Wikipedia nds_nlwiki https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/V%C3%B6%C3%A4rblad MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Media Spesiaal Overleg Gebruker Overleg gebruker Wikipedia Overleg Wikipedia Bestaand Overleg bestaand MediaWiki Overleg MediaWiki Mal Overleg mal Hulpe Overleg hulpe Kategorie Overleg kategorie TimedText TimedText talk Module Overleg module Uitbreiding Overleg uitbreiding Uitbreidingsdefinitie Overleg uitbreidingsdefinitie 0 3818 321491 321311 2022-08-21T03:08:18Z 115.178.249.20 wikitext text/x-wiki * '''Decennia mit een titel:''' ** De jaoren twientig [[1920-1929|1920-1930]] ** De [[crisisjaoren]] [[1930-1939|1930-1940]] ** 't [[Interbellum]] (of de periode tussen de twee wereldoorlogen) [[1-9|0-10]] en [[10-19|10-20]] ** De jaoren zestig ('de [[protestjaoren]]') [[1960-1969|1960-1970]] == Decennia nao Christus == === 21e t/m 22e eeuw === {| border="1" cellpadding="5" style="border-collapse:collapse;border:1px solid silver" ! Eeuw || Jaoren '0 || Jaoren '10 ! Jaoren '20 || Jaoren '30 ! Jaoren '40 || Jaoren '50 || Jaoren '60 ! Jaoren '70 || Jaoren '80 || Jaoren '90 |- | [[22e eeuw]] || [[2100-2109|2100-11]] | [[2110-2119|2110-21]] || [[2120-2129|2120-31]] | [[2130-2139|2130-41]] || [[2140-2149|2140-51]] | [[2150-2159|2150-61]] || [[2160-2169|2160-71]] | [[2170-2179|2170-81]] || [[2180-2189|2180-91]] | [[2190-2199|2190-01]] |- | '''[[21e eeuw]]''' || [[2000-2009|2000-11]] | [[2010-2019|2010-21]] | '''[[2020-2029|2020-31]]''' || [[2030-2039|2030-41]] | [[2040-2049|2040-51]] | [[2050-2059|2050-61]] || [[2060-2069|2060-71]] | [[2070-2079|2070-81]] | [[2080-2089|2080-91]] || [[2090-2099|2090-01]] |} === 16e t/m 20e eeuw === {| border="1" cellpadding="5" style="border-collapse:collapse;border:1px solid silver" !Eeuw || Jaoren '0 || Jaoren '10 ! Jaoren '20 || Jaoren '30 ! Jaoren '40 || Jaoren '50 || Jaoren '60 ! Jaoren '70 || Jaoren '80 || Jaoren '90 |- | [[20e eeuw]] || [[1900-1909|1900-10]] | [[1910-1919|1910-20]] | [[1920-1929|1920-30]] || [[1930-1939|1930-40]] | [[1940-1949|1940-50]] | [[1950-1959|1950-60]] || [[1960-1969|1960-70]] | [[1970-1979|1970-80]] | [[1980-1989|1980-90]] || [[1990-1999|1990-00]] |- | [[19e eeuw]] || [[1800-1809|1800-10]] | [[1810-1819|1810-20]] | [[1820-1829|1820-30]] || [[1830-1839|1830-40]] | [[1840-1849|1840-50]] | [[1850-1859|1850-60]] || [[1860-1869|1860-70]] | [[1870-1879|1870-80]] | [[1880-1889|1880-90]] || [[1890-1899|1890-00]] |- | [[18e eeuw]] || [[1700-1709|1700-10]] | [[1710-1719|1710-20]] | [[1720-1729|1720-30]] || [[1730-1739|1730-40]] | [[1740-1749|1740-50]] | [[1750-1759|1750-60]] || [[1760-1769|1760-70]] | [[1770-1779|1770-80]] | [[1780-1789|1780-90]] || [[1790-1799|1790-00]] |- | [[17e eeuw]] || [[1600-1609|1600-10]] | [[1610-1619|1610-20]] | [[1620-1629|1620-30]] || [[1630-1639|1630-40]] | [[1640-1649|1640-50]] | [[1650-1659|1650-60]] || [[1660-1669|1660-70]] | [[1670-1679|1670-80]] | [[1680-1689|1680-90]] || [[1690-1699|1690-00]] |- | [[16e eeuw]] || [[1500-1509|1500-10]] | [[1510-1519|1510-20]] | [[1520-1529|1520-30]] || [[1530-1539|1530-40]] | [[1540-1549|1540-50]] | [[1550-1559|1550-60]] || [[1560-1569|1560-70]] | [[1570-1579|1570-80]] | [[1580-1589|1580-90]] || [[1590-1599|1590-00]] |} === 11e t/m 15e eeuw === {| border="1" cellpadding="5" style="border-collapse:collapse;border:1px solid silver" |- ! Eeuw || Jaoren '0 || Jaoren '10 ! Jaoren '20 || Jaoren '30 ! Jaoren '40 || Jaoren '50 || Jaoren '60 ! Jaoren '70 || Jaoren '80 || Jaoren '90 |- | [[15e eeuw]] || [[1400-1409|1400-09]] || [[1410-1419|1410-19]] | [[1420-1429|1420-29]] || [[1430-1439|1430-39]] | [[1440-1449|1440-49]] || [[1450-1459|1450-59]] || [[1460-1469|1460-69]] | [[1470-1479|1470-79]] || [[1480-1489|1480-89]] || [[1490-1499|1490-99]] |- | [[14e eeuw]] || [[1300-1309|1300-09]] || [[1310-1319|1310-19]] | [[1320-1329|1320-29]] || [[1330-1339|1330-39]] | [[1340-1349|1340-49]] || [[1350-1359|1350-59]] || [[1360-1369|1360-69]] | [[1370-1379|1370-79]] || [[1380-1389|1380-89]] || [[1390-1399|1390-99]] |- | [[13e eeuw]] || [[1200-1209|1200-09]] || [[1210-1219|1210-19]] | [[1220-1229|1220-29]] || [[1230-1239|1230-39]] | [[1240-1249|1240-49]] || [[1250-1259|1250-59]] || [[1260-1269|1260-69]] | [[1270-1279|1270-79]] || [[1280-1289|1280-89]] || [[1290-1299|1290-99]] |- | [[12e