Wikipedia nds_nlwiki https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/V%C3%B6%C3%A4rblad MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Media Spesiaal Overleg Gebruker Overleg gebruker Wikipedia Overleg Wikipedia Bestaand Overleg bestaand MediaWiki Overleg MediaWiki Mal Overleg mal Hulpe Overleg hulpe Kategorie Overleg kategorie TimedText TimedText talk Module Overleg module Uitbreiding Overleg uitbreiding Uitbreidingsdefinitie Overleg uitbreidingsdefinitie 0 6603 321403 311147 2022-08-08T12:00:02Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[Bestaand:Bob-Marley-in-Concert Zurich 05-30-80.jpg|thumb|250px|Bob Marley, n bekeandstn Reggae-artiest]] '''Reggae''' is nen [[jamaika]]ansken musikstyl wat in de jåren '60 van de [[20e eeuw|20. eywe]] untstån is uut [[ska]] en [[rocksteady]]. Et meyst kenmarkende an reggae is wellicht et [[noapikken|nåpikken]]: nen [[gitaar]] en [[örgel]] (en mangs nen [[piano]]) dee nå yderen tel een [[stakkato]] [[dreyklank]] spöllet. Dit gevt een kort ''tsjak''-gelüüd, wat reggaeleevhebbers de ''skank'' nömet. Andere kenmarken sint een verholdingswys tråg tempo (tüsken de 60 en 80 [[BPM]], [[Reggae#Ondudelikheaid oawer et tellen|afhangelik van wo as y et tellet]])) en nen oaverheyrskenden [[basgitaar]] den as et heyle nummer döär etselvde [[ritme]] spölt. Teksten in reggae gåt vake oaver seriöse underwarpen as leevde, årmood, sociale problemen, et leaven in sloppenwyken, vryheid (van een vroger [[slavernye|slavenbestån]]) en weaderümmetrek når et afrikaanske moderland. Nummers med dat soort teksten wordet vake ''roots reggae'''of ''conscious reggae'' (bewüsten reggae) nömed. Roots reggae wörd vake in eynen åsem nömed med [[marihuana]]. Dit kümt döärdat reggae vake döär anhangers van et [[rastafarianisme]] spölled wördt. Dee rouket mangs marihuana vöär öäre gelöyvsbeleaving. Döärdat unmündig vöäle artysten med reggae an et uutproberen egån sint, beståt der rechtevoort verskillende soorten reggae, sou as [[roots reggae]], [[lovers rock]], [[dancehall reggae]], [[dub]] en [[raggamuffin]]. Ouk wördt bewäärd dat uut reggae ouk wear nye musikstylen unstån sint sou as [[dance]], [[hiphop]], [[drum 'n' bass]] en [[dubstep]]. Wellicht den bekendsten, mär by lange nå nit den eanigsten of ouk mär den eyrsten reggae-artist is [[Bob Marley]]. Hee makeden reggae ouk buten Jamaika bekend en was den eyrsten reggaeartist den as internationaal döärbröäk. Syn album ''Legend'' is noch altyd et best verkoupende reggae-album. == Naamsverklåring == Oaver et untstån van de name gåt verskillende verhalen, dee as gin van allen dekkend of slutend sint. Den jamaikaansken band [[Toots & The Maytals]] bewäärt at see de eyrsten warren dee de name gebrukeden in öär nummer ''Do the Reggay''. Volgens anderen is et woord ''reggae'' ne [[onomatopee]] vöär et nåpikkende gelüüd. == Et untstån== ===Vöärloupers=== De rechtstreykse vöärloupers van reggae sint [[ska]] en [[rocksteady]]. Disse wörden stark beinvlodet döär traditionele karibiske [[mento]] en [[calypso]], mär ouk amerikaanske [[jazz]] en [[Rhythm & Blues]] (R&B). Ska was oorsprungelik nen allensümvattenden titel vöär jamaikaanske musik tüsken 1961 en 1967 en untstünd uut jamaikaanske R&B en doo-wop. Et [[rastafarianisme]] drükkeden 'n grout stempel up reggae. Eyne van de vöärloupers van reggaedrumlynen is [[nyabinghi]], 'n ritueel trummeritme by gemeynskappelike meditatys. Nå 1950 wörden plaatupnames voordan belangryker in de jamaikaanske musikindustry. Et dröög by an de kultuur en ekonomy rund reggaemusik. In 1951 verskeynen de eyrste upnames van mento as singels. Dårup warren twey soorten mento te höyren, nen akoustisken, landeliken styl en nen jazz-achtigen popstyl. Andere 7"-singels warren vöäral nåspölsels van amerikaanske R&B-hits. [[Soundsystem]]-draiers spölden dee dan up oapenbåre feasten. Undertüsken begünnen vöäle jamaikaanske emigranten 45s uut te geaven up unafhangelike platenmåtskappyen in et [[Vereynigd Köäningryk]], vöäle dårvan rechtstreyks van jamaikaanske 45s. Ska untstünd in jamaikaanske studio's teagen et eande van de jåren '50, uut ne mengelin van amerikaanske R&B, mento en calypso. Ska steyt bekend üm de jazz-achtige blåserlynen, loupende baslynen up den tel, en 'n drumpatroun wårby de [[kleaine tromme|kleine]] en [[bassdrum|groute trumme]] tegelyke nen pleyr hebbet up de tweyde en veerde tel en oupen [[hihat]] tegelyke med de nåpikkende gitaar en piano. Do as Jamaika in [[1962]] unafhangelik wör, köäsen de junge jamaikanen ska as uutdrükking van öäre jamaikaanske identiteit. Dat slöög medeyne oaver up de [[mods]] in et [[Vereynigd köäningryk|VK]]. Halverweage de jåren 60 untstünd uut ska [[rocksteady]], ne ård langsame ska med minder oaverhearskende blåsers en meyr romantiske teksten. De readen vöär et langsamere tempo is unbekend, sommigen meynet dat et med ne hettegulv te maken had, ne andere is dat den sanger [[Hopeton Lewis]] synen hit "Take It Easy" nit kunde byholden up ska-tempo. Weader anderen meynet dat et med de subkultuur van de [[rudeboy]]s te maken had. Disse jungerenkultuur vünd sikselv te ''cool'' üm uutbündig up ska te dansen, düs deaden se et up halv tempo. De musikanten pasden hyr öäre spölwyse weader up an. De name 'rocksteady' köm vaste te liggen nå nen singel van [[Alton Ellis]]. Vöäle rocksteady-nummers wörden later in 'n reggae-jäsken egöäten. De langsamere tempo's löäten ja better de dübbele 'skank'-gitaar to. == Instrumenten == In beginsel sint de [[Drums|drüms]] en [[basgitaar]] de vöärnaamste instrumenten in reggae. Et kenmarkende nåpikkende reggaegelüüd kümt skounwal van den [[Gitaar|slaggitaar]], den as vöördan in achtste nouten nå den tel spölt. Den wördt dårin ehülpen döär een hammond[[örgel]] wat ouk nå den tel medpikket, mär de tüskenliggende sesteende nouten upvült med 'n kort akkoord eyn of twey oktaven laeger up et klavyr (de ''bübbel''). Meysttyds is der eynen sanger, mangs ehülpen döär achtergrundsangers. 'n paar bands ståt bekend üm öäre [[Close harmony (sangstyl)|close harmony]]-sang wårby as der drey höyvdsangers sint, sou as de [[Abyssinians]]. As understütting sint der vake verskillende soorten handslagwark, sou as [[bongo]]'s, [[konga]]'s, [[tamboeriene]], [[koobelle]], [[Claves|klaves]] en [[kabasa]]. Gröttere bands hebbet vake nen sologitarist den as tüskendöär ouk löypkes of akkoorden vöär syne reakening neamet. Mangs wördt dit ouk an nen tweyden tuutsenist uutbesteadet. Vanuut öären vöärlouper ''ska'' sittet der mangs blåsinstrumenten as nen [[trompet]], [[trombone]] en [[Saxofoon|saksofoon]] by in, al kümt dat in moderne reggae håste nit meyr vöär. == Musikale kenmarken == Reggae wördt (up wat ekspirimenteel wark nå) altyd in veerkwartsmåte spöäld. Et bekendste an reggae is et [[noapikn|nåpikken]]. Dårby geavt den piano, örgel en gitaar tüsken yderen tel döär nen korten slag. et akkoordenverloup is eynvoldig, meysttyds tüsken de tweye en vere, selden meyr. [[Bob Marley]] syn nummer ''Get up, Stand Up'' hevt mär eyn akkoord. In döärsneyde ligt et tempo van reggae tüsken de 60 en 80 [[BPM]]. === Basgitaar === Den basgitaar is eyne van de vöärnaamste instrumenten in reggae en steyt (med de drüms) et härtste in de mix. Wat klankklöör angeyt is de reggaebas terüggedraid töt de laegste töynen; middelste en hougere frequentys wordet der uut edraid. Dårdöär krigt den bas een 'wårm' gevööl. De bas spöält vöäral körte töynen, dee dårdöär tegelyke 'n ritmisk effekt geavet. === Drums === ''Oaver et tellen van reggae is vöäle te doon. Dåroaver meyr under et köpken [[Reggae#Ondudelikheaid oawer et tellen|Ondudelikheaid oawer et tellen]].'' Afhangelik van et soort reggae wördt een standaard of een elektronisk [[drumstel]] bruked. Kenmarkend vöär reggae is dat et vel van de kleine trumme houge is upedraid, soudat et 'n singend, metalen gelüüd krigt. In de mix wordt de laegere töyne uut de bekkens vordedraid, soudat der 'n lecht gelüüd oaverblivt. Reggaedrums benådrükket den tweyden en veerden tel. Wat se der ümhen doot, hangt af van et soort ritme wat se keset: de one-drop, rockers of et steppersritme. De name van et one-dropritme gevt an wat et belangrykste kenmark is: den eyrsten tel wördt 'oavereslån'. Anders as in popmusik kümt den bassdrumstoat nit up den eyrsten en dården tel, mär up den tweyden en veerden. Dat valt dan tegelyke med nen krüselingsen liggenden stokslag up de kleine trumme. De rest van de måte wördt upevüld med achtste nouten up den hihat en as versyrige mangs nen verdwälden sesteenden. Dit ritme wör uutevünden döär den jamaikaansken studiodrummer Winston Grennan. Et rockersritme is 'n standaard drümritme wat ouk buten reggae ümme vöäle vöärkümt. Den bassdrum hevt nen stoat up den eyrsten en darden tel, de kleine trumme up tweye en vere. De rest wördt upvülled med systeende nouten up de hihat. et steppersritme hevt nen basdrumstoat up alle achtsten in de måte, tegelyke med den hihat. De kleine trumme maket nen slag of krüüsklik up den tweyden en veerden tel. Dit ritme nöömt se ouk wal es ''Four on the Floor''. === Gitaar === Den elektrisken gitaar spöält kortangebündene ([[stakkato]]) akkoorden med een aksent up den achtsten nå den tel. Mangs kümt der upwaertsen slag up nen sesteenden medeyne achteran. Dat maket et kenmarkende ''tsjakke''-gelüüd. 'n Bekend vöärbeald hyrvan is Bob Marley syn nummer ''Stir It Up'', wat der med begint. Gröttere reggaebands hebbet vake eyne of meyrdere gitaristen der by dee ouk solo's of begeleidende rullen hebbet en 'tüskendöär' spöälet. === Örgel === Standaard in Reggae is et hammondörgel. Dat volget deselvde akkoorden as den slaggitaar en pikket ouk nå den tel. De tüskenliggende sesteende nouten wordet vake upevüld med nen korten stout van etselvde akkoord, mär dan 'n oktaaf laeger. Et gelüüd wördt de ''bubble'' enöömd. === Piano === Den piano is in latere jåren pas by reggae by edån, üm et vöär amerikaanske en europeeske oren wat pleseriger te låten klinken. Ouk den piano spöält stakkato akkoorden nå den tel. Nen bekenden reggaepianist was [[Augustus Pablo]], den as ouk de [[melodika]] introduceerden. == Undüdelikheid oaver et tellen == Der is wat undüdelikheid oaver et tellen van reggae, of beater, et interpreteren van et tempo. Wat lüde meynet dat et ''ondedrop''-ritme nen klap up yderen tweyden en veerden tel hevt, wår et nåpikken precys tüsken valt. Dan vöölt de musik as ''1 tsjak '''2''' tsjak 3 tsjak '''4''' tsjak''. Et andere kamp meynet dat et dübbel sou rap eteld worden müt. Et nåpikken kümt dan al up de tweye en vere: ''1 tsjak '''3''' tsjak''. 'n Argument en vöärbeald vöär de eyrste leasing is dat [[Carlton Barrett]], drummer by [[Bob Marley]], in et nummer ''Waiting in Vain'' up de eyrste manere intikket. Uuteyndelik kümt et an up den tohöyrder syn eygene vöärköär. == Soorten reggae == Der sint unmündig vöäle soorten reggae. Dee untstünden döärdat verskillende artisten der nen eygen drai an wilden geaven, of mengen med andere musikstylen. Et gevt under meyr ''roots reggae'' en ''lover's rock''. Disse beide sint wat musikale kenmarken angeyt någenog etselvde, al richt den eyrsten sik meyr up religy en kritik up de samenleaving en geyt et by den tweyden üm de leevde. [[Dubreggae]] untstünd do as jamaikaanske ''selectas'' (DJ's) med instrumentale versys van ''roots'' an et eksperimenteren güngen en der swåre echo-effekten achterhüngen. Dat gavven dubreggae 'n sweaverig karakter med vöäle nådruk up de [[basgitaar]] en [[drums]]. Wyders gevt et noch [[dancehall]], wat upköm in de jåren '80. Dat makeden vanaf dee tyd ne vulleydig eygene untwikkeling döär, med ne verskuving når elektroniske instrumenten en 'n kumpleet ander ritme, wåroaver as vake grimmige teksten oaver geweld en wyve up [[Toasting|toasted]] wordt. Dårnöäst is der ne krüüsbestuving med [[hiphop]], wat ''[[raggamuffin]]'' nöömd wördt. == Geluudsvuurbeeld == [[Bestaand:Woolters - Wiki - Reggae.ogg|n Minuutjen reggae]] In et begin van bygånd gelüüdsvöärbeald begint de drums in 'n kenmarkend ''one drop''-ritme. Dår kümt et ''nåpikken'' van piano en gitaar by. Dat wördt evolged döär drums + basgitaar + nåpikken en ''bubble'' ('n kenmarkend örgelritme). Den ''bubble'' is dårnå isoleerd te höyren up de drums. Et slut der med af dat allens te houpe dån wördt, med blåsers der by. == Reggae in Europa == In [[Pooln|Polen]], [[Zweedn|Sweyden]], [[Fraankriek|Frankryk]] en [[Duutslaand|Düütskland]] is reggae unmündig populäär en sint der vöäle artisten. Ouk in et [[Verenigd Keuninkriek|Vereynigd Köäninkriek]] rakeden reggae slim populäär döärdat en grout antal jamaikaanske immigranten et mednöäm en in [[Londen]] groute feasten höäld. De düütske reggaescene is flink egroid en nöömt sik vake med nen knipoug ''Germeika''. Internationaal genöt Tilmann Otto uut [[Osnabrück|Ossenbrügge]] under syne artistenname [[Gentleman]] vöäle anseen. De düütske band [[Seeed]] hevt in eygen land ne groute grup anhangers. Jårliks gevt et groute reggaefestivals, wåras lüde en artisten van oaver de heyle wearld up af kummet. In Polen deade den vöärsanger van de reggaeband Star Guard Muffin med an nen talentenjagd vöär televisy, wåras hee tweydes wüst te worden. Dat gavven reggae in Polen nen grouten groi. Bekende franske artisten sint Yannick Noah en de band Kana. In Sweyden gevt et Peps Persson, wårvan as [[Bob Marley]] seade at et den eanigsten blanken is med reggae in et blood. Wyders gevt et noch Papa Dee en Kapten Röd. In [[Finland]] haalden Jukka Poika in 2011 platimum med syn album Kylmästä Lämpimään. [[Noorweagen|Noorske]] artisten sint under meyr Nico D, Admiral P en Jabaman. Den lätsten wüst in Jamaika ne kleine hit te halen. In [[Nederlaand|Neaderland]] blivt reggae altyd lük under den radar of ne eynmålige angeleagenheid. Ne groute subkultuur gevt et neet. De lätste groute reggaehit (Damaru med ''Mi Rowsu (tuintje in m'n hart)'') köm uut [[Suriname]]. Ne groute reggae/[[ska]]-band was Doe Maar uut de jåren '80, dee as verskeidene neaderlandske ska-hits up name hebt, wårvan as ''Sinds 1 dag of 2 (32 Jaar)'' wellicht de grötste nöömd kan worden. De band [[Beef]] had 'n antal sommerhits en de jåren nul. Ouk was der kort andacht vöär de band JAH6, dee nummers van den amsterdamsken volkssanger André Hazes up reggae en skamusik makeden. Wyders gevt et in Neaderland en antal [[soundsystem]]<nowiki/>s. === Neersassies gebeed === In t Neerlaands-[[Neersassies]]e gebeed zeent nit völle ärtieste dee't zik eankelt met reggae bezig hooldt. Oet [[Hengel (Oaveriessel)|Hengel]] keump n reggaeband ''Roots Creation'', mer dee zingt nit in t Plat. Vake zeent t wat strekgebeundn b-ärtieste, dee't al nen redeliken naam hebt, dee't zik ne heel eankele keer an reggae woagnt. Vuurbeelde hiervan zeent [[Rooie Rinus]] en [[Pé Daalemmer]] oet [[Grönningen]] met t nummer ''Bie de Lidl''. Wieders hef n [[Achterhook]]sen [[boerenrock]]band [[Normaal]] verskeaidene (half)reggaenummers maakt, zo