Wikipèdia ocwiki https://oc.wikipedia.org/wiki/Acu%C3%A8lh MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Mèdia Especial Discutir Utilizaire Discussion Utilizaire Wikipèdia Discussion Wikipèdia Fichièr Discussion Fichièr MediaWiki Discussion MediaWiki Modèl Discussion Modèl Ajuda Discussion Ajuda Categoria Discussion Categoria Portal Discussion Portal Projècte Discussion Projècte TimedText TimedText talk Mòdul Mòdul Discussió Gadget Discussion gadget Définition de gadget Discussion définition de gadget 0 10614 2328739 2308458 2022-08-18T10:53:49Z Jfblanc 104 wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} {{Dialècte Lengadocian}} [[Imatge:Loís Alibèrt 1930.png|thumb|Loís Alibèrt en 1930]] '''Loís Alibèrt''' ([[Bram]], [[12 d'octobre]] de [[1884]]- [[Montpelhièr]], [[16 d'abril]] de [[1959]]) foguèt un [[lingüista]] occitan. Es un autor especialament conegut e important dins l'[[occitanisme]] per causa de sa [[Gramatica occitana segon los parlars lengadocians|gramatica]], e de son diccionari, que fondamentan la [[nòrma classica]] de l'occitan. == Biografia == Loís Alibèrt nasquèt en [[1884]] a [[Bram]], en [[Lauragués]], dins una familha de païsans que l'[[occitan]] i èra la lenga d'emplec abitual. Los aujòls li transmetèron « l’eiretatge sagrat de nòstra lenga ». Tre sa joventut s'opausava ja a las ideologias radical-socialistas qu'imperavan dins son país. Partiguèt far d'estudis de farmacia a [[Montreal d'Aude]]. Estudièt puèi a l'[[Universitat de Tolosa]], ont foguèt escolan del professor Josèp Anglada e s'interessèt per la lenga e l'istòria [[Occitània|occitanas]]. Obtenguèt lo diplòma superior d’estudis meridionals amb un trabalh manescrit : lo libre dels Cònsols de Montreal (Aude), tèxtes del sègle XV. Al mes de desembre de [[1912]], se maridèt amb Maria Lator. Aguèron pas qu'un filh, Enric, que moriguèt a la guèrra en 1943, mobilizat en [[Alemanha]] quand faguèt sos 31 ans. S'installèt coma farmacian a [[Montreal d'Aude]] e i demorèt de [[1912]] a [[1942]]. Sòci del [[Felibritge]], collaborèt a la ''[[Terro d'Oc|Tèrro d'Oc]]'', la revista de l'[[Escòla Mondina]] (puèi la d'[[Escòla occitana|Escolo occitano]]), puèi ne foguèt cap redactor. Comencèt de s'interessar a la normalizacion lingüistica de l'occitan après la [[Primièra Guèrra Mondiala]]. En 1923 dins ''Le lengodoucian literàri'', fasiá servir una grafia francizanta e a l'encòp l'article local ''le''.<ref>Jacme Taupiac, ''L’occitan modèrne'', IEO, Sector de lingüistica, 2001</ref> En 1935 la [[Societat d'Estudis Occitans]], que Loís Alibèrt n’èra lo secretari, publiquèt sa [[Gramatica occitana segon los parlars lengadocians]]. Lo libre s’estampèt a Barcelona e la publicacion foguèt finançada per [[Joaquim Cases Carbó]]. [[Ramon Chatbèrt]] serà responsable de la modernizacion grafica de la segonda edicion. Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]], Alibèrt se mostrèt partisan del [[regim de Pétain]] e de la collaboracion. Amb la femna, foguèt jutjat e condemnat a la preson per "atteinte à la sûreté de l'Etat" en [[1946]]<ref name=brun>[http://www.jfbrun.eu/lengadoc/alibert.htm Biografia per Joan Frederic Brun]</ref>. Sortiguèt finalament de preson en 1951 e visquèt cansat e malautís en çò de sas conhadas. Moriguèt a [[Montpelhièr]] lo [[16 d'abril]] de [[1959]] e foguèt enterrat a Bram lo 19 d’aquel mes. == La bastison de la nòrma alibertina == [[File:Alibert gramatica occitana.jpg|thumb|''Gramatica occitana'', Alibèrt (reedicion del 1976)]] Es cap a la fin de las annadas 1920, que jos l'influéncia de [[Prospèr Estieu]], [[Antonin Perbòsc]] e sustot de [[Pompeu Fabra]], perfecciona l'escrich e l'oral per desvolopar la '''[[nòrma classica]]''', inspirada de l'usança anciana e adaptada a la lenga modèrna. Es demest los fondators de la [[Societat d'Estudis Occitans]], en 1930, que ne ven gaireben lo solet animator. En 1930, se fonda a Tolosa la [[Societat d'Estudis Occitans]] (SEO) amb [[Valèri Bernard]], [[Josèp Anglada]], coma president e secretari general respectivament. Recebèron lo sosten de l’Escòla Occitana, dirigida alavètz pel [[Josèp Salvat]], estant sota l'influéncia de l'[[Institut d'Estudis Catalans]]. Assagèron de donar un nòu estatut scientific a la lenga occitana, e al còp d'unificar los dialèctes en un estandard etimologic tot en seguent lo modèl de l'IEC per tal de superar atal la grafia mistralenca, basada en lo provençal e ja reformada per Perbòsc e Estieu en 1899. A partir de 1928 foguèron sostenguts per l'impressor catalan [[Josep Carbonell i Gener]] e l’[[Oficina de Relacions Meridionals]] de la [[Generalitat de Catalunya]], mercé a la quala se publiquèron la '''''[[Gramatica occitana segon los parlars lengadocians|Gramatica occitana segón los parlars lengadocians (sic)]]''''' (1935), que non poguèt paréisser sinon qu'a [[Barcelona]], que servirà de basa per depurar la rèsta dels dialèctes occitans e far una lenga literària comuna. Sa Gramatica pausava los principis de l’ortografia restituida, e clavava amb un vocabulari ortografic de 70 paginas que cabiá exclusivament los mots dont la grafia podiá demorar dobtosa malgrat l'aplicacion de las nòrmas ortograficas expausadas dins aquel obratge. Apond a aqueste vocabulari un cèrt nombre de mots sabents corrents, de noms de personas, de lòcs, de païses, de montanhas e de rius tròp sovent emplegats jos la forma francesa. Èra donc un assag destinat a permetre d'esperar un diccionari definitiu francés-occitan e occitan-francés. Gràcias a l'ajuda dels catalans, entre [[1935]] e [[1937]] se publican los libres [[La legenda d'Esclarmonda]] de Valèri Bernard e [[Los sants Evangelis]] de [[Juli Cubainas]], traduccion de la Bíblia. Los [[felibres]] temptèron de li opausar coma alternativa la [[Grammaire istorique des parlers provençaux modernes]] de [[Juli Ronjat]], mas sens capitar. Alibèrt se mostrèt fòrça discret durant l'emergéncia de l'[[occitanisme]] de l'après-guèrra. Sembla qu'aguèt pas cap de ròtle actiu dins la fondacion de l'[[Institut d'Estudis Occitans]] (IEO) en [[1945]]. Per contra, l'IEO adoptèt la [[nòrma classica]] en se basant sus sa gramatica, revista en [[1950]]. [[Fichièr:Alibèrt - dialecte languedocien.tiff|thumb|Mapa dels dialèctes lengadocians de l'occitan, extracha de la Gramatica occitana d'Alibèrt]] == Lo legat postum == [[Fichièr:GramaticOccitanaReedicion2000.jpg|thumb|Gramatica occitana de Loís Alibèrt, reedicion IEO, 2000]] Sa ''Gramatica occitana'' es estada tornada publicar durant lo segle XX, la darrièra reedicion data de l'an 2000 per l'[[Institut d'Estudis Occitans]], amb de leugièras correccions e la mesa en adeqüacion amb las nòrmas establidas pel [[Conselh de la Lenga Occitana]]. A partir de sos manuscrits inedits, Robèrt Lafont e Raimond Chatbèrt<ref name=brun/> publiquèron un