eeuw]] || [[1100-1109|1100-09]] || [[1110-1119|1110-19]] | [[1120-1129|1120-29]] || [[1130-1139|1130-39]] | [[1140-1149|1140-49]] || [[1150-1159|1150-59]] || [[1160-1169|1160-69]] | [[1170-1179|1170-79]] || [[1180-1189|1180-89]] || [[1190-1199|1190-99]] |- | [[11e eeuw]] || [[1000-1009|1000-09]] || [[1010-1019|1010-19]] | [[1020-1029|1020-29]] || [[1030-1039|1030-39]] | [[1040-1049|1040-49]] || [[1050-1059|1050-59]] || [[1060-1069|1060-69]] | [[1070-1079|1070-79]] || [[1080-1089|1080-89]] || [[1090-1099|1090-99]] |} === 6e t/m 10e eeuw === {| border="1" cellpadding="5" style="border-collapse:collapse;border:1px solid silver" |- ! Eeuw || Jaoren '0 || Jaoren '10 ! Jaoren '20 || Jaoren '30 ! Jaoren '40 || Jaoren '50 || Jaoren '60 ! Jaoren '70 || Jaoren '80 || Jaoren '90 |- | [[10e eeuw]] || [[900-909]] || [[910-919]] | [[920-929]] || [[930-939]] | [[940-949]] || [[950-959]] || [[960-969]] | [[970-979]] || [[980-989]] || [[990-999]] |- | [[9e eeuw]] || [[800-809]] || [[810-819]] | [[820-829]] || [[830-839]] | [[840-849]] || [[850-859]] || [[860-869]] | [[870-879]] || [[880-889]] || [[890-899]] |- | [[8e eeuw]] || [[700-709]] || [[710-719]] | [[720-729]] || [[730-739]] | [[740-749]] || [[750-759]] || [[760-769]] | [[770-779]] || [[780-789]] || [[790-799]] |- | [[7e eeuw]] || [[600-609]] || [[610-619]] | [[620-629]] || [[630-639]] | [[640-649]] || [[650-659]] || [[660-669]] | [[670-679]] || [[680-689]] || [[690-699]] |- | [[6e eeuw]] || [[500-509]] || [[510-519]] | [[520-529]] || [[530-539]] | [[540-549]] || [[550-559]] || [[560-569]] | [[570-579]] || [[580-589]] || [[590-599]] |} === 1e t/m 5e eeuw === {| border="1" cellpadding="5" style="border-collapse:collapse;border:1px solid silver" |- ! Eeuw || Jaoren '0 || Jaoren '10 ! Jaoren '20 || Jaoren '30 ! Jaoren '40 || Jaoren '50 || Jaoren '60 ! Jaoren '70 || Jaoren '80 || Jaoren '90 |- | [[5e eeuw]] || [[400-409]] || [[410-419]] | [[420-429]] || [[430-439]] | [[440-449]] || [[450-459]] || [[460-469]] | [[470-479]] || [[480-489]] || [[490-499]] |- | [[4e eeuw]] || [[300-309]] || [[310-319]] | [[320-329]] || [[330-339]] | [[340-349]] || [[350-359]] || [[360-369]] | [[370-379]] || [[380-389]] || [[390-399]] |- | [[3e eeuw]] || [[200-209]] || [[210-219]] | [[220-229]] || [[230-239]] | [[240-249]] || [[250-259]] || [[260-269]] | [[270-279]] || [[280-289]] || [[290-299]] |- | [[2e eeuw]] || [[100-109]] || [[110-119]] | [[120-129]] || [[130-139]] | [[140-149]] || [[150-159]] || [[160-169]] | [[170-179]] || [[180-189]] || [[190-199]] |- | [[1e eeuw]] || [[1-9]] || [[10-19]] || [[20-29]] || [[30-39]] | [[40-49]] || [[50-59]] || [[60-69]] || [[70-79]] || [[80-89]] || [[90-99]] |} [[Kategorie:Tied]] n3aoxkcnx6a6b60wuz7w4ufcg2hvcaw 0 3921 321493 306177 2022-08-21T10:06:37Z 115.178.249.41 wikitext text/x-wiki [[Decennia]] - [[Eeuwen]] - [[18e eeuw|18^e eeuw]] - '''19^e eeuw''' - [[20e eeuw|20^e eeuw]] == 19e eeuw == {| border="1" cellpadding="5" style="border-collapse:collapse;border:1px solid silver" |----- | [[1790-00|Jaoren '90]] || [[1790]] || [[1791]] | [[1792]] || [[1793]] || [[1794]] || [[1795]] || [[1796]] | [[1797]] || [[1798]] || [[1799]] |----- | [[1800-1809|Jaoren '0]] || [[1800]] || [[1801]] | [[1802]] || [[1803]] || [[1804]] || [[1805]] || [[1806]] | [[1807]] || [[1808]] || [[1809]] |----- | [[1810-1810|Jaoren '10]] || [[1810]] || [[1811]] | [[1812]] || [[1813]] || [[1814]] || [[1815]] || [[1816]] | [[1817]] || [[1818]] || [[1819]] |----- | [[1820-1829|Jaoren '20]] || [[1820]] || [[1821]] | [[1822]] || [[1823]] || [[1824]] || [[1825]] || [[1826]] | [[1827]] || [[1828]] || [[1829]] |----- | [[1830-1839|Jaoren '30]] || [[1830]] || [[1831]] | [[1832]] || [[1833]] || [[1834]] || [[1835]] || [[1836]] | [[1837]] || [[1838]] || [[1839]] |----- | [[1840-1849|Jaoren '40]] || [[1840]] || [[1841]] | [[1842]] || [[1843]] || [[1844]] || [[1845]] || [[1846]] | [[1847]] || [[1848]] || [[1849]] |----- | [[1850-1859|Jaoren '50]] || [[1850]] || [[1851]] | [[1852]] || [[1853]] || [[1854]] || [[1855]] || [[1856]] | [[1857]] || [[1858]] || [[1859]] |----- | [[1860-1869|Jaoren '60]] || [[1860]] || [[1861]] | [[1862]] || [[1863]] || [[1864]] || [[1865]] || [[1866]] | [[1867]] || [[1868]] || [[1869]] |----- | [[1870-1879|Jaoren '70]] || [[1870]] || [[1871]] | [[1872]] || [[1873]] || [[1874]] || [[1875]] || [[1876]] | [[1877]] || [[1878]] || [[1879]] |----- | [[1880-1889|Jaoren '80]] || [[1880]] || [[1881]] | [[1882]] || [[1883]] || [[1884]] || [[1885]] || [[1886]] | [[1887]] || [[1888]] || [[1889]] |----- | [[1890-1899|Jaoren '90]] || [[1890]] || [[1891]] | [[1892]] || [[1893]] || [[1894]] || [[1895]] || [[1896]] | [[1897]] || [[1898]] || [[1899]] |----- | [[1900-1909|Jaoren '0]] || [[1900]] || [[1901]] | [[1902]] || [[1903]] || [[1904]] || [[1905]] || [[1906]] | [[1907]] || [[1908]] || [[1909]] |} == Belangrieke gebeurtenissen == * De [[Batoafse Republiek|Bataafse Rippebliek]] * Onofhankelijkheidsoorlogen in [[Latiens-Amerika]] * De [[België|Belgische]] onofhankelijkheidsstried * 't Europese [[revolusie]]jaor [[1848]] * De [[Amerikaanse burgeroorlog]] * De ofschaffing van de [[slavernieje]] * De [[Evolutietheorie]] * De [[Industriële revolusie]], uutvieningen as de stoomlokemetief enz. * 't Tiedpark van de [[Romantiek]] in de kuns * [[Ontdekkingsreizen]] * 't [[Imperialisme]] waorbie de wereld verdeeld wönnen tussen de grote [[Europa (continent)|Europese]] meugendheden. == Belangrieke personen == * [[Joseph Aspdin]], uutviender van 't [[potlaandcement]] * [[Ludwig van Beethoven]], kompenis * [[Otto von Bismarck]] uutviender van de ''Realpolitik'' en vereniger van de [[Duutslaand|Duutse]] staoten. * [[Simón Bolívar]], onofhankelijkheidsstriejer * [[Napoleon Bonaparte]], [[Frankriek|Franse]] staotsman en veroveraar * [[Frederic Chopin|Frédéric Chopin]], kompenis * [[Charles Darwin]], grondlegger van de [[evolusietheorie]] * [[Thomas Edison]], uutviender * [[Vincent van Gogh]], [[keunst|kunsschilder]] * [[Benito Juárez]], staotsman * [[Abraham Lincoln]], [[Verienigde Staoten van Amerika|Amerika]]anse prissedent in de tied van de [[Amerikaanse Burgeroorlog]] dee oek de [[slavernieje]] of-eschaf hef * [[David Livingstone]], [[ontdekkingsreiziger]] en [[zendeling]] * [[Karl Marx]], [[economie|economisch]] [[filesefie|filesoof]] * [[Friedrich Nietzsche]], [[filesefie|filesoof]] * [[Johan Rudolf Thorbecke]], [[Nederlaand|Nederlaanse]] staotshervormer * [[Richard Wagner]], kompenis {{DEFAULTSORT:#::19 Eeuw}} [[Kategorie:19e eeuw|!!]] gifmepwdfflt3h37rkndtlarlevtkr4 0 6667 321488 316260 2022-08-20T13:37:00Z CommonsDelinker 166 [[commons:File:Catharina-Amalia_Beatrix_Carmen_Victoria_(2019).jpg|Catharina-Amalia_Beatrix_Carmen_Victoria_(2019).jpg]] is vort-ehaold umdat 't bestaand op Commons vort-edaon is deur [[commons:User:Didym|Didym]], mit as reden: [[:c:COM:VRT|No permission] wikitext text/x-wiki '''Preensesse Amalia''' (geboren [[7 december]] [[2003]], [[Den Haag]]), voluut ''Catharina-Amalia Beatrix Carmen Victoria van Oranje-Nassau, Arfpreensesse van Oranje, Preensesse van Nederlaand, Preensesse van Oranje-Nassau'', is de ooldste dochter van [[Willem-Alexander van Nederlaand|Preens Willem-Alexander]] en [[Máxima Zorreguieta|Preensesse Máxima]]. == Geboorte == Preensesse Amalia is geboren op [[zundag]] 7 december 2003 om 17.01 ure in et [[Ziekehuus Bronovo]] in Den Haag. In de steden Den Haag, [[Den Helder]], [[Willemstad (Curaçao)|Willemstad]] ([[Nederlaanse Antillen]]) en [[Oranjestad]] ([[Aruba]]) is heur geboorte mit 101 [[saluutschot]]ten ankondigd. Deensdag [[9 december]], in et oolde stadhuus van Den Haag, gaf heur heit heur geboorte an bi'j de borgerlike staand, die vertegenwoordigd wodden deur borgemeister Wim Deetman. Drekt nao angifte en et bekendwodden van de naemen van de kroonpreensesse veraanderde de gemiente [[Almelo]] et ''Balkanplein'' in de stad naor et ''Catharina-Amaliaplein''. Op [[Bonaire]] is et vliegveld ''Flamingo Airport'' hernuumd naor ''Preensesse Amalia Airport''. == Naemen == De preensesse wodt ''Amalia'' nuumd, of bi'j officiële gelegenheden ''Catharina-Amalia''. Zol ze etzelde doan as heur heit, dan wodt heur naeme as keuninginne ''Keuninginne Catharina''. Preensesse Amalia het as volgt heur naemen kregen: * ''Catherina'' kwam bi'j de Oranjes eerder veur bi'j [[Henriëtte Catharina]]; * ''Amalia'' kwam bi'j de Oranjes eerder veur bi'j [[Amalia van Solms]]; * ''Beatrix'' nao heur beppe [[Beatrix van Nederlaand|Keuninginne Beatrix]]; * ''Carmen'' nao heur beppe Maria del Carmen Cerruti de Zorreguieta; * ''Victoria'' is ofleided van ''vincere'' (overwinnen) en verwiest naor heur peetmuike, kroonpreensesse [[Victoria van Zweden]]. == Titel == Nao heur heit Willem-Alexander is Preensesse Amalia de tweede in de order van troonopvolging. Omdat ze de naokommeling is van de eerste, heur heit, het ze de titel van Arfpreensesse. Wodt Willem-Alexander keuning, dan wodt zi'j ''Preensesse van Oranje''. [[Kategorie:Stellingwarfs artikel]] [[Kategorie:Nederlaands keuninkshuus]] 4ov0qxgv41zpi1kv7ffn9t2dx34rt7o 0 30600 321492 321474 2022-08-21T10:04:29Z 115.178.249.41 wikitext text/x-wiki {{center|[[Millennium]]: [[11e millennium v. Chr.]] - [[10e millennium v. Chr.]] - [[9e millennium v. Chr.]]