonies. Dizze sosjoale schaaiden kin man nog aal terug vinden ien t nijmoodse Grunnegs. Man proat ook wel ais van Noord-West Grunnegs en Zuud-Oost Grunnegs. Dizze schaaiden het veuraal tou moaken, mit welk van de twij prosessen t staarkste was en de ienvloud doarvan. Man kin ook wel zèggen dat t Legere Grunnegs ien de lèste aiw aal platter worden is. t Hoge Grunnegs van ij en oou wordt aigelks allend nog mòr deur ollere luu proat. De jongere generoatsies "Hoog-Grunnegs" proaten ien heur doagelks leven nog mòr waaineg Grunnegs of proaten n soort Aalgemain Grunnegs, woar dit onderschaaid tuzzen Hoog- en Leeg-Grunnegs nait meer heurboar is. Tegenswoordeg wordt t Grunnegs den ook veuraal nog deur de legere sosjoale klassen proat, ien tieds dat de hogere en middelboare klassen voak wel Grunnegs kinnen, mòr dit nait meer echt oeten en zo veul meugelk op t Hollaands overstappen. De luu dij nog wel t Hoog Grunnegs proaten, kommen ien dizze tiedsperiode apmoal zonnen bitke oet de tied, woardeur dizze vörm redelk gaauw oetstaarft en allend t Lege, roege Grunnegs (en t haalfdialekt) overblift. Noast de klanken ai en ou veraanderden ook aander klanken, voakentieds noar t Hollaands tou. Man kin bieveurbeeld goud heuren oet welke generoatsie aine komt. Veul luu dij veur de oorlog geboren binnen, proaten veul donkerder as luu dij doarnoa geboren binnen. Ook binnen veul dingen dij Duuts aandoun en dij t Grunnegs vrouger mit t Oostfrais gemain haar, verdwenen zo sikkom noa de oorlog. Dou wol man zok veuraal òfzetten van de Duutsers en dat kon deur middel van de toal. Zee man vrouger nog "oep" (/oəp/), nou is t "op" (/ɔəp/), zee man vrouger "rad", nou is t "fietse", zee man vrouger "voaren", nou is t "rieden", enz. Ook de geogroafische dialekten veraandern. Zunder de hoge mobiliteit van de lèste aiw, zollen de twij prosezzen dij hierboven beschreven stoan, hail dörpsgebonden wezen. Toch zugt man dat der ien Grunnen over t aalgemain, ook deur de dichthaid van de dörpen, veuraal op t Hogelaand, der ien stee van dörpsdialekten veuraal streekdialekten bestonden en sunt de [[Twijde Wereldkraig]] begonnen de geogroafische dialekten aal meer noar mekoar tou te gruien. Hierdeur is ien de twijde hèlft van de [[20e eeuw|20. aiw]] t regiolekt ontstoan. Dörpsdialekten bestoan al nait meer en zwakke dialekten as t [[Westerkertaaiers]] en t [[Westerwôlds]] stoan aan de raand van t onbroeken. Noast de mobiliteit, het t der ook mit te doun dat t Grunnegs aal minder van hoes oet proat wordt, woardeur luu dij t nait kinnen, t leren mouten. Logischerwies is der nait veur elk dörpsdialekt n kurzus, woardeur man n soort aalgemain Grunnegs leert. Doarbie komt dat luu dij t Grunnegs wel al praiten en der belaangstellen veur hebben, aal meer aander dialekten der bie leren goan, woardeur zien of heur oorspronkelke dörps- of streekdialekt aal meer soamen gaait mit dijent dij er der bie leerde. Ondanks dat de toal laanksoam oetstaarft, is der de lèste tientelderjoaren aal meer aandocht kommen veur de Grunnegse toal. De oetdrokken: "Waitst nait watst hest, totdatst t kwiet bist" gaait hier oardeg op. Juust deurdat t Grunnegs aan t oetstaarven is, kommen der aal meer initsjatieven om de toal te beholden. Der kommen aal meer zangers, schrievers en bloaden dij t Grunnegs ien leven holden perbaaiern. Ien [[1997]] is t [[Leegsaksisch]], woar t Grunnegs bie heurt, deur [[Europese Unie|Uropa]] erkend worden as [[streektoal]] en op moment (2012) is man bezeg om n hogere stoates, dijent van minderhaidstoal, aan te vroagen. Ien 2007 is [[Siemon Reker]], dij doudestieds streektoalfunksjonoares en biezunder hoogleroar was, benuimd tot gewoon hoogleroar Grunnegse toal en kultuur. == Aanzain van t Grunnegs == === Deur de Grunnegers zulf === Hierboven haar man al zain dat de sosjoale verdaildhaid t Grunnegs oetaindrift. De legere klassen en enkeld summege luu oet de hogere en middenklasse proaten t nog, mòr tegenswoordeg het t Grunnegs, deur de biekomsteghaid van t Nederlaands, veuraal n persoonliekse en gemoudelkhaidsfunksie. t Grunnegs wordt veuraal broekt om mit nkander persoonliekse zoaken tou bespreken en om homzulf bie n zeupke ien oet tou drokken. Zo as al zègd, zörgt de sosjoale verdaildhaid dat de bovenloag aal minder Grunnegs proaten gaait en de toal van de onderloag aal platter wordt. Hierdeur is der n grote kaans dat t Grunnegs ien de körte toukomst ook deur de legere klassen op zied zet wordt. Jan de Boer zègt hierover ien zien bouk "Aanzain en Wezen van n Moudertoal": "''Veur n dail is dat ,,sociologisch’’ ofstand nemen en ofstand doun van n stuk van heurzulf. Ze vergatten heur ofkomst en doardeur ook de toal, doar heur moeke heur mit grootbrocht haar. Dizze ,,intellektuele ofstand’’ haar nog aandere oorzoaken, Ain doarvan is het aanmeten van n levensstiel, dei min of meer gespleten is en dei n stried teweeg brengt tussen het verstandsleven het gemoudsleven. As bie zuksen het verstand d’r boven oetwozzen is, den hemmen ze t gemoudelke alledoagse ainvoudege leven nait meer ien tel.''" Nou is der ien Grunnen n soort twijstried tuzzen wat man aigelks vindt. Ainerzieds vindt man dat t Hollaands mooier klinkt en is t veur luu verstaandeger om goud Hollaands tou proaten, zodat man meer kaans op de aarbaidsmaarkt het, mòr aanderzieds wil man t Grunnegs ook beholden, omdat, zo as De Boer goud woordt, de maiste Grunnegers wel n binden vuilen mit heur moudertoal. t Maist opvalende hierien is dat de luu dij t maist enthousiast ien binnen ien t behold van t Grunnegs, voak nait meer ien Grunnen wonen. Ien t begun van de 20. aiw binnen veul Grunnegers veur heur waark noar t westen van t laand vervoard. Loater kreeg man haimzaikte en kregen zai wìns van Grunnen. Deur zokzulf as Grunneger te oeten, hoopten zai vanòf n òfstandje toch wat veur Grunnen doun te kinnen. n Goud veurbeeld hiervan was [[Geert Teis]] dij t Grunnegs vòlkslaid schreven het. t Gevoar mit dit soort gevalen is voak, dat heugens voak mooier binnen as dat t echt was en dat gebieden en mìnsken ien de tied veraandern. Hierbie heurt ook de holden tegenover de streektoal. Nou perbaaiert man deur middel van onderwies en kultuur de holden tegenover de streektoal te veraandern en t broeken der van aan te peerdjen. Twijtoaleg opvouern wordt den ook aanmoudegd en ondanks dat man t Grunnegs zulf voak nait zo mooi vindt, toch is vindt n groot dail van de Grunnegers t n gouie zoak dat de Grunnegse toal weer wat aanpeerdjed wordt. === Deur de boetenders === De mainen over t Grunnegs deur boetenders is hail verschaaiden. De maisten vinden t Grunnegs roeg, schèl en boers klinken. De maiste luu dij gain Grunnegs (of n aander Leegsaksisch dialekt) gewoon binnen, mouten den ook voak nog hail wat muite doun om t Grunnegs te verstoan, wat gain positief effekt het op t aanzain der van. Veuraal ien de laandelke politiek wordt der aanmoudegd om korrekt Hollaands tou proaten. Toch binnen der ook gounend dij t Grunnegs grappeg en mooi klinken vinden. Zai maggen den geern de term "leuk taaltje" broeken. Dizze groep, dij nait zo hail groot is, is den ook voak bereid om t Grunnegs te leren. Zai beschaauwen de toal as n dail van de kultuur van t gebied en vinden dat as zai doar wonen kommen, dat zai de toal ien èlk gevaal verstoan kinnen mouten. Voak zain zai t Grunnegs aanders nait as serieuze toal zo as t Frais, mòr echt as streektoal; vandoar ook t verklainwoord "taaltje". t Grappege hiervan is dat dizze groep voak positiever over t Grunnegs is as de maiste Grunnegers zulf, ien tieds dat zai de term "leuk taaltje" voak aan t [[Twìnts]] òfschoeven. n Reden dat t Grunnegs as mooi en grappeg zain wordt is dat t Grunnegs hail gaauw en direkt is. t Grunnegs is noamelk hail nuchter, hail gewoon aaldoags, mòr aan aander kaant kin man ook goud gevuil der mit oetdrokken, en den veuraal negoatieve gevuilens zo as vloeken, schèlden en kloagen, mòr ook goud laifde en verdrait. De negoatieve holden van boetenders tegenover t Grunnegs doar entegen, het direkte ienvloud op de holden van de Grunnegers zulf. Den de negoatieve holden van de Grunnegers zulf tegenover heur toal is grotendails n minderweerdeghaidskomplex tegenover t "hoge" Hollaands en dat as zai Grunnegs proaten blieven, dat zai den leeg stoan ien de weerden van de Hollaanders. == Doagelks leven == === Vertoalgedrag === t Vertoalgedrag van t Grunnegs holdt ien de moat van vertoalen en vergrunnegsen van woorden ien t doagelks sproakbroeken. De lèste tienderjoaren wordt dit aal minder. Hierveur wör al proat over t regiolekt, t soamengoan van de Grunnegse dialekten tou ain streektoal. Toch het dit ook nog n aander betaikenis, noamelk t soamengoan van t Grunnegs mit t Hollaands. Deurdat de Hollaandse toal aal meer grond kregen het ien Grunnen en noudoags de heufdtoal worden is, vervaalt t Grunnegs noar de achtergrond. Veul mìnsken proaten nog wel meer Grunnegs as Hollaands, mòr t Hollaands is tegenswoordeg t veurbeeld worden. Olle woorden as 'keroazie', 'teller', 'edik', 'oproupen', 'hozen' en 'snek' worden ien t normoale sproakbroeken nait meer broekt en worden vervongen deur vergrunnegste Hollaandse woorden as 'moud', 'bòrd', 'azien', 'bèllen', 'kousen' en 'slak'. t Is aans nait zo dat dij olle worden nait meer bekènd binnen. Man kent de woorden nog wel, mòr dij worden as te plat ervoaren en man leuft dat aander luu dizze woorden nait meer kennen. n Aander aspekt van vertoalgedrag is t opnemen van vrumde woorden. Vrouger was t Grunnegs de ainegste toal dij t vòlk prait, woardeur woorden al gaauw veraanderd wörren. Denk aan t woord 'bait', dat oorspronkelk binnenkwam as 'beet'. Ien dij tied was t hail gewoon om nije woorden te vergrunnegsen. Noudoags is dat minder. Exotische vruchten as 'tomaat' en 'banaan' worden ien t doagelks sproakbroeken nait vertoald noar 'temoat' en 'benoan', mòr hollen heur aa klank. Ook aander nij woorden as 'voetbal', 'televisie' en 'ijs(co)' worden ien t doagelkse sproakbroeken nait vertoald noar 'voutbaal', 'wiedkieker' of 'iesko', mòr blieven t zulfde as in t Nederlaands. Sums wordt t wel vertoal ien de dichterij. [[Ofbeelding:RijksUniversiteit Groningen - University of Groningen.jpg|right|thumb|250px|Akademiegebaauw ien Stad]] === Onderwies === Ien t onderwies is t Grunnegs gain [[Lieste van schoelvakken|vak]] van moutwaark, mòr t komt wel aal meer veur. [[Grondschoul]]en kinnen der veur kaizen of zai onderricht geven willen ien en op t Grunnegs of nait. Doarom wordt t Grunnegs ook nait overaal geven. Toch zugt man wel aal meer dat grondschoulen kinder op jonge leeftied al zo veul meugelk mit t Grunnegs ien kontakt kommen lòten. Hierdeur pikken zai vanzulf n ìnde van de toal op, zunder dat zai verplicht riegen woorden en toalregeltjes oet t heufd leren mouten. De stichten Hoes van de Grunneger kultuur het ien soamenwaarken mit de Rieksakademie en de Hanze Hogeschoul verschaaidene lespakketten soamenstèld veur legere schoulen om onderricht mit te geven. Ien t [[middelboar onderwies]] wordt t Grunnegs nait geven as vak. Wel wordt der op verschaaidene schoulen wel aandocht aan besteed tiedens de periode van de Grunnegse schriefwedstrieden. Op [[Rieksakademie Grunnen]] kon Grunnegs wel studaaierd worden. Dit was n initsjetief van [[Siemon Reker]], dij ien 2007 promoveerd is as hooglerer Grunnegse toal en kultuur. Hierbie wordt veuraal keken noar t tegenswoordege Grunnegs en heur varianten, noa aanlaaiden van teksten van Grunnegse zangers en schrievers. Hierbie wordt ook veuraal aandocht schonken aan de oetsproak en regionoale varianten. Ook gong Reker de toal op akademische wieze bestudaaiern en vastlèggen. Ien 2016 gong Reker mit emeritaat. === Literatuur en poezie === De Grunnegse literatuur en poezie is ien de lèste tienderjoaren ook aal meer gruid. Der kommen aal meer Grunnegse schrievers, dichters en zangers. Dit zugt man ook ien aander regionen, woardeur man ook wel proat van de ''dialect-renaissance'', t weerleven van t dialekt. Jan de Boer maint aans ien zien bouk ''Aanzain en Wezen van n Moudertoal'', en mit hom de [[Grunneger Schrieverskring]] en de [[Koninklijke Academie voor Wetenschappen]] (òfdailen Dialectkunde), dat t grode aantel schrievers ien t Grunnegs n gevoar mit zok mit dragt. Noamelk dat tin eerste de maiste Grunneger schrievers luu binnen dij nait meer ien Grunnen wonen en dat zai doardeur veuraal nostalgische heugens op schrift stellen, ien tieds dat zai t woare kontakt mit de regioon verloren binnen. Hierdeur zol de aigelkse gemoudelke funksie van de streektoal van tegenswoorden verloren goan. Tin twijde kin der op dij menaaier n soort standerd ontstoan woar man zok aan holden mouten zol, mòr doardeur zol t meer waitenschoppelk wezen as gemoudelk, woardeur de toal ook weer ien t gedrang komt. Doarnoast zègt Heeroma, ien zien boukje over t Westerwòlds, dat t gevoar van dichters en schrievers ook is dat man de toal mooier lieken let as dat t echt is. Op schrift kommen woorden dij ien t doagelk sproakbroeken nait meer broekt worden, makkelker terug as ien n gewoon gesprek en worden woordenboukjes voaker broekt om n mooi riemwoord te vinden. Toch blieft man perbaaiern om t Grunnegs deur middel van veul aan t vòlk zain te lòten, toch aan tou pitjen. Elk joar om en bie meert wordt bieveurbeeld ien de maiste regionen (voak per twij of drij gemaintes) ien Grunnen n schrieverswedstried holden. Hierbie kin elkenain dij wil, n Grunnegs stukje [[poëzie|poezie]] of [[proza]] iensturen. Voak dudden schoulen hieraan mit om t broeken van t Grunnegs onder de kinder en de jongluu aan te peerdjen. Doarnoast is der ook n provìnzjoale schriefwedstried. Ook is der ain moal ien de drij joar n priesoetreiken veur t Grunneger bouk, oetreikt deur de Stichten 't Grunneger Bouk. Noast dizze literère pries is der ook nog de [[Kornelis ter Laan|K. ter Loan]]-pries dij oetreikt wordt aan n persoon of n stichten/verainen dij zok ienzet het veur de Grunnegse toal. Ook worden op verschaaidene steden ien Grunnen kurzussen Grunnegs geven. Ook hierien zugt man ien de lèste joaren n opmars. Meer en meer luu, veuraal boetenders, nemen n kurzus om n bitke te intergreern of gewoon oet belaangstèllen. Dizze kurzussen kinnen op zowel richt worden op t proaten as op t enkelde verstoan. Summege gemaintes en de provìnzie sturen zo òf en tou ambtenoaren ook op n kurzus om, liek as ien Fraislaand, ook t Grunnegs noar de politiek en t openboar bestuur te brengen. [[Ofbeelding:P+R Herestaat 2000.gif|right|thumb|250px|Pé en Rinus ien de Heerestroat ien 2000]] === Muziek === Wat streektoalmuziek aangaait het t Grunnegs veur Nederlaandse begrippen n laange traditsie. Vot noa de kraig (joaren 50, 60) kwammen der Grunnegse zangers en zangeressen op. n Goud veurbeeld hiervan is [[Peter Buwalda]] oet Stad, dij ook wel zain wordt as de eerste echte Grunneger zanger. Dit bleef doudestieds veul provinsjoal, mòr sunt de joaren 90 van de vurrege aiw gaait t ook noar aander regionen. De grootste en bekendste Grunnegse zanger is [[Ede Stoal]], dij zien laidjes zulfs ien t [[Japans]] vertoald binnen en dij tot vandoag aan dag tou as boegbeeld zain wordt van de Grunnegse muziek. Ien de joaren 80 en 90 kwammen onder aandere [[Wia Buze]] en [[Rooie Rinus en Pé Daalemmer]] dij loater deurgoan binnen mit Alina Kiers as de [[Bende van Baflo Bill]] en nou nog aal sukses hebben onder de noam [[Voorheen de Bende]]. Ien aal drij gevalen zitten zai ien t kabaretgebied. n Aander suksesvol aartiest van de joaren 90 en vandoag is [[Erwin de Vries]] dij ien de 90erjoaren dail was van de band [[DeHeleboel]] en nou solo gaait. Hai zit meer echt ien de popwereld as de streektoal- en piroatenkaant. Doarnoast binnen der nog n hail ìnde aander Grunnegse muzikanten zo as de [[Bond tegen Harries]], dij meer ien de [[rap]] en [[alternoatieve rock]] zitten, [['The Yellowish Summer Evening]] dij veuraal poetische muziek mòken, [[Tineke Rouw]] dij n hail ìnde verschillende soorten muziek dut, [[De Stroatklinkers]], [[De Pompers]], [[Harrie Niehof]], [[Burdy]], [[Alex Vissering]] en nog n hail ìnde meer. De poprockband [[Swinder]], dij meziek moakt noar 't veurbeeld van [[Skik]], huil in [[2015]] de laandelijke media mit zien debuutploat. n Aargumìnt dij voak tegen de streektoalmuziek geven wordt is dat t voak nait om serieuze muziek goan zol, mòr meer om feest- en piroatenmuziek. Toch binnen der onder de Grunnegse muzikanten n hail ìnde dij serieuze popmuziek mòken, mit muzikoal zain, goie instrumìntoatsie en woarvan de tekst aargens over gaait, zo as Alex Vissering mit ''De Groanrepubliek'', dat gaait over t kommunistische verleden (en heden) van Oost-Grunnen, môr bieveurbeeld ook Erwin de Vries mit ''De Polder'' dat gaait over de laifde veur t Grunneger laandschop of ''Boer en Ondernemer'', dat gaait over de gruiende en veraanderende toaken van n boer. Ondaanks dizze gruiende (ien aantel en kwaliteit) "maarkt" van Grunnegse aartiesten, is t nog gainent van heur lukt om ook ien hail Nederlaand en boeten de streektoalkrais deur tou breken. Wel het de laandelk bekende band [[Is Ook Schitterend|IOS]] n, oorspronkelk Hollaands, laidje ien t Grunnegs vertoald as ôfschaid en dank aan Grunnen, woar zai begonnen binnen. Wat aanbod aan muziek ien dialekt aangaait kin man zèggen dat t Grunnegs van aal streektoalen ien Nederlaand hierien veurop lopt. === Nijsbloader === Wat nijsbloader aangaait, wordt der mòr schietwaaineg ien t Grunnegs schreven. Maisttieds staait alles ien t Nederlaands, mòr sumtieds staait der wel ais n Grunnegs artikel ien, maisttieds gain belaangrieke berichten. Voak binnen dit gedichten of nijstieden dij goan over t Grunnegs zulf of n nij verschenen bouk of zo wat. n Rezen hierveur is dat der vanoet goan wordt dat nait haile provìnzie Grunnen Grunnegs sprekt, mòr wel Nederlaands (ien elk gevaal as twijde toal). === Radio === Op radio het t Grunnegs n wat grotere rol. Op lokoale radiostatsjons as [[RTV Noord|Radio Noord]], [[Radio Westerwolde]] en [[Simone FM]], wordt der van ales doan om t Grunnegs n bitke te promoten. Der wordt den ook regelmoateg Grunnegs proat, bieveurbeeld ien programmen woar man noar radio tou bèllen kin om tou reageern op n stelling of dingen tou ruil aan tou baiden, mòr ook bie de zundagmörn radiozenden "Noordmannen", dat voak hailemoal ien t Grunnegs is. Ook binnen der verschaaidene radioprogrammen woar allendeg Grunnegse muziek draaid wordt. Nijsberichten binnen aaltied ien t Nederlaands en ook t kommentoar tuzzen de muziek deur is deur de weeks voak op zien Hollaands. Grunneger muziek wordt aans wel regelmoateg draaid, ook boeten de Grunnegstoalege programmen. === Wiedkieker === Op wiedkieker is t Grunnegs ook nait hail prominent aanwezeg, mòr der wordt òf en tou wel aandocht aan besteed. n Vast onderdail woar wel Grunnegs proat wordt was tot 2009 tou t weer op RTV Noord. [[Jopke Nijenhoes]] (''Jaap Nienhuis'') en [[Derk Bosker]] (''Derk Bosscher'') gaven dou elke dag t weer ien t Grunnegs. Sunt 2009 binnen zai der mit stopt. Ook bevroagens ien de nijstieden mit de lokoale bevòlken binnen geregeld op zien Grunnegs en den wordt der gain Hollaandse vertoalen bie zet. De lèste joaren is der ook n programma op, bie noamen ''Grunnegers'', woarien t Grunnegs leerd wordt aan de kiekers. Dit programma verschilde per saaizoen. Zo wör der n moal n Grunnegs stukje tekst oplezen mit wat fouten der ien. Aan t ìnd van t programma wörren dij fouten den opnuimd en konden de kiekers kieken of zai t goud haren. Ien n aander saaizoen worden bepoalde woorden besproken. Hierbie wör n woord oplezen en almoal veurbeelden van zinnen en zegswiezen dij mit te doun hebben. Noa t sukses van de [[Tweants|Twintse]] streektoalriege ''[[Van Jonge Leu en Oale Groond]]'', was provìnzie Grunnen ook van plan n Grunnegse serie te mòken. Aan t ìnd van 2007 was t eerste saaizoen van dizze riege, bestoand oet 12 oetzendens, te zain bie [[RTV Noord]]. Ien 2008 tot jannewoari 2009 is der n twijde saaizoen oetzonden. De noam van dizze riege is [[Boven Wotter]], wat verwiest noar de [[Blaauwe stad]]. Dizze serie het ook n zetje op de publieke omroup wèst. [[Ofbeelding:20090228 Church Ezinge NL 1.jpg|right|thumb|350px|Kìrk van Aisen]] === Kìrk === Ien kìrk wordt t Grunnegs òf en tou broekt. Sunt 1947 worden der regelmoateg Grunnegstoalege dainsten organizeerd. Veur dizze Grunnegse dainsten worden spesjoale doatums en steden oetzöcht. n Vaste dag of stee is der nait. Tegenswoordeg worden zulfs ien Amsterdam wel ais n Grunnegstoalege dainst holden veur aal "emigreerde" Grunnegers. De dainsten worden holden ien binoa aal richtens van t Kristelke leuven, dus nait allend de hervörmde kìrken, mòr ook de gerevörmeerde, protestaantse en deupsgezinde kìrken. Allend de Reums-Katolieke kìrken mizzen nog, mòr dat komt ook omdat doar mòr n poar van binnen ien pervìnzie Grunnen. Ien twijde hèlft van de 20. aiw is der begonnen mit n Grunnegse biebel. Onder laaiden van de Liudgerstichten wörren twij kemizzies ienstèld dij t olle en t nije testament overzetten deden oet de grondtoalen ([[Hibbrais]], [[Aramees]] en [[Graiks]]) ien n soort aalgemain Grunnegs, dat ook wel t ''Biebelgrunnegers'' nuimd wordt. Op heur webstee was de Grunnegstoalege biebel al wat joaren te lezen, mòr sunt 2008 is er ook ien boukvörm verkriegensboar. De offisjele titel van de Grunnegstoalege biebel is den ook gewoon "Biebel". Ook wordt der waarkt aan n Grunnegse vertoalen van de [[Heliand]]. Noast de biebel wör, noa tienderjoaren waark, ook t bouk "Psaalms en Gezangen" òfmoakt, woarien, zo as titel al vermouden dut, de psaalms en aander laider vertoald binnen. Man hoopt dat deur dizze vertoalens t Grunnegs ien kìrk aan tou peerdjen, omreden der nou n standerd is. == Verschil Grunneger - Grunnegse == Verschaaidene moalen kommen minsken wel ais ien verwarren mit de bievougliekse noamwoorden ''Grunneger'' en ''Grunnegse''. t Aigliekse verschil is dat ''Grunnegse'' allend betrekken het op de toal Grunnegs. ''Grunneger'' het in tieds doarvan betrekken op de stad en provìnzie Grunnen. Bieveurbeeld: ''Grunnegse stichten'' betaikent ''stichten veur de Grunnegse toal''; ''Grunneger stichten'' betaikent ''stichten veur t gebied Grunnen''. == Zai ook == * [[Oldgrunnegs]] * [[Middelgrunnegs]] * [[Nijgrunnegs]] * [[Grunnegs-Oostfrais]] * de [[Grönnegse toalwiezer]] * [[Lieste van Veenkelonioals Grönnegse begrippen]] == Boetende hìnwiezen == * [http://wikisource.org/wiki/Et_en_Fret De tekst van t toneelstok Et en Fret op WikiSource. Hollaands is oetgongstoal, mòr de gesprekken binnen op zien Grunnegs.] * [http://www.dideldom.com/ Dideldom] * [http://www.sillius.nl/groningana/ Groningana] * [http://www.grunnegertoal.nl/cursussen/ Kursus Grunnegs] * [http://nl.wikibooks.org/wiki/Gronings Kursus Grunnegs op t droad] * [http://uk.youtube.com/watch?v=ujY9P7hQjAg Pèrsbericht van RTV Noord over de benuimen van Siemon Reker] * [http://uk.youtube.com/watch?v=4gzSfZ7FUE0&feature=PlayList&p=82762389B59B1A86&index=19 n Bericht van RTV Noord over de Leskist Grunnegs] * [http://www.groningsonline.nl t Grunneger woordenbouk op droad] * [https://www.woordwaark.nl/ Woordwaark - platform veur t Grunnegs] == Wellen == '''Bouken''' * Boer, J. de, ''Aanzain en Wezen van n Moudertoal'', 1961, Winschoten * Duijff, P., ''Taal in stad en land: Fries en Stadsfries'', 2002, Den Haag * Feenstra, H., Duizend jaar Gronings taallandschap, 1998, Bedum * Foerste, W., ''Einfluß des Niederländischen auf den Wortschatz der jüngeren Niederdeutschen Mundarten Ostfrieslands'', 1938, Hamburg * Formsma, W.J., Geschiedenis tussen Eems en Lauwers, 1988, Assen * Heeroma, K. & J. Naarding, ''De ontfriesing van Groningen'', 1961, Zuidlaren * Heeroma, K. & J. Naarding, ''Oostnederlands'', 1983, Groningen * Heeroma, K., ''Westerwolds, een herkenning'', 1966, Groningen * Heinrichs, H., ''Die Entwicklung der ostfriesisch-plattdeutschen Sprache'', 1997, Wittmund * König, W., ''dtv-Atlas Deutsche Sprache'', 2007, München * Peters, R. & F.H. Roolfs, ''Plattdeutsch macht geschichte'', 2008, Münster * Reker, S., ''Taal in stad en land: Gronings'', 2002, Den Haag * Reker, S., ''Zakwoordenboek Gronings-Nederlands, Nederlands-Gronings'', 1998, Veendam * Sonius Swaagman, J., edit: S. Reker & J. De Wit, ''Commentatio over het Groninger dialect (1827)'', 2002, Groningen * Sysema, J., De 17 Keuren en 24 Landrechten in de Ommelander Rechtshandschriften, 1998, Amsterdam * Wiesenhann, T., ''Einführung in das ostfriesische Niederdeutsch'', 1977, Leer * Winter, P.J. van, ''Westerwolde, generaliteitsland'', 1948, Assen '''Websteden''' * [http://www.rug.nl/fwn/archief/archief2005/persberichten/161_05 Artikel over de Grunnegse identiteit bie old-Grunnegers] * [http://books.google.co.uk/books?id=0nx-GUm-0OIC&pg=RA2-PA430&lpg=RA2-PA430&dq=zwischen+lauwers+und+weser&source=bl&ots=Nf33SY-opR&sig=ELHg28-LP3yNGtR6_1pWGq_0hnk&hl=en&ei=PM-ySvrRE4-L-Qb1iYX2CQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1#v=onepage&q=zwischen%20lauwers%20und%20weser&f=false Handbuch des Friesischen] * [http://www.bis.uni-oldenburg.de/bisverlag/hv1/9a2-fort.pdf PDF over de dialekten tuzzen de Laauwers en de Wezer] * [http://www.dbnl.org/tekst/wink007alge01_01/wink007alge01_01_0022.htm Artikel over de toal- en kultuursitewoatsie ien Ditmaarzen, Holstain] * [http://www.rug.nl/bibliotheek/nieuws/tentoonstellingsarchief/frankenenrunen Webstee RuG over roenen mit n ploatje van t aivenholtje van Westeremden] * [http://www.groningsonline.nl t Grunneger woordenbouk op droad] {{SNLV}} [[Kategorie:Grunnegs artikel]] [[Kategorie:Grunnegs| ]] 0loag4pr4zzv6hf6rgi8zvr98bjvtpg 321365 321364 2022-08-08T10:19:58Z Bdijkstra 3584 /* Oldfrais */ wikitext text/x-wiki {{Tw-logo|Grönnegse toalwiezer}} {{etelazie}} {| {{prettytable}} border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" align="right" width="300" style="float:right; margin-left:1em; margin-bottom:1em;" !colspan="2" bgcolor="lightgrey"|<big>Grunnegs</big> |- |'''Grunneger Wikipedie-logo''' |[[Ofbeelding:Wiki-gos.png|Wiki-gos.png]] |- |Noam |Grunnegs, Grönnegs, Grunnegers |- |Andere noamen |Grunnegs-Oostfrais |- |Nederlaandse noam |Gronings |- |Laand |[[Nederlaand]] |- |Toalgebied |[[Provinzie Grunnen]], Noord-[[Drenthe]], [[Veenkoloniën|Veenkolonien]] (Oost-Drenthe), [[Kölmerlaand]] ([[Frieslaand|Fraislaand]]) |- |Aantel sprekers |262,000 (Herweijer en Jans 2009) |- |Dialekten | * [[Stadsgrunnegs]] * [[Westerkertaaiers]] * [[Pompsters]] * [[Hoogelaandsters]] * [[Oldambtsters]] * [[Veenkelonioals]] * [[Westerwoolds]] * [[Noordvelds]] <small>(sums as Drìnts)</small> |- |Toalklassifikoatsie | * [[Indo-Uropees]] ** [[Germaanse sproaken|Germoans]] *** [[West-Germoans]] **** [[Nederduuts|Leegduuts]] **** [[Nedersaksisch|Leegsaksisch]] ***** '''Grunnegs''' |- |Schrift |t [[Latainse alfabet]] |- |Toalstoates |t Grunnegs wordt zain as dialekt van t [[Nedersaksisch|Leegsaksisch]] |- |Toalkode ISO 639-1 |n.v.t. |- |Toalkode ISO 639-2 |nds |- |Toalkode ISO 639-3/DIS |gos |} [[Ofbeelding:Grunnegskoart.PNG|right|250px|thumb|Grunnegs ien Nederlaand]] t '''Grunnegs''' (ook ''Grönnegs'' of ''Grunnegers'') is de versoamelnoam veur de [[Friso-Saksische toalen|Friso-Saksische]] dialekten dij proat worden ien en om de provìnzie [[Grunnen (provìnzie)|Grunnen]] tou. t Is n toal dij heurt tou t [[Leegsaksisch]], ain van de twij erkende [[streektoal]]en van Nederlaand. Binnen dizze Leegsaksische streektoal vörmt t Grunnegs, soamen mit t [[Oostfreisk Nederduutsk|Oostfrais]] n apaart kluster Noordwest-Saksische dialekten. Dizze apaarte stoates het t [[Grunnegs-Oostfrais]] te daanken aan de ienvloud van t [[Freeske taaln|Frais]] (zai t heufdstok Ontstoan). Ien historisch opzicht proat man ook wel van [[Nijgrunnegs]] of Nij-Nijgrunnegs, wat de verwottern mit t Nederlaands aangeft. == De toal == === Toalaigensheden === Zo as al nuimd, vörmt t Grunnegs soamen mit t Oostfrais n apaarte groep binnen t [[Leegsaksisch]]. Dit het onderaandere te moaken, mit dat der ienvlouden binnen van aal kaanten. t Maist kenmaarkende van t Grunnegs binnen de [[diftongen in t Grönnegs|twijklanken]], dij zowel Frais as Westfeels van oart binnen en dij bestoan ien laange en körte vörms. Veur n oetgebraaid overzicht van toalkundege aigensheden van t Grunnegs, zai de zieden van de [[Grönnegse toalwiezer]]. === Toalgebied === t Grunnegs wordt proat ien haile provìnzie [[Grunnen (provìnzie)|Grunnen]], de kop van [[Drenthe|Drint]] sikkom tin noorden van gemainte [[Azzen]], tin oosten van [[Hondsrog]] (de veenkelonies) en t oostelke dail van de [[Frieslaand|Fraise]] gemainte [[Köllumerland en Nijkruusland|Köllumerlaand c.a.]] om en bie de lougen [[De Pomp]], [[Köllum]], [[Boerum]] en [[Muntjeziel]]. Om en bie de lougen [[Moarum]], [[De Wilp]] en [[De Penne (Grönnen)|De Penne]] wordt noast t Grunnegs ook Frais proat. Ien Köllum wordt noast t Grunnegs ook t [[Stadsfrais]] proat, dat nait hail veul òfwiekt van t Westerkertaaierse dialekt van doar. === Sprekersaantel === t Grunnegs wordt proat deur om en bie 60 persìnt van de mìnsken ien de provìnzie Grunnen, woaronder n groot dail ollere minsken. t Aantel sprekers komt hierdeur op om en bie 205.000 mìnsken. Ien de provìnzie Drìnte wordt t Grunnegs deur om en bie 90.000 mìnsken proat en ien de gemainte Köllumerlaand deur om en bie 5.000 mìnsken. Hiermit komt t sprekersaantel op om en bie 310.000. Worden Stad en Hoaren nait mitrekend, den zol t sprekersaantel oplopen tou om en bie 80 persìnt. Veur de ollern is t Grunnegs maisttieds de moudertoal. Nog n hail ìnde olle Grunnegers kinnen naauwlieks fesounlek [[Nederlaands]], omreden zai t gewoon binnen om Grunnegs tou proaten. Vrouger wör der ook les geven ien t Grunnegs omdat schoulmeester zulf ook nait goud Hollaands kon. Tot ongeveer de joaren 60 tou, was t hail normoal ien Grunnen om t Grunnegs as eerste toal te hebben en t Nederlaands as twijdent. Veur de maiste luu onder de 65 joar is t Grunnegs de twijde toal. Ook tegenswoordeg nog, wordt t Grunnegs veul proat onder de jeugd, mòr nait meer t zuvere Grunnegs. Doch kaizen veul olders der tegenswoordeg veur om heur kinder Nederlaandstoaleg groot te brengen, woardeur t sprekersaantel deellopt en zai mainen dat man mit t Hollaands as eerste toal hoger ien de soamenleven komt. === Verbondschop mit aandere toalen/dialekten === t Grunnegs is naauw verbonden mit t [[Drèents|Drints]], t [[Westlaauwers Frais]], t [[Nederlaands]] en hail wied t [[Deens]] en t [[Oldenbörgs]]. t Grunnegs is hail naauw verbonden mit t [[Oostfreisk Nederduutsk|Oostfrais]] en t [[Selterfrais]]. De verwaantschop mit t Oostfrais is zo staark dat t Grunnegs en t Oostfrais sumtieds zulfs as ain toal zain worden. n Goud veurbeeld van dizze verwaantschop binnen de dialekten ien de lougen [[Schaanze]] ien Grunnen en [[Boenen|Bonnen]] ien Oostfraislaand, dij vrouger hailmoal overainkwammen mit ainander, mòr tegenswoordeg wat meer oet nkander gruid binnen. n Groot verschil tuzzen Grunnegse en Oostfraise dialekten is t lainwoord. Ien t Grunnegs kommen veul ''vergrunnegsde'' Nederlaandse lainwoorden veur. Ien tieds binnen ien t Oostfrais veuraal veul Duutse lainwoorden te vinden, aal wazzen dit vrouger, sikkom tot aan de verainen van Duutslaand tou, veurnoamelk Nederlaandsen. Toch binnen der nog wel dusdoaneg veul Nederlaandse worden over ien t Oostfrais dat de Oostfraizen deur aander Duutsers sums zulfs haalve Nederlaanders nuimd worden. Tot aan de Twijde Wereldkraig tou was de reloatsie tuzzen Grunnen en [[Oostfraislaand]] hail goud. As de waarkgelegenhaid ien Oostfraislaand beter was, gingen aarbaaiders vanoet Grunnen noar Oostfraislaand tou en as de waarkgelegenhaid ien Grunnen beter was, den kwammen de Oostfraizen dizze kaant op. Doarom zugst ook dat ien t olle Grunnegs, veuraal t olle Oldambtsters, n hail ìnde Duutsege woorden zaten en dat de oetsproak sprekend op t Oostfrais leek. Deur de joaren hìn binnen dizze oostelke ienvlouden der laanksoam oet goan en is t Grunnegs aal meer noar t Nederlaands tou gruid. Der binnen zulfs olle luu dij ien t tegenswoordege Oostfrais, veuraal t [[Raaiderlaands]], heur olluu weerheuren. Zo zeden luu ien Grunnen, veuraal t Oldambt, vrouger gain "op" mòr "oep", gain "proaten", mòr "prouten", gain "vertèld", môr "vertjèld" en gain "vrauwger", môr "vrjoouger". Ien t Oostfrais is t liek aansom. Zee man doar vrouger van "mòr" of "man", nou is t "oaber". Doar woar vrouger "bünnen" zègd wör, zègt man nou, ook ien t Raaiderlaand, aal meer "sünd". Behaalve de lainwoorden komt tegenswoordeg de woordenschat van t Grunnegs en t Oostfrais nog wel grotendails overain. Woorden as "lutje" (''lüttje''), "scheuvel" (''Schöfel''), "beune" (''Böhn''), "loug" (''Loog'') en "genoat" (''Garnaat'') kommen, wat de oetsproak aangaait, hailmoal overain. Grunnegers en Oostfraizen kinnen mekoar over t aalgemain den ook goud verstoan. Toch is t zo dat as n Grunneger ien Oostfraislaand komt, dat er den voak begunt op zien [[Duuts|Hoogduuts]]. Dit komt deurdat noa de [[twijde wereldkraig]] de grup tuzzen Duutslaand en Nederlaand psychologisch aandikt is. Dit het tou gevòlgen had, dat de Oostfraizen gaauwer as Duutsers zain wörren as dat zai as Oostfraizen beschaauwd worden. Ook het t der mit tou doun dat veul Grunnegers nait goud waiten dat man ien Oostfraislaand binoa dezulfde toal proaten. Doarnoast is t ook zo dat dialekten oetstaarven, woardeur man nait bie elkenain meer terècht kin mit de streektoal. [[Ofbeelding:Diftongeren ien Noord Nederlaand.PNG|right|thumb|250px|De diftongontwikkeln van ie en oe noar ai en ou ien t Leegsaksische dail van Noord Nederlaand]] Ien t westen het t Grunnegs n lichte verbondschop mit t [[Westlaauwers Frais]]. Ien t [[Westerkertiers]]e dialekt het man veul woorden dij ien de rest van Grunnen voak nait veurkommen, môr wel ien Fraislaand. Veurbeelden hiervan binnen ''mem'' (moeke/mouder), ''leit'' (ligt) en ''jem'' (joe). Ook kent t Westerkertaaiers veul toonhoogteverschillen dij typisch binnen veur t Frais, mòr nait veur de aander Grunnegse dialekten. Ien t zuden gaait t [[Stadjeders]] over ien t [[Noordvelds]] dat ook voak tou de Grunnegse dialekten rekend wordt. Dit dialekt gaait weer over ien t Midden Drìnts. De belaangriekste overgang is dijent van "ai" noar "eei" noar "ie" en dijent van "ou" noar "oou" noar "oe". De grìns tuzzen ou en oou (dat oetsproken wordt as de Grunnegse "oo") wordt zain as de grìns tuzzen t Grunnegs en t Drìnts. Doarnoast binnen der ook woorden dij van wiedere òfkomst binnen, noamelk [[Latain]]se. Sumtieds binnen dij via t Nederlaands, Duuts of t Fraans ien t Grunnegs kommen, mòr sumtieds ook direkt. Veurbeelden hiervan binnen: ''[[loug]]'' (locus), ''[[hörn]]'' (cornu), ''[[aiw]]'' (aevum; tiedperk), ''sikkom'' (''circum''), ''[[keroazie]]'' (coraticum), ''trankiel'' (tranquillus), ''[[edik]]'' (acetum) en ''[[Riepe (ziedpad)|riepe]]'' (ripa; smalle laandstrook). === Klassifikoatsie === Zo as oet t stok hierboven al bliekt, het t Grunnegs reloatsies mit aal omringende toalen en dialekten. Dit zörgt der veur dat de toalklassifikoatsie nogal wat problemen mit hom mit brengt. Toalkundegen binnen t der nait volledeg over ains, hou of man t Grunnegs presies nuimen mout. Der binnen den ook verschaaidene theorieen: * '''Friso-Saksisch''' – Ain van de maist aksepteerden is de term Friso-Saksisch. Dit zol verwiezen noar de [[Saksen (vôlk)|Saksische]] toal mit n [[Freeske taaln|Frais]] verleden. Summege toalkundeg vinden de Fraise overbliefsels aans tou lutteg om echt van n haalf Fraise toal tou spreken. Ook vuilen veul Grunnegers zok nait meer verbonden mit de [[Fraizen]] en zetten zok laiver òf van heur. * '''Nedersaksisch''' – Politiek zain wordt t Grunnegs gewoon as [[Leegsaksisch]] (Nedersaksisch) aanduud. Ook aal is t Grunnegs binnen t Nederlaandse Leegsaksisch n vrumde visk ien t ij, om nait nog meer toalverdaildhaid te kriegen, wordt t Leegsaksisch nait nog weer opdaild en nuimt man t gewoon Nedersaksisch, de overkoepelende noam veur aal [[Leegduuts]]e varianten, mit oetzudern van t [[Nederfrankisch|Leegfrankisch]]. * '''Nederlaands Leegsaksisch''' – Dails dezulfde reden as hierboven, veuraal politiek dus. De schaaiden tuzzen t Nederlaands Leegsaksisch en t Duuts Leegsaksisch het te mòken mit de ienvloud van de standerdtoalen (Nederlaands en Duuts). Doardeur binnen baaident aal meer oetnkander gruid. * '''Noord Leegsaksisch''' – Ook n veul aksepteerde klassifikoatsie is t Noord Leegsaksisch. Hierbie gaait man oet van de ienvloud van de dialekten van t oosten, van [[Breem]] en [[Hambörg]]. t Schelen van de [[Westfeels]]e diftongen ia en ua(of ôfgelaaiden doarvan, zo as dijent, of òfgelaaiden doarvan, ien de rest van Oost Nederlaand wezen zollen) zol hierbie t oetvaalspunt wezen. * '''Friesisch-Westfälisch''' – Veuraal ien t begun van de 20. aiw gaf man veul belang aan de Westfeelse ienvloud op de omliggende toalen en dialekten. t Grunnegs zol, liek as t Oostfrais en t [[Stellenwaarfs]] ''Frais-Westfeels'' wezen. De aander Leegsaksische dialekten ien Nederlaand en West Muunsterlaand zollen ''Frankisch-Westfeels'' wezen. Doudestieds gong man, veuraal ien [[Nazi Duutslaand]], ook oet van rassen. t Grunneger vòlk zol van t Fraise ras wezen dij n Westfeels-achtege toal prait. Dizze iendailen is tegenswoordeg nait meer echt gangboar. * '''Grunnegs-Oostfrais''' – Hierbie gaait man oet van n apaarte groep, dij van aal kanten beienvloud is, mòr woarbie de Fraise ienvloud boven de Westfeelse en Noord Leegsaksische nomen wordt en de Saksische ienvlouden boven de Frankische. Op ollere Duutse toalkoarten wordt voak allend t Oostfrais aangeven, omdat veul Duutse toalkundegen de Nederlaandse ienvloud boven de Fraise zetten en voak nait waiten dat t Grunnegs binoa dezulfde toal is as t Oostfrais. Summege Fraise aktivisten vatten t Grunnegs en t Oostfrais ook soamen as gewoon '''Oostfrais''', omdat Grunnen dail van [[Oostfraislaand]] wezen zol. Voak binnen de luu dij oetgoan van n Grunnegs-Oostfraise subgroep t ook ains mit de term ''Friso-Saksisch''. Van aal theorieen is wel wat tou zèggen, mòr toch worden Friso-Saksisch en Nedersaksisch t maist broekt, Nedersaksisch messchain nog wel meer as Friso-Saksisch, omdat man mit t oog op Uropa geern n grote, verainde en stabiele minderhaid van de Saksen hebben wil en nait van Grunnegers-Oostfraizen, Westfelinks, Noord-Leegsaksen, Oostfelinks, Sleeswiekers, ezw. Toch wordt t Grunnegs deur de maiste Grunnegers zulf nait zo waitenschoppelk beschaauwd. De maisten zain t Grunnegs as n apaarte toal, heur aigen toal en nait echt as dail van ain of aandere groep. == Dialekten == [[Ofbeelding:Grönnegs dial.png|250px|right|thumb|Grunnegse dialekten]] Van ain Grunnegs kin nait proat worden. t Bestaait oet 8 lutje dialekten dij wel n dudelke ainhaid vörmen, môr doch wel verschillend binnen. De dialekten dij van oldsheer onderschaaiden worden ien t Grunnegs binnen: * [[Pompsters]] * [[Westerkertaaiers]] * [[Hoogelaandsters]] * [[Stadsgrunnegs|Stadjeders]] * [[Noordvelds]] (''Noord-Drìnts'') <small>(sums ook wel zain as Drìnts)</small> * [[Oldambtsters]] * [[Veenkelonioals]] * [[Westerwoolds|Westerwòlds]] (zo goud as oetstörven) Over t aalgemain kin man zèggen dat de dialekten ongeveer overainkommen mit de olle politieke grìnzen binnen de provìnzie. De olle Ommelanden binnen dails zichtboar. t Oldambtsters wordt anders nait allend ien t [[Oldambt (streek)|Oldambt]] proat, môr ook ien t oostelke dail van t [[Fivelgo]], ook wel bekend as t [[Duurswold]]. t Stadsgrunnegs en t Noordvelds wazzen vrouger middelkerwies ain dialektgroep, mòr deur ienvlouden van t Drìnts op t Noordenvelds en ienvlouden van t Hoogelaandsters op t Stadsgrunnegs binnen zai laanksoam oetnkander gruid. t Dialekt van [[Hoaren (Grunnen)|Hoaren]], [[Eel-Potterwold]] en [[Glimmen]] kin as overgangs dialekt zain worden. Ien tegenstèllen tot de maiste aander dialektgroepen ien Nederlaand, bestoan der ien Grunnen binoa gain echte dörpsdialekten. De Grunnegse dialekten binnen veurnoamelk streekdialekten. Dit komt woarschienlek deurdat, veuraal ien t klaaigebied van noordelk Grunnen, dörpen reloatief dicht bie nkander liggen. Ook was der vrouger al nait dusdoaneg veul bedrieveghaid dat dörpen heurzulf redden konden zunder kontakt mit aander dörpen. Op de zaandgronden was dit aans. t Zudelke dail van t Westerkertaaier worden meer verschaaidene dialekten proat en van oldsheer haar Westerwòlde wel dörpsdialekten. Ien de lèste 150 joar binnen de dialekten aal dichter noar mekoar tougruid. De ainhaid van de noar mekoar tougruide dialekten nuimt man n [[regiolekt]]. Noast geogroafische veschillen binnen der ook verschillen tuzzen leeftiedsgroepen en tuzzen de verschillende loagen van de moatschoppij en de verschaaidene affeers. Hieronder staait n tabel mit de verschaaidene dialekten en ongeveer t aantel sprekers doarvan: {| align=centre | {| border="1" align=right padding="2" cellpadding="4" cellspacing="0" width="300" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 100%;" |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Grunnegse dialekten |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|aantel sprekers |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|proat ien |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Veenkelonioals |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|94.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Grunnen<br />Drìnt |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Hoogelaandsters |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|55.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Grunnen |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Oldambtsters |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|46.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Grunnen |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Stadjeders |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|38.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Grunnen |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Noordvelds |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|38.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Drìnt |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Westerkertaaiers |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|23.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Grunnen<br />Fraislaand |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Westerwôlds |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|16.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Grunnen |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Pompsters |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|200 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Fraislaand |} |} t Aantel sprekers van t Westerwôlds is baseerd op de proaters van t mengdialekt van t olle Westerwôlds, t Oldambtsters en t Veenkelonioals. t Aantel sprekers van olle Westerwôlds ligt enkeld om en bie 200 of zulfs minder. Dit mengdialekt is aigelks gewoon Oldambtsters, mit hier en doar n Westerwòldse ienvloud, zo as de u veur o (bv. 