as ''Wiet is niet ver'' en ''Ik mos pissen'', en nen aanderen Achterhooksen band, [[Boh Foi Toch]] maakn t versken '''t Hundjen''. == Bekeande Roots-artieste en bands == Internasjonaal: * [[Alborosie]] (Italjaansen reggaezänger den't noar Jamaika is egoan) * [[Alpha blondie]] (band wat in [[Fraansk]] [[Kreoolsproake]] zeenk) * [[Augustus Pablo]] (Dubreggae ärtiest) * [[Bob Marley]] (vake an eduudt as Keuning van de Reggae) * [[Peter Tosh]] (oold-bandlid van Bob Marley den't vuur zikzelf is begunn) * [[Bunny Wailer]] (oold-bandlid van Bob Marley den't vuur zikzelf is begunn) * [[Culture]] * [[Freddy McGregor]] * [[Gentleman]] (Duutsen reggaezänger den't noar Jamaika is egoan). * [[Jimmy Cliff]] (hef verskeaidene wearldhits op naam) * [[Luciano]] * [[Lucky Dube]] (Meest succesvolle artiest oet [[Zuud-Afrika]]) * [[Linton Kwesi Johnson]] (Emigreern noar [[Engelaand (regio)|Engelaand]] noa de Jamaikaanse onofhaankelikheaid, bekeand duur zinne kritiek op de Engelse moatskoppieje) * [[Morgan Heritage]] * [[Prince Far I]] * [[Richie Spice]] * [[Steel Pulse]] * [[UB40]] (Engelsen reggaeband) Nasjonaal: * [[Doe Maar]] * [[Beef]] * [[Luie Hond]] * [[JAH6]] (Jah Hazes, bewoarkt oolde Amsterdamse leawnsleedjes töt reggae en ska) == Oetgoande verbeendige == * [http://nl.youtube.com/watch?v=c-7T4Q-CarQ - Normaal - Wiet is Niet Ver. Nommer in Reggaestiel (youtube)] {{Dia|Disse bladziede is eskreewn in t [[Riesns]]}} [[Kategorie:Tweants artikel]] [[Kategorie:Reggae| ]] d4t4bp6z2yl1k37bkn9ty7fl0e6bf5n 0 7701 321421 311641 2022-08-08T16:42:19Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[Bestaand:Menorah7a.png|thumb|250px|De [[menora]] is een symbool van et jöädendom en sol oorsprüngelik deal eweasd hebben van de möäbels van de [[tempel van Salomo]]]] Et '''jöädendom''' is et gelöyv van et [[Jeuden|jöädske]] volk, et is eyne van de vrogst unståne [[Religie|godsdeensten]] dee mar eyne god earen doot. [[Monotheïsme]] wördt sou een godsdeenst enöömd. Vandage den dag besteyt et altyd noch en wörd et altyd noch beleaden, vöäral in [[Israël]]. Et jöädendom kan neet makkelik in westerske hökkyns estopped wörden sou as [[Religie|religy]], [[rasse]], [[etniciteit]] of [[Cultuur|kultuur]], ümdat jöäden oaver et jöädendom pråt med 4000 jår [[geskydenisse]] in et achterhöyvd. Gedürende dit tydpark hebbet jöäden [[slavernye]], chaos, [[theokraty]], verövering, besetting en ballingskap medemaked en bint see in kontakt eweasd en beïnvloded döär et olde [[Olde Egypte|Egypte]], [[Babylonie]], [[Persie]], et [[Olde Griekenlaand|greekske]] [[hellinisme]], eavenas moderne beweagingen sou as de [[Verlichting]], et [[socialisme]] en de opkümst van et [[nationalisme]]. Jöädse geskriften en heur geskydenisse is vake brüükt döär aandere luu as historiske fundament, dår bint aandere religys döär onståne, zo as twey heyle bekenden: [[Christendom]] en [[Islam]]. Jöäden hebt 'n paar boken wår see heur gelöyv op baseert ([[Torah]]), en see besittet boken dee bint onståne når anlieding van disse Torah, later op eskreaven döär de sou enöömde profeten ([[Neviiem]]) en geskydenisse vertellende de boken ([[Chetoeviem]]). Et totaalplaatie van disse boken nöömt se (Torah + Neviiem + CHetoeviem =) TeNaCH. Dårnåst hebbet se noch de [[Talmud]]. Dit is 'n versameling van hunderd of düüsenden jår olde opmarkings van rabbi's oaver de Torah. De Torah bint de boken dee döär Mosje esskreaven bint, når interpretaty van [[JHWH|God]]. De Torah kümt gedeyltelik oaverhen med de eyrste vyv [[Biebel|bybelboken]] van de [[christendom|christenen]]. Al bint de verskillen van interpretaty en vertaling tüsken jöäden en christenen te grout üm se dichte by mekare te setten. Sou willet de meyste [[jeuden|jöäden]] et ouk. See segget dat christenen neet med hünne heilige boken ümgåt wår as see vöär bedoold bint. In dit artikel wördt alleane de [[Hebreeuws|hebreywske]] namen van de personages en neet de vertaling van üüt de christelike bybel gebrüked. == De darteen gelöyvsprincipes van Maimonides (RaMBaM) == De dartene belangrykse gründslägen van de jöädse godsdeenst, sou as dee neader-eset bint döär kodifikator en godsdeenstfilosofe Maimonides (1135-1204). Disse wördet hyr in et kört weader-egeaven an de hande van et jöädske gebedsbook Siach Jitschak van et Neaderlandsk-Israelitisk Karkegenootskap: ''Ik gelöyve d'r vulleydig an,'' 1. dat God de eynige skepper en leider is van al wat eskåpen is en töt stand kwam, kümt en kummen sal. ''Ik gelöyve d'r vulleydig an,'' 2. dat God 'n absoluten eynheid is, neet te vergelyken med wülke eynheid ouk; dat alleane Hee God is, dee der was, is, en altyd sal weasen. ''Ik gelöyve d'r vulleydig an,'' 3. dat Hee geyn lyf hevt, hee geyn lyfelike kenmarken hevt en dat der van em geyn vöärstelling te maken is. ''Ik gelöyve d'r vulleydig an,'' 4. dat men alleane töt em syn gebed magget richten en dat men dit neet töt 'n ander magt doon. ''Ik gelöyve d'r vulleydig an,'' 5. dat Hee de eyrste en de lätste is. ''Ik gelöyve d'r vulleydig an,'' 6. dat al wat de profeten hebbet esegd wårheid is. ''Ik gelöyve d'r vulleydig an,'' 7. dat Mosje de wåre profeet was, dee nooit syn weadergå hevt ehad of sal hebben. ''Ik gelöyve d'r vulleydig an,'' 8. dat de heyle Torah, sou as wy dee nu hebbet, desölvde is as wat God an Mosje hevt egeaven. ''Ik gelöyve d'r vulleydig an,'' 9. dat disse Torah neet te veranderen is, dat der geyn andere besteyt wat van God afkümstig is. ''Ik gelöyve d'r vulleydig an,'' 10. dat God de handelingen en de gedachten van alle mensken kent. ''Ik gelöyve d'r vulleydig an,'' 11. dat Hee belount wee as syn geböden nåkümt, en straft wee as syn geböden oavertredt. ''Ik gelöyve d'r vulleydig an,'' 12. dat de mosjiach seaker sal kummen en al kan Hee lange vörd blyven, ik verwachte ydere dag syn kümst. ''Ik gelöyve d'r vulleydig an,'' 13. dat der eyne opstanding van de douden sal weasen op 'n tyd wat de Skepper, wee syn name preysen is en wee syn faam sou houge en vöär altyd verheaven is, et wil. {{Dialekt|sdz}} [[Kategorie:Jeudendom| ]] 45kj7tje0u4n5gkqxaqewoqdkd2z17p 0 10541 321404 315984 2022-08-08T12:01:23Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[Ofbeelding:Amerongen brugge.jpg|thumb|250px|Kasteel Amerongen, anzicht op de toogangsbrugge]] [[Ofbeelding:Amerongen zi-janzicht.jpg|thumb|250px|Deel van Kasteel Amerongen]] '''Kasteel Amerongen''' is n [[kasteel]] in de buurte van et darp [[Amerongen]] in de previnsie [[Utrecht (provinsie)|Utrecht]]. Et lig in de [[uuterweerd|uterweerden]] van den [[Nederrien]]. == Geskiednis == In [[1286]] vrogen de breurs [[Henric en Diesderic Borre]] toostemming an graaf [[Floris V van Hollaand|Floris V]] om bi-j et darp Amerongen n verstarkt hoes te bouwen. De breurs bunt de groandleggers van et noe ruum 700 joar olde kasteel. Et noageslacht van de breurs van Borre ging de geskiednis in met den name [[Borre van Amerongen]]. An de ene kante van et kasteel ligt de uuterweerden van den Nederrien en an de andere kante ne landrugge woar verkeer oaverhen ging. Vanof dizze plaetse konden zie de skeepvoart en et aandere verkeer toozeen. Umdat dit den [[Hartog van Gelre]] nen doorn in et oge was, veel hi-j in [[1427]] et kasteel an en verwoosten et. Et kasteel wödden noa dizze verwoosting groter en starker herbouwd. Doarnoa wodden et kasteel nog vaker an-evallen. Noadat de familie Borre van Amerongen was uut-estoarven kwam et kasteel in hende van verskillende adelleke families. In [[1672]] wödden et kasteel deur de [[Frankriek|Fransen]] löäg-eplunderd en in braand estokken. Et umrengende park en boomgeerden wodden verneeld. Dreks hiernoa beslotten de toonmoalige eigenoaren, [[Godard Adriaan van Reede]] en [[Margaretha Turnor]], tot den bouw van n indrökwekkend en stoatig hoes in classicistiesen barokstiel. Graaf Godard van Aldenburg Bentinck kreg et hoes in [[1879]] in hende. Umdat et hoes vanof de 19de eeuwe had löäg-estoan leet hi-j et opknappen. Hierveur reep hi-j de hulpe in van architekt [[Pierre Cuypers]]. Cuypers leet under andere de zoldering van de boavengalleri-je beskilderen, de etzale versiern en de gobelinkamer opni-j inrichten. Noa de verbouwing wol Bentinck et hoes inwendig mooi maken en de völle kunstschatten, dee hier vanof de 17de eeuwe noartoo waren ebracht, wier tot eur recht loaten kommen. In [[1918]] kwam den evlöchten Duutsen keizer [[Wilhelm II van Duutslaand|Wilhelm II]] bi-j Aldenburg Bentinck op et kasteel wonnen, umdat hi-j uut [[Duutslaand]] evlöcht was. Hi-j hef 2 joar op Amerongen ewond. Doarnoa is hi-j noar [[Huus Doorn]] verhuusd. Vanof [[1977]] is et kasteel Amerongen in hende van de stichting Utrechtse Kastelen. Et kasteel is nog helemoal in den toostaand zoas graaf Aldenburg Bentinck et achterleet noa zienen dood in [[1940]]. Hierdeur is op kasteel Amerongen ne verzameling kunst en antiek te zeen in ne umgaeving dee de uutstroaling van n bewond hoes hef. Biezunder an et kasteel is de dobbele toogangs[[Brogge (bouwwark)|brugge]]. De boavenbrugge was tot [[1977]] alleneg veur bezeukers van den eigenoar en den eigenoar zelf. Deur de boavenbrugge kwamen zie dreks in de halle, de underbrugge was veur de warkleu en et gewone volk. De underbrugge geet noar de kellers van et kasteel. Hier bunt de kökkens, veurroadkamers en de ruumten veur de warkleu. {| |[[File:SlotAmerongenFilmStill.jpg|thumb|320px|Kasteel Amerongen oet de locht bezeen (filmbeeld van video deur [[Rijkswaterstaat]])]] |[[File:SlotAmerongenFilmStill2.jpg|thumb|320px|Kasteel Amerongen en umgaeving (filmbeeld van video deur [[Rijkswaterstaat]])]] |} == Bewonners == *1286 De breurs Borre * Familie Van Hemerts * Familie Van Swietens *1577 Godard Reede van Saesfeld *Here Godard Adriaan baron van Reede *1878 Geslacht van Reede *1878 Grave Godard van Aldenburg Bentinck *1918 - 1920 Keizer Wilhelm II van Duutslaand wonden tiedelek op et kasteel == Vandage == Teggenwoordig is et kastele in gebruuk as museum. Bezookers künt in ne huusleke uutstroaling ne grote verzameling kunst en antiek bekieken. Et huus is nog net zo in-ericht as in 1940. Hiernoast wodt in de bi-jgebouwen van et kasteel ok feesten, optraedens en andere (bedriefs)toostaanden eholden. Ok könt der in de [[oranjerie]] trouweri-jen edoan wodden. Et beheurt tot den [[Top 100 der Nederlandse UNESCO-monnumenten]]. == Uutgoande verwiezingen == *[http://www.kasteel-amerongen.nl/ Webstae Kasteel Amerongen] *[http://www.kasteleninutrecht.nl/ Kastelen in Utrecht] [[Kategorie:Achterhooks artikel]] [[Kategorie:Kastele in Nederlaand|Amerongen]] [[Kategorie:Utrecht]] 79nxvj22apud1imrzwqd38ya65f8ts6 0 10773 321411 316961 2022-08-08T16:30:18Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki De '''Franken''' waren n [[Germanen|Germaans]] volk dat, veur zowiet bekend is, vanof et begin van onze joartelling in et Duutslaand van vandage wonden en zich uutbreidden oaver heel et noordeleke [[Gallië]]. Zi-j wodden neet beskrevven deur den [[Romeinse Riek|Romeinsen]] [[historikus]] [[Tacitus]]. {{Begin|act}} ==Zie ook== *'t [[Fraankische Riek]] {{Germoanen}} [[Kategorie:Achterhooks artikel]] [[Kategorie:Franken| ]] [[Kategorie:Germaanse oaldheid]] io7rdrfrsel265jjz30shqkrusc7k84 0 11173 321409 282441 2022-08-08T16:28:34Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[Ofbeelding:Grens, Enschede, Coulissenlandschap.jpg|thumb|Coulissenlandschap in [[Tweante]]]] Een '''coulissenlaandschap''' is ne samenvoeging van Coulisse en laandschap, 'Coulisse' is et [[Frankriek|Fraansen]] weurd veur bewaegboar zi-jstuk van nen achtergroand op et toneel. Dee achtergroanden oaverlapt mekare, en deur met dee zi-jstukken te schoeven onsteet der deepte. Met 'coulissenlaandschap' wöd bedoold n halfopen laandschap dat deur de beplaanting en bebouwing de uutstroaling van n toneel hef, met verschoefboare zi-jstukken zoas bi-j n theater. Bi-j beplaantings mot veural an [[holtwal]]len en heggen wödden edacht. Tiedens n sjoksen deur n coulissenlaandschap ku-j hierachter laandschapsdelen zeen verdwienen en eaven later wier verschienen. Bekende coulissenlaandschappen in Nederlaand bunt: *de [[Friese Woolden|Freesen Wolden]] *et zuudlik [[Westerkwarteer (Grönnen)|Westerkwarteer]], rundumme den rieksweg [[A7]] en [[Jonkersvoart]] *et gebeed rundumme [[Wenterswiek]] *et [[Greune Wold]] te Noord-Braobant *[[Twente]] *[[Sallaand]] *[[Achterhook]] ==Wettie== Et coulisenlaandschap van Tweante hef n kunstskilder [[Ton Schulten]], oet [[Oatmöske]], der too bracht umme te goa skilderen in n stiel, woar as e noe wearldwied bekend van ewörden is. Dissen stiel wöd noe et [[consensisme]] enuumd. [[Kategorie:Achterhooks artikel]] [[Kategorie:Natuur]] 4tbl6orb4ed4ygup6q7ej67kx4fmzik 0 11763 321422 317528 2022-08-08T18:44:44Z Bdijkstra 3584 typo wikitext text/x-wiki {{Soamenvougen|Vrymetselarye}} [[Bestaand:Square compasses.svg|thumb|250px|Logo van de vrijmezzelderij]] De '''Vrijmezzelderij''' ([[Kornelis ter Laan|Ter Loan]] nuimt ook '''Vrijmesonerij''') is n wereldomspannende demokroatische bewegen, woarbie de leden streven om n beter mìns te worden en willen biedroagen aan n betere soamleven. Leden kommen bieainkander ien lozies veur rituwele bieainkomsten en om lezingen bie te wonen. Aan t heufd van zonnen lozie staait n verkozen Achtboare Meester. Aal lozies ien n gebied kommen geregeld bieainkander onder n "[[Groot Oosten]]" of "[[Groot Lozie]]", dij veurzitten wordt deur n verkozen [[Grootmeester]]. t Woord "Oosten" in "Groot Oosten" verwiest noar de plek woar de verlichting vandoan komt, de zunne komt immers op in t oosten. == Rangorder == Binnen de vrijmezzelderij heerst ondanks de staarke rangorder bruierschap. De rangorder wordt kenmaarkt deur de groaden van vrijmezzelderij: Leerling, Gezel en Meester. Wel Meester-vrijmezzelder is, het tougang tot vervolpoaden, zoals de Schotse Ritus. Dij telt 33 groaden, môr der binnen lutje dij ook waarkelk de 33. groad berieken. En hou hoger joen groad, hou meer kennes van zoaken man krigt, want elke groad kint weer aander themetiek, zo as alchemie, christendom, kabbala, rozenkruusers, ridderschop en themetiek oet t olle testement. [[Bestaand:Freemasons.hall.london.arp.750pix.jpg|250px|thumb|Freemasons hall ien Londen]] [[Bestaand:Masonic Register 1876.jpg|250px|thumb|n Vrijmezzeldersdokumìnt mit veul symboliek]] == Oorsprong == Man leuft dat de vrijmezzelders heur failiekse rödden hebben as stainmezzelders dij grote kìrken en domkìrken baauwden en oorspronkelk zulfs de [[tìmpel van Solomon]]. Zai zollen gehaime kennes oet olle tieden hebben, volgens summege luu zulfs oet Atlantis. Aander mainen dat ze ôfstammers binnen van de [[tìmpelders|tìmpelder ridders]], dij oorspronkelk oet [[Kampaanje]] (Champagne) en [[Languedoc]] (Frankriek) kwammen. Volgens dij verhoalen binnenze, noa de jacht op heur deur de Franse keunen, noar [[Skotlaand]] vlucht en binnen doar bie de bestoande gildes kommen. Ien 1420 wordt doar de eerste Skotse lozie opricht. Waitenschappers, zoas