}} {{center|[[Eeuw]]en: 100e eeuw v. Chr. 99e eeuw v. Chr. 98e eeuw v. Chr. 97e eeuw v. Chr. 96e eeuw v. Chr. 95e eeuw v. Chr. 94e eeuw v. Chr. 93e eeuw v. Chr. 92e eeuw v. Chr. 91e eeuw v. Chr.}} [[ofbeelding:Göbekli Tepe, Urfa.jpg|thumb|300px|Tempel gebeuren bi'j [[Göbekli Tepe]] ([[Turkije]])]] [[ofbeelding:Fondazione Passaré V27 287.jpg|thumb|300px|Veurbield van rotskunst uut de [[Sahara]]: [[giraffe]]n ([[Anakom]], [[Niger (laand)|Niger]])]] Het '''tiende millenium veur Christus''' löp van 10.000 töt 9.001 veur Christus. Het wördt ekenmärkt deur völle veraanderings in et [[klimaat|klimaot]], de [[geologie]] en het [[fauna|dierenriek]]. Völle dieren van de '[[megafauna]]' stärft uut, waoronder de [[mammoet]], de [[wolhaorige neushoorn]] en Amerikaanse [[peerd]]esoorten. Deur het opwärmend klimaot trökken de [[Gletsjer|gletsjers]] in Europa zik steeds wieder terugge richting [[Scandinavië]]. Deur et stiengen van de zeespiegel is dit het letste millenium dät [[Groot-Brittannie|Engelaand]] nog an de rest van Europa vaste zit. Tussen [[Ruslaand]] en [[Alaska]] is de [[Beringlaandbrug|Beringlaandbrugge]] wier lös. In het uuterste zuden van [[Zuud-Amerika]] bint er dan al meansen vinden. {{Dialekt|sdz}} [[Kategorie:Geschiedenis naor periode]] 76gwnnt22sxyn2eqlk7xq9dl9rlzdc2 0 33805 321489 321288 2022-08-20T15:59:04Z Woolters 62 /* Uutseen */ wikitext text/x-wiki [[Bestaand:Field dinos 2.jpg|duum|343x343px|Dinosaurierskeletten in en museum]] '''Dinosaurussen''' of '''dinosauriers''' (in populäre språke vake ofekörted töt '''dino’s''') sint ne diverse grup van de [[Kroepdeers|kruupdeers]]. De öldste vündste stammet uut et [[Trias (tydpark)|trias]], den tyd tüsken 243 en 233,23 miljoon jår eleaden. Toch sint de geleyrden et noch neet eyns oaver et precyse begin van de eyrste dinosauriers. Nå de groute [[triasjura-uutstarving]] van 201,3 miljoon jår weaderümme oaverheyrskeden see as ewarvelden up et land. Öäre oaverheyrsking hölde et heyle jura en [[Kryt (tydpark)|kryt]] stand. Uut fossylen blikt dat [[Voegel|vöägel]] ouk dinosauriers sint (dinosauriers med veaderen) dee [[Evolutietheorie|evolueerden]] van eyrdere theropoden in et latere juratydpark. See oaverleavden as eanigste dinosaurierlyne de [[kryt-paleogene uutstarving]] van sou’n 66 miljoon jår weaderümme. Dårümme maket geleyrden nu en underskeid tüsken vlegende dinosauriers (vöägel) en neet-vlegende, uutestörvene dinosauriers (alle dino’s behalve vöägel). Vanuut taksonomisk, morfologisk en ekologisk standpünt sint dinosauriers ne varieerde grup deers. Med meyr as 10.700 leavende soorten sint vöägel de meyst verskeidene grup ewarvelden. Uut fossylen maket [[Paleontology|paleontologen]] up dat der meyr as 900 afsünderlike genera en meyr as 1000 verskeidene soorten neet-evlöägelde dinosauriers eweasd hebbet. Dinosauriers warren en sint verspreid oaver yder wearlddeyl, beide in noch leavende soorten (vöägel) en uutestörvenen. In de eyrste hälvde van den [[20e ieuw|20. eywe]], noch vöärdat vöägel ouk by de dinosauriers ereakend wörden, meynden de meyste weatenskappers dat dinosauriers tråg en koldblodig warren. Undersöök vanaf de söäventiger jåren weys uut dat dinosauriers aktive leavens hadden med ne verhöygde verbranding en meyrdere eygene kenmarken vöär sociale uutwesseling. Wat warren grasers, anderen jagers. Uut undersöken blikt ouk dat alle dino’s eier leaden en dat beide de vlegende en neetvlegende dino’s vake en nöst bouwden. Dinosaurussen warren van oorsprung tweybeynig. Toch sint der heyl wat veerbeynige soorten evünden. Ouk warren der soorten dee når wünsk up beide wysen uut de vöte kunden. Vöäle dinosaurussen hadden groute krounen en höärns as versyring, anderen untwikkelden en butenwaerts skelet of steakels. De oaverleavende lyne dino’s van