'bukse' veur 'boksem' of 'hum' veur 'hom'). === Dialektvergelieken === Der binnen n aantel kenmaarken dij de Grunnegse dialekten van elkander schaaiden dut. Dizzent binnen zo veul meugelk hieronder oetdrokt: :'''Pompsters''': ''Wij bennen ien t lànd van doedestieds en doar l(i)epen twij goede kèrls aan een kaant van de grunne wèg op'e stoep/riep'' :'''Westerkertaaiers''': ''Wij bennen ien t land van doedestieds en doar liepen twij goede kerels aan een kaant van de grune wèg op'e riepe''. :'''Hoogelaandsters''': ''Wie binnen ien t laand van doudestieds en doar laipen twij goie kerels aan ain kaant van gruine weeg op riep'' :'''Stadjeders''': ''Wai bennen in t laand van toundertied en doar luipen twij goie kerels aan ain kaant van de gruine wèg op de riepe'' :'''Noordvelds''': ''Wwij liepen in t laand van toendertied en daor liepen tweei gooie kerels an eein kaant van weg op 't tegelpad'' :'''Veenkelonioals''': ''Wie binnen in t laand van doudestieds en doar leupen twai gooie kirrels aan ain kaande van de wege op de riepe'' :'''Oldambtsters''': ''Wie binnen in t laand van doudestieds en doar luipen twai gooie kirrels aan ain kaante van de weeg óp d'riepe.'' :'''Westerwôlds''': ''Wi zunt in t laand van dodestieds en/on daor luipt/leept twei goude keerls an ein kaant van de weeg up t ziedpad''. :'''Reiderlaands''' (''Oostfrais''): ''Wie bunn/zund in t land van djoudestieds oen dor leipen twei goud keerls aan ein kaant vanne wèg oep t foudpad''. :'''Reiderlaands''' (Pdt. schriefwieze): ''Wi bünn/sünd in t land van dodestids un dor lepen twee good keerls aan een kaant van de weg up t footpad''. [[Ofbeelding:Dialektverschillen Grunnegs.png|Dialektverschillen binnen t Grunnegs]] == Geschiednis van t Grunnegs == === Oldfrais === [[Ofbeelding:Oldfrais.PNG|right|400px|thumb|t Fraistoalege gebied om en bie t joar 1000]] Veur de geschiednis van t Grunnegs mouten wie omgoan noar de [[Middelaiwen]], n poar aiwen noa Kristus. Noa de [[grote vòlkerwandel]], wazzen de oorspronkelke [[Frisii]] soamensmolten mit aander vòlker, onder aander mit de [[Sjouken]]. Doaroet was n soort van Proto-Fraise kultuur ontstoan, dij as loatere vèrzie de Oldfraise kultuur haar. Logischerwies wör der dou ook [[Oldfrais]] proat. De dou ontstoane [[Fraizen]], begonnen de haile Noordzeekost van de noudoagse [[Zeelaand|Zais]]-[[Westfloandern|Westfloamse]] grup, tot ien [[Denmaark]] tou, te domineren. Middelkerwies waren zai ook ien [[Hadeln]] en [[Ditmaarzen]]. De toal dij doudestieds proat wör, was onder tou verdailen ien [[Westlaauwers Frais]], [[Oostlaauwers Frais]] en [[Noordfrais]], dat op zokzulf weer ontstoan wezen zol oet t Oostlaauwers Frais, dou dijent de noordelke kuststreken koloniseerden. t Noudoagse Grunnen ligt aan de oostkaant van de [[Laauwers]]. t Grunnegs is den logischerwies ook ontstoan oet t Oostlaauwers Frais. Dit dialekt, dat tegenswoordeg nog proat wordt ien de Duutse gemainte [[Selterlaand]], wör proat ien de [[Ommelanden]] en t [[Oldambt (streek)|Oldambt]] en ien [[Oostfraislaand]]. Middelkerwies ook ien [[Grunnen (stad)|Stad]], mòr dij zol vòlgens Heeroma al veur de 11. aiw "ontfraisd" wezen. Ien t dörp [[Westeremden]] (op t [[Hoogelaand]]) is n aivenholtje (taxus) vonden mit n körte [[runes (skrift)|roenen]] ienschriften der op, dij dateert oet de 7. aiw n. Kr.: [[Ofbeelding:Ruunenskriewt Wäästeroamde.png|none|300px|Roenenschrift op t aivenholtje van Westeremden]] [[Ofbeelding:Buurbrief1.jpg|300px|thumb|De Buurbraif van n Daam, bron: [http://www.trankiel.com/ trankiel.com] ]] :"''ophâmu gistada amluth: îwim ôst ah thukn îwi ôs ûst dukale''" :Of "''op hæmu jibada æmluþ: iwi ok up duna [a]le wimœd æh þusa''" Noast dat der twij transchriften van de roenen binnen, kinnen geleerden t ook nait ais worden over de betaikenis van t stok. Ien noudoags Grunnegs zollen de vertoalens wezen: :"''Ien Ophaim/Oppum(?) nam Amluth stried op. Veur zien aivenholtje is branden votdoken. Veur dit aivenholtje zel de branden votdoeken.''" :Of "''Op t haim (boeren stee) blift hail en zegen; loat t gruien bie aivenboom op wierde; Wimout het dizzent (ien aigendom)''". n Aander belaangriek Oldfrais dokumìnt is de [[Buurbraif]] oet 1327 dou [[n Daam]] stadsrechten kreeg oet de vergoadern van de [[Opstalboom]] bie [[Aauwerk (stad)|Auwerk]]. === Old- en Middelgrunnegs (Middel Leegduuts) === Dou de ienmiddels oetgruide [[Hanzestad]] [[Grunnen (stad)|Grunnen]] ien [[14e eeuw|14. aiw]] aal meer ienvloud kreeg ien de Ommelanden, wör t Frais ien de Ommelanden staark beienvloud deur t Leegsaksisch van Stad. Dit vond om en bie dijzulfde tied ook stee ien Oostfraislaand, mòr den vanoet [[Emden]]. Ien de 16. aiw was der ien Grunnen al sikkom gain Frais meer over. t Dialekt dat ontstoan was, mout hail veul leken hebben op t tegenswoordege [[Selterfrais]], dat op zien beurt ook weer lichte Saksische ienvlouden had het. Woorden as "lound" (laand), "taiven" (wachten) en "seers" (kaars) kommen tegenswoordeg nog aal ien t Selterfrais veur. Man kin t beste zèggen dat der n soort van dwongen wizzel ploats vonden het. Hierdeur wör t Saksisch van Stad oplègd, mòr deurdat de Ommelaanders nait goud Saksisch konden, wör de toal dij ontston n mengen van baaide toalen. Woorden dij man nait wos, hil man oet de olle Fraise toal. n Schier veurbeeld van t vrouge Grunnegs binnen de vertoalens van de [[17 kesten en 24 laandrechten]] van de vraaie Fraizen. Dit, van oorsprong ien t (Old)Frais en [[Latain]] schreven [[wet|wettendokumìnt]] is twij moal vertoald worden ien t Saksisch (Oldgrunnegs). Dizze baaide vertoalens lòten goud zain hou of de toalonzekerhaid doudestieds was, dij ongeveer verleken worden mout mit de noudoagse twijstried mit t Hollaands. De aine vertoalen broekt westelke (Hollaandse, Westfeelse) woorden, ien tieds dat de aander vertoalen meer oostelke (Hoogduutse) en Fraise woorden zain let. Hier n veurbeeld van n vrouge vörm van t Grönnegs, mòr nait de oldste: t eerste laandrecht. :"''Dat eerste lantrecht is dat aller malick in sijnen guede sitte onberoeuet het en sij dre saeken de he weijgere, dat he nijet en wijl reijsen noch rechten noch dach dinges bieden so oeget he to varen an dat guet all daer by azegha doeme ende mijt luede lantrechte spreken moeghe het en sy dat he beede veer noetsaeken, welke eerste noetsaek is dese: dat em de bannere offt de bode niet en kundichde to houe off to huese. De andere noetsaeke is dese dat he so seeck weer dat he daer niet komen en mochte. De derde noetsaeke is dese dat hem sijn vijant den wech vorstunde mijt wichte ende mijt wapenen. De veerde dat hem wijnt ende onwedder ende onwaddene wather off name. Dijt sint de veer noetsaeken daer de vrije vrese em mede beholden ende onschuldigen mach ende de konijnk kaerl settede, so is he schuldich vul to doene azega dome ende schulde banne ende by luede lantrechte dat sint dre gulden pennijngen de sollen alsoe groet weezen, datmen se moeghe hoeren van radnachtes munte ouer ix vaken hues an een leembecken klijngen enen den schulten den anderen den azegha ende den derden den lueden.''" Ien t noudoagse Grönnegs zol dat ongeveer wat wezen as: :''t Eerste laandrecht is dat elk onsteurd op zien goud zitten behaalve as hai drij zoaken waigern dut: dat hait nait raaizen wil wil, noch rechten, noch n rechtzoak aanbaiden, den heurt dijent t goud ien bezit tou nemen dij volgens de doem van de asega en volgens t laandrecht maggen zai spreken, behaalve as er wettege redens hierveur geft, woarvan de eerste noodzoak is: dat de banner of bode hom t gerecht nait aankondegd het tou hof of tou hoes. De aander noodzoak is dat zo zaik was dat er doar nait doar nait kommen kon. De daarde noodzoak dijent dat de vijant hom de weeg veurston mit vechten en mit woapens. De vaaierde dat hom wiend en onweer en onwadboar woater hom dat ôf luit. Dit binnen de vaaier noodzoaken woar de vraaie Frais zok beholden en onschuldegen kin, dij de keunen Koarel hìnzet het. Ook is hai drij golden penningen schuldeg aan de asega en t banbevel van de scholt en overainkomsteg t laandrecht van t vôlk, dij zo groot binnen dat man heur over negen vakken van n hoes ien n laimen schoal klinken heuren kin. Ain aan de scholt, de aander aan de azega en de daarde aan t vôlk.'' [[Ofbeelding:Ewsum1.jpg|right|thumb|250px|Ruine van de olle börg van Ewsum]] Om en bie [[1500]] begon t Grunnegs aal meer noar t Middelnederlaands te goan. Man zol veur dij tied proaten kinnen van [[Oldgrunnegs]] en doarnoa van [[Middelgrunnegs]]. As man noar t bovenstoande fragmìnt van t olle Grunnegs kiekt, den is t maist boetenlaandsliekende de woordorder. t Grootste verschil was den ook dat dizzent laanksoam noar dijent van t [[Hollaans (dialekt)|Hollaands]] tou gruide. Ook was t Grunnegs doudestieds veul van de olle Fraise kenmaarken kwiet worden en wör de schriefwieze van Hollaand overnomen. Klanken veraanderden ook laanksoam, zowel noar t Hollaands tou as noar t oosterse Saksisch van [[Breem]] en [[Hambörg]]. Dit gong zo wied dat om en bie [[1600]] de schrieftoal haildaal overgoan was op [[Nederlaands]]. Dit bliekt onder aander oet de schreven dokumìnten, dij veuraal ien [[Grunnen (stad)|Stad]], [[Kaark (gebouw)|kìrken]] of [[börg]]en schreven binnen en vanòf 1600 binoa apmoal op zien Hollaands of haalfdialekt binnen. Toch bliekt oet n dokumìnt van n rechtszitten ien de börg [[Ewsum (börg)|Ewsum]] dat de spreektoal toch staark òfweek van de schrieftoal. Hier zol de aankloagde/gedoagde Johann Breve, dij nog staarke Fraise ienvlouden ien zien toal had hebben zol, de rechtsprekende oetmoakt hebben veur ''Drìnt''. De heer Van Ewsum, dij der ook bie was, zol hierop kwoad reageerd hebben. Dit is wat opschreven is: :"''Johan Breve, will ick dij segghenn, make du ons hijr gheen Drentenn, off ick will opstaenn unnde wijll dij op kolenn leggenn, Du solte Bartoldt voer een redge kennen unnde mij voir een overrechter. Doe sprack Johann Breve unnde seijde: Leve joncker Reloff, ick will mit mijn Joncker gheen doenn hebbenn.''" Hieroet bliekt ook dat aal loagen van de bevòlken doudestieds Grunnegs proaten. Roelof van Ewsum was noamelk ain van de (belaang-)(ienvloud-)riekste luu ien de haile provìnzie. Opvalend is dat de klanken ai en ou nog nait weergeven worden. Of zai wel oetsproken wörren is man nait wis over. Wel kin man zèggen dat de oetsproak van klanken en kombinoatsies doudestieds aans was as nou. De oe zol middelkerwies as [euw] oetsproken wèst wezen, ien tieds dat de u de tegenswoordege [oe] was. De ij was middelkerwies de tegenswoordege [ie] en eij was de tegenswoordege [ij] of [ai]. Hou of dat mit ee, aa en oo zat, is dus nait haildaal bekend. t Kin wezen, kiekend noar t Duutsege karakter van de schriefwieze, wat loat is veur dij periode, dat, liek as ien t Westfeels, de klanken ai en ou schreven wörren as ee en oo. Ien [[Muunster]]se stadsdokumìnten bieveurbeeld binnen veul Westfeelse teksten vonden dij ee en oo beschrieven, mòr woarvan man wait dat dij klanken as ij en ouw oetsproken wörren. === Nijgrunnegs === Dit [[Middelgrunnegs]] gong middelkerwies om en bie 1800 over ien t [[Nijgrunnegs]]. Dit is aans nait mit zekerhaid te zèggen. Ien de loate [[18. aiw]] was de Nederlaandse stoat laanksoam gruid noar grotere ainhaid. t Nederlaands haar nou ook al dudelk n vaste stoates kregen. Dit mouk de Grunnegers ook bewaiten van heur aigense streektoal en apaarte aigensheden. De Grunnegers begonnen laanksoam soamen tou goan. Woar doarveur de gemiddelde Ommelaander zok as Frais oetdrokte, vuilde man zok nou overaal Grunneger en was de Grunnegse toal n belaangriek dail doarien. Vanòf dij tied doekt t Grunnegs weer op ien schriften en wordt t schreven op n wieze dij verschillend was van t Nederlaands, ien tieds dat man ien de vrougere aiwen juust zo veul meugelk dezulfde letters veur zowel t Grunnegs as t Nederlaands broekte, dij ien baaide gevalen wel aans oetsproken wörren. Dit was nou dus veraanderd en nou kin man den ook dudelk zain hou t Grunnegs der ien dij tied oetzag en ook goud vaststellen hou of t klonken het. Deur dizze aandocht wait man vanòf dizze tied den ook t maist van t Grunnegs òf. [[Ofbeelding:Westfeelse Expansie.PNG|left|thumb|250px|<span style="background-color:#ff0000">&nbsp;&nbsp;&nbsp;</span><span style="background-color:#ff0000">&nbsp;&nbsp;&nbsp;</span>&nbsp;= t Westfeelse stamtoalgebied<br /><span style="background-color:#be6363">&nbsp;&nbsp;&nbsp;</span><span style="background-color:#c97e7e">&nbsp;&nbsp;&nbsp;</span>&nbsp;= toalen dij min of meer Westfeelse ienvlouden had hebben]] De belaangriekste veraandern van t Middelgrunnegs noar t Nijgrunnegs is dat de klanken ''ee'' en ''oo'' en ''oe'' veraanderden ien ''ai'' en ''ou''. Volgens [[Kloas Heeroma]] zol dit beurd wezen deur n ienvloud vanoet [[Westfalen|Westfele]], dij er de ''[[Westfeelse expansie]]'' nuimt. Liek ien t Westfeels nam ook t Grunnegs de klanken ai en ou over, ien stee van ee/ie en oo/oe. Ook wörren bepoalde woorden overnomen en grammatikoale aigensheden liek zo. Dit het ien [[Westerwôlde]] staarker wèst as ien de rest van Grunnen. Ain probleem is aans dat Heeroma dizze veraandern nait ien n bepoald tiedsvlak zet. Man wait nait wanneer dit presies beurd is. Deurdat de klanken ai/ei, ui en ou aan t ìnde van de 18. aiw veur t eerst veurkommen ien de geschriften, rekenen holdend mit t feit dat t Westerlaauwers Frais ook rond dij tied veraanderde, wordt der wel ais van oet goan dat vanòf t ìnde van de 18. aiw tou t begun van de 19. aiw t Grunnegs dizze Westfeelse ienvloud ondergong. Dit kwam vanoet t zuudoosten, vanoet Westerwòlde, dat middelkerwies al eerder Westfeliseerd was. Zeker wait man dit nait, deurdat der bar waineg ien t Grunnegs schreven is tuzzen 1600-179, woardeur t hail goud meugelk wezen kin dat de Westfeelse ienvloud al ien de 17. aiw ientrid dee ien Grunnen. Doarbie wordt maind dat de klankenwandel n gelaidelek proses wèst het van ie noar ee noar ij noar ai, dus van ''skieper'' (Oldgrunnegs), ''skeper'' (vroug Middelgrunnegs), ''skeper'' (oetsproak: skijper; loat Middelgrunnegs), ''skaiper'' (vroug Nijgrunnegs), ''schaiper'' (hudeg Nijgrunnegs). t Kin ook wezen dat de ee-klaank der nooit wèst het, mòr dat dij allendeg mòr schreven wör noar Westfeels veurbeeld. Dat zol betaiken dat n woord as ''schaiper'' vot vanoet ''skieper'' kommen is. Bie dizze theorie sloet aan dat verschaaidene olle luu ien Stad en t Oldambt de ui (bv. in "gruin") oetspreken as ai (dus "grain"). Dit is den direkt weerom te laaiden noar t Fraise "grien". De belaangriekste bron van t ''vrouge'' Nijgrunnegs is t toneelstok [[Et en Fret]]. Dit is n toneelstok ien t [[Stadjeders]] en gaait grofweegs over n domie dij n börgerdochter traauwen wil. n Onderwaarp dat hier staark aan bod komt is sosjoale verschillen, iets dat ien dij tied hail staark leefde, net noa de revolutsie. Dizze sosjoale verschillen zollen vanòf dat momìnt aal meer ienvloud hebben goan op t Grunnegs. Zo zag man net nog dat ien de 15. aiw ook de rieke börgers Grunnegs praiten, zo binnen dij middelkerwies om en bie 1800 haildal overgoan op t [[Nederlaands|Hollaands]] en t [[Fraans]]. Noa de 1850 wör de Grunnegse regionalistische trots aal minder. De haile belevenswereld veraanderde doudestieds. Boeren wörren van aarme laandaarbaaiders aal meer grote bedrieven en deden dus ook aal meer veur zokzulf om zo veul meugelk sìnten binnen tou hoalen. Zai kregen ook knechten en deur Hollaands te proaten konden zai zok sosjoal hoger ploatsen as de laandaarbaaiders. Doardeur zugt man dat, ondanks dat t Grunnegs voak as boers zain wordt, de maiste rieke boeren vanòf midden 19. aiw binoa gain Grunnegs meer proaten. Zulfs vandoag proaten de maiste boeren Hollaands, omdat zai aal voaker dail oet moaken van n grote ondernemen of vakbond. Veuraal de onderste loag prait t nog: börgers, aarbaaiders, schippers, enz. De bovenste loag begon zok aal meer òf te zetten tegen t "platte" Grunnegs van dizze onderloag en hierdeur het t Grunnegs aan t ìnde van de 19. aiw en t begun van de 20. aiw weer n lutje veraandern mitmoakt. Der kwam n soort twijdailen. De middenloag zette zok ôf van de onderloag. De klanken ai en ou wörren bie dizze rieker wordende middenloag aal meer ij en oou, zo as ien t Oostfrais. Hiermit wol man zok òfzetten tegen de daipe klanken ai en ou dij man as t "roege plat" zag. De reaksie van de legere standen hierop was dat zai heur klanken nog daipen mouken om zok op heur beurt òf te zetten: ai wör oi en ou wör aau. Dizze baaide prosezzen veraanderden de toal ien zien hailen nait echt, mòr meer de oetsproak. Ien t eerste proses worden de sjieke Hollaandse, Fraanse en Engelse klanken noabootst, ien tieds dat bie t twijde proses de diftongen verstaarkt worden en klaanken laanger en nazoaler wörren. t Eerste proses von veuraal op t Hoogelaand stee, ien tieds dat t twijde proses veuraal ien de Veenkelonies was. Man zugt den ook dat t Hoogelaand over t aalgemain rieker was as de Veenkelonies. Dizze sosjoale schaaiden kin man nog aal terug vinden ien t nijmoodse Grunnegs. Man proat ook wel ais van Noord-West Grunnegs en Zuud-Oost Grunnegs. Dizze schaaiden het veuraal tou moaken, mit welk van de twij prosessen t staarkste was en de ienvloud doarvan. Man kin ook wel zèggen dat t Legere Grunnegs ien de lèste aiw aal platter worden is. t Hoge Grunnegs van ij en oou wordt aigelks allend nog mòr deur ollere luu proat. De jongere generoatsies "Hoog-Grunnegs" proaten ien heur doagelks leven nog mòr waaineg Grunnegs of proaten n soort Aalgemain Grunnegs, woar dit onderschaaid tuzzen Hoog- en Leeg-Grunnegs nait meer heurboar is. Tegenswoordeg wordt t Grunnegs den ook veuraal nog deur de legere sosjoale klassen proat, ien tieds dat de hogere en middelboare klassen voak wel Grunnegs kinnen, mòr dit nait meer echt oeten en zo veul meugelk op t Hollaands overstappen. De luu dij nog wel t Hoog Grunnegs proaten, kommen ien dizze tiedsperiode apmoal zonnen bitke oet de tied, woardeur dizze vörm redelk gaauw oetstaarft en allend t Lege, roege Grunnegs (en t haalfdialekt) overblift. Noast de klanken ai en ou veraanderden ook aander klanken, voakentieds noar t Hollaands tou. Man kin bieveurbeeld goud heuren oet welke generoatsie aine komt. Veul luu dij veur de oorlog geboren binnen, proaten veul donkerder as luu dij doarnoa geboren binnen. Ook binnen veul dingen dij Duuts aandoun en dij t Grunnegs vrouger mit t Oostfrais gemain haar, verdwenen zo sikkom noa de oorlog. Dou wol man zok veuraal òfzetten van de Duutsers en dat kon deur middel van de toal. Zee man vrouger nog "oep" (/oəp/), nou is t "op" (/ɔəp/), zee man vrouger "rad", nou is t "fietse", zee man vrouger "voaren", nou is t "rieden", enz. Ook de geogroafische dialekten veraandern. Zunder de hoge mobiliteit van de lèste aiw, zollen de twij prosezzen dij hierboven beschreven stoan, hail dörpsgebonden wezen. Toch zugt man dat der ien Grunnen over t aalgemain, ook deur de dichthaid van de dörpen, veuraal op t Hogelaand, der ien stee van dörpsdialekten veuraal streekdialekten bestonden en sunt de [[Twijde Wereldkraig]] begonnen de geogroafische dialekten aal meer noar mekoar tou te gruien. Hierdeur is ien de twijde hèlft van de [[20e eeuw|20. aiw]] t regiolekt ontstoan. Dörpsdialekten bestoan al nait meer en zwakke dialekten as t [[Westerkertaaiers]] en t [[Westerwôlds]] stoan aan de raand van t onbroeken. Noast de mobiliteit, het t der ook mit te doun dat t Grunnegs aal minder van hoes oet proat wordt, woardeur luu dij t nait kinnen, t leren mouten. Logischerwies is der nait veur elk dörpsdialekt n kurzus, woardeur man n soort aalgemain Grunnegs leert. Doarbie komt dat luu dij t Grunnegs wel al praiten en der belaangstellen veur hebben, aal meer aander dialekten der bie leren goan, woardeur zien of heur oorspronkelke dörps- of streekdialekt aal meer soamen gaait mit dijent dij er der bie leerde. Ondanks dat de toal laanksoam oetstaarft, is der de lèste tientelderjoaren aal meer aandocht kommen veur de Grunnegse toal. De oetdrokken: "Waitst nait watst hest, totdatst t kwiet bist" gaait hier oardeg op. Juust deurdat t Grunnegs aan t oetstaarven is, kommen der aal meer initsjatieven om de toal te beholden. Der kommen aal meer zangers, schrievers en bloaden dij t Grunnegs ien leven holden perbaaiern. Ien [[1997]] is t [[Leegsaksisch]], woar t Grunnegs bie heurt, deur [[Europese Unie|Uropa]] erkend worden as [[streektoal]] en op moment (2012) is man bezeg om n hogere stoates, dijent van minderhaidstoal, aan te vroagen. Ien 2007 is [[Siemon Reker]], dij doudestieds streektoalfunksjonoares en biezunder hoogleroar was, benuimd tot gewoon hoogleroar Grunnegse toal en kultuur. == Aanzain van t Grunnegs == === Deur de Grunnegers zulf === Hierboven haar man al zain dat de sosjoale verdaildhaid t Grunnegs oetaindrift. De legere klassen en enkeld summege luu oet de hogere en middenklasse proaten t nog, mòr tegenswoordeg het t Grunnegs, deur de biekomsteghaid van t Nederlaands, veuraal n persoonliekse en gemoudelkhaidsfunksie. t Grunnegs wordt veuraal broekt om mit nkander persoonliekse zoaken tou bespreken en om homzulf bie n zeupke ien oet tou drokken. Zo as al zègd, zörgt de sosjoale verdaildhaid dat de bovenloag aal minder Grunnegs proaten gaait en de toal van de onderloag aal platter wordt. Hierdeur is der n grote kaans dat t Grunnegs ien de körte toukomst ook deur de legere klassen op zied zet wordt. Jan de Boer zègt hierover ien zien bouk "Aanzain en Wezen van n Moudertoal": "''Veur n dail is dat ,,sociologisch’’ ofstand nemen en ofstand doun van n stuk van heurzulf. Ze vergatten heur ofkomst en doardeur ook de toal, doar heur moeke heur mit grootbrocht haar. Dizze ,,intellektuele ofstand’’ haar nog aandere oorzoaken, Ain doarvan is het aanmeten van n levensstiel, dei min of meer gespleten is en dei n stried teweeg brengt tussen het verstandsleven het gemoudsleven. As bie zuksen het verstand d’r boven oetwozzen is, den hemmen ze t gemoudelke alledoagse ainvoudege leven nait meer ien tel.''" Nou is der ien Grunnen n soort twijstried tuzzen wat man aigelks vindt. Ainerzieds vindt man dat t Hollaands mooier klinkt en is t veur luu verstaandeger om goud Hollaands tou proaten, zodat man meer kaans op de aarbaidsmaarkt het, mòr aanderzieds wil man t Grunnegs ook beholden, omdat, zo as De Boer goud woordt, de maiste Grunnegers wel n binden vuilen mit heur moudertoal. t Maist opvalende hierien is dat de luu dij t maist enthousiast ien binnen ien t behold van t Grunnegs, voak nait meer ien Grunnen wonen. Ien t begun van de 20. aiw binnen veul Grunnegers veur heur waark noar t westen van t laand vervoard. Loater kreeg man haimzaikte en kregen zai wìns van Grunnen. Deur zokzulf as Grunneger te oeten, hoopten zai vanòf n òfstandje toch wat veur Grunnen doun te kinnen. n Goud veurbeeld hiervan was [[Geert Teis]] dij t Grunnegs vòlkslaid schreven het. t Gevoar mit dit soort gevalen is voak, dat heugens voak mooier binnen as dat t echt was en dat gebieden en mìnsken ien de tied veraandern. Hierbie heurt ook de holden tegenover de streektoal. Nou perbaaiert man deur middel van onderwies en kultuur de holden tegenover de streektoal te veraandern en t broeken der van aan te peerdjen. Twijtoaleg opvouern wordt den ook aanmoudegd en ondanks dat man t Grunnegs zulf voak nait zo mooi vindt, toch is vindt n groot dail van de Grunnegers t n gouie zoak dat de Grunnegse toal weer wat aanpeerdjed wordt. === Deur de boetenders === De mainen over t Grunnegs deur boetenders is hail verschaaiden. De maisten vinden t Grunnegs roeg, schèl en boers klinken. De maiste luu dij gain Grunnegs (of n aander Leegsaksisch dialekt) gewoon binnen, mouten den ook voak nog hail wat muite doun om t Grunnegs te verstoan, wat gain positief effekt het op t aanzain der van. Veuraal ien de laandelke politiek wordt der aanmoudegd om korrekt Hollaands tou proaten. Toch binnen der ook gounend dij t Grunnegs grappeg en mooi klinken vinden. Zai maggen den geern de term "leuk taaltje" broeken. Dizze groep, dij nait zo hail groot is, is den ook voak bereid om t Grunnegs te leren. Zai beschaauwen de toal as n dail van de kultuur van t gebied en vinden dat as zai doar wonen kommen, dat zai de toal ien èlk gevaal verstoan kinnen mouten. Voak zain zai t Grunnegs aanders nait as serieuze toal zo as t Frais, mòr echt as streektoal; vandoar ook t verklainwoord "taaltje". t Grappege hiervan is dat dizze groep voak positiever over t Grunnegs is as de maiste Grunnegers zulf, ien tieds dat zai de term "leuk taaltje" voak aan t [[Twìnts]] òfschoeven. n Reden dat t Grunnegs as mooi en grappeg zain wordt is dat t Grunnegs hail gaauw en direkt is. t Grunnegs is noamelk hail nuchter, hail gewoon aaldoags, mòr aan aander kaant kin man ook goud gevuil der mit oetdrokken, en den veuraal negoatieve gevuilens zo as vloeken, schèlden en kloagen, mòr ook goud laifde en verdrait. De negoatieve holden van boetenders tegenover t Grunnegs doar entegen, het direkte ienvloud op de holden van de Grunnegers zulf. Den de negoatieve holden van de Grunnegers zulf tegenover heur toal is grotendails n minderweerdeghaidskomplex tegenover t "hoge" Hollaands en dat as zai Grunnegs proaten blieven, dat zai den leeg stoan ien de weerden van de Hollaanders. == Doagelks leven == === Vertoalgedrag === t Vertoalgedrag van t Grunnegs holdt ien de moat van vertoalen en vergrunnegsen van woorden ien t doagelks sproakbroeken. De lèste tienderjoaren wordt dit aal minder. Hierveur wör al proat over t regiolekt, t soamengoan van de Grunnegse dialekten tou ain streektoal. Toch het dit ook nog n aander betaikenis, noamelk t soamengoan van t Grunnegs mit t Hollaands. Deurdat de Hollaandse toal aal meer grond kregen het ien Grunnen en noudoags de heufdtoal worden is, vervaalt t Grunnegs noar de achtergrond. Veul mìnsken proaten nog wel meer Grunnegs as Hollaands, mòr t Hollaands is tegenswoordeg t veurbeeld worden. Olle woorden as 'keroazie', 'teller', 'edik', 'oproupen', 'hozen' en 'snek' worden ien t normoale sproakbroeken nait meer broekt en worden vervongen deur vergrunnegste Hollaandse woorden as 'moud', 'bòrd', 'azien', 'bèllen', 'kousen' en 'slak'. t Is aans nait zo dat dij olle worden nait meer bekènd binnen. Man kent de woorden nog wel, mòr dij worden as te plat ervoaren en man leuft dat aander luu dizze woorden nait meer kennen. n Aander aspekt van vertoalgedrag is t opnemen van vrumde woorden. Vrouger was t Grunnegs de ainegste toal dij t vòlk prait, woardeur woorden al gaauw veraanderd wörren. Denk aan t woord 'bait', dat oorspronkelk binnenkwam as 'beet'. Ien dij tied was t hail gewoon om nije woorden te vergrunnegsen. Noudoags is dat minder. Exotische vruchten as 'tomaat' en 'banaan' worden ien t doagelks sproakbroeken nait vertoald noar 'temoat' en 'benoan', mòr hollen heur aa klank. Ook aander nij woorden as 'voetbal', 'televisie' en 'ijs(co)' worden ien t doagelkse sproakbroeken nait vertoald noar 'voutbaal', 'wiedkieker' of 'iesko', mòr blieven t zulfde as in t Nederlaands. Sums wordt t wel vertoal ien de dichterij. [[Ofbeelding:RijksUniversiteit Groningen - University of Groningen.jpg|right|thumb|250px|Akademiegebaauw ien Stad]] === Onderwies === Ien t onderwies is t Grunnegs gain [[Lieste van schoelvakken|vak]] van moutwaark, mòr t komt wel aal meer veur. [[Grondschoul]]en kinnen der veur kaizen of zai onderricht geven willen ien en op t Grunnegs of nait. Doarom wordt t Grunnegs ook nait overaal geven. Toch zugt man wel aal meer dat grondschoulen kinder op jonge leeftied al zo veul meugelk mit t Grunnegs ien kontakt kommen lòten. Hierdeur pikken zai vanzulf n ìnde van de toal op, zunder dat zai verplicht riegen woorden en toalregeltjes oet t heufd leren mouten. De stichten Hoes van de Grunneger kultuur het ien soamenwaarken mit de Rieksakademie en de Hanze Hogeschoul verschaaidene lespakketten soamenstèld veur legere schoulen om onderricht mit te geven. Ien t [[middelboar onderwies]] wordt t Grunnegs nait geven as vak. Wel wordt der op verschaaidene schoulen wel aandocht aan besteed tiedens de periode van de Grunnegse schriefwedstrieden. Op [[Rieksakademie Grunnen]] kon Grunnegs wel studaaierd worden. Dit was n initsjetief van [[Siemon Reker]], dij ien 2007 promoveerd is as hooglerer Grunnegse toal en kultuur. Hierbie wordt veuraal keken noar t tegenswoordege Grunnegs en heur varianten, noa aanlaaiden van teksten van Grunnegse zangers en schrievers. Hierbie wordt ook veuraal aandocht schonken aan de oetsproak en regionoale varianten. Ook gong Reker de toal op akademische wieze bestudaaiern en vastlèggen. Ien 2016 gong Reker mit emeritaat. === Literatuur en poezie === De Grunnegse literatuur en poezie is ien de lèste tienderjoaren ook aal meer gruid. Der kommen aal meer Grunnegse schrievers, dichters en zangers. Dit zugt man ook ien aander regionen, woardeur man ook wel proat van de ''dialect-renaissance'', t weerleven van t dialekt. Jan de Boer maint aans ien zien bouk ''Aanzain en Wezen van n Moudertoal'', en mit hom de [[Grunneger Schrieverskring]] en de [[Koninklijke Academie voor Wetenschappen]] (òfdailen Dialectkunde), dat t grode aantel schrievers ien t Grunnegs n gevoar mit zok mit dragt. Noamelk dat tin eerste de maiste Grunneger schrievers luu binnen dij nait meer ien Grunnen wonen en dat zai doardeur veuraal nostalgische heugens op schrift stellen, ien tieds dat zai t woare kontakt mit de regioon verloren binnen. Hierdeur zol de aigelkse gemoudelke funksie van de streektoal van tegenswoorden verloren goan. Tin twijde kin der op dij menaaier n soort standerd ontstoan woar man zok aan holden mouten zol, mòr doardeur zol t meer waitenschoppelk wezen as gemoudelk, woardeur de toal ook weer ien t gedrang komt. Doarnoast zègt Heeroma, ien zien boukje over t Westerwòlds, dat t gevoar van dichters en schrievers ook is dat man de toal mooier lieken let as dat t echt is. Op schrift kommen woorden dij ien t doagelk sproakbroeken nait meer broekt worden, makkelker terug as ien n gewoon gesprek en worden woordenboukjes voaker broekt om n mooi riemwoord te vinden. Toch blieft man perbaaiern om t Grunnegs deur middel van veul aan t vòlk zain te lòten, toch aan tou pitjen. Elk joar om en bie meert wordt bieveurbeeld ien de maiste regionen (voak per twij of drij gemaintes) ien Grunnen n schrieverswedstried holden. Hierbie kin elkenain dij wil, n Grunnegs stukje [[poëzie|poezie]] of [[proza]] iensturen. Voak dudden schoulen hieraan mit om t broeken van t Grunnegs onder de kinder en de jongluu aan te peerdjen. Doarnoast is der ook n provìnzjoale schriefwedstried. Ook is der ain moal ien de drij joar n priesoetreiken veur t Grunneger bouk, oetreikt deur de Stichten 't Grunneger Bouk. Noast dizze literère pries is der ook nog de [[Kornelis ter Laan|K. ter Loan]]-pries dij oetreikt wordt aan n persoon of n stichten/verainen dij zok ienzet het veur de Grunnegse toal. Ook worden op verschaaidene steden ien Grunnen kurzussen Grunnegs geven. Ook hierien zugt man ien de lèste joaren n opmars. Meer en meer luu, veuraal boetenders, nemen n kurzus om n bitke te intergreern of gewoon oet belaangstèllen. Dizze kurzussen kinnen op zowel richt worden op t proaten as op t enkelde verstoan. Summege gemaintes en de provìnzie sturen zo òf en tou ambtenoaren ook op n kurzus om, liek as ien Fraislaand, ook t Grunnegs noar de politiek en t openboar bestuur te brengen. [[Ofbeelding:P+R Herestaat 2000.gif|right|thumb|250px|Pé en Rinus ien de Heerestroat ien 2000]] === Muziek === Wat streektoalmuziek aangaait het t Grunnegs veur Nederlaandse begrippen n laange traditsie. Vot noa de kraig (joaren 50, 60) kwammen der Grunnegse zangers en zangeressen op. n Goud veurbeeld hiervan is [[Peter Buwalda]] oet Stad, dij ook wel zain wordt as de eerste echte Grunneger zanger. Dit bleef doudestieds veul provinsjoal, mòr sunt de joaren 90 van de vurrege aiw gaait t ook noar aander regionen. De grootste en bekendste Grunnegse zanger is [[Ede Stoal]], dij zien laidjes zulfs ien t [[Japans]] vertoald binnen en dij tot vandoag aan dag tou as boegbeeld zain wordt van de Grunnegse muziek. Ien de joaren 80 en 90 kwammen onder aandere [[Wia Buze]] en [[Rooie Rinus en Pé Daalemmer]] dij loater deurgoan binnen mit Alina Kiers as de [[Bende van Baflo Bill]] en nou nog aal sukses hebben onder de noam [[Voorheen de Bende]]. Ien aal drij gevalen zitten zai ien t kabaretgebied. n Aander suksesvol aartiest van de joaren 90 en vandoag is [[Erwin de Vries]] dij ien de 90erjoaren dail was van de band [[DeHeleboel]] en nou solo gaait. Hai zit meer echt ien de popwereld as de streektoal- en piroatenkaant. Doarnoast binnen der nog n hail ìnde aander Grunnegse muzikanten zo as de [[Bond tegen Harries]], dij meer ien de [[rap]] en [[alternoatieve rock]] zitten, [['The Yellowish Summer Evening]] dij veuraal poetische muziek mòken, [[Tineke Rouw]] dij n hail ìnde verschillende soorten muziek dut, [[De Stroatklinkers]], [[De Pompers]], [[Harrie Niehof]], [[Burdy]], [[Alex Vissering]] en nog n hail ìnde meer. De poprockband [[Swinder]], dij meziek moakt noar 't veurbeeld van [[Skik]], huil in [[2015]] de laandelijke media mit zien debuutploat. n Aargumìnt dij voak tegen de streektoalmuziek geven wordt is dat t voak nait om serieuze muziek goan zol, mòr meer om feest- en piroatenmuziek. Toch binnen der onder de Grunnegse muzikanten n hail ìnde dij serieuze popmuziek mòken, mit muzikoal zain, goie instrumìntoatsie en woarvan de tekst aargens over gaait, zo as Alex Vissering mit ''De Groanrepubliek'', dat gaait over t kommunistische verleden (en heden) van Oost-Grunnen, môr bieveurbeeld ook Erwin de Vries mit ''De Polder'' dat gaait over de laifde veur t Grunneger laandschop of ''Boer en Ondernemer'', dat gaait over de gruiende en veraanderende toaken van n boer. Ondaanks dizze gruiende (ien aantel en kwaliteit) "maarkt" van Grunnegse aartiesten, is t nog gainent van heur lukt om ook ien hail Nederlaand en boeten de streektoalkrais deur tou breken. Wel het de laandelk bekende band [[Is Ook Schitterend|IOS]] n, oorspronkelk Hollaands, laidje ien t Grunnegs vertoald as ôfschaid en dank aan Grunnen, woar zai begonnen binnen. Wat aanbod aan muziek ien dialekt aangaait kin man zèggen dat t Grunnegs van aal streektoalen ien Nederlaand hierien veurop lopt. === Nijsbloader === Wat nijsbloader aangaait, wordt der mòr schietwaaineg ien t Grunnegs schreven. Maisttieds staait alles ien t Nederlaands, mòr sumtieds staait der wel ais n Grunnegs artikel ien, maisttieds gain belaangrieke berichten. Voak binnen dit gedichten of nijstieden dij goan over t Grunnegs zulf of n nij verschenen bouk of zo wat. n Rezen hierveur is dat der vanoet goan wordt dat nait haile provìnzie Grunnen Grunnegs sprekt, mòr wel Nederlaands (ien elk gevaal as twijde toal). === Radio === Op radio het t Grunnegs n wat grotere rol. Op lokoale radiostatsjons as [[RTV Noord|Radio Noord]], [[Radio Westerwolde]] en [[Simone FM]], wordt der van ales doan om t Grunnegs n bitke te promoten. Der wordt den ook regelmoateg Grunnegs proat, bieveurbeeld ien programmen woar man noar radio tou bèllen kin om tou reageern op n stelling of dingen tou ruil aan tou baiden, mòr ook bie de zundagmörn radiozenden "Noordmannen", dat voak hailemoal ien t Grunnegs is. Ook binnen der verschaaidene radioprogrammen woar allendeg Grunnegse muziek draaid wordt. Nijsberichten binnen aaltied ien t Nederlaands en ook t kommentoar tuzzen de muziek deur is deur de weeks voak op zien Hollaands. Grunneger muziek wordt aans wel regelmoateg draaid, ook boeten de Grunnegstoalege programmen. === Wiedkieker === Op wiedkieker is t Grunnegs ook nait hail prominent aanwezeg, mòr der wordt òf en tou wel aandocht aan besteed. n Vast onderdail woar wel Grunnegs proat wordt was tot 2009 tou t weer op RTV Noord. [[Jopke Nijenhoes]] (''Jaap Nienhuis'') en [[Derk Bosker]] (''Derk Bosscher'') gaven dou elke dag t weer ien t Grunnegs. Sunt 2009 binnen zai der mit stopt. Ook bevroagens ien de nijstieden mit de lokoale bevòlken binnen geregeld op zien Grunnegs en den wordt der gain Hollaandse vertoalen bie zet. De lèste joaren is der ook n programma op, bie noamen ''Grunnegers'', woarien t Grunnegs leerd wordt aan de kiekers. Dit programma verschilde per saaizoen. Zo wör der n moal n Grunnegs stukje tekst oplezen mit wat fouten der ien. Aan t ìnd van t programma wörren dij fouten den opnuimd en konden de kiekers kieken of zai t goud haren. Ien n aander saaizoen worden bepoalde woorden besproken. Hierbie wör n woord oplezen en almoal veurbeelden van zinnen en zegswiezen dij mit te doun hebben. Noa t sukses van de [[Tweants|Twintse]] streektoalriege ''[[Van Jonge Leu en Oale Groond]]'', was provìnzie Grunnen ook van plan n Grunnegse serie te mòken. Aan t ìnd van 2007 was t eerste saaizoen van dizze riege, bestoand oet 12 oetzendens, te zain bie [[RTV Noord]]. Ien 2008 tot jannewoari 2009 is der n twijde saaizoen oetzonden. De noam van dizze riege is [[Boven Wotter]], wat verwiest noar de [[Blaauwe stad]]. Dizze serie het ook n zetje op de publieke omroup wèst. [[Ofbeelding:20090228 Church Ezinge NL 1.jpg|right|thumb|350px|Kìrk van Aisen]] === Kìrk === Ien kìrk wordt t Grunnegs òf en tou broekt. Sunt 1947 worden der regelmoateg Grunnegstoalege dainsten organizeerd. Veur dizze Grunnegse dainsten worden spesjoale doatums en steden oetzöcht. n Vaste dag of stee is der nait. Tegenswoordeg worden zulfs ien Amsterdam wel ais n Grunnegstoalege dainst holden veur aal "emigreerde" Grunnegers. De dainsten worden holden ien binoa aal richtens van t Kristelke leuven, dus nait allend de hervörmde kìrken, mòr ook de gerevörmeerde, protestaantse en deupsgezinde kìrken. Allend de Reums-Katolieke kìrken mizzen nog, mòr dat komt ook omdat doar mòr n poar van binnen ien pervìnzie Grunnen. Ien twijde hèlft van de 20. aiw is der begonnen mit n Grunnegse biebel. Onder laaiden van de Liudgerstichten wörren twij kemizzies ienstèld dij t olle en t nije testament overzetten deden oet de grondtoalen ([[Hibbrais]], [[Aramees]] en [[Graiks]]) ien n soort aalgemain Grunnegs, dat ook wel t ''Biebelgrunnegers'' nuimd wordt. Op heur webstee was de Grunnegstoalege biebel al wat joaren te lezen, mòr sunt 2008 is er ook ien boukvörm verkriegensboar. De offisjele titel van de Grunnegstoalege biebel is den ook gewoon "Biebel". Ook wordt der waarkt aan n Grunnegse vertoalen van de [[Heliand]]. Noast de biebel wör, noa tienderjoaren waark, ook t bouk "Psaalms en Gezangen" òfmoakt, woarien, zo as titel al vermouden dut, de psaalms en aander laider vertoald binnen. Man hoopt dat deur dizze vertoalens t Grunnegs ien kìrk aan tou peerdjen, omreden der nou n standerd is. == Verschil Grunneger - Grunnegse == Verschaaidene moalen kommen minsken wel ais ien verwarren mit de bievougliekse noamwoorden ''Grunneger'' en ''Grunnegse''. t Aigliekse verschil is dat ''Grunnegse'' allend betrekken het op de toal Grunnegs. ''Grunneger'' het in tieds doarvan betrekken op de stad en provìnzie Grunnen. Bieveurbeeld: ''Grunnegse stichten'' betaikent ''stichten veur de Grunnegse toal''; ''Grunneger stichten'' betaikent ''stichten veur t gebied Grunnen''. == Zai ook == * [[Oldgrunnegs]] * [[Middelgrunnegs]] * [[Nijgrunnegs]] * [[Grunnegs-Oostfrais]] * de [[Grönnegse toalwiezer]] * [[Lieste van Veenkelonioals Grönnegse begrippen]] == Boetende hìnwiezen == * [http://wikisource.org/wiki/Et_en_Fret De tekst van t toneelstok Et en Fret op WikiSource. Hollaands is oetgongstoal, mòr de gesprekken binnen op zien Grunnegs.] * [http://www.dideldom.com/ Dideldom] * [http://www.sillius.nl/groningana/ Groningana] * [http://www.grunnegertoal.nl/cursussen/ Kursus Grunnegs] * [http://nl.wikibooks.org/wiki/Gronings Kursus Grunnegs op t droad] * [http://uk.youtube.com/watch?v=ujY9P7hQjAg Pèrsbericht van RTV Noord over de benuimen van Siemon Reker] * [http://uk.youtube.com/watch?v=4gzSfZ7FUE0&feature=PlayList&p=82762389B59B1A86&index=19 n Bericht van RTV Noord over de Leskist Grunnegs] * [http://www.groningsonline.nl t Grunneger woordenbouk op droad] * [https://www.woordwaark.nl/ Woordwaark - platform veur t Grunnegs] == Wellen == '''Bouken''' * Boer, J. de, ''Aanzain en Wezen van n Moudertoal'', 1961, Winschoten * Duijff, P., ''Taal in stad en land: Fries en Stadsfries'', 2002, Den Haag * Feenstra, H., Duizend jaar Gronings taallandschap, 1998, Bedum * Foerste, W., ''Einfluß des Niederländischen auf den Wortschatz der jüngeren Niederdeutschen Mundarten Ostfrieslands'', 1938, Hamburg * Formsma, W.J., Geschiedenis tussen Eems en Lauwers, 1988, Assen * Heeroma, K. & J. Naarding, ''De ontfriesing van Groningen'', 1961, Zuidlaren * Heeroma, K. & J. Naarding, ''Oostnederlands'', 1983, Groningen * Heeroma, K., ''Westerwolds, een herkenning'', 1966, Groningen * Heinrichs, H., ''Die Entwicklung der ostfriesisch-plattdeutschen Sprache'', 1997, Wittmund * König, W., ''dtv-Atlas Deutsche Sprache'', 2007, München * Peters, R. & F.H. Roolfs, ''Plattdeutsch macht geschichte'', 2008, Münster * Reker, S., ''Taal in stad en land: Gronings'', 2002, Den Haag * Reker, S., ''Zakwoordenboek Gronings-Nederlands, Nederlands-Gronings'', 1998, Veendam * Sonius Swaagman, J., edit: S. Reker & J. De Wit, ''Commentatio over het Groninger dialect (1827)'', 2002, Groningen * Sysema, J., De 17 Keuren en 24 Landrechten in de Ommelander Rechtshandschriften, 1998, Amsterdam * Wiesenhann, T., ''Einführung in das ostfriesische Niederdeutsch'', 1977, Leer * Winter, P.J. van, ''Westerwolde, generaliteitsland'', 1948, Assen '''Websteden''' * [http://www.rug.nl/fwn/archief/archief2005/persberichten/161_05 Artikel over de Grunnegse identiteit bie old-Grunnegers] * [http://books.google.co.uk/books?id=0nx-GUm-0OIC&pg=RA2-PA430&lpg=RA2-PA430&dq=zwischen+lauwers+und+weser&source=bl&ots=Nf33SY-opR&sig=ELHg28-LP3yNGtR6_1pWGq_0hnk&hl=en&ei=PM-ySvrRE4-L-Qb1iYX2CQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1#v=onepage&q=zwischen%20lauwers%20und%20weser&f=false Handbuch des Friesischen] * [http://www.bis.uni-oldenburg.de/bisverlag/hv1/9a2-fort.pdf PDF over de dialekten tuzzen de Laauwers en de Wezer] * [http://www.dbnl.org/tekst/wink007alge01_01/wink007alge01_01_0022.htm Artikel over de toal- en kultuursitewoatsie ien Ditmaarzen, Holstain] * [http://www.rug.nl/bibliotheek/nieuws/tentoonstellingsarchief/frankenenrunen Webstee RuG over roenen mit n ploatje van t aivenholtje van Westeremden] * [http://www.groningsonline.nl t Grunneger woordenbouk op droad] {{SNLV}} [[Kategorie:Grunnegs artikel]] [[Kategorie:Grunnegs| ]] duhb8k4mucruf0tgelus8yo30d8n2ou 0 2135 321371 320265 2022-08-08T10:27:53Z Bdijkstra 3584 HTML 5 wikitext text/x-wiki {{Veurmaolige gemeente | naam = Lemsterlaand | bestaandsnaam vlagge = Flag of Lemsterland.svg | bestaandsnaam wapen = Coat of arms of Lemsterland2.svg | lokasie = LocatieLemsterland | provinsie = [[Frieslaand]] | heufdplaotse = [[De Lemmer]] | oppervlakte = 124,34 | oppervlakte laand = 75,93 | oppervlakte waoter = 48,41 | inwoeners = 13.544 | daotum inwoeners = 1 november 2013 | dichtheid = 178 | breedtegraod = 52/50/0/N | lengtegraod = 5/42/0/E | verkeersaoder = A6 | netnummer = 0514 | postkode = 8530 - 8539, 8508 | op-egaon = [[De Friese Meren]] }} '''Lemsterlaand''' ([[Westlaauwers Frais|Fries]]: ''Lemsterlân'') was een [[gemiente (bestuur)|gemiente]] in de perveensie [[Frieslaand]]. t Had omdebi'j de 13.544 inwoners<ref>Per 1 november 2013, bron: Centraal Bureau voor de Statistiek</ref> en een oppervlakte van 124,34 [[vierkaante kilometer|km²]], waorvan 48,41 km² waeter. Op [[1 jannewaori]] [[2014]] gong de gemiente op in de ni'je gemiente [[De Friese Meren]]. Tot omdebi'j de [[1970-1979|jaoren 70]] van de [[20e eeuw|20e ieuw]] leup de taelgreens tussen [[Westlaauwers Frais|Fries]] en [[Stellingwarfs]] deur de gemiente. Et Stellingwarfs (''krûmme'') wodde introduceerd deur kelonisaosie van [[Gietern|Gieterse]] verveners omenbi'j [[1800]]. In de oostelike helte wodde Stellingwarfs naost de Friese tael bruukt. Daornao is ok dit gebied verfriest. Et Stellingwarfs wodt hier now minnig meer bruukt. Et [[Ir. D.F. Woudagemaal]] in et heufdplak [[De Lemmer]] staot op 'e liest van [[wereldarfgoed]] van [[UNESCO]]. ==Belangriekste plakken== ===Dörpen=== De gemiente Lemsterlaand had negen officiële dörpen. De [[Nederlaands|Nederlaanse]] naemen weren de officiële. Antal inwoners per woongebied<ref>Per 1 jannewaori 2010, bron: Centraal Bureau voor de Statistiek</ref>: {| class="wikitable" !Stellingwarfse naeme !Nederlaanse naeme !Friese naeme !Antal |- |[[De Lemmer]]||''Lemmer''||''De Lemmer''||ALIGN="right"|10.135 |- |[[Oosterzee]]|| ''Oosterzee''||''Eastersee''||ALIGN="right"|945 |- |[[Echten (Frieslaand)|Echten]]||''Echten''||''Ychten''||ALIGN="right"|660 |- |[[Bantege]]||''Bantega''||''Bantegea''||ALIGN="right"|655 |- |[[Echtenerbrogge]]||''Echtenerbrug''||''Ychtenbrêge''||ALIGN="right"|605 |- |[[Delfstrehuzen]]||''Delfstrahuizen''||''Dolsterhuzen''||ALIGN="right"|410 |- |[[Eesterge]] en<br /> [[Follege]]||''Eesterga'' en<br /> ''Follega''||''Jistergea'' en<br /> ''Follegea''||ALIGN="right"|215 |} Overige officiële plak: * [[Oosterzee-Buren]] ===Buurtschoppen=== Naost disse officiële woongebieden weren d'r in de gemiente ok de volgende [[buurtschop]]pen: * [[Brekkenpoolder]] * [[Kemmissiepolle]] * [[Schoterziel]] * [[Zeuvenbuurt]] == Referenties == <references /> [[Kategorie:Stellingwarfs artikel]] [[Kategorie:Vroggere gemiente in Frieslaand]] gmosrc9nsy6lpnhzgroikfhwurop6ij 0 2787 321366 318065 2022-08-08T10:20:54Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {{etelazie}} [[Bestaand:Elspeetse Heide achtergrond.jpg|thumb|De grote en bargachtige "Elspeetse Heed" tussen [[Elspeet]] en [[Vierhouten]]]] [[Bestaand:Kalmthoutse heide.jpg|thumb|Kalmthoutse Heed in bleui]] '''Heed''' is n laandschapvorm dat veural besteet uut dwargstruken van de [[heedfemilie|heedfamilie]] en de [[kreiheedfemilie|kreiheedfamilie]]. Heed kömp veur in veul delen van de wereld, mer verdwient rap en wördt in [[Europa]] as zeldzaam ezien. Behalven in [[Nederlaand]] en [[België]] greuit t mit name in de kuststrook van [[West-Europa]], t [[Verienigd Keuninkriek|Verenigd Koninkriek]] en [[Ierlaand (laand)|Ierlaand]]. t Is n typiese plaantensoort dat zich thuusveult in streken mit n [[zeeklimaot]], mit n hoge luchtvochtigheid, niet al te warme [[zoemer]]s en gien strenge [[wienter]]s. De natuurlike verspreiding van heed besteet uut ontkalkte delen van t (duunlaandschap) (veural in Noord-Nederlaand), gebargtes boven de boomgrens en de raanden van hoogvenen. De heed in t binnenlaand is n kultuurlaandschap ontstaon deur t verdwienen van voedingsstoffen deur begrezing en t aofplaggen van zaanderige gronden. Uut stuufmeelonderzeuk is ebleken dat der oek in t binnenlaand altied wel heed veurkwam, mer de grote boomloze heedvelden en de [[zaandverstuving]]en bin ontstaon deurdat meensen in de [[middeleewn|middeleeuwen]] meer schapen bin gaon houwen. ==Verspreiding== In Nederlaand koemen heedvelden veur op zaandgronden (oostelik [[Frieslaand]], [[Grunnen (provìnzie)|Zuudoost-Groningen]], [[Drenthe]], [[Oaveriessel|Overiessel]], [[Gelderlaand]], oostelik [[Utrecht (previnsie)|Utrecht]], [[t Gooi]], [[Noord-Braobaant]], [[Limburg (Nederlaand)|Noord- en Zuud-Limburg]], de [[Waddenailaand|Waddeneilaanden]] en in de kalkarme duungebieden in t noorden van [[Bargen (Noord-Hollaand)|Bargen]] in Noord-Hollaand. Bie onze zujerburen in [[Vlaanderen]] koemen heedvelden veur in de [[Kempen]] (in de provinsies [[Antwaarp (provinzie)|Antwarpen]] en [[Limbörg (Belgie)|Limburg]]), en beparkt in [[West-Vlaanderen]] (in Houtlaand en Meetjeslaand). In [[Wallonië]] kömp heed veur in de [[Hoge Venen]]. Verschillende toponiemen ([[La Bruyère (België)|La Bruyère]], [[La Heydt]] (bie [[Weerst]]), ''Heid des Pairs'' ([[Spa (stad)|Spa]]), ''sur les Heids'' ([[Barchon]]), la [[Grande Bruyère]] de [[Blaton]]) wiezen op deels verleuren egaone heedgebiejen. ==Plaanten== De dreuge heed is grotendeels begreuid mit [[bezemheed]] (''Calluna vulgaris'') en [[bochtige smele]] (''Deschampsia flexuosa''). Veerder koemen der oek korsmossen veur zo as [[Cladina|rendiermos-]] en [[Cladonia|bekertjesmos]]. Kenmarkende struken bin de [[brem]] (''Cytisus scoparius'') en de [[jeneverbes|jeneverbezen]] (''Juniperus communis''). Veural op de Waddeneilaanden, en veerder in t noorden van Nederlaand en op de [[Veluwe]] kömp oek [[kreiheed]] (''Empetrum nigrum'') veur. Bie de vochtige heed bin de [[dopheed]] (''Erica tetralix'') en de [[pupenstro]] (''Molinia caerulea'') de dominantste soorten. Aandere soorten van de vochtige heed bin t [[vliegevangertjen]] (''Drosera rotundifolia''), de [[Gagelfemilie|gagel]] (''Myrica gale''), de [[klokjesgentiaan|klokjesgensiaan]] (''Gentiana pneumonanthe'') en de [[benebreek]] (''Narthecium ossifragum''). Bie de [[venne]]n en [[Vene (grondsoorte)|hoogvenen]] op de heed zie'j n bonke amparte plaanten. == Dieren == [[Bestaand:LacertaAgilisJuvenile.JPG|thumb|240px|n Jonge zaandeverdesse te herkennen an de oogvlekjes]] Veur de beesten van de heed is de struktuur van petansie. t Karakter van de heed mut open ween, mer plekken mit open [[zaand]], pupenstro en wat bomen en struken die verspreid staon, biejen de dieren n grotere keuze an mikromilieu um te zunnen of te schulen, as grote uniforme stukken heed. As der dooie bomen op de heed blieven liggen schept t oek goeie milieus veur alderhaande amparte dieren. t Zunnige en warme mikroklimaot van de heed is van grote petansie veur de anwezige reptielen en [[insektn|insekten]]. Heed is veural belangriek veur reptielen zo as de [[zaandeverdesse]], de [[levendbaorende everdesse]], de [[bliende slange]], de [[gladde slange]], de [[ringslange]] en de [[adder]]. Adder en levendbaorende everdesse hebben n veurkeur veur vochtige heed. De zaandervedesse en de gladde slange koemen zwat allinnig veur op heedvelden. Aofhankelik van de dreugte van de heed koemen der oek veule [[amfibieën]] veur, zo as [[heedkikker]], [[brune kikker]] en [[rogstreeppadde]]. Op de heed he'j aordig wat amparte insektesoorten, zo as t [[heurem|heurentjen]], de [[biejenwolf]], [[sluupvliegen]], [[miereleeuw]], [[zaandbieje]]n, [[mestkevers]] en alderhaande soorten [[sprinkhaone]]n en [[pennevoegels|vlinders]]. De beesten bin vertegenwoordigd in de vorm van [[haoze]]n, [[kniende (dier)|knienden]], [[haart (daaier)|reeën]] en [[harte]]n, [[vos]]sen en verschillende soorten [[muus|muzen]]. Wat [[voegels]] angeet mu'j denken an de zwat uutestörven [[korhoonder|korhoenders]], de weer toenemende [[zaandzwelver|nachtzwaoluw]], de [[roodborsttapuit]], de [[boompieper]] en de [[veldleeuwerik]]. De [[klapikster]] is n [[klauwier]]soort die oek flink in antal achteruutegaon is deurdat de heedoppervlakte aofeneumen is en deur de achteruutgang van de rest van t boeren open laandschap. ==Geschiedenisse== De heedvelden ontstungen an t einde van de [[middeleeuwn|middeleeuwen]]. De aofelegen gebiejen wördden overdag begreesd deur [[schaop|schapen]] die snaas in de stalle bleven, waorvan de bojem jaorliks mit varse heedplaggen bedekt wördden. De stalmest wördden jaorliks naor de akkers ebröcht, die daordeur zeutjesan hoger wördden. Disse vorm van [[laandbouw]] mit de kenmarkende [[esdarp]]en en [[heerdgang]]en bleef tot t einde van de [[19e eeuw]] bestaon. In 1898 was nog ruum 20% van t oppervlakte van Nederland "weuste grond" en t bestung veurnamelik uut heed. De uutviending van [[kunstmest]] zörgden veur n legere behoefte an schapenmest en maakten t meugelik de heedvelden tot laandbouwgrond te ontginnen. Daornaost wördden veule heedvelden in bos ummezet. Spesiaal mit dit doel wördden [[staotsbosbeheer]] op-ericht. Ongeveer tegeliekertied ontstung de belangstelling veur de heed bie natuurbescharmers. As gevolg hiervan zag staotsbosbeheer aof van de bebossing van weerdevolle heedvelden en kocht [[Vereniging Natuurmonumenten|Natuurmonumenten]] grote heedgebiejen, waoronder de [[Kampina]] en [[Brunssummerheed]]. An t einde van de [[20e eeuw]] bestung nog minder as 1% van Nederlaand uut heed. Behalven de [[militaer oefenterrein|militaere oefenterreinen]] bin zwat alle overebleven heedvelden noen eigendom van [[Staotsbosbeheer]], de [[Verenigige Natuurmonumenten]] en de [[provinsiale Laandschappen]]. ==Vandage de dag== [[Bestaand:Heide bi'j Haovelte.JPG|thumb|Heedveld bie [[Haovelte|Havelte]]]] ===Bedreidingen=== Heed in Nederlaand kömp tegenswoordig steeds meer onder drok te staon, onder aandere deur rekreasie en militaere aktiviteiten. Mer oek deurdat der alsmar meer behoefte is an ruumte veur wegen, [[bolwark|bebouwing]] en [[industrie]]. Deur de opkomst van de industrie, intensieve veeteelt en t verkeer vanaof de [[jaoren 1950]] is de uutsteut van stikstofoxiden en zweveldioxideverbiendingen heel arg toe-eneumen. Vanaof t begin van de [[1970-1979|jaoren 70]] kwam hier vanuut de laandbouw nog n grote toename van de ammoniakuutsteut bie. Op ekosysteemnivo leiden dit tot n toename van voedingstoffen en verzuring. Dit hef n negatief effekt ehad op t klassieke heedbeeld zo a'w t van "vrogger" kennen. De heed is verschrikkelik an t [[vergrezing|vergrezen]]. Oek bin veule van de krujensoorten, korsmossen en mossen an t verdwienen. Disse aofname van de plaantendiversiteit hef drekte gevolgen de dierenwereld. Op de heedvelden wörden bieveurbeeld veule minder [[pennevoegels|vlindersoorten]] an-etröffen as eerder. === Beheer === t Beheer van de overblievende heedvelden is veural van de meens aofhankelik. Hierveur is t schaap n goeie hulpe um de heed te onderhouwen. De beste maniere um de heed kort te houwen is deur t op bepaolde tiejen te plaggen. Mer disse maniere is te duur en wördt daorumme vake niet edaon, mit as gevolg dat veule heedvelden "vergrezen" mit plaanten zo as de [[bochtige smele]] (''Deschamsia felxuosa'') en de [[pupenstro]] ''Molinia caerulea''. n Aandere methode is t aofbraanden van de heed. t Braanden wördt veural toe-epast as beheersmaotregel op terreinen van Defensie waor plaggen risiko's oplevert vanwegen meugelike munisieresten. Veur veule diersoorten is dit natuurlik schaolik, mer n [[sprinkhaone]] as de [[kleine vrattenbieter]] kömp allinnig veur in op heedterreinen die op disse maniere beheerd wörden. Op grote schaole plaggen kan arg naodelig ween veur de fauna, umdat de struktuur van t terrein arnstig an-etast wördt. t Mut dan oek mit maote gebeuren en op n kleine schaole. Zolange as de heed niet te arg vergreest is t oek goed meugelik um van tied tot tied wat opslag van bomen vort te haolen. Oek te veule begrezing is merakels schaolik veur de typiese heedfauna. Disse dieren geven de veurkeur an n struktuurrieke umgeving waorin naost de wat ouwere heed oek pupenstro en wat struken en open plekjes bin. == Heed as halfnatuurlik laandschap == Heed op de zaandgronden in t binnenlaand is n oud en deur de eeuwen evormp halfnatuurlik laandschap. t Is as [[laandschap]]stype deur de meens beïnvleud; de deur meensen eleien begrezing was namelik n veule meer as de van nature veurkoemende begrezing. Onder invleud van de van nature veurkoemende begrezing zollen n antal heedgebiejen geheel of gedeeltelik overgaon in aandere, komplexere ekosystemen zo as n mengeling van greslaand en bos. De heed is namelik n vrie eenvoudig (leger) ekosysteem waor, as de umstaandighejen daor goed veur bin, gres en bomen zullen greuien. Op disse maniere bin oek veule heedgebiejen in Nederlaand verdwenen. Tegenswoordig wördt mit veule begrezing deur bieveurbeeld kuddes [[schaop|schapen]], [[Schotse hooglaander]]s en wilde [[peerd]]en de heed redelik goed open ehöllen, en kriegen grezen en bomen gien permanente vat op t gebied. n Aandere meenselike ingrepe um de heed in staand te houwen is t aofbraanden van heedgebiejen. ''Natuurlik'' is liekewels n relatief begrip; der bin zat aandere natuurtypen in Nederlaand die oek niet natuurlik bin. Zo bin veeruut de meeste bossen in Nederlaand ontstaon deur anplaant; disse bossen dienden as produksiebos of as jachtgebied. Oek leegveenmoerasgebiejen en vennengebiejen bin vake niet helemaole natuurlik ontstaon, of wörden ten minsen deur meenselik ingriepen in staand ehöllen. Daorbie vergeleken löt de beheersvorm mit zwaore begrezing op de heed toch belangrieke overeenkomsten mit de oorspronkelike, natuurlike begrezing zien deur [[edelharte]]n, [[eland]]en, [[oerosse]]n enz. t Veurnaamste verschil is de verschraoling die ontstung deur t voortdurend verdwienen van voedingsstoffen, deurdat de schapenmest en aofeplagden heed verzameld wördden um de akkers op de [[nenk]] te bemesten. == Nedersaksies == * [[Achterhooks]]: ''heed, hei{{small()|de}}'' of ''hied'' * [[Drèents]]: ''heide'', ''hèeide'' of ''ha{{small()|a}}ide'' * [[Graafschopper Platt]]: ''heide'' (Platduutse schriefwieze ''Häide'') * [[Grönnegs]]: **''haaide'' **''hèjde'' ([[Westerwoolds|Westerwòlds]] * [[Veluws]]: **''heed'' **''hei{{small()|de}}'' **''hied'' ([[Epe]], [[Heerde]]) * [[Stellingwarfs]]: ''heide'' * [[Sallands]]: ** [[Vechtdals]]: ''hei'', ''heed{{small()|e}}'' * [[Tweants]]: ''hei'', ''heed{{small()|e}}'' ==Foto-uutstallige== <gallery> Ofbeelding:Elspeetheed.jpg|De heed bie Elspeet Ofbeelding:Heath - Laren.jpg|Heed bie [[Laoren (Noord-Holland)|Laoren]] Ofbeelding:Drouwenerzand.JPG|Drouwenerzaand bie [[Assen]] Ofbeelding:FloweringHeath-1.JPG|Bleuiende heed bie [[Ee (stad)|Ede]] </gallery> ===Panorama=== [[Bestaand:FloweringHeath-1.JPG|thumb|770px|none|Bleuiende heed bie Ede]] {{commonscat|Heath}} {{Dialekt|wvel|Nunspeet|Algemene Nedersaksiese Schriefwieze}} [[Kategorie:Plaante]] 7afvpx8n2fe2ivd1is8wk058o8s7l2l 0 2969 321383 311495 2022-08-08T11:36:20Z Bdijkstra 3584 wiki wikitext text/x-wiki {| cellspacing="3px" style="background-color:floralwhite" |- valign="top" |width="50%" align="center" style="border: 3px solid lightsalmon; background-color:floralwhite; padding:0.5em; text-align:center; font-family:'Trebuchet MS',sans-serif; font-size:229%"| [[Ofbeelding:Flag_Groningen.png|75px|border|Vlage van Grunnen]]&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; Portoal: Grunnen&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Ofbeelding:Flag_Groningen.png|75px|border|Vlage van Grunnen]] |} __NOTOC__ __NOEDITSECTION__ {| cellspacing=3 class="vatop" |- |width=50% bgcolor=ivory style="border-style:solid;border-width:1px;border-color:silver;padding:1em;padding-top:0;"| ===Oetzöcht artikel:=== [[Ofbeelding:Fortbourtange.jpg|100px|left|Boertang]] '''Boertang''' is n [[vesten|vestendörpie]] in t oosten van de [[Grunnen (provìnzie)|provìnzie Grönnen]] in t gebied [[Westerwoolde (streek)|Westerwolde]]. t Is aanlègd tiedens de [[tachtigjaorige oorlog|tachtegjoarege oorlog]] in opdracht van stadholder [[Willem van Oranje|Willem I]]. Dou t [[Grunnen (stad)|Stad]] in [[Spanje|Spoanse]] handen veul, wol Willem I t isoleern zodat der gain haandel meer meugelk was tuzzen Stad en de Spanjoarden in [[Duutslaand]]. [[Boertang|>>]] |width="50%" bgcolor=ivory style="border-style:solid;border-width:1px;border-color:silver;padding:1em;padding-top:0;"| ===Wozzen joe dat:=== * ...t Grunneger boertje '[[Popko]]' sinds 2011 t Grunneger beeldmaark is van [[Grunnen (stad)|Stad]] en [[Grunnen (provìnzie)|pervìnzie Grunnen]]? * ...in de [[Westerkwartaaier|Westerkwartaaierse]] dörpen [[Moarum]], [[De Wilp]] en [[De Penne (Grönnen)|De Penne]] nog aal [[Westlaauwers Frais|Frais]] proat wordt? * ...de [[Stad Grunnen]] in de vrouge [[Middelaiwen]] n [[Drenthe|Drìnts]] esdörp was? * ...de [[Dollert]] vrouger tot [[Winschoot]] tou rekde en dat [[Blaauwe stad]] doar nou ligt? * ...[[n Daam]] sumtieds ook wel de twolfde [[Fraise elf Steden|Fraise stad]] nuimd wordt? |- |width=50% bgcolor=Oldlace style="border-style:solid;border-width:1px;border-color:silver;padding:1em;padding-top:0;"| ===Grunnen=== [[Ofbeelding:Grunnegs woapen.JPG|90px|left|Woapen van Grunnen]] [[Grunnen (stad)|Stad Grunnen]] • [[Grunnen (provìnzie)|Provìnzie Grunnen]] • [[Ommelanden]] • [[Vlage van Grunnen]] • [[Woapen van Grunnen]] • [[Woapen van de Ommelanden]] • [[Hans Oalders]] • [[Grunnens Laid]] |width="50%" bgcolor="honeydew" style="border-style:solid;border-width:1px;border-color:silver;padding:1em;padding-top:0;"| ===Gebieden in Grunnen=== [[Image:Grunneger Ommelanden.JPG|right|75px|Grunneger Ommelanden]] [[Gerecht (streek)|Gerecht]] • [[Westerkwartaar]] • [[Hunzego]] • [[Fivelgo]] • [[Oldambt (streek)|Oldambt]] • [[Westerwoolde (streek)|Westerwolde]] [[Reiderlaand (streek)|Reiderlaand]] • [[Veenkolonien]] • [[Woldstreek (Grunnen)|Woldstreek]] • [[Duurswold]] • [[Hoogelaand]] • [[Homsterlaand]] • [[Vredewold]] • [[Laauwerslaand]] |- |width="50%" bgcolor="honeydew" style="border-style:solid;border-width:1px;border-color:silver;padding:1em;padding-top:0;"| ===Toal in Grunnen=== [[Ofbeelding:Grunnegs toalkoart.JPG|75px|left|Toalkoart Grunnegs]] [[Grunnegs woordenbouk]] • [[Grunnegs]] • [[Hoogelaandsters]] • [[Westerkwartaars]] • [[Pompsters]] • [[Stadjeders]] • [[Noordvelds]] • [[Oldambtsters]] • [[Veenkolonioals]] • [[Westerwolds]] • [[Westlaauwers Frais|Frais]] |width=50% bgcolor=Oldlace style="border-style:solid;border-width:1px;border-color:silver;padding:1em;padding-top:0;"| ===Geogroafie=== [[Ofbeelding:Reitdiep Dorkwerd1245.jpg|right|85px|Rietdaip]] [[Ems (revier)|Ems]] • [[Waddenzee]] • [[Dollart]] • [[Rietdaip]] • [[Emsknoal]] • [[Van Staarkenbörgknoal]] • [[Stadsknoal (knoal)|Stadsknoal]] • [[Laauwersmeer]] • [[Laauwers]] • [[Ruten Oa]] • [[Winschoterdaip]] [[Hassebaarg]] • [[Hondsrug]] • [[Hoogelaand]] • [[Moar (toponiem)|Moaren]] • [[Tang (toponiem)|Tangen]] • [[Röttemerploat|Ploat]] • [[Röttemeroog|Oog]] |- |width=50% bgcolor=Oldlace style="border-style:solid;border-width:1px;border-color:silver;padding:1em;padding-top:0;"| ===Geschiednis=== [[Ofbeelding:Kaart9.jpg|90px|left|"Groningen en Ommelanden", deur Isaak Tirion]] [[Geschiednis van Grunnen]] • [[Bernhard van Galen|Bommenberend]] • [[Boertang|Vesten Boertang]] • [[Ommelanden]] • [[Lutje Fraislaand]] • [[Stad en Lande]] • [[Wierde (toponiem)|Hoogten]] • [[Börg]] • [[Stoapelrecht]] • [[Boertanger Moor]] • [[Klooster Auwerd]] • [[Klooster Troapel]] • [[Aletta Jacobs]] • [[Hanze]] • [[Oabel Tazman]] |width="50%" bgcolor="honeydew" style="border-style:solid;border-width:1px;border-color:silver;padding:1em;padding-top:0;"| ===Overeg Grunnen=== [[Ofbeelding:Martini3.jpg|80px|right|Martinitoern]] [[Oale Grieze]] • [[Peerd van Ome Loeks]] • [[Heks Hasje]] • [[Zeehondencrèche Paiderboeren]] • [[STAR]] • [[Marne Mosterd]] • [[Grunneger kouk]] • [[De Groanrepubliek]] • [[RTV Noord]] • [[Neutenschaiten]] |} [[Ofbeelding:Dgnbg.JPG|centre|Der gaait niks boven Grunnen]] {{GemaintesGrunnen}} [[Kategorie:Pertaol|Grunnen]] [[Kategorie:Grunnen| ]] 6q2ii8gm5e799dq8o9jynu16xydvcg5 0 3780 321380 317429 2022-08-08T11:25:35Z Bdijkstra 3584 HTML 5 wikitext text/x-wiki [[Bestaand:Zandverstuiving hoge veluwe 4.jpg|260px|thumb|Zaandverstuving "De Pollen" op [[De Hoge Veluwe]]]] [[Bestaand:Kootwijkerzand 2.jpg|260px|thumb|t [[Kootwiekerzaand]]]] [[Bestaand:Zandverstuiving hoge veluwe 1.jpg|thumb|260px|n Zaandverstuving mit nieje dunen]] n '''Zaandverstuving''' is n open plekke in de [[heed (vegetasie)|heed]] of de [[dune]]n waor gien enkele begreuiing veurkömp en waor t zaand deur de [[wiend]] en t [[waoter]] ([[regen]]bujen) versteuven wörden. Echt stuvend zaand kömp in [[West-Europa|Noordwest-Europa]] haost niet veur. In Nederlaand bin der nog n paor. n Zaandverstuving is n vorm van [[weust laand]], oek wel [[onlaand]]. ==Ontstaon== Zaandverstuvingen ontstungen in t verlejen deurdat de velden te veul of-eplagd wördden. De heedplaggen wördden bieveurbeeld gebruukt um n [[plaggehutte]] te bouwen en in de [[potstal]]. As der te veule plaggen of-ehaold wördden, kon de heed zich niet meer herstellen. Aandere schaodelike aktiviteiten waren t riejen mit te veule karren, en t laoten grezen van te veule schapen. De wiend zörgden der dan veur dat t stuufzaand zich steeds veerder verspreiden waordeur de zaandverstuvingen steeds groter wördden. In n grote zaandverstuving kunnen deur de wiend dunen ontstaon. Langes de raand van n zaandverstuving ligt meestentieds n hoge zaandwalle, waor t zaand zich op verzameld. Soms wördden hele darpen bedreigd deur t oprukkende zaand. Zo kon n enkele [[störm]] vanuut de zaandverstuving n oogst deur n dunne zaandlage op de kwetsbaore plaantjes verrineweren. Zaandverstuvingen bin in [[Europa (continent)|Europa]], buten [[Nederlaand]], iezelig zeldzaam, en hadden in de [[19e eeuw]] n areaal van 78.600 bunders. Umdat dit gebied zich (oek as gevolg van overbegrezing van [[wei]]gronden) uutbreiden, wördden [[Staotsbosbeheer]] op-ericht, dat gebieden as de [[Veluwe]] mit bos beplaantten. Tegenswoordig is nog 1.400 bunders over, veural in de provinsies [[Drenthe]], [[Gelderlaand]] en [[Noord-Braobant]]. t Grootste stuufzaandgebied in Nederlaand is t [[Kodekerzand|Kootwiekerzaand]] op de Veluwe. ==Beheer== ===Zaandverstuving tegengaon=== Um t verstuven van t zaand tegen te gaon, ku'j t gebied bebossen deur [[pinus|dennen]] te plaanten. Pioniersplaanten die zich in n zaandverstuving vestigen bin [[buntgres]] en [[zaandzegge]]. Daornao volgt [[roeg haormos]]. Daormee wördt t zaand wat vasteleegd en kunnen der aandere korsmossen verschienen, en vervolgens allinnig eenjaorige plaanten, zo as t [[lepeldief|lepeltjen]] (''Capsella bursa-pastoris''). Uuteindelik kömp de heed weerumme. ===Zaandverstuving beweren=== De grootste bedreiging van stuufzaand is de toename van organies materiaal in t zaand, deur de ''atmosferiese deposisie'' (vervuling vanuut de [[lucht]] mit onder aandere ammoniak). [[Alg]]en, [[mos]]sen, [[korsmos]]sen en hogere plaanten kunnen zo extra hard greuien in t van nature arme zaand. Hierdeur wördt t zaand meer en meer vasteleegd. Maotregels kunnen wezen: *t Ruumte geven an de wiend deur t kappen van bomen an de raanden van n stuufzaandgebied. *t Veulvuldig betrejen van t gebied. Rekreasiegebieden en militaire oefenterreinen blieven vake ruum open veur meenselike betrejing. *t Vorthaolen van al t organisch materiaal as der ekapt of eplagd wördt. t Losse dekzaand dat op de bojem van de zaandverstuving an-etröffen wördt is helder geel. In dit zaand zit humus. Dat is wel t geval veur t stuufzaand. Tussen t dekzaand en t stuufzaand dat bovenop ligt, is soms n donkere lage te zien, n "podzollage" eneumd. t Is n overbliefsel van t eerder oppervlakte, waor t stuufzaand overhinne eweid is. ==De zaandverstuving as biotoop== Een zaandverstuving lik n bietjen op n [[weuste]] (woestijn) en wördt dan oek wel n "Atlantiese weuste" eneumd. In n zaandverstuving trejen grote [[temperatuur]]sverschillen op. Der koemen n antal amparte diersoorten veur, die daorop an-epast bin, zo as de [[tepuut]], [[boompieper]] en de [[boomleeuwerik]]. Disse [[voegels]] leven van de pioniersplaanten en [[insektn|insekten]] die op de kaole grond lopen. Op de diepere vochtigere plekken in n zaandverstuving greuien oek wel korsmossen. Soms is t zaand diep vortesteuven tot op t nivo van t grondwaoter. Op disse plaotse ontsteet dan n [[venne]]. n Ampart insekt dat op n zaandverstuving leeft is de [[mierenleeuw]]. ==Veurbeelden van zaandverstuvingen== *[[Kodekerzaand|Kootwiekerzaand]], bie [[Kodek|Kootwiek]], de grootste verstuving van [[Europa (continent)|Europa]]. Dit stuufzaand is goed te overzien vanuut n uutkiektoorne. *[[Harskampse Zaand]], bie [[Harskamp]], in gebruuk as militair oefenterrein. Middenin t zaand verscheulen liggen de [[venne]]n Kempkesfles en Garritsfles. *[[Stroese Zand|Stroese Zaand]], bie [[Stroe (Gelderlaand)|Stroe]], in gebruuk as militair oefenterrein. *[[Wekerumse Zaand]], bie [[Wekerum]]. *[[Hulshorsterzand|Hulhorsterzaand]], bie [[Hulshorst]]. *[[Beekhuzerzand|Beekhuzerzaand]], bie [[Harderwiek]], lestens hersteld mit Europese subsidie. Biezonder is dat der dwars deur t stuufzaandgebied n fietspad an-eleegd is mit prachtige veergezichten. *Langes de Waol, in t natuurgebied [[Millingerweerd]] (bie [[Millingen an de Rien]]), krig t zaand weer de kans um te gaon stuven; der ontstaon zo natuurlike [[rivierdune]]n. *[[Nasionaal Park De Loonse en Drunense Dunen]] *[[Nationaol Park Drents-Friese Woold|Nasionaal Park Drents-Friese Wold]] *[[Sint Anthonisbos]] *[[Zaandverstuving Rosmalen]] [[Bestaand:Balloërveld panorama.jpg|thumb|center|800px|n Kleine zaandverstuving op t [[Balloërveld]].]] {{Dialekt|wvel|Nunspeet|Algemene Nedersaksiese Schriefwieze}} [[Kategorie:Zaandverstuving| ]] l5toictblij97scw4yh06bdhfc8w4h0 0 4001 321382 318672 2022-08-08T11:35:17Z Bdijkstra 3584 wiki wikitext text/x-wiki {| cellspacing="3px" class="vatop" style="background:white" |- |width="50%" align=center style="border: 3px solid red; background-color:floralwhite padding:0.5em"| <br />[[Ofbeelding:Drenthe portaol banner.JPG|575px|center|Logo]]<br /> |} __NOTOC__ __NOEDITSECTION__ {| cellspacing=3 |- |width=50% bgcolor=white style="border-style:solid;border-width:1px;border-color:red;padding:1em;padding-top:0;"| ===Uutezöcht artikel=== [[Ofbeelding:Donne1616.jpg|90px|left|John Donne]] '''John Donne''' (Londen, 1572 – Londen, 31 meert 1631) was een dichter, skriever en predikaant die de Engelse Renaissance in de tied van Elizabeth en Jacobus luuster bi'jzetten. Donnes olders waren kattelieken in een tied det de Anglicaanse Karke in-esteld was en 'paapse' meensen vake vervolgd worden. [[John Donne|>>]] |width="50%" bgcolor=white style="border-style:solid;border-width:1px;border-color:red;padding:1em;padding-top:0;"| ===Wus ie det...=== [[Ofbeelding:Harm.jpg|90px|right|Harm]] *...ze in 't noodelijke diel van [[Oaveriessel]] ok [[Drèents]] praot? *...''Harm Boerenlèven an de Riest'' van [[Lucas Jonker]] de eerste [[Drèents|Drèentstalige]] roman was? *...de skriever van 't eerste Drèentstalige gedicht (1837) een anonieme "[[Een Drenther|Drenther]]" was? *...de skilder [[L.A. Roessingh]] de eerste Drèentstalige dichtbundel uutegèven hef? *...[[Drenthe]] en [[Oaveriessel]] in de Middeleeuwen ien gebied, 't [[Oaversticht]] vörmden? |- |width=50% bgcolor=white style="border-style:solid;border-width:1px;border-color:red;padding:1em;padding-top:0;"| ===Politiek=== [[Ofbeelding:Drenthe wapen.svg|90px|left|Waopen van Drenthe]] [[Drenthe]] - [[Vlagge van Drenthe]] - [[Waopen van Drenthe]]<br />''Gemientes:''<br />[[Aa en Hunze]] - [[Assen]] - [[Börger-Oring]] - [[Koevern]] - [[Em (gemiente)|Em]] - [['t Oogeveine]] - [[Möppelt]] - [[Midden-Drenthe]] - [[Noordenveld]] - [[Tynaorl (gemeeinte)|Tynaorl]] - [[Westerveld]] - [[De Wolden]] |width="50%" bgcolor=White style="border-style:solid;border-width:1px;border-color:red;padding:1em;padding-top:0;"| ===Taol in Drenthe=== [[Ofbeelding:De_drie_podagristen.jpg|100px|right|Dree podagristen]] [[Drèents]] - [[Noordenvelds]] - [[Veenkoloniaols]] - [[Zuudoost-Drèents]] - [[Zaand-Drèents]] - [[Midden-Drèents]] - [[Zuudwest-Noord-Drèents]] - [[Zuudwest-Zuud-Drèents]] - [[Stichting Drentse Taol]] - [[Drèents woordenboek]]<br />''Skrievers:''<br />*[[Een Drenther]] - [[D.H. van der Scheer]] - [[Harm Tiesing]] - [[Lucas Jonker]] - [[J.H. Bergmans-Beins]] - [[Grietje Clewits]] - [[Jan Naarding]] - [[Hans Heyting]] - [[Roel Reijntjes]] - [[Peter van der Velde]] - [[Anne Doornbos]] - [[Marga Kool]] - [[Martin Koster]] - [[Lukas Koops]] - [[Hendrik Nijkeuter]] - [[:Kategorie:Schriever in 't Drèents|''meer...'']] |- |width=50% bgcolor=White style="border-style:solid;border-width:1px;border-color:red;padding:1em;padding-top:0;"| ===Geografie=== [[Ofbeelding:Drentse Aa RA.jpg|100px|left|Drentsche Ao]] [[Hondsrug]] - [[Drèents plateau]] - [[Drèentse heufdvaort]] - [[Meppelerdiep]] - [[Hunze]] - [[Drèentse Ao]] - [[Riest (revier)|Riest]] - [[Vene (grondsoorte)|Veen]] - [[Esdorp]] - [[Nationaolpark Drents-Friese Wold]] - [[Nationaol beek- en esdorpenlaandschop Drentsche Ao]] - [[Nationaolpark Dwingelderveld]] |width=50% bgcolor=White style="border-style:solid;border-width:1px;border-color:red;padding:1em;padding-top:0;"| ===Geschiedenis=== [[Ofbeelding:Hunebed 002.jpg|100px|right|Hunebed in Bronneger]] [[Pago Treanth]] - [[Slag bi'j Aone]] - [[Fries-Drèentse oorlog]] - [[Oaversticht]] - [[Hunebed]] - [[Saksen (volk)|Saksen]] - [[Dingspel]] - [[Zudenveld]] - [[Middenveld]] - [[Dieverderdingspel]] - [[Rolderdingspel]] - [[Noordenveld]] - [[Oostermoer]] - [[Ellert en Brammert]] - [[Den Klinkenbarg|Den Klinkebarg]] |} {{Drenthe}} [[Kategorie:Drèents artikel]] [[Kategorie:Pertaol|Drenthe]] [[Kategorie:Drenthe| ]] sge5h70bxa3wi5rbogh2116fvdwslrg 0 4363 321375 317949 2022-08-08T10:32:52Z Bdijkstra 3584 HTML 5 wikitext text/x-wiki [[Bestaand:22 Regen ubt.jpeg|thumb|250px|Stortregen]] [[Bestaand:Here comes rain again.jpg|thumb|Regendruppels vallen in een plasse]] [[Bestaand:Regnbyge.jpg|thumb|De regen vuilt zichbaor uut de wolken]] '''Regen''' is een vorm van [[neerslag]], net as [[snee]] (ieskristallen) en [[hagel]] (bevreuren regen). Regen ontsteet as der zoveule [[waoter]]druppels in de [[wolke]]n zitten, dat ze tegen mekaarbotsen en zo groter wonnen. Ho groter de waoterdruppel, ho gauwer 't ummeneer vuilt (van 1 centimeter per ure tot 10 meter per seconde). Allewel de luch in de wolke opstieg, zal nao veule botsingen de greuiende waoterdruppel uuteindelijk ummeneer vallen. Tiejens 't vallen wonnen de druppel deur botsingen stark, mar verlies 't oek waoter (dreugeblaozen) en allinnig de grote druppels haolen de grond. In warme lanen zie-j soms hoge wolken mit een regensliere dee in de dreuge luch onder de wolke gauw weer verdamp en nooit de grond haolt. Soms is 't in de tropen zok moekerig weer onder de regenende wolken, dat opstiegend voch de wolke weer anvult en 't blif regenen. Dit kan allinnig as de [[temperetuur]]verdeling in de luch gunstig is. Regen wonnen meestentieds op-evungen in een [[regentonne]], of geet de ofvoer in. == Regen in Nederlaand == Gemiddeld vuilt der per jaor 690 tot ruum 900 millimeter an neerslag in Nederlaand. De dreugste plaosen koemen veur in 't zuudosen van 't laand ([[Limburg (Nederlaand)|midden-Limburg]]), de natste op de [[Veluwe]]. [[Zoemer|'s Zoemers]] vuilt der meestentieds meer regen as [[wienter|'s wienters]]. Deur de warmte kunnen fikse [[buje]]n ontstaon, waordeur dan in een korte tied meer regen vuilt as in de kouwe periodes van 't jaor. In de naozoemer en [[haarfst|'s harres]] vallen de zwaorste bujen vake in de kusprevinsies, umdat 't warme [[zeewaoter]] de bujen dan activeert. == Regencyclus == Regen speult een belangrieke rolle bie de waotercyclus op eerde: waoter uut de [[ozeoan|oceanen]] [[verdamping|verdamp]], condenseert in de vorm van wolken, vuilt op 't eerdoppervlak neer in één van de vormen van neerslag, en kump uuteindelijk weerumme in de oceaan via streumen en [[revier]]en um opniej an de cyclus te beginnen. == Symbolen == De volgende symbolen wonnen gebruuk op [[weerkaort]]n: {| style="font-size: 80%;" class="wikitable" ! Symbolen ! Nummer ! Beschrieving |- | [[Bestaand:Symbol Drizzle1.png|25px|center|Motregen of motsnee in 't vergangen ure]] | align="center" | 20 | [[Motregen]] of [[motsnee]] in 't vergangen ure |- | [[Bestaand:Symbol Rain1.png|25px|center|Regen in 't vergangen ure]] | align="center" | 21 | Regen in 't vergangen ure |- | [[Bestaand:Symbol Precipitation4.png|25px|center|Regen en snee, of iesregen in 't vergangen ure]] | align="center" | 23 | Regen en [[snee]], of [[iesregen]] in 't vergangen ure |- | [[Bestaand:Symbol Freezing Precipitation1.png|25px|center|Regen mit [[iezel]] of motregen mit iezel in 't vergangen ure]] | align="center" | 24 | Regen mit iezel of motregen mit iezel in 't vergangen ure |- | [[Bestaand:Symbol Shower14.png|25px|center|Regenbuje in 't vergangen ure]] | align="center" | 25 | [[Regenbuje]] in 't vergangen ure |- | [[Bestaand:Symbol Shower13.png|25px|center|Sneebuje, of regen- en sneebuje in 't vergangen ure]] | align="center" | 26 | [[Sneebuje]], of regen- en sneebuje in 't vergangen ure |- | [[Bestaand:Symbol Drizzle5.png|25px|center|Lochte motregen mit onderbrekingen]] | align="center" | 50 | Lochte motregen mit onderbrekingen |- | [[Bestaand:Symbol Drizzle4.png|25px|center|Lochte motregen zonder onderbrekingen]] | align="center" | 51 | Lochte motregen zonder onderbrekingen |- | [[Bestaand:Symbol Drizzle2.png|25px|center|Maotige motregen mit onderbrekingen]] | align="center" | 52 | Maotige motregen mit onderbrekingen |- | [[Bestaand:Symbol Drizzle3.png|25px|center|Maotige motregen zonder onderbrekingen]] | align="center" | 53 | Maotige motregen zonder onderbrekingen |- | [[Bestaand:Symbol Drizzle6.png|25px|center|Zwaore motregen mit onderbrekingen]] | align="center" | 54 | Zwaore motregen mit onderbrekingen |- | [[Bestaand:Symbol Drizzle7.png|25px|center|Zwaore motregen zonder onderbrekingen]] | align="center" | 55 | Zwaore motregen zonder onderbrekingen |- | [[Bestaand:Symbol Freezing Precipitation2.png|25px|center|Lochte motregen mit iezel]] | align="center" | 56 | Lochte motregen mit iezel |- | [[Bestaand:Symbol Freezing Precipitation3.png|25px|center|Maotige of zwaore motregen mit iezel]] | align="center" | 57 | Maotige of zwaore motregen mit iezel |- | [[Bestaand:Symbol Slight1.png|25px|center|Lochte regen en motregen]] | align="center" | 58 | Lochte regen en motregen |- | [[Bestaand:Symbol Slight2.png|25px|center|Maotige of zwaore regen en motregen]] | align="center" | 59 | Maotige of zwaore regen en motregen |- | [[Bestaand:Symbol Rain5.png|25px|center|Lochte regen mit onderbrekingen]] | align="center" | 60 | Lochte regen mit onderbrekingen |- | [[Bestaand:Symbol Rain6.png|25px|center|Lochte regen zonder onderbrekingen]] | align="center" | 61 | Lochte regen zonder onderbrekingen |- | [[Bestaand:Symbol Rain3.png|25px|center|Maotige regen mit onderbrekingen]] | align="center" | 62 | Maotige regen mit onderbrekingen |- | [[Bestaand:Symbol Rain14.png|25px|center|Maotige regen zonder onderbrekingen]] | align="center" | 63 | Maotige regen zonder onderbrekingen |- | [[Bestaand:Symbol Rain2.png|25px|center|Zwaore regen mit onderbrekingen]] | align="center" | 64 | Zwaore regen mit onderbrekingen |- | [[Bestaand:Symbol Rain4.png|25px|center|Zwaore regen zonder onderbrekingen]] | align="center" | 65 | Zwaore regen zonder onderbrekingen |- | [[Bestaand:Symbol Freezing Precipitation4.png|25px|center|Lochte regen mit iezel]] | align="center" | 66 | Lochte regen mit iezel |- | [[Bestaand:Symbol Freezing Precipitation5.png|25px|center|Maotige of zwaore regen mit iezel]] | align="center" | 67 | Maotige of zwaore regen mit iezel |- | [[Bestaand:Symbol Precipitation6.png|25px|center|Lochte regen en snee en/of motregen mit snee]] | align="center" | 68 | Lochte regen en snee en/of motregen mit snee |- | [[Bestaand:Symbol Precipitation5.png|25px|center|Maotige of zwaore regen en snee en/of maotige of zwaore motregen mit snee]] | align="center" | 69 | Maotige of zwaore regen en snee en/of maotige of zwaore motregen mit snee |- | [[Bestaand:Symbol Sleet1.png|25px|center|Iesregen]] | align="center" | 79 | Iesregen |- | [[Bestaand:Symbol Shower12.png|25px|center|Een lochte regenbuje]] | align="center" | 80 | Een lochte regenbuje |- | [[Bestaand:Symbol Shower11.png|25px|center|Maotige of zwaore regenbuje]] | align="center" | 81 | Maotige of zwaore regenbuje |- | [[Bestaand:Symbol Shower10.png|25px|center|Wolkbreuke]] | align="center" | 82 | [[Wolkbreuke]] |- | [[Bestaand:Symbol Shower7.png|25px|center|Lochte snee- en regenbuje]] | align="center" | 83 | Lochte snee- en regenbuje |- | [[Bestaand:Symbol Shower6.png|25px|center|Maotige of zwaore snee- en regenbuje]] | align="center" | 84 | Maotige of zwaore snee- en regenbuje |- | [[Bestaand:Symbol Shower5.png|25px|center|Lochte korrelsneebuej, mit of zonder regen en/of regen en snee]] | align="center" | 87 | Lochte [[korrelsneebuej]], mit of zonder regen en/of regen en snee |- | [[Bestaand:Symbol Shower4.png|25px|center|Maotige of zwaore korrelsneebuje, mit of zonder regen en/of regen en snee]] | align="center" | 88 | Maotige of zwaore korrelsneebuje, mit of zonder regen en/of regen en snee |- | [[Bestaand:Symbol Shower9.png|25px|center|Lochte hagelbuje, mit of zonder regen en/of regen en snee, en nog zonder donder]] | align="center" | 89 | Lochte [[hagelbuje]], mit of zonder regen en/of regen en snee, en nog zonder [[donder]] |- | [[Bestaand:Symbol Shower8.png|25px|center|Lichte hagelbuje, mit of zonder regen en/of regen en snee, en nog zonder donder]] | align="center" | 90 | Lichte hagelbuje, mit of zonder regen en/of regen en snee, en nog zonder donder |- | [[Bestaand:Symbol Thunder6.png|25px|center|Onweer in 't vergangen ure en lochte regen op 't mement van waorneming]] | align="center" | 91 | [[Onweer]] in 't vergangen ure en lochte regen op 't mement van waorneming |- | [[Bestaand:Symbol Thunder4.png|25px|center|Onweer in 't vergangen ure en maotige of zwaore regen op 't mement van waorneming]] | align="center" | 92 | Onweer in 't vergangen ure en maotige of zwaore regen op 't mement van waorneming |- | [[Bestaand:Symbol Thunder3.png|25px|center|Onweer in 't vergangen ure en lochte snee, regen en snee, of hagel op 't mement van waorneming]] | align="center" | 93 | Onweer in 't vergangen ure en lochte snee, regen en snee, of hagel op 't mement van waorneming |- | [[Bestaand:Symbol Thunder10.png|25px|center|Onweer in 't vergangen ure en maotige of zwaore snee, regen en snee, of hagel op 't mement van waorneming]] | align="center" | 94 | Onweer in 't vergangen ure en maotige of zwaore snee, regen en snee, of [[hagel]] op 't mement van waorneming |- | [[Bestaand:Symbol Thunder8.png|25px|center|Loch of maotig onweer mit regen, snee, of regen en snee]] | align="center" | 95 | Loch of maotig onweer mit regen, snee, of regen en snee |- | [[Bestaand:Symbol Thunder9.png|25px|center|Zwaor onweer mit regen of snee]] | align="center" | 97 | Zwaor onweer mit regen of snee |} == Nedersaksisch == Noot: ''regen'' spreek ie ien de meeste dialecten uut as ''reekhn''. In 't Veluws as ''rìgn'', ''ri'j^agn'', ''rìgge'', ''règn{{Info|Mit de è van 'militair'}}'' en gao zo mar deur. * [[Achterhooks]]: ''reagen'' * [[Drèents]]: ''regen'' * [[Grunnegs]]: ''regen'' ([[Oldgrunnegs]]: ''reijn'') * [[Sallaans]]: ''regen, règen'' * [[Stellingwarfs]]: ''regen'' * [[Veluws]]: ''regen'', ''reigen'' of ''règen'' * [[Urkers]]: ''regen'' {{commons|Rain}} {{commonscat|Rain}} [[Kategorie:West-Veluws artikel]] [[Kategorie:Weerkunde]] fz5vssryvtvbglqq5hgplbpqy8iw82u 0 5160 321376 269354 2022-08-08T11:20:59Z Bdijkstra 3584 HTML wikitext text/x-wiki [[Image:Regions of Iceland.png|thumb|300px|De regio's van Ieslaand]] [[Ieslaand]] is indield in acht regio's (landsvæði), die veurnaemelik veur [[staotestiek|statistische]] doelen bruukt wodden. Ok de [[jurisdiktie]]s van de distriktshoven volgen disse indieling, krek as et [[postcode|postkodesysteem]] op inkelde uutzunderings nao. Véúr [[2003]] wodden de gebieden ok bruukt as [[kiesdistrikt]]en veur et [[Alþing]]. In disse ooldere indieling vormde [[Reykjavik]] een appatte regio, wiels de omringende gemientes in de hudige heufdstedelike regio diel uutmaekten van de regio Reykjanes, die tegensworig Suðurnes hiet. {| style="border-spacing: 5px 0px" ! Regio ! Vertaeling ! Heufdstad ! align="right" | Bevolking ! align="right" | Oppervlakte ! align="right" | Dichtheid<br>inw./km² ! align="right" | [[ISO 3166-2]] |- | [[Austurland]] | ''Oostlaand'' | [[Egilsstaðir]] | align="right" | 11.798 | align="right" | 22.721 km² | align="right" | 0,52 | align="right" | IS-7 |- | [[Höfuðborgarsvæðið]] | ''Heufdstedelike regio'' | [[Reykjavik]] | align="right" | 178.000 | align="right" | 1062 km² | align="right" | 167,61 | align="right" | IS-1 |- | [[Norðurland eystra]] | ''Noordlaand-oost'' | [[Akureyri]] | align="right" | 26.618 | align="right" | 21.968 km² | align="right" | 1,21 | align="right" | IS-6 |- | [[Norðurland vestra]] | ''Noordlaand-west'' | [[Sauðárkrókur]] | align="right" | 9310 | align="right" | 12.737 km² | align="right" | 0,73 | align="right" | IS-5 |- | [[Suðurland]] | ''Zuudlaand'' | [[Selfoss (stad)|Selfoss]] | align="right" | 21.326 | align="right" | 24.526 km² | align="right" | 0,87 | align="right" | IS-8 |- | [[Suðurnes]] | ''Zudelik schiereilaand'' | [[Keflavik]] | align="right" | 16.727 | align="right" | 829 km² | align="right" | 20,18 | align="right" | IS-2 |- | [[Vestfirðir]] | ''Westfjorden'' | [[Ísafjörður]] | align="right" | 8014 | align="right" | 9409 km² | align="right" | 0,85 | align="right" | IS-4 |- | [[Vesturland]] | ''Westlaand'' | [[Borgarnes]] | align="right" | 14.457 | align="right" | 9554 km² | align="right" | 1,51 | align="right" | IS-3 |- | '''Totaol''' | | [[Reykjavik]] | align="right" | 286.250 | align="right" | 102.928 km² | align="right" | 2,78 | |} [[Kategorie:Stellingwarfs artikel]] [[Kategorie:Regio van Ieslaand]] ljwjfy413zonz8gveka7u8v3lr4nmhk 0 5246 321378 304313 2022-08-08T11:23:37Z Bdijkstra 3584 HTML 5 wikitext text/x-wiki [[File:Badweg 69 Sint-Egbertuskerk Schiermonnikoog.jpg|thumb|300px|Sint-Egbertuskapelle, Badweg 69]] Et dörp '''Schiermonnikoog''' ([[Eilaanders]]: ''Aisterbun'') is et ienigste dörp op et gelieknaemige [[Frieslaand|Friese]] [[waddenaailaanden|Waddeneilaand]] [[Schiermonnikoog]]. Mit de ligging van 53°48' NB is et de noordelikste plak van [[Nederlaand]]. ==Geschiedenis== Et dörp Schiermonnikoog is as ''Oosterburen'' in opdracht van de femilie Stachouwer bouwd in [[1719]], omdat et oorspronkelike dörp ''Westerburen'', langzeman deur de zee mitneumen wodde. Nao de [[Twiede Wereldoorlog]] verrees an de zuudkaante van et dörp een ni'je wiek, die deur de bewoners ''Ni'j-Dokkum'' nuumd wodt. In disse wiek staot een MAVO-schoele en een sporthal. Ter herinnering an de monniken van [[Klaorkaamp]] is in [[1961]] in et dörp een staandbeeld van een monnik onthuld. Nao [[1995]] is een ni'je wiek bouwd an de oostkaante van et dörp. ==Ofbeelding== [[Ofbeelding:Dorpschiermonnikoog.jpg|thumb|none|300px|Uutzicht op de Langestreek]] ==Uutgaonde verwiezings== * [http://www.schiermonnikoog.nl/ Officiële webstee van Schiermonnikoog] * [http://www.schierweb.nl/ Infermatieve webstee] [[Kategorie:Stellingwarfs_artikel]] [[Kategorie:Plak in Frieslaand]] 444tdvrssyp1hwi8iulf0jd8v5q5jsa 0 6922 321358 275910 2022-08-08T07:13:28Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[Bestaand:Trebbiatura.JPG|250px|thumb|Een stilstaonde dorskast]] Een '''dorskast''' wort gebruukt veur 't dorsen van [[graon]]. Veur de opkomst van de zelfriejende [[meidorser]] worde der gebruuk-emaakt van een stilstaonde dorskast, die 't dorsen mit de [[dorsvlegel]] vervung. Daornaost waren der nog mit de hand bediende dorskasten. == Ofbeelding == [[Bestaand:Batteuse 1881.jpg|none|thumb|250px|Een stilstaonde dorskast uut 1881]] == Nedersaksisch == * [[Grönnegs]]: ''daarsk-/ dörskmesien'' ('k' voak nait oetsproken) * [[Sallaands]]: ''dösmesiene'' * [[Tweants]]: ''dö(r)skemölle'' * [[Veluws]]: ** ''dorskast(e)'' ** ''dorsmes(j)ien'', ''dorsmes(j)ine'' {{Commons|Threshing machine}} [[Kategorie:West-Veluws artikel]] [[Kategorie:Laandbouwwarktuug]] 6lplgjtwoi6y8dguzfsnpwd43izvjew 0 7730 321398 310444 2022-08-08T11:55:07Z Bdijkstra 3584 linkfix wikitext text/x-wiki [[Ofbeelding:Oaveriessels.PNG|thumb|Indieling van 't Oaveriessels deur Harrie Scholtmeijer]] 't '''Oaveriessels''' is een verzamelname veur de [[Nedersaksisch]]e dialecten die as ze in de pervincie [[Oaveriessel]] praot. Dizze verzameling vörmt gien ienheid, mar bestiet uut een antal dialectgroepen binnen 't Nedersaksisch. Verschillende dialectologen hebt verschillende indielings emeuken. ==Scholtmeijer zien indieling== Taalkundige [[Harrie Scholtmeijer]] meuk een indieling ('de zeuven zusters')<ref>Harrie Scholtmeijer (2006). ''Mörn! Taalgids Overijssel''. Assen: In Boekvorm Uitgevers bv</ref> veur de heufdvariaanten binnen de pervincie, zunder naor de verbanden mit dialecten buten Oaveriessel te kieken (buten 't Vechtdals, det hi'j deurtrekt naor Duutslaand). Hieronder hej een beschrieving van de zeuven zusters. De veurbieldzinnen laot zien det de dialecten uut dichtbi'j mekaar elegen plaatsen vake kenmarken dielt, al wördt heur dialecten töt verschillende groepen erekend. De indielings bint ja ok mar kunstmaotig. ===Dialecten van De Kuunder, Blankenham en Blokziel=== De dialecten van [[De Kuunder (Stienwiekerlaand)|De Kuunder]], [[Blankenham]] en [[Blokziel]] zöt Scholtmeijer as butenbienties binnen 't Nedersaksisch, vanwegens de wisselwarkings die ze ondergaon hebt mit 't [[Hollaans (dialect)|Hollaans]]. In de [[Tachtigjaorige Oorlog]] wördden Blokziel een [[Hollaand (gewest)|Hollaandse]] uutvalsstee. Kenmarken van dizze dialecten bint: * Woorden die in 't oaverige Nedersaksisch ''o{{small()|o}}l'' of ''al'' hebt - ''zo{{small()|o}}lt, ho{{small()|o}}lt, ik zolle'' - hebt in de dialecten van dizze plaatsen de [[Hollaans (dialect|Hollaanse]] diftong ''ou'' oaver-eneumen: ''zout, hout, ik zou'', en mangs nog wieder evoerd: ''zouder'' (zolder). * De twiede persoon enkelvold van 't persoonlijk veurnaamwoord is ''jie'', daoras dizze vörm in de mieste Nedersaksische dialecten in Nederlaand mit een klinker begunt (''ie{{small()|ë}}'') of, wieder hen 't oosten, de oldere ''d''-vörm hef (''do, dou, doe''). ''Jie'' hej wieder ok nog op [[Urk]] en de [[Veluwe]]. * De twiede persoon meervold van 't persoonlijk veurnaamwoord is ''jullen'' (ok op de Veluwe evunden). * Bi'j woorden die eindigt op ''t'' of ''k'' is de verkleiningsuutgaank miestentied ''-jen'': ''potjen, bakjen, boompjen'' (ok op de Veluwe). De rest van de [[Kop van Oaveriessel]] hef ''ie{{small()|n}}'': ''huusien, beumpien, bäkkien'' ezw. * In Blokziel wördt alle woorden die in de mieste Oaveriesselse dialecten (en ok in 't Nederlaans) een lange ''aa'' hebt, zoas ''water'', mit ''ao'' uutespreuken: ''waoter'' (ok op sommige plaatsen in 't uterste zuden van de Veluwe). Dit verklaart ze uut oaveranpassing deur van oorsprong Hollaanse Blokzielegers an Oaveriesselse woorden as ''schaop'' en ''taofel'' (oaverginneralisering). ''Veurbieldzinnen''<br /> De uuzn ebben een geute van greune verve. Een vrow et zout water uut de ketel in een bakjen of potjen edaon. ''(De Kuunder)''<br /> De uuzn ebben een geut van greune varf. Een vrouw et zout waoter uut de ketel in een bakjen of potjen edaon. ''(Blokziel)'' ===Noord-Oaveriessels=== 't [[Noord-Oaveriessels]] umvat veur Scholtmeijer 't diel van de pervincie boaven de liende die hi'j trekt onder [[Zwolle]] - [[Ni'jlusen]] - [[Luttn]] - [[De Krim (Hardenbarg)|De Krim]]. Dit gebied bevat de [[Kop van Oaveriessel]] en Noord-[[Sallaand]]. Kenmarken binnen de Noord-Oaveriesselse groep bint: *D'r wördt miest lange klinkers (''ee'', ''eu'', ''oo'') gebruukt daoras aandere Oaveriesselse dialecten körte (''e'', ''ö'', ''o'') of uut-erekte klinkers (''èè'', ''öö'', ''oo'') hebt. Beveurbield ''ketel, sleutel, zomer'' en niet ''kettel/kètel, slöttel, zommer''. *De verkleiningsuutgaank is ''-ie{{small()|n}}'': ''heufie{{small()|n}}'', ''zeuntie{{small()|n}}'', ''mannegie{{small()|n}}'', ''jonkie{{small()|n}}''. *In samenstellings van twiej zölfstaandige naamwoorden vörmt ze de verbindingsklaank miestentied mit allennig de ''e'': ''kraantebak'', ''{{small()|h}}onde-{{small()|h}}ok'' (aanderwoors in Oaveriessel ''kraantnbak'', ''{{small()|h}}ondn{{small()|h}}ok''). *Veule vrouwelijke woorden hebt een zwakke ''e'' (schwa) an 't ende, beveurbield ''mure, padde, piepe, varve/vaarve/värve''. *In 't westelijk diel van dit gebied (de Kop, [[Zwärtewäterlaand|Zwartewaterlaand]], [[Kampen (Overiessel)|Kampen]], [[Zwolle]], [[Asselt]], [[Stappest]], töt bi'j [[Ni'jlusen]]) spreekt ze de ''h'' an 't begun van een woord deurgaons niet uut. *In 't noorden van de Kop van Oaveriessel hej in veule woorden de 'ae'-klaank, zoas in Stellingwarf en 't [[Zuudwest-Noord-Drèents]]: ''waeter, raem, maeken''. ''Veurbieldzinnen''<br /> De uuzn ebben een geute van greune vaarve. Een vrouwe ef zolt waeter uut de ketel in een bakkie of pottie edaon. ''(Geetern)''<br /> De uuzn ebben een geute van grune värve. Een vrouwe ef zolt water uut de ketel in een bäkkien of pöttien edaon. ''(Kampen)''<br /> De {{small()|h}}uuzn {{small()|h}}ebt een geute van grune varve. Een vrouwe {{small()|h}}ef zolt water uut de ketel in een bakkien of pottien edoan{{small()|e}}. ''(Ni'jlusen)'' ===Sallaands=== 't [[Sallaans]] hef veur Scholtmeijer de noordgrèenze bi'j [[Wietem]], [[Dalsen]], [[Oldlusen]] en [[Den Ham]] en de oostgrèenze bi'j [[Doarle]], [[Nijverdal]] en [[Hooltn]] (de enuumde plaatsen bint Sallaanstoalig). '' 't Beslut dus allennig 't zuden van wat miestal as de laandstreek Sallaand eziene wödt.'' Kenmarken bint veur 't Sallaans: * Veule woorden hebt körte klinkers en uut-erekte klinkers in plaats van lange (kiekt hierboaven bi'j 't Noord-Oaveriessels). * D'r is een körte ''a'' die uutespreuken wödt as in 't [[Engels]]e ''cat'', vake eschreven as ''ä'' (''pädde, värve''). De lange variaant hiervan schrieft ze as ''ää'' of ''ae''. * Verkleinwoorden hebt een umlaut, zoas in 't Vechtdals en Twents (''bäkkie{{small()|n}}, pöttie{{small()|n}}, beumpie{{small()|n}}''). * Veule vrouwelijke woorden hebt een zwakke ''e'' (schwa) an 't ende, beveurbield ''mure, pädde/padde/parre, piepe, värve''). * Kenmarken in oostelijke plaatsen, zoas [[Den Ham]], [[Heldern]] en [[Nijverdal]], die ok in [[Twente]] veurkomp (umlaut in 't meervold in Heldern en Nijverdal; een ''oo'' in partie woorden - zoas ''stool'' - die in de rest van Oaveriessel een ''oe'' hebt; gien ''n'' in 't meervold van partie woorden (''huze''); drei woordgeslachten). ''Veurbieldzinnen''<br /> De huuzn hebt een götte van grune värve. Een vrouwe hef zolt water uut de kettel in een bäkkie of pöttie edaon. ''(Dalsen)''<br /> De huuzn hebt een göte van grune värve. Een vrouwe hef zòolt wäter uut de kètel in een bäkkie{{small()|n}} of pöttie{{small()|n}} edaon. ''(Wieje)''<br /> De huuze hebt ne götte van grune värve. Ne vrouwe hef zolt water uut n kettel in een bäkkie of pöttie edaon. ''(Heldern)'' ===Vechtdals=== 't [[Vechtdals]] praot ze in Noordoost-Oaveriessel an de [[Vechte]] en daoronder, en wieder ok in de [[Graofschop Bentheim]] in [[Duutslaand]]. 