perfessor in de Vrijmezzelderij Ton van de Sande, leuven dat nait en stellen t beginpunt van de Vrijmezzelderij op 1717, toun der ien [[Westminster]], bie (tegenswoordeg ien) [[Londen]] n Grootlozie oprichten wurd. Doar staait den ook de [[Freemasons hall]], de belaangriekste trefstee en tìmpel(s) van de vrijmezzelderij ien t Veraind Keunenkriek. Dit gebaauw is n monument veur de ien de [[Eerste Wereldoorlog]] omkommen Vrijmezzelders. Ien 1771 wör de "Grand Orient de France" oprichten, woarbie ien dezulfde tied ook aander lozies onder t Groot Oosten ontstonden, woaronder ain van de oldsten van Nedelaand [[L'Union Provinciale]] ien [[Grunnen (stad)|Stad]] is. == Symboliek == Vrijmezzelderij kent n apaarte baauw- en lichtsymboliek dij de "lutje man" over t aalgemain nait opmaarkt of de betaikenis van wait. Veul [[Olle Egypte|Egyptische]] symboliek komt ook veur bie de vrijmezzelderij, woarvan de pyramide en t oog de bekendste binnen. Dizzent staait onder aander ook op t [[zegel van de Verainde Stoaten]]. Ook de obelisk nemt n grote ploats in in de symboliek van de vrijmezzelders. Ook de twij piloaren van de tìmpel van Solomon, Boaz en Joachim, worden broekt deur de vrijmezzelders, onder aander bie de ienwaaidensrituwelen. Voak zugt man ook n vlammende steern en schoaktiggelvlouers, dij de verainen van licht en duusternis symboliseren zollen. t Aigense symbool bestaait oet n passer dij n houklat kruust, mit voakentieds ien t midden de letter G. Woar dit veur staait waiten veul boetenders nait. Der binnen theorien dat dit staait veur "Glorie van de Grote Geometer". Summege luu mainen dat t woord "G-unit", dat voak deur rappers broekt wordt, hier ook mit te moaken het. t Symbool van de passer en houklat wordt ook wel ien verbaand brocht mit t hexagram, zo as de steern van Doavid. == Opruir == Deurdat de vrijmezzelders n organizoatsie vörmen dij nait ien t publieke zicht treedt, is der deur de aiwen hìn n hail ìnde spekuleerd worden over dizze groep. Onbekend moakt ja onbemind. Zo maint man dat de hogere groads vrijmezzelders veul macht hebben, veur en aachter de schaarms. Veul hoge luu, woaronder olle keunens, prinsen en tsaren wazzen lid, môr ook luu as [[George Washington]], [[Benjamin Franklin]] en aander hoge luu binnen/wazzen lid van de Vrijmezzelderij. Der wordt ook n haile inde spekuleren doan dat de vrijmezzelders kennes hebben van hogere zoaken, zo as de [[Kabala]] en [[duvel]]aanbidden. Summegen proaten der in om dat n vrijmezzelders dij oprichter was van de [[Ku Klux Klan]], n Amerikoanse organizoatsie dij vernuimd worden is om heur rassistische gewèld. Volgens summege luu is os nait t haile verhoal vertèld, den de luu dij slachtovver wörren van de Ku Klux Klan wazzen nait zomôr luu, môr n bepoalde minderhaid dij man boeten de vrijmezzelderij holden wol. Dit is aans nait bewezen en kinnen hail goud leugens wezen. Men maint ook dat er veul luu binnen dij lid binnen van organizoatsies as [[Skull & Bones]] en de [[Bohemian Grove]] ook hoge groads vrijmezzelders. Ook zol de vrijmezzelderij verbondschop hebben mit de [[Illuminati]] order oet [[Baiern]], wat tegenswoordeg n woord is dij bruukt wordt veur elk dij verdocht wordt van n komplot veur n wereldregeren. Waitenschoppeliek bewies veur dizze verhoalen ontbrekt totoal. Deur meer openhaid deur Vrijmezzelders en t aal meer opkommen van de komplottheorien en deur ontkrachtens doarvan ien de bouken van [[Dan Brown]], kommen de vrijmezzelders ook weer ien aandocht. == Weblinks == {{Commonscat|Freemasonry}} {{Dialekt|gos}} [[Kategorie:Vrijmezzelderij| ]] 2cqhoeae4pbkbvst7fwfnqi0tuzpsxr 0 12970 321423 321150 2022-08-09T02:26:36Z 2A02:A46D:426C:1:C5C9:4120:39F7:6E50 wikitext text/x-wiki {{Ploats in Nederlaand | name = Banthüm | soorte = Dorp | bestansname vlagge = | bestansname wapen = | lokasie = Locatie Bergentheim | breedtegroad = 52/31/35/N | lengtegroad = 6/36/50/E | gemeente = Hardenbarg (gemiente) | region = NL-OV | oppervlak = | oppervlak laand = | oppervlak water = | inwoners = 4535 | datum inwoners = 2018 | dichtheid = | verkeersoader = | netnummer = 0523-23 | postcode = 7691 | webstee = }} [[Ofbeelding:Station Bergentheim.jpg|thumb|Statsyon Banthüm in 1960]] '''Banthum''', )[[Nederlaands|Hollaands]]: ''Bergentheim'') is een [[dorp]] in de [[Overiessel|Oaverysslske]] gemeynte [[Hardenbarg (gemiente)|den Hardenbarg]]. De kern ligt tüsken de spoarlyne [[Zwolle]]-[[Emmen]] en et kanaal [[Almelo]]-[[De Haandrik]]. Up 1 januari [[2018]] had een t 4.535 inwoaners. Banthum ligt an den provincialen weg [[N343]]. Et hevt een [[voetbal|vootbalvereyniging]] ''VV Bergentheim'' en [[volleybal]]vereyniging ''De Schutters''. Der bint twey laegere skolen, de protestajt-kristelike ''Ds. Koningsberger'', en de gereformeerd vry-emaakten ''Casper Diemer''. In Banthum ståt dree karken: de gereformeerd vry-emaakten, een herförmden en een gereformeerd synodålen. De lätste twey karken bint nudaags gangs by mekandere te kummen töt eyne karke. ==Geskiedenisse== ===Veurgeskiedenisse=== Gelieke as aandere steden en dorpen is ok 't oale Banthum ontstoan an 'n reviere, an d' Overiesselse [[Vechte]]. Disse reviere kump Nederlaand bi-j [[Grambarge]] binnen, streump doar op [[Hardenbarg (stad)|'n Arnbarg]] an, langes Banthum deur [[Ommen (stad)|Ommen]] en langes [[Dalsn]] noar Zwolle umme doar bi-j 't Zwarte Water uut te kommen. Ewen eleden kwamen an de oevers van disse reviere grote zaandvlakten lös te liggen en wonneer as doar zommers de wind overhen bleus ontstunden der zaandverstoevingen die an de weerse kaanten van de reviere dunen vörmden, de zo-enuumde revierdunen. 't Hudige ”Beerzebulten’’ bint hiervan 'n veurbeeld. Een hele zet veur 't begun van de joartelling wördden de Vechte al bewoond deur rondsjouwende stammen. Pas in de Middelewen stiet der op papiere over blievende bewoners van disse plaatse. ==Vanof de Middelewen== De eerste moal dat der feitelik over Banthum eskreven wördden, was op 1385. In 't boek van 't ''registers en rekeningen van 'T Bisdom Utrecht'' woar op bladziede 586 stiet: ''lijst van mensen en goederen hieronder vermeld en te brengen in de hof van Ootmersum op Hemelvaartsdag … o.a. te BERGENTHEM (bij) Tackinc''. Asse wi-j van 't joar 1385 uutgoat bestunden Banthum op 1985 600 joar en is op 2010 't feest 'Banthum 625 joar' evierd. ===Nameverkloaring=== ''Bergen'' kump van: d' hoge revierdunen langes de Vechte. En ''Theim'' kump van: um-ezet stuk laand of thüm = tuune. Op 1688 veraanderden de name Bergenthem in Bergentheim, en in 't Nedersaskisch hebt zie 't altied van 'Banthum'. ===Old Banthum=== 't [[Old Banthum|Oale Banthum]] had 'n laanke vörme. 't Volk kenden een oost-ende, een middendorp en een west-ende. Disse vörme kunne wi-j t'rugge vinden op 't hodige Old-Banthum: 't oost-ende bi-j Schöttink en 't west-ende bi-j Wiechmink; terwiel as bi-j Wuestkaamp 't "middendorp" ween zol. Hier hef ok de havezoate (adelike boerderi-je) estoane. Op 1649 töt 1842 was de familie van Voorst eigenaar van d' havezoate. Op 1842 wördden d' havezoate of-ebrökken en de grachte edempd, zodat der van de havezoate “Bergentheym” gien stien meer over is. ===Marke Banthum=== De Marke Banthüm was een bestuursvörme van de grotere boeren die et gemeenschoppelike laand beheerden. De gronden wördden beveurbeeld gebruukt umme der plaggen van te stekken. De Marke Banthum bestunden uut 't laand watte wi-j now kent as Old-Banthum, Banthum en Mainbarg. In 't gemeentearchief van 'n Arnbarg lig now, vanof 2013, 't markeboek Banthum, wat deur de leste markerichter an de burgemeister van 'n Arnbarg egeven is. In 't markeboek stoat de notulen van de vergaderingen van de marke Banthum in vanof 1611. De veurleste vergadering is op 1972 eholden. ===Vennetied=== Op 't midden van de negentiende ewe kregen 'n aander dele van Banthum d' andacht; de grote vennegebieden. Et markebestuur Banthum begunden met de ontvenning van de gebieden met mr. I.A. van Roijen an'n kop. Doarnöast begunden op 1850 de Overysselse Kanalisatiemoatschoppi-je met 't uutgraven van 't kanaal van [[Almelo]] noar [[Coevorden|Coevern]] an. 't K'naal wördden op weanse van de boeren van 't Oale Banthum twee kilometer de zuudoosten van de boerschop (Old Banthum) egraven. Hierdeur kwamp der 'n greui bi-j 't k'naal, terwel 't Oale Banthum niet verdan greuiden. Van Roijen had ok op 1850 de van Roijenswieke ('de Woeke') egraven, vanof 't k'naal in Banthum noar Kloosterhaar an. Disse wieken wördden egraven veur 't ofvoer van turf en veur d' ontwatering van 't gebied. Vaste op begun 1900 was de bevolking noabi-j 't k'naal zovölle toe-enömmen, dat der winkels, karken en skoelen ebouwd wördden. Hier sprekke wi-j over 't ontstoan van 't hudige Banthum. De vennetied hef veur Banthum zo bettie driekwart ewe eduurd. Ok in Banthum kende de ontvenning de verskrikkelike toestaanden van lege lonen, barre huze en aander sociale trammelaant. Pas noa d' oorlog is Banthum verdan egoane noar wat 't noedaags is. Noe hef Banthum ongeveer 4500 inwoners en is 't iene van de grootste dorpen van de gemeente 'n Arnbarg. ==Vanof 1900== ===Station Banthum=== Op 1905 kreeg Banthum zien eigen station en de spoorliende [[Zwolle]] - Stadsknaal (wieder deurgoans noar Delfzijl), an-elegd doar de NOLS, eemzo met een spoorhaven. Der was op 't ontwarp sproake van 'n station. Banthum kreeg dan ok gien groot stationsgebouwe zo as dat beveurbeeld altied nog op Grambarge stiet. Et blekken al rap te klein te ween. D' halte Banthum wördden toch 'n station en 't gebouwe wördden op 1907 uut-ebreid. Et station wördden esleuten op 1975, en 't gebouwe wördden of-ebrökken op 1993. De turfstreuiselfabriek wördden op 1948 esleuten. Mar noedags hebt luu 't der weer over dat d' halte weerumme kommen mut. Want völle jongeluu die studeert mut altied noar 'n Arnbarg of Mainbarg station. Dat wörd dan ok in de gemeente bespreuken. Anno 2016 hef Banthum zien eigen dorpshuus an 't dorpsplein (Bastingplein). 't Is veur en deur de Banthummers op-ezet en hef doarumme de name ''Veur Mekaar'' ekregen. ===Fabrieken=== Der wörden een textielfabriek neer-ezet, disse wördden midden joaren '60 esleuten (umdat de textiel in Twente toen der met stoppen). Later vestigden de Wavin zich doarzoot umme rioolputten te bouwen, mar ok disse wördden weer esleuten. Ok was der joaren lange een grote bakkeri-je evestigd (Bakkerij Holland), den veur völle banen ezörgd hef, mar ok disse is de gevolge van fucys vot-ecaneerd. ===feestwekke=== Elk joar wörd d'r in Banthum een feestwekke organiseerd, een wekke lange met völle an activiteiten veur en deur de Banthummers en umgewing, 't bekendsten en meest bezöchs doarvan is de Banthumloop. En 'soavends de feesttente. Umme 't 600 joarig bestoan van Banthum (in 1985) te vieren hebt 't volk een moand lange feest ehad, op youtube bint nog tientallen an minuten filmpies te zien van disse moand. In 2010, 't 625 joarig bestoan van Banthum, hebt zie 't weer vanni-js edoan. ==Monumenten== Hier 'n lieste van vier' gemeent'like monumenten wat in Banthum stoat. Wat twee boerderi-jen, een karke en een dreibrugge bint. * Arve Waterink, Brinkweg 6 * Hervörmde Karke ''De Bo'', Kanaalweg-Oost 59 * Dreibrugge ''Gouden Ploeg'', Kanaalweg-West - * Katerstede Nijkamp, Mölinksweg 2 ==Bekende Banthummers== * [[Arne Slot]] (17 september 1978), vootbaltrainer Feyenoord * [[Kyra Lamberink]] (15 april 1996), baanwielrenster {{Bron|http://bergentheim.info/algemeen/bergentheim-historie}} {{Dialekt|sdz|Banthum}} [[Kategorie:Hardenbarg]] [[Kategorie: Plaatse in Oaveriessel]] 2pnt65bh1sw7fvd2lh0l9yihanscgmh 321424 321423 2022-08-09T02:26:59Z 2A02:A46D:426C:1:C5C9:4120:39F7:6E50 wikitext text/x-wiki {{Ploats in Nederlaand | name = Banthüm | soorte = Dorp | bestansname vlagge = | bestansname wapen = | lokasie = Locatie Bergentheim | breedtegroad = 52/31/35/N | lengtegroad = 6/36/50/E | gemeente = Hardenbarg (gemiente) | region = NL-OV | oppervlak = | oppervlak laand = | oppervlak water = | inwoners = 4535 | datum inwoners = 2018 | dichtheid = | verkeersoader = | netnummer = 0523-23 | postcode = 7691 | webstee = }} [[Ofbeelding:Station Bergentheim.jpg|thumb|Statsyon Banthüm in 1960]] '''Banthum'' ([[Nederlaands|Hollaands]]: ''Bergentheim'') is een [[dorp]] in de [[Overiessel|Oaverysslske]] gemeynte [[Hardenbarg (gemiente)|den Hardenbarg]]. De kern ligt tüsken de spoarlyne [[Zwolle]]-[[Emmen]] en et kanaal [[Almelo]]-[[De Haandrik]]. Up 1 januari [[2018]] had een t 4.535 inwoaners. Banthum ligt an den provincialen weg [[N343]]. Et hevt een [[voetbal|vootbalvereyniging]] ''VV Bergentheim'' en [[volleybal]]vereyniging ''De Schutters''. Der bint twey laegere skolen, de protestajt-kristelike ''Ds. Koningsberger'', en de gereformeerd vry-emaakten ''Casper Diemer''. In Banthum ståt dree karken: de gereformeerd vry-emaakten, een herförmden en een gereformeerd synodålen. De lätste twey karken bint nudaags gangs by mekandere te kummen töt eyne karke. ==Geskiedenisse== ===Veurgeskiedenisse=== Gelieke as aandere steden en dorpen is ok 't oale Banthum ontstoan an 'n reviere, an d' Overiesselse [[Vechte]]. Disse reviere kump Nederlaand bi-j [[Grambarge]] binnen, streump doar op [[Hardenbarg (stad)|'n Arnbarg]] an, langes Banthum deur [[Ommen (stad)|Ommen]] en langes [[Dalsn]] noar Zwolle umme doar bi-j 't Zwarte Water uut te kommen. Ewen eleden kwamen an de oevers van disse reviere grote zaandvlakten lös te liggen en wonneer as doar zommers de wind overhen bleus ontstunden der zaandverstoevingen die an de weerse kaanten van de reviere dunen vörmden, de zo-enuumde revierdunen. 't Hudige ”Beerzebulten’’ bint hiervan 'n veurbeeld. Een hele zet veur 't begun van de joartelling wördden de Vechte al bewoond deur rondsjouwende stammen. Pas in de Middelewen stiet der op papiere over blievende bewoners van disse plaatse. ==Vanof de Middelewen== De eerste moal dat der feitelik over Banthum eskreven wördden, was op 1385. In 't boek van 't ''registers en rekeningen van 'T Bisdom Utrecht'' woar op bladziede 586 stiet: ''lijst van mensen en goederen hieronder vermeld en te brengen in de hof van Ootmersum op Hemelvaartsdag … o.a. te BERGENTHEM (bij) Tackinc''. Asse wi-j van 't joar 1385 uutgoat bestunden Banthum op 1985 600 joar en is op 2010 't feest 'Banthum 625 joar' evierd. ===Nameverkloaring=== ''Bergen'' kump van: d' hoge revierdunen langes de Vechte. En ''Theim'' kump van: um-ezet stuk laand of thüm = tuune. Op 1688 veraanderden de name Bergenthem in Bergentheim, en in 't Nedersaskisch hebt zie 't altied van 'Banthum'. ===Old Banthum=== 't [[Old Banthum|Oale Banthum]] had 'n laanke vörme. 