vandage den dag (vöägel) hebbet vake kleine lyve ümdat se en vlegend bestån leidet. Vöäle prehistoriske dinosauriers (beide vlegend en neetvlegend) hadden groute lyve. De gröätste sauropode dinosauriers kunden wal 39,7 meter grout worden en sou’n 18 meter houge. See warren de gröätste landdeers van alle tyden. Vöär vöäle soorten geldet en bewåringsvöäroordeyl: der wördt emeynd dat alle dinosauriers unwys grout warren, mär groute bütte blyvet better bewård töt se fossiliseerd sint. De meyste dinosauriers warren in döärsneyde sou rund de 50 centimeter lank. De eyrste as soudöänig erkende fossile vündste stammet uut de 19. eywe. Den name ‘dinosaurier’ (‘verskrikkelik kruupdeer’) wör bedacht döär Sir [[Richard Owen]] in [[1841]] üm nen vasten term te hebben vöär disse “groute fossile kruupdeers”. Vanaf den tyd sint herstelde dinosaurierskeletten vöär museums rund de wearld groute turistentrekkers wörden. Dinosauriers sint en vast underdeyl van populäre kultuur wörden. Öären ümvang en öären angstwekkende en unvöärstelbåre verskyning hebbet der vöär esorgd dat se regelmåtig in böker en films vöärkummet, sou as [[Jurassic Park]] en Godzilla. En temapark in et [[Nedersaksisch|neadersassiske]] gebeed is [[Dinolaand Zwolle|Dinoland Zwolle]]. Döärdat se sou populäär sint, is der ouk vöäle geld vöär ny undersöök. Nye untdekkingen kummet regelmåtig in de media vöärby. ==Beskryving== Dinosauriers hadden oaver et algemeyn swåre starke achterpöyte, dee as recht under et lyf ståt (lykas alle vöägel rechtevoord). De meyste dinosauriers warren tweybeynig. Ouk veerbeynigen kümmen vöär. Anderen, sou as de anchisaurus en de iguanodont, löypeden med etselvde gemak up twey as up veer beyne. Andere prehistoriske deers, sou as pterosauriers, mosasauriers, ichtyosauriers, plesiosauriers en dimetrodonten, höyret der taxonomisk eseen neet by (al wordet se wal vake under dinosauriers erekkend). Pterosauriers sint byvöärbeald ver verwant met dinosauriers, ümdat se med mekander in de clade Ornitodira sittet. Toch hebbet se neet de kenmarkende rechtupgånde holding wat wåre dinosauriers hebbet. Wat grötde angeyt warren dinosauriers de oaverheyrskende ewarvelden up land in de mesosoiske tyd, vöäral in et jura en kryt. Andere deers warren neet sou grout. Sougdeers wörden byvöärbeald neet grötter as ne döärsneyde huuskatte van dissen tyd. Se warren meysttyds vleisetters sou grout as knaagdeers, dee vöäral up klein grei jaagden. In 2016 wör der eskatted dat der in et jura en kryt tüsken de 1543 en 2468 soorten dinosauriers warren. In 2021 wörden et antal hüdigendaagse vöägel (vlegende dinosauriers) eskatted up 10,806 soorten. Wat doot enkel planten eaten, anderen enkel vleisk, wyders sint der sådeaters, viskeaters, insektivoren en allenseaters. Vöäle dinosauriers hadden höärns en kammen up de kop, anderen hadden (en wat bestånden hebbet) en butachtig pantser. De meyste mesosoide dino's warren neet grötter as en menske en moderne vöägel sint meysttyds klein. Dinosauriers sint oaver de heyle wearld verspreided, yts wat öär al vöärin et jura lükked was. Moderne vöägel woanet in alle denkbåre ümstandigheiden, up et land en up et water. Der is bewys dat wat neetvlegende dinosauriers (sou as de mikroraptor) kunden vlegen of tenminsten sweaven. Anderen, sou as de spinosauriers, leavden deyls in et water. == Uutseen == Döär bepålde untdekkingen van neet sou lange leaden is et lastiger wörden üm wat te seggen oaver de verskyning van dinosauriers dee as allens afdekket. Toch hebbet souwat alle dino's dee töt nu to vünden sint meyr of minder nen form wat terügge geyr up den vöärolder den archosaurier. Latere dinosauriers hebbet den oorsprungeliken form wyder döäruntwikkeld, mär toch sint öäre kenmarken typerend vöär dinosauriers. Disse anpassingen of döäruntwikkelingen, dee van oorsprung begünnen by den meyst recenten deylden vöärolder van ne seakere taksonomiske grup, wordet de synapomorfen enöömd. Sterling Nesbitt deade deepgraevend undersöök når underlinge verbanden tüsken archosauriers en uut dat undersöök kümmen twaalf synapomorfen: * In den skedel is ne oapening vöär de supratemporale fenestra, den höyvdoapening achterin den top van den skedel * Epipofyses, sküüns når achteren wysende uutsteaksels up de achterste boavenhöke van de vöärste beide nekwarvels tüsken den atlas en aske * Tip