't Gebied umvat plaatsen as [[Ommen (stad)|Ommen]], [[Luttn]], [[Grambarge]], [[Hardenbarg (stad)|'n Arnbarg]], [[Banthum]], [[Mainbarg]], [[Kloosterhaar]], [[Sibculo]], [[Vroomshoop|Vromshoop]], [[Westerhaar|Wester'aar]], [[Doarseveld]] en - in de Graofschop Bentheim, doaras 't seins [[Waterplatt]] het - in [[Schüttrupp]], [[Nothoorn|Noordhoorn]], [[Neenhuus|Ni-jenhuus]], [[Hoogstede|Hoogstee]] en [[Emmelkaamp]]. Scholtmeijer zöt 't Vechtdals in zekere zin as 't miest centraole Oaveriesselse dialect, daorin illementen uut aandere dielen van de pervincie bi'jienkomt. 't Vörmt qua woordenschat en grammaticale vörms een brogge veur 't Noord-Oaveriessels an de iene kaante en 't Sallaans en Twents an de aandere. Scholtmeijer nuumt 't ok een aordig homogeen gebied. Kenmarken van dizze groep bint: * 't Vechtdals hef mangs lange klinkers, zoas in 't Noord-Oaveriessels (''regen, een ho{{small()|o}}lten deure''), mangs körte of umlaut zoas in 't Sallaans en Twents (''zommer, slöttel''). * Verkleinwoorden hebt een umlaut, zoas in 't Sallaans en Twents (''bäkkie, pöttie, beumpie''). * De verkleiningsuutgaank is ''-ie{{small()|n}}''. (In aandere dielen van de Graofschop Bentheim hej 't [[Hügellandplatt]] mit de verkleiningsuutgaank ''-ke'', krek as in 't Noord- en Oost-Twents.) * In samenstellings van twiej zölfstaandige naamwoorden vörmt ze de verbindingsklaank miestentied mit de ''n'': ''kraantnbak'', ''hondnhok'' (Noord-Oaveriessels ''kraantebak'', ''{{small()|h}}onde{{small()|h}}ok''). * Veule vrouwelijke woorden hebt een zwakke ''e'' (schwa) an 't ende, beveurbield ''mure, padde/parre, piepe, varve/farwe''. * In 't Vechtdals sprekt ze de ''h'' wal uut (kiekt bi'j Noord-Oaveriessels), beholve in Westerhaar. ''Veurbieldzinnen''<br /> De huze hebt een götte van grune varve. Een vrouwe hef zolt water uut n kettel in een bäkkie of pöttie edaone. ''(Hardenbarg)''<br /> De huze hebt ne götte van greune farwe. Ne frau hef zout water oet de kettel in een bäkkien of pöttien gedaon. ''(Emmelkamp)'' ===Twents=== Scholtmeijer onderscheidt 't [[West- en Zuud-Tweants|West- en Zuud-Twents]] an de iene kaante en 't [[Noord- en Oost-Tweants|Noord- en Oost-Twents]] an de aandere kaante as heufdgroepen binnen 't [[Tweants|Twents]]. ''Algemiene'' kenmarken van de Twentse dialecten bint: *De lidwoorden drokt drei woordgeslachten uut: mannelijk, vrouwelijk en onziedig. *Vake hej een ''r'' tussen twiej klinkers daor ze in 't westen van de pervincie een ''d'' hebt: ''berre'', ''parre'', ''mirrag''. *Veule woorden die in 't westen van de pervincie een ''ie'', ''uu'' of ''oe'' hebt, hebt in Twente respectievelijk ''ee'', ''eu'' en ''oo'': ''geter'', ''veur'' (=vuur), ''stool''. *De ''oe''-klaank hej in een antal woorden, zoas ''hoes'', ''oet'' en ''boeten'', daoras de rest van Oaveriessel de ''uu''-klaank veur hef (''huus, uut, buten''). ====West- en Zuud-Twents==== 't [[West- en Zuud-Twents]] praot ze ten westen van de liende [[Almelo]] - [[Zeander]] - [[Boorn]] - [[Hengel (Oaveriessel)|Hengel]] (wel in dizze plaatsen en in [[Beantel]], [[Hoksebarge]] en [[Buurse]]; niet in [[Bokel (Eanske)|Bokel]] en [[Eanske]]) en ten oosten van [[Wierdn]], [[Riesn]] en [[Maarkel]] (wel in dizze plaatsen; niet in [[Hooltn]]). Onder de kenmarken valt: *Verkleiningsuutgangen bint ''-{{small()|s}}ke'' (''bekske'', ''pötke'', ''beumke''), mar mangs ok ''-{{small()|t}}je{{small()|n}}'' of ''-en'' (''bäkken, pötje{{small()|n}}'', ''gerdientjen''). Dizze uutgangen die ofwieken van ''-ke'' hef 't West- en Zuud-Twents gemien mit 't uterste zuden van Sallaand en mit de [[Achterhoek]]. *Veule vrouwelijke woorden hebt een zwakke ''e'' (schwa) an 't ende, beveurbield ''mure, parre/perre, piepe, vaarve/vòòrve''). *'t Riesns en Eanters hebt diftongen, of twiejklaanken, in partie woorden die as wieder in Oaveriessel (mar niet in 't [[Vjenne]]) monoftongen hebt (ienklaanken, die niet verglieden). Zo krig ''beven'' een schwa: ''bie-even''. *'t West- en Zuud-Twents hebt in voltooide dielwoorden een ''e-'' as [[prefix|veurplaksel]] (''edoan(e)'', ''egoan(e)'', ''ewes(t)''). Dit veurplaksel vaalt vört as t veurgaonde woord al op een schwa endigt. Hiermit sluut 't West- en Zuud-Twents an op 't Sallands, Achterhooks, Vechtdals, Noord-Oaveriessels en [[Zuud-Drèents]]. ''Veurbieldzinnen''<br /> De huze hebt ne götte van greune vaarve. Ne vrouw hef zòolt water oet n kettel in een bekske/bekken of pötke/pötje edoan. ''(Wierdn)''<br /> De huze hebt ne gotte van greune voarve. Ne vrouwe hef zòolt water oet n kettel in een bäkken of pötjen edoan. ''(Riesn)''<br /> De huze hebt ne götte van greune varf. Ne vrouw hef zòolt water oet n kettel in een bekske of pötje edoane. ''(Hoksebarge)'' ====Noord- en Oost-Twents==== A'j een liende trekt van [[Geestern]] naor [[Albeargn]], [[Döarningn]] en [[Eanske]], praot ze 't Noord- en Oost-Twents in dizze plaatsen en ten oosten d'rvan, mar ok in [[Bokel (Eanske)|Boekel]]. Kenmarken bint: *De verkleiningsuutgaank is ''-ke{{small()|n}}'' of mangs de ni'jere vörm ''ske'' (''bekke'' / ''bekske'', ''pötke'' / ''putke'', ''bömke'' / ''beumke''). In [[Loster]] en [[Oaverdeenkel]] in 't uterste zuudoosten hej ''-ien'' (''höntien, strötien, köppien, schötteltien''), lichtkaans vanweengs Drèentse immigranten. *Vrouwelijke woorden die elders in de pervincie een zwakke ''e'' (schwa) an 't end hebt, hebt dat in 't Noord- en Oost-Twents niet (''muur, par/pad/per, piep, vaarf/vèèrf''). *In veule plaatsen hej woorden as ''kèerk'' en ''vèerf'', doaras 't miest van de pervincie ''karke'' en ''varve'' hef. De uutspraok van ''karke'' is een sjibbolet in Twente. *Naost ''ie'' gebruuk ze ok ''doe'' veur de twiede persoon enkelvoud van 't persoonlijk veurnaamwoord. Beveurbield in 't Rossums: ''doe bist/zeins'' (tt), ''doe wars/wais'' (vt); ''doe wèèrks'' (tt), ''doe wèèrkens/wèèrkdes'' (vt); ''doe blifs'' (tt), ''doe blèèfs'' (vt). *In völle plaatsen wördt 't voltooid dielwoord zunder [[prefix|veurplaksel]] uutespreuken (''doan'', ''goan'', ''west''), intied det wiedere soorten Twents de ''e-'' as veurplaksel hebt (''edoan'', ''egoan'', ''ewest''). ''Veurbieldzinnen''<br /> De huze hebt ne göt van greune vaarf. Ne vrouw hef zolt water oet n kettel in een bekke of pötke doan. ''(Tubbargn)''<br /> De huus hebt ne göt van greune vaarf. Ne vrouw hef zolt water oet n kettel in een bekke/bekske of putke doan. ''(Rossum)''<br /> De huus hebt ne göt van greune vèerf. Ne vrouw hef zòolt water oet n kettel in een bekske of putke doan. ''(De Lutte)'' ===Vjens=== 't Dialect van 't [[Vjenne]] in 't noordwesten van Twente wik in de uutspraok slim of van alle oaverige dialecten van Oaveriessel (en Nederlaand). Vrogger dachten ze - aj de Nederlaanse name 'Vriezenveen' bekiekt - det dizze klaanken van Frieze immigraanten kwamen, mar tegenswoordig mient ze det veule van de ofwiekende klaanken olde [[Westfaols]]e vörms bint, die intied uut de rest van Noordoost-Nederlaand en uut Westfaolen zölf vört-eraakt bint. Wieder lik 't [[Vjens]] op 't Twents, wat de woordenschat en de lidwoorden veur mannelijk, vrouwelijk en onziedig angiet. Ofwiekende kenmarken bint: *De verkleiningsuutgaank ''-ie'' (''bakkie, pöttie, beumtie''). *In woorden daoras 't wiedere Oaveriessels monoftongen (ienklaanken, die niet verglieden) hef, vi-j in 't Vjens diftongen (twiejklaanken). **Dizze diftongen begunt mangs mit een ''j'' of ''w'' en dan hej een klinker: ''gjäl'' (geel), ''jätten'' (eten), ''bjettien'' (beetien), ''ljönnige'' (leunink), ''berrestjää'' (beddestee), ''kwakken'' (kaoken), ''kwätter'' (keuter{{small()|boertien}}), ''kwennik'' (keunink), ''zwommer'' (zomer), ''bwaven'' (baoven), ''elbwäme'' (elbogen). **Ok bint d'r diftongen die begunt mit een klinker, evolgd deur een schwa: ''bie-even'' (beven), ''luu-egen'' (leugen), ''voe-egel'' (vogel). **De lest-enuumde soort diftong, de vallende diftong, hej ok in woorden die in 't wiedere Oaveriessels gien twiejklaank hebt: ''bein'' (bien), ''behöufte'' (behuufte), ''berowp'' (beroep). ''Veurbieldzin''<br /> De huse hebt ne go-ete van grune vaaive. Ne vraauwe hef zalt waeter uut n kjättel in een bakkie of pöttie edwoan. ''('t Vjenne)'' ==Oldere indielings== [[Ofbeelding:JacvanGinneken.jpg|thumb|upright|Fragment van Jac. van Ginneken zien dialectkaorte (1928)]] ===Jac. van Ginneken=== De taalkundige Jac. van Ginneken (1877-1945) hef op zien 'Overzichtskaart der Nederlandsche dialecten' 't Oaveriessels in-edield in vier 'Saksische' dialectgroepen: 't Stellingwarfs, 't Gelders-Oaveriessels, 't Drèents en 't dialect van 't Vjenne.<ref>Dr. Jac. van Ginneken s.j. (1928). ''Handboek der Nederlandsche Taal, Deel I, De sociologische structuur der Nederlandsche taal I.'' Twiede drok. 's-Hertogenbosch: L.C.G. Malmberg.</ref> *'t [[Stellingwarfs]] löp op de kaorte van Van Ginneken een stok wieder umdeel as volngs de mieste indielings; töt veurbi'j [[Stappest]], [[Kampen (Overiessel)|Kampen]] en [[Zwolle]] en zölfs in een puntien van de [[Veluwe]] in [[Gelderlaand]] ([[Elburg]]). Miestentied wördt in Oaveriessel allennig 't noorden van de Kop van Oaveriessel as Stellingwarfstalig eziene, umdej daor in een bulte woorden de Stellingwarfse ''ae''-klaank hebt (''waeter, raem, tael''), waoraj in de rest van de Kop en daoronder ([[Venó]], [[De Sluus]], [[Stappest]]) een ''aa''-klaank hebt (''water, raam, taal'').<ref>Op 'e [http://www.stellingwarfs.nl/pictures/taalkaart2.jpg kaorte van de Stichting Stellingwarver Schrieversronte] giet 't Stellingwarfs niet wieder hen 't zuden as eêm boaven Wannepervene.</ref> (Wal hej nog zo zudelijk as Kampen, krek as in Stellingwarf, een uutzundering op 't [[Saksisch ienheidsmeervold]].) Ok in [[Frieslaand]] en [[Drenthe]] wik Van Ginneken zien plaatsing van 't Stellingwarfs slim of van 't gebrukelijke teengwoordige plaotien ('t beslat veur hum zölfs 't westelijkste diel van de pervincie [[Grunnen (provìnzie)|Grunning]]). *'t Drèents löp bi'j Van Ginneken een endtien onder de grèenze mit Drenthe deur (de dialectliende volgt de [[Dedemsvaort (kenaal)|Dedemsvaort]], zoas ok op aandere olde kaorten). Dit wördt ok now nog wal zo eziene: de dialecten van de plaatsen krek onder de grèenze mit Drenthe (deur Scholtmeijer töt 't Noord-Oaveriessels erekend) liekt meer op de dialecten in 't zuudwesten van Drenthe as op 't Sallaans weengs de lange klinkers en 't gebrek an umlaut in 't verkleinwoord. *Twente en de rest van Sallaand bint veur Van Ginneken - mit de Achterhoek en 't oosten van de Veluwe - 't Gelders-Oaveriessels, op 't Vjenne nao, det ok veur Van Ginneken een eing groep vörmt. Dit grote gebied wördt op mederne kaorten wieder in-edield. ===Jo Daan=== De dialectologe Jo Daan (1910-2006) meuk op heur kaorte<ref>[http://www.taaloord.co.za/Pictures/Tale_03.jpg Jo Daan heur dialectkaorte (1968)]</ref> van de dialecten van Nederlaand ruumte binnen Oaveriessel veur 't Stellingwarfs, [[Zuud-Drèents]], [[Gelders-Oaveriessels]], [[Tweants-Groafschops|Twents-Graofschops]] en Twents. *Op Jo Daan heur kaorte löp 't Stellingwarfstalige gebied deur de hiele Kop van Oaveriessel en nog een stokkien wieder hen 't zuden, töt um De Sluus henne. *'t Gelders-Oaveriessels, de grootste groep, löp deur 't leeuwendiel van Oaveriessel en centraol Gelderlaand. Ok de Noordoostpolder ([[Urk]]) is an-emarkt as Gelders-Oaveriessels van taal. 't [[Urkers]] wördt miestentied eziene as een ofzunderlijk oavergangsdialect van 't Nedersaksisch en 't [[Nederfrankisch]], of zölfs as ienig lid van een apatte femilie.<ref>[http://irs.ub.rug.nl/ppn/258438452 Wilbert Jan Heeringa (2004). ''Measuring dialect pronunciation differences using Levenshtein distance''. Heufdstok 9. Grunning: Rieksuniversiteit Grunning]</ref> *'t Twents-Graofschops is een nauwe baand die van 't westelijke diel van Twente umdeel löp de Achterhoek in. *'t Feilijke Twents praot ze veur Jo Daan in 't oosten van Twente. ==Citaot== De Amsterdamse geschiedkundige, taalkundige, dichter en advekaot [[Willem Bilderdijk]] (1756-1831) vund '' 'dat het Overijsselsch naauwelijks voor Hollandsch kan doorgaan, maar ruim zoo veel Bremensch en Hamburgsch is'.''<ref>[http://dissertations.ub.rug.nl/FILES/faculties/arts/2003/f.g.h.loewik/h1.pdf Citaot uut F.G.H. Löwik zien dissertaotie ''De Twentse Beweging : strijd voor modersproake en eigenheid'']</ref> == Rifferenties == <references /> {{Dia|Dit stok is eskreven in 't [[Zuudwest-Zuud-Drèents]] van de Drèents-Oaveriesselse grèensstreek. In de Oaveriesselse context nuumt ze dit ok wal [[#Noord-Oaveriessels|Noord-Oaveriessels]].}} [[Kategorie:Drèents artikel]] [[Kategorie:Nedersaksies]] [[Kategorie:Streektaol in Oaveriessel]] c3xzw47pqcfbtwus3sk2o9at4jvce5s 0 9155 321397 302620 2022-08-08T11:54:07Z Bdijkstra 3584 linkfix wikitext text/x-wiki '''Leegsaksische orthogroafie''' is de [[spèllen]] of schriefwieze van de [[Nedersaksisch|Leegsaksische]] toal. In de tied van de [[Hanze]] wuir t schrieven van Leegsaksische teksten nait liek zo naauw nomen as dat nou aan tou gaait in t [[Nederlaands]], [[Hoogduuts]] of t [[Engels]]. Veur t Leegsaksisch in zien hailen is der - in tegenstèllen tot veur veul aandere toalen - gain algemain woordenbouk opsteld, môr wel veur de verschaaidene Leegsaksische dialekten. Dit komt omdat t Leegsaksisch gain standerdtoal is/het. Veur t Leegsaksisch bestoan der wel verschillenade standerdspèllens, môr is voak gain moutwaark. t Probleem mit de Leegsaksische orthogroafie is dat der n hail ìnde dialekten binnen dij zok nait slim verbonden vuilen en redelk van mekoar verschillen. In Duutslaand het man n redelk aalgemaine spèllen veur t Platduuts môr in Nederlaand hest sikkom acht grode spèllens. Wat ook veur de spèllen n probleem is, is dat t Leegsaksisch nait in ain ìnkeld laand proat wordt en dat veur n poar vokoalen gain normoale Nederlaandse, Duutse of Engelse letters binnen, bieveurbeeld de [[Spelling van de ao of oa|duustere a dij noar de o overgaait]], zo as de Deense [[å]]. t Wordt dan maisttieds schreven as n ''oa'' of ''ao'' môr in sommege spèllens zugst ook wel de ''åå'', ''å'', ''ôô'', ''oo'' en soms ook hail wat aanders. In t [[Platduuts]] zain ze dat net even aans, doar worden aal ''aa''-klaanken oetsproken as de ''ao'' en wordt t dan ook voak zain as n oetsproakvariaant van de ''aa''. Denk der om dat de Grunnegse ''oa'' aans oetsproken wordt as de ''ao'' en ''aa'' (Duutslaand). In [[Oostfraislaand]] gaait de oa-klaank weer meer noar de ou tou: ''water'' = ''[woouter]''. Ain van de grootste problemen bie de spèllen van t Leegsaksisch is dat de maiste mìnsken dij plat proaten t fonetisch op schrieven willen, zo as n klaankschrift, krekt opschreven zo as t zègd wordt veur elk dialekt, nait abstrakter, fonemisch en n spèllen dijst veur aal dialekten broeken kìst, zo as dat ook in aander toalen gebeurt. n Aander groot probleem is, dat de spèllen van t Leegsaksisch in [[Nederlaand]] op de Nederlaanse spèllen baseerd is en in [[Duutslaand|Noord-Duutslaand]] op de Duutse spèllen en doar roaken mìnsken voak van in de waar. Nou dat de toal offisjeel as apaarte toal eerkend is, denken meer en meer mìnsken dat t Leegsaksisch ook wel weer n unievörme spèllen hebben zol. Doarintegen denken aandern weer dat n unievörme spèllen de dialekten juust schoade aanbrengen kin en der veur zörgt dat de verschaaidenhaid verloren gaait. Môr de aandere group antwoordt hierop, dat n standerdspèllen nait t zulfde is as n standerdtoal, omdat n standerdspèllen allineg t lezen van de verschaaidene dialekten simpeler môkt. == Verschaaidene spèlsysteems == {| class="wikitable sortable" |- ! Noam || bestemd veur || joar || hìnwiezen || richtlien |- | [['n Eigenwiezen]] || [[Tweants|Twìnts]] || 1999 || [http://www.hermanfinkers.net/#!twentse-zaken/cwc1] || liekt oardeg op de [[Kreenk vuur de Twentse Sproak|KTS-spèllen]] |- | [[Vosbergenschriefwiese|(Eversloo-)Vosbergenschriefwiese]] || [[Nederlaands Leegsaksisch]],<br/>[[West Leegsaksisch (algemain)|West-Leegsaksisch]] in Duutslaand || 1955 || || ainhaidsspèllen over de grens |- | [[Wikipedia:Algemene Nedersaksische Schriefwieze|Algemene Nedersaksiese Schriefwieze]] || [[Nederlaands Leegsaksisch]] || 2011 || [[Wikipedia:Algemene Nedersaksische Schriefwiezeeze]] || baseerd op de SONT-spèllen mit wat aanpazzens en aanvullens |- | [[Algemeyne Schryvwys']] || [[Nedersaksisch|Leegsaksisch]] || || [http://lowlands-l.net/grammar-new/] || ainhaidsspèllen veur t haile Leegsaksisch, môr inkompleet |- | [[Drentse spelling]] || [[Drèents|Drìnts]] || 1983 || [http://www.huusvandetaol.nl/index.php?option=com_content&view=article&id=197:spelling&catid=44&Itemid=65] || |- | [[Iesselakkedemiespelling]] || [[Oaveriessels|Noordwest-Overiessels]], [[Sallaands]] en [[Oost-Veluws]] || || [http://www.detaalvanoverijssel.nl/spelling] || |- | [[Kreenk vuur de Twentse Sproak]] || [[Tweants|Twìnts]] || 1982 || [http://www.detaalvanoverijssel.nl/spelling] || dichtbie t Nederlaands |- | [[Nysassiske Skryvwyse]] || [[Nedersaksisch|Leegsaksisch]] || 2017 || || ainhaidsspèllen veur t haile Leegsaksisch, veurtzetten van Algemeyne Schryvwys' |- | [[SONT-spelling]] || [[Nederlaands Leegsaksisch]] || 2000 || || ainhaidsspèllen veur t Leegsaksisch uut Nederlaand |- | [[Spelling van G.S. Overdiep]] || [[Nederlaands Leegsaksisch]] || 1935 || || dichtbie t Nederlaands |- | [[Standaard skriefwieze|Standaard Schriefwieze]] || [[Tweants|Twìnts]] || || [http://members.home.nl/goaitsen/twents/Spelling.rtf] || wieder of van t Nederlaands |- | [[Stellingwarver spelling]] || [[Stellingwarfs]] || 1976 || [http://www.stellingwarfs.nl/] || |- | [[Urker spelling]] || [[Urkers]] || || [https://www.documentatiecentrumurk.nl/zoeken?keyword=schrijfwijzer#schrijfwijzer] || |- | Spèllen van K. Ter Loan, in kombinoatsie<br/>mit aanpazzens van S. Reker aangeven<br/>as [[Goud Geef Grunnegs]] (GGG) || [[Grunnegs]] || || [[Grunnegs (spèllen)]] || dichtbie t Nederlaands |- | [[WALD-spelling]] || [[Achterhooks|Aachterhouks]], [[Liemers (dialect)|Liemers]] || || [https://www.ecal.nu/wat-we-doen/streektaal-streekcultuur] || |- | [[Sass'sche Schrievwies]] || [[Platduuts]] || 1935/1956 || [http://web.archive.org/web/20060129193323/http://www.bildung.bremen.de/sfb/behoerde/gesetze/234_02.htm] || dichtbie t Duuts |- | [[Hamburger Richtlien|Hamburger Richtlinien/Rechtschreibungslehre von Borchling]] || [[Platduuts]] || 1935 || || |- | [[Loccumer Richtlinien]] || [[Platduuts]] || 1973/1977 || || dichtbie t Duuts |- | [[Lübecker Richtlinien]] || [[Platduuts]] || 1919 || || |- | [[Holger Weigelt sien Schrievwies]] || [[Oostfreisk Nederduutsk|Oostfrais]] || 1975 || [http://www.holger-weigelt.de/index3.html] || veul spesjoale tekens |- | [[Richtlinien für Ostfriesland]] (van d'Oostfreeske Landskupp) || [[Oostfreisk Nederduutsk|Oostfrais]] || 1988 || || |- | [[Schriewwise van Klaus-Werner Kahl]] || [[Munsterlaands]] || || [http://www.plattdeutsch.net/pages/platt-schreiben.php] || |} == Ôfkeken orthogroafie == Maisttieds wordt t Leegsaksisch in n orthogroafie schreven dij óf op t Nederlaands óf op t Duuts baseerd is. Veur sommege dialekten bestoan der ook aigen spèllens, zo as veur t [[Oostfreisk|Oostfrais]] of t [[Munsterlaands]]. Dizze alternoatieve spèllens zetten t dialekt meer van t Duuts ôf en loaten de aaigen klanken en veuraal de aaigen grammoatiek wat beter oetkommen. In Nederlaand bestoan vrumd genoug nait veul spèllens mit apaarte tekens. Veul mìnsken schrieven oet gewoonte laiver in de Nederlaandse of Duutse spèllen, môr doar komt meer bie kieken. De veurdailen van de alternatieve spèllens binnen, dat ze n geregelde orthogroafie hebben, dij mit de toal overainkomt. In vergelieken mit de Oostfraise spèllen komt t Munsterlaands mit alleneg n poar extroa tekens goud oet de vouten, môr dit verschil komt ook omdat der in t Oostfrais meer verschillende klaanken en diftongen oet mekoar holden worden mouten, omdat aanders de woorden verkeerde betaikenissen kriegen of de grammoatikoale funksie nait vervuld wordt. == Regels veur t schrieven == Ain ding is zeker: t Leegsaksisch het veul verschillende dialekten, en doarom zol der woarschienlek ook nooit ain Leegsaksisch woordenbouk komen. Dat betaikent nait, dat der gain spèllensregels wezen kìnnen, dij aal schrievers aanleern kìnnen, in welk dialekt ze ook schrieven. Of zo n spèllenssysteem der ooit zal komen (en aannomen wordt) is de vroag. == Boetende hìnwiezen == * [http://www.lowlands-l.net/anniversary/ t Verhoal "t keuteldoemke" in verschillende toalen, dialekten en spèllens] [[Kategorie:Grunnegs artikel]] [[Kategorie:Nedersaksiese spellingsrichliene]] t04ffvcvbktehogn9uxarb5qyp6kngs 0 9363 321359 318658 2022-08-08T07:14:25Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {{Gemeante | naam = Enkhuzen | bestaandsnaam vlagge = Enkhuizen vlag.svg | bestaandsnaam woapn = Coat of arms of Enkhuizen.svg | lokatie = LocatieEnkhuizen | proveensie = [[Ofbeelding:Flag of North Holland.svg|20px|Noord-Holland]] [[Noord-Holland]] | heufdplaats = Enkhuzen | öppervlakte = 14,31 | öppervlakte laand = 12,53 | öppervlakte water = 1,78 | inwonners = 17.811 | doatum inwonners = [[1 juli]] [[2006]] | dichtheid = 1421 | breedtegroad = 52/42/0/N | lengtegroad = 5/18/0/E | verkeersoader = [[N302]], [[N506]], spoorliene Enkhuzen-Amsterdam, veerdeenst Enkhuzen - Stavoren | netnummer = 0228 | postkode = 1600-1602 | webstie = [http://www.enkhuizen.nl/ www.enkhuizen.nl] }} '''Enkhuzen''' ([[Westfrais|West-Frese]] oetspraoke: ''Eng-kuzen'', mit n körte uu) is ne stad en gemeente in de regio [[West-Freesland (regio)|West-Freesland]] in de Nederlandse previnsie [[Noord-Hollaand]], en ligt doar in et olde gewest [[Westflinge]]. De gemeente ligt an zowal et [[Markermeer]] as et [[Iesselmeer]]. In de gemeente wont 17.811 inwonners op ne oppervlakte van 14,31 km² (woarvan 1,78 km² water) In de stad wödt nog [[Enkhuzens]] esproaken, een [[Westfrais|West-Frees]] [[dialect|dialekt]]. == Geskiednis == Enkhuzen begon heur bestoan in de [[middeleeuwen]] as haven- en vissersdarp. Op 9 april 1355 göf Graaf Willem V Enkhuzen [[stadsrechten]] en is et samen-egoane met et noaberdarp [[Gommerkerspel]], woarvan de kern ongeveer op de plaatse van de hudege Westerkarke mot hebben eleagen. Butendieks lagen nog et "Oostdarp Enkhuzen" dat woarschienlek verzoppen is bi-j den Sint-Elisabethsvlood van 1421. In 1422 kreagen de leu toostemming de resten van de buutendieks eleagen karke of te brekken en binnendieks ne ni-je karke te bouwen, dat is noe de Zuder- of Sint-Pancraskarke. Een hötte later wierd ok anvang emaakt met den bouw van de Westerkarke, en in de wedstried um de grootste en mooiste karke te bouwen, kwam dudelek tot uutdrökking hoovölle de vissers van Enkhuzen en de boeren van et veurmalige Gommerkerspel nog aparte gemeenschoppen waren. In de 15e en 16e eeuwe wierd ok oaver-egoan tot den anleg van havens en [[Vesten]]. De vestenwarken kreagen noa ne grote stadsuutbreiding an et ende van de 16e eeuwe den vorm woarin zi-j nog steeds dudelek zichtboar bunt in de stad. De 17e eeuwe was de bleujtied van Enkhuzen. De stad telden den grootsten haeringvloot van de Nederlanden, en hadden ok een kamer van de VOK. Ok de [[VOK|West-Indische Kompagnie]] was in de stad verteagenwoordigd. Deur handel op de [[Oostzee]]laanden, [[Engeland]], West-[[Afrika]] en Nederlaands-Indië wierd Enkhuzen arg rieke. De stad telden zo'n 25 doezend inwonners, bedudend meer as noe. In [[1671]] kwam den stroatweg tussen Enkhuzen en [[Hoorn (Noord-Hollaand)|Hoorn]] kloar, den eersten in et gewest Holland, woarmet de verbindink met et achterlaand anzienlek verbeaterden. End 17e eeuwe trad et verval in. De Engelse kriege, het verzanden van de havenmond en saamnkommn van handel op [[Amsterdam]] zorgden derveur dat Enkhuizen ene van dee sloapstaedjes an de Zuuderzee wierd. Met den anleg van den [[Afsluutdiek]] ging uut-endelek ok de haeringvisseri-j vort, hoowal er nog lange tied op andere soorten in het toon ontstoane [[Iesselmeer]] kon wödden evist. [[Ofbeelding:Blaeu_1652_-_Enkhuizen.jpg|thumb|300px|none|Kaarte van Enkhuzen in 1652, uut Blaeu's Toonneel der Steden]] == Galleri-je == <gallery> Ofbeelding:Enkhuizen_anzicht.jpg|Anzich op Enkhuzen Ofbeelding:TheNetherlands-Enkhuizen-church.jpg|Karktoorn in Enkhuzen Ofbeelding:Enkhuizen_olde_geavels.jpg|Olde geavels in Enkhuzen Ofbeelding:Enkhuizen_zuuderzeemuseem.jpg|Uutzich op et Zuderzeemuseem in Enkhuzen </gallery> ==Nedersaksies== *Algemeen: **''Enkhuzen'', ''Enkhoezen'' **''Enkuzen'' (dialekten die de [[H-vortlaoting|H vortlaoten]]) *[[Urkers]]: ''Keuzen'' == Uutgoande verwiezingen == * [http://www.enkhuizen.nl/ Webstee van de gemeente] * [http://www.vvvenkhuizen.nl/ VVV Enkhuzen] {{Noord-Hollaand}} [[Kategorie:Achterhooks artikel]] [[Kategorie:Gemeente in Noord Hollaand]] [[Kategorie:Plaotse in Noord Hollaand]] pzo60uugbntus4skt200vc9lzn35jgx 0 9510 321373 301678 2022-08-08T10:30:09Z Bdijkstra 3584 HTML 5 wikitext text/x-wiki {{Gemeante | naam = Older-Amstel | bestaandsnaam vlagge = Ouder-Amstel flag.svg | bestaandsnaam woapn = Ouder-Amstel wapen.png | lokatie = LocatieOuder-Amstel | proveensie = [[Ofbeelding:Flag of North Holland.svg|20px|Noord-Holland]] [[Noord-Holland]] | heufdplaats = Older-Amstel | öppervlakte = 26,15 | öppervlakte laand = - | öppervlakte water = - | inwonners = 13.039 | doatum inwonners = [[1 juli]] [[2006]] | dichtheid = 499 | breedtegroad = 52/17/42/N | lengtegroad = 4/54/49/E | verkeersoader = [[A2]], [[A10]], [[N522]] | netnummer = 020 | postkode = 1115, 1190, 1191 | webstie = [http://www.ouder-amstel.nl/ www.ouder-amstel.nl] }} '''Older-Amstel''' is ne gemeente in de Nederlandse previnsie [[Noord-Hollaand]] met ne oppervlakte van 26,15 km². Older-Amstel mek deel uut van de [[plusregio]] [[Stadsregio Amsterdam]]. De gemeente grenst an [[Amstelvene]], [[Amsterdam]] (de stadsdelen [[Amsterdam Zuudoost|Zuudoost]] en [[Oost/Woatergraafsmeer]]), [[Diemen]] en [[De Ronden Veanen]]. == Darpen == [[Duvendrecht]], [[Olderkark an den Amstel]] (gemeentehoes) en [[Waver (Noord-Holland)|Waver]]. == Milieu == Op de in [[2007]] uutebrachte kaarte van [[Milieudefensie]] steet Older-Amstel op plaatse 3 van de slechtste gemeenten wat totale klimaatskore betröf. == Verkeer en vervoer == Older-Amstel beschikt ovver [[station Duvendrecht]] en metrostations Oaveramstel en Van der Madeweg van den Amsterdamsen metro. [[Ofbeelding:Olderkarke an den amstel.jpg|thumb|none|200px|Olderkark an den Amstel]] == Uutgaonde verwiezingen == * [http://www.ouder-amstel.nl/ Webstea van de gemeente] {{Noord-Hollaand}} [[Kategorie:Achterhooks artikel]] [[Kategorie:Gemeente in Noord Hollaand]] t654dvds5i77zc0g5uaqk1u5qmj1wxk 0 9517 321377 320299 2022-08-08T11:22:47Z Bdijkstra 3584 HTML 5 wikitext text/x-wiki {{Gemeante | naam = Schagen | bestaandsnaam vlagge = Flag of Schagen.svg | bestaandsnaam woapn = Schagen wapen 2015.svg | lokatie-svg = Map - NL - Municipality code 0441 (2012).svg | proveensie = [[Ofbeelding:Flag of North Holland.svg|20px|border|Noord-Holland]] [[Noord-Holland]] | heufdplaats = Schagen | öppervlakte = 187,53 | öppervlakte laand = - | öppervlakte water = - | inwonners = 46.379 | doatum inwonners = [[1 april]] [[2011]] | dichtheid = - | breedtegroad = 52/47/0/N | lengtegroad = 04/48/0/E | verkeersoader = [[N9]], [[N241]], [[N245]], [[N248]], [[N249]], [[N502]], [[N503]], [[spoorliene Den Helder - Amsterdam]] | netnummer = 0224, 0226 | postkode = 1738-1759 | webstie = [http://www.schagen.nl/ www.schagen.nl] }} '''Schagen''' ([[West-Frees]]: ''Skagen'') is ne [[stad (woonstee)|stad]] en ne [[gemiente (bestuur)|gemeente]] in de Nederlaandse provinsie [[Noord-Hollaand]]. Daorbinnen ligt t in de regio [[West-Freeslaand]], en row-weg binnen t gebeed van den olde [[Gouw (Germaans)|gouw]] [[Westflinge]]. De gemeente op [[1 januari]] [[2013]] uutebreid mit de veurmaolige gemeenten [[Haorenkarspel]] en [[Ziepe (gemeente)|Ziepe]]. De inwonners van Schagen wordt vanolds ''Schagenezen'' eneumd. Behalve as "Skagen" steet Schagen in de umgaevink ok wal bekend under den ironiesen name "Sikago". Mangs wördt ok naor Schagen verwezzen mit den titel "Magnusveste", naor den legendariesen ridder Magnus. ==Plaatsen binnen de gemeente== [[Stad (woonstee)|Stad]]: *[[Schagen (stad)|Schagen]] {| class="vatop" | style="width:20em;" | [[Darp]]en/[[gehucht]]en: * [[t Riepjen]] * [[t Zaand]] * [[Abbestede]] * [[Burgerbrugge]] * [[Burgervlotbrugge]] * [[De Stolpen]] * [[Dirkshorn]] * [[Eenigenburg]] * [[Greunveld]] * [[Groote Keeten]] * [[Kallantsoog]] * [[Kalverdiek]] * [[Keinse]] * [[Krabbendam]] * [[Oldesluus]] * [[Petten]] * [[Schagerbrugge]] * [[Schoorldam]] (gedeeltelik) * [[Sunte-Marten (Noord-Hollaand)|Sint Maarten]] * [[Sunte-Martensbrugge]] * [[Sunte-Martensvlotbrugge]] * [[Sunte-Martenszee]] * [[Stroet]] * [[Tjallewal]] * [[Tolke]] * [[Tuitjenhorn]] * [[Valkkoog]] * [[Waorlaand]] * [[Warmenhuzen]] | [[Buurtschap]]pen: * [['t Buurtje]] * [['t Wad]] * [[Bliekenbos]] * [[De Banne (Dirkshorn)|De Banne]] * [[De Dieken (Schagen)|De Dieken]] * [[De Weel]] (gedeeltelik) * [[Diekstaol]] * [[Grootven]] * [[Grotewal]] * [[Het Korfwater]] * [[Huiskebuurte]] * [[Keinsmerbrugge]] * [[Karkbuurte (Tuitjenhorn)|Karkbuurte]] * [[Legediek]] * [[Leihoek]] * [[Mennonietenbuurte (Burgerbrugge)|Mennonietenbuurte]] * [[Nes (Schagen)|Nes]] * [[Schagerweerd]] * [[Slootgaord]] * [[Stolpervlotbrugge]] * [[Vennik]] (gedeeltelik) * [[Woldmeer]] * [[Ziebelhuzen]] (tot begin 21e eeuw Ring eneumd) * [[Ziepersluus]] |} ==Geschiedenis== De plaatse Schagen wierd rundum 975 al eneumd in teksten, zo as bi'jveurbeeld bi'j ne telling van et inwonnersantal; der wonden daor in dee tied 43 leu. Schagen wordden toon as Scagha vermeld en wieter wordden in de dokumenten op-eschraeven dat Schagen zes boerderi'jen egaeven hef an de abdi'je van Egmond, rundum 989. Schagen was toon al de grotere kern van den aandere [[terp]]en (wonbulten). Rundumme Schagen lag völle water. Meugelik verwis den name Scagha daor ok naor: t kan betekenen "uutstekkend punt". Pas ne hele tied later zol der ne kustliene naobi'j Schagen liggen. Toon de zee zich weer wat trög trok an t end van de 13de eeuwe konden dee plaetse in t gebeed greuien. Mit name den groond rundum Schagen was vruchtbaor, en zo blef t den belangrieksten plaetse in t gebeed. In 1415 gaf Willem VI [[stadsrechten]] an t toon al flink egreuide Schagen. In 1427 gaf [[Filips de Goede]] van Boergondië Schagen in lene an zienen onkel [[Willem van Bronckhorst]], éne van de zeuven bastaardzönnen van [[Aelbrecht van Beijeren]], en an [[Maria van Bronckhorst]]. Daormit wierd t ne [[heerlikheid]] en kreg t nog meer rechten as allenig stadsrechten, waorunder de meugelikheid zeggenschop te hebben ovver n tröpken aandere plaetse rundum Schagen. Willem leet n slot bouwen en trok daor in 1440 in. In 1460 wierd de karke van Schagen in-ewi'jd, de karke was ewi'jd an [[St. Christoforus]]. In 1463 kreg Schagen t recht op t holden van ne [[veemarkt]] en daormit zetten zee de stad as haandelssentrum op de kaarte in t umrengende gebeed. In 1603 kreg Schagen ne jaorlikse peerdenmarkt, zee kreggen daor toostemming van de Staoten van Hollaand en West-Freeslaand. In t beginne van de Golden Eeuwe kenden de leu in Schagen neet ne grote walvaort. Pas later kon de stad genieten van de to-enommen walvaort, maor t haalden nooit den bleui dee umrengende staeden deurmaakten. Ok nao de Golden Eeuwe blef nen deurgreui uut. Mede deur de inpoldering van t umrengende gebeed kon Schagen in de 19den eeuwe weer tot bleui kommen. Mit name de veemarkt spölden daorbi'j ne belangrieke rolle. Toon in 1865 de Spoorliene Ni'jendeep - Amsterdam (tussen [[Alkmaor]] en [[Den Helder]] in bruuk wierd enommen ontstaond daor n groot ofzetgebeed van en veur de ambtelike ni'jverheid. Schagen had toon rundum 2.060 inwonners. In de löppe van de 20ste eeuwe zakken de walvaort langzame in. [[Bestaand:Schagen_kastele.jpg|thumb|none|300px|Kastele in Schagen]] ==Bekende leu uut Schagen== *[[Gesinus Gerhardus Kloeke]] - taalonderzeuker ==Uutgaonde verwiezingen== *[http://www.schagen.nl/ Webstae van de gemeente] {{Noord-Hollaand}} [[Kategorie:Achterhooks_artikel]] [[Kategorie:Gemeente in Noord Hollaand]] [[Kategorie:Plaotse in Noord Hollaand]] a3o9b5butddjop5a0rlc22qcxuflyr5 0 11536 321385 288720 2022-08-08T11:40:24Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[Ofbeelding:Eckernförde Hafen Holzbrücke.jpg|thumb|300px|Haven mit holtbrog]] '''Eckernförde''' ([[Platduuts]]: ''Eckernföör''; [[Duuts]]: ''Eckernförde''; [[Deens]]: ''Egernførde'', ''Egernfjord'', ''Ekernførde''; [[Sønderjysk]]: ''Nysted''; [[Latien|Latainse]]: ''Ekerenforda'', ''Ekelenforda'') is n [[Stad (woonstee)|stad]] in t noorden van de Duutse [[dailstoat]] [[Sleeswiek-Holstain]], distrikt [[Rendsburg-Eckernförde]]. De stad het sikkom 23.000 inwoner. Eckernförde ligt aan de [[Eckernförder Bucht]], n ziedaarm van de [[Oostzee]] en 30 kilometer in t noorden van [[Kiel (Duutslaand)|Kiel]]. Stad is meer as 700 joar old. Tuzzen 1867 en 1970 waas t kraaisheufdstad van zien aigen kraais. Van zo'n 23.000 ienwoners van Eckernförde wonen der om en bie 11.000 ien t noordelke stadsdail (doarvan tuzzen 8.000 en 9.000 ien Borby), minder as 3.000 ien t sintrom en zo'n 10.000 ien t zudelke stadsdail. Eckernförde ligt aan [[Oostzee]] aan t end van Eckernförder Bucht. t Sintrom is iensloten deur Oostzee aan d'aine kaant en t Windebyer Noor aan t ander. == Zainsweerdegheden == * St.-Nicolai-Karke van Eckernförde * Karke van Borby * Olle Roadhoes {{commonscat|Eckernförde}} [[Kategorie:Grunnegs artikel]] [[Kategorie:Stad in Duutslaand]] [[Kategorie:Gemeente in Sleeswiek-Holstein]] [[Kategorie:Plaotse in Sleeswiek-Holstein]] o7a75sgk9h0fpxmbodr4azby1nn17n8 0 12006 321370 320871 2022-08-08T10:25:48Z Bdijkstra 3584 HTML 5 wikitext text/x-wiki [[Ofbeelding:Tweante.png|thumb|De Twìntse vlaag mit t Saksische peerd]] Sunt t ìnde van de [[19. aiw]] begonnen toalkundegen en waitenschoppers ien de genetiek de [[Leegduuts]]e varianten weer aan tou duden as [[Nedersaksisch|Saksisch]]. Hierbie zollen de sprekers van dizze Platduutse varianten ôfstammen van de [[Saksen (vôlk)|Saksen]]. Dizze ainhaid wör doudestieds aanpitjed en doarbie zol ook n '''Leegsaksische vlaag''' heuren. Der is aanders nog nait ain offisjele vlaag. Der bestoan wel verschaaidene vlagen en symbolen binnen t Leegsaksische gebied, môr gainent doarvan geldt veur aal gebieden en gainent is offisjeel erkend worden. Veul van dizze vlagen lôten de kleuren [[rood]] en [[wit]] zain. n Aander traditsjoneel Saksische kleurenkombinoatsie is [[gruin]] mit [[wit]], dij noudoags nog veurkomt ien de vlaag van de stad [[Grunnen (stad)|Grunnen]] en t nijere keurvorstendom/keunenkriek/dailstoat [[Saksen (dailstoat)|Saksen]], dij faailieks niks mit t olle heertogdom of vôlk van de Saksen tou moaken het. == t Witte peerd == t Witte peerd op n rooie aachtergrond is t maist bekende symbool van de Saksen. t Komt onderaander veur op de [[vlagge|vlaag]] en woapen van [[Tweante|Twìnte]], [[Leegsaksen]], [[Westfele]], [[Verden]], [[Saksen-Lauenbörg]] en [[Kent]]. t Gaait terug tot t peerd van [[Widukind|Wittekind]], dij hai van [[Karel de Grote]] kregen hebben zol dou [[Hertogdom Saksen|Saksen]] zok bie t [[Frankische riek]] aansloot en kirstend wör. n Aander theorie is dat dit t peerd van [[Woden]] was. == Hanzevlagen == De maiste Hanzevlagen haren de kleuren rood en wit, noar de olle Saksische traditsie. De maiste en sowieso de belaangriekste Hanzesteden lagen ien t olle Saksen en de Saksische toal, noudoags deur toalwaitenschoppers aanduud as [[Middelnederduuts]], wör as vouertoal broekt. Doudestieds wör t aans wel Saksisch nuimd. === Hanzewimpel === Der was ook n [[wimpel]] veur aan de schipmast, de zonuimde "Hanzewimpel". De bovenste haalf hiervan was wit (zilver), de onderste rood. [[Ofbeelding:Hanseatenwimpel.svg|thumb|none|700px|Hanzewimpel (ratio 1:16)]] === Stedelke banieren === ==== 13. aiw ==== <gallery> Ofbeelding:Hanse_Hamburg.svg|{{center|[[Hambörg]]}} Ofbeelding:Hanse_Riga.svg|{{center|[[Riege]]}} Ofbeelding:Hanse_Lübeck.svg|{{center|[[Lubek]]}} </gallery> ==== 14. aiw ==== <gallery> Ofbeelding:Hanse_Bremen.svg|{{center|[[Breem]]}} Ofbeelding:Hanse_Danzig.svg|{{center|[[Daansek]]}} Ofbeelding:Hanse_Elbing.svg|{{center|[[Elbens]]}} Ofbeelding:Hanse_Rostock.svg|{{center|[[Rozzek]]}} Ofbeelding:Hanse_Stralsund.svg|{{center|[[Stralsond]]}} </gallery> ==== 15. aiw ==== <gallery> Ofbeelding:Hanse_Königsberg.svg|{{center|[[Keunensbaargen]]}} Ofbeelding:Hanse_Wismar.svg|{{center|[[Wiesmer]]}} Ofbeelding:Hanse_Stettin.svg|{{center|[[Stetten]]}} </gallery> == Vlaag van t Nederlaands Leegsaksisch == [[Bestaand:Intersaksische vlagge 3.svg|thumb|Vlaag veur t Leegsaksisch]] [[Bestaand:Noordlandflagg.svg|thumb|De Noordlandflagg]] [[Bestaand:Flag of Achterhoek.svg|thumb|De Aachterhoukse vlaag]] [[Bestaand:Veluwse vlagge.png|thumb|Vlaag veur de Veluwe]] Dizze vlaag is ontworpen en verkozen deur de gemainschop van de [[Leegsaksische Wikipedie]] ter promotie van de Leegsaksische toal en kultuur. De vlaag wordt deur nog gain ìnkelde organisoatsie erkend. De vlaag bestaait oet de kleuren [[rood]], [[wit]] en [[gruin]]. Rood en wit binnen kleuren dij vanôf de [[Hanze]]tied voak broekt wörren ien t Leegsaksische gebied veur op vlagen en [[woapen]]s. De maiste [[Hanzevlagen]] bestoan den ook oet dizze twij kleuren. De kleur gruin is ôfkomsteg oet t woapen van de olle Saksische streek rond de Noordzee, t staait ook veur de [[natuur]], t boerenleven, grui en n goie toukomst. De kleur gruin wordt ook voak broekt ien al bestoande vlagen van [[daarp|lougen]], [[Stad (woonstee)|steden]] en [[gemiente (bestuur)|gemainten]] ien t Leegsaksische toalgebied. t Peerd komt der ook ien veur. t Verschil is wel dat t peerd de aandere kaant oetkiekt, de redeneren hieraachter is dat hai dan noar de toukomst kiekt ien ploats van haangen aan t verleden. Ien de Leegsaksische vlaag staait, net as bie de [[Interfraise vlaag]], ook t [[Skandinoavische kruus]]. t Skandinoavische kruus symboliseert de grote ienvloud dij t Leegsaksisch had het op de Skandinoavische toalen en de verwaantschop tuzzen de verschillende vôlker dij laangs de [[Noordzee|Noord-]] en [[Oostzee]]kost leven. Ook staait t veur liekwel de [[christendom|kristelke]] as veur-kristelke religies. De vlaag is haalverwegens [[2008]] oetdocht. ==Noordlandflagg== Ook in Duutsland is n vlaag oetdocht veur t Leegsaksisch <ref>[http://www.noordlandflagg.de/ Webstee van de Noordlandflagg]</ref>. Dizze vlaag is n blaauw Skandinoavisch kruus mit n gele raand op n gruine vlaag. De kleuren van de vlaag hebben apmoal zien aigen betaikenis: gruin van de velden en waailaanden, geel van t koolzoad en de blommen en blaauw van wotter en de wiede hemel. == Nije regionoale vlagen == === Aachterhoukse vlaag === Sunt [[jannewaori|jannewoari]] [[2018]] is der ook n [[Achterhook|Aachterhoukse]] vlaag<ref>[http://www.achterhoeksevlag.nl/ De Aachterhoukse vlaag]</ref>. t Is ontwörpen deur [[Paul Heutinck]] oet [[Wenters|Winterswiek]]. t Het n gruine aachtergrond (twij kleuren gruin) mit doarop n bogen wit kruus dij donkergruin omraand is. === Stellenwaarver vlaag === Veur t 40-joareg bestoan van de [[Stellingwarver Schrieversronte]] is ien [[2012]] n spesjoale vlaag môkt<ref>[http://www.stellingwerf.nl/?n_id=239012 Stellingwerf.nl: "Ni'je Stellingwarver vlagge prissenteerd"]</ref>. t Is n wiedere oetwaarken van n vlaag dij ien [[2009]] ontwörpen is veur t 700-joareg bestoan van de [[Stellenwaarf]]. t Het n witte aachtergrond, mit twij vermiljoenrode strepen, ain bovenaan en ain onderaan mit doarin schreven ''Stellingwarf'', en in t midden twij [[griffioenen]] (van de [[Ooststellingwarf|Oost-]] en [[Weststellingwarf|Weststellenwaarf]]) dij noar mekoar kieken. De vlaag wordt aal meer en meer broekt binnen de Stellenwaarf. === Veluuwse vlaag === Veur de [[Leegsaksieze Wikipedie|Leegsaksische Wikipedie]] is der ien [[2012]] n vlaag ontwörpen veur [[regio]] [[Veluwe]]. De kleuren geel en blaauw binnen baseerd op bestoande vlagen van [[Veluwe|Veluuwse]] [[gemiente (bestuur)|gemainten]], dij op heur beurt weer oet de [[Gelderse vlaag]] votkomen. In t midden van de vlaag staait n swaart [[haart (daaier)|haart]]. t Haart is n typisch symbool veur de Veluwe, t is ook op verschillende vlagen oet de Veluwe te zain zo as [[Putten]], [[Nunspeet]] en [[Epe]]. t Idee van de strepen op de vlaag komen oet de [[Harderwiek]]er en [[Elburg]]er, [[Attem|Hattemse]] en [[Armelo]]se vlagen. == Hìnwiezen == <references/> [[Kategorie:Grunnegs artikel]] [[Kategorie:Nedersaksiese kultuur]] [[Kategorie:Vlagge]] fggxdyv02jajgs5yw8o48jg49dwgbrw 0 14922 321374 282307 2022-08-08T10:31:01Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[Bestaand:Aptenodytes forsteri -Snow Hill Island, Antarctica -adults and juvenile-8.jpg|thumb|Keizerspinguïns op [[Antarktika]]]] '''Pinguïns''' bin een orde van niet-vliegende [[zeevoegel]]s die allienig veurkommen op et [[zudelik halfrond]]. Ze beheuren tot de femilie van de ''Spheniscidae'', orde ''Sphenisciformes'', klasse ''[[Aves (onderverdieling)|Aves]]'' (voegels). Pinguïns bin makkelik te onderscheiden van aandere voegels en ze bin hielendal anpast an slim koolde gebieden en et leven in de zee. De naeme ''pinguïn'', die lichtkaans van et [[Keltisch]]e ''pen gwyn'' (witte kop) komt, wodde oorspronkelik bruukt veur de [[reuzealke]], de inmiddels uutsturven tegenhanger van de pinguïn op et [[noordelik halfrond]]. Een aandere meugelike oorsprong van et woord ''pinguïn'' is et [[Latien]]se ''pinguis'', dat ''dik'' betekent. == Verwaantschop == [[Bestaand:Watervogels2.jpg|thumb|250px|De 'waetervoegels' neffens Hackett et al. (2008)]] Mit et DNA-onderzuuk van Hackett et al. (2008) is de pesisie van disse voegels binnen de Neoaves wat dudeliker wodden. Ze bin lichtkaans verwaant an de zeedukers en de albatrossen en stormvoegels en onderdiel van een veul grotere groep diew' ok wel de ''waetervoegels'' numen. == Veurkommen == Een veulveurkommend misverstaand is dat pinguïns allienig op [[Antarktika]] zollen veurkommen. Ze kommen weliswaor niet veur op de Noordpool, mar wel in [[Zuud-Afrika]], [[Zuud-Amerika]], [[Australië (kontinent)|Australië]] en [[Ni'j-Zeelaand]]. Op de [[Galapagoseilanen]] viej' ze zels tot an de [[evener]]. Lichtkaans bin de veuroolders daor kommen via de [[Humboldtstroom]] die koold waeter uut et [[Zuudpool]]gebied anvoert. == Voedsel == Pinguïns bin [[vleiseter]]s, ze vangen heur voedsel onder waeter. Ze eten veural vis, [[kreeftachtigen]] en kleine [[inktvissen|inktvissies]]. Wat de soorten onderling vangen is slim verschillend. De grootste soorte, de keizerspinguïn, et [[iesvis]]sen, [[krill]] en inktvissen. De keuningspinguïn et bi'jtieden inktvissen mar hi'j et veurnaemelik van kleine [[lanteernvissen]]. De drie kleinere soorten (adelie-, ezels- en stormbaandpinguïn) leven veurnaemelik van krill. == Bruden en nusselen == [[Bestaand:Pikkewijnkl.jpg|thumb|250px|Jonge Afrikaanse pinguïns]] De meerste pinguïnsoorten nusselen in gatten in de grond om heur op disse meniere een betien te bescharmen tegen de zunne en verbeteren dit mit takkies en aander restmateriaol (''Spheniscus'' en ''Eudyptula'') of bouwen een nust van stienen (''Pygoscelis'') die ze in heur omgeving vienen en ze leggen meerstal twie (hooguut drie) eier. Beide oolders lossen mekeer of bi'j et bruden. Wielst de iene op et ei zit te bruden, trekt de aander naor zee om wat te eten. Zogauw et jong uutkommen is, lossen de oolders mekeer op dezelde meniere of om et jong eten te geven. Allienig de grootste soorten maeken gien nust mar bruden et ienigste ei uut op heur poten onder een bescharmende huudplooi van de [[Boek (lichem)|boek]]. Bi'j de [[keizerspinguïn]] brödt allienig et mannegien et ei uut, tiedens de iezige zudelike winter (juli-augustus) bi'j tempereturen van -70&nbsp;°C en koolder wielst et wiefien naor zee weerommekeert om te eten. Et waggelende lopien van een pinguïn komt deur et feit dat et dier eins op zien huken lopt. Et heupgewrichte zit kot bi'j de grond en et kniegewrichte hiel wat hoger. == Netuurlike vi'janen == [[Bestaand:Gentoo-and-bird.jpg|thumb|250px|Een [[zudelike reuzestormvoegel]] in gevecht mit een [[ezelspinguïn]]]] Op et laand hebben pinguïns as belangriekste vi'jaand de [[invasieve soorte|invoerde]] laandroofdieren zoas [[kat]]ten, [[hond|honnen]] en [[rotte]]n. Vanuut de locht bin de veurnaemste vi'janen de [[reuzestormvoegel]], [[jaegers]], [[ieshoenders]] en [[kuunderse doeven]]. Disse vi'janen uut de locht vormen veural een drieging veur de pieken, de eier, en gewonde pinguïns. In et waeter wodt de pinguïn veural belaogd deur [[zeeluipeerd]]en, [[walvissen]] (veurnaemelik [[orka|orka's]]), [[pelsrobben]] en [[haaien]]. Om de jacht wat muuiliker te maeken gaon de pinguïns vaeke in grote antallen et waeter in. Ok de meenske vormt een grote drieging deur onder aandere [[eulieversmering]], et [[overbevisken]], jacht op eier en [[guano]] (voegelmest), invoer van aandere dieren en zels [[toerisme]]. Naost de roofdieren en de meenske kunnen ok [[parresieten]] as vi'jaand van de pinguïn zien wodden. Ze drinken et bloed van de pinguïn, veural bi'j zieke of zwakke dieren kan dit geveerlik wezen. De gemiddelde levensverwachting van een pinguïn leit rond de twintig jaor, hoewel ze in gevangenschop veul oolder kunnen wodden. == Onderverdieling == De pinguïns wodden krek as aandere dieren indield in verschillende groepen en subgroepen, zoas geslaachten. D'r bin now zoe'n 19 soorten pinguïns bekend die onderverdield wodden in zes geslaachten.