't Volk kenden een oost-ende, een middendorp en een west-ende. Disse vörme kunne wi-j t'rugge vinden op 't hodige Old-Banthum: 't oost-ende bi-j Schöttink en 't west-ende bi-j Wiechmink; terwiel as bi-j Wuestkaamp 't "middendorp" ween zol. Hier hef ok de havezoate (adelike boerderi-je) estoane. Op 1649 töt 1842 was de familie van Voorst eigenaar van d' havezoate. Op 1842 wördden d' havezoate of-ebrökken en de grachte edempd, zodat der van de havezoate “Bergentheym” gien stien meer over is. ===Marke Banthum=== De Marke Banthüm was een bestuursvörme van de grotere boeren die et gemeenschoppelike laand beheerden. De gronden wördden beveurbeeld gebruukt umme der plaggen van te stekken. De Marke Banthum bestunden uut 't laand watte wi-j now kent as Old-Banthum, Banthum en Mainbarg. In 't gemeentearchief van 'n Arnbarg lig now, vanof 2013, 't markeboek Banthum, wat deur de leste markerichter an de burgemeister van 'n Arnbarg egeven is. In 't markeboek stoat de notulen van de vergaderingen van de marke Banthum in vanof 1611. De veurleste vergadering is op 1972 eholden. ===Vennetied=== Op 't midden van de negentiende ewe kregen 'n aander dele van Banthum d' andacht; de grote vennegebieden. Et markebestuur Banthum begunden met de ontvenning van de gebieden met mr. I.A. van Roijen an'n kop. Doarnöast begunden op 1850 de Overysselse Kanalisatiemoatschoppi-je met 't uutgraven van 't kanaal van [[Almelo]] noar [[Coevorden|Coevern]] an. 't K'naal wördden op weanse van de boeren van 't Oale Banthum twee kilometer de zuudoosten van de boerschop (Old Banthum) egraven. Hierdeur kwamp der 'n greui bi-j 't k'naal, terwel 't Oale Banthum niet verdan greuiden. Van Roijen had ok op 1850 de van Roijenswieke ('de Woeke') egraven, vanof 't k'naal in Banthum noar Kloosterhaar an. Disse wieken wördden egraven veur 't ofvoer van turf en veur d' ontwatering van 't gebied. Vaste op begun 1900 was de bevolking noabi-j 't k'naal zovölle toe-enömmen, dat der winkels, karken en skoelen ebouwd wördden. Hier sprekke wi-j over 't ontstoan van 't hudige Banthum. De vennetied hef veur Banthum zo bettie driekwart ewe eduurd. Ok in Banthum kende de ontvenning de verskrikkelike toestaanden van lege lonen, barre huze en aander sociale trammelaant. Pas noa d' oorlog is Banthum verdan egoane noar wat 't noedaags is. Noe hef Banthum ongeveer 4500 inwoners en is 't iene van de grootste dorpen van de gemeente 'n Arnbarg. ==Vanof 1900== ===Station Banthum=== Op 1905 kreeg Banthum zien eigen station en de spoorliende [[Zwolle]] - Stadsknaal (wieder deurgoans noar Delfzijl), an-elegd doar de NOLS, eemzo met een spoorhaven. Der was op 't ontwarp sproake van 'n station. Banthum kreeg dan ok gien groot stationsgebouwe zo as dat beveurbeeld altied nog op Grambarge stiet. Et blekken al rap te klein te ween. D' halte Banthum wördden toch 'n station en 't gebouwe wördden op 1907 uut-ebreid. Et station wördden esleuten op 1975, en 't gebouwe wördden of-ebrökken op 1993. De turfstreuiselfabriek wördden op 1948 esleuten. Mar noedags hebt luu 't der weer over dat d' halte weerumme kommen mut. Want völle jongeluu die studeert mut altied noar 'n Arnbarg of Mainbarg station. Dat wörd dan ok in de gemeente bespreuken. Anno 2016 hef Banthum zien eigen dorpshuus an 't dorpsplein (Bastingplein). 't Is veur en deur de Banthummers op-ezet en hef doarumme de name ''Veur Mekaar'' ekregen. ===Fabrieken=== Der wörden een textielfabriek neer-ezet, disse wördden midden joaren '60 esleuten (umdat de textiel in Twente toen der met stoppen). Later vestigden de Wavin zich doarzoot umme rioolputten te bouwen, mar ok disse wördden weer esleuten. Ok was der joaren lange een grote bakkeri-je evestigd (Bakkerij Holland), den veur völle banen ezörgd hef, mar ok disse is de gevolge van fucys vot-ecaneerd. ===feestwekke=== Elk joar wörd d'r in Banthum een feestwekke organiseerd, een wekke lange met völle an activiteiten veur en deur de Banthummers en umgewing, 't bekendsten en meest bezöchs doarvan is de Banthumloop. En 'soavends de feesttente. Umme 't 600 joarig bestoan van Banthum (in 1985) te vieren hebt 't volk een moand lange feest ehad, op youtube bint nog tientallen an minuten filmpies te zien van disse moand. In 2010, 't 625 joarig bestoan van Banthum, hebt zie 't weer vanni-js edoan. ==Monumenten== Hier 'n lieste van vier' gemeent'like monumenten wat in Banthum stoat. Wat twee boerderi-jen, een karke en een dreibrugge bint. * Arve Waterink, Brinkweg 6 * Hervörmde Karke ''De Bo'', Kanaalweg-Oost 59 * Dreibrugge ''Gouden Ploeg'', Kanaalweg-West - * Katerstede Nijkamp, Mölinksweg 2 ==Bekende Banthummers== * [[Arne Slot]] (17 september 1978), vootbaltrainer Feyenoord * [[Kyra Lamberink]] (15 april 1996), baanwielrenster {{Bron|http://bergentheim.info/algemeen/bergentheim-historie}} {{Dialekt|sdz|Banthum}} [[Kategorie:Hardenbarg]] [[Kategorie: Plaatse in Oaveriessel]] b3k670wfai6tpl370uhofezl13sbiq5 321425 321424 2022-08-09T02:27:39Z 2A02:A46D:426C:1:C5C9:4120:39F7:6E50 wikitext text/x-wiki {{Ploats in Nederlaand | name = Banthüm | soorte = Dorp | bestansname vlagge = | bestansname wapen = | lokasie = Locatie Bergentheim | breedtegroad = 52/31/35/N | lengtegroad = 6/36/50/E | gemeente = Hardenbarg (gemiente) | region = NL-OV | oppervlak = | oppervlak laand = | oppervlak water = | inwoners = 4535 | datum inwoners = 2018 | dichtheid = | verkeersoader = | netnummer = 0523-23 | postcode = 7691 | webstee = }} [[Ofbeelding:Station Bergentheim.jpg|thumb|Statsyon Banthüm in 1960]] '''Banthum''' ([[Nederlaands|Hollaands]]: ''Bergentheim'') is een [[dorp]] in de [[Overiessel|Oaverysselske]] gemeynte [[Hardenbarg (gemiente)|den Hardenbarg]]. De kern ligt tüsken de spoarlyne [[Zwolle]]-[[Emmen]] en et kanaal [[Almelo]]-[[De Haandrik]]. Up 1 januari [[2018]] had een t 4.535 inwoaners. Banthum ligt an den provincialen weg [[N343]]. Et hevt een [[voetbal|vootbalvereyniging]] ''VV Bergentheim'' en [[volleybal]]vereyniging ''De Schutters''. Der bint twey laegere skolen, de protestajt-kristelike ''Ds. Koningsberger'', en de gereformeerd vry-emaakten ''Casper Diemer''. In Banthum ståt dree karken: de gereformeerd vry-emaakten, een herförmden en een gereformeerd synodålen. De lätste twey karken bint nudaags gangs by mekandere te kummen töt eyne karke. ==Geskiedenisse== ===Veurgeskiedenisse=== Gelieke as aandere steden en dorpen is ok 't oale Banthum ontstoan an 'n reviere, an d' Overiesselse [[Vechte]]. Disse reviere kump Nederlaand bi-j [[Grambarge]] binnen, streump doar op [[Hardenbarg (stad)|'n Arnbarg]] an, langes Banthum deur [[Ommen (stad)|Ommen]] en langes [[Dalsn]] noar Zwolle umme doar bi-j 't Zwarte Water uut te kommen. Ewen eleden kwamen an de oevers van disse reviere grote zaandvlakten lös te liggen en wonneer as doar zommers de wind overhen bleus ontstunden der zaandverstoevingen die an de weerse kaanten van de reviere dunen vörmden, de zo-enuumde revierdunen. 't Hudige ”Beerzebulten’’ bint hiervan 'n veurbeeld. Een hele zet veur 't begun van de joartelling wördden de Vechte al bewoond deur rondsjouwende stammen. Pas in de Middelewen stiet der op papiere over blievende bewoners van disse plaatse. ==Vanof de Middelewen== De eerste moal dat der feitelik over Banthum eskreven wördden, was op 1385. In 't boek van 't ''registers en rekeningen van 'T Bisdom Utrecht'' woar op bladziede 586 stiet: ''lijst van mensen en goederen hieronder vermeld en te brengen in de hof van Ootmersum op Hemelvaartsdag … o.a. te BERGENTHEM (bij) Tackinc''. Asse wi-j van 't joar 1385 uutgoat bestunden Banthum op 1985 600 joar en is op 2010 't feest 'Banthum 625 joar' evierd. ===Nameverkloaring=== ''Bergen'' kump van: d' hoge revierdunen langes de Vechte. En ''Theim'' kump van: um-ezet stuk laand of thüm = tuune. Op 1688 veraanderden de name Bergenthem in Bergentheim, en in 't Nedersaskisch hebt zie 't altied van 'Banthum'. ===Old Banthum=== 't [[Old Banthum|Oale Banthum]] had 'n laanke vörme. 't Volk kenden een oost-ende, een middendorp en een west-ende. Disse vörme kunne wi-j t'rugge vinden op 't hodige Old-Banthum: 't oost-ende bi-j Schöttink en 't west-ende bi-j Wiechmink; terwiel as bi-j Wuestkaamp 't "middendorp" ween zol. Hier hef ok de havezoate (adelike boerderi-je) estoane. Op 1649 töt 1842 was de familie van Voorst eigenaar van d' havezoate. Op 1842 wördden d' havezoate of-ebrökken en de grachte edempd, zodat der van de havezoate “Bergentheym” gien stien meer over is. ===Marke Banthum=== De Marke Banthüm was een bestuursvörme van de grotere boeren die et gemeenschoppelike laand beheerden. De gronden wördden beveurbeeld gebruukt umme der plaggen van te stekken. De Marke Banthum bestunden uut 't laand watte wi-j now kent as Old-Banthum, Banthum en Mainbarg. In 't gemeentearchief van 'n Arnbarg lig now, vanof 2013, 't markeboek Banthum, wat deur de leste markerichter an de burgemeister van 'n Arnbarg egeven is. In 't markeboek stoat de notulen van de vergaderingen van de marke Banthum in vanof 1611. De veurleste vergadering is op 1972 eholden. ===Vennetied=== Op 't midden van de negentiende ewe kregen 'n aander dele van Banthum d' andacht; de grote vennegebieden. Et markebestuur Banthum begunden met de ontvenning van de gebieden met mr. I.A. van Roijen an'n kop. Doarnöast begunden op 1850 de Overysselse Kanalisatiemoatschoppi-je met 't uutgraven van 't kanaal van [[Almelo]] noar [[Coevorden|Coevern]] an. 't K'naal wördden op weanse van de boeren van 't Oale Banthum twee kilometer de zuudoosten van de boerschop (Old Banthum) egraven. Hierdeur kwamp der 'n greui bi-j 't k'naal, terwel 't Oale Banthum niet verdan greuiden. Van Roijen had ok op 1850 de van Roijenswieke ('de Woeke') egraven, vanof 't k'naal in Banthum noar Kloosterhaar an. Disse wieken wördden egraven veur 't ofvoer van turf en veur d' ontwatering van 't gebied. Vaste op begun 1900 was de bevolking noabi-j 't k'naal zovölle toe-enömmen, dat der winkels, karken en skoelen ebouwd wördden. Hier sprekke wi-j over 't ontstoan van 't hudige Banthum. De vennetied hef veur Banthum zo bettie driekwart ewe eduurd. Ok in Banthum kende de ontvenning de verskrikkelike toestaanden van lege lonen, barre huze en aander sociale trammelaant. Pas noa d' oorlog is Banthum verdan egoane noar wat 't noedaags is. Noe hef Banthum ongeveer 4500 inwoners en is 't iene van de grootste dorpen van de gemeente 'n Arnbarg. ==Vanof 1900== ===Station Banthum=== Op 1905 kreeg Banthum zien eigen station en de spoorliende [[Zwolle]] - Stadsknaal (wieder deurgoans noar Delfzijl), an-elegd doar de NOLS, eemzo met een spoorhaven. Der was op 't ontwarp sproake van 'n station. Banthum kreeg dan ok gien groot stationsgebouwe zo as dat beveurbeeld altied nog op Grambarge stiet. Et blekken al rap te klein te ween. D' halte Banthum wördden toch 'n station en 't gebouwe wördden op 1907 uut-ebreid. Et station wördden esleuten op 1975, en 't gebouwe wördden of-ebrökken op 1993. De turfstreuiselfabriek wördden op 1948 esleuten. Mar noedags hebt luu 't der weer over dat d' halte weerumme kommen mut. Want völle jongeluu die studeert mut altied noar 'n Arnbarg of Mainbarg station. Dat wörd dan ok in de gemeente bespreuken. Anno 2016 hef Banthum zien eigen dorpshuus an 't dorpsplein (Bastingplein). 't Is veur en deur de Banthummers op-ezet en hef doarumme de name ''Veur Mekaar'' ekregen. ===Fabrieken=== Der wörden een textielfabriek neer-ezet, disse wördden midden joaren '60 esleuten (umdat de textiel in Twente toen der met stoppen). Later vestigden de Wavin zich doarzoot umme rioolputten te bouwen, mar ok disse wördden weer esleuten. Ok was der joaren lange een grote bakkeri-je evestigd (Bakkerij Holland), den veur völle banen ezörgd hef, mar ok disse is de gevolge van fucys vot-ecaneerd. ===feestwekke=== Elk joar wörd d'r in Banthum een feestwekke organiseerd, een wekke lange met völle an activiteiten veur en deur de Banthummers en umgewing, 't bekendsten en meest bezöchs doarvan is de Banthumloop. En 'soavends de feesttente. Umme 't 600 joarig bestoan van Banthum (in 1985) te vieren hebt 't volk een moand lange feest ehad, op youtube bint nog tientallen an minuten filmpies te zien van disse moand. In 2010, 't 625 joarig bestoan van Banthum, hebt zie 't weer vanni-js edoan. ==Monumenten== Hier 'n lieste van vier' gemeent'like monumenten wat in Banthum stoat. Wat twee boerderi-jen, een karke en een dreibrugge bint. * Arve Waterink, Brinkweg 6 * Hervörmde Karke ''De Bo'', Kanaalweg-Oost 59 * Dreibrugge ''Gouden Ploeg'', Kanaalweg-West - * Katerstede Nijkamp, Mölinksweg 2 ==Bekende Banthummers== * [[Arne Slot]] (17 september 1978), vootbaltrainer Feyenoord * [[Kyra Lamberink]] (15 april 1996), baanwielrenster {{Bron|http://bergentheim.info/algemeen/bergentheim-historie}} {{Dialekt|sdz|Banthum}} [[Kategorie:Hardenbarg]] [[Kategorie: Plaatse in Oaveriessel]] j5ybqbqr2xp64vrw8xwowoozxezmno3 0 14689 321405 314344 2022-08-08T12:02:34Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki '''Sosjologie''' (ook skrevven as '''sociologie''') de leer van de meanskelike [[samenleaving]] en ear kenmearken. Hierbie wordt veural de opbouw en veraanderings doarvan bekekken, mer ook sosjologiese problemen. De sosjologie bekik [[mense|leu]] en ear gedrag in ear sosjale umgevving, in samenhang met n oaverheersenden moraal en [[ethiek]], en in verbaand met [[politiek|polletieke]] en [[filosofie]]se gedragsofspraken. Dat kump daal op t bekieken van t dageliks leaven van leu en hoo zee met ear umgevving umgoat, in t [[gezin]], in t [[geleuf]], [[wet]]ten, [[normen en wearden]], [[rolpatronen]] en [[kultuur]]. Sosjologie is ne [[Moatschoppieje (sosjologie)|Moatschoppiewettenschop]], woarin wörd kekken noar hoodöanig n meanske zik gedreg teggenoaver aanderen. Doarmet steet dizzen tak van wettenschop teggenoaver de [[natuurwetenschop]] dee de wetten van leavenloos materiaal en leavende weazens as onderwearp hef. Sosjologie haank samen met wettenschopsgebeden as [[gechiedenisse|geschiedkeunde]], [[eardriekskeunde]], [[politiekstudie]], [[vergeliekende kultuurwetenskop]], [[psychologie]], [[filosofie]], [[Ekonomie (wetenschop)|ekonomie]], [[volkenkeunde]], [[kriminologie]] en [[volksstatistiek]]. == Bekeande sosjologen == === Internasjonaal === {| class="vatop" | * [[Jane Addams]] * [[Raymond Aron]] * [[Jean Baudrillard]] * [[Ulrich Beck]] * [[Daniel Bell]] * [[Raymond Boudon]] * [[Pierre Bourdieu]] * [[Manuel Castells]] * [[Randall Collins]] * [[Auguste Comte]] * [[Émile Durkheim]] * [[Norbert Elias]] * [[Amitai Etzioni]] * [[Michel Foucault]] * [[Erich Fromm]] * [[Anthony Giddens]] * [[Erving Goffman]] | width=25 | | * [[Jürgen Habermas]] * [[Arlie Hochschild]] * [[Patrick Hunout]] * [[Bruno Latour]] * [[Joeri Levada]] * [[Harriet Martineau]] * [[Seymour Martin Lipset]] * [[Karl Marx]] * [[George Herbert Mead]] * [[Robert K. Merton]] * [[Charles Wright Mills]] * [[Charles Montesquieu]] * [[Bennie Nassie]] * [[Vilfredo Pareto]] * [[Talcott Parsons]] * [[Robert Putnam]] * [[John Rawls]] | width=25 | | * [[George Ritzer]] * [[Saskia Sassen]] * [[Joseph Schumpeter]] * [[Alfred Schütz]] * [[Richard Sennett]] * [[Ali Shariati]] * [[Georg Simmel]] * [[Pitirim Sorokin]] * [[W. I. Thomas]] * [[Alexis de Tocqueville]] * [[Ferdinand Tönnies]] * [[Alain Touraine]] * [[Thorstein Veblen]] * [[Immanuel Wallerstein]] * [[Max Weber (socioloog)|Max Weber]] * [[Zygmunt Bauman]] |} {| class="vatop" | === [[België]] === * [[Mark Elchardus]] (VUB) * [[Rudi Laermans]] (K.U.Leuven) * [[Herman Brutsaert]] (emeritus, UGent) * [[John Vincke]] (UGent) * [[Piet Bracke]] (UGent) * [[Jan Vranken]] (UA) * [[Walter Weyns]] (UA) * [[Herman Deleeck]] * [[Jan Bundervoet]] * [[Jozef C. Verhoeven]] * [[Edward Leemans]] * [[Jozef Berghman]] * [[Jaak Billiet]] * [[Bea Cantillon]] (UA) | width=25 | | === [[Neerlaand]] === * [[Jacques van Doorn]] * [[Godfried Engbersen]] (EUR) * [[Harry Ganzeboom]] * [[Joop Goudsblom]] * [[Paul de Graaf (socioloog)|Paul de Graaf]] * [[Sjoerd Groenman]] * [[Henk Flap]] * [[Pim Fortuyn]] * [[Frederik van Heek]] * [[Harry Hoefnagels]] * [[Geert Hofstede]] * [[Willem Schinkel]] * [[Henk Westbroek]] | width=25 | | ===Neerlaand ''<small>(vervolg)</small>''=== * [[Matthijs Kalmijn]] * [[Gerbert Kraaykamp]] * [[Henny Langeveld]] * [[Dick Pels]] * [[Kees Schuyt]] * [[Sebald Rudolf Steinmetz]] * [[Abram de Swaan]] * [[Wout Ultee]] * [[Frank van Tubergen]] * [[Herman Vuijsje]] * [[Reinhard Wippler]] * [[Anton Zijderveld]] * [[Siegwart M. Lindenberg]] |} == Sosjologiese bladen in Neerlaand en Vlaanderen == * SocioSite (1996-heden) * Amsterdam Sociologisch Tijdschrift (1974-2004) * Mens en Maatschappij (1926?