van ne deltopectorale kamme (en uutsteaksel wårup de börstspyren vastesittet) sit up of vöärby 30% laeger as et boavenarmbut * Den underarm is minder as 80% van den boavenarm * Den veerden trochanter (uutsteaksel wåras de startspyre an vaste sit) up et dybeyn is nen skarpen rand * Den veerden trochanter löpt neet lyk med de distale, laegere en marge, mär maket nen stikkeren hook met den skacht * Up de böävenste enkelbütte nemt de boavenste verbinding med et küütbeyn minder as 30% in van de breydte * Bütte achter up den kop kummet neet by mekander langs de middellyne up den boadem van de harsenpanne * In et bekken wordet de uutsteakende sitbeynder, skaambeynder en darmbeyn uut mekander hölden döär ne groute inedükkede uppervlakte (up et boavenste deyl van et sitbeyn sit en deyl van et oapen hüpgewricht tüsken et punt wår as et skaambeyn en darmbeyn by mekander kummet.) * Den uutsteakenden tip van et skeanbeyn bugt sik når vöärten en når buten * Kenmarkenden vertikalen rand underan de achterkante van et skeanbeyn * Eböägen uutsteaksel vöär et küütbeyn van et calcaneum (de boavenkante van et calcaneum, wåras et med et fibula samenkumt is hul). Nesbitt beskreyv noch meyr möágelikse synapomorfen en untkrachtten en paar synapomorfen dee eyrder vöäresteld warren. Dinosauriers hebbet en paar deylde kenmarken an et skelet. Mär dee kummet ouk oavereyn med andere grupen archosauriers of gölden neet vöär alle vrogere dinosauriers. Dårümme künnet se neet as synopomorfen eseen worden. Dino's ståt rechtup up de achterste lidmåten, sou as vöäle andere moderne sougdeers, mär anders as de meyste andere kruupdeers. Dee lätsten hebbet de pöte vake an weaderskanten uutsteaken en gåt wydbeyns. Dat kümt döär de untwikkeling van ne terügwyking in et bekken (meysttyds en uutspåring) en nen knop up et dybeyn wat der når binnen up an wist. Döärdat se rechtup güngen kunden dinosauriers good ådemhalen under et beweagen, wårmed as se meyr uutholdingsvermöygen hadden en aktiver warren wydbeynse kruupdeers, wördt emeynd. Med de beyne recht under sik kunden se wårskynlik ouk töt öären bekenden ümvang evolueren, ümdat de pöyte et makkelik draegen kunden. Wat neet-dinosaure archosaurussen sou as de rauisuchianen haddden ouk rechte pöyte, mär dee hadden en ander hüpgewricht döär en edraid bekken. == Undersööksgeskydenisse == === Vöärweatenskappelik undersöök === Dinosaurierfossylen sint al dusenden jåren bekend, al wüst nüms vöäraf precys wat et warren. De [[Volksrippebliek China|chinääsken]] meynden at et drakenbeynderen warren en beskreaven se ouk sou. ''Huayang Guo Zhi'' (華陽國志), ne ård krante upesteld döär Chang Qu (常璩) in de [[Westelike Jin-Dynasty]] (265 - 316), skreav oaver et untdekken van drakenbeynder in de [[Provincy Sichuan]]. Inwoaners van midden-China doot al dusenden jåren "drakenbütte" upgraeven en gebruken in natuurlike geneyswyse. In [[Europa (werelddeel)|Europa]] meynden de lüde dat dinosaurierbütte oaverblyvsels van röäsen warren of andere [[Biebel|bybelske]] weasens. [[Kategorie:Reptiel]] pl8kbm1ihpx2q9lhaew5hmt1of6o6wo 321490 321489 2022-08-20T19:48:13Z Bdijkstra 3584 /* Vöärweatenskappelik undersöök */ dat bestond nog nait wikitext text/x-wiki [[Bestaand:Field dinos 2.jpg|duum|343x343px|Dinosaurierskeletten in en museum]] '''Dinosaurussen''' of '''dinosauriers''' (in populäre språke vake ofekörted töt '''dino’s''') sint ne diverse grup van de [[Kroepdeers|kruupdeers]]. De öldste vündste stammet uut et [[Trias (tydpark)|trias]], den tyd tüsken 243 en 233,23 miljoon jår eleaden. Toch sint de geleyrden et noch neet eyns oaver et precyse begin van de eyrste dinosauriers. Nå de groute [[triasjura-uutstarving]] van 201,3 miljoon jår weaderümme oaverheyrskeden see as ewarvelden up et land. Öäre oaverheyrsking hölde et heyle jura en [[Kryt (tydpark)|kryt]] stand. Uut fossylen blikt dat [[Voegel|vöägel]] ouk dinosauriers sint (dinosauriers med veaderen) dee [[Evolutietheorie|evolueerden]] van eyrdere theropoden in et latere juratydpark. See oaverleavden as eanigste dinosaurierlyne de [[kryt-paleogene uutstarving]] van sou’n 66 miljoon jår weaderümme. Dårümme maket geleyrden nu en underskeid tüsken vlegende dinosauriers (vöägel) en neet-vlegende, uutestörvene dinosauriers (alle dino’s behalve vöägel). Vanuut taksonomisk, morfologisk en ekologisk standpünt sint