<ref>[http://www.worldbirdnames.org/ Gill, F., Wright, M. & Donsker, D. (2009). IOC World Bird Names (version 2.2). Raodpleegd op 4-12-2009 (Engels)]</ref> Een antal geslaachten bin niet echt bekend, pattie geslaachten bin wel wat bekender zoas ''Aptenodytes'' mit daorin de keuningspinguïn en de keizerspinguïn. === Soorten en geslaachten === Hieronder viej' een overzichte van alle geslaachten en soorten pinguïns. De uutsturven soorten binnen votleuten. * Geslaacht ''[[Aptenodytes]]'' ** ''[[Aptenodytes forsteri]]'' ([[Keizerspinguïn]]) ** ''[[Aptenodytes patagonicus]]'' ([[Keuningspinguïn]]) * Geslaacht ''[[Eudyptes]]'' ** ''[[Eudyptes chrysocome]]'' ([[Rotspinguïn]]) ** ''[[Eudyptes chrysolophus]]'' ([[Macaroni-pinguïn]]) ** ''[[Eudyptes filholi]]'' ** ''[[Eudyptes moseleyi]]'' ** ''[[Eudyptes pachyrhynchus]]'' ([[Fjordlaand toefpinguïn]]) ** ''[[Eudyptes robustus]]'' ([[Snares toefpinguïn]]) ** ''[[Eudyptes schlegeli]]'' ([[Schlegels pinguïn]]) ** ''[[Eudyptes sclateri]]'' ([[Grote toefpinguïn]]) * Geslaacht ''[[Eudyptula]]'' ** ''[[Eudyptula minor]]'' ([[Dwargpinguïn]]) * Geslaacht ''[[Megadyptes]]'' ** ''[[Megadyptes antipodes]]'' ([[Geeloogpinguïn]]) * Geslaacht ''[[Pygoscelis]]'' ** ''[[Pygoscelis adeliae]]'' ([[Adelie-pinguïn]]) ** ''[[Pygoscelis antarcticus]]'' ([[Stormbaandpinguïn]]) ** ''[[Pygoscelis papua]]'' ([[Ezelspinguïn]]) * Geslaacht ''[[Spheniscus]]'' ** ''[[Spheniscus demersus]]'' ([[Afrikaanse pinguïn]]) ** ''[[Spheniscus humboldti]]'' ([[Humboldtpinguïn]]) ** ''[[Spheniscus magellanicus]]'' ([[Magelhaenpinguïn]]) ** ''[[Spheniscus mendiculus]]'' ([[Galapagospinguïn]]) == Foto-uutstalling == <gallery> Ofbeelding:Pygoscelis papua.jpg|[[Ezelspinguïn]] (''Pygoscelis papua'') Ofbeelding:Magellanic-penguin02.jpg|[[Maegelhaenpinguïn]] (''Spheniscus magellanicus'') Ofbeelding:Manchot 04.jpg|[[Stormbaandpinguïn]] of keelbaandpinguïn (''Pygoscelis antarctica'') Ofbeelding:Macaroni Penguins (js).jpg|[[Macaroni-pinguïn]] (''Eudyptes chrysolophus'') </gallery> == Nedersaksisch == * [[Grönnegs]]: ''pingwing'' {{Bron| * Stonehouse, B (2002) ''Pinguïns''. Nederlaand: Biblion. * Peet, G (2003) ''De kleine Rotterdamse pinguïnencyclopedie''. Rotterdam: HSI. <references/> }} [[Kategorie:Stellingwarfs artikel]] [[Kategorie:Voegel]] n23arw2v683r5llo5lfhs4q23dmh012 0 14982 321368 312132 2022-08-08T10:23:48Z Bdijkstra 3584 HTML 5 wikitext text/x-wiki [[Ofbeelding:GreeceCrete.png|250px|thumb|De ligging van Kreta]] '''Kreta''' ([[Grieks]]: Κρήτη, ''Kriti'') is 't grootste [[Griekenlaand|Griekse]] [[eilaand]], en is in grootte 't vuufde eilaand in de [[Middellaanse Zee]]. 't Eilaand is, samen mit een paor aandere kortbie-elegen eilaandjes, de meest zujelijke regio van de dartien Griekse regio's. Deur de goeie ligging tussen de kusten van [[Klein-Azië]], [[Cyprus]], [[Egypte (laand)|Egypte]] en [[Syrië]] hef Kreta, dat oek wè bekend is as de [[Venesië|Venesiaanse]] benaming ''Candia'', een lange geschiedenisse as centrum van de zeehaandel. Tussen [[1600]] en [[1400 v. Chr.]] kregen de Kretenzers, zoas de inwoeners van Kreta heten, deur hulen mach op zee een hoog beschavingspeil. == Geografie == [[Ofbeelding:Crete topo.png|thumb|250px|De kaorte van Kreta]] Kreta is ruum 8300 vierkaante kilemeter groot, 't lig in 't zujen van de [[Egeïsche Zee]] en is gelieke de grens mit de [[Libische Zee]]. 't Eilaand is 260 kilemeter lange en de breedte verschil van twaolf kilemeter (bie ''Ierapetra'') tot zestig kilemeter (tussen Dion en Lithinon). 't Eilaand het een umtrek van zo'n 1050 kilemeter. Kreta hef veule bargen en van 't wessen naor osen toe he-j een barg of dreje. In 't wessen he-j de [[Lefka Ori]] (Witte Bargen), waorvan mit 2452 meter de [[Pachnes]] de hoogste top is. [[wienter|'s Wienters]] leit der op disse bargen altied [[snee]] en zelfs tot begin juni ku-j van grote ofstaand de resjes snee zien. De [[Samariakloof]] löp deur dit gebargte. In 't centrale deel van Kreta he-j 't [[Idagebargte]] mit de [[Ida Psiloritis]] as hoogste barg (2456 meter). In 't osen he-j bie de [[Lassithihoogvlakte]] 't [[Diktigebargte]], waorvan de [[Dikti]] mit 2148 meter de hoogste barg is. De bargen bestaon grotendeels uut kalksteen (ons woord 'kriet' kump van Kreta), der zitten oek een bulte grotten en tegen de vuuftig kloven. Der lopen verspreid over Kreta een antal [[revier]]tjes dee een groot deel van 't jaor dreuge liggen. De kusliende hef een lengte van ruum 1050 kilemeter. De zuudkus van Kreta ku-j herkennen deur de stikke rotswanen en deur starke erosie. De noordkus is wat vlakker en an disse kant he-j dan oek de meeste stranen. De weinige straandjes an de zuudkus liggen meestentieds in of-elegen baaien. De ofstaand tussen Kreta en 't vastelaand van [[Griekenlaand]] is ongeveer honderd kilemeter. Zo'n dreehonderd kilemeter in 't zujen van Kreta lig 't Afrikaanse laand [[Libië]]. === Eilanen === Kreta hef een paor eilaandjes dee derbie heuren, waoronder 't belangriekste eilaandjen [[Gavdos]] (29,6 km²). De interessantste bin werschienlijk de zuud-oostelijke eilaandjes [[Chrissi]] en [[Koufonisi]] (4,8 km²), dee 'onbewoend' bin. === Stejen === [[Ofbeelding:Crete-Palace-Knossos.JPG|thumb|250px|Knossos]] De grootste stad van Kreta is [[Iraklion (stad)|Iraklion]] (Heraklion) mit ongeveer 175.000 inwoeners. Heraklion is de vierde stad van Griekenlaand nao Athene, Thessaloniki en Patras. Aandere belangrieke stejen bin [[Chania (stad)|Chania]] (± 65.000 inw.) in 't noord-wessen, [[Rethimnon (stad)|Rethimnon]] (± 32.000 inwoeners) dat krek tussen [[Iraklion (stad)|Iraklion]] en [[Chania (stad)|Chania]] in lig en [[Agios Nikolaos]] (± 15.000 inwoeners) in 't noord-osen. In 't zuud-osen (op 't smalste gedeelte van 't eilaand is 't twaolf kilemeter) lig [[Ierapetra]] mit ± 13.000 inwoeners. 't Antal inwoeners verschilt nogal es umdat der nao 't toeristische seizoen weer een kwak meensen naor 't vastelaand gaon. === Bestuurlijke indeling === Bestuurlijk is 't eilaand op-edeeld in vier departementen (''nomi''): * [[Chania (departement)|Chania]] (Χανιά) * [[Rethimnon (departement)|Rethimnon]] (Ρέθυμνο) * [[Iraklion (departement)|Iraklion]] (Ηράκλειο) * [[Lassithi]] (Λασίθι) 't Antal inwoeners was in 2007 zo'n 600.000 waorvan ongeveer de helfte in 't departement Iraklion woent. 't Havenstadjen [[Ierapetra]] (14.000 inwoeners) is de meest zujelijke stad van Europa. == 't Weer == Kreta hef een [[Middellaans Zeeklimaot]] mit dreuge, warme zoemers en milde wienters mit veul regen. 's Zoemers is de gemiddelde dagtemperetuur op zeeniveau zo'n 30&nbsp;°C mit uutschieters van 40&nbsp;°C. 's Wienter is de gemiddelde mirregtemperetuur op zeeniveau zo'n 15 tot 20&nbsp;°C allewel 't oek wel kouwer kan ween. De minimumtemperetuur is dan net boven 't vriespunt, mar nachvors kump wè veur. In de bargen he-j vanzelf legere tempereturen, 's zoemers is 't daor meestentieds veul koeler, rond 20 tot 25&nbsp;°C 's nachs koelt 't dan weer vlogge of tot 5 of 10&nbsp;°C. 's Wienters liggen der dikke pakken snee op de toppen. Der is zelfs een skipiste in de umgeving van [[Anogia]]. {| class="wikitable" !Maand !Gem. temp.<br>overdag (°C) !Gem. temp.<br>'s nachs !Zonuren<br>per dag !Dagen neerslag<br>per maond !Temperetuur<br>zeewaoter |- |Jannewaori | align=center|16 | align=center|9 | align=center|3 | align=center|11 | align=center|16 |- |Febrewaori | align=center|16 | align=center|8 | align=center|5 | align=center|8 | align=center|15 |- |Meert | align=center|17 | align=center|10 | align=center|7 | align=center|8 | align=center|17 |- |April | align=center|21 | align=center|12 | align=center|8 | align=center|4 | align=center|18 |- |Mei | align=center|24 | align=center|15 | align=center|10 | align=center|2 | align=center|19 |- |Juni | align=center|28 | align=center|19 | align=center|12 | align=center|1 | align=center|22 |- |Juli | align=center|29 | align=center|21 | align=center|13 | align=center|0 | align=center|24 |- |Augustus | align=center|30 | align=center|22 | align=center|12 | align=center|0 | align=center|25 |- |September | align=center|27 | align=center|19 | align=center|10 | align=center|2 | align=center|24 |- |Oktober | align=center|24 | align=center|16 | align=center|6 | align=center|5 | align=center|23 |- |November | align=center|21 | align=center|13 | align=center|5 | align=center|6 | align=center|20 |- |December | align=center|17 | align=center|10 | align=center|4 | align=center|10 | align=center|17 |} == Talen == De voertaal op Kreta is [[Grieks]], meestentieds dialek. [[Engels]] is veural in de toeristische gebieden de tweede taal. In sommige bargdarpjes praoten de ouweluui soms een mondjen [[Duuts]]. {{Coordinate|NS=35/0/0/N|EW=25/0/0/E|type=isle|region=GR}} [[Kategorie:West-Veluws artikel]] [[Kategorie:Gryksk eiland]] e90w6ews7e7515jp6zbp5zsh4be8jsd 0 17320 321381 314235 2022-08-08T11:33:51Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {| {{prettytable}} border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" align="right" width="300" style="float:right; margin-left:1em; margin-bottom:1em;" !colspan="2" bgcolor="lightgrey"|<big>Plautdietsch</big> |- |Internationaole naeme |Plautdietsch |- |Aandere naeme |Mennonitisch Platduuts |- |Taelgebied |verschillende enklaves in westelik, centraol en veural zuudwestelik [[Siberië]] en noordelik [[Kazachstan]] en [[Kirgizië]]; verschillende gemienschoppen in [[Noord-Amerike|Noord-]] en [[Zuud-Amerike]] en [[Duutslaand]] |- |Antal sprekers |400.000 |- |Jaor |2004 |- |Dialekten |ondudelik |- |Taelklassifikaosie | *[[Indo-Europees]] **[[Germaanse sproaken|Germaans]] ***[[West-Germoanse toalen|West-Germaans]] ****[[Zuudwest-Germaans]] *****[[Nedersaksisch]] ******[[Oost-Nederduuts]] *******'''Plautdietsch''' |- |Biebelvertaling |gien ([[Ni'je Testement]] 1987) |- |Schrift |et [[Latainse alfabet|Latiense alfabet]] |- |Taelstaotus |et Plautdietsch wodt nargens erkend as minderhiedstael |- |Taelkode ISO 639-1 |n.v.t. |- |Taelkode ISO 639-2 |n.v.t. |- |Taelkode ISO 639-3/DIS |pdt |} [[Ofbeelding:Menno Simonsz.gif|thumb|300px|Menno Simonsz]] Et '''Plautdietsch''' of '''Mennonitisch Platduuts''' is een tael die tot de [[Zuudwest-Germaanse taelen|Zuudwest-Germaanse groep]] van de [[West-Germoanse toalen|West-Germaanse taelen]] beheurt. Pattie taelkundigen zien et Plautdietsch, vanwege et feit dat et uut et Oost-Nederduuts ontstaon is, nog altied as een subdialekt van et [[Oost-Nederduuts]]e [[Nederprusisch]]. De meersten zien et tegensworig liekewel as een apatte [[Nedersaksisch]]e dialektgroep, ok omdat et veur sprekers van et [[Nederduuts]] (in noordelik [[Duutslaand]]) en et [[Nedersaksisch]] (in noordoostelik [[Nederlaand]]) deur zien ieuwenlange ofzunderlike ontwikkeling niet hielendal meer verstaonber is. De naeme ''Plautdietsch'' het dezelfde oorsprong as et woord ''Platduuts'' of ''Plattdüütsch'', de woorden ''dietsch'' of ''duuts/düütsch'' betekenen in beide gevallen niet ''[[Duuts]]'', mar ''tael van et volk''. Een groot pat van de luden in de mennonitische gemienschoppen waor et Plautdietsch ontston, was ofkomstig uut [[Frieslaand]] en aandere patten van [[Nederlaand]]. In de woordeschat van et Plautdietsch bin, naost et [[Nedersaksisch]], nog altied invloeden van et [[Nederlaans]] en et [[Westlaauwers Frais|Fries]] herkenber. Et Plautdietsch wodt daoromme ok wel zien as een tussenvorm van et Nederduuts en et Nederlaans. == Geschiedenis == Et Plautdietsch is ontstaon uut de [[Nederduuts]]e dialektgroep [[Nederprusisch]], mit een protte Nederlaanse invloeden, dat spreuken wodde in de mennonitische gemienschoppen die vanof de zestiende ieuw an de revier de [[Wiesel]] in et hudige [[Polen]] leefden. Die [[mennonieten]] weren geleuvige vlochtelingen, die in [[Nederlaand]] en et noorden van [[Duutslaand]] vervolgd wodden omdat ze anhangers weren van de [[Frieslaand|Friese]] karkhervormer [[Menno Simonsz]] uut [[Witmarsum]]. Vanof [[1787]], doe heur woongebied in hanen kwam van et keuninkriek [[Prusen]], reisden ze veerder naor et oosten toe en vestigden ze kelonies an de kust van de [[Zwarte Zee]], in wat tegensworig [[Oekraïne]] is, in een gebied dat ontvolkt was deurdat [[Ruslaand]] et doe krekt veroverd had op de [[Turken]]. Vanof [[1874]], doe ze ok in [[Ruslaand]] vervolgd weren veur heur leven, emigreerden een protte mennonieten naor [[Kanneda]], de [[Verienigde Staoten]] en lanen in [[Zuud-Amerike]]. De mennonieten die in [[Oekraïne]] aachterbleven, weren in [[1941]] mit de aandere Ruslaand-Duutsers naor [[Siberië]] en [[Centraol-Azië]] deporteerd. Sund de val van et [[kommunisme]] en et uutmekeervalen van de [[Sovjetunie]] in [[1991]] is et grootste pat van heur naor [[Duutslaand]] emigreerd. ==Variaanten== Zoas bie zovule taelen die gien standerd schrieftael hebben, binnen der verschillende regionaole verschillen ontstaon. De grootste verschillen bin in de [[19e eeuw|19e ieuw]] ontstaon in de twie mennonitische nederzettings in Ni'j-Ruslaand (et hudige Oekraïne), dat bekend staot as [[Chortitza]] of de ''oolde kelonie'' en [[Molotschna]] (de ''ni'je kelonie''). Hieronder een overzicht van de grootste verschillen: {| class="wikitable" |- ! veurbeeld ! oolde kelonie (Chortitza) ! ni'je kelonie (Molotschna) ! Platduuts ! Stellingwarfs |- | warkwoorden en aandere uutgangen op -en | räden | räde | reden, räden | spreken, praoten |- | oa-tweeklaank | Froag {{IPA|[freaɣ]}} | Froag {{IPA|[froaɣ]}} | Frag | vraoge |- | u/y-klaank | Hus/Hüs {{IPA|[hys]}} | Hus {{IPA|[hus]}} | Hus | huus |- | s/ts sound | Zol (Ssol) {{IPA|[sol]}} | Zol (Tsol) {{IPA|[tsol]}} | Tal | getal |} Een peer aandere verschillen bin bi'jgelieks de uutspraoke van de c, en woorden as jenau/jeneiw, mar volgens pattie studies, komp dat deur de maote van onderwies en de invloed van et Russisch en Duuts. Patttie Plautdietsche sprekers spreken een mingelmoesien hiervan. Zo he'j bi'jgelieks meensken die ofkomstig bin van de Bergthal-kelonie in Ni'j-Ruslaand (Oekraïne), een dochterkelonie van de oolde kelonie, die krekt dezelde klaanken van de oolde kelonie hebben, mar de -n op et aende niet uutspreken, zoas sprekers van de ni'je kelonie dat wel doen. == Sprekerstal == Et Plautdietsch wodt spreuken deur zoe'n 400.000 meensken, waorvan 150.000 et nog elke dag bruukt. Veur zwat 111.000 meensken in [[Zuud-Amerike]] is et Plautdietsch zels de ienigste tael die ze spreken kunnen. De lanen waor tegensworig de grootste groepen Plautdietsche sprekers wonen, bin [[Duutslaand]], tussen de 90.000 en 145.000 sprekers, en [[Kanneda]], waor et Plautdietsch as memmetael spreuken wodt deur 80.000 meensken en as twiede tael deur nog es 20.000 luden. Zie de onderstaonde tebel veur een verdieling van de Plautdietsche sprekers over de verschillende lanen. {| align=centre | {| border="1" align=right padding="2" cellpadding="4" cellspacing="0" width="300" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 100%;" !style="border: 1px #aaaaaa solid;"|laand !style="border: 1px #aaaaaa solid;"|sprekertal van et Plautdietsch !style="border: 1px #aaaaaa solid;"|teljaor |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[Duutslaand]] |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|90.000-145.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[2003]] |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[Kanneda]] |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|80.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[1978]] |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[Mexico (laand)|Mexiko]] |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|40.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[1996]] |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[Paraguay]] |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|38.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[1996]] |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[Bolivia]] |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|29.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[1996]] |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[Ruslaand]] |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|25.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[2003]] |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[Kazachstan]] |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|15.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[2003]] |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|de [[Verienigde Staoten van Amerika|VSA]] |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|10.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[1978]] |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[Belize]] |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|6.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[1991]] |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[Brazilië]] |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|6.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[1985]] |- |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[Kirgizië]] |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|5.000 |style="border: 1px #aaaaaa solid;"|[[2003]] |} |} In et sprekerstal in [[Paraguay]] bin ok 19.000 meensken mitrekend die zowel Plautdietsch as [[Duuts|Standerdduuts]] as memmetael hebben. Veerder wodt et Plautdietsch ok spreuken deur een protte kleine gemienschoppen in [[Kosta Rika]], [[Argentinië]] en [[Uruguay]]. ==Vergelieking mit aandere verwaante taelen== Plautdietsch is een Nederduuts dialekt, en het de [[twiede Germaanse klaankverschoeving]] dus niet mitmaekt, die et [[Hoogduuts]] van de Nederduutse dialekten onderscheid. De veurnaemste verschillen tussen et Hoogduuts en Nederduuts bin: ===Effekten van de twiede Germaanse klaankverschoeving=== {| class="wikitable" |- ! ! Duuts ! Nederduuts ! Plautdietsch ! Nederlaans ! Engels |- | rowspan="2" |'''Hoogduuts pf, f = Nederduuts p''' | Pfeife | Piep | Piep | pijp | pipe |- | Apfel | Appel | Aupel | appel | apple |- | rowspan="4" |'''Hoogduuts z, s, ss, ß = Nederduuts t''' | Zunge | Tung | Tung | tong | tongue |- | was | wat | waut | wat | what |- | essen | eten, äten | äte(n) | eten | to eat |- | Fuß | Foot | Foot | voet | foot |- | '''Hoogduuts ch = Nederduuts k''' | machen | maken, moaken | moake(n) | maken | to make |- | rowspan="2" |'''Hoogduuts t = Nederduuts d''' | tun | doon | doone(n) | doen | naor do |- | Teil | Deel | Deel | deel | part (vergeliek "dole", "deal") |- | rowspan="2" |'''Hoogduuts b = Nederduuts w (v-klaank), f''' | Leben | Lewen, Läwen | Läwe(n) | leven | life |- | Korb | Korf | Korf | korf | basket |- | '''Engels th = aandere Germaanse taelen d''' | danken | danken | danke(n) | danken | to thank |} Krek as et Nederlaans, Fries en Nederduuts, het et Plautdietsch allienig de veraandering van '''th''' naor '''d'''. ===Klaankverschoevings in aandere Germaanse taelen=== {| class="wikitable" |- ! Oorspronkelijke klaank ! Duuts ! Nederduuts ! Plautdietsch ! Nederlaans ! Engels |- | {{IPA|iː}} | Wein {{IPA|[vaɪn]}} | Wien {{IPA|[viːn]}} | Wien {{IPA|[viːn]}} | wijn {{IPA|[ʋɛin]}} | wine {{IPA|[wain]}} |- | {{IPA|yː}} | Feuer {{IPA|[fɔʏɐ]}} | Füür {{IPA|[fyːɐ]}} | Fia {{IPA|[fiːɐ]}} | vuur {{IPA|[vyːr]}} | fire {{IPA|[faɪɚ]}} |- | {{IPA|uː}} | Haus {{IPA|[haʊ̯s]}} | Huus {{IPA|[huːs]}} | Hus {{IPA|[huːs]}} (Mol), {{IPA|[hyːs]}} (o. kel.) | huis {{IPA|[ɦœʏ̯s]}} | house {{IPA|[haʊs]}} |} Zoas hier te zien is, binnen et Nederlaans, Engels en et Duuts vergeliekbere klaankverschoevings ondergaon, Plautdietsch hef allienig de oolde Germaanse {{IPA|/yː/}} saemenvoegd mit {{IPA|/iː/}}, wielst de lange {{IPA|/uː/}} beweerd bleven is in et dialekt van de ni'je kelonie. De variaanten van de oolde kelonie spreken et now meer uut as {{IPA|/yː/}}. ===Unieke ontwikkelings=== ====Klinkerverleging==== {| class="wikitable" |- ! ! Hoogduuts ! Plautdietsch ! Nederlaans ! Engels |- | {{IPA|/ɪ/}} naor {{IPA|/ɛ/}} | Fisch, dünn | Fesch, denn | vis, dun | fish, thin |- | {{IPA|/ɛ/}} naor {{IPA|/a/}} | helfen, rennen | halpe(n), rane(n) | helpen, rennen | to help, naor run |- | {{IPA|/ʊ/}} naor {{IPA|/ɔ/}}¹ | Luft, Brust | Loft, Brost | lucht, borst | air (uut et Latiens; vergeliek Eng. "lift", "loft"), breast |- | {{IPA|/aː/}} naor {{IPA|/au/}} | Mann, Hand | Maun, Haunt | man, hand | man, hand |} # Disse verschoeving is nog altied aktief, omdat pattie sprekers (bi'jgelieks in [[Den Haag]]) et nog altied op de oolde meniere uutspreken. ====Klinkerontronding==== {| class="wikitable" |- {{IPA|/y/}} ! ! Hoogduuts ! Plautdietsch ! Nederlaans ! Engels |- | | grün, schön | jreen, scheen | groen, mooi/schoon | green, beautiful (vergeliek et veroolderde ''sheen'') |- | naor ei {{IPA|[ɛ]}} | Heu, rein | Hei, rein | hooi, schoon | hay, clean |- | {{IPA|/œ/}} naor e, a | Götter | Jetta | goden | gods |- |} ====Uutspraoke as tweeklaank veur g, k, ch [IPA x] en r, meugelik verdwienen van de r==== {| class="wikitable" |- ! Hoogduuts ! Plautdietsch ! Nederlaans ! Engels |- | Herz | Hoat | hart | heart |- | machen | moake(n) | maken | to make |- | fragen | froage(n) | vragen | to ask (vergeliek et Oold-Engelse fraegn) |- | hoch | huach | hoog | high |- | Horn, Hörner | Huarn, Hieena | hoorn, hoorns | horn, horns |} Et verdwienen van de r is voltooid op de meerste plekken an et aende van een woord, nao klinkers die veur in de mond uutspreuken wodden en veur alveolaire medeklinkers, mar wodt beweerd in de onbepaolde wies van warkwoorden, nao korte klinkers, en somtieds nao klinkers die aachterin de mond wodden uutspreuken, zoas in et veurbield van Huarn, Hieena. ====Verschillende aandere klinkerekwivalenties==== {| class="wikitable" |- ! ! Proto-Germaans ! Hoogduuts ! Plautdietsch ! Nederlaans ! Engels |- | {{IPA|/a/}} = {{IPA|/o/}} | *watraz, *fadar, *namōn | Wasser, Vater, Name | Wota, Voda, Nomen | water, vader, naam | water, father, name |- | {{IPA|/ai/}} = ee {{IPA|[ɔɪ]}} | *saiwalō, *ainaz, *twai | Seele, eins, zwei | Seel, eent, twee | ziel, een, twee | soul, one, two |- | {{IPA|/æ/ /au/}} = oo {{IPA|[ɔʊ]}}¹ | *raudas, *hattuz | rot, Hut | root, Hoot | rood, hoed | red, hat |} # {{IPA|/æ/}} verschoeving naor {{IPA|/au/}} veur stemhebbende medeklinkers. ====Palatalisaosie==== Alle woorden mit een /g/ of /k/ die veurof gaon wodden veur of volgd wodden deur een klinker die veur in de mond uutspreuken wodt (/e/ of /i/, de [[sjwa]] niet mitrekend) bin verschoeven naor /j/ en /c/ (de laeste wodt schreven as kj of tj), ok al as der is een aandere medeklinker tussen de klinker en de medeklinker. Een intervokale /g/ wodt palataliseerd as /[[ɟ]]/, en schreven as gj of dj. (Zoks gebeurde ok in et Engels, mar niet zo algemien). Waor een /e/ of /i/ verzunken is tot /a/, wodt de palataliseerde klinker beweerd. Ok waor et Duuts een /ç/-klaank hef, behoolt et Plautdietsch et zels nao et verlegen van een veur in de mond uutspreuken klinker. {| class="wikitable" |- ! Duuts ! Plautdietsch ! Nederlaans ! Engels |- | gestern | jistren | gisteren | yesterday |- | geben | jäwen | geven | naor give |- | Kirche | Kjoakj | kerk | church |- | Brücke | Brigj | brug | bridge |- | Milch | Malkj | melk | milk |- | recht | rajcht | recht | right |} ==Tekstveurbield== De tekst van ''Ons Heit'' in et Plautdietsch, et Platduuts en et Nederlaans {| class="wikitable" !Plautdietsch !Platduuts !Nederlaans |- | Ons Voda em Himmel, | Uns Vader, die is in Himmel. | Onze Vader, die in de hemel zijt, |- | lot dien Nome jeheilicht woare; | Heiliget is dien Naam. | Uw naam worde geheiligd. |- | lot dien Rikjdom kome; | Dien Riek sall komen. | Uw (konink)rijk kome. |- | lot dien Welle jedone woare, | Dien Will doch doon, | Uw wil geschiede, |- | uck hia oppe Ead, soo aus em Himmel; | up Welt as dat is in Himmel. | op aarde zoals in de hemel. |- | jeff ons Dach fe Dach daut Broot, daut ons fehlt; | Gäv uns dis Dag uns dagliks Brod. | Geef ons heden ons dagelijks brood, |- | en vejeff ons onse Schult, | Un vergäv uns uns Schuld, | en vergeef ons onze schuld, |- | soo aus wie den vejewe, dee sich jeajen ons veschuldicht ha; | as wi vergäven uns Schuldners. | zoals ook wij vergeven onze schuldenaars /<br> zoals ook wij aan anderen hun schuld vergeven; |- | en brinj ons nich en Vesekjunk nenn, | Un bring uns nich in Versuchung | En leid ons niet in verzoeking / in bekoring, |- | oba rad ons von Beeset. | Aber spaar uns van de Übel. | maar verlos ons van de boze / het kwade. |- | wiels die jehet daut Rikj, | Denn dien is dat Riek | Want van U is het koninkrijk, |- | en dee Krauft en dee Harlichtjeit en Eewichtjeit. | un de Kraft un de Herrlichkeit in Ewigkeit! | en de kracht en de heerlijkheid in eeuwigheid. |} == Uutgaonde verwiezings == {{Incubator|Wp/pdt}} *[http://www.ethnologue.org/show_language.asp?code=GRN Ethnologue-repport veur et Plautdietsch] *[http://www.plautdietsch-freunde.de/home.php4?action=1&artikelnr=1110 Was ist Plautdietsch] *[http://www.plautdietsch-freunde.de Plautdietsch-Freunde e.V.] [[Kategorie:Stellingwarfs artikel]] [[Kategorie:Germaanse taol]] [[Kategorie:Nedersaksies]] h3046lkbckzu5axh68q88a6azuuvope 0 18207 321372 304152 2022-08-08T10:28:55Z Bdijkstra 3584 HTML 5 wikitext text/x-wiki [[Bestaand:Map NL - Waterland - Marken.png|thumb|Kaort van Marken]] [[Bestaand:Calle principal Marken.JPG|thumb|n Straot in Marken]] [[Bestaand:Marken.jpg|thumb|Lochtfoto van Marken]] '''Marken''' ([[Markers]]: ''Mereke'') is n vuurmaolig eilaand, in nou n [[skiereilaand]], in t [[Markermeer]] dat sinds 1957 via n dik mit t vastelaand verboenden is. t Beoort tot de gemiente [[Waoterlaand]] van de [[Nederlaand]]se provinsie [[Noord-Hollaand|Noord-Ollaand]]. t Eilaand ad in 2004 1.846 inwoeners. Al minstens n ieuw is t vuurmaolige vissersdörp n belangrikke toeristiese trekpleister. De opvallende [[kliederdracht]] et daoran bijedroegen. Karakteristiek binnen de outen euzen op paolen. Nog ouwer binnen de zogenaamde "warven", kunstmaotige verogingen waorop ewoend worde. In godsdienstig opzicht is de bevolking van Marken [[protestantisme|protestants]]. Der binnen twie protestantse karken op t eilaand. == Buurtskappen == Marken vörmt ien leef- in woenplekke, mar is op-edield in verskillende buurtskappen. Oorspronkelik laggen ze ok echt los van enkanger. De buurtskappen roendomme de aven in de kark binnen in de loop van de 20e ieuw mit enkanger vergruuid. Dit binnen de [[Avenbuurt]], [[Karkbuurt (Marken)|Karkbuurt]] in [[De Kets]] (of kortweg ''Kets''). Toch kun je de buurtskappen nog alteed goed erkinnen. Aparte buurtskappen op t eilaand binnen: * [[Grotewarf]] * [[Minnebuurt]] of Minneweg * [[Moeniswarf]] * [[Rozewarf]] * [[Wittewarf]] == Marker dialekt == Nao de grootskaolige studie van Van Ginneken in 1953 worde t in wietenskappelike kringen wat stille roend t Markerse dialekt. t Dialekt dat tugenwoordig op Marken espruken wordt, wikt of van t dialekt dat Van Ginneken beskrief. Vule aegenaordigeden raakt t Markers langzaam kweet, onger invloed van de massamedia in duurdat der niet-Markers op t eilaand binnen koemen woenen. Toch wordt ok nou nog t dialekt duur jongeren espruken, in woorden as ''helegaor'' vor "ielemaol" bleven goed plakken. Of t Markers in de toekomst beouwen blift, zal de teed laren. == Monuminten == Iel Marken is n beskarmd stadsgezicht. Varder binnen der in t dörp tientallen [[riksmonumint]]en. == Geboren in Marken == * [[Arie Boomsma]] (1974) tv-presentator == Foto-eutstalling == === Panorama's === [[Bestaand:PanoramahavenMarken.jpg|thumb|none|1000px|Panorama van de aven van Marken (2010)]] [[Bestaand:GroteWerfMarkenNederland.jpg|thumb|none|1000px|Panorama van de Grotewarf]] === Ofgieving van Marken === <gallery> Bestaand:Buurt II 1 28170.jpg|Buurt II 1, ien van de vule riksmonuminten op Marken Bestaand:Marken2006032805.jpg|Opaolbrogge, Karkbuurt Bestaand:Paard van Marken.JPG|De vuurtoren, t Paard van Marken </gallery> === Ouwe ofbieldingen === <gallery> Bestaand:Marken klederdracht omstreeks 1910.jpg|Kliederdracht roend 1910 Bestaand:Haven Marken begin 20e eeuw.jpg|De aven van Marken roend 1910 Bestaand:Eiland Marken - Binnenkamer 1900.jpg|Binnenkamer roend 1900 Bestaand:Eiland Marken - Kerkbuurt 1900.jpg|Karkbuurt roend 1900 Bestaand:Eiland Marken - Visser 1900.jpg|Visser roend 1900 Bestaand:Marken Island2.jpg|Kliederdracht roend 1900 Bestaand:Eiland Marken - Vissershaven en kerkbuurt.jpg|Vissersaven in karkbuurt roend 1900 Bestaand:Eiland Marken - Visserskinderen 1900.jpg|Visserskingeren roend 1900 Bestaand:Kate Mari Ten A Fishermans Family Marken.jpg|Vissersfamilie (Joan Mari Ten Kate 1831-1910) </gallery> == Video's == <gallery> Bestaand:Markers aan het potverteren Weeknummer, 24-26 - Open Beelden - 27181.ogv|Bielden eut 1924 van Markers in kliederdracht Bestaand:IJspret Weeknummer 29-05 - Open Beelden - 27414.ogv|Eespret vor bevolking van Marken in 1929 op n bevreuren Zuierzie </gallery> {{Dialekt|urs|Algemene Nedersaksiese Schriefwieze}} [[Kategorie:Nederlaands eilaand]] [[Kategorie:Skiereilaand]] 810pz0sthl0sitssgfa666890aedhmi 0 19948 321367 308906 2022-08-08T10:22:17Z Bdijkstra 3584 HTML 5 wikitext text/x-wiki [[Bestaand:GR_Corfu.PNG|thumb|Ligging van Korfoe]] [[Bestaand:Corfu topographic map-en.svg|thumb|Plattegrond van Korfoe]] [[Bestaand:Corfu town.jpg|thumb|Korfoe-stad]] [[Bestaand:Pontikonisi.jpg|thumb|Pontikonisi op Korfoe]] '''Korfoe''' of '''Kerkyra''' ([[Grieks]]: Κέρκυρα (''Kerkyra''), [[Latien]]: ''Corcyra''; [[Italiaans]]: ''Corfù'') is t meest noordelik elegen [[Griekelaand|Griekse]] eilaand in de [[Ioniese Zee]]. t Beheurt mit onder aandere [[Zakynthos]] en [[Kefalonia]] tot de [[Ioniese Eilaanden]] in [[Griekelaand]]. Korfoe hef om en bie de 113.000 inwoeners, van wee zwat n darde in de gelieknamige heufdstad woent. t Gelieknamige [[Korfoe (departement)|departement]] besteet uut t eilaand Korfoe en n koppel aandere eilaanden. == Geografie en toerisme == De noordoostelike kustliende van Korfoe ligt veur de [[kust]] van de [[Albanië|Albanese]] stad [[Sarandë]], t is van mekaar escheien deur n zeestraote die in wiedte verschilt van 3 tot 23 kilometer, terwiel de zuudoostkaante van t eilaand veur de kust van t [[Griekelaand|Griekse]] departement [[Thesprotia]] ligt. De naam "Korfoe" is n [[Italiaans]]e versie van t [[Byzantiense Riek|Byzantiense]] ''Κορυφώ'' (Korifo), dat "stad op de bargtop" betekent, en kömp van t Griekse ''Κορυφαί'' (Korife) (dat 'toppen' betekent), waormee de twee bargtoppen van ''Paleo Frourio'' beduuid wörden.<ref>Geschiedenisse van Korfoe, van de webstee van t gemeentehuus</ref> t Oppervlakte van t eilaand is ongeveer 588 km², t eilaand is ongeveer 64 kilometer lange, en op t breedste punt is t 32 kilometer breed. De heufdstad van t eilaand is t gelieknamige [[Korfoe (stad)|Korfoe]] of Kerkyra, en ligt an de oostkust van t eilaand. De kust is veural rotsachtig, in de veule baaien he'j griendstraanden. Dat is één van de redens waorumme meensen hier grege [[snorkelen]]. t Hoogste punt van t eilaand is de 906 meter hoge [[Pantokrator]]. Vanwegen de relatief hoge regenval is t eilaand merakels greun en hef t n gunstig klimaot. t Is dan oek n populaere vakaansiebestemming. Op veule plaotsen he'j [[olief]]bomen staon. Tiejens de Venesiaanse tied wördden an de bewoeners n premie van n goudstuk beleufd veur elke tien oliefbomen die eplaant wördden. De Venesiaanse behoefte an olie was groot. De bewoeners hebben op elk vrie stukjen laand oliefbomen eplaant. Oek noen nog vormp [[oliefolie]] n belangriek produkt op Korfoe. Véúr de opkomst van t massatoerisme wördden de pries van de grond op t eilaand veurnamelik bepaold deur t antal oliefbomen. De olieven wörden op Korfoe oogst deur grote netten op de grond onder de bomen uut te rollen en twee tot dreemaol per weke de aofevöllen riepe olieven te verzamelen. Oliefbomen op Korfoe hebben karakteristieke gaoten in de stamme die veroorzaakt zollen wörden deur n parasitaere insekt. Dit veraandert niks an de kwaliteit van de olieven. Op t eilaand wörden oek de oliefolie veur t beroemde waorenhuus [[Harrods]] in Londen emaakt. == Geschiedenisse == Van de [[14e eeuw]] tot [[18e eeuw]] - meer as vier eeuwen - hef Korfoe onderdeel ewest van t riek van [[Venesië]]. De invleud van de Venesiaanse anwezigheid is nog arg groot. Oek [[Frankriek]] en [[Groot-Brittannië]] bezetten t eilaand n hortjen totdat t, bie de Griekse onaofhankelikheid, deel gung uutmaken van Griekelaand. Onder meer op de [[architektuur]], veural in de heufdstad Korfoe, hebben welende machthebbers der stempel edrokt. Korfoe hef in tegenstelling tot aandere delen van Griekelaand nooit bezet ewest deur de [[Turkije|Turken]]. In twee spesifieke opzichten is t eilaand aanders as gevolg van disse Turkse 'aofwezigheid'. * t Grote antal [[sipresse]]n: disse bomen bin in de aandere Griekse gebiejen deur de Turken ummehakt umdat ze geleufden dat ze ongelok bröchten. n Aander verhaal is dat de Turken sipressenhout gebruukten veur de scheepsbouw. * Gien huzen die blauw-wit evarfd bin. In aandere Griekse gebiejen wördden veule huzen in de Griekse kleuren eschilderd as protest tegen t verbod van de Turken um de Griekse vlagge te gebruken. Een van de belangriekste toeristiese attraksies is t [[Achilleion]], n paleis dat tussen 1890 en 1892 ebouwd wördden deur de [[Oostenriek]]se keizerin [[Elisabeth van Oostenriek-Hongarije|Elisabeth]] (''Sisi''). t Neoklassieke gebouw wördden deur de keizerin verneumd naor heur klassieke held [[Achilles]]. ==Gemeenten== Der bin 15 gemeenten op Korfoe: De gemeente Korfoe (''Kerkyra'') is vanaof 2011 verdeeld in vuuftien deelgemeenten (''dimotiki enotita'') volgens de onderstaonde tabel. In 2001 was de leste offisiële volkstelling.<ref> http://www.ypes.gr/UserFiles/f0ff9297-f516-40ff-a70e-eca84e2ec9b9/D_diairesi.xls </ref> {| class="wikitable sortable" ! Gemeentelike Eenheid|| Griekse naam|| Inwoeners 2001 |- | Agios Georgios || Άγιος Γεώργιος || style="text-align:right;"|4.958 |- | Achillio || Αχίλλειο || style="text-align:right;"|10.319 |- | Erikousa || Ερείκουσα || style="text-align:right;"|698 |- | Esperion || Εσπερίων || style="text-align:right;"|8.136 |- | Feakes || Φαίακες || style="text-align:right;"|6.488 |- | Kassopea || Κασσωπαία || style="text-align:right;"|2.787 |- | [[Korfoe-stad]] (''Kerkyra'')|| Κέρκυρα || style="text-align:right;"|39.487 |- | Korissia || Κορισσία|| style="text-align:right;"|5.206 |- | Lefkimmi || Λευκίμμη|| style="text-align:right;"|6.704 |- | Mathraki || Μαθράκι|| style="text-align:right;"|297 |- | Melitiis || Μελιτειείς || style="text-align:right;"|6.690 |- | Othoni || Οθωνοί|| style="text-align:right;"|663 |- | Paleokastritsa || Παλαιοκαστρίτσα || style="text-align:right;"|4.395 |- | Parelii || Παρέλιοι || style="text-align:right;"|7.197 |- | Thinali || Θινάλι || style="text-align:right;"|5.512 |} == Verkeer en vervoer == De lochthaven van Korfoe is [[Lochthaven Korfoe Ioannis Kapodistrias]]. Je kunnen aandere eilaanden bezeuken vanuut de haven van Korfoe-stad of vanuut de haven van [[Lefkimmi]], dat veul zujeliker ligt. De reize per schip naor t Griekse vastelaand, naor de havenstad [[Igoemenitsa]], is veul korter vanuut Lefkimmi. Mit de busse ku'j reizen mit de blauwe en de greune bussen. De greune bussen riejden naor veerder elegen plaotsen op t eilaand, terwiel de blauwe bussen gebruukt wörden veur Korfoe-stad en umgeving. == Klimaot == {| class="wikitable" ! Maond ! Jan ! Feb ! Mrt ! Apr ! Mei ! Jun ! Jul ! Aug ! Sep ! Okt ! Nov ! Des ! Jaor |- | '''Hoogste gem. °C''' | 14 | 14 | 16 | 19 | 23 | 28 | 31 | 31 | 28 | 23 | 18 | 15 | 22 |- | '''Leegste gem. °C''' | 5 | 6 | 7 | 9 | 13 | 16 | 18 | 18 | 16 | 13 | 9 | 7 | 11 |- | '''Neerslag in mm''' | 132 | 137 | 99.1 | 61.0 | 35.6 | 15.2 | 7.60 | 17.8 | 76.2 | 147 | 180 | 180 | 90.8 |} ''Bron: Weather Channel 2008-09-07'' == Geboren op Korfoe == * [[Albert Cohen]] (1895-1981), joods in t Frans schrievende auteur * [[Philip Mountbatten]] (10 juni 1921), prins van t [[Verenigd Koninkriek]] en hartog van [[Edinburgh]] * [[Alexia van Griekelaand en Denemarken|Prinses Alexia van Griekelaand en Denemarken]] (10 juli 1965), deerne van [[Konstantien II van Griekelaand]] en [[Anne Marie van Denemarken]] * [[Vicky Leandros]] (23 augustus 1949), Duuts-Griekse zangeres * [[Sakis Rouvas]] (5 jannewaori 1972), n Griekse zanger. ==Galderieje== [[Bestaand:Panorama-uutzicht van Paleokastritsa.jpg|thumb|1000px|none|Panorama-uutzicht van Paleokastritsa vanaof Lakones, Korfoe]] <gallery> Bestaand:Uutkiekpunt van Korfoe op Albanië 1.jpg|Uutkiek van Korfoe op Albanië/Griekelaand Bestaand:In de blote konte bie t Achilleion Paleis.jpg|Een van de beeldjen bie t Achilleion Paleis, efotografeerd van achteren Bestaand:Uutkiekpunt van Korfoe op Albanië 2.jpg|Uutkiek van Korfoe op Albanië/Griekelaand </gallery> ==Referensies== <references/> ==Uutgaonde verwiezing== {{Commonscat|Corfu|Korfoe}} {{Dialekt|wvel|Nunspeet|Algemene Nedersaksiese Schriefwieze}} [[Kategorie:Gryksk eiland]] mf8n9roxpknkr0pgaj6ci27odnky9gv 321369 321367 2022-08-08T10:24:57Z Bdijkstra 3584 /* Klimaot */ wikitext text/x-wiki [[Bestaand:GR_Corfu.PNG|thumb|Ligging van Korfoe]] [[Bestaand:Corfu topographic map-en.svg|thumb|Plattegrond van Korfoe]] [[Bestaand:Corfu town.jpg|thumb|Korfoe-stad]] [[Bestaand:Pontikonisi.jpg|thumb|Pontikonisi op Korfoe]] '''Korfoe''' of '''Kerkyra''' ([[Grieks]]: Κέρκυρα (''Kerkyra''), [[Latien]]: ''Corcyra''; [[Italiaans]]: ''Corfù'') is t meest noordelik elegen [[Griekelaand|Griekse]] eilaand in de [[Ioniese Zee]]. t Beheurt mit onder aandere [[Zakynthos]] en [[Kefalonia]] tot de [[Ioniese Eilaanden]] in [[Griekelaand]]. Korfoe hef om en bie de 113.000 inwoeners, van wee zwat n darde in de gelieknamige heufdstad woent. t Gelieknamige [[Korfoe (departement)|departement]] besteet uut t eilaand Korfoe en n koppel aandere eilaanden. == Geografie en toerisme == De noordoostelike kustliende van Korfoe ligt veur de [[kust]] van de [[Albanië|Albanese]] stad [[Sarandë]], t is van mekaar escheien deur n zeestraote die in wiedte verschilt van 3 tot 23 kilometer, terwiel de zuudoostkaante van t eilaand veur de kust van t [[Griekelaand|Griekse]] departement [[Thesprotia]] ligt. De naam "Korfoe" is n [[Italiaans]]e versie van t [[Byzantiense Riek|Byzantiense]] ''Κορυφώ'' (Korifo), dat "stad op de bargtop" betekent, en kömp van t Griekse ''Κορυφαί'' (Korife) (dat 'toppen' betekent), waormee de twee bargtoppen van ''Paleo Frourio'' beduuid wörden.