-) * Sociologie (2005-) * [[Sociologische Gids]] (1953-2004) * [[Tijdschrift voor Sociologie]] (1980-) * Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken * Tijdschrift voor Beleid, Politiek en Maatschappij * [[Sociologie Magazine]] ([[Facta]]) == Sosjologiese verenigings in Neerlaand en Vlaanderen == * [[Nederlandse Sociologische Vereniging]] (NSV) * (Vlaamse) [[Vereniging voor Sociologie]] (VVS) [[Kategorie:Tweants artikel]] [[Kategorie:Sociologie| ]] k1t66xaijy4k0rfwqf8ss59tbd7caqx 0 19898 321420 310801 2022-08-08T16:40:47Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki '''Jean-Jacques Rousseau''' ([[Genève]], [[28 juni]] [[1712]] - [[Ermenonville]], [[2 juli]] [[1778]]) was een belangrieke [[filosofie|filosoof]] en skriever. Hi-j hef een grote biejdrage edoane an de skrieveri-je, opvoedingskunde en politiek. Rousseau wödden in 1712 geboren as iene van 'n horlogemaker in 'e calvinistiske Genève. Ziene moe störf bi-j de bevalling en zien vaar stuurden hum as leerjonk noar kennissen. Rousseau besleut vort te lopen en vunden onderdak biej ne 29 joarige rieke dame. Disse Françoise-Louise de Warens bekeerden Rousseau töt 't katholicisme. Hi-j wörden heur minnaar en töt zien 28e wonden he of en an biej Françoise-Louise. Zi-j regelden ok 'n portie baantiens veur hum. ==Skrieftalent== Rousseau bleken talent te hebben veur skrieven. In 1750 leerden Rousseau [[Nicolas de Condorcet]] kennen. Hee konden metwarken an zien projekt, 't skrieven van de [[Encyclopédia]]. In 'tzölfde jaor braak he in intellektuele kringe deur met 'n essay de ''[[Discours sur l'origine et les fondements de l'inégalité parmi les hommes|Vertoog over de ongelijkheid]]''. 'n Alderbest deel van zien ideen deud Rousseau op toe he in 1743 warkten as privé-secretaris van 'n Fraanse ambassadeur in Venetië. Hi'j heulden die bane nie laank völ, binnen 't jaor was he met ruuzie vertrökken. Rousseau skreef over die periode: * ''In Venetië zaa-k veur 't eersten met eangn oongn de tekörtskietings van 'n regering (…). Sund toe he-k 't benul dat aals stark ofhangt van de poletiek en dat (…) 'n volk nooit meer kan ween as wat zien regering der van maakt. De groten vraog is derumme dissent: wölke regeringsvörme is 't best um de meest deugdzame, verlichte en goede meansen veurt te brengn.'' ==Edele weelden== Rousseau geleufden dat de meanse van oorsprunk goed is. Alle ondeugden in de maotskappi'je kump volngns hum uut onderdrukkende vörms van opvoeding vandan, onderwies en deur 'n regering boaven de meanse te stellen. '' 't Meanse is vri'j geboren, maor toch zit he overal an iezers vaste.'' skreef he. Hi'j stelden de “edele weelden” uut [[Noord-Amerika]] as veurbeeld. Zi'j leefden volngns Rousseau in vree en allinnig-staond saam zunder regering die wetten en plichten opleg. ==Stukkies uut zien skrieveri'je== * '' De meanse die 't meest eleefd hef is nie hi-j, den 't langes eleefd hef, mar hi'j, den 't diepst ervoaren hef.'' * '' De Netuur bedrög oos nooit, allene wi-j liegt ooszölf altied veur.'' * '' De echte opzetter van de burg'like maaskappi-je was iene dy as eersten 'n stuk laand umzetten met pöalen, en 'n moal zee: 'waar oe, di's van mi-j', en ok nog es luu vunnen die hum geleuven. Hoevölle misdoaden, oorloogn, ellende en aandere kwoade dinge zollen de means'like soorte nie bespoard ewest hebben, as der toen iene de pöale uut trökken haden de grachten haar dichte-gooit, en zien metmeansen haar toe-ereupen: 'Luustert nie naor disse luêngnaar; 't giet ieluu nie goed of as ieluu verget dat de vruchten van de weerld van iederiene is maor de weerld van geniene.'' {{Bron|*Bronne: Jean-Jacques Rousseau, Vertoog over de ongelijkheid}} {{Dialekt|sdz|[[Vechte|'t Vechtdal]]|Algemene Nedersaksiese Schriefwieze}} {{DEFAULTSORT:Rousseau, Jean-Jacques}} [[Kategorie:Filosoof]] 9rcsziy8i0elhc9qj393dmjbvbb5elk 0 20481 321407 308760 2022-08-08T16:25:47Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki De tied van de '''Apostoliesen va's''' beslöt van 90 töt 'n met 160 noa Kristus. ==Veurgeskiedenis== 't Vrogste begun van t Kristlik geleuf was [[Jeruzalem]] 't centrum van t [[vrogge Kristendom]], met [[Jakobus]] an t heufd van de gemiente töt 't joar 61, toe as he stienigd wörden - voolgs [[Flavius Josefus]]. t Duurden nie lange of n Apostels haren wiedverspreid gemienten estich. Völle van eur bint as martelaar ummekommen, zo as Jezus t al haren edacht. De verwoesting van Jeruzalem deur de [[Romeinse Riek|Romeinen]] op 't joar 70 hef as 'n slim belangrieke gebeurtenisse spölt veur 't kristendom. Noe was Jeruzalem nie meer ' centrum, mar wörden [[Rome]] dat zo zachies an, woar Paulus en [[Petrus]] (Aremees: Kefas) begraven ligt. Noe waren ok de mieste ooggetugen van Jezus zien lèven uut de tied ekommen, en mossen de geleuvigen vastigheid hebben; noe wörden de leer van [[Jezus]] op pepier ezet. Viere van disse tientallen töt honderden leergeschriften bint 't kanon van n [[Biebel]] openömmen. Ok noe gruiden Rome, Caesarea en Antiochië uut töt belangrieke orthodox-kristlike centra. In Rome begunnen zich de Apostoliese succesie te ontwikkelen, der van uutgoande dat Petrus (Kefas) n eersten bisschop waren van Rome en al zienen opvoolgers in zien traditsie beheurden. ==Beduding== Noa n Apostels en aandere ooggetugen kwamen de tied veur euren opvoolgers, den wi-j n Apostliesen va's nuumt; van völ van die luu wörd ezegt dat ze n Apostels nog ekend hebt. Antal brieven, verhaandelings, fragmenten en apologien van eur bint bewoard eblèven en draagt euren name. Van Clemens wörden 'n tweetal brieven bekend. Ok 't onderwies van n Twaalf Apostels, de [[Didache]], was 'n belangrieke schriftlike bronne vanuut d' eerste eewe van 't kristendom. De beduding 'apostoliesen va's' is veur 't eerst gebruukt deur J. B. Cotelier den in 1672 waren begunnen met 't verzamelen en bi-jienebrengen van disse geschriften. Op dit moment wörd töt de schrieveri-jen van n apostoliesen va's erekkend: *N zeuven brieven van Ignatius van Antiochië *N brief van Polycarpus van Smyrna *Martyrium Polycarpi ('n tekste over de marteldood van Polycarpus) *N tweeë brieven van Clemens I van Rome *'t Onderwies van n twaalf apostels, de Didachè *De brief van Barnabas *Stökkies van Papias *N brief an Diognetus *De apologie van Quadratus *N herder van Hermas Mangs bint n schrievers van disse schriften onbekend. Bekenden schrievers waren: *Paus Clemens I-- Eersten Brief van Clemens an de kristenen van Korinthe. *Polycarpus van Smyrna – Brief van Polycarpus an Philippi. *Ignatius van Antiochië – zeuven Brieven. *Papias van Hierapolis – fragmenten van zien boeken. Van Ignatius en Polycarpus is bekend dat eur als martelaar estörven bint. *Hermas was 'n breur was Paus Pius I. Mooglik is e n slave west. ca 150 {{Dialekt|sdz|[[Vechte|'t Vechtdal]]|Algemene Nedersaksiese Schriefwieze}} [[Kategorie:Christendom]] [[Kategorie:Geschiedenis]] fdk5amydr0ofkrxqr1gha92jr3qf938 0 20656 321402 321401 2022-08-08T11:59:00Z Bdijkstra 3584 Verwysing nå döärverwyssyde repareerd ([[Egypte]] nå [[Egypte (laand)]]), met behulp van [[Help:Pop-ups|pop-ups]] wikitext text/x-wiki [[Bestaand:Location Nigeria AU Africa.svg|thumb|300px|Nigeria op de kaarte van Afrika]] '''Nigeria''', offisjeel de '''Federale Reppubliek Nigeria''' is ne federale groondwettelike republiek met 36 stoatn en et federale heuwdgebeed [[Abuja]]. Et laand lig in West-Afrika en hef greanzen met [[Benin]] in et westn, [[Tsjaad]] en [[Kameroen]] in et oostn en [[Niger (laand)|Niger]] in et noordn. Op et zuudn greanst et an den [[Guinesen Golf]] in den [[Atlantiesen Oseaan]]. Op de stea wat non Nigeria is, warn vroger verskeaidene keuninkriekn. Et hudige Nigeria keump oet de [[Groot-Brittanje|Britse]] kolonisasie van disse strekke, an et eande van et [[19e eeuw|19de]] töt begin [[20e eeuw|20ste joarhoonderd]]. Nigeria wör saamn evoogd oet et Noordelike en Zudelike Nigeriaanse Beskoarmd Gebeed. De Britn zorgn vuur administratieve en wettelike instellingn, mer beheuldn de oolde stamnverbaandn. In [[1960]] köm Nigeria oonder eegn besteur, mer al noa eankele joarn onsteund doar nen börgeroorlog. Seend den tied hef Nigeria aait wesseld tusken demokraties ekeuzene börgerregearingn en militaire diktatuurn. In [[2011]] wördn de eerste redelik earlike en vrieje verkiezingn eheuldn. Nigeria wörd vake n "Afrikaansen Reus" eneumd, vanweage de völle leu wat dr wont en redelik stabielen [[ekonomie]]. Dr wont 174 miljoen leu. Doarmet is et et drokste Afrikaanse laand en zeuwndedrokste laand van de wearld. Dr wont mear as 500 verskilnde volker. De grötste doarvan zeent de [[Hausa]], [[Igbo]] en de [[Yoruba]]. Ongevear de helfte van de inwonners is [[Kristendom|Kristelik]]. Dee wont in et zuudn en middeln van et laand. Iets meender as de aandere helfte zeent [[Islam|Mohammedaann]], dee as heuwdzakelik in et noordn en zuudwestn wont. De rest van de inwonners doot an tradisjonele en inheemse geleuwe, zo as et [[Igbogeleuf|Igbo-]] en et [[Yorubageleuf]]. Nigeria wörd vake zeen as nen regionaaln macht in Afrika. De Nigeriaanse ekonomie was in 2014 de grötste in Afrika. Met mear as $500 miljard gung Nigeria [[Zuud-Afrika]] vuurbie en wör et de 26ste grötste ekonomie van de wearld. Dr wörd emeand det Nigeria teegn [[2050]] bie de 20 grötste ekonomiejn van de wearld heurt. == Naam == Dr wörd emeand det n naam "Nigeria" vuur esteeld is duur de Britse journaliste Flora Shaw. n Naam verwis noar de rivier de [[Niger (rivier)|Niger]], den as duur et laand streumt. == Geskiedenisse == ===Ooldheid=== De euldste terrakotta-figuurn dee as in et laand eveundn zeent, komt van et [[Nok (volk)|Nok]]-volk. De [[Kano (volk)|Kano]] en [[Katsina]] oet et noordn hebt ne geskreewne geskiedenisse dee terugge geet töt roond et joar [[999]]. Verskeaidene Hausa-keuninkriekn en et riek [[Kanem-Bornuriek|Kanem-Bornu]] verdeenn good an haandel tusken Noord- en West-Afrika. [[File:Queen Mother Pendant Mask- Iyoba MET DP231460.jpg|thumb|n Keuninklikn ivoorn Bini-mombak, ene van Nigeria's belangriekste kultuurskatn]] In et noordwestn leaidn de [[Fulani (volk)|Fulani]] oonder [[Usman dan Fodani]] et Fulani-riek tusken et [[19e eeuw|19de joarhoonderd]] töt an de kolonisasie van [[1903]], doo as et laand verdeeld wör in verskeaidene Europese kolonies. De Yoruba-keuninkriekn Ife en Oyo in et zuudwestn van Nigeria wördn et belangriekst in et 12de en et 14de joarhoonderd. Geleufsverhaaln oet et Yoruba zegnt det in [[Ile-Ife]] et meanske ontstoan is en det et de euldste beskawing van de wearld is. De euldste teekns van inwonning komt oet et neegnde joarhoonderd. In Ife wördn van terrakotta en broons figuurkes emaakt. Et riek van de Oyo leup in de beste deage van West-Nigeria töt an [[Togo]]. Et keuninkriek Benin lea in et zuudwestn van Nigeria. De macht van det Benin was et stöarkst tusken et 15de en 19de joarhoonderd. Ze hadn invlood töt an de stad Eko (dit is nen naam oet et Edo, dee later veraanderd wör noar Lagos duur de Portugeezn). In et 10de joarhoonderd begun et Nri-keuninkriek van et Igbo-volk. Det bleef bestoan töt 1911, doo as de Britn et innömn. Et was ene van de euldste keuninkriekn in Nigeria. Nri wör besteurd duur de Eze Nri, wat n soort paus-keunink vuur de Igbo was. De stad [[Nri (stad)|Nri]] wörd ezeen as de beginplek van de Igbokultuur. De steadn Nri en Aguleri, woer't de Igbo-skeppingsverhaaln ontstoan zeent, lignt in et gebeed van de Uneuri-stam. De leu deedn verskeaidene joarhoonderden lange haandeln met haandelsleu oet Noord-Afrika. In et 16de joarhoonderd begunn Spaanse en Portugese verkenners as eerste Europeaann met Nigeriaann te haandeln. Det deedn ze vanoet de haawnsteedn [[Lagos (Nigeria)|Lagos]] en[[Calabar (stad)| Calabar]]. Eerst wördn dr allene godern verhaandeld, mer rap woln ze n deel van de al bestoande Afrikaanse slaawnhaandel metkriegn. Van oorsproonk wördn gevangene leu in oorloogn slaawn emaakt duur öare oawerwinners. Meestal mosn ze met noar de oawerwinners laand. Doar mosn ze dan woarkn en wördn ze heanig an assimileerd in de aandere kultuur. Doo't de Europeaann met gungn doon, nömn ze de slaawn meestal met noar de Nieje Wearld, woer't ze as woarkkrachtn in ezat wördn. Pas doar wördn Afrikaanse leu heanig an ne klasse op zikzelf, vuural in de [[Verenigde Stoaten]]. Heanig an wör de vroage noar slaawnkrachtn grötter as de vroage noar godern. Oeteandelik wördn letterlik hele Nigeriaanse volksstamn met evoord noar Amerika en et Karibies gebeed. ===Koloniaal verleedn=== [[Ofbeelding:Ancient Benin city.JPG|thumb|right|200px|De stad [[Benin (stad)|Benin]] in et 17e joarhoonderd, met nen optocht vuur de Oba van Benin. Disse ofbeelding steund in "Beskriewing van Afrika", n Europees book, oet egeewn in Amsterdam in [[1668]].]] Al rap deedn [[Groot-Brittanje]] en [[Fraankriek]] met an de slaawnhaandel. De koloniale tied van Nigeria wörd ereknd vanof [[1800]]. In [[1807]] skafn Groot-Brittanje en de Verenigde Stoatn internasjonale slaawnhaandel of, umdet dr in et thoeslaand doar steeds mear teegn op esprökn wör. Noa de [[Napoleontiese Oorloogn]] richtn Groot-Brittanje et West-Afrikaanse Eskader op um de internasjonale slaawnhaandel teegn te goan. Det eskader oonderskepn slaawnskepe van aandere laandn. Mangs wördn bevriede slaawn met enömn noar [[Sierra Leone]], ne aandere Engelse kolonie, um te vuurkomn at de vrieje leu in Nigeria wier evöngn wördn. In [[1885]] erkeann völle aandere Europese laandn de Britse oawerheersing in West-Afrika. Et joar doarop stichtn Brittanje de Royal Niger Company met as bedriefsleaider [[Sir George Taubman