dinosauriers ne varieerde grup deers. Med meyr as 10.700 leavende soorten sint vöägel de meyst verskeidene grup ewarvelden. Uut fossylen maket [[Paleontology|paleontologen]] up dat der meyr as 900 afsünderlike genera en meyr as 1000 verskeidene soorten neet-evlöägelde dinosauriers eweasd hebbet. Dinosauriers warren en sint verspreid oaver yder wearlddeyl, beide in noch leavende soorten (vöägel) en uutestörvenen. In de eyrste hälvde van den [[20e ieuw|20. eywe]], noch vöärdat vöägel ouk by de dinosauriers ereakend wörden, meynden de meyste weatenskappers dat dinosauriers tråg en koldblodig warren. Undersöök vanaf de söäventiger jåren weys uut dat dinosauriers aktive leavens hadden med ne verhöygde verbranding en meyrdere eygene kenmarken vöär sociale uutwesseling. Wat warren grasers, anderen jagers. Uut undersöken blikt ouk dat alle dino’s eier leaden en dat beide de vlegende en neetvlegende dino’s vake en nöst bouwden. Dinosaurussen warren van oorsprung tweybeynig. Toch sint der heyl wat veerbeynige soorten evünden. Ouk warren der soorten dee når wünsk up beide wysen uut de vöte kunden. Vöäle dinosaurussen hadden groute krounen en höärns as versyring, anderen untwikkelden en butenwaerts skelet of steakels. De oaverleavende lyne dino’s van vandage den dag (vöägel) hebbet vake kleine lyve ümdat se en vlegend bestån leidet. Vöäle prehistoriske dinosauriers (beide vlegend en neetvlegend) hadden groute lyve. De gröätste sauropode dinosauriers kunden wal 39,7 meter grout worden en sou’n 18 meter houge. See warren de gröätste landdeers van alle tyden. Vöär vöäle soorten geldet en bewåringsvöäroordeyl: der wördt emeynd dat alle dinosauriers unwys grout warren, mär groute bütte blyvet better bewård töt se fossiliseerd sint. De meyste dinosauriers warren in döärsneyde sou rund de 50 centimeter lank. De eyrste as soudöänig erkende fossile vündste stammet uut de 19. eywe. Den name ‘dinosaurier’ (‘verskrikkelik kruupdeer’) wör bedacht döär Sir [[Richard Owen]] in [[1841]] üm nen vasten term te hebben vöär disse “groute fossile kruupdeers”. Vanaf den tyd sint herstelde dinosaurierskeletten vöär museums rund de wearld groute turistentrekkers wörden. Dinosauriers sint en vast underdeyl van populäre kultuur wörden. Öären ümvang en öären angstwekkende en unvöärstelbåre verskyning hebbet der vöär esorgd dat se regelmåtig in böker en films vöärkummet, sou as [[Jurassic Park]] en Godzilla. En temapark in et [[Nedersaksisch|neadersassiske]] gebeed is [[Dinolaand Zwolle|Dinoland Zwolle]]. Döärdat se sou populäär sint, is der ouk vöäle geld vöär ny undersöök. Nye untdekkingen kummet regelmåtig in de media vöärby. ==Beskryving== Dinosauriers hadden oaver et algemeyn swåre starke achterpöyte, dee as recht under et lyf ståt (lykas alle vöägel rechtevoord). De meyste dinosauriers warren tweybeynig. Ouk veerbeynigen kümmen vöär. Anderen, sou as de anchisaurus en de iguanodont, löypeden med etselvde gemak up twey as up veer beyne. Andere prehistoriske deers, sou as pterosauriers, mosasauriers, ichtyosauriers, plesiosauriers en dimetrodonten, höyret der taxonomisk eseen neet by (al wordet se wal vake under dinosauriers erekkend). Pterosauriers sint byvöärbeald ver verwant met dinosauriers, ümdat se med mekander in de clade Ornitodira sittet. Toch hebbet se neet de kenmarkende rechtupgånde holding wat wåre dinosauriers hebbet. Wat grötde angeyt warren dinosauriers de oaverheyrskende ewarvelden up land in de mesosoiske tyd, vöäral in et jura en kryt. Andere deers warren neet sou grout. Sougdeers wörden byvöärbeald neet grötter as ne döärsneyde huuskatte van dissen tyd. Se warren meysttyds vleisetters sou grout as knaagdeers, dee vöäral up klein grei jaagden. In 2016 wör der eskatted dat der in et jura en kryt tüsken de 1543 en 2468 soorten dinosauriers warren. In 2021 wörden et antal hüdigendaagse vöägel (vlegende dinosauriers) eskatted up 10,806 soorten. Wat doot enkel planten eaten, anderen enkel vleisk, wyders sint der sådeaters, viskeaters, insektivoren en allenseaters. Vöäle dinosauriers hadden höärns en kammen up de kop, anderen hadden (en wat bestånden hebbet) en butachtig pantser. De meyste mesosoide dino's warren neet grötter as en menske en moderne vöägel sint meysttyds klein. Dinosauriers sint oaver de heyle wearld verspreided, yts wat öär al vöärin et jura