<ref>Geschiedenisse van Korfoe, van de webstee van t gemeentehuus</ref> t Oppervlakte van t eilaand is ongeveer 588 km², t eilaand is ongeveer 64 kilometer lange, en op t breedste punt is t 32 kilometer breed. De heufdstad van t eilaand is t gelieknamige [[Korfoe (stad)|Korfoe]] of Kerkyra, en ligt an de oostkust van t eilaand. De kust is veural rotsachtig, in de veule baaien he'j griendstraanden. Dat is één van de redens waorumme meensen hier grege [[snorkelen]]. t Hoogste punt van t eilaand is de 906 meter hoge [[Pantokrator]]. Vanwegen de relatief hoge regenval is t eilaand merakels greun en hef t n gunstig klimaot. t Is dan oek n populaere vakaansiebestemming. Op veule plaotsen he'j [[olief]]bomen staon. Tiejens de Venesiaanse tied wördden an de bewoeners n premie van n goudstuk beleufd veur elke tien oliefbomen die eplaant wördden. De Venesiaanse behoefte an olie was groot. De bewoeners hebben op elk vrie stukjen laand oliefbomen eplaant. Oek noen nog vormp [[oliefolie]] n belangriek produkt op Korfoe. Véúr de opkomst van t massatoerisme wördden de pries van de grond op t eilaand veurnamelik bepaold deur t antal oliefbomen. De olieven wörden op Korfoe oogst deur grote netten op de grond onder de bomen uut te rollen en twee tot dreemaol per weke de aofevöllen riepe olieven te verzamelen. Oliefbomen op Korfoe hebben karakteristieke gaoten in de stamme die veroorzaakt zollen wörden deur n parasitaere insekt. Dit veraandert niks an de kwaliteit van de olieven. Op t eilaand wörden oek de oliefolie veur t beroemde waorenhuus [[Harrods]] in Londen emaakt. == Geschiedenisse == Van de [[14e eeuw]] tot [[18e eeuw]] - meer as vier eeuwen - hef Korfoe onderdeel ewest van t riek van [[Venesië]]. De invleud van de Venesiaanse anwezigheid is nog arg groot. Oek [[Frankriek]] en [[Groot-Brittannië]] bezetten t eilaand n hortjen totdat t, bie de Griekse onaofhankelikheid, deel gung uutmaken van Griekelaand. Onder meer op de [[architektuur]], veural in de heufdstad Korfoe, hebben welende machthebbers der stempel edrokt. Korfoe hef in tegenstelling tot aandere delen van Griekelaand nooit bezet ewest deur de [[Turkije|Turken]]. In twee spesifieke opzichten is t eilaand aanders as gevolg van disse Turkse 'aofwezigheid'. * t Grote antal [[sipresse]]n: disse bomen bin in de aandere Griekse gebiejen deur de Turken ummehakt umdat ze geleufden dat ze ongelok bröchten. n Aander verhaal is dat de Turken sipressenhout gebruukten veur de scheepsbouw. * Gien huzen die blauw-wit evarfd bin. In aandere Griekse gebiejen wördden veule huzen in de Griekse kleuren eschilderd as protest tegen t verbod van de Turken um de Griekse vlagge te gebruken. Een van de belangriekste toeristiese attraksies is t [[Achilleion]], n paleis dat tussen 1890 en 1892 ebouwd wördden deur de [[Oostenriek]]se keizerin [[Elisabeth van Oostenriek-Hongarije|Elisabeth]] (''Sisi''). t Neoklassieke gebouw wördden deur de keizerin verneumd naor heur klassieke held [[Achilles]]. ==Gemeenten== Der bin 15 gemeenten op Korfoe: De gemeente Korfoe (''Kerkyra'') is vanaof 2011 verdeeld in vuuftien deelgemeenten (''dimotiki enotita'') volgens de onderstaonde tabel. In 2001 was de leste offisiële volkstelling.<ref> http://www.ypes.gr/UserFiles/f0ff9297-f516-40ff-a70e-eca84e2ec9b9/D_diairesi.xls </ref> {| class="wikitable sortable" ! Gemeentelike Eenheid|| Griekse naam|| Inwoeners 2001 |- | Agios Georgios || Άγιος Γεώργιος || style="text-align:right;"|4.958 |- | Achillio || Αχίλλειο || style="text-align:right;"|10.319 |- | Erikousa || Ερείκουσα || style="text-align:right;"|698 |- | Esperion || Εσπερίων || style="text-align:right;"|8.136 |- | Feakes || Φαίακες || style="text-align:right;"|6.488 |- | Kassopea || Κασσωπαία || style="text-align:right;"|2.787 |- | [[Korfoe-stad]] (''Kerkyra'')|| Κέρκυρα || style="text-align:right;"|39.487 |- | Korissia || Κορισσία|| style="text-align:right;"|5.206 |- | Lefkimmi || Λευκίμμη|| style="text-align:right;"|6.704 |- | Mathraki || Μαθράκι|| style="text-align:right;"|297 |- | Melitiis || Μελιτειείς || style="text-align:right;"|6.690 |- | Othoni || Οθωνοί|| style="text-align:right;"|663 |- | Paleokastritsa || Παλαιοκαστρίτσα || style="text-align:right;"|4.395 |- | Parelii || Παρέλιοι || style="text-align:right;"|7.197 |- | Thinali || Θινάλι || style="text-align:right;"|5.512 |} == Verkeer en vervoer == De lochthaven van Korfoe is [[Lochthaven Korfoe Ioannis Kapodistrias]]. Je kunnen aandere eilaanden bezeuken vanuut de haven van Korfoe-stad of vanuut de haven van [[Lefkimmi]], dat veul zujeliker ligt. De reize per schip naor t Griekse vastelaand, naor de havenstad [[Igoemenitsa]], is veul korter vanuut Lefkimmi. Mit de busse ku'j reizen mit de blauwe en de greune bussen. De greune bussen riejden naor veerder elegen plaotsen op t eilaand, terwiel de blauwe bussen gebruukt wörden veur Korfoe-stad en umgeving. == Klimaot == {| class="wikitable" style="text-align:right" ! Maond ! Jan ! Feb ! Mrt ! Apr ! Mei ! Jun ! Jul ! Aug ! Sep ! Okt ! Nov ! Des ! Jaor |- | '''Hoogste gem. °C''' | 14 | 14 | 16 | 19 | 23 | 28 | 31 | 31 | 28 | 23 | 18 | 15 | 22 |- | '''Leegste gem. °C''' | 5 | 6 | 7 | 9 | 13 | 16 | 18 | 18 | 16 | 13 | 9 | 7 | 11 |- | '''Neerslag in mm''' | 132 | 137 | 99,1 | 61,0 | 35,6 | 15,2 | 7,60 | 17,8 | 76,2 | 147 | 180 | 180 | 90,8 |} ''Bron: Weather Channel 2008-09-07'' == Geboren op Korfoe == * [[Albert Cohen]] (1895-1981), joods in t Frans schrievende auteur * [[Philip Mountbatten]] (10 juni 1921), prins van t [[Verenigd Koninkriek]] en hartog van [[Edinburgh]] * [[Alexia van Griekelaand en Denemarken|Prinses Alexia van Griekelaand en Denemarken]] (10 juli 1965), deerne van [[Konstantien II van Griekelaand]] en [[Anne Marie van Denemarken]] * [[Vicky Leandros]] (23 augustus 1949), Duuts-Griekse zangeres * [[Sakis Rouvas]] (5 jannewaori 1972), n Griekse zanger. ==Galderieje== [[Bestaand:Panorama-uutzicht van Paleokastritsa.jpg|thumb|1000px|none|Panorama-uutzicht van Paleokastritsa vanaof Lakones, Korfoe]] <gallery> Bestaand:Uutkiekpunt van Korfoe op Albanië 1.jpg|Uutkiek van Korfoe op Albanië/Griekelaand Bestaand:In de blote konte bie t Achilleion Paleis.jpg|Een van de beeldjen bie t Achilleion Paleis, efotografeerd van achteren Bestaand:Uutkiekpunt van Korfoe op Albanië 2.jpg|Uutkiek van Korfoe op Albanië/Griekelaand </gallery> ==Referensies== <references/> ==Uutgaonde verwiezing== {{Commonscat|Corfu|Korfoe}} {{Dialekt|wvel|Nunspeet|Algemene Nedersaksiese Schriefwieze}} [[Kategorie:Gryksk eiland]] oex5vlyct6rsrf0iochndkl35b0uw5b 0 20233 321363 312333 2022-08-08T10:16:56Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki '''Graffest''' (uutspraoke: ''Graffes''; [[Nederlaands|Nederlands]]: ''Grafhorst'') is n [[Stad (woonstee)|stad]] in de gemeente [[Kampen (Overiessel)|Kampen]], in de [[Nederlaand|Nederlandse]] provinsie [[Overiessel]]. Graffest kreeg in [[1333]] [[stadsrechten]], maar wördt vanwege de grootte meestentieds n [[dörp]] enuumd. Hoewel de geskiedenisse van de gemeenskap terugge giet töt 1333, verrinneweerde n [[braand|brand]] in 1849 zwat de ele stad. Maar drie van de zestig gebouwen stonnen döörnao nog overeind. In [[2007]] ad t ongeveer 1000 inwoners. Graffest ligt tussen t [[Ganzediep]], n water dät n verbinding vörmt met de rivier de [[Iessel]] en t [[Zwärte Meer]], en de [[Kamperzeediek]]. Töt 1 jannewari 1937 was Graffest n zelfstandige gemeente. Vervolgens maakte t deel uut van de gemeente [[Iesselmuden]]. Toen de gemeente Iesselmuden op 1 jannewari 2001 bi'j de gemeente Kampen edaon wier, ging ook Graffest deel uutmaken van Kampen. Graffest ef de volgende straotnamen: Graffesterweg (eufdweg), [[Jan III van Diest|Jan van Dieststraote]] (gaf in 1333 stadsrechten an Graffest), Meenteweg, Dirkje Kärke Maot (is ebouwd op grond die in t verleden eigendom was van Dirkje Kerke), Zalm-of, Achterstraote, Kärkstraote, Veurstraote, Branderdiek, en de Kamperzeediek. Der is één basisskole en der bin drie [[kaark (gebouw)|kärken]]: één van de Old Griffemeerde Gemeenten in Nederland, één van de Vri'j Ervörmde Gemeente en één van de [[Ervörmde Gemeente]] (PKN). Graffest is n kärkelike plaatse. Bi'j de Tweede Kamerverkiezingen van 2012 be-aalde de [[SGP]] net gien meerdereid van de stemmen in t dörp, 45,4%. In t [[Ganzediep]] drekt naost Graffest is in de [[Tweede Wereldoorlog]] n [[bommenwärper]] neereskeuten (deur n [[Nederlandse Landwacht|landwacht]] vanuut [[polder Mastenbroek]]). Eén persoon ef dit overleefd, de andere 6 vliegeniers bin ummekomen en liggen begraven op de begraafplaatse van Graffest. Värder is Graffest in t verleden n paar keer elemaole of-ebrand. An t einde van de [[19e eeuw]] was de veurnaamste inkomstenbron de [[visseri'je]] en riet kappen veur gebruuk bi'j rietdekken. Vanwege de grootte van de gemeenskap mutten inwoners now, begin [[21e eeuw]], un inkomsten meestentieds ärns anders vinnen. ==Biestemärkt== Tradisioneel wördt in Graffest sinds 1333 in oktober de ''biestemärkt'' e-olden, dät n echt dörpsfeest is. De biesten e'j der inmiddels al jören niet meer, maar t tradisionele feest wördt nog altied evierd en Graffesters en old-Graffesters komen dan bi'j mekare um [[aol]] en [[krentemikke]] te eten, al dan niet onder t genot van n dränkien. [[Bestaand:Grafhorst1.jpg|thumb|none|700px|Zicht op Graffest vanuut t zuudwesten ezien]] {{Kampen}} {{Dialekt|sdz|Kampen|Algemene Nedersaksiese Schriefwieze}} {{Coordinate|NS=52/34/57|EW=5/56/2|type=city|region=NL-OV}} [[Kategorie:Plaatse in Oaveriessel]] [[Kategorie:Kampen]] mgv4xx3bghexn2w7k34p0vu65uap32k 0 20328 321386 316696 2022-08-08T11:41:05Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[Ofbeelding:Flag of Frisia.svg|thumb|300px|De ''Ynterfryske flagge'', moakt deur de Groep fan Auwerk]] De '''Groep fan Auwerk''' is n bewegen dij strubbeln noar n zölfstandege dailstoat van n Nij-Fraislaand ien [[Europa (continent)|Europa]]. Dizze nije dailstoat is faitlieks haildail nait zo nij, moar hail old. [[Fraislaand (regio)|Fraislaand]] was vrouger veul groter dìn non t geval is. Ok [[Grunnen (provìnzie)|Grunnen]] en n groot dail van [[Noord-Duutslaand|Noordduutslaand]] heurde bie Groot-Fraislaand. == Nij-Fraislaand == De laanden dij bie dizze nije dailstoat, Nij-Fraislaand, heuren zellen, binnen noar idee van de Groep fan Auwerk: * Westlaauwers Fraislaand (provìnzie [[Fraislaand]]) * Oostlaauwers Fraislaand (provìnzie [[Grunnen (provìnzie|Grunnen]]) * West-Fraislaand (dail van provìnzie [[Noord-Hollaand|Noordhollaand]]) * [[Oostfraislaand]] (Frais dail ien Duutslaand) * [[Noordfraislaand]] (Frais dail ien t noorden van Duutslaand) == Geschiednis == De organisoatsie begun ien [[2003]]. Ien dij tied haar de Groep fan Auwerk heur punten ok oetainzet en begun de straaidt noar de onôfhaankelkhaid van de Fraize regio. Ien t joar [[2005]] is de Groep begunnen mit n poar [[politiek]]e aksies. Ain doarvan is t aanvroagen van de Fraize nasjonaliteit bie t provìnziehoes ien [[Liwwadden (gemiente)|Laiwert]]. Ok wol de Groep geern dat de Fraize laandkode op nummerbredjes te zain wör. Dit zol te zain wezen as de letters FRY op t blaauwe gedailte van n nummerbred. De bedoulen aachter dizze aksies is bewustworden van de Fraize nasjonaliteit veur elkenaine dij ien de Fraize dailen wonen. Op 23 septimber 2006 haar de Groep de Ienterfraize vlage prezenteerd. Ien [[juni]] [[2009]] is n nije versie prezenteerd (spottend ok wel de sjitskiifflagge (schietschiefvlage) nuimd). Dizze vlage kin broekt worden ien alle Fraize regio’s. De vlage is offisjeel aannomen moar het gain offisjele stoates. Ok veur t [[Platduuts]], dat onder aandere in Oostfraislaand sproken wor, is n aigen vlage moakt. Dizze vlage hait de [[Noordlandflagg]] ([[Grunnegs]]: ''Noordlaandvlage''). Ok is der n ontwaarp moakt veur de [[Leegsaksische vlaag|intersaksische vlage]]. ==Boetende hìnwiezen== *[http://www.groepfanauwerk.com/ groepfanauwerk.com] {{Dialekt|gos}} [[Kategorie:Organisaotie]] b2p47x941i6scwxhv2ua6pjgqn9uutj 0 20656 321400 306604 2022-08-08T11:58:17Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[Bestaand:Location Nigeria AU Africa.svg|thumb|300px|Nigeria op de kaarte van Afrika]] '''Nigeria''', offisjeel de '''Federale Reppubliek Nigeria''' is ne federale groondwettelike republiek met 36 stoatn en et federale heuwdgebeed [[Abuja]]. Et laand lig in West-Afrika en hef greanzen met [[Benin]] in et westn, [[Tsjaad]] en [[Kameroen]] in et oostn en [[Niger]] in et noordn. Op et zuudn greanst et an den [[Guinesen Golf]] in den [[Atlantiesen Oseaan]]. Op de stea wat non Nigeria is, warn vroger verskeaidene keuninkriekn. Et hudige Nigeria keump oet de [[Groot-Brittanje|Britse]] kolonisasie van disse strekke, an et eande van et [[19e eeuw|19de]] töt begin [[20e eeuw|20ste joarhoonderd]]. Nigeria wör saamn evoogd oet et Noordelike en Zudelike Nigeriaanse Beskoarmd Gebeed. De Britn zorgn vuur administratieve en wettelike instellingn, mer beheuldn de oolde stamnverbaandn. In [[1960]] köm Nigeria oonder eegn besteur, mer al noa eankele joarn onsteund doar nen börgeroorlog. Seend den tied hef Nigeria aait wesseld tusken demokraties ekeuzene börgerregearingn en militaire diktatuurn. In [[2011]] wördn de eerste redelik earlike en vrieje verkiezingn eheuldn. Nigeria wörd vake n "Afrikaansen Reus" eneumd, vanweage de völle leu wat dr wont en redelik stabielen [[ekonomie]]. Dr wont 174 miljoen leu. Doarmet is et et drokste Afrikaanse laand en zeuwndedrokste laand van de wearld. Dr wont mear as 500 verskilnde volker. De grötste doarvan zeent de [[Hausa]], [[Igbo]] en de [[Yoruba]]. Ongevear de helfte van de inwonners is [[Kristendom|Kristelik]]. Dee wont in et zuudn en middeln van et laand. Iets meender as de aandere helfte zeent [[Islam|Mohammedaann]], dee as heuwdzakelik in et noordn en zuudwestn wont. De rest van de inwonners doot an tradisjonele en inheemse geleuwe, zo as et [[Igbogeleuf|Igbo-]] en et [[Yorubageleuf]]. Nigeria wörd vake zeen as nen regionaaln macht in Afrika. De Nigeriaanse ekonomie was in 2014 de grötste in Afrika. Met mear as $500 miljard gung Nigeria [[Zuud-Afrika]] vuurbie en wör et de 26ste grötste ekonomie van de wearld. Dr wörd emeand det Nigeria teegn [[2050]] bie de 20 grötste ekonomiejn van de wearld heurt. == Naam == Dr wörd emeand det n naam "Nigeria" vuur esteeld is duur de Britse journaliste Flora Shaw. n Naam verwis noar de rivier de [[Niger (rivier)|Niger]], den as duur et laand streumt. == Geskiedenisse == ===Ooldheid=== De euldste terrakotta-figuurn dee as in et laand eveundn zeent, komt van et [[Nok (volk)|Nok]]-volk. De [[Kano (volk)|Kano]] en [[Katsina]] oet et noordn hebt ne geskreewne geskiedenisse dee terugge geet töt roond et joar [[999]]. Verskeaidene Hausa-keuninkriekn en et riek [[Kanem-Bornuriek|Kanem-Bornu]] verdeenn good an haandel tusken Noord- en West-Afrika. [[File:Queen Mother Pendant Mask- Iyoba MET DP231460.jpg|thumb|n Keuninklikn ivoorn Bini-mombak, ene van Nigeria's belangriekste kultuurskatn]] In et noordwestn leaidn de [[Fulani (volk)|Fulani]] oonder [[Usman dan Fodani]] et Fulani-riek tusken et [[19e eeuw|19de joarhoonderd]] töt an de kolonisasie van [[1903]], doo as et laand verdeeld wör in verskeaidene Europese kolonies. De Yoruba-keuninkriekn Ife en Oyo in et zuudwestn van Nigeria wördn et belangriekst in et 12de en et 14de joarhoonderd. Geleufsverhaaln oet et Yoruba zegnt det in [[Ile-Ife]] et meanske ontstoan is en det et de euldste beskawing van de wearld is. De euldste teekns van inwonning komt oet et neegnde joarhoonderd. In Ife wördn van terrakotta en broons figuurkes emaakt. Et riek van de Oyo leup in de beste deage van West-Nigeria töt an [[Togo]]. Et keuninkriek Benin lea in et zuudwestn van Nigeria. De macht van det Benin was et stöarkst tusken et 15de en 19de joarhoonderd. Ze hadn invlood töt an de stad Eko (dit is nen naam oet et Edo, dee later veraanderd wör noar Lagos duur de Portugeezn). In et 10de joarhoonderd begun et Nri-keuninkriek van et Igbo-volk. Det bleef bestoan töt 1911, doo as de Britn et innömn. Et was ene van de euldste keuninkriekn in Nigeria. Nri wör besteurd duur de Eze Nri, wat n soort paus-keunink vuur de Igbo was. De stad [[Nri (stad)|Nri]] wörd ezeen as de beginplek van de Igbokultuur. De steadn Nri en Aguleri, woer't de Igbo-skeppingsverhaaln ontstoan zeent, lignt in et gebeed van de Uneuri-stam. De leu deedn verskeaidene joarhoonderden lange haandeln met haandelsleu oet Noord-Afrika. In et 16de joarhoonderd begunn Spaanse en Portugese verkenners as eerste Europeaann met Nigeriaann te haandeln. Det deedn ze vanoet de haawnsteedn [[Lagos (Nigeria)|Lagos]] en[[Calabar (stad)| Calabar]]. Eerst wördn dr allene godern verhaandeld, mer rap woln ze n deel van de al bestoande Afrikaanse slaawnhaandel metkriegn. Van oorsproonk wördn gevangene leu in oorloogn slaawn emaakt duur öare oawerwinners. Meestal mosn ze met noar de oawerwinners laand. Doar mosn ze dan woarkn en wördn ze heanig an assimileerd in de aandere kultuur. Doo't de Europeaann met gungn doon, nömn ze de slaawn meestal met noar de Nieje Wearld, woer't ze as woarkkrachtn in ezat wördn. Pas doar wördn Afrikaanse leu heanig an ne klasse op zikzelf, vuural in de [[Verenigde Stoaten]]. Heanig an wör de vroage noar slaawnkrachtn grötter as de vroage noar godern. Oeteandelik wördn letterlik hele Nigeriaanse volksstamn met evoord noar Amerika en et Karibies gebeed. ===Koloniaal verleedn=== [[Ofbeelding:Ancient Benin city.JPG|thumb|right|200px|De stad [[Benin (stad)|Benin]] in et 17e joarhoonderd, met nen optocht vuur de Oba van Benin. Disse ofbeelding steund in "Beskriewing van Afrika", n Europees book, oet egeewn in Amsterdam in [[1668]].]] Al rap deedn [[Groot-Brittanje]] en [[Fraankriek]] met an de slaawnhaandel. De koloniale tied van Nigeria wörd ereknd vanof [[1800]]. In [[1807]] skafn Groot-Brittanje en de Verenigde Stoatn internasjonale slaawnhaandel of, umdet dr in et thoeslaand doar steeds mear teegn op esprökn wör. Noa de [[Napoleontiese Oorloogn]] richtn Groot-Brittanje et West-Afrikaanse Eskader op um de internasjonale slaawnhaandel teegn te goan. Det eskader oonderskepn slaawnskepe van aandere laandn. Mangs wördn bevriede slaawn met enömn noar [[Sierra Leone]], ne aandere Engelse kolonie, um te vuurkomn at de vrieje leu in Nigeria wier evöngn wördn. In [[1885]] erkeann völle aandere Europese laandn de Britse oawerheersing in West-Afrika. Et joar doarop stichtn Brittanje de Royal Niger Company met as bedriefsleaider [[Sir George Taubman Goldie]]. Op disse wieze heuldn de Britn et laand roond de Niger-rivier in bezit, want ze hadn teegnstaand van n [[Duutslaand|Duutsen]] stoatsman [[Bismarck]]. In [[1900]] gung et bedrief oawer n kop en et laand köm oonder Brits stoatsbehear. Op n [[1 jannewaori|eerstn januwoari]] [[1901]] wör Nigeria Beskoarmd Gebeed en deel van et Britse riek, wat dootieds n belangrieksten wearldmacht was. De verskeaidene onofhaankelike keuninkriekn op de groond van et nondeagse Nigeria vöchtn hard teegn et Britse riek. Noa wier nen oorlog vereuwern et Britse riek [[Benin]] in [[1897]]. Tiedns n [[Engels-Aroaansen oorlog]] tusken 1901 en 1902 wördn de aandere teegnstaanders dale höwn. De oonderdrukking of totale verwoosting van disse stoatn zorgen at Brittanje et hele Niger-laand oonder behear kreeg. In [[1914]] deed Brittanje alle strekn in et Niger-laand bie mekoar en neumn et de Nigeriaanse Kolonie en et Beskoarmd Gebeed. Op papier bleef Nigeria op edeeld in de noordelike en zudelike proveensies, en de [[Lagos-kolonie]]. Umdet de Europeaann vuural in et zuudn bleewn bie de haawns, wördn de zudelike Nigeriaann mear beïnvloodt duur westers deankn. Ze nömn westers oonderwies en oontwikkeldn rapper ne moderne ekonomie as in et noordn. Völle jongns van heugere Nigeriaanse klasn gungn noar Groot-Brittanje hen studeern. Et verskil tusken de noordelike en zudelike strekn bleef in de politiek ook nog dudelik. Zo was in noord Nigeria slawerieje nog töt 1936 too estoan. Noa n [[Tweede Wereldoorlog|Tweeden Wearldoorlog]] mosn de oolde Duutse groondgebeedn verdeeld wordn oonder de allieerden. Brittanje kreeg der et behear oawer Kameroen bie, woerduur't Kameroen deel wör van Nigeria. In de joarn dee't doarop volgden wördn Nigeriaann alverdan mear nasjonalisties en begunn te vroagn um onofhaankelikheid. De Britse regearing steeldn verskeaidene groondwetn in dee't Nigeria steeds nen trad wieter onofhaankelik maakn. In [[1960]] köm Nigeria volledig op zikzelf. === Zeelfstaandig (1960) === Op n [[1 oktober|eerstn oktober]] van 1960 wör Nigeria onofhaankelik van et [[Verenigd Keuninkriek]]. De regearing besteund oet ne saamnwoarking tusken behooldende partiejn: et Nigeriaanse Volks Congres (NVC), wat vuural oet noorderlingn en mohammedaann besteund, en n Nasjonaaln Road van Nigeria en de Kameroenn (NRNK), woer't vuural Igbo-leu en Kristenn anhangers van warn. De leste partieje wör leaidt duur [[Nnamdi Azikiwe]], den't ook meteen de eerste Gouverneur-Genneraal van Nigeria wör. In de opposisie zat de redelik liberale Aksie Groep (AG). Doarvan warn vuural de Yoruba anhanger. Disse partieje wör eleaidt duur [[Obafemi Awolowo]]. Dr warn stoarke verskiln tusken de Hausa ('noorderlingn'), de Igbo ('oosterlingn') en de Yoruba ('westerlingn'). De politieke verhooldingn kömn op skoarp te stoan duur ne stemronde in 1961. Zuud-Kameroen, wat nog bie Nigeria heurdn, wol bie de Republiek Kameroen, terwiel as Noord-Kameroen bie Nigeria bliewn wol. Et noordelike deel van et laand was non völle grötter as et zudelike deel. n Niejn stoat deed der et Britse oarfgood achterhen in [[1963]] duur zikzelf ne federale republiek te neumn. Ze keuzn Azikiwe as presideant. Doo't in 1965 verkiezingn eheuldn wördn, köm de Nigeriaanse Nasjonale Demokratiese Partieje an de macht in Westelik Nigeria. === Börgeroorlog (1967-1970) === Op et verstoorde eawnwicht en de umkeupboarheid van et verkiezingssteelsel kömn in [[1966]] verskeaidene stoatsgreepn. n Eerstn was in januwoari. Den wör eleaidt duur nen koppel jonge leenksen oonder majoor [[Emmanuel Ifeajuna]] en [[Chukwuma Kaduna Nzeogwu]]. Det lukn mer half. De plegers van n stoatsgreep deedn heuwdminister [[Abubakar Tafawa Balewa]], premier [[Ahmadu Bello]] van et Noordn en premier [[Ladoke Akintola]] van et Westn vermoordn. Et lukn de plegers neet um ne sentrale regearing op te zetn. Presideant [[Nwafor Orizu]] wör edwungn um de regearing oawer te dreagn an et Nigeriaanse Leager, wat an evoord wör duur genneraal [[JTU Aguyi-Ironsi]]. n Stoatsgreep wör op evolgd duur nog ne saamnzwearing, woer't vuural noordelike leageranvoorders en noordelingn achter steundn. Hierduur wör Lutenant-Kolonel [[Yakubu Gowon]] stoatsheuwd. Duur al disse gebuurtenisse köm dr völle spanning en geweeld tusken de verskeaidene volker. Umdet n Noordeliken stoatsgreep vuural um volksachtergroond en geleuf dreeidn, mosn benaamd völle soldoatn en börgers met nen Igbo-achtergroond et liedn. Duur alle geweeld teegn de Igbo woln dee onofhaankelik van Nigeria wordn. Mei [[1967]] gung doarumme et Oostn hen stemn vuur nen onofhaankeliken stoat den't de [[Reppubliek Biafra]] mos heetn, oonder leaiding van Lutenant-Kolonel [[Emeka Ojukwu]]. et Westn en Noordn van Nigeria völn Biafra bie [[Garkem]] an op [[6 juli|n zesden juli]] van 1967. Dissen oorlog, den't 30 moand doern, wör kenmoarkt duur ne lange beleagering van Biafra. Hierbie wör alle haandel en bevuurroading van en noar Biafra teegn eheuldn. Tusken de een en dree miljoen leu kömn oet de tied duur n oorlog, zeektes en honger. Bie dissen börgeroorlog warn [[Fraankriek]], [[Egypte]], de S[[Sovjet-Unie|ovjet-Unie]], [[Groot Brittanje|Groot-Brittanje]] en aandern nauw betrökn. De Sovjet-Unie en Groot-Brittanje steundn achter de Nigeriaanse regearing, terwiel as Fraankriek en de aandern de Biafraann hulpn. Nigeria har zelfs Egyptiese gevechtsvlegers in deenst. === Leagerregearingn === Tiends de ekonomiese öllievuurspood van de joarn zeuwntig gung Nigeria bie de [[OPEC]]. Det leawern nen enormen weenst op en nen stoarken ekonomie, mer et leagerbesteur deed niks um de leawnsumstandigheedn van et volk te verbettern of middel- en kleanbedriewe te helpn. Ze steukn nog ginnen seant in verbettering van et weagnstelsel. Umdet de federale oawerheid völle ölliegeeld an stoatn gavn, wör de federale regearing et middelpeunt van politieke steggelderieje, mer ook et belangriekste machtsweazn in et laand. Dr wör aal mear öllie noar boawn ehaald en fleenk weenst emaakt. Hierduur wör Nigeria alverdan gevöarliker ofhaankelik van ölliegeeld. Bie et minste of geringste zol de ekonomie inklapn. Begin 1979 gung Nigeria kort wier oawer op demokrasie doo't [[Olusegun Obasanjo]] et börgerregime [[Shehu Shagari]] wat besteurliken invlood gavn. Zowat et hele Nigeria meann at de Shagari-regearing umkoopboar en onkeundig was. Doarumme wör n stoatsgreep van [[Muhammadu Buhari]] in [[1984]] as ne gode ontwikkeling zeen. Buhari beloawn grote veraanderingn, mer zinne regearing deed et neet völle better as zinn vuurgänger. Zin regime wör um estot duur wier nen stoatsgreep in [[1985]]. [[File:Nigerian troops with US C130.jpg|thumb|Nigeriaanse soldoatn goat met n Amerikaans vrachtvleegtuug met um met te doon an ne deelmissie van de Verenigde Nasies en de Afrikaanse Unie in [[Darfoer]] in oktober 2004.]] t Nieje stoatsheuwd, [[Ibrahim Babangida]] reup zikzelf oet as presideant, heugste leagerleider en leaider van de Hoge Leagerroad. Hee steeldn et joar 1990 as deadline um terugge te komn noar n demokraties besteur. Babangida's besteur brachten n hoop politiek gedoo met zik met: hee richtn et [[Internasjonaal Monetair Fonds]]' Structural Adjustment Program (SAP) op um de machtige internasjonale skoold van et laand wier te betaaln. Wieters maakn he Nigeria lid van de Organisasie vuur Islamitiese Saamnwoarking, wat zorgen vuur heugere spanning tusken de geleuwe in et laand.^[41] Dr wör nen stoatsgreep epleegnd op Babangida, mer den oawerleawn he. Hee steeldn zinnen deadline vuur demokrasie bie töt [[1992]]. Op n [[12 juni|12den juni]] [[1993]] wördn dr dan eandelik vrieje en earlike verkiezingn eheuldn. Kandidoat [[Moshood Kashimawo Olawale Abiola]] haaldn ne grote mearderheid van de stemn. Babangida was et doar neet met eens en verkloardn de verkiezingn ongeeldig. Dit zörgen vuur geweelddoadig protest oonder et volk woerduur as et hele laand vuur dree wekn plat lea. Dit dwung Babangida um zinne belofte van ne börgerregearing noa te komn, mer vuur dee tied beneumn he [[Ernest Shonekan]] as heuwd van de tiedelike regearing. Babangida's regime wörd nog aait ezeen as meest umkoopboar en de oorzaak van alle umkoopboarheid in Nigeria. t Leagerbesteur van Shonekan wör eand [[1993]] um estoat duur nen stoatsgreep oonder leaiding van genneraal [[Sani Abacha]]. Abacha regearn met völle geweeld um de verdan goande börgerlike opstaandigheaid dale te drukn. Hee leut völle seantn vortsluuzn noar reknges boetn Nigeria. Hee vuurköm nieje stoatsgreepn duur leagergenneraals um te koopn. Et regime stopn doo't n diktator dood wör eveundn in ne situasie dee neet helemoals natuurlik was. In [[1999]] wördn dr hoonderden miljoenen dollars wier eveundn, dee't wierumme noar Abacha weezn. Zinnen opvolger, genneraal [[Abdulsalami Abubakar]], nöm op [[5 meie|n viefden mei]] van 1999 nen niejn groondwet an, woerduur as leu der op meardere partiejn stemn komn. Op n [[29 meie|29sten mei]] dreug Abubakar de macht oawer noar de verkiezingswinner, [[Obasanjo]], den't doarvuur al oet et leager was egoan. === Demokrasie (1999 - non) === In 1999 wör Nigeria wier ne demokrasie met de verkiezing [[Olusegun Obasanjo]] as presideant. Den was vroger n leagerleaider van et laand. Doarmet köm n eande an zowat 33 joar leagerbesteur. Obasanjo's verkiezingsweenst in 1999 en nog es in 2003 wördn as onvrie en onearlike beskouwd, mer toch hef Nigeria nen hoop verbetterd. Ze probeert umkoopboarheaid an te pakn en oontwikkeling an te jaagn. t Laand hef nog aait te maakn met geweeld tusken volker in de Nigerdelta. Doar zit ja öllie. Wieters kan et weagnnet nog wal better. Bie de verkiezingn van 2007 wör [[Umaru Yar'Adua]] van de Demokratiese Volkspartieje presideant. De verkiezingn wördn oawer de hele wearld as slim duur estökn ezeen. Yar'Adua köm op 5 mei 2010 oet de tied. Hee wör vervöngn duur Dr. Goodluck Jonathan op n 6den mei, töt an de nieje verkiezingn van 16 april 2011. Op n 19den april wör Goodluck Jonathan wier as presideant ekeuzn. Internasjonale media meeldn at de verkiezingn duur mekoar vlot warn verlop, met verhooldingswies weainig geweeld en kiezersfraude. == Laandsbeskriewing == Nigeria ligt in West-Afrika an n Guinesen Golf en hef ne oppervlakte van 923,768 km². [[File:Nigeriekaart.png|thumb|296x296px|Kaarte van Nigeria]] Doarmet is Nigeria et 32ste grötste laand van de wearld (noa Tanzania). Nederlaand past dr 25 moal in. Et hef ne greanze van 4047 kilometer met [[Benin]] (773 km), [[Niger]] (1497 km), [[Tsjaad]] (87 km) en [[Kameroen]] (1690 km). t Hef ne kuste van meenstens 853 km. Nigeria lig tusken latitudes 4° en 14°N en longitudes 2° en 15°O. t Heugste peunt van Nigeria is de [[Chappal Waddi]] met 2419 m. De belangriekste riviern zeent de [[Niger (rivier)|Niger]] en de [[Benue (rivier)|Benue]]-Rivier. Dee komt oet in de [[Nigerdelta]], een van de grötste rivierdelta's van de wearld. Doarduur veend iej dr ook ne grote vlakte van de Sentraal Afrikaanse Mangrowebosn. t Nigeriaanse laandskop verskilt van plek tot plek. Et depe zuudn wörd evörmd duur et tropiese klimaat, woer as joarliks 1524 tot 2032 mm reagn vaalt. In et zuudoostn ligt et [[Oboedoe Plateau]]. Bie de kuste lignt oetgestrekte kustvlaktes. Dit bosrieke zudelike deel wörd vake an eduudt as zooltwatermorre of mangrowemorre, um et grote antal mangrowebosn in et gebeed. Op et noordn hiervan lig ne zeutwatermorre. Hier gröait aandere plaantn en beume as in de zooltwatermorre. Doar wier noordelik van veend iej reagnwoold. t Grötste eendudige laandskop van Nigeria veend iej in de vallein van de Niger- en Benueriviern. Dee komt bie mekoar en maakt nen "y"-vorm. Op et zuudwestn van de Niger ligt n roew hooglaand. Op et zuudoostn van de Benue lignt heuwels en boargn dee't saamn et [[Mambillaplateau]] vormet, Dit heugste plateau van Nigeria strekt töt an de greanze met Kameroen, woer as et oawergeet in de [[Bamenda-hooglaandn]] van det laand. In de kuststrekke bie de Kameroense greanze lig n dik reagnwoold. Dit heurt bie et [[Cross-Sanaga-Bioko-kustwoold]]. Hier leawt de biezeundere [[Dril (aap)|Dril]]<nowiki/>aapn, dee't noargns aanders vuurkomt en verwaantn zeent van de [[mandril]]. Wieters meant bioloogn at de anheurnde strekn roond Calabar in Cross River State et grötste antal verskilnde vleendersoortn hebt. Zuud Nigeria, tusken de Niger en Cross-riviern is et woold min of mear verlöarn. Doar tref iej non gröslaandn. [[File:Lakechad map.png|thumb|Ne kaarte van et Tsjaadmear]] Alns tusken et depe zuudn en et hoge noordn is [[savanne]], met hier en doar nen boom, mer vuural laank grös en bloomn. Hier reagnt et 508 töt 1524 mm per joar. De savanne is te verdeeln in dree soortn: Guinees wooldsavanne, met laank grös en fleenke beume; Soedansavanne, met körter grös en körtere beume; Sahelsavanne met mear zaand en hier en doar nen tosn grös. Sahelsavanne ligt vuural in et noordoostn. Hier vaalt ook meender as 508 mm reagn per joar en komiej kort bie de [[Sahara|Saharaweuste]] in de nöagte. In et oeterste noordoostn tref iej et [[Tsjaadmear]], wat Nigeria deelt met Niger, Tsjaad en Kameroen. === Milieuprobleemn === In de deltastrekke van Nigeria komt regelmoatig probleemn met öllie en aandere knooierieje vuur. De grötste milieuprobleemn van Nigeria zit in ofvalverwoarking, et saamnspel van hooltkap en groondverpietering, klimaatveraandering en et bröaikaseffekt. Vuural in de megasteadn as Lagos köant de gemeentes al et hoes- en industrieofval neet an. In et Federale Heuwdgebeed wörd ofval ongeskeaidn estortt nöast of in kanaaln en piepn dee't eagenlik vuur waterbehear bedoold zeent. Dr wordt lukraak fabriekn ebouwd zoonder noa te deankn oawer de gevolgen vuur de natuur. Wieters blif et grote steadelike gebeed verdan gröain, keump dr verdan mear oarmood en zeent de gemeentes onbekwoam um de versmearing teegn te goan. Dr wördn n antal 'oplössingn' an edreagn, mer et gevolg was det onbehaandeld ofval estort wör op plekn woer as et waterweagn en et groondwater versmearn kon. Volgens de [[Voodsel- en Laandbouworganisasie]] van de [[Verenigde Nasies|VN]] wör dr in Nigeria in 2005 et hardst hoolt ekapt van de wearld. Tusken 1990 en 2005 is dr 35,7% van al et Nigeriaanse woold umme hakt. [[Kategorie:Tweants artikel]] [[Kategorie:Laand]] [[Kategorie:Afrika]] 1jplyd6f6vg9hum2534fpfw6vi8go4t 321401 321400 2022-08-08T11:58:37Z Bdijkstra 3584 Verwysing nå döärverwyssyde repareerd ([[Niger]] nå [[Niger (laand)]]), met behulp van [[Help:Pop-ups|pop-ups]] wikitext text/x-wiki [[Bestaand:Location Nigeria AU Africa.svg|thumb|300px|Nigeria op de kaarte van Afrika]] '''Nigeria''', offisjeel de '''Federale Reppubliek Nigeria''' is ne federale groondwettelike republiek met 36 stoatn en et federale heuwdgebeed [[Abuja]]. Et laand lig in West-Afrika en hef greanzen met [[Benin]] in et westn, [[Tsjaad]] en [[Kameroen]] in et oostn en [[Niger (laand)|Niger]] in et noordn. Op et zuudn greanst et an den [[Guinesen Golf]] in den [[Atlantiesen Oseaan]]. Op de stea wat non Nigeria is, warn vroger verskeaidene keuninkriekn. Et hudige Nigeria keump oet de [[Groot-Brittanje|Britse]] kolonisasie van disse strekke, an et eande van et [[19e eeuw|19de]] töt begin [[20e eeuw|20ste joarhoonderd]]. Nigeria wör saamn evoogd oet et Noordelike en Zudelike Nigeriaanse Beskoarmd Gebeed. De Britn zorgn vuur administratieve en wettelike instellingn, mer beheuldn de oolde stamnverbaandn. In [[1960]] köm Nigeria oonder eegn besteur, mer al noa eankele joarn onsteund doar nen börgeroorlog. Seend den tied hef Nigeria aait wesseld tusken demokraties ekeuzene börgerregearingn en militaire diktatuurn. In [[2011]] wördn de eerste redelik earlike en vrieje verkiezingn eheuldn. Nigeria wörd vake n "Afrikaansen Reus" eneumd, vanweage de völle leu wat dr wont en redelik stabielen [[ekonomie]]. Dr wont 174 miljoen leu. Doarmet is et et drokste Afrikaanse laand en zeuwndedrokste laand van de wearld. Dr wont mear as 500 verskilnde volker. De grötste doarvan zeent de [[Hausa]], [[Igbo]] en de [[Yoruba]]. Ongevear de helfte van de inwonners is [[Kristendom|Kristelik]]. Dee wont in et zuudn en middeln van et laand. Iets meender as de aandere helfte zeent [[Islam|Mohammedaann]], dee as heuwdzakelik in et noordn en zuudwestn wont. De rest van de inwonners doot an tradisjonele en inheemse geleuwe, zo as et [[Igbogeleuf|Igbo-]] en et [[Yorubageleuf]]. Nigeria wörd vake zeen as nen regionaaln macht in Afrika. De Nigeriaanse ekonomie was in 2014 de grötste in Afrika. Met mear as $500 miljard gung Nigeria [[Zuud-Afrika]] vuurbie en wör et de 26ste grötste ekonomie van de wearld. Dr wörd emeand det Nigeria teegn [[2050]] bie de 20 grötste ekonomiejn van de wearld heurt. == Naam == Dr wörd emeand det n naam "Nigeria" vuur esteeld is duur de Britse journaliste Flora Shaw. n Naam verwis noar de rivier de [[Niger (rivier)|Niger]], den as duur et laand streumt. == Geskiedenisse == ===Ooldheid=== De euldste terrakotta-figuurn dee as in et laand eveundn zeent, komt van et [[Nok (volk)|Nok]]-volk. De [[Kano (volk)|Kano]] en [[Katsina]] oet et noordn hebt ne geskreewne geskiedenisse dee terugge geet töt roond et joar [[999]]. Verskeaidene Hausa-keuninkriekn en et riek [[Kanem-Bornuriek|Kanem-Bornu]] verdeenn good an haandel tusken Noord- en West-Afrika. [[File:Queen Mother Pendant Mask- Iyoba MET DP231460.jpg|thumb|n Keuninklikn ivoorn Bini-mombak, ene van Nigeria's belangriekste kultuurskatn]] In et noordwestn leaidn de [[Fulani (volk)|Fulani]] oonder [[Usman dan Fodani]] et Fulani-riek tusken et [[19e eeuw|19de joarhoonderd]] töt an de kolonisasie van [[1903]], doo as et laand verdeeld wör in verskeaidene Europese kolonies. De Yoruba-keuninkriekn Ife en Oyo in et zuudwestn van Nigeria wördn et belangriekst in et 12de en et 14de joarhoonderd. Geleufsverhaaln oet et Yoruba zegnt det in [[Ile-Ife]] et meanske ontstoan is en det et de euldste beskawing van de wearld is. De euldste teekns van inwonning komt oet et neegnde joarhoonderd. In Ife wördn van terrakotta en broons figuurkes emaakt. Et riek van de Oyo leup in de beste deage van West-Nigeria töt an [[Togo]]. Et keuninkriek Benin lea in et zuudwestn van Nigeria. De macht van det Benin was et stöarkst tusken et 15de en 19de joarhoonderd. Ze hadn invlood töt an de stad Eko (dit is nen naam oet et Edo, dee later veraanderd wör noar Lagos duur de Portugeezn). In et 10de joarhoonderd begun et Nri-keuninkriek van et Igbo-volk. Det bleef bestoan töt 1911, doo as de Britn et innömn. Et was ene van de euldste keuninkriekn in Nigeria. Nri wör besteurd duur de Eze Nri, wat n soort paus-keunink vuur de Igbo was. De stad [[Nri (stad)|Nri]] wörd ezeen as de beginplek van de Igbokultuur. De steadn Nri en Aguleri, woer't de Igbo-skeppingsverhaaln ontstoan zeent, lignt in et gebeed van de Uneuri-stam. De leu deedn verskeaidene joarhoonderden lange haandeln met haandelsleu oet Noord-Afrika. In et 16de joarhoonderd begunn Spaanse en Portugese verkenners as eerste Europeaann met Nigeriaann te haandeln. Det deedn ze vanoet de haawnsteedn [[Lagos (Nigeria)|Lagos]] en[[Calabar (stad)| Calabar]]. Eerst wördn dr allene godern verhaandeld, mer rap woln ze n deel van de al bestoande Afrikaanse slaawnhaandel metkriegn. Van oorsproonk wördn gevangene leu in oorloogn slaawn emaakt duur öare oawerwinners. Meestal mosn ze met noar de oawerwinners laand. Doar mosn ze dan woarkn en wördn ze heanig an assimileerd in de aandere kultuur. Doo't de Europeaann met gungn doon, nömn ze de slaawn meestal met noar de Nieje Wearld, woer't ze as woarkkrachtn in ezat wördn. Pas doar wördn Afrikaanse leu heanig an ne klasse op zikzelf, vuural in de [[Verenigde Stoaten]]. Heanig an wör de vroage noar slaawnkrachtn grötter as de vroage noar godern. Oeteandelik wördn letterlik hele Nigeriaanse volksstamn met evoord noar Amerika en et Karibies gebeed. ===Koloniaal verleedn=== [[Ofbeelding:Ancient Benin city.JPG|thumb|right|200px|De stad [[Benin (stad)|Benin]] in et 17e joarhoonderd, met nen optocht vuur de Oba van Benin. Disse ofbeelding steund in "Beskriewing van Afrika", n Europees book, oet egeewn in Amsterdam in [[1668]].]] Al rap deedn [[Groot-Brittanje]] en [[Fraankriek]] met an de slaawnhaandel. De koloniale tied van Nigeria wörd ereknd vanof [[1800]]. In [[1807]] skafn Groot-Brittanje en de Verenigde Stoatn internasjonale slaawnhaandel of, umdet dr in et thoeslaand doar steeds mear teegn op esprökn wör. Noa de [[Napoleontiese Oorloogn]] richtn Groot-Brittanje et West-Afrikaanse Eskader op um de internasjonale slaawnhaandel teegn te goan. Det eskader oonderskepn slaawnskepe van aandere laandn. Mangs wördn bevriede slaawn met enömn noar [[Sierra Leone]], ne aandere Engelse kolonie, um te vuurkomn at de vrieje leu in Nigeria wier evöngn wördn. In [[1885]] erkeann völle aandere Europese laandn de Britse oawerheersing in West-Afrika. Et joar doarop stichtn Brittanje de Royal Niger Company met as bedriefsleaider [[Sir George Taubman Goldie]]. Op disse wieze heuldn de Britn et laand roond de Niger-rivier in bezit, want ze hadn teegnstaand van n [[Duutslaand|Duutsen]] stoatsman [[Bismarck]]. In [[1900]] gung et bedrief oawer n kop en et laand köm oonder Brits stoatsbehear. Op n [[1 jannewaori|eerstn januwoari]] [[1901]] wör Nigeria Beskoarmd Gebeed en deel van et Britse riek, wat dootieds n belangrieksten wearldmacht was. De verskeaidene onofhaankelike keuninkriekn op de groond van et nondeagse Nigeria vöchtn hard teegn et Britse riek. Noa wier nen oorlog vereuwern et Britse riek [[Benin]] in [[1897]]. Tiedns n [[Engels-Aroaansen oorlog]] tusken 1901 en 1902 wördn de aandere teegnstaanders dale höwn. De oonderdrukking of totale verwoosting van disse stoatn zorgen at Brittanje et hele Niger-laand oonder behear kreeg. In [[1914]] deed Brittanje alle strekn in et Niger-laand bie mekoar en neumn et de Nigeriaanse Kolonie en et Beskoarmd Gebeed. Op papier bleef Nigeria op edeeld in de noordelike en zudelike proveensies, en de [[Lagos-kolonie]]. Umdet de Europeaann vuural in et zuudn bleewn bie de haawns, wördn de zudelike Nigeriaann mear beïnvloodt duur westers deankn. Ze nömn westers oonderwies en oontwikkeldn rapper ne moderne ekonomie as in et noordn. Völle jongns van heugere Nigeriaanse klasn gungn noar Groot-Brittanje hen studeern. Et verskil tusken de noordelike en zudelike strekn bleef in de politiek ook nog dudelik. Zo was in noord Nigeria slawerieje nog töt 1936 too estoan. Noa n [[Tweede Wereldoorlog|Tweeden Wearldoorlog]] mosn de oolde Duutse groondgebeedn verdeeld wordn oonder de allieerden. Brittanje kreeg der et behear oawer Kameroen bie, woerduur't Kameroen deel wör van Nigeria. In de joarn dee't doarop volgden wördn Nigeriaann alverdan mear nasjonalisties en begunn te vroagn um onofhaankelikheid. De Britse regearing steeldn verskeaidene groondwetn in dee't Nigeria steeds nen trad wieter onofhaankelik maakn. In [[1960]] köm Nigeria volledig op zikzelf. === Zeelfstaandig (1960) === Op n [[1 oktober|eerstn oktober]] van 1960 wör Nigeria onofhaankelik van et [[Verenigd Keuninkriek]]. De regearing besteund oet ne saamnwoarking tusken behooldende partiejn: et Nigeriaanse Volks Congres (NVC), wat vuural oet noorderlingn en mohammedaann besteund, en n Nasjonaaln Road van Nigeria en de Kameroenn (NRNK), woer't vuural Igbo-leu en Kristenn anhangers van warn. De leste partieje wör leaidt duur [[Nnamdi Azikiwe]], den't ook meteen de eerste Gouverneur-Genneraal van Nigeria wör. In de opposisie zat de redelik liberale Aksie Groep (AG). Doarvan warn vuural de Yoruba anhanger. Disse partieje wör eleaidt duur [[Obafemi Awolowo]]. Dr warn stoarke verskiln tusken de Hausa ('noorderlingn'), de Igbo ('oosterlingn') en de Yoruba ('westerlingn'). De politieke verhooldingn kömn op skoarp te stoan duur ne stemronde in 1961. Zuud-Kameroen, wat nog bie Nigeria heurdn, wol bie de Republiek Kameroen, terwiel as Noord-Kameroen bie Nigeria bliewn wol. Et noordelike deel van et laand was non völle grötter as et zudelike deel. n Niejn stoat deed der et Britse oarfgood achterhen in [[1963]] duur zikzelf ne federale republiek te neumn. Ze keuzn Azikiwe as presideant. Doo't in 1965 verkiezingn eheuldn wördn, köm de Nigeriaanse Nasjonale Demokratiese Partieje an de macht in Westelik Nigeria. === Börgeroorlog (1967-1970) === Op et verstoorde eawnwicht en de umkeupboarheid van et verkiezingssteelsel kömn in [[1966]] verskeaidene stoatsgreepn. n Eerstn was in januwoari. Den wör eleaidt duur nen koppel jonge leenksen oonder majoor [[Emmanuel Ifeajuna]] en [[Chukwuma Kaduna Nzeogwu]]. Det lukn mer half. De plegers van n stoatsgreep deedn heuwdminister [[Abubakar Tafawa Balewa]], premier [[Ahmadu Bello]] van et Noordn en premier [[Ladoke Akintola]] van et Westn vermoordn. Et lukn de plegers neet um ne sentrale regearing op te zetn. Presideant [[Nwafor Orizu]] wör edwungn um de regearing oawer te dreagn an et Nigeriaanse Leager, wat an evoord wör duur genneraal [[JTU Aguyi-Ironsi]]. n Stoatsgreep wör op evolgd duur nog ne saamnzwearing, woer't vuural noordelike leageranvoorders en noordelingn achter steundn. Hierduur wör Lutenant-Kolonel [[Yakubu Gowon]] stoatsheuwd. Duur al disse gebuurtenisse köm dr völle spanning en geweeld tusken de verskeaidene volker. Umdet n Noordeliken stoatsgreep vuural um volksachtergroond en geleuf dreeidn, mosn benaamd völle soldoatn en börgers met nen Igbo-achtergroond et liedn. Duur alle geweeld teegn de Igbo woln dee onofhaankelik van Nigeria wordn. Mei [[1967]] gung doarumme et Oostn hen stemn vuur nen onofhaankeliken stoat den't de [[Reppubliek Biafra]] mos heetn, oonder leaiding van Lutenant-Kolonel [[Emeka Ojukwu]]. et Westn en Noordn van Nigeria völn Biafra bie [[Garkem]] an op [[6 juli|n zesden juli]] van 1967. Dissen oorlog, den't 30 moand doern, wör kenmoarkt duur ne lange beleagering van Biafra. Hierbie wör alle haandel en bevuurroading van en noar Biafra teegn eheuldn. Tusken de een en dree miljoen leu kömn oet de tied duur n oorlog, zeektes en honger. Bie dissen börgeroorlog warn [[Fraankriek]], [[Egypte]], de S[[Sovjet-Unie|ovjet-Unie]], [[Groot Brittanje|Groot-Brittanje]] en aandern nauw betrökn. De Sovjet-Unie en Groot-Brittanje steundn achter de Nigeriaanse regearing, terwiel as Fraankriek en de aandern de Biafraann hulpn. Nigeria har zelfs Egyptiese gevechtsvlegers in deenst. === Leagerregearingn === Tiends de ekonomiese öllievuurspood van de joarn zeuwntig gung Nigeria bie de [[OPEC]]. Det leawern nen enormen weenst op en nen stoarken ekonomie, mer et leagerbesteur deed niks um de leawnsumstandigheedn van et volk te verbettern of middel- en kleanbedriewe te helpn. Ze steukn nog ginnen seant in verbettering van et weagnstelsel. Umdet de federale oawerheid völle ölliegeeld an stoatn gavn, wör de federale regearing et middelpeunt van politieke steggelderieje, mer ook et belangriekste machtsweazn in et laand. Dr wör aal mear öllie noar boawn ehaald en fleenk weenst emaakt. Hierduur wör Nigeria alverdan gevöarliker ofhaankelik van ölliegeeld. Bie et minste of geringste zol de ekonomie inklapn. Begin 1979 gung Nigeria kort wier oawer op demokrasie doo't [[Olusegun Obasanjo]] et börgerregime [[Shehu Shagari]] wat besteurliken invlood gavn. Zowat et hele Nigeria meann at de Shagari-regearing umkoopboar en onkeundig was. Doarumme wör n stoatsgreep van [[Muhammadu Buhari]] in [[1984]] as ne gode ontwikkeling zeen. Buhari beloawn grote veraanderingn, mer zinne regearing deed et neet völle better as zinn vuurgänger. Zin regime wör um estot duur wier nen stoatsgreep in [[1985]]. [[File:Nigerian troops with US C130.jpg|thumb|Nigeriaanse soldoatn goat met n Amerikaans vrachtvleegtuug met um met te doon an ne deelmissie van de Verenigde Nasies en de Afrikaanse Unie in [[Darfoer]] in oktober 2004.]] t Nieje stoatsheuwd, [[Ibrahim Babangida]] reup zikzelf oet as presideant, heugste leagerleider en leaider van de Hoge Leagerroad. Hee steeldn et joar 1990 as deadline um terugge te komn noar n demokraties besteur. Babangida's besteur brachten n hoop politiek gedoo met zik met: hee richtn et [[Internasjonaal Monetair Fonds]]' Structural Adjustment Program (SAP) op um de machtige internasjonale skoold van et laand wier te betaaln. Wieters maakn he Nigeria lid van de Organisasie vuur Islamitiese Saamnwoarking, wat zorgen vuur heugere spanning tusken de geleuwe in et laand.