Goldie]]. Op disse wieze heuldn de Britn et laand roond de Niger-rivier in bezit, want ze hadn teegnstaand van n [[Duutslaand|Duutsen]] stoatsman [[Bismarck]]. In [[1900]] gung et bedrief oawer n kop en et laand köm oonder Brits stoatsbehear. Op n [[1 jannewaori|eerstn januwoari]] [[1901]] wör Nigeria Beskoarmd Gebeed en deel van et Britse riek, wat dootieds n belangrieksten wearldmacht was. De verskeaidene onofhaankelike keuninkriekn op de groond van et nondeagse Nigeria vöchtn hard teegn et Britse riek. Noa wier nen oorlog vereuwern et Britse riek [[Benin]] in [[1897]]. Tiedns n [[Engels-Aroaansen oorlog]] tusken 1901 en 1902 wördn de aandere teegnstaanders dale höwn. De oonderdrukking of totale verwoosting van disse stoatn zorgen at Brittanje et hele Niger-laand oonder behear kreeg. In [[1914]] deed Brittanje alle strekn in et Niger-laand bie mekoar en neumn et de Nigeriaanse Kolonie en et Beskoarmd Gebeed. Op papier bleef Nigeria op edeeld in de noordelike en zudelike proveensies, en de [[Lagos-kolonie]]. Umdet de Europeaann vuural in et zuudn bleewn bie de haawns, wördn de zudelike Nigeriaann mear beïnvloodt duur westers deankn. Ze nömn westers oonderwies en oontwikkeldn rapper ne moderne ekonomie as in et noordn. Völle jongns van heugere Nigeriaanse klasn gungn noar Groot-Brittanje hen studeern. Et verskil tusken de noordelike en zudelike strekn bleef in de politiek ook nog dudelik. Zo was in noord Nigeria slawerieje nog töt 1936 too estoan. Noa n [[Tweede Wereldoorlog|Tweeden Wearldoorlog]] mosn de oolde Duutse groondgebeedn verdeeld wordn oonder de allieerden. Brittanje kreeg der et behear oawer Kameroen bie, woerduur't Kameroen deel wör van Nigeria. In de joarn dee't doarop volgden wördn Nigeriaann alverdan mear nasjonalisties en begunn te vroagn um onofhaankelikheid. De Britse regearing steeldn verskeaidene groondwetn in dee't Nigeria steeds nen trad wieter onofhaankelik maakn. In [[1960]] köm Nigeria volledig op zikzelf. === Zeelfstaandig (1960) === Op n [[1 oktober|eerstn oktober]] van 1960 wör Nigeria onofhaankelik van et [[Verenigd Keuninkriek]]. De regearing besteund oet ne saamnwoarking tusken behooldende partiejn: et Nigeriaanse Volks Congres (NVC), wat vuural oet noorderlingn en mohammedaann besteund, en n Nasjonaaln Road van Nigeria en de Kameroenn (NRNK), woer't vuural Igbo-leu en Kristenn anhangers van warn. De leste partieje wör leaidt duur [[Nnamdi Azikiwe]], den't ook meteen de eerste Gouverneur-Genneraal van Nigeria wör. In de opposisie zat de redelik liberale Aksie Groep (AG). Doarvan warn vuural de Yoruba anhanger. Disse partieje wör eleaidt duur [[Obafemi Awolowo]]. Dr warn stoarke verskiln tusken de Hausa ('noorderlingn'), de Igbo ('oosterlingn') en de Yoruba ('westerlingn'). De politieke verhooldingn kömn op skoarp te stoan duur ne stemronde in 1961. Zuud-Kameroen, wat nog bie Nigeria heurdn, wol bie de Republiek Kameroen, terwiel as Noord-Kameroen bie Nigeria bliewn wol. Et noordelike deel van et laand was non völle grötter as et zudelike deel. n Niejn stoat deed der et Britse oarfgood achterhen in [[1963]] duur zikzelf ne federale republiek te neumn. Ze keuzn Azikiwe as presideant. Doo't in 1965 verkiezingn eheuldn wördn, köm de Nigeriaanse Nasjonale Demokratiese Partieje an de macht in Westelik Nigeria. === Börgeroorlog (1967-1970) === Op et verstoorde eawnwicht en de umkeupboarheid van et verkiezingssteelsel kömn in [[1966]] verskeaidene stoatsgreepn. n Eerstn was in januwoari. Den wör eleaidt duur nen koppel jonge leenksen oonder majoor [[Emmanuel Ifeajuna]] en [[Chukwuma Kaduna Nzeogwu]]. Det lukn mer half. De plegers van n stoatsgreep deedn heuwdminister [[Abubakar Tafawa Balewa]], premier [[Ahmadu Bello]] van et Noordn en premier [[Ladoke Akintola]] van et Westn vermoordn. Et lukn de plegers neet um ne sentrale regearing op te zetn. Presideant [[Nwafor Orizu]] wör edwungn um de regearing oawer te dreagn an et Nigeriaanse Leager, wat an evoord wör duur genneraal [[JTU Aguyi-Ironsi]]. n Stoatsgreep wör op evolgd duur nog ne saamnzwearing, woer't vuural noordelike leageranvoorders en noordelingn achter steundn. Hierduur wör Lutenant-Kolonel [[Yakubu Gowon]] stoatsheuwd. Duur al disse gebuurtenisse köm dr völle spanning en geweeld tusken de verskeaidene volker. Umdet n Noordeliken stoatsgreep vuural um volksachtergroond en geleuf dreeidn, mosn benaamd völle soldoatn en börgers met nen Igbo-achtergroond et liedn. Duur alle geweeld teegn de Igbo woln dee onofhaankelik van Nigeria wordn. Mei [[1967]] gung doarumme et Oostn hen stemn vuur nen onofhaankeliken stoat den't de [[Reppubliek Biafra]] mos heetn, oonder leaiding van Lutenant-Kolonel [[Emeka Ojukwu]]. et Westn en Noordn van Nigeria völn Biafra bie [[Garkem]] an op [[6 juli|n zesden juli]] van 1967. Dissen oorlog, den't 30 moand doern, wör kenmoarkt duur ne lange beleagering van Biafra. Hierbie wör alle haandel en bevuurroading van en noar Biafra teegn eheuldn. Tusken de een en dree miljoen leu kömn oet de tied duur n oorlog, zeektes en honger. Bie dissen börgeroorlog warn [[Fraankriek]], [[Egypte (laand)|Egypte]], de [[Sovjet-Unie|Sovjet-Unie]], [[Groot Brittanje|Groot-Brittanje]] en aandern nauw betrökn. De Sovjet-Unie en Groot-Brittanje steundn achter de Nigeriaanse regearing, terwiel as Fraankriek en de aandern de Biafraann hulpn. Nigeria har zelfs Egyptiese gevechtsvlegers in deenst. === Leagerregearingn === Tiends de ekonomiese öllievuurspood van de joarn zeuwntig gung Nigeria bie de [[OPEC]]. Det leawern nen enormen weenst op en nen stoarken ekonomie, mer et leagerbesteur deed niks um de leawnsumstandigheedn van et volk te verbettern of middel- en kleanbedriewe te helpn. Ze steukn nog ginnen seant in verbettering van et weagnstelsel. Umdet de federale oawerheid völle ölliegeeld an stoatn gavn, wör de federale regearing et middelpeunt van politieke steggelderieje, mer ook et belangriekste machtsweazn in et laand. Dr wör aal mear öllie noar boawn ehaald en fleenk weenst emaakt. Hierduur wör Nigeria alverdan gevöarliker ofhaankelik van ölliegeeld. Bie et minste of geringste zol de ekonomie inklapn. Begin 1979 gung Nigeria kort wier oawer op demokrasie doo't [[Olusegun Obasanjo]] et börgerregime [[Shehu Shagari]] wat besteurliken invlood gavn. Zowat et hele Nigeria meann at de Shagari-regearing umkoopboar en onkeundig was. Doarumme wör n stoatsgreep van [[Muhammadu Buhari]] in [[1984]] as ne gode ontwikkeling zeen. Buhari beloawn grote veraanderingn, mer zinne regearing deed et neet völle better as zinn vuurgänger. Zin regime wör um estot duur wier nen stoatsgreep in [[1985]]. [[File:Nigerian troops with US C130.jpg|thumb|Nigeriaanse soldoatn goat met n Amerikaans vrachtvleegtuug met um met te doon an ne deelmissie van de Verenigde Nasies en de Afrikaanse Unie in [[Darfoer]] in oktober 2004.]] t Nieje stoatsheuwd, [[Ibrahim Babangida]] reup zikzelf oet as presideant, heugste leagerleider en leaider van de Hoge Leagerroad. Hee steeldn et joar 1990 as deadline um terugge te komn noar n demokraties besteur. Babangida's besteur brachten n hoop politiek gedoo met zik met: hee richtn et [[Internasjonaal Monetair Fonds]]' Structural Adjustment Program (SAP) op um de machtige internasjonale skoold van et laand wier te betaaln. Wieters maakn he Nigeria lid van de Organisasie vuur Islamitiese Saamnwoarking, wat zorgen vuur heugere spanning tusken de geleuwe in et laand.^[41] Dr wör nen stoatsgreep epleegnd op Babangida, mer den oawerleawn he. Hee steeldn zinnen deadline vuur demokrasie bie töt [[1992]]. Op n [[12 juni|12den juni]] [[1993]] wördn dr dan eandelik vrieje en earlike verkiezingn eheuldn. Kandidoat [[Moshood Kashimawo Olawale Abiola]] haaldn ne grote mearderheid van de stemn. Babangida was et doar neet met eens en verkloardn de verkiezingn ongeeldig. Dit zörgen vuur geweelddoadig protest oonder et volk woerduur as et hele laand vuur dree wekn plat lea. Dit dwung Babangida um zinne belofte van ne börgerregearing noa te komn, mer vuur dee tied beneumn he [[Ernest Shonekan]] as heuwd van de tiedelike regearing. Babangida's regime wörd nog aait ezeen as meest umkoopboar en de oorzaak van alle umkoopboarheid in Nigeria. t Leagerbesteur van Shonekan wör eand [[1993]] um estoat duur nen stoatsgreep oonder leaiding van genneraal [[Sani Abacha]]. Abacha regearn met völle geweeld um de verdan goande börgerlike opstaandigheaid dale te drukn. Hee leut völle seantn vortsluuzn noar reknges boetn Nigeria. Hee vuurköm nieje stoatsgreepn duur leagergenneraals um te koopn. Et regime stopn doo't n diktator dood wör eveundn in ne situasie dee neet helemoals natuurlik was. In [[1999]] wördn dr hoonderden miljoenen dollars wier eveundn, dee't wierumme noar Abacha weezn. Zinnen opvolger, genneraal [[Abdulsalami Abubakar]], nöm op [[5 meie|n viefden mei]] van 1999 nen niejn groondwet an, woerduur as leu der op meardere partiejn stemn komn. Op n [[29 meie|29sten mei]] dreug Abubakar de macht oawer noar de verkiezingswinner, [[Obasanjo]], den't doarvuur al oet et leager was egoan. === Demokrasie (1999 - non) === In 1999 wör Nigeria wier ne demokrasie met de verkiezing [[Olusegun Obasanjo]] as presideant. Den was vroger n leagerleaider van et laand. Doarmet köm n eande an zowat 33 joar leagerbesteur. Obasanjo's verkiezingsweenst in 1999 en nog es in 2003 wördn as onvrie en onearlike beskouwd, mer toch hef Nigeria nen hoop verbetterd. Ze probeert umkoopboarheaid an te pakn en oontwikkeling an te jaagn. t Laand hef nog aait te maakn met geweeld tusken volker in de Nigerdelta. Doar zit ja öllie. Wieters kan et weagnnet nog wal better. Bie de verkiezingn van 2007 wör [[Umaru Yar'Adua]] van de Demokratiese Volkspartieje presideant. De verkiezingn wördn oawer de hele wearld as slim duur estökn ezeen. Yar'Adua köm op 5 mei 2010 oet de tied. Hee wör vervöngn duur Dr. Goodluck Jonathan op n 6den mei, töt an de nieje verkiezingn van 16 april 2011. Op n 19den april wör Goodluck Jonathan wier as presideant ekeuzn. Internasjonale media meeldn at de verkiezingn duur mekoar vlot warn verlop, met verhooldingswies weainig geweeld en kiezersfraude. == Laandsbeskriewing == Nigeria ligt in West-Afrika an n Guinesen Golf en hef ne oppervlakte van 923,768 km². [[File:Nigeriekaart.png|thumb|296x296px|Kaarte van Nigeria]] Doarmet is Nigeria et 32ste grötste laand van de wearld (noa Tanzania). Nederlaand past dr 25 moal in. Et hef ne greanze van 4047 kilometer met [[Benin]] (773 km), [[Niger (laand)|Niger]] (1497 km), [[Tsjaad]] (87 km) en [[Kameroen]] (1690 km). t Hef ne kuste van meenstens 853 km. Nigeria lig tusken latitudes 4° en 14°N en longitudes 2° en 15°O. t Heugste peunt van Nigeria is de [[Chappal Waddi]] met 2419 m. De belangriekste riviern zeent de [[Niger (rivier)|Niger]] en de [[Benue (rivier)|Benue]]-Rivier. Dee komt oet in de [[Nigerdelta]], een van de grötste rivierdelta's van de wearld. Doarduur veend iej dr ook ne grote vlakte van de Sentraal Afrikaanse Mangrowebosn. t Nigeriaanse laandskop verskilt van plek tot plek. Et depe zuudn wörd evörmd duur et tropiese klimaat, woer as joarliks 1524 tot 2032 mm reagn vaalt. In et zuudoostn ligt et [[Oboedoe Plateau]]. Bie de kuste lignt oetgestrekte kustvlaktes. Dit bosrieke zudelike deel wörd vake an eduudt as zooltwatermorre of mangrowemorre, um et grote antal mangrowebosn in et gebeed. Op et noordn hiervan lig ne zeutwatermorre. Hier gröait aandere plaantn en beume as in de zooltwatermorre. Doar wier noordelik van veend iej reagnwoold. t Grötste eendudige laandskop van Nigeria veend iej in de vallein van de Niger- en Benueriviern. Dee komt bie mekoar en maakt nen "y"-vorm. Op et zuudwestn van de Niger ligt n roew hooglaand. Op et zuudoostn van de Benue lignt heuwels en boargn dee't saamn et [[Mambillaplateau]] vormet, Dit heugste plateau van Nigeria strekt töt an de greanze met Kameroen, woer as et oawergeet in de [[Bamenda-hooglaandn]] van det laand. In de kuststrekke bie de Kameroense greanze lig n dik reagnwoold. Dit heurt bie et [[Cross-Sanaga-Bioko-kustwoold]]. Hier leawt de biezeundere [[Dril (aap)|Dril]]<nowiki/>aapn, dee't noargns aanders vuurkomt en verwaantn zeent van de [[mandril]]. Wieters meant bioloogn at de anheurnde strekn roond Calabar in Cross River State et grötste antal verskilnde vleendersoortn hebt. Zuud Nigeria, tusken de Niger en Cross-riviern is et woold min of mear verlöarn. Doar tref iej non gröslaandn. [[File:Lakechad map.png|thumb|Ne kaarte van et Tsjaadmear]] Alns tusken et depe zuudn en et hoge noordn is [[savanne]], met hier en doar nen boom, mer vuural laank grös en bloomn. Hier reagnt et 508 töt 1524 mm per joar. De savanne is te verdeeln in dree soortn: Guinees wooldsavanne, met laank grös en fleenke beume; Soedansavanne, met körter grös en körtere beume; Sahelsavanne met mear zaand en hier en doar nen tosn grös. Sahelsavanne ligt vuural in et noordoostn. Hier vaalt ook meender as 508 mm reagn per joar en komiej kort bie de [[Sahara|Saharaweuste]] in de nöagte. In et oeterste noordoostn tref iej et [[Tsjaadmear]], wat Nigeria deelt met Niger, Tsjaad en Kameroen. === Milieuprobleemn === In de deltastrekke van Nigeria komt regelmoatig probleemn met öllie en aandere knooierieje vuur. De grötste milieuprobleemn van Nigeria zit in ofvalverwoarking, et saamnspel van hooltkap en groondverpietering, klimaatveraandering en et bröaikaseffekt. Vuural in de megasteadn as Lagos köant de gemeentes al et hoes- en industrieofval neet an. In et Federale Heuwdgebeed wörd ofval ongeskeaidn estortt nöast of in kanaaln en piepn dee't eagenlik vuur waterbehear bedoold zeent. Dr wordt lukraak fabriekn ebouwd zoonder noa te deankn oawer de gevolgen vuur de natuur. Wieters blif et grote steadelike gebeed verdan gröain, keump dr verdan mear oarmood en zeent de gemeentes onbekwoam um de versmearing teegn te goan. Dr wördn n antal 'oplössingn' an edreagn, mer et gevolg was det onbehaandeld ofval estort wör op plekn woer as et waterweagn en et groondwater versmearn kon. Volgens de [[Voodsel- en Laandbouworganisasie]] van de [[Verenigde Nasies|VN]] wör dr in Nigeria in 2005 et hardst hoolt ekapt van de wearld. Tusken 1990 en 2005 is dr 35,7% van al et Nigeriaanse woold umme hakt. [[Kategorie:Tweants artikel]] [[Kategorie:Laand]] [[Kategorie:Afrika]] 1pph8scg4b7bnf1l2typmmd27jp3g5d 0 21794 321419 311766 2022-08-08T16:40:07Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki Et '''Impressionisme''' is een künststroumig uut de tweyde hälvte van de 19. eywe. ==Et begün== Et Impressionisme had syn begün by junge [[künstskilders]], den neet meyr volgens de strenge reagels van de akademy wolden skilderen. In [[Frankriek|Vrankryk]] hevt de strouming syn oorsprüng. Wat anders warken van dit volk was, was dat sy de varvstreaken up et dook düdelik syn löyten. Et sagen der allemåle as sketsen uut. Wår as sy up de akademy strak en nettys in wark güngen. Ouk güngen se et moderne leaven