lükked was. Moderne vöägel woanet in alle denkbåre ümstandigheiden, up et land en up et water. Der is bewys dat wat neetvlegende dinosauriers (sou as de mikroraptor) kunden vlegen of tenminsten sweaven. Anderen, sou as de spinosauriers, leavden deyls in et water. == Uutseen == Döär bepålde untdekkingen van neet sou lange leaden is et lastiger wörden üm wat te seggen oaver de verskyning van dinosauriers dee as allens afdekket. Toch hebbet souwat alle dino's dee töt nu to vünden sint meyr of minder nen form wat terügge geyr up den vöärolder den archosaurier. Latere dinosauriers hebbet den oorsprungeliken form wyder döäruntwikkeld, mär toch sint öäre kenmarken typerend vöär dinosauriers. Disse anpassingen of döäruntwikkelingen, dee van oorsprung begünnen by den meyst recenten deylden vöärolder van ne seakere taksonomiske grup, wordet de synapomorfen enöömd. Sterling Nesbitt deade deepgraevend undersöök når underlinge verbanden tüsken archosauriers en uut dat undersöök kümmen twaalf synapomorfen: * In den skedel is ne oapening vöär de supratemporale fenestra, den höyvdoapening achterin den top van den skedel * Epipofyses, sküüns når achteren wysende uutsteaksels up de achterste boavenhöke van de vöärste beide nekwarvels tüsken den atlas en aske * Tip van ne deltopectorale kamme (en uutsteaksel wårup de börstspyren vastesittet) sit up of vöärby 30% laeger as et boavenarmbut * Den underarm is minder as 80% van den boavenarm * Den veerden trochanter (uutsteaksel wåras de startspyre an vaste sit) up et dybeyn is nen skarpen rand * Den veerden trochanter löpt neet lyk med de distale, laegere en marge, mär maket nen stikkeren hook met den skacht * Up de böävenste enkelbütte nemt de boavenste verbinding med et küütbeyn minder as 30% in van de breydte * Bütte achter up den kop kummet neet by mekander langs de middellyne up den boadem van de harsenpanne * In et bekken wordet de uutsteakende sitbeynder, skaambeynder en darmbeyn uut mekander hölden döär ne groute inedükkede uppervlakte (up et boavenste deyl van et sitbeyn sit en deyl van et oapen hüpgewricht tüsken et punt wår as et skaambeyn en darmbeyn by mekander kummet.) * Den uutsteakenden tip van et skeanbeyn bugt sik når vöärten en når buten * Kenmarkenden vertikalen rand underan de achterkante van et skeanbeyn * Eböägen uutsteaksel vöär et küütbeyn van et calcaneum (de boavenkante van et calcaneum, wåras et med et fibula samenkumt is hul). Nesbitt beskreyv noch meyr möágelikse synapomorfen en untkrachtten en paar synapomorfen dee eyrder vöäresteld warren. Dinosauriers hebbet en paar deylde kenmarken an et skelet. Mär dee kummet ouk oavereyn med andere grupen archosauriers of gölden neet vöär alle vrogere dinosauriers. Dårümme künnet se neet as synopomorfen eseen worden. Dino's ståt rechtup up de achterste lidmåten, sou as vöäle andere moderne sougdeers, mär anders as de meyste andere kruupdeers. Dee lätsten hebbet de pöte vake an weaderskanten uutsteaken en gåt wydbeyns. Dat kümt döär de untwikkeling van ne terügwyking in et bekken (meysttyds en uutspåring) en nen knop up et dybeyn wat der når binnen up an wist. Döärdat se rechtup güngen kunden dinosauriers good ådemhalen under et beweagen, wårmed as se meyr uutholdingsvermöygen hadden en aktiver warren wydbeynse kruupdeers, wördt emeynd. Med de beyne recht under sik kunden se wårskynlik ouk töt öären bekenden ümvang evolueren, ümdat de pöyte et makkelik draegen kunden. Wat neet-dinosaure archosaurussen sou as de rauisuchianen haddden ouk rechte pöyte, mär dee hadden en ander hüpgewricht döär en edraid bekken. == Undersööksgeskydenisse == === Vöärweatenskappelik undersöök === Dinosaurierfossylen sint al dusenden jåren bekend, al wüst nüms vöäraf precys wat et warren. De [[Chinese keizerriek|chinääsken]] meynden at et drakenbeynderen warren en beskreaven se ouk sou. ''Huayang Guo Zhi'' (華陽國志), ne ård krante upesteld döär Chang Qu (常璩) in de [[Westelike Jin-Dynasty]] (265 - 316), skreav oaver et untdekken van drakenbeynder in de [[Provincy Sichuan]]. Inwoaners van midden-China doot al dusenden jåren "drakenbütte" upgraeven en gebruken in natuurlike geneyswyse. In [[Europa (werelddeel)|Europa]] meynden de lüde dat dinosaurierbütte oaverblyvsels van röäsen warren of andere [[Biebel|bybelske]] weasens. [[Kategorie:Reptiel]] 9o2ldzi9zpebdbihm6n0bf56k0qx5ax