^[41] Dr wör nen stoatsgreep epleegnd op Babangida, mer den oawerleawn he. Hee steeldn zinnen deadline vuur demokrasie bie töt [[1992]]. Op n [[12 juni|12den juni]] [[1993]] wördn dr dan eandelik vrieje en earlike verkiezingn eheuldn. Kandidoat [[Moshood Kashimawo Olawale Abiola]] haaldn ne grote mearderheid van de stemn. Babangida was et doar neet met eens en verkloardn de verkiezingn ongeeldig. Dit zörgen vuur geweelddoadig protest oonder et volk woerduur as et hele laand vuur dree wekn plat lea. Dit dwung Babangida um zinne belofte van ne börgerregearing noa te komn, mer vuur dee tied beneumn he [[Ernest Shonekan]] as heuwd van de tiedelike regearing. Babangida's regime wörd nog aait ezeen as meest umkoopboar en de oorzaak van alle umkoopboarheid in Nigeria. t Leagerbesteur van Shonekan wör eand [[1993]] um estoat duur nen stoatsgreep oonder leaiding van genneraal [[Sani Abacha]]. Abacha regearn met völle geweeld um de verdan goande börgerlike opstaandigheaid dale te drukn. Hee leut völle seantn vortsluuzn noar reknges boetn Nigeria. Hee vuurköm nieje stoatsgreepn duur leagergenneraals um te koopn. Et regime stopn doo't n diktator dood wör eveundn in ne situasie dee neet helemoals natuurlik was. In [[1999]] wördn dr hoonderden miljoenen dollars wier eveundn, dee't wierumme noar Abacha weezn. Zinnen opvolger, genneraal [[Abdulsalami Abubakar]], nöm op [[5 meie|n viefden mei]] van 1999 nen niejn groondwet an, woerduur as leu der op meardere partiejn stemn komn. Op n [[29 meie|29sten mei]] dreug Abubakar de macht oawer noar de verkiezingswinner, [[Obasanjo]], den't doarvuur al oet et leager was egoan. === Demokrasie (1999 - non) === In 1999 wör Nigeria wier ne demokrasie met de verkiezing [[Olusegun Obasanjo]] as presideant. Den was vroger n leagerleaider van et laand. Doarmet köm n eande an zowat 33 joar leagerbesteur. Obasanjo's verkiezingsweenst in 1999 en nog es in 2003 wördn as onvrie en onearlike beskouwd, mer toch hef Nigeria nen hoop verbetterd. Ze probeert umkoopboarheaid an te pakn en oontwikkeling an te jaagn. t Laand hef nog aait te maakn met geweeld tusken volker in de Nigerdelta. Doar zit ja öllie. Wieters kan et weagnnet nog wal better. Bie de verkiezingn van 2007 wör [[Umaru Yar'Adua]] van de Demokratiese Volkspartieje presideant. De verkiezingn wördn oawer de hele wearld as slim duur estökn ezeen. Yar'Adua köm op 5 mei 2010 oet de tied. Hee wör vervöngn duur Dr. Goodluck Jonathan op n 6den mei, töt an de nieje verkiezingn van 16 april 2011. Op n 19den april wör Goodluck Jonathan wier as presideant ekeuzn. Internasjonale media meeldn at de verkiezingn duur mekoar vlot warn verlop, met verhooldingswies weainig geweeld en kiezersfraude. == Laandsbeskriewing == Nigeria ligt in West-Afrika an n Guinesen Golf en hef ne oppervlakte van 923,768 km². [[File:Nigeriekaart.png|thumb|296x296px|Kaarte van Nigeria]] Doarmet is Nigeria et 32ste grötste laand van de wearld (noa Tanzania). Nederlaand past dr 25 moal in. Et hef ne greanze van 4047 kilometer met [[Benin]] (773 km), [[Niger (laand)|Niger]] (1497 km), [[Tsjaad]] (87 km) en [[Kameroen]] (1690 km). t Hef ne kuste van meenstens 853 km. Nigeria lig tusken latitudes 4° en 14°N en longitudes 2° en 15°O. t Heugste peunt van Nigeria is de [[Chappal Waddi]] met 2419 m. De belangriekste riviern zeent de [[Niger (rivier)|Niger]] en de [[Benue (rivier)|Benue]]-Rivier. Dee komt oet in de [[Nigerdelta]], een van de grötste rivierdelta's van de wearld. Doarduur veend iej dr ook ne grote vlakte van de Sentraal Afrikaanse Mangrowebosn. t Nigeriaanse laandskop verskilt van plek tot plek. Et depe zuudn wörd evörmd duur et tropiese klimaat, woer as joarliks 1524 tot 2032 mm reagn vaalt. In et zuudoostn ligt et [[Oboedoe Plateau]]. Bie de kuste lignt oetgestrekte kustvlaktes. Dit bosrieke zudelike deel wörd vake an eduudt as zooltwatermorre of mangrowemorre, um et grote antal mangrowebosn in et gebeed. Op et noordn hiervan lig ne zeutwatermorre. Hier gröait aandere plaantn en beume as in de zooltwatermorre. Doar wier noordelik van veend iej reagnwoold. t Grötste eendudige laandskop van Nigeria veend iej in de vallein van de Niger- en Benueriviern. Dee komt bie mekoar en maakt nen "y"-vorm. Op et zuudwestn van de Niger ligt n roew hooglaand. Op et zuudoostn van de Benue lignt heuwels en boargn dee't saamn et [[Mambillaplateau]] vormet, Dit heugste plateau van Nigeria strekt töt an de greanze met Kameroen, woer as et oawergeet in de [[Bamenda-hooglaandn]] van det laand. In de kuststrekke bie de Kameroense greanze lig n dik reagnwoold. Dit heurt bie et [[Cross-Sanaga-Bioko-kustwoold]]. Hier leawt de biezeundere [[Dril (aap)|Dril]]<nowiki/>aapn, dee't noargns aanders vuurkomt en verwaantn zeent van de [[mandril]]. Wieters meant bioloogn at de anheurnde strekn roond Calabar in Cross River State et grötste antal verskilnde vleendersoortn hebt. Zuud Nigeria, tusken de Niger en Cross-riviern is et woold min of mear verlöarn. Doar tref iej non gröslaandn. [[File:Lakechad map.png|thumb|Ne kaarte van et Tsjaadmear]] Alns tusken et depe zuudn en et hoge noordn is [[savanne]], met hier en doar nen boom, mer vuural laank grös en bloomn. Hier reagnt et 508 töt 1524 mm per joar. De savanne is te verdeeln in dree soortn: Guinees wooldsavanne, met laank grös en fleenke beume; Soedansavanne, met körter grös en körtere beume; Sahelsavanne met mear zaand en hier en doar nen tosn grös. Sahelsavanne ligt vuural in et noordoostn. Hier vaalt ook meender as 508 mm reagn per joar en komiej kort bie de [[Sahara|Saharaweuste]] in de nöagte. In et oeterste noordoostn tref iej et [[Tsjaadmear]], wat Nigeria deelt met Niger, Tsjaad en Kameroen. === Milieuprobleemn === In de deltastrekke van Nigeria komt regelmoatig probleemn met öllie en aandere knooierieje vuur. De grötste milieuprobleemn van Nigeria zit in ofvalverwoarking, et saamnspel van hooltkap en groondverpietering, klimaatveraandering en et bröaikaseffekt. Vuural in de megasteadn as Lagos köant de gemeentes al et hoes- en industrieofval neet an. In et Federale Heuwdgebeed wörd ofval ongeskeaidn estortt nöast of in kanaaln en piepn dee't eagenlik vuur waterbehear bedoold zeent. Dr wordt lukraak fabriekn ebouwd zoonder noa te deankn oawer de gevolgen vuur de natuur. Wieters blif et grote steadelike gebeed verdan gröain, keump dr verdan mear oarmood en zeent de gemeentes onbekwoam um de versmearing teegn te goan. Dr wördn n antal 'oplössingn' an edreagn, mer et gevolg was det onbehaandeld ofval estort wör op plekn woer as et waterweagn en et groondwater versmearn kon. Volgens de [[Voodsel- en Laandbouworganisasie]] van de [[Verenigde Nasies|VN]] wör dr in Nigeria in 2005 et hardst hoolt ekapt van de wearld. Tusken 1990 en 2005 is dr 35,7% van al et Nigeriaanse woold umme hakt. [[Kategorie:Tweants artikel]] [[Kategorie:Laand]] [[Kategorie:Afrika]] otxevlruom95m4qzszepyjpiwskjlu6 0 21801 321394 315504 2022-08-08T11:50:42Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[Ofbeelding:Jaguar in Pantanal Brazil 1.jpg|thumb|300px|Nen jaguar in [[Pantanal]], [[Brazilië]]]] Den '''Jaguar''' ([[latien]]sen naam '''Panthera onca''') is ne grote [[katte]], ne [[felidae|feline]] in et geslacht van ''[[Panters]]''. Et is de ennigste inheemse pantersoorte van [[Amerika (kontinent)|Amerika]]. De jaguar is de doardegrötste katte noa den [[tieger]] en de [[leeuw]]e, en de grötste van et Amerikaanse wearlddeel. Et leafgebeed van den jaguar strekt van et zuud-westen van de [[Verenigde Stoaten]], langs [[Mexico (laand)|Mexiko]] en Middeln-Amerika töt et zuden van [[Paraguay]] en [[Argentinië]]. Behaalve ne kleane (vermeerderende) groep in de stoaten [[Arizona]] en [[Niej-Mexiko]], is den jaguar verjagd oet de Verenigde Stoaten. Wat lief angeet lik den jaguar nog et meeste op een [[löjpeard]]. Toch is he wat grötter en stewiger, en wat leafgewoontes angeet lik he mear op den [[tieger]]. Den jaguar hef et leewste (sub-)tropies reagenwoold, mer hee redt zik ook in aandere soorten bos en zelfs in lös veeld. Net as den tieger dut den jaguar gearne zwemmen. Den jaguar leawt vuural op zikzelf en vaank zinnen prooien duur ze heanig te achtervolgen en vanoet een buske te bespringen. Hee steet an et heuwd van de voorkettene en heuld doarmet een heel [[ekosysteem]] in eawenwicht. Hee behearst de antallen van de deers dee as he et. In vergeliek met aandere grote katten kan den jaguar onmeundig hard bieten. Zo kan he duur skeelde van [[kroepdeers]] bieten en zinne prooien op ne aparte wieze doodbieten: hee bit dwars duur de [[skedel]] tusken de oren, en verknip zo de harsens. Den jaguar kan bedreigd raken, want der zeent der alverdan meender van. Det keump duur verlees en opsplitsing van zin leafgebeed duur [[ontbossing]]. Internasjonalen haandel in jaguars of jaguarlidmoaten is verböaden, mer et deer wörd regelmoatig duur [[meanske]]n doodskötten, meestal tiedens anvoaringen met Zuud-Amerikaanse boeren. Et leafgebeed löp terugge, mer is toch nog wal oet estrekt. Vanweage zin grote leafgebeed is den jaguar nen vuuranstoanden anwezighead in de geleuwe van völle [[Indianen]], woeroonder de [[Maja]]'s en [[Azteken]]. ==Naamofkomst== Et woard Jaguar keump oet de [[Toepi-guaranisproaken]], meest annemelik de [[Amazonebekken|Amazoniese]] [[haandelssproake]] [[Nheengatu|Tupinambá]]. Et is met et [[Portugees]] met wierumme noar [[Europa (werelddeel)|Europa]] kömmen. Et Toepiaanse woard ''yaguara'' wörd mangs as "beest" en mangs as "hoond" oawerzat. Et spesifieke woard vuur jaguar is ''yaguareté'', met et achterplaksel -''eté'', wat "echt" or "woar" beduudt. Et eerste deel van zinne Latiense name, ''Panthera'', keump van et [[Grieks]]e woard vuur [[löjpeard]] πάνθηρ. Der wörd edacht at et eerste deel παν- (pan) "allens" beduudt en θήρ (ther) van θηρευτής keump en "reuwer" beduudt. Doarmet zol et dus "reuwer van alle deers" beduden. Dit kan ook best een volksoetleg wean. Et kan ook heel best van et [[Sanskriet]]e ''pundarikam'' kommen, wat "tieger" beduudt. Et tweede deel van de Latiense name, ''Onca'', is ne ofleading van et Portugese [[wiktionary:onça|''onça'']]. Vuur et gemak hebt ze et eunterste höaksken (de [[cedilla]]) vortloaten van de -c. Vuur den [[sneelöjpeard]] wörd wal es ''ounce'' (''Panthera uncia'') broekt. Det keump van et Latien ''Lyncea'' ([[Lynx]]), woerbie as den letter L duur mekoar haald is met et [[Fraans]]ke en [[Italiaans|Italjaans]]e bepoalde [[lidwoard]] (''l'once'' en ''lonza''). ==Lief== [[Bestaand:Jaguarskull.jpg|thumb|Nen jaguar hef nen grovven kop en onmeundig krachtigen kennebakken. Zudelike jaguars zeent grötter as noordeliken.]] Den jaguar is een krachtig deer en de grötste katte van et Amerikaanse wearlddeel. Et is et grötste vleaisettende [[zoogdeer]] van Middel- en Zuud-Amerika.<ref>Anton, Mauricio. The Big Cats and Their Fossil Relatives. [[Columbia University Press]] (1997). p 63. ISBN 978-0-231-10228-5</ref> Grötte en zwöarte löp slim oeteen: meestal tusken de 56 en 96 kilogram. Der zeent zwöardere männekes ewöagen (töt 158 kg, ongevear net zovölle as ne tiegerinne of leeuwinne). De kleanste vröwkes weugen 36 kg. Vröwkes zeent gewoonlikerwies 10 - 20% kleander as männekes. Van snoeten töt startanzet mett jaguars tusken de 1,12 en 1,85 meter. Öaren start is de körtste van alle grote katten, tusken de 45 en 75&nbsp;cm. Ze hebt verhooldingswies korte, krachtige en stoarke peute, vuural in vergeliek met kleane tiegers of leeuwen in dezelfde zwöarte. Jaguars zeent van den boadem töt an de skoolders tusken de 63 en 76&nbsp;cm hoge. In vergeliek met den [[Afrika]]ansen löjpeard is den jaguar grötter, zwöarder en stewiger in bouw. Van et noorden noar et zuden wordt jaguars grötter. Oet ne studie in Mexiko bleek at jaguars doar neet zwöarder wörden as 50 kilogram. Det is ongevear eawen groot as vröwkes[[poema]]'s. Venezolaanse en Braziliaanse jaguars zeent völle grötter. Männekes wordt doar ongevear 95 kilogram en vröwkes tusken de 56 en 78 kilogram. In Pantanal, Brazilië wordt oolde männekes regelmoatig wal 136 kilogram. Et zwöarste männeken ooit emetten weug 148&nbsp;kg.<ref>[https://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=PYUGIYdsZC8 142 kg weelden jaguar]</ref> Bosjaguars zeent meestal doonkerder en fleenk wat kleaner as jaguars in lösse gebeden. Met zin korte krachtige lief kan nen jaguar good klimmen, kroepen en zwemmen. Noa de leeuwe en den tieger kan den jaguar et härtste bieten. Nen jaguar van 100&nbsp;kg kan bieten met nen kracht van 503,57 kg/f.<ref>[http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ar.22518/full Bite Force Estimation and the Fiber Architecture of Felid Masticatory Muscles]</ref> Met disse kracht kan nen jaguar duur [[skeeldpedde]]nskeeld bieten. Der zeent verhalen det nen jaguar ne [[koo|bolle]] van 360&nbsp;kg met zinnen bek kan versleppen en duur de dikste butte bieten kan. Jaguars hebt een doonkergel töt roodbroen vel (mangs zwart). Op zinnen boek is he wit. De katte zit oonder de zwarte reuskes, as [[skutkluur]] in et stippelige lecht van et oerwoold. Elken jaguar hef zin egene reuskespatroon. De reuskes köant oet meardere stipkes bestoan en den vörm kan verskillen. An den start vormt de reuskes meestal nen baand. De reuskes maakt ook et oonderskeaid tusken den jaguar en den löjpeard. Dee van nen jaguar zeent grötter, hee hef der meender, en ze hebt dikkere lienen en kleane stippen in et midden. Löjpearde hebt det neet. ===Kluurveraandering=== [[Bestaand:Black Jaguar (Panthera onca).JPG|thumb|Nen [[Melanisme|melanistiesen]] jaguar is nen kluurmutasie dee as mer bie 6% van de groepen vuurkeump.]] Et gef mangs [[Plymorfisme (biologie)|zwarte]] jaguars. Ze liekt meestal zwart, mer a'j nauw kiekt, hebt ze nog wal stippen. Den zwarten jaguar keump meender vuur as den gestippelden, mer met zowat 6% van het hele jaguarvolk lig et froai hoge boawen de normale mutasiestandaard. Et wörd duur [[natuurlike verkiezing]] ehulpen. In de wat doonkerdere woolden hebt ze ja nen besten skutkluur. Oet oonderzeuk blik at et [[allele]]melanisme de oawerhaand neamp. Zwarte jaguars köant een vuurbeeld wean van [[heterozygoot vuurdeel]]: öare genmutasie pakt vuurdelig oet, woerduur at ze stöarker zeent as öare stippelde familie. Vuurtplaanting in gevangenskop gef hieroawer nog gin besloet. Zwarte jaguars wordt ook wal es [[zwarten panter|zwarte panters]] eneumd, mer ze vormt gin egenen soort. Nog zeeldzamer zeent de [[albino]]-jaguars, dee mangs [[witten panter|witte panters]] eneumd wordt. Zee hebt öaren kluur neet met en zöalt doarduur neet makkelik oawerleawen in et weeld. ===Vermeardering en leawenskreenk=== [[Bestaand:Jaguarpickingupcub08.jpg|thumb|Moor pakt welp op bie den nekke]] Jaguarvröwkes wordt met twee joar [[geslachtsriepheid|geslachtsriepe]], männekes met dree of veer joar. Ze köant et hele joar duur [[beklimmen]], mer et antal wörpe neamp too as der mear te etten is. Oonderzeuk noar männekesjaguars wis oet at der gin veraandering in zoadkwaliteat of skeetkracht is per seizoen. Vröwkes zeent 6 - 17 deage [[loops]] van nen 37-deagsen menstruasiekreenk. Ze geewt öare loopshead an duur stoark roekende miege te [[spreuien]] en völle geluud te maken. Beade männekes en vröwkes maakt gröttere roondes tiedens disse deage. Köppelkes goat noa et bestiegen oet mekoar. De vröwkes zeent 93 - 105 deage drechtig en brengt de kleanen allene groot. Meestal besteet enen worp oet twee jongen, mer et köant der mangs wal vere wean. Moors hooldt alle männekes oet de buurte van de welpen, umdet dee mangs [[jongenmoord (zoologie)|de jongen doodbiett]]; dit keump ook bie den tieger wal es vuur. Jongen wordt bleend geboren en kriegnt noa twee wekken zicht. Met dree moand zeent ze van de titte of, mer ze bliewt nog töt zes moand in et geboortehol, vuur at ze met öare moor hen jagen goat. Ze bliewt vuur een töt twee joar bie öare moor, vuur at ze der allene op oet goat um öar egene groond of te bakenen. Jonge männekes trekt eerst roond en vechtet regelmoatig met euldere männekes, töt ze et vuur mekoar kriegnt um een egen jachtgebeed op te eisen. In et weeld wordt ze 12 töt 15 joar oold en in gevangenskop töt 23 joar, woermet ze töt de langsleawende katten heurt. [[Kategorie:Tweants artikel]] [[Kategorie:Zoogdier]] [[Kategorie:Amerika]] mftwkxy844do3pay97ezaaq6ba13o36 0 21933 321387 288709 2022-08-08T11:42:36Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[Bestaand:Heek, kerk foto1 2007-04-01 12.33.JPG|thumb|Kearke van Heek]] '''Heek''' is ne [[gemiente (bestuur)|gemeente]] in [[Duutslaand]], in et westelike [[Meunsterlaand]], [[Nordrhein-Westfalen]]. Et greanzet in et noorden en noordoosten an [[Stemmert]], in et oosten an [[Sköppingen]], in et zuudoosten an [[Leegden]], van et zuden töt zuudwesten an [[Oahoes]] en in et noordwesten van [[Gronauwe|Gronau]]. == Stadtgliederung == Bie et gemeentedeel Heek heurt de [[noaberskop]]pen [[Oale]] en [[Averbekke]] en bie et gemeentedeel [[Niejenborg]] heurt [[Ammert]], [[Kallenbekke]], [[Wext]] en [[Wichum]]. == Inwonners == * Averbekke: 236 * Kallenbekke: 69 * Heek (met Ahle): 5374 * [[Niejenborg]]: 3057 * Wext: 217 * Wichum: 85 (Stand: 24 augustus 2009). == Verleden == De gemeente is ontstoan in [[1969]], oet een samengoan van de vuurmoalige gemeentes Heek en Niejenborg.<ref>Martin Bünermann. Die Gemeinden des ersten Neugliederungsprogramms in Nordrhein-Westfalen. Deutscher Gemeindeverlag Köln, 1970. p94.</ref> == Politiek == === Gemeenteroad === Noa de verkiezingen van [[25 mei]] [[2014]] gef et de volgende opdeling in de gemeenteroad: *[[Christlich Demokratische Union Deutschlands|CDU]]: 17 zetels *[[Sozialdemokratische Partei Deutschlands|SPD]]: 11 zetels === Woapen, Banier en vlagge === Der Gemeinde ist mit Urkunde des Regierungspräsidenten vom 10. Juli 1972 das Recht zur Führung eines Wappens, einer Flagge, eines Banners und eines Dienstsiegels verliehen worden. <gallery> Bestaand:DEU Heek COA.svg|Woapen Bestaand:Banner Heek.svg|Banier Bestaand:Flagge Heek.svg|Vlagge Bestaand:DEU Nienborg COA.svg|Woapen van de vrogere gemeente [[Nienborg]] Bestaand:DEU Alt-Heek COA.svg|Woapen van de vrogere gemeente töt 1972 </gallery> ==== Woapen ==== Offisjeel: „Van rood noar goold (gel) estreept; vuuran stoand nen goolden (gellen) bisskop met staf in de rechtere, book en koarkmodel in de leenkere haande, an zinne veute ne gooldene (gelle) gaanze, doarachter ne rode kantelenmure met zwarte dubbele dure, met an wierskaanten een zwart veanster, doarop nen roden toren met roonde kappe en kantelenriege en dree zwarte veansters boawen mekaander.“ Et woapen van de nieje gemeente Heek gebrok elemeanten oet de oolde woapens van Heek en Niejenborg. Den healigen bisskop [[Liudger]], non in good in plaatse van zilver en bloots met ne gaanze an zinne veute en de borgtoren boawen de kantelenmure, den as zin oorsproonk hef in et zegel van de borgbewonners van de laandsborg Niejenborg oet et [[13e eeuw|13de joarhoonderd]]. De kluren komt oet et [[Hochstift Münster|Stift Meunster]].<ref>[http://www.kreis-borken.de/kreisregion/staedte-und-gemeinden/wappen.html#c13922 kreis-borken.de - Wappen der Gemeinden des Kreises Borken.] Bekekken op: 16 februwoari 2013.</ref> ==== Banier ==== Beskriewing: "Den Banier hef twee liek zo brede gel en rode banen in de leankte, met in et middeln de böawenste helfte van et woapenskeeld."<ref>[http://www.heek.de/attachments/article/223/00-1%20Hauptsatzung%20der%20Gemeinde%20Heek.pdf Hauptsatzung der Gemeinde Heek, § 2.] bekekken op 16 februwoari 2013. (PDF)</ref> ==== Vlagge ==== Beskriewing: "De vlagge hef twee liek zo brede gel en rode banen in de breedte, met in et middeln de böawenste helfte van et woapenskeeld." == Kultuur en zeensweardigheden == === Bouwwoarken === *[[Burg Niejenborg]], ne vrogere borg in et gemeentedeel Niejenborg. In et zoneumde ''Lange Hoes'' zit rechtevoort de [[Landesmusikakademie NRW|Muziekakademie]] van Nordrhein-Westfalen. Et ''Hoge Hoes'' en de ''Keppelborg'' zeent nog in privaatbezit. In beaide gebouwen kö'j nen nacht sloapen. * De [[neogotiek|niejgotiese]] [[Heilig-Kruus-Koarke (Heek)|Heilig-Kruus-Koarke]] met grote, glas-in-loodveansters van den glasskilder van den vorst oet Meunster en Derix oet Kevelaer, en de [[Pietà]] oet 1407, een beeld van Baumberger zaandsteen in de torenkapelle. == Bekeande inwonners == * [[Nicolaus Schaten]] ([[1608]] – [[1676]]), Jezuiet en geskiedenisskriewer * [[Lucio Alfert]] (* [[1941]]), Bisskop, Apostoliese vuurganger in Pilcomayo * [[Berthold U. Wigger]] (* [[1966]]), Volksekonoom == Weblinks == {{Commonscat|Heek|Heek}} == Verwiezingen == <references /> [[Kategorie:Tweants artikel]] [[Kategorie:Darp in Duutslaand]] [[Kategorie:Gemeente in Noordrien-Westfoaln]] [[Kategorie:Plaotse in Noordrien-Westfoaln]] 440sk1t0zqftwwba25kxng6vls2h5ec 0 22139 321388 321324 2022-08-08T11:43:04Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[Ofbeelding:Illustration Cannabis sativa0.jpg|thumb|300px|Tekening van de hennepplaante]] [[Ofbeelding:Cannabis sativa.jpg|thumb|200px|Hennepplaanten]] '''Hennep''' of '''kemp''' (''Cannabis sativa'') is ne eenjoarige plaante oet de [[hennepfamilie]] (''Cannabaceae''). Männelike en vröwelike hennep gröait ofzeunderlik ([[tweehuzig]]) van mekaar. As hennep blöait, komt der greunachtige blomen an. De [[meldroad]]blomen (männelik) van hennep gröait in pluume en de vröwelike [[staamper]]blomen gröait in [[oare]]n in de bladoksels. De grof ekartelde bladen zeent laank en dun met vief töt negen oetlopers te blad. De plaante kan tusken de een en veer meter hoge worden, wat ofhaank van et [[klimaat]]. ==Broekboare delen== [[Ofbeelding:Hennepvezel Cannabis sativa fibre.jpg|thumb|200px|Een fuske hennepvezels]] *Vezels. De vezels van de hennepbast zeent onmeundig laank en staark. Ze köant eenvooldig van de plaante lösmaakt worden, as ze nog neet opdreugd zeent. Met de vezels wörd van vroger oet [[touw]] emaakt of [[textiel]] ewöawen. *Zoad. Hennepzoad is te etten. Et is gezoond vuur leu en deers. Onbewaarkt wörd et as veugelzoad broekt met de name [[kempzoad]]. Kempzoad waarket op zangveugel etzelfde as [[hawer]] op [[peard]]e. Viskers broekt et zoad as voor. Oet et zoad kan [[hennepöllie]] parst worden. *Hoolt. De hennepplaante hef ongevear 60% an hooltige delen. Disse köant denen as stro vuur [[knaagdeers]] en pearde. Et braandt best en der blif weanig aske van oawer, zodet et ne beste vervanger vuur braandhoolt is. Doarnöast wörd et hennephoolt gebroekt vuur bouwen met hennep en [[kalk]]. Dit steet bekeand as [[lime-hemp beton]] of "hempcrete" in et [[Engels]] en as "Betón de chanvre" in et [[Fraans]]k. ==Anweanding== ===Etten=== Bie et kloarmaken van koold etten is hennepöllie ne beste anvulling. Op hoog veur is et neet best broekboar. Hennepzoadöllie hef 20% [[alfa-linoleenzoer]] en 60% [[linolzoer]]. Dit zeent belangrieke [[vetzoeren]], dee as et lief zelf neet maken kan. Ze helpt et [[cholesterol]] regelen. Doarnöast is hennepmel [[gluten]]vrie, woerduur as et good is in deegmoalen vuur leu met ne glutenallergie. In [[Duutslaand]] doot ze hennepoettreksels in [[beer]]. In wat aandere laanden maakt ze der [[alkohol]]vrieje draanken of [[stroop]] van. De rökke en smaak van hennep kan völle op [[hop (plaante)|hop]] lieken. Hennepzoad wörd zeen as ''superfood'', umdet et et eawenwicht van et vetzoer good heuld en umdet der gode [[eiwit]]ten in zit. ===Vezels=== In et [[Grunnen (provìnzie)|Grönningse]] [[Olde Pekela]] zitt twee bedriewe dee as met hennepdröade doot: HempFlax en Dun Agro. Disse bedriewe hebt völle boeren in deenst dee as oonder kontrakt hennep as tuskengewas kweekt. Et grötste andeel bastvezel wörd exporteerd. Et oawerbliefsel wörd verkocht as deerstreuisel. *Stro - Hennepvezel kan in neet-bewaarkten vörm broekt wörden as boadembedekking vuur stallen en deerhukke. Den vezel is lecht en neamp fleenk vocht en locht op. Doarnöast is et slietstaark en krie'j gin drek oonderin de hukke. As de deers dervan goat etten kan et ook gin kwoad. Hennep is good te vertearen. *Vezel - vuur et ofdichten van koppelingen van piepen, duur um de skroefdröade hennepvezels te wikkelen. As ze nat wordt, zwelt de vezels en sloett de kieren of. Rechtevoort gef et spesjale knelkoppelstukken, woerduur as hennep hier neet mear neudig is. *[[Touw]] - Henneptouw is onmeundig staark. Et is beaide good vuur de [[laandbouw]] as de [[skeepsbouw]]. Et kan as dichtsel broekt wörden tusken de hooltene delen van skelen. Dit neumt ze [[kalfaten]]. Et is ne goodkope oplössing en neet slecht vuur et milieu. *[[Papier]] - Met hennep köant bepoalde papiersoorten maakt worden. Der wordt oonder mear [[vloeitje|vloeitjes]] vuur [[sigaret]]ten van emaakt. *[[Textiel]] - Töt an den [[Tweeden Wearldoorlog]] wör hennep völle broekt vuur et maken van kleare, as vervanging van [[linnen]] of [[katoen]]. Al in [[600 v.Kr.]] breukn ze in [[Sjina]] al hennep vuur kleare. In de [[middeleeuwn|Middeleeuwen]] köm et in Europa. Rechtevoort wordt hennepvezels broekt vuur [[bokse]]s, [[jaske]]n, [[sok|sökke]] en [[trui]]en. *[[Kanvas]] - Hennep wörd al hoonderden joaren broekt vuur skeepszealen en teanten. Et woard kanvas is of eleaidt van et woard Kannabis. ===Bouwmateriaal=== Hennephoolt kan samen met kalk broekt wörden vuur wonningbouw. Et hoolt wörd dan mengd met kalk en aandere beendmiddelen. In [[Fraankriek]] en [[Groot-Brittanië]] zeent al meardere doezende huze op disse wieze bouwd. Duur de hennepdelen hef et ne gode wöarmtemassa en wöarmte-ofvoor. Meestal wörd der op disse wieze bouwd um ne lastdreagend hooltskelet. Doarnöast wordt hennepvezels broekt in isolasiematten vuur in de spouwmuren. ==Geneaskeunde== Hennep as medisien broeken mag in völle laanden. Cannabis kö'j as medisien in [[Nederlaand]] en [[België]] op doktersvuurskrift kriegen bie den [[apotheek]]. Slim zeke leu magnt absoluut gin kwoalike stoffen binnenkriegen. Doarumme wörd medisinale hennep ekweekt in een laboratorium. Et ennigste bedrief wat det in Nederlaand mag is Bedrocan. Zee hebt dree soorten: Bedrobinol, Bedrocan en Bediolgranulaat. Disse hebt verskillende gradasies [[THC]] en [[CBD]]. Kannabis roken is vuur völle zeke leu onneudig gevöarlik. Doarumme wörd medisinalen kannabis meesstieds as [[thee]] dreunken of inoasemd met nen verdaamper. Et is duur de wetenskop anteund at medisinalen kannabis helpet bie de volgende zeektes: *Anhooldende zearte bie bv. [[aids]], [[kaanker]] of [[ofzetten (geneaskeunde)|ofzetten]]. *Meender zin an etten of slimme beroerdighead duur aids of kaanker. *Slimmen spierkraamp of skade an et ruggenmaarg duur [[Multiple Sclerose]]. *Et syndroom van [[Gilles de la Tourette]]. ==Verdeuwende middelen== *De dreugde ofriepte blomen van neet-bevruchte vröwelike hennepplaanten (sensemilla) wordt [[marihuana]] neumd. Ze wordt keuzen um öaren hogen inhoold van geestanzettende stoffen. Marihuana wörd vuural [[roken|rookt]] en mangs ook getten. Alle kannabisplaanten hebt delta-8 en delta-9 [[tetrahydrocannabinol]] (THC) en zestig kannabinoïden in verskeaidene samenstelling. Industriëlen hennep mag volgens EU-normen neet meer as 0,2% THC bevatten. Kannabis wat as geestverroemend middel teeld wörd, hef tusken 3 en 20% THC. *Hasj is ne vaste, [[tear]]achtige bewaarking van hennep[[hars]]. Et kan met dezelfde plaantdelen maakt worden as marihuana. Hasj kan beaide oet männelike en vröwelike bladen haald worden. Hiervuur mut ne soort broekt worden wat harsklieren op et blad hef. Hasj is der ook in nen (hoaste) vlöaiboaren vörm. Dit wörd maakt duur de THC oet de plaante te oonttrekken. Disse Deze hasj(-öllie) neumt ze ook wal Butane Honey Oil (Butaanhonnigöllie, BHO), umdet butaan as oonttrekkingsmiddel broekt wörd en et eandprodukt op honnig lik. Dissen vörm keump neet vake vuur umdet oonttrekken met butaan gevöarlik is. bie nen aanderen vörm van hasj-öllie, alcohol hash oil (AHO), wörd alkohol broekt. ==Skoonheadsprodukte== Umdet et ne dreuge öllie is en doarum lecht in et vel intrekt, wörd hennepöllie in völle skoonheadsprodukte broekt. ==Veevoor== Hennep wörd van vroger oet broekt as voor vuur herkauwers. Ook in België zeent der een antal boeren dee as de hele plaante verhakselt en an de beeste voort, met geunstige oetkomsten. Wiedter oonderzeuk mut oetwiezen of hennep mear eiwit hef as hakselmaïs. As det zo wean zol, was et ne belangrieke verbettering vuur de groond en et groondwater. ==Natuurlik bestriedingsmiddel== In de deelstoat [[Ontario]] in [[Kanada]] wörd hennep wal es kweekt as natuurlik bestriedingsmiddel. Kannabis gröait zo onmeundig rap det et neet bloots alle [[roed]] oawerwoekert, mer ook zikzelf. Dit wörd ook wal es ''natural outcrop'' neumd. In beste klimaten hooft zonne gröairoonde mer 90 deage te doeren. ==Verzakkingsbestrieding== In [[Azië]] wör kannabis broekt as weendskaarm. De wörtel van kannabis gröait zo rechtopstoand det et de groond good vaste heuld tegen verzakking. Ook in Nederlaand en België wörd et wal es broekt as weendskaarm en 'rikken'. [[Kategorie:Tweants artikel]] [[Kategorie:Plaante]] f1ae6tmhhxgpr3nx55oxndm7q547zxe 0 26369 321389 321017 2022-08-08T11:43:22Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {{Ploats in Nederlaand | naam = Ens | soorte = Durrep | bestansnaam vlagge = | bestansnaam wapen = | region = NL-FL | breedtegroad = 52.6 | lengtegroad = 5.8 | gemeente =[[Noordoostpolder]] | previnsie =[[Flevolaand]] | oppervlak = | oppervlak laand = | oppervlak water = | inwoners =2990 | doatum inwoners = ? | dichtheid = | verkeersoader = | netnummer = | postcode = | webstee = }} '''Ins''' is un plekke in ut zuidoosten van de gemiente Noordoostpolder an de N50. Ut durrep telt 2990 inwoeners. == Durrep == In 1946 is Ins oppebouwd. Ut durrep is verneumd nor Ins, ut zuielikke diel van Skokkelaand Ins et maardere basisskoelen in karken. Winkels binnen te veenden an de Boan in ut centrum van ut durrep. Ten zuidwesten van Ins legt ut Kaamperzaand, zaandige groenden die ebrukt worren vor de bloembollenteelt. Ten zuidoosten van de kern binnen maardere glasteunbouwers evestigd. De ploatselikke voetbalclub is SV Ens. Ins legt langerst de N50, de weg tussen [[Emmeloord]] in [[Zwolle]]. In 2012 is de verkeerssituatie bai ut durrep drasties verangerd. De N50 is verploatst reum beuten ut durrep in verbried nor 2x2 boanen. Vor de verkeersofwikkeling is ur een klaverblad annelegd. De bushaltes van lijn 141 an de Boan binnen verploatst nor een plekke net beuten de durrepskern. De Ramspolbrugge over ut Ramsdiep tussen de [[Noordoostpolder]] in [[Oaveriessel|Overijssel]] is vervongen duur un nait veroogd exemploar. Zo hoeft de brugge minder vaak eupen vor de skiepsvoart. In ut Ramsdiep legt de groatste balgstuw van Europa. <gallery> Plaatsnaambord Ens.jpg|Ploatsnaambord Ins Ens_Noordoostpolder.JPG|Centrum van Ins Ens, kerk foto2 2013-04-28 12.40.jpg|Kark Uitkijktoren met een open stalen overkapping - Ens - 20409850 - RCE.jpg|Eutkiektoren </gallery> == Trivia == * Evert van Benthem is oppegruuid in Ins. De ploatselikke sporthal is dan ok nor um verneumd. == Bekinde Insenoaren == * Evert van Benthem, skoatser * Wiert Omta, burregemèèster {{Commonscat|Ens (Noordoostpolder)}} {{Dialekt|urs}} [[Kategorie:Noordoostpolder]] [[Kategorie:Plaotse in Flevolaand]] na4dy2ut2t9ub4xw858irk4r4ojuhj5 0 27339 321392 307501 2022-08-08T11:47:46Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {{etalage}} {| class="wikitable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" align="right" width="300" style="float:right; margin-left:1em; margin-bottom:1em; !colspan="2" bgcolor="lightgrey"|<big>Aanaarsamisk</big> |- |Name |aanaarsamisk |- |Andere name(s) |inarisamisk |- |Eygenname(s) |anarâškielâ, sämikielâ, anarâšsämikielâ |- |Sproaken in |[[Aanaar]], [[Finlaand|Finland]] |- |Språkrebeed |[[Bestaand:Sami languages large 2.png|right|300 px|thumb|Vröere vorspreyding van de samisken språken,<br>in düüster dat aktuelle rebeed:<br> 1. [[süüdsamisk]] 2. [[ubmejensamisk]] 3. [[bidumsamisk]] 4. [[julevsamisk]] 5. [[noordsamisk]] 6. [[skoltsamisk]] 7. '''aanaarsamisk''' 8. [[kiilltsamisk]] 9. [[tersamisk]]]] |- |Antal spreakers |400 |- |Språkklassifikatioon | * [[Uralisk]] ** [[Finno-ugriske språken|Finno-ugrisk]] *** [[Finno-permiske språken|Finno-permisk]] **** [[Wolgafinniske språken|Wolgafinnisk]] (vorölderd) ***** [[Finno-samiske språken|Finno-samisk]] (validiteet ümstreaden) ****** [[Samisk]] ******* [[Oustsamisk]] ******** '''Aanaarsamisk''' |- |Skrivt |[[Latynsk alfabeet]] |- |Språkstatus |aanaarsamisk is en officielle språke van de gemeynde Aanaar in Finland, blangen [[skoltsamisk]], [[noordsamisk]] un [[fins|finnisk]]. |- |Språkkode ISO 639-1 | - |- |Språkkode ISO 639-2 |smn |- |Språkkode ISO 639-3/DIS |smn |} '''Aanaarsamisk''' (ouk ''inarisamisk'', eygenspråklik ''anarâškielâ'' or ''sämikielâ''), is en [[Samisk|samiske språke]], dee in de gemeynde [[Aanaar]] (ouk ''Inari'') in Noord[[finland]] sproaken wardt. Tosamen med [[skoltsamisk]], [[noordsamisk]] un [[fins|finnisk]] is aanaarsamisk eyne van de gemeynde Aanaar ear officielle [[taol|språken]].<ref>https://www.kotus.fi/kielitieto/kielet/saame</ref> De språke het üm un by 400 spreakers un wardt van de [[Unesco]] klassificeerd as ''severely endangered'' (stark bedrauwd/bedreigd).<ref>http://www.unesco.org/languages-atlas/index.php?hl=en&page=atlasmap</ref> En groute språke het aanaarsamisk lykers nynich weasen un de spreakertal laeg vormoodlik ouk in de besten tyden nich öäver 1000.<ref>Annika Pasanen. ''Kuávsui já peeivičuovâ 'Sarastus ja päivänvalo' - Inarisaamen kielen revitalisaatio''. Uralica Helsingiensia 9. Helsinki 2015, s. 86</ref> Aanaarsamisk höyrt tosamen med finnisk, [[Esties|eestnisk]] un [[Hongaars|ungarisk]] (''hungaarsk'') de [[uraliske språken|uralisken språken]] to.<ref>https://peda.net/p/puustlee/verkko2-ops16arkisto/2kjkmir/kielen-piirteit%C3%A4/sko/kielisukulaisuus</ref> In vorgelyk med de meyrsten europäisken språken is see morfologisk relativ kompleks: dat givt 9 [[kasus]] un de [[pronomen]] (''vöärnaamwöörde'') un [[waarkwoord|verben]] flekteret in 3 [[numerus|numeri]]: [[singulaar]] (''enkelvold''), [[duaal]] (''tweyvold'') un [[pluraal]] (''meyrvold''). Upto wyst sik in de fleksioon blangen den bruuk van [[anvöögsel]]s en heylen deyl variatioon so van de [[vokalen]] as ouk van de [[konsonanten]] in den woordstam sülven,<ref>Peter Morottaja, Petra Kuuva un Marja-Liisa Olthuis. ''Kielâkyeimi I Tekstâkirje''. Sämitigge 2011. 4. druk 2017, s. 69, 71–72 84, 99.</ref> eks. ''uuccâđ'' 'söken', ''uusâm'' 'ik söke', ''ocá'' 'hee/see söcht' or ''lekkâđ'' 'oapenen', ''leehâm'' 'ik oapene', ''liäk'ká'' 'hee/see oapent'. ==Historie== In dat 20. jårhunderd hebbet dat invören van de algemeyne [[skoolplicht]] un de [[Tweede Wereldoorlog|tweyde werldkryg]] dat weddergeaven van de språke twüsken de generationen ünderbroaken un to en starke reduktioon van aanaarsamiskspreakers vöörd. Vöär de grouten distansen in Noordfinland un de slechten vorkeyrsvorbindings in de dunmålige tyd musten de kinder in [[woanskole]]n ünderkoamen un veale van süm kunden alleyn in de längeren skoolferien (''skoolvakanty'') torügge nå huus. Dårüm kunden süm de språke nich in de familen leyren un in de öävertal woanskolen weer dat spreaken van samisk up straf vorboaden. Jüst so weren ouk inholden uut de samiske kultuur nich deyl van dat [[kurrikulum]]. As volge hebbet veale samen, dee disse woanskolen döärloupen hebbet, med de eygen kinder later alleyn finnisk sproaken. As resultaat worde finnisk de språke van dat moderne leaven un aanaarsamisk vorbleev as språke van olde lüde.<ref>Annika Pasanen. ''Kuávsui já peeivičuovâ 'Sarastus ja päivänvalo' - Inarisaamen kielen revitalisaatio''. Uralica Helsingiensia 9. Helsinki 2015, s. 87–89, 95</ref> Vöär dat bewaren van de språke het de 1986 uprichtede organisatioon [[Anarâškielâ servi]] nich alleyn de tydskrivt ''Anarâš'' ruutgeaven, man het boavento in de laten 1990er dat [[språknest]]program in gang brocht un de [[ortografy]] voreynigd, wat beid en centrale rulle speald het in de [[revitalisering]].<ref>Marja-Liisa Olthuis. ''Uhanalaisen kielen elvytys: esimerkkinä inarinsaame''. Virittäjä 4/2003, s. 569–570</ref> ==Rechtlike situatioon== De rechtlike status van aanaarsamisk un de anderen samisken språken in Finland wardt regeld in dat samiske språkrecht (aanaarsamisk ''säämi kielâlaahâ''), wat vöär de gemeynden [[Eanodat]] (fi. ''Enontekiö''), [[Aanaar]], [[Soađegilli]] (fi. ''Sodankylä'') un [[Ohcejohka]] (fi. ''Utsjoki'') geldt. Dårdöär wardt samiskspreakers dat recht tostån in interaktioon med de öäverheid de eygen språke to bruken. De öäverheid is upto vorplichted officielle berichten ouk in de samisken språken togänglik to maken. Is van de medwarkers nüms in de låge de upgåven up samisk uut to vören, mut en kostenlousen tolk- or öäversetterdeenst organiseerd warden.<ref>http://www.finlex.fi/fi/laki/ajantasa/2003/20031086</ref> De samibarometer (noordsamisk ''Sámi giellabaromehter'', finnisk ''Saamebarometri'') ündersöking van dat [[justityministerium]] uut dat jår 2016 wyst man, wat de vörderings vaken in de praksis nich ümsetted wardet. Up de eyne kante kennet meyr as 50 percent van de samiskspreakers de eygen rechten laeg or gaar nich un de öäverheid informeert nich altyds öäver dat anbod van deensten up samisk. Up de ander kante is samiskkennis by de öäverheid stark begrensd un togang to deensten up samisk, sünderlik aanaarsamisk un skoltsamisk, hangt sodännig van de språkkennis van enkele medwarkers af.<ref>http://julkaisut.valtioneuvosto.fi/bitstream/handle/10024/78941/OMSO_39_2016_Saamebaro_120s.pdf?sequence=1&isAllowed=y</ref> ==Aanaarsamisk ünderwys== Aktuel givt dat in Aanaar meyrdere aanaarsamiskspråkige [[kindergaarden]]s<ref>https://www.inari.fi/se_fi/palvalusah/cuovviittaspalvalusah/peivitipso/palvalusah.html</ref> un aanaarsamisk wardt bruked as ünderwysspråke in de [[grundskole]] (''basisskole'') van Aanaar.<ref>https://www.inari.fi/se_fi/palvalusah/cuovviittaspalvalusah/c2-8akoovlah/ohtalas-vuadu-c2-9akovla-aanaar-markkanist.html</ref> Studeren kan eyn aanaarsamisk as höyvdvak an dat Giellagas-instituut van de [[universiteet]] Oulu.<ref>http://www.oulu.fi/giellagas/node/47754#S%C3%A4mikiel%C3%A2</ref> As vrömdspråke kan eyn dat leyren in eynjårige intensivkursen an dat samiske skolingscentrum direktement in Aanaar<ref>http://www.sogsakk.fi/fi/Hakijalle/Koulutustarjonta/Inarinsaamen-kieli-ja-kulttuuri</ref> or van to huus uut in kostenlouse onlinekursen an de to dat skolingscentrum tohöyren virtuelle skole.<ref>http://www.sogsakk.fi/fi/Virtuaalikoulu/Virtuaalikoulun-hakijalle</ref> ==Aanaarsamisk in de media== De språke is present in de ståtliken finsken [[media]] van [[Yleisradio Oy|Yle]]. Lykerveal dat neynen eygenen aanaarsamisken [[televisy|tv]]- or [[radio]]kanaal givt, wardet vorsküllen programmen komplet or deylwyse in disse språke produceerd. Van januaarmånd 2018 af an het dat nysprogram ''Yle Uđđâseh'' med Martta Alajärvi ouk en aanaarsamiske nysleaserske<ref>https://yle.fi/uutiset/osasto/sapmi/yle_uaseh_lohhojeh_onne_anaraskielan_tvst/10020361</ref> un upto wardt in dat radioprogram ''Sukkâršokki/Sohkaršohkka'' vöär junge lüde blangen noordsamisk ouk aanaarsamisk bruked.<ref>https://areena.yle.fi/1-1855911</ref> Rein aanaarsamiskspråkige programmen sint eks. de kinder-tv-serie ''Binnabánnaš''<ref>https://areena.yle.fi/1-4246552</ref> un dat radioprogram ''Anarâš saavah''.<ref>https://areena.yle.fi/1-4414424</ref> De Anarâškielâ servi givt middewyle de tydskrivten ''Anarâš'' un ''Lostâ'' ouk online ruut un maakt de nyesten uutgåven up ear websteade togänglik.<ref>https://anaraskielaservi.fi/</ref> ==Alfabeet== Aanaarsamisk bruukt dat [[Latainse alfabet|latynske alfabeet]] vorwyderd üm de bookstaven (''letteren'') Ââ, Čč, Đđ, Ŋŋ, Šš, Žž, Ää, Áá.<ref>Peter Morottaja, Petra Kuuva un Marja-Liisa Olthuis. ''Kielâkyeimi I Tekstâkirje''. Sämitigge 2011. 4. druk 2017, s. 64.</ref> {| style="font-family:Arial Unicode MS,sans-serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF; text-align:center" | style="width:3em; padding: 3px;" | А а | style="width:3em; padding: 3px;" | ( â) | style="width:3em; padding: 3px;" | B b | style="width:3em; padding: 3px;" | C c | style="width:3em; padding: 3px;" | Č č | style="width:3em; padding: 3px;" | D d | style="width:3em; padding: 3px;" | Đ đ | style="width:3em; padding: 3px;" | E e |- | style="width:3em; padding: 3px;" | F f | style="width:3em; padding: 3px;" | G g | style="width:3em; padding: 3px;" | H h | style="width:3em; padding: 3px;" | I i | style="width:3em; padding: 3px;" | J j | style="width:3em; padding: 3px;" | K k | style="width:3em; padding: 3px;" | L l | style="width:3em; padding: 3px;" | M m |- | style="width:3em; padding: 3px;" | N n | style="width:3em; padding: 3px;" | Ŋ ŋ | style="width:3em; padding: 3px;" | O o | style="width:3em; padding: 3px;" | P p | style="width:3em; padding: 3px;" | R r | style="width:3em; padding: 3px;" | S s | style="width:3em; padding: 3px;" | Š š | style="width:3em; padding: 3px;" | T t |- | style="width:3em; padding: 3px;" | U u | style="width:3em; padding: 3px;" | V v | style="width:3em; padding: 3px;" | Y y | style="width:3em; padding: 3px;" | Z z | style="width:3em; padding: 3px;" | Ž ž | style="width:3em; padding: 3px;" | Ä ä | style="width:3em; padding: 3px;" | (Á á) | | |} ==Grammatik== De aanaarsamiske [[morfology]] is komplekser as dee van ear gröttere nåverspråke noordsamisk. Dat givt 9 kasus ([[nominativ]], [[genitiv]], [[akkusativ]], [[illativ]], [[lokativ]], [[komitativ]], [[abessiv]], [[essiv]] un [[partitiv]]) un 3 numeri (singulaar, duaal un pluraal). Tosätlik flekteret verben in 4 [[tempus|tempora]] ([[presens]] (''teagenwoordige tyd''), [[preteritum]] (''unvultoid vorleaden tyd''), [[perfekt]] (''vultoid teagenwoordige tyd'') un [[pluskwamperfekt]] (''vultoid vorleaden tyd'')) un 4 [[modus|modi]] ([[indikativ]] (''antounen wyse''), [[imperativ]] (''gebeden wyse''), [[konditionaal]] (''vöärwaerdlike wyse'') un [[potentiaal]] (''möäglikheidswyse'')). As in de anderen samisken språken un finnisk is en [[negatioonsverb]] in bruuk un as typisk vöär de samisken språken hebbet [[adjektiv]]en (''byvööglike naamwöörde'') distinkte [[attributiv]]- un [[predikativ]]formen.