van, byvöärbeeld, [[Paries|Parys]] skilderen. So skilderden sy horen, supend volk of mensken halvnaakt an de waterkante. Wår as de akademisken underwarpen köäsen dee uut de mytology of uut de geskydenisse kwamen. Ouk was typisk impressionistisk dat se söchten når licht. Vöäle wördden der et lichtval döär ear eskildered. Belangryke namen uut disse skilders waren [[Claude Monet]], [[Pierre-Auguste Renoir]], [[Edgar Degas]] en [[Paul Cézanne]]. Begünnens wördden de doken van ear döär mensken uutelachen en uutesköälden. Lüde dachtten dat so wark eksposeyrden wat algins-neet of was. Later kreagen sy dan wal steads meyr volk der by, doe ouk up disse wyse in skilderen güngen. En neet vöäl later kreagen sy net so vöäle vöär ear dokeb as skilders dee op de akademiske wyse skilderen döyden. ==Dårnå== Nå de impressionisten, so in de jåren 90. van de 19. eywe, güngen andere skilders noch verder as ear. Den güngen et klöörgebruuk anders doon, de förms anders en et kwam dårvan up anderen wyses van skilderen an. So as et wark van [[Paul Gauguin]], Paul Cezanne en [[Vincent van Gogh]]. Disse stroumings nömed se teagenwoordig et [[Postimpressionisme]]. [[Paul Signac]] en [[Georges Seurat]] güngen skilderen med püntys, ebaseyrd up ear eigen klörenleyre. Disse strouming is nu bekend as et [[Pointelisme]]. {{Dialekt|sdz|[[Hardenbarg (gemiente)|'n Arnbarreg]]}} [[Kategorie:Beeldende keunst]] [[Kategorie:Geschiedenis]] [[Kategorie:Kunstperiode]] 68c8k85ec9w7zqzlyaxih1zo58paaut 0 27332 321408 301748 2022-08-08T16:27:25Z Bdijkstra 3584 verolderd wikitext text/x-wiki [[Bestaand:Lunar_eclipse_north_down.jpg|thumb|Bloodmåne. Et noorden van de måne wist hyr når beneaden]] [[Bestaand:Ecl-lune-3-03-07.ogg|thumb|Bloodmåne van 3 määrt 2007]] Een '''bloodmåne''' is een verskyningsförm van de [[maone|måne]], namelik een vulleadige månsverdüüstering. Et kümt årdig reagelmåtig vöär, in vergelyking med een sünsverdüüstering. Een bloodmåne kryg y as de aerde tüsken de sünne en de måne in kümt, in een rechte lyne. So kümt de skade van de aerde up de måne terechte. Ofwal, y hebt een månsverdüüstering. De sünne is jå wal ytsys grouter as de aerde, düs der kümt langes de randen van de aerde noch wal wat licht langes hen. Dat geyt döär de dampkringe en wördt dår of-ebröäken. Dår kümt een roudskynsel van en as dat geböärt, klöört de måne bloodroud. Een månsverdüüstering kan alleyne med vulle måne. Et is ouk up meyrdere steades tegelyke te seen en et duurt wat uur. ==Soorten== De måne kan up dree wyses verdüüsterd wörden: vulleadig- (bloodroud), gedeyltelik- (lekt et as of der een hap üüt enöämen is) en een ''penumbrale'' verdüüstering (hyr süt he der dunkerder üüt as normaal). ==Bygelöyv== Der wördt edacht dat tydens de bloodmåne der douden van kumt. Dat et blood vrögt. Et sol wark weasen van düvelske krachten. As y tydens de bloodmåne brummers güngen kyken, kryg y neagen månd later een döär düvels beseaten kind. Tydens de bloodmåne sol de lyne tüsken unse en de geystenwearld dünne weasen. Dårümme kan der dee tyd [[paranormale]] dinge geböären. In vöäle oldere kulturen dachten sy dat wonneyr de måne (of de sünne) verdüüsterd wördden, dissend an-evretten wördden döär een deer. De [[vikingen]], byvöärbeald, gelöyvden dat de måne altyd achter an esetten wördden döär een unmündige wulv. Wonneyr de måne roud was, had he hüm te pakken had. So as by sünsverdüüsteringen döden de [[mayas]] een bülte kabaal maken, ümme de kwåde krachten van de måne vord te jagen. {{Dialekt|sdz||Nysassiske Skryvwyse}} [[Kategorie:Steernskunde]] d1xb0m31zjxr7qtoqlny4rhi0487zxo 0 27344 321412 297177 2022-08-08T16:34:16Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki Dit stükky is een rekonstrukty van de olde '''germaanske kearlsbunden''' wår neet direkts dinge van oavereleaverd bint, mar düdelik in verskillende oaverleaveringen uut de olde tyd uutkümt. Vöäle historici hebbet der oaver eskreaven. By so betty elke germaanske stam, had y wal een gruppy kearls dee samen een bund förmeden. So een kearlsbund stünden hoche in anseen. Et was de elite under de krygers. Vöäle verhalen en nudaagse traditys vertelled uns noch ait dinge over disse bunden. Et was de [[vrymetselarye]] van dee tyd. ==Inwyding== Al disse kearls swöyren een eyd. ==Wodan== Sy wydeden sich an de belangryksten god van de germaanske wearld: Wodan (oldsassisk: Woden), den was de god van de kryg, de röäring, de douden en wysheid. ==Doudenleager== '''De wilde jacht''' '''De Wilde Heir''' ==Deren== Et waren lüde dee unmündig stark waren. En dår hadden sy ouk ear trükys vöär en ear verhalen. Sy kleydden sich med de hüden van gedoude wulven en bearen. En med hülpe van drank, dans en leder makeden sy sich so wild in den kop, dat sy med de wulv of de bear eyne wördden. So waren sy in den kryg neet teagen te holden. Volgens ear güng Wodan ear altyd vöär. ==Verwantskop== Sy waren verwant an de noordske [[beserkers]]. ==Oaverblyvsels== Verhalen over wearwulven -lüde dee sich in de nacht in wilde beesten verandereden- bint noch late herinneringen over disse lüde. Net so as Sünterklås- en Krampus gebrüken. {{Dialekt|sdz}} [[Kategorie:Germaanse mythologie]] [[Kategorie:Germaanse oaldheid]] blovn2sdjy7jphw1uf5rae7gpdjchfz 0 27346 321413 321391 2022-08-08T16:35:11Z Bdijkstra 3584 Bdijkstra hevt de syde [[Vrymestelarye]] hernöömd nå [[Vrymetselarye]] wikitext text/x-wiki {{Soamenvougen|Vrijmezzelderij}} [[File:Freimaurer Initiation.jpg|thumb]] De '''vrymetselarye''' of '''maçonnery''' is een bröderskap, den oaver de heyle wearld besteyt. Et is de land en dårbinnen de regio up-edealed. De lüde wat der lid van bint, willet sichsülv een better menske maken. Dat doot sy med olde rituelen en mekare leavensvrågen te besprekken. Wat et dool hevt dat mensken mekare nemmet so as se bint en mekare hülpet üm een bettere wearld te krygen. De leaden dervan wördet ''vrymetselaars'' of når et ängelsk: ''free-masons'' enöömd, wat koamt van et vranske woord ''frère-maçons'' (betekkend so yts as: bröder-bouwer). ==Loges== Een loge is de plaatse wår as de lüde samenkoamet. In Londen, in 1717, güngen eyrtyds wat van dee loges by mekare, ümme so een ''grootloge'' te krygen. Dat was de eyrste mål dat de vrymetselarye een landelike organisaty had. Dat wörd een Grootmacht enöömd. Dårnå volgden der meyr landen. Mar sy segget sülv dat der geyn wearld-macht besteyt. Elk land düt et up hümsülve. Mar üm de sovöäl tyd koamt de belangrykste lüde van de landen wal by mekare, ümme de reagels en traditys vanny of te pråten. ==Untstån== Eigenlik weat geyne precys wår as de Vrymetselarye syn oorsprüng hevt. Sovöäle lüde dee as dår når anvrågt, sovöäle oorsprüngen heb y höäste ouk. Mar een vöär de hand liggende is, is dat et sütys an unståne is uut olde ängelske en skotske steynhouwersgilden (bouwgild of -hütten). En de gebrüükte symbolik en rituelen hebbet se oavernöämen uut verskillende bronnen en kulturen. ===Bouwgilden/bouwhütten=== Et hevt syne (eyrste anwysbare) oorsprüng in de vrogmiddeleywske steunhouwersgilden. In de middeleywen kwamen ambachtslüde (mestelaars, ingeniörs, architekten) by mekare ümme kennis en künde te deylen. Dissen förmden gruppen en bröderskappen. Wår de geheimholding swearden en de kennis en künde wat der edeyled wörden, was alleyne van ear. Sommige van disse gruppen of bröderskappen wördden evrågen vöär de bouw van karken en katedrålen. Wårvöär se vöäl geld en macht kreygen. Et was tüürlik een heilige take: y maken tempels vöär den Heyr en de paus en de bisskop. De metselaars en de architekten hadden tydens de bouw eyr eigene hütten, wår se geheimelik by mekare kwamen ümme de bouwteykenings te bekyken. Dår wördden de bröderband verstarked med rituelen. De bouwhütten wördden gruppen dee med mekare trouw en ambachtsskap hadden. Up een geaven moment hadden de bouwhütten vöäle te seggen oaver de bouwe van so ne katedrål -en düs ouk oaver de wenske van den bisskop. ===Verlichting=== De macht van de karke güng nå de Verlichting årdig minder wörden. Düs de ård van disse bröderskappen wördden sütys an ouk anders. Der kwamen meyr verlchtings-ideyen binnen. Et dådwarkelike bouwen van heilige hüse, wördden een bouwen an et geysteliken. In 1717 kwamen düs van dee ''loges'' in Londen by mekare en wördden een Grootloge, meyr landen volgden. ==Inhold== Een vrymetselaar gelöyvd in een Upperweysen, of dit nu God is, een allesstürende wette of wat dan ouk. Traditioneel wörd et dår as den 'Opperbouwmeester des helaals' (engelsk: ''Grand Architect of the Universe'') enöömd. Et belangryksten is dat alle mensken gelyke bint. Yder hevt syn eigen vrågen en söcht syn eigen wårheid. Alle mensken hebbet een eigen verantwoordelikheid oaver syn eigen doon en låten. De vrymetselaar wil eynheid hebben en dat de menskheid vreade kregt. Der is een dool ümme een bettere wearld te skeppen en dat begünt by usülve. Mar der bint der ouk genog dee by de Vrymetselarye gåt ümme 'carriere' te maken, ümdat der toch vake hoge peten by sittet. ==Symbolik== De vrymestelarye gebrükt een heyle bülte symbolen. Et bekendsten is misskyn wal et ''Alseend oge'': een dreehook (of piramide) med een oge der in. Vöär de rest bint et allemåle symbolen wat uut de bouwwearld en de Bybel koamet. Een unbewarkte stük steyn nöäst een good an-ewarkte veerkante steyn steyt vöär et händig an usülve ümmeförmen når een perfekt yts. ==Komplotten== Ümdat de Vrymetselarye styv stet van de vrümde symbolen en rituelen en sovöäl möägelik de bülte geheim hold, bint der in de tyd vöäle komplotteorien bedached. So sol de Vrymetselarye gån vöär de macht oaver de wearld. Dit willet se doon döär sachtys an alle landen under eyne grup te krygen. Dit wörd under ander edacht ümdat der vöäle hoge heyren (so as wat olde amerikaanske presidenten en wat ansetters van de Franske Revoluty) der lid van waren en bint. Ouk koamt dit idey van de Illuminaty. De Illuminaty was een grup uut de 18. eywe, dee uut de Vrymetselarye vordkwamt. Dennen wolden wal de wearld oaverheyrsen en an dat wat de vöärtydske Verlichting belöyvden in et wåre brengen. Mar dee grup is når krap-an een eywe wear vord egåne. Óf undergrunds egåne. Vöäl lüde meant noch dat de Illuminaty ayt noch bestet. En vöäral christelike en islamitiske lüde willet beweyren dat de Vrymetselarye eigenlik een wearldwydske grup is dee de Düvel anbidt. Sy sollen de Düvel de macht oaver de wearld geaven willen. En uut deesülvden hook koamt ouk et idey dat de jöden samenwarket med de vrymetselarye. {{Dialekt|sdz}} [[Kategorie:Vrijmezzelderij| ]] 9ym989w31xflle6kba711gpnohs3mqm 321415 321413 2022-08-08T16:35:41Z Bdijkstra 3584 typo wikitext text/x-wiki {{Soamenvougen|Vrijmezzelderij}} [[File:Freimaurer Initiation.jpg|thumb]] De '''vrymetselarye''' of '''maçonnery''' is een bröderskap, den oaver de heyle wearld besteyt. Et is de land en dårbinnen de regio up-edealed. De lüde wat der lid van bint, willet sichsülv een better menske maken. Dat doot sy med olde rituelen en mekare leavensvrågen te besprekken. Wat et dool hevt dat mensken mekare nemmet so as se bint en mekare hülpet üm een bettere wearld te krygen. De leaden dervan wördet ''vrymetselaars'' of når et ängelsk: ''free-masons'' enöömd, wat koamt van et vranske woord ''frère-maçons'' (betekkend so yts as: bröder-bouwer). ==Loges== Een loge is de plaatse wår as de lüde samenkoamet. In Londen, in 1717, güngen eyrtyds wat van dee loges by mekare, ümme so een ''grootloge'' te krygen. Dat was de eyrste mål dat de vrymetselarye een landelike organisaty had. Dat wörd een Grootmacht enöömd. Dårnå volgden der meyr landen. Mar sy segget sülv dat der geyn wearld-macht besteyt. Elk land düt et up hümsülve. Mar üm de sovöäl tyd koamt de belangrykste lüde van de landen wal by mekare, ümme de reagels en traditys vanny of te pråten. ==Untstån== Eigenlik weat geyne precys wår as de Vrymetselarye syn oorsprüng hevt. Sovöäle lüde dee as dår når anvrågt, sovöäle oorsprüngen heb y höäste ouk. Mar een vöär de hand liggende is, is dat et sütys an unståne is uut olde ängelske en skotske steynhouwersgilden (bouwgild of -hütten). En de gebrüükte symbolik en rituelen hebbet se oavernöämen uut verskillende bronnen en kulturen. ===Bouwgilden/bouwhütten=== Et hevt syne (eyrste anwysbare) oorsprüng in de vrogmiddeleywske steunhouwersgilden. In de middeleywen kwamen ambachtslüde (metselaars, ingeniörs, architekten) by mekare ümme kennis en künde te deylen. Dissen förmden gruppen en bröderskappen. Wår de geheimholding swearden en de kennis en künde wat der edeyled wörden, was alleyne van ear. Sommige van disse gruppen of bröderskappen wördden evrågen vöär de bouw van karken en katedrålen. Wårvöär se vöäl geld en macht kreygen. Et was tüürlik een heilige take: y maken tempels vöär den Heyr en de paus en de bisskop. De metselaars en de architekten hadden tydens de bouw eyr eigene hütten, wår se geheimelik by mekare kwamen ümme de bouwteykenings te bekyken. Dår wördden de bröderband verstarked med rituelen. De bouwhütten wördden gruppen dee med mekare trouw en ambachtsskap hadden. Up een geaven moment hadden de bouwhütten vöäle te seggen oaver de bouwe van so ne katedrål -en düs ouk oaver de wenske van den bisskop. ===Verlichting=== De macht van de karke güng nå de Verlichting årdig minder wörden. Düs de ård van disse bröderskappen wördden sütys an ouk anders. Der kwamen meyr verlchtings-ideyen binnen. Et dådwarkelike bouwen van heilige hüse, wördden een bouwen an et geysteliken. In 1717 kwamen düs van dee ''loges'' in Londen by mekare en wördden een Grootloge, meyr landen volgden. ==Inhold== Een vrymetselaar gelöyvd in een Upperweysen, of dit nu God is, een allesstürende wette of wat dan ouk. Traditioneel wörd et dår as den 'Opperbouwmeester des helaals' (engelsk: ''Grand Architect of the Universe'') enöömd. Et belangryksten is dat alle mensken gelyke bint. Yder hevt syn eigen vrågen en söcht syn eigen wårheid. Alle mensken hebbet een eigen verantwoordelikheid oaver syn eigen doon en låten. De vrymetselaar wil eynheid hebben en dat de menskheid vreade kregt. Der is een dool ümme een bettere wearld te skeppen en dat begünt by usülve. Mar der bint der ouk genog dee by de Vrymetselarye gåt ümme 'carriere' te maken, ümdat der toch vake hoge peten by sittet. ==Symbolik== De vrymetselarye gebrükt een heyle bülte symbolen. Et bekendsten is misskyn wal et ''Alseend oge'': een dreehook (of piramide) med een oge der in. Vöär de rest bint et allemåle symbolen wat uut de bouwwearld en de Bybel koamet. Een unbewarkte stük steyn nöäst een good an-ewarkte veerkante steyn steyt vöär et händig an usülve ümmeförmen når een perfekt yts. ==Komplotten== Ümdat de Vrymetselarye styv stet van de vrümde symbolen en rituelen en sovöäl möägelik de bülte geheim hold, bint der in de tyd vöäle komplotteorien bedached. So sol de Vrymetselarye gån vöär de macht oaver de wearld. Dit willet se doon döär sachtys an alle landen under eyne grup te krygen. Dit wörd under ander edacht