diccionari postum e inacabat, lo ''[[Dictionnaire occitan-français d'après les parlers languedociens]]'' ([[1966]]), qu'es considerat de còps que i a d'una qualitat tecnica pro bassa e mens bona que la de la gramatica de [[1935]]. Son diccionari èra pas pus la teoria amb d’exemples, mas son aplicacion, d’un ample tot autre. Alibèrt lo faguèt mai que mai per ensajar de determinar l’ortografia de totes los mots tradicionals de l’occitan lengadocian, trabalh enòrme de son temps, malaisit e inacabat (amb d’etimologias sovent inconegudas, de familhas de mots malaisidament determinadas, de relacions amb lo catalan e las autras lengas neolatinas de còps absentas, de prononciacions o de formas lingüisticas desparièras, etc.). S’i tròban emai de « variantas » que son pas de variantas de mots ni mai d’ortografia mas de prononciacion, notadas de còps en prononciacion figurada a la francesa, o emai mitat a la francesa e mitat a l’occitana (!) : cuol Var. quiol ; conselh Var. cosselh, crotz Var. cros ; engenh~enginh Var. enchin ; pissar Var. pichar ; polícia Var. polécia ; pluèja Var. plèja ; puèi Var. pèi ; regina Var. ragina ; resistir Var. resestir ; sagnar Var. sannar ; tòrcer Var. tòcer, tòtser ; vim Var. vin (sic!) : pròva evidenta d’una òbra inacabada. En mai, s’i ajustan un fum d’enganas de còpia del manuscrit, que los editors postumes poguèron pas consultar, mas que [[Josiana Ubaud]] dins lo sieu Diccionari Ortografic a esmendat. Atal, es pas question de considerar lo diccionari d’Alibèrt coma una òbra que clavariá per l’eternitat tot lo trabalh lingüistic e lexicografic seriós, mas totas las insufiséncias o esitacions qu’òm i pòt trapar pòdon pas servir de pretèxte per l’enviar tot entièr a las escobilhas per faire qué que siá, e encara mens per desqualificar sos principis. Segon [[Joan Coromines]] : «La Gramàtica occitana segons els parlars llenguadocians és una obra substancial i cabdal per a l'elaboració de la norma escrita de l'occità modern; la qual és majoritària avui mateix. Fou escrita pel farmacèutic i lingüista audenc Loís Alibèrt, admirador de la tasca duta a terme per Pompeu Fabra». ==Sas òbras== * ''Le lengodoucian literàri'', [[1923]] * ''[[Gramatica occitana segon los parlars lengadocians|Gramatica occitana segón los parlars lengadocians]]'', [[1935]]-[[1937]], reedicion corregida per Raimond Chatbèrt, Montpelhièr, CEO, 1976, reedicion IEO, Tolosa, 2001 * ''Les troubadours de l'Aude'', [[1941]] (Revista ''Pyrénées'' n° 2) * ''Origine et destin de la langue d'Oc'', [[1942]] (Cahiers du Sud) * Participacion a la redaccion de ''[[Tèrra d'Òc|la Tèrro d'Oc]]'', [[1908]]-[[1930]] * ''La réforme linguistique occitane et l’enseignement de la langue d’oc'' (publicat sens nom d'autor per l'[[IEO]] ([[1950]]) * ambe Pèir Bec, ''L'application de la réforme linguistique occitane au gascon'', IEO, Tolosa,[[1952]] * ''Sur quelques toponymes catalano-occitans dans l'Aude'', [[1956]] (''Revue internationale d'onomastique'' n° 2) * ''Toponymes de l'Aude'', [[1957]] (''Revue internationale d'onomastique'' n° 4) * ''Sept élégies de Tibulle traduites en languedocien'', 1928 * ''[[Dictionnaire occitan-français d'après les parlers languedociens]]'', 1966 (postum) ==Vejatz tanben== ===Ligams intèrnes=== * [[Gramatica occitana segon los parlars lengadocians]] * [[Dictionnaire occitan-français d'après les parlers languedociens]] * [[Occitan]] ** [[