<ref>Peter Morottaja, Petra Kuuva un Marja-Liisa Olthuis. ''Kielâkyeimi I Tekstâkirje''. Sämitigge 2011. 4. druk 2017.</ref><ref>http://scripta.kotus.fi/www/verkkojulkaisut/julk56/Inarinsaamen_kieliopas.pdf</ref> ===Nomina=== ====Pronomina==== De pronomina flekteret in alle 9 kasus un 3 numeri, man van den partitiv eksisteert alleyn en singulaarform un by de personaalpronomina hebbet genitiv un akkusativ desülvige form. {| class="wikitable unsortable" |- !kasus || singulaar || duaal || pluraal |- |nominativ || mun 'ik' || muoi 'wy twey' || mij 'wy (meyr as twey)' |- |genitiv || muu || munnuu || mii |- |akkusativ || muu || munnuu || mii |- |illativ || munjin || munnui || mijjân |- |lokativ || must || munnust || mist |- |komitativ || muin || munnuin || miiguin |- |abessiv || muuttáá || munnuuttáá || miittáá |- |essiv || munen || munnun || minen |- |partitiv || muđe || || |} De [[demonstrativpronomen|demonstrativpronomina]] (''anwysen vöärnaamwöörde'') hebbet den vorskeal twüsken genitiv un akkusativ holden man kennet neyne duaalform. Upto eksisteert hyr ouk van den essiv alleyn en singulaarform. Steit dat demonstrativpronomen vöär en substantiv, flekteert dat nich döär alle kasus. In en deyl wardt an steade de genitivform (in vetdruk) bruked.<ref>Peter Morottaja, Petra Kuuva un Marja-Liisa Olthuis. ''Kielâkyeimi I Tekstâkirje''. Sämitigge 2011. 4. druk 2017, s. 100.</ref> {| class="wikitable unsortable" style="float: left; margin-right: 50px; |- !kasus || singulaar || pluraal |- |nominativ || taat 'dit' || taah 'disse' |- |genitiv || taan || tai |- |akkusativ || taam || täid |- |illativ || taas || taid |- |lokativ || täst || täin |- |komitativ || tain || taiguin |- |abessiv || taanttáá || taittáá |- |essiv || tänen || |- |partitiv || täđe || |} {| class="wikitable unsortable" |- !kasus || singulaar || pluraal |- |nominativ || taat kyeli 'disse visk' || taah kyeleh |- |genitiv || taan kyele || tai kuolij |- |akkusativ || taam kyele || täid kuolijd |- |illativ || '''taan''' kuálán || taid kuolijd |- |lokativ || '''taan''' kyeleest || täin kuolijn |- |komitativ || tain kuolijn || '''tai''' kuolijguin |- |abessiv || '''taan''' kyelettáá || '''tai''' kuolijttáá |- |essiv || tänen kyellin || |- |partitiv || täđe kyellid || |} Altohoup kent dat aanaarsamiske 4 demonstrativpronomen: tot ''dat'', taat ''dit hyr (naeger by my)'', tiet ''dat dår (naeger by dy)'', tuot ''dat dår (wyder weg)''. ====Substantiven==== Jüstement so as de demonstrativpronomina flekteret substantiven alleyn in singulaar un pluraal un vöär essiv un partitiv givt dat neyne distinkten pluraalformen. De substantiven wardet ünderdeyld in fleksioonsklassen: tweysylvige (â-stam, e-stam, i~á-stam, o-stam, u/o-stam, i-stam, a-stam), drey- un vyvsylvige, kontraheerde un veersylvige.<ref>Matti Morottaja. ''Anarâškielâ ravvuuh''. Päikkieennâm kielâi tutkâmkuávdáš. Helsig 2007, s. 77–81.</ref> Twüsken disse fleksioonklassen ünderskeydet sik minder de brukeden anvöögsels, man meyr de munsters van stamvariatioon döär [[grådwessel]] by de konsonanten un vokaalwessel. {| class="wikitable unsortable" style="float: left; margin-right: 50px; |+tweysylvig e-stam !kasus || singulaar || pluraal |- |nominativ || lakke 'hälvde' || laheh |- |genitiv || lahe || lohij |- |akkusativ || lahe || loohijd |- |illativ || laakan || lohhijd |- |lokativ || lahheest || loohijn |- |komitativ || lohhijn || lohijguin |- |abessiv || lahettáá || lohijttáá |- |essiv || lakken || |- |partitiv || lakked || |} {| class="wikitable unsortable" style="float: left; margin-right: 50px; |+tweysylvig i~á-stam !kasus || singulaar || pluraal |- |nominativ || kyeli 'visk' || kyeleh |- |genitiv || kyele || kuolij |- |akkusativ || kyele || kuolijd |- |illativ || kuálán || kuolijd |- |lokativ || kyeleest || kuolijn |- |komitativ || kuolijn || kuolijguin |- |abessiv || kyelettáá || kuolijttáá |- |essiv || kyellin || |- |partitiv || kyellid || |} {| class="wikitable unsortable" style="float: left; margin-right: 50px; |+kontraheerd !kasus || singulaar || pluraal |- |nominativ || olmooš 'minsk' || ulmuuh |- |genitiv || ulmuu || ulmui |- |akkusativ || ulmuu || ulmuid |- |illativ || ulmui || ulmuid |- |lokativ || ulmust || ulmuin |- |komitativ || ulmuin || ulmuiguin |- |abessiv || ulmuuttáá || ulmuittáá |- |essiv || olmožin || |- |partitiv || olmožid || |} {| class="wikitable unsortable" |+veersylvig !kasus || singulaar || pluraal |- |nominativ || jođádâh 'good wedder /<br>stråtentostand' || jođáduvah |- |genitiv || jođáduv || jođáduvâi |- |akkusativ || jođáduv || jođáduvâid |- |illativ || jođádâhân || jođáduvváid |- |lokativ || jođáduvâst || jođáduvâin |- |komitativ || jođáduvváin || jođáduvâiguin |- |abessiv || jođáduvttáá || jođáduvâittáá |- |essiv || jođádâhhân || |- |partitiv || jođádâhhâd || |} ====Adjektiven==== =====Attributive un predikative bruukwyse===== So as ouk de anderen samisken språken ünderskeydt aanaarsamisk by de adjektiven twüsken attritutive un predikative bruukwyse. In de attributive bruukwyse steit dat adjektiv direktement vöär dat substantiv, wat dat modificeert. De attributive form wardt nich wyder flekteert un by de meyrsten adjektiven endt de attributive form up ''-s'' or ''-â'': * Taat lii kuhes tekstâ. ''Dit is en langen tekst.'' * Mun luuvâm kuhes teevstâ. ''Ik lease en langen tekst.'' In de predikative bruukwyse flekteret adjektiven nå maneer van de substantiven: * Tekstâ lii kukke. ''De tekst is lang.'' * Teevstah láá kuheh. ''De teksten sint lang.'' =====[[Komparatioon]]===== Adjektiven köänet twey wydere komparatioonsformen (''vorgelykingsformen'') bilden, den komparativ up ''-b'' un den superlativ up ''-mus'' or ''-mos''. Ouk hyr geldt, dat adjektiven in attributive bruukwyse nich wyder flekteerd wardet, man de attributivform is normalerwyse med de predikative grundform öävereyn. {| class="wikitable unsortable" |- !komparatioonsform || 'lang' || 'kört' || 'smuk' || 'grout' || 'lüt' || 'langsåm' || 'dum' |- |positiv predikativ || kukke || uánihâš || muččâd || styeres || ucce || hiđes || tuávkki |- |positiv attributiv || kuhes || uánihis || mučis || stuorrâ || uces/uccâ || hiđes || tuávhis |- |komparativ || kuhheeb || uánihub || muččâdub || stuárráb || ucceeb || hitásub || tuávhib |- |superlativ || kuhemus || uánihumos || muččâdumos || stuárráámus || ucemus || hitásumos || tuávhimus |} Wardet twey saken vorgeleaken, vorbindt eyn disse med ''ko''. By gelyk groute, lange, lütte, ... saken wardt vöär dat adjektiv noch ''siämmáá'' 'gelyk' or ''nuuvt'' 'so' bruked: * Lii-uv anarâškielâ '''siämmáá/nuuvt väädis ko''' nuorttâlâškielâ? ''Is aanaarsamisk '''so swår as''' skoltsamisk?'' * Taat kiäinu lii '''kuhheeb ko''' tuot. ''Disse weg is '''länger as''' de dåre.'' By superlativformen wardt vaken dat woord ''puoh'' 'alle' vöärsetted: * Tust lâi ('''puoh''') '''pyeremus''' iävtuttâs. ''Du hadst den ('''aller''')'''besten''' vöärslag.'' =====Afledding van adverben===== Van adjektiven kan eyn med helpe van anvöögsels adverben afledden. Adjektiven med drey- or veersylvige or kontraheerde stämme up ''-š'' bruket dat anvöögsel ''-ávt'' un adjektiven med tweysylvige or de öävrigen kontraheerden stämme dat anvöögsel ''-ht''. En uutsündering is dat adjektiv ''pyeri'' 'good', woneam dat tohöyren adverb ''pyereest'' luudt.<ref>Peter Morottaja, Petra Kuuva un Marja-Liisa Olthuis. ''Kielâkyeimi I Tekstâkirje''. Sämitigge 2011. 4. druk 2017, s. 92</ref> De vorskealen twüsken disse twey gruppen wyset sik ouk düüdlik, woneyr eyn adverben van de komparativ- un superlativformen bildt. Hyr givt dat näämlik systematiske ünderskeden in den stam direktement vöär dat anvöögsel. {| class="wikitable unsortable" |+drey- un veersylvige un kontraheerde up ''-š'' |- !komparatioonsform || hiđes 'langsaam' || jotteel 'gauw' || táválâš 'normaal' || čielgâs 'klår' |- |adv. positiv || hitás'''ávt''' || jotel'''ávt''' || távál'''ávt''' || čielgâs'''ávt''' |- |adv. komparativ || hitásubboo'''ht''' || jotelubboo'''ht''' || táválubboo'''ht''' || čielgâsubboo'''ht''' |- |adv. superlativ || hitásumos'''ávt''' || jotelumos'''ávt''' || táválumos'''ávt''' || čielgâsumos'''ávt''' |} {| class="wikitable unsortable" |+tweysylvige, öävrige kontraheerde un ''pyeri'' |- !komparatioonsform || pyeri 'good' || hyeni 'slecht' || älkkee 'licht' || härvi 'dün bevölkerd' |- |adv. positiv || pyeree'''st''' || hyenee'''ht''' || älkke'''ht''' || häärvi'''ht''' |- |adv. komparativ || pyerebe'''ht''' || hyenebe'''ht''' || älkkeebe'''ht''' || härvibe'''ht''' |- |adv. superlativ || pyeremus'''ávt''' || hyenemus'''ávt''' || älkkeemus'''ávt''' || härvimus'''ávt''' |} ====Talwöörde==== {| class="wikitable unsortable" style="float: left; margin-right: 50px; |- ! || kardinaaltal || ordinaaltal |- |0 || nollá || nolláád |- |1 || ohtâ || vuossâmuš |- |2 || kyehti || nubbe |- |3 || kulmâ || kuálmád |- |4 || nelji || niäljád |- |5 || vittâ || viiđâd |- |6 || kuttâ || kuuđâd |- |７ || čiččâm || čiččâd |- |8 || käävci || káávcád |- |9 || oovce || oovcád |- |10 || love || lovváád |- |11 || ohtnubáloh || ohtnubálovváád |- |12 || kyehtnubáloh || kyehtnubálovváád |- |13 || kulmânubáloh || kulmânubálovváád |- |14 || neljinubáloh || neljinubálovváád |- |15 || vittnubáloh || vittnubálovváád |- |16 || kuttnubáloh || kuttnubálovváád |- |17 || čiččâmnubáloh || čiččâmnubálovváád |- |18 || käävcinubáloh || käävcinubálovváád |- |19 || oovcenubáloh || oovcenubálovváád |- |20 || kyehtlov || kyehtlovváád |} {| class="wikitable unsortable" |- ! || kardinaaltal || ordinaaltal |- |21 || kyehtilovohtâ || kyehtlovváádvuossâmuš |- |22 || kyehtilovkyehti || kyehtlovváádnubbe |- |23 || kyehtilovkulmâ || kyehtlovváádkuálmád |- |24 || kyehtilovnelji || kyehtlovváádniäljád |- |30 || kulmâlov || kulmâlovváád |- |40 || neljilov || neljilovváád |- |50 || vittlov || vittlovváád |- |60 || kuttlov || kuttlovváád |- |70 || čiččâmlov || čiččâmlovváád |- |80 || kähcilov || kähcilovváád |- |90 || ohcelov || ohcelovváád |- |100 || čyeti || čuáđáád |- |101 || čyetiohtâ || čuáđáádvuossâmuš |- |120 || čyetikyehtlov || čuáđáádkyehtlovváád |- |200 || kyehtičyeđe || kyehtičuáđáád |- |220 || kyehtičyetkyehtlov || kyehtičuáđáádkyehtlovváád |- |300 || kulmâčyeđe || kulmâčuáđáád |- |400|| neljičyeđe || neljičuáđáád |- |1000 || tuhháát || tuháttâd |- |1000000 || miljovn || miljovnâd |} Wardet talwöörde tosamen bruked med substantiven, ståt disse substantiven nich in den pluraal, man - afhängig van de tal - in vorsküllen kasus in den singulaar:<ref>Peter Morottaja, Petra Kuuva un Marja-Liisa Olthuis. ''Kielâkyeimi I Tekstâkirje''. Sämitigge 2011. 4. druk 2017, s. 97</ref> * achter de 1 in den nominativ singulaar: ohtâ olmooš ''eyn minsk'', ohtâ peenuv ''eyn hund'' * achter 2 bet 6 in den genitiv singulaar: kyehti ulmuu ''twey minsken'', nelji pennuu ''veer hunden'' * achter de 7 un höygere tallen in den partitiv: čiččâm olmožid ''söäven minsken'', oovce pennud ''neagen hunden'' == Referensen == <references /> {{Dialekt|hst||Nysassiske Skryvwyse}} [[Kategorie:Taol]] [[Kategorie:Finlaand]] cr3iz8t4brap95nilslp0ejgy3xnz7g 0 27346 321391 311301 2022-08-08T11:44:30Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {{Soamenvougen|Vrijmezzelderij}} [[File:Freimaurer Initiation.jpg|thumb]] De '''vrymetselarye''' of '''maçonnery''' is een bröderskap, den oaver de heyle wearld besteyt. Et is de land en dårbinnen de regio up-edealed. De lüde wat der lid van bint, willet sichsülv een better menske maken. Dat doot sy med olde rituelen en mekare leavensvrågen te besprekken. Wat et dool hevt dat mensken mekare nemmet so as se bint en mekare hülpet üm een bettere wearld te krygen. De leaden dervan wördet ''vrymetselaars'' of når et ängelsk: ''free-masons'' enöömd, wat koamt van et vranske woord ''frère-maçons'' (betekkend so yts as: bröder-bouwer). ==Loges== Een loge is de plaatse wår as de lüde samenkoamet. In Londen, in 1717, güngen eyrtyds wat van dee loges by mekare, ümme so een ''grootloge'' te krygen. Dat was de eyrste mål dat de vrymetselarye een landelike organisaty had. Dat wörd een Grootmacht enöömd. Dårnå volgden der meyr landen. Mar sy segget sülv dat der geyn wearld-macht besteyt. Elk land düt et up hümsülve. Mar üm de sovöäl tyd koamt de belangrykste lüde van de landen wal by mekare, ümme de reagels en traditys vanny of te pråten. ==Untstån== Eigenlik weat geyne precys wår as de Vrymetselarye syn oorsprüng hevt. Sovöäle lüde dee as dår når anvrågt, sovöäle oorsprüngen heb y höäste ouk. Mar een vöär de hand liggende is, is dat et sütys an unståne is uut olde ängelske en skotske steynhouwersgilden (bouwgild of -hütten). En de gebrüükte symbolik en rituelen hebbet se oavernöämen uut verskillende bronnen en kulturen. ===Bouwgilden/bouwhütten=== Et hevt syne (eyrste anwysbare) oorsprüng in de vrogmiddeleywske steunhouwersgilden. In de middeleywen kwamen ambachtslüde (mestelaars, ingeniörs, architekten) by mekare ümme kennis en künde te deylen. Dissen förmden gruppen en bröderskappen. Wår de geheimholding swearden en de kennis en künde wat der edeyled wörden, was alleyne van ear. Sommige van disse gruppen of bröderskappen wördden evrågen vöär de bouw van karken en katedrålen. Wårvöär se vöäl geld en macht kreygen. Et was tüürlik een heilige take: y maken tempels vöär den Heyr en de paus en de bisskop. De metselaars en de architekten hadden tydens de bouw eyr eigene hütten, wår se geheimelik by mekare kwamen ümme de bouwteykenings te bekyken. Dår wördden de bröderband verstarked med rituelen. De bouwhütten wördden gruppen dee med mekare trouw en ambachtsskap hadden. Up een geaven moment hadden de bouwhütten vöäle te seggen oaver de bouwe van so ne katedrål -en düs ouk oaver de wenske van den bisskop. ===Verlichting=== De macht van de karke güng nå de Verlichting årdig minder wörden. Düs de ård van disse bröderskappen wördden sütys an ouk anders. Der kwamen meyr verlchtings-ideyen binnen. Et dådwarkelike bouwen van heilige hüse, wördden een bouwen an et geysteliken. In 1717 kwamen düs van dee ''loges'' in Londen by mekare en wördden een Grootloge, meyr landen volgden. ==Inhold== Een vrymetselaar gelöyvd in een Upperweysen, of dit nu God is, een allesstürende wette of wat dan ouk. Traditioneel wörd et dår as den 'Opperbouwmeester des helaals' (engelsk: ''Grand Architect of the Universe'') enöömd. Et belangryksten is dat alle mensken gelyke bint. Yder hevt syn eigen vrågen en söcht syn eigen wårheid. Alle mensken hebbet een eigen verantwoordelikheid oaver syn eigen doon en låten. De vrymetselaar wil eynheid hebben en dat de menskheid vreade kregt. Der is een dool ümme een bettere wearld te skeppen en dat begünt by usülve. Mar der bint der ouk genog dee by de Vrymetselarye gåt ümme 'carriere' te maken, ümdat der toch vake hoge peten by sittet. ==Symbolik== De vrymestelarye gebrükt een heyle bülte symbolen. Et bekendsten is misskyn wal et ''Alseend oge'': een dreehook (of piramide) med een oge der in. Vöär de rest bint et allemåle symbolen wat uut de bouwwearld en de Bybel koamet. Een unbewarkte stük steyn nöäst een good an-ewarkte veerkante steyn steyt vöär et händig an usülve ümmeförmen når een perfekt yts. ==Komplotten== Ümdat de Vrymetselarye styv stet van de vrümde symbolen en rituelen en sovöäl möägelik de bülte geheim hold, bint der in de tyd vöäle komplotteorien bedached. So sol de Vrymetselarye gån vöär de macht oaver de wearld. Dit willet se doon döär sachtys an alle landen under eyne grup te krygen. Dit wörd under ander edacht ümdat der vöäle hoge heyren (so as wat olde amerikaanske presidenten en wat ansetters van de Franske Revoluty) der lid van waren en bint. Ouk koamt dit idey van de Illuminaty. De Illuminaty was een grup uut de 18. eywe, dee uut de Vrymetselarye vordkwamt. Dennen wolden wal de wearld oaverheyrsen en an dat wat de vöärtydske Verlichting belöyvden in et wåre brengen. Mar dee grup is når krap-an een eywe wear vord egåne. Óf undergrunds egåne. Vöäl lüde meant noch dat de Illuminaty ayt noch bestet. En vöäral christelike en islamitiske lüde willet beweyren dat de Vrymetselarye eigenlik een wearldwydske grup is dee de Düvel anbidt. Sy sollen de Düvel de macht oaver de wearld geaven willen. En uut deesülvden hook koamt ouk et idey dat de jöden samenwarket med de vrymetselarye. {{Dialekt|sdz}} [[Kategorie:Vrijmezzelderij| ]] 9ym989w31xflle6kba711gpnohs3mqm 0 29808 321396 308669 2022-08-08T11:52:19Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki '''Allerheiligen''' is een [[Rooms-Katholieke Karke|katolik]] feestdag up 1 november. Up dissen dag herdenket de katoliken alle christelike heiligen en martelaars. Et kümt den dag vöär [[Allerselen]], wår et krap med verbünden is, en een dag nå [[Halloween]]. Up Allerheiligen en Allerselen bint et de dagen dat de katoliken de doud en et leaven nå de doud oaverdenket. De [[Oosters-Orthodoxe_Karke|bysantynen]] hadden in de 4. eywe al een gedenkdag up 13 meei vöär alle martelaren. Dit idey wördden wårskynlik in de 7. eywe döär de katoliken oaver-enöämen. So hadden sy ouk direkt yts ümme vöär et heidenske [[Samhain]] in de plaatste te doon. In 837 döäd paus Gregorius 1 november uutropen as een katolik gedenkdag. De åvend vöär disse twey dagen wördet der vake vöärbereidingen edåne, en disse åvend nömet sy ouk wal in et ängelsk "All Hallows' eve(ning)" of Halloween. ==Karkelik feest== In de karke doot se up Allerheiligen et tema van et ende van de tyd bespreaken. Uut et bybelbook [[Openbaringen|Oupenbarings]] wörd der eleasen. Et leaven van de heiligen, dee nu in den heamel bint, wörd oaver nå edacht ümme an ear een vöärbeald te hebben. De åvend vöär en/of de middag en åvend tydens Allerheiligen bereidet lüde sich vöär op Allerselen, de volgende dag. De begraavplaatsen wördet skoune emaakt en med vanalles versyrt. In Ängeland is Halloween nå de Reformaty lös ekummen van de karke en een feest van et volk ewörden. En döär yrske kolonisten is dissend når Amerika up an ebrached. Én van dåruut kümt et sütys an wear -net anders uut evoort- wearümme når Europa. De [[Protestantisme|protestanten]] doot geyn Allerheiligen of Allerselen, want dee doot neet an heiligenverearing. ==Volksfeest== 1 November is töt in de 20. eywe ouk een belangryken dag up de kalender ewesd in et dagelikse leaven, vöäral vöär buren en kouplüde. Vöär de buren begünden toon de wintertyd. De ougst mosd binnen weasen en vey wörded elsachted, ümme et winter döär te kummen. De kachel wördden up-estoaked en de winterklearen wördden van solder eplükked. Up sommige steades heb y noch nåjårsmarkten, vöär et doon van winterinkoupen en as et eaven kan een pilsy te supen med måten. {{Dialekt|sdz}} [[Kategorie:Christendom]] o3vmziyoayy9wbmau27dimso58zazh6 0 30113 321357 321030 2022-08-08T04:50:57Z 2A02:A420:46:2132:1975:3B9F:BDB7:14DB wikitext text/x-wiki {{Landtabel | nameinlandstaal = Република Молдовеняскэ Нистрянэ<br /><small>(''Republica Moldovenească Nistreană'')</small> | vlagge = Transnistria State Flag.svg | wåpen = Transnistria-coa.svg | lokaty = TransnistrieLocatie.png | talen = [[rumäänsk]] (in t kyrilliske alfabet),<ref name="referentie1">In de republik Moldavie üm politike readenen ouk wel '[[moldavisk]]'</ref> [[Russisch|russisk]], [[ukrainsk]] | höyvdstad = [[Tiraspol]] | religy = oaverweagend [[russisk-ortodoks]] | regeringsform = [[republik]] | längdegråd = 29/36//E | breyddegråd = 46/49//N | km2 = 4163 | pctwater = | inwoaners = 555.347 (2004) | dichtheid = 133 | münteynheid = [[transnistriske rubel]] | valutakode = PRB | tydzone = +2 | volksleed = Slăvită să fii, Nistrene | feystdag = 2 september | tld = – | landkode = – | tel = 373 }} [[Bestaand:Passport of Transnistria.jpg|duum|Transnistrisk [[paspoort]]]] '''Transnistrie''' is een regio dat volgens de [[VN]] tot [[Moldavië (laand)|Moldavie]] behöyrt, et funktioneert lykewels as een selvstandige ståt. Transnistrie besteyt üüt een lange streapel land an de oustkante van de rivyr de Dnestr. == Name == In Transnistrie hit et land '''Pridnestrovie'''. ''Trans'' beteykent 'boaven', en Transnistrie givt an dat et land, an de kante van Moldavie, ''boaven'' de rivyr de Dnestr ligt; Pridnestrovie beteykent 'by de rivyr de Dnestr'. == Sovjettyd == As underdeyl van de Sovjetuny makede et gebeed vanaf 1924 deyl üüt van een autonome, moldaviske sovjetrepublik binnen de ukrainske sovjetrepublik, mid een gemengde bevolking wårvan ukrainers en moldaviers de groutste bevolkingsgruppen waren. In [[1940]], nå de anneksaty van Bessarabie döär de Sovjetuny in nåsleyp van et [[Molotov-Ribbentroppakt]], wördde de autonome republik untbünden en wördden de ses meyst westelikste distrikten, de distrikten mid de groutste koncentraty moldaviers, oaverebröcht nå de ny uprichtede moldaviske sovjetrepublik. == Nå de Sovjetuny == Up [[2 september]] [[1990]] verklårde Transnistrie sik unafhangelik van Moldavie. De dårup volgende Transnistrie-oorlog, wårby sovjet-russiske truppen van et 14. sovjetleager up et ende betrökken rakede an de transnistriske kante, endigde mid een wåpenstilstand dee underteyekend wördde döär de russiske president [[Boris Jeltsin]] en de moldaviske president [[Mircea Snegur]] in [[Moskou|Moskau]] up [[21 juli]] [[1992]]. De oavereynkumst ümmevattede een invoring van vreadestruppen üüt Rusland (5 bataljons), Moldavie (3 bataljons) en Transnistria (2 bataljons), en der wördde ouk een veiligheidszone inesteld tüsken Moldavie en Transnistrie. Volgens een volksrådpleaging üüt 2006 dee üütevoord wördde döär de regering van Pridnestrovie stemde 97,2 % van de bevolking dervöär üm sik an te slüten by [[Ruslaand|Rusland]]. Up 18 määrt 2014 deende Transnistrie een ansöök in by de [[Duma]] üm deyl van Rusland te wörden, mär dat wördde later weader inetrökken. Transnistrie is vandage de dag een [[Rippebliek|republik]] dee döär geen enkel ander land erkend wördt, behalve döär de internationaal neet-erkende ståten [[Abchazie]] en [[Süüdossetie]]. Et land hevt syn eigen regering, parlement, leager, polity en postsysteem. Dårnåst hevt Transnistrie ouk syn eigen grundwet, volksleed, vlagge en wåpenskild. Een grout deyl van de industry in Moldavie was enkel evästigd in Transnistrie, et verlees van disse regio hevt Moldavie dan ouk financieel swår etröffen. De höyvdstad is Tiraspol. === Administrative indeyling === [[Bestaand:Pridnestrian_Administration.png|duum|Distrikten van Transnistrie]] Transnistrie is underverdeyld in vyv distrikten (''raions'') en twey städen. {| class="wikitable" !Distrikt (''raion'') !Russiske name !Rumäänske name !Adm. centrum |- |Kamenka |Каменский район |Raionul Camenca |Camenca (Kamenka) |- |Dubossary |Дубоссарский район |Raionul Dubăsari |Dubăsari (Dubossary) |- |Grigoriopol |Григориопольский район |Raionul Grigoriopol |Grigoriopol |- |Rybniza |Рыбницкий район |Raionul Rîbnița |Rîbnița (Rybniza) |- |Slobodseja |Слободзейский район |Raionul Slobozia |Slobozia (Dnister) (Slobodseja) |- |Stad Tiraspol |Тирасполь |Tiraspol |Tiraspol |- |Stad Bender |Бендеры |Bender |Bender (Bendery) |} == Referensys == <references/> == Üütgånde verwysingen == * [http://transnistria.blogspot.com/2007/05/transnistria-trafficking-arms-on.html Transnistria Trafficking Arms On Europes Doorstep] * [http://www.president-pmr.org/ Websteade van de president van Transnistrie] * [http://www.pridnestrovie.net/ Pridnestrovie.net officiele websteade] * [https://web.archive.org/web/20060619043625/http://nycbar.org/PressRoom/PressRelease/2006_0502c.htm New York City Bar: Russia’s Activities in Moldova Violate International Law] * [https://web.archive.org/web/20070311191952/http://www.aiarad.ro/forum/download.php?id=50 Viorel Dolha – ''All about Transnistria''] * [http://transnistria.blogspot.com transnistria.blogspot.com – The truth about Transnistria] * [https://web.archive.org/web/20070713220821/http://www.fischka.com/e_index.html – Fischka Photo Reportage on Transnistria] {{Dialekt|wvel||Nysassiske Skryvwyse}} [[Kategorie:Laand]] [[Kategorie:Europa]] 2lh9ojidya129wqzw3qrbpignwxy3ii 321362 321357 2022-08-08T10:15:38Z Bdijkstra 3584 Wysigingen döär [[Special:Contributions/2A02:A420:46:2132:1975:3B9F:BDB7:14DB|2A02:A420:46:2132:1975:3B9F:BDB7:14DB]] ([[User talk:2A02:A420:46:2132:1975:3B9F:BDB7:14DB|oaverleg]]) weaderümmedraid tot de lätste versy van [[User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] wikitext text/x-wiki {{Landtabel | nameinlandstaal = Република Молдовеняскэ Нистрянэ<br /><small>(''Republica Moldovenească Nistreană'')</small> | vlagge = Transnistria State Flag.svg | wåpen = Transnistria-coa.svg | lokaty = TransnistrieLocatie.png | talen = [[rumäänsk]] (in t kyrilliske alfabet),<ref name="referentie1">In de republik Moldavie üm politike readenen ouk wel '[[moldavisk]]'</ref> [[Russisch|russisk]], [[ukrainsk]] | höyvdstad = [[Tiraspol]] | religy = oaverweagend [[russisk-ortodoks]] | regeringsform = [[republik]] | längdegråd = 29/36//E | breyddegråd = 46/49//N | km2 = 4163 | pctwater = | inwoaners = 555.347 (2004) | dichtheid = 133 | münteynheid = [[transnistriske rubel]] | valutakode = PRB | tydzone = +2 | volksleed = Slăvită să fii, Nistrene | feystdag = 2 september | tld = – | landkode = – | tel = 373 }} [[Bestaand:Passport of Transnistria.jpg|duum|Transnistrisk [[paspoort]]]] '''Transnistrie''' is een regio dee volgens de [[VN]] tot [[Moldavië (laand)|Moldavie]] behöyrt, et funktioneert lykewels as een selvstandige ståt. Transnistrie besteyt üüt een lange streapel land an de oustkante van de rivyr de Dnestr. == Name == In Transnistrie hit et land '''Pridnestrovie'''. ''Trans'' beteykent 'boaven', en Transnistrie givt an dat et land, an de kante van Moldavie, ''boaven'' de rivyr de Dnestr ligt; Pridnestrovie beteykent 'by de rivyr de Dnestr'. == Sovjettyd == As underdeyl van de Sovjetuny makede et gebeed vanaf 1924 deyl üüt van een autonome, moldaviske sovjetrepublik binnen de ukrainske sovjetrepublik, mid een gemengde bevolking wårvan ukrainers en moldaviers de groutste bevolkingsgruppen waren. In [[1940]], nå de anneksaty van Bessarabie döär de Sovjetuny in nåsleyp van et [[Molotov-Ribbentroppakt]], wördde de autonome republik untbünden en wördden de ses meyst westelikste distrikten, de distrikten mid de groutste koncentraty moldaviers, oaverebröcht nå de ny uprichtede moldaviske sovjetrepublik. == Nå de Sovjetuny == Up [[2 september]] [[1990]] verklårde Transnistrie sik unafhangelik van Moldavie. De dårup volgende Transnistrie-oorlog, wårby sovjet-russiske truppen van et 14. sovjetleager up et ende betrökken rakede an de transnistriske kante, endigde mid een wåpenstilstand dee underteyekend wördde döär de russiske president [[Boris Jeltsin]] en de moldaviske president [[Mircea Snegur]] in [[Moskou|Moskau]] up [[21 juli]] [[1992]]. De oavereynkumst ümmevattede een invoring van vreadestruppen üüt Rusland (5 bataljons), Moldavie (3 bataljons) en Transnistria (2 bataljons), en der wördde ouk een veiligheidszone inesteld tüsken Moldavie en Transnistrie. Volgens een volksrådpleaging üüt 2006 dee üütevoord wördde döär de regering van Pridnestrovie stemde 97,2 % van de bevolking dervöär üm sik an te slüten by [[Ruslaand|Rusland]]. Up 18 määrt 2014 deende Transnistrie een ansöök in by de [[Duma]] üm deyl van Rusland te wörden, mär dat wördde later weader inetrökken. Transnistrie is vandage de dag een [[Rippebliek|republik]] dee döär geen enkel ander land erkend wördt, behalve döär de internationaal neet-erkende ståten [[Abchazie]] en [[Süüdossetie]]. Et land hevt syn eigen regering, parlement, leager, polity en postsysteem. Dårnåst hevt Transnistrie ouk syn eigen grundwet, volksleed, vlagge en wåpenskild. Een grout deyl van de industry in Moldavie was enkel evästigd in Transnistrie, et verlees van disse regio hevt Moldavie dan ouk financieel swår etröffen. De höyvdstad is Tiraspol. === Administrative indeyling === [[Bestaand:Pridnestrian_Administration.png|duum|Distrikten van Transnistrie]] Transnistrie is underverdeyld in vyv distrikten (''raions'') en twey städen. {| class="wikitable" !Distrikt (''raion'') !Russiske name !Rumäänske name !Adm. centrum |- |Kamenka |Каменский район |Raionul Camenca |Camenca (Kamenka) |- |Dubossary |Дубоссарский район |Raionul Dubăsari |Dubăsari (Dubossary) |- |Grigoriopol |Григориопольский район |Raionul Grigoriopol |Grigoriopol |- |Rybniza |Рыбницкий район |Raionul Rîbnița |Rîbnița (Rybniza) |- |Slobodseja |Слободзейский район |Raionul Slobozia |Slobozia (Dnister) (Slobodseja) |- |Stad Tiraspol |Тирасполь |Tiraspol |Tiraspol |- |Stad Bender |Бендеры |Bender |Bender (Bendery) |} == Referensys == <references/> == Üütgånde verwysingen == * [http://transnistria.blogspot.com/2007/05/transnistria-trafficking-arms-on.html Transnistria Trafficking Arms On Europes Doorstep] * [http://www.president-pmr.org/ Websteade van de president van Transnistrie] * [http://www.pridnestrovie.net/ Pridnestrovie.net officiele websteade] * [https://web.archive.org/web/20060619043625/http://nycbar.org/PressRoom/PressRelease/2006_0502c.htm New York City Bar: Russia’s Activities in Moldova Violate International Law] * [https://web.archive.org/web/20070311191952/http://www.aiarad.ro/forum/download.php?id=50 Viorel Dolha – ''All about Transnistria''] * [http://transnistria.blogspot.com transnistria.blogspot.com – The truth about Transnistria] * [https://web.archive.org/web/20070713220821/http://www.fischka.com/e_index.html – Fischka Photo Reportage on Transnistria] {{Dialekt|wvel||Nysassiske Skryvwyse}} [[Kategorie:Laand]] [[Kategorie:Europa]] fxeemmt2anzf8rw5npsjs1e0a9b1yft 0 32385 321395 316503 2022-08-08T11:51:23Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[bestaand:Waulking 18th century engraving.jpg|thumb|300px|Tekkening oet 1770 van [[skotlaand|skotse]] vrouwleu dee met de veut ''tukken'' doot, oonder et zingen van [[waulking songs]]]] '''Tukker''' is nen [[bienaam]] veur nen inwonner van [[Tweante]], mer ok nen völveurkommenden achternaam in dizze strek. Wieder is et de bienaam veur nen spöller of anhanger van de Tweantse vootbalklub [[FC Tweante]]. ==Woordherkomst== Oawer 'n oorsproonk van de naam ''Tukker'' is völ te doon. Wat meant dat et ofstaamp van de plaatselike [[Nedersaksisch]]e naam veur de [[robientjen|kneu]], een vöggelke oet de [[vinken|veenkenfamilie]]. Aanderen meant dat et voortkeump oet ne volksbeskrieving van de Tweantse leu. Dee zollen völ met de haanden in 'n boksentuk lopen (in vrogger tieden een tekken van onbenulligheed), al is ook dizze verkloaring nich heel annemmelik; dat doot ze aanderwoar ok wa, en ok in aandere dialekten keump et woord ''boksentuk'' wa veur. In zien oaldjoarsconference van 2015 bewearen [[Herman Finkers]] dat et ''Domme Heikneuter'' zol beduden, al leaweren hee doarveur wieders gen bewies. === Verkloaring oet de textiel === Ne aandere verkloaring kan veunden worden in de [[textiel]]. Umdat de achternaam 'Tukker' of 'Tukkers' in Tweante vaak veurkeump, is et annemmelik dat et ne beroopsbeskriewing is, net as de achternamen ''Bakker'' en ''Mulder''. Nen tukker was enen den skoapenwol skoonmaken en verdikken deu, deur et in een mengsel van heet water, mieg, zeep en vollerzaand te weken en der verdan op te hauwen of stampen. Doardeur haken de wolvezzels strakker in mekaar en wör der [[vilt]] van maakt. Zodöanig kan ''Tukken'' ok as [[onomatopee]] zeen worden: ne klanknoabootsing van et tokken op 'n stof. Ook in bieveurbeeld et [[Engels]] en [[Skots]] kent ze et woord as ''tucking'', nöast et gebroekelikere ''fulling'' en ''walking'' of ''waulking''. Deur de [[industriële revolutie]] wör dat weark automatiseerd en was et beroop nich meer neudig. Et woord ''vollen'' kreeg de oawerhaand en bleef bewoard in 'n naam veur de nieje machine dee der veur broekt wör: de [[vollemölle|vol- of voldersmöl]]. ==Nedersaksisch== Et woord ''Tukker'' wör liektrökken met de vermeende hang noar kalmte van de Twentenaar. In [[G. B. Vloedbeld]] zien bekende weark [[Mans Kapbaarg]] zeit de heuvdkarakters vaak teggen mekaar: "''Tukkert ees eawen''". Doarmet bedoolt ze dan 'kalm an doon' of 'eaven de tied nemmen'. Rechtevoort wördt et woord ''tukkeren'' noch wa broekt um ''heandig veuren'' of een ''ritke veur et plezeer'' met an te duden. [[Kategorie: Tweants artikel]] [[Kategorie:Tukker| ]] 240z4skuewkwyjrcs2gor8xq3a01995 0 32756 321393 317543 2022-08-08T11:48:20Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[Ofbeelding:A paper printable Bitcoin wallet consisting of one bitcoin address for receiving and the corresponding private key for spending.png|thumb|300px|Vöärbeald van ne printbåre papyren bitcoinknippe, med en adres üm te untvangen un en priveeslöätel üm uut te geaven]] '''Kryptogeld''', ''cryptocurrency'', of ''crypto'' is nen bündel binären inhold dat warket as betaalmiddel ([[Gèld|geld]]), ofwal digitaal geld. Eygenaarskap van afsünderlike münten ligt vaste in ne digitale bookholding, dee verslöäteld is med starke [[kryptografy]]. Dårmed wördt betalingsverkeyr verbörgen, illegale vermeyrdering van münten teagenegån en oaverdracht van eygenerskap någån. Kryptogeld is neet vaste te pakken (sou as breev- of müntgeld) en wördt döärgåns neet döär ne [[centrale oaverheid]] uutegeaven. Kenmark van kryptogeld is dat et decentraliseerd beheyrd wördt, in teagenstelling töt digitaal bankgeld (CBDC). As eynen uutgeaver ne kryptomünte maakt, wördt et as centraliseerd eseen. As et decentraliseerd is, warket et döär verspreide bookholdingstechnology oaver meyrdere komputers oaver de wearld, meysttyds nen ''[[blockchain]]'' enöömd. Dat warket as de databanke vöär waerdeoaverdracht. [[Bitcoin]] is de eyrste neet-centraal eleide kryptomünte. Seyd de start van bitcoin sint der nen heylen houp nye kryptomünten by ekümmen. == Geskedenisse == In 1983 versün den amerikaansken kryptograaf David Chaum ne anonymiseerde kryptografiske münte wat hee ecash nöömden. Later, in 1995, makeden hee der officieel wark van döär Digicash, nen vrogen form van verslöätelde elektroniske betalingen, wårby software nöydig was üm bankbreevkes by ne banke up te halen en nen kryptoslöätel üm et an nen untvanger te stüren. Hyrmed kunde et digitale geld neet traceerd worden döär de uutgeavende banke, regeyring of wat vöär partye ouk. In 1996, gavven de amerikaanske National Security Agency en undersöök uut med den titel ''Wo maak y münten: de kryptografy van anonym elektronisk geld''. Dårin stünd en kryptogeldsysteem beskreaven dat eyrst an ne brevenlyste van de Massachusetts Institute of Technology (MIT) stüürd wör en later in 1997, in ''The American Law Review'' (Vol. 46, Issue 4).[11] In 1998 skreav Wei Dai oaver "b-geld", wat hee beskreav as en anonym, verspreid elektronisk geldsysteem. Kort dårup beskreav Nick Szabo bitgold. Net as bitcoin en andere dårupvolgende valuta was volgens em bitgold en elektronisk geldsysteem wårby as gebrukers ne prove van warking musten afleggen van topassingen dee under kryptografy verslöäteld warren. In 2009 wör de eyrste neet-centraal estüürde kryptomünte, Bitcoin, uutegeaven döär Satoshi Nakamoto, wat når verwachting ne skuulname is. As prove van warking gebröäk et de kryptografy-hash SHA-256. In april 2011 küm Namecoin uut üm en centraal eleid DNS te maken, wårmed internetcensuur fråi lastig worden solde. Rap dårup, in oktober 2011, küm Litecoin uut. Dat gebröäk scrypt as kryptohash, in steade van SHA-256. Ne andere cryptomünte, Peercoin, gebröäk ne prove van warking/andeyl-hybride. Up 6 augustus 2014 küm de et engelske ministery van financyen med en undersöök når kryptogeld en wo en wodöänig as et in de ekonomy van et VK kunde meddraien. Et undersöök must ouk düding geaven of et nu wal of neet reguleerd must worden. Et eandverslag küm uut in 2018 en der achteran in january 2021 ne rådpleyging vöär krypto-assets en stablecoins. In juni 2021 nöäm [[El Salvador]] med ne stemming van 62-22 van de wetgeavende råd as eyrste land van de wearld Bitcoin as wettig betaalmiddel an. In augustus 2021 volgden [[Kuba]] med Besluut 215, wårmed as se under strafmåtregelen van de Vereynigde Ståten künnet uutkummen. De regeyring van China, et land med de gröätste markt vöär kryptogeld, beslöät in september dat alle betalingen med kryptogeld illegaal sint. == Formele ümskryving == Volgens Jan Lansky is kryptogeld en systeem wat up ses vöärwaerden drait: # Et systeem bruukt gin centrale regeyring; et besteyt döärdat et verspreid up waerde skatted wördt. # Et systeem höldt oaversicht van krypto-eynheiden en wee se besit. # ET systeem bepålt of nye krypto-eynheiden emaked worden künnet. As dat kan, bepålt et systeem wåran as dee müt voldoon en wee as se besit. # Besit kan enkel kryptografisk wörden beweysen. # Binnen et systeem künnet besitters hen en weader betalen. Enkel et orgaan wat de hüdige eygenaars kan bepålen, kan dårvöär en oaverdrachtsbewys maken. # As der tegelyke twey verskillende oaverdrachtsupdrachten vöär deselvde krypto-einheid wordt egeaven, kan et systeem der mär eyne uutvoren. == Altcoins == Tokens, kryptomünten en andere ården van digitaal besit dee gin bitcoin sint, wordet vake alternative kryptomünten enöömd, meysttyds afekörted töt "altcoins". [[Paul Vigna]] van ''[[The Wall Street Journal]]'' ümskreav se as "alternative versys van bitcoin", ümdat dee noch altyd etselvde prove van besit-model volget. Meysttyds geldt et woord vöär alle e-münten dee nå bitcoin emaked sint. Toch sint der wat verskillen med bitcoin. [[Litecoin]] wil byvöärbeald alle 2,5 minüte en blok verwarken. Bitcoin düt dat alle 10 minüten. Dårmed sint betalingen med Litecoin rapper as bitcoin. En ander vöärbeald is [[Ethereum]]. Dat hevt ne kloke kontraktfunkty wårmed decentraliseerde applikatys up synen blockchain künnet. Ethereum was de meyst gebrukede blockchain van 2020 volgens [[Bloomberg News]]. In 2016 had et et gröätste antal gebrukers van alle altcoins, volgens [[The New York Times|''The New York Times'']]. Groute upeynvolgingen van aktiviteit oaver altcoinmarkten wordet en "altseisoon" enöömd. === Stablecoins === Stablecoins sint altcoins dee sint untwörpen üm stabilen koupkracht te garanderen. == Upbouw en inrichting == Decentraliseerd kryptogeld drait up en heyl kollektiv understütted kryptogeldsysteem. Tariven en [[Wesselkurs|wesselkursen]] wordet by anvang bepåld en sint oapenlik bekend. In centraal eleide banken en ekonomyen bepålet regeyringsafdeylingen en nationale banken wovöäle geld as der in ümloup is en wovöäle as der by edrükked worden müt. By neet-centraal eleide kryptomünten hebbet regeyringen niks te seggen oaver nye eynheiden en der sik töt noch to neet med bemoied. Et underliggende techniske systeem wårup kryptogeld drait is emaked döär de gruup of persoon den as bekend is as [[Satoshi Nakamoto]]. In mei 2018 warren der 1800 kryptomünten. Et prove van warking-systeem sou as Bitcoin dat hevt, büdt veiligheid, integriteit en eavenwicht in de bookholding döärdat de ''miners'' mekander neet vertrouwt. Öäre komputers sorget vöär de nöydige goodköäring en tydsmarkering vöär oaverdrachten, en byskryving in de bookholding volgens et geldende tydsmarkeringssysteem. By ne prove-van-andeylblockchain müt oaverdrachten en betalingen goodeköärd worden döär de eygenaren van et kryptogeld, mangs tehoupe dån in andeylgrupen. De meyste kryptomünten sint sou inerichted dat et bymaken van eynheiden händigan minder wördt, wårmed der en dak is vöär wovöäle eynheiden der ooit in ümloup sölt weasen. Vergeleaken med traditionäle münten en baargeld is kryptogeld vöäle lastiger in beslag te neamen döär wetgeavers. === Blockchain === De geldigheid van kryptogeld hangt af van nen ''blockchain''. Nen blockchain is ne voordan groiende lyste van uutwesselingen, dee ''blocks'' ("blükke") nöömd wordet. Dee hanget as ne keatene samen, verslöäteld med kryptografy. Yder bluk hevt nen hashwyser når en vöärgånd bluk, ne tydsmarkering en oaverdrachtsinformaty. Blockchains sint sou emaked dat der neet med eknoid kan worden. Et is ne "vry togangelike, verspreide bookholding wårmed up efficiente wyse oaverdrachten vastelegd wordet tüsken twey partyen, up någånbåre en neetveranderlike wyse." Nen blockchain wördt döärgåns beheyrd döär en netwark van gelyke beheyrders dee sik holdet an en vast protokol vöär et valideren van nye blükke. As de oaverdrachtsinformaty eynmål vaste ligt, kan et achteraf neet meyr veranderd worden sunder dat alle dårupvolgende blükke last van hebbet. De meyrderheid van de deylneamers müt med sou ne verandering med instemmen. Veiligheid sit ja by blockchains inbouwd. Se sint en vöärbeald van en verspreid warkend bereakeningssysteem med houge byzantynske fautverdraeging. Dårmed is et vullleydig decentraal. === Nodes === By kryptogeld is ne ''node'' nen komputer den as aneslöäten is by en netwark vöär kryptogeld. Nodes holdet et netwark draiende döär verskillende taken te doon; oaverdrachten döärgeaven, goodköären of en kopy van de blockchain harbargen. Yderen komputer hevt en kopy van de bookholding. As der oaver eynen komputer ne betaling edån wördt, sendet den dår verslöätelde informaty oaver når alle andere nodes in et netwark. Dårmed wördt up alle aneslöätene komputers de bookholding byewarked en den oaverdracht byeskreaven. Nodes sint vake van vrywilligers. Mangs kryget dee der en percentage geld vöär dat se öären komputer dervöär leynet. Mangs sint nodes ouk van de beheyrende organisaty achter ne kryptomünte. === Timestamping === De echtheid van ne kryptomünte wördt med verskillende wysen van tydmarkeren beweysen. Dee tydpünten wordet dan in de blockchainbookholding byeskreaven sunder tüskenkumst van ne darde partye. Et eyrste tydmarkeringsstelsel in gebruuk was et prove-van-warking-stelsel, en ingewikkeld algoritme dat elektroniske gelduutwesseling nåkikt. Et algoritme is meysttyds baseerd up de SHA-256 en scrypt. Vöärbealde van andere hashing-algoritmes vöär prove-van-warking sint CryptoNight, Blake, SHA-3 en X11. Dan gevt et ouk noch de beveiligingsmetode prove-van-besit. Dårmed muttet gebrukers bewysen dat se en wis andeyl kryptogeld besittet. Ümdat kryptogeld sou decentraliseerd is, wordet disse twey valideringswysen vry nöäst mekander gebruked. Et hangt der mär net vanaf wat den maker van ne münte en good systeem vindt. [[Kategorie: Tweants artikel]] [[Kategorie: Geld]] [[Kategorie: Ekonomie]] cemgsqzpwz82qaloa4ddkdp84alricc 0 33188 321390 318768 2022-08-08T11:43:50Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[Bestaand:Marcel Zwoferink (2015).jpg|thumb|300px|Marcel Zwoferink in 2015]] '''Marcel Zwoferink''' (''[[Tweantse skeeldnaamns|van de Bee]]'', [[Ryssen]], [[22 april]] [[1971]]) is nen beveiligingsmeister en -instruktöör. Zwoferink wördt regelmåtig evrågd üm med te spöälen in films en televisyryges, vake as krimineel of hüürmoardenaar, möägelik weagens syn groute gestalte (2,05 meter) en dreigende vöärkummen. In de neaderlandske televisyryge [[Smeris]] spöälden hee ne rulle as ''Nicolai Achmatov''. ==Leavensbeskryving== In 2000 küm der van Zwoferink en böökken uut med as titel ''Wordt uw eigen bodyguard'', en lesbook med tips vöär selvverdeadiging. In 2006 spöälden hee ne rulle as lyfwacht in ''Complexx''. En jår later spöälden hee as ''Marek'' med in ''the Dutch Connections'', ne afleyvering van de [[skotland|skotske]] aktyryge ''The Crews''. Van 2001 töt 2004 warkeden Zwoferink as lyvwacht. Hee untwikkelden sik töt internationalen lyvwachtupleider. In januari 2007 söchten den televisypresentator [[Rob Kamphues]] em vöär syn programma De Reünie up in [[Moskou]]. In 2008 deade Zwoferink minderjöärige slachtoffers van loverboys bevryden uut de underwearld. Dat güng neet altyd sachtsinnig, wårvöär hee in 2009 vöär 10 månd de gevangenis in must. In 2010 makeden et programma ''Netwerk'' van den [[Evangelische Omroep|Evangelisken Ümmeroop]] (EO) der en verslag van. Dårby kümmen ouk de olden van de slachtoffers te spreaken. ===Persöönlik=== Zwoferink is trouwd en hevt dree wichter. Hee woant noch altyd in Ryssen. ==Lyste van akteerwark== * ''Smeris'', as ''Nicolai Achmatov''. * ''Fissa'' * ''De Masters'' * ''Hallo Bungalow'' * ''Moordvrouw'' * ''Dokter Deen'' * ''De Affaire'' * ''De Fractie'' *''Flikken Rotterdam'' *''Draadstaal'' *''The Crews'', afl. ''The Dutch Connections'', as ''Marek'' {{DEFAULTSORT:Zwoferink, Marcel}} [[Kategorie: Tweants artikel]] [[Kategorie: Akteur]] dxkyzd5pp127z7aajvevfkuywrrycnv