ümdat der vöäle hoge heyren (so as wat olde amerikaanske presidenten en wat ansetters van de Franske Revoluty) der lid van waren en bint. Ouk koamt dit idey van de Illuminaty. De Illuminaty was een grup uut de 18. eywe, dee uut de Vrymetselarye vordkwamt. Dennen wolden wal de wearld oaverheyrsen en an dat wat de vöärtydske Verlichting belöyvden in et wåre brengen. Mar dee grup is når krap-an een eywe wear vord egåne. Óf undergrunds egåne. Vöäl lüde meant noch dat de Illuminaty ayt noch bestet. En vöäral christelike en islamitiske lüde willet beweyren dat de Vrymetselarye eigenlik een wearldwydske grup is dee de Düvel anbidt. Sy sollen de Düvel de macht oaver de wearld geaven willen. En uut deesülvden hook koamt ouk et idey dat de jöden samenwarket med de vrymetselarye. {{Dialekt|sdz}} [[Kategorie:Vrijmezzelderij| ]] 7ee01f4vokcdr16abknpkzwg3ynf9du 0 29868 321416 320192 2022-08-08T16:38:15Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki '''Imbolc''' is eyne van de veer belangryke feesten dee as de [[olde kelten]], en deen nåsåten, vyret. Et wörd eholden up 1 februåri. Ouk in Skandinavie doot se feesten rund disse tyd hebben. Van vrogger uut is et een ploog- en säifeest. Et is een feest med allerhande gebruken ümme de vrüchtbaerheid wat wearümme kümt; blyde weasen dat de köyldte van et winter vord geyt en de sünne wear langer skynen düt. Dårümme nemmet sy ouk disse dåtum, want et kümt nu precys in et midden van et [[winter]] en et [[lente]]. ==Symbolen== Disse feest is an de godinne (en later de heilige) [[Brigrid]] ewyded. De [[Ierlaand (laand)|yren]] doot nå tradity van de lätste grån een krüsyn knöäpen, wat sy boaven de düre hanget töt de volgende Imbolc. [[Keltisk krüüs|Brigrid-krüsyn]] het so een vrütseltyn. In oanse kontreien is et ouk wal as [[Ploeg-Marie|Ploog-Mary]] te name. In dissen tyd gåt lüde eare hüse keyren. Alles wörd an kante dåne, ümme skoune -en bevryd van et in et winter an et huus sitten- et vöärjår in te gån. ==Namenverklåring== De name Imbolc kümt van et Yrske '''i molg''', wat ''in den buuk'' betekkend. Ofwal, de sköäpe (ooier) dee as drachtig bint. De lente wörd ouk so edüüd in et keltisk. Een andere namenverklåring is dat et kümt van et old-engelsk Oimelc ("ooimelk"). Mar dat is barre gelöyvweardig. ==Jårweel== De kelten hadden ear jår ait med [[Samhain]] begünned, düs nå 1 november. Teagenwoordig is et der by de [[Wikka]] en [[nye heidenen]] de germaanske tradity der noch tüsken ekoamen, med [[Juul]] up oans [[Old en Ny]]. Dårnå kwamt Imbolc, et eyrste feest van et jår volgens de kelten. Nå Imbolc kümt -nå de germaanske tradity- [[Ostara|Oustara]]/ Påsken. mar de Kelten hadden nå Imbolc ait [[Beltane]] up den åvend nå 1 mei hen. Wår Samhain geyt oaver de doud en hoape up licht, geyt Imbolc oaver de hoape dat uutkümt; want et licht en et leaven koamt wearümme. Wat uutendelik syne vultooiing kregt med Beltane; se [[summer]] dee oaverwünnen hevt. Mar noudlottig mot et vannys begünnen dan wear. {{Dialekt|sdz}} [[Kategorie:Feest]] pjz27rstqdjm16h1wlzq3juswwixfq1 0 29933 321406 305797 2022-08-08T12:03:42Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[File:Blason de Guéthary.svg|thumb|150px|Vöär [[visserieje|viskerye]] seilden de basken når [[Ysland]]. Walviskenvangst was vöär lange tyd ne groute bronne van inkumsten in et [[Baskenland]]. Dat blikt noch uut et wåpen van et baskiske dorp [[Getaria]].]] [[File:Escudo de Ondarroa 2000.svg|thumb|150px|Ouk et wåpen van [[Ondarroa]] in [[Biskaje]] löt et belang van walviskerye seen.]] Et '''ysland-baskisk''' was ne [[pidginspråke|mengspråke]] in [[Ysland]], baseerd up et [[baskisk]]. Et har baskiske, [[germaanse taelen|germaanske]] en [[romaanske språken|romaanske]] wöörde. Baskiske walviskvårders dee når de yslandske [[westfjorden]] seilden, gebröäken de mengspråke üm up simpele wyse med de lokåle lüde te küren. Et kan in de Westfjorden untstån weasen (dår sint de handskrivten emaked), mär ümdat der ouk kenmarken uut andere europääske språken in sittet, likt et der up dat et argens anders untstån is en döär de seylüde med når Ysland enöämen. In de böke ståt baskiske sinnen med wöörde uut et [[nederlaands|neaderlandsk]], [[engels]]k, [[fraans|fransk]], [[duuts|düütsk]] en [[spaans]]k. Et hevt der skyn van dat et ysland-baskisk düs ginnen mengvörm van baskisk en yslandsk is, mär van baskisk en andere språken. Et heat enkel so ümdat et in Ysland dokumenteerd is. Der sint mär een pår handskrivten vünden med nen ysland-baskisk oaversicht. Kennis oaver de mengspråke is beparked. == Baskiske walviskerye in Ysland == Baskiske walviskvårders warren de eyrsten dee as walvisken vöär de handel vüngen. Se seilden de heyle noordatlantiske oceaan oaver en köämen selvs töt in [[Brazilië|Brasilie]]. Rund [[1600]] köämen se ouk in Ysland an.<ref>[http://www.galdrasyning.is/baskarnir.pdf Edvardsson & Rafnsson (2006). "Basque whaling around Iceland: archeological investigation in Strákatangi, Steingrímsfjörður.] (PDF)</ref> Nå ne skipbröäke in [[1615]] köämen de basken an land en kreygen verskel med de yslanders. Dår wördden se vermoord in wat bekend steyt as de [[Spanjaardenslacht]]. Töt [[2015]] was der in Ysland selvs nen wet den as vöärskreav dat basken up de steade doudhöwwen worden mosten as se sik in de Westfjorden seen löäten.<ref>[https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/iceland/11635123/Iceland-abolishes-law-which-orders-Basques-to-be-killed-on-sight.html telegraph.co.uk. "Iceland abolishes law which orders Basques to be killed on sight." Alexander, Harriet.] Skreaven up [[28 mei]] [[2015]]. Bekeaken up [[3 april]] [[2019]].</ref> Toch bleaven de basken når Ysland koamen, mär dat wör wal minder. Vanaf de tweyde hälvde van de 17. eyw wordet vaker franske en spaanske walviskvårders nöömd. ==Geskydenisse van de wöördelysten== Der sint mär nen handvul wöördelyste vünden. Twey dårvan satten by de handskrivten van den 18.-eywsken geleyrden [[Jón Ólafsson van Grunnavík]], med de titel: * ''[[#vocabula gallica|Vocabula Gallica]]'' ("Franske wöörde"). Eskreaven in de lätste hälvde van de 17. eyw, med 517 wöörde en 46 getallen spreided oaver 16 bladsyden. Hyrtüsken ståt ouk verskeidene wöörde en sinnen van de mengspråke. * ''[[#vocabula biscaica|Vocabula Biscaica]]'' ("[[biskai]]ske (baskiske) wöörde"). Ne oaverskryving döär Jón Ólafsson. Et oorsprungelike dokument is verlöären. Et hevt 229 wöörde en korte sinnen, en 49 telwöörde. Ouk hyr ståt verskeidene wöörde uut de ysland-baskiske mengspråke tüsken. De handskrivten wörden rund 1925 wearevünden döär den yslandsken [[filology|filologist]] [[Jón Helgason (dichter)|Jón Helgason]] in de [[Arnamagnæ-versameling]] an de [[Universiteit van Koupenhaven]]. Hee skreyv de lysten oaver, satten de yslandske wöörde ümme in et düütsk en stüürden de kopyen når professor [[Christianus Cornelius Uhlenbeck]] van de [[Universiteit van Leiden]] in [[Nederlaand|Neaderland]]. Uhlenbeck was bekend med baskisk, mär ümdat hee in 1926 med pensioon gung, spölden hee de lysten döär an synen doktoraalstudent Nicolaas Gerard Hendrik Deen. Deen nöäm kontakt up med den baskisken professor [[Julio Urquijo Ibarra]]. In [[1937]] gavven Deen syn [[doktoraalskrivt]] uut oaver de ysland-baskiske wöördelysten. Et wör de ''Glossaria duo vasco-islandica'' nöömd en skreaven in [[latyn]]. De meyste sinnen wörden ouk in et düütsk en spaansk ümmesatted. In 1986 wörden Ólafsson syne handskrivten vanuut [[Denmaark|Dänemarken]] wear terügge bracht når Ysland.<ref>[https://web.archive.org/web/20120501170612/http://www.euskosare.org/euskara/basque_fishermen_iceland_bilingual_vocabularies_17_18_centuries Knörr, Henrike. Basque fishermen Iceland bilingual vocabularies 17 18 Centuries. (2007). Bekeaken up 4 april 2019.</ref> Der wördt ouk verweysen når ne darde wöördelyste. In nen breev nöömt den yslandsken språkenkündigen [[Sveinbjörn Egilsson]] een handskrivt med twey bladsyden med "vrümde wöörde en lysten" en nöm der elv vöärbealden van oaver. De wöördelyste selv is kwyt, mär den breev is bewård in de Nationåle Biblioteek van Ysland. Toch is der gin mengspråke tüsken syne vöärbealde. === De veerde wöördelyste === In de biblioteek van de [[Universiteit van Harvard]] wör noch ne veerde ysland-baskiske wöördelyste vünden. Den was versameld döär den düütsken geskydkündigen [[Konrad von Maurer]] do as hee in [[1858]] up besöök was in Ysland. Et manuskript stamt uut et ende van de 18. eywe of de vroge 19. eywe. De lyste wör pas in [[2008]] vünden. Den oorsprungeliken besitter har nit enöömd dat der baskisk in vöärköäm.<ref>[https://web.archive.org/web/20120505121657/http://www.euskosare.org/komunitateak/ikertzaileak/ehmg/7/viola_miglio_and_ricardo_etxepare_-_a Belluzzo, Nicholas (2007). ''Viola Miglio and Ricardo Etxepare. - "A new Basque - Icelandic glossary of the 17th Century.'']</ref> Up mär twey van de bladsyden ståt ysland-baskiske wöörde. De rest is unverwande saken as uutleg oaver [[goucheltrüük]]s en et uutspreaken van leevdesbeswearingen. Et is düdelik dat den oaverskryver gin idee har dat et baskisk was, ümdat de titel is "een pår latynske wöörde." Vöäle van de upsummingen sint verkeyrd en et lykt et wark van ymand den as nit gewoan is te skryven. Een grout deyl van de wöörde koamet nit vöär in Deen syne lyste, vandår at emeynd wördt dat et ne kopy is van een unbekend ysland-baskisk oaversicht. Der ståt in totål ungeväär 68 wöörde en sinnen in. ==Mengspråk-sinnen== In et handskrivt ''Vocabula Biscaica'' ståt de volgende sinnen med een mengspråkelement: {| class="wikitable" !Basiske wöördelyste !Modern baskisk<ref>Van de [[:eu:Euskara-islandiera pidgina|baskiske]] en de [[:fr:Basco-islandais|franske Wikipedia's]].</ref> !Yslandske wöördelyste !Neadersassiske ümsetting{{info|baseerd up de yslandske tekst, den as mangs wat van et baskisk afwikt.}} !Woordnummer |- |''presenta for mi''||Emadazu||''giefdu mier''||Geavt my |<small>193 & 225</small> |- |''bocata for mi attora''||Garbitu iezadazu atorra||''þvodu fyrer mig skyrtu''||Wasket vöär my et skort |<small>196</small> |- |''fenicha for ju''||Izorra hadi!||''liggia þig''||Val dood!{{info|De sinnen ''fenicha for ju - liggia þig'' hef Deen nit oaversat in et spaansk of düütsk in syn proovskrivt. Hee makeden der ''cum te coire'' 'vryen med u' in Latyn. Mär Miglio vindet et wårskynliker dat et nen vlook was.}} |<small>209</small> |- |''presenta for mi locaria''||Emazkidazu lokarriak||''giefdu mier socka bond''||Geavet my den sokkenband |<small>216</small> |- |''ser ju presenta for mi''||Zer emango didazu?||''hvad gefur þu mier''||Wat geav y my? |<small>217</small> |- |''for mi presenta for ju biskusa eta sagarduna''||Bizkotxa eta sagardoa emango dizkizut||''Eg skal gefa þier braudkoku og Syrdryck''||Ik geav u broudkoken en suren drank{{info|Et baskiske woord ''sagarduna'' bedüdet 'cider', mär et yslandske woord ''syrdryck'' is 'suren drank'.}} |<small>218</small> |- |''trucka cammisola''||Jertse bat erosi||''kaufftu peisu''||Koupt nen troi |<small>219</small> |- |''sumbatt galsardia for''||Zenbat galtzerditarako?||''fyrer hvad marga socka''||Vöär wovöäle sokken? |<small>220</small> |- |''Cavinit trucka for mi''||Ez dut ezer erosiko||''eckert kaupe eg''||Ik koupe niks |<small>223</small> |- |''Christ Maria presenta for mi Balia, for mi, presenta for ju bustana''||Kristok eta Mariak balea ematen badidate, buztana emango dizut||''gefe Christur og Maria mier hval, skal jeg gefa þier spordenn''||Gavven Christus en Maria my ne walviske, geav ik u den start |<small>224</small> |- |''for ju mala gissuna''||Gizon gaiztoa zara||''þu ert vondur madur''||Y sint nen düvelskop |<small>226</small> |- |''presenta for mi berrua usnia eta berria bura''||Emadazu esne beroa eta gurin berria||''gefdu mier heita miölk og nyt smior''||Geavet my heyte melk en nyen boater |<small>227</small> |- |''ser travala for ju''||Zertan egiten duzu lan?||''hvad giorer þu''||Wat vöär wark do y? |<small>228</small> |} De meyste van disse wöörde koamet uut et baskisk: * '''atorra''', ''atorra'' 'shirt' * '''balia''', ''balea'' 'baleinwalviske' * '''berria''', ''berria'' 'ny' * '''berrua''', ''beroa'' 'warm' * '''biskusa''', ([[lapurdiaansk]]) leynwoord ''bizkoxa'' 'besküte' * '''bocata'''{{info|Deen suggests that ''bocata'' is ''bokhetatu'' with the Spanish translation ''colar'' 'sieve', 'percolate' or 'pass'. The Icelandic equivalent is ''þvodu'' 'wash!'.{{sfn|Deen|1937|p=102}}}} * '''bustana''', ''buztana'' 'start' * '''eta''', ''eta'' 'en' * '''galsardia''', ''galtzerdia'' 'de sokke' * '''gissuna''', ''gizona'' 'den man' * '''locaria''', ''lokarria'' 'et koord' * '''sagarduna''', ''sagardoa'' 'de cider' * '''ser''', ''zer'' 'wat' * '''sumbatt''', ''zenbat'' 'wovöäle' * '''travala''', oldbaskisk ''trabaillatu'', verwand an fransk ''travailler'' en spaansk ''trabajar'' 'warken' * '''usnia''', ''esnea'' 'de melk' * '''bura''', 'boater', uut baskisk [[lapurdiaansk]] leynwoord ''burra'' (vergelyk fransk''beurre'' en italiaansk ''burro'') Wat wöörde hebbet germaanske wörtel: * '''for''' in de sinne ''sumbatt galsardia for'' kan afleided weasen van meyrdere språken * '''for mi''', kan uut et engelsk 'for me' (as underwarp en lydend vöärwarp; 'ik' and 'my') of neadersassisk 'vöär my' * '''for ju''', engelsk 'for you' of neadersassisk 'vöär u' Anderen koamet uut romaanske språken: * '''cammisola''', spaansk ''camisola'' 'shirt' * '''fenicha''', spaansk ''fornicar'' 'nöäken' * '''mala''', French or spaansk ''mal'' 'slecht' of 'düvels' * '''trucka''', spaansk ''trocar'' 'uutwesselen', mär kan ouk uut et baskisk ''trukea'' (uutwesseling) koamen. Der ståt ja årdig wat spaanske en franske wöörde in de wöördelysten. Toch hevt dit nit med de mengspråke selv te maken, mär vöäral med den invlood wat dee språken al eywen up et baskisk harren. Dårnöäst is et anneamelik dat vöäle van de baskiske seylüde meyrdere språken kunden, med name fransk en spaansk. Dat sul verklåren wårümme by vöärbeald et yslandske ''ja'' in et baskisk ''bai'' en fransk ''vÿ'' (moderne skryvwyse: ''oui'') is oaversat up et ende van de ''Vocabula Biscaica''. ==Referensys== <references/> [[Kategorie: Tweants artikel]] [[Kategorie: Taol]] 7j9z0ud3ide62xg1rgm6nws7g193xv2 0 33817 321410 2022-08-08T16:29:09Z Bdijkstra 3584 döärverwysing nå [[Westerkertier]] wikitext text/x-wiki #DEURVERWIEZING[[Westerkertier]] a8nlvm1qwzz3g75kjavu75sgkzfukxb 0 33818 321414 2022-08-08T16:35:11Z Bdijkstra 3584 Bdijkstra hevt de syde [[Vrymestelarye]] hernöömd nå [[Vrymetselarye]] wikitext text/x-wiki #DEURVERWIEZING [[Vrymetselarye]] qaqi0owv9gpv7bgndwc2xvysnynazrn 0 33819 321417 2022-08-08T16:38:30Z Bdijkstra 3584 döärverwysing nå [[Kelten]] wikitext text/x-wiki #DEURVERWIEZING[[Kelten]] lxqd3bj6kl7kmrmb3fjjxrzxqydltgj 0 33820 321418 2022-08-08T16:38:53Z Bdijkstra 3584 döärverwysing nå [[Oljoar]] wikitext text/x-wiki #DEURVERWIEZING[[Oljoar]] hak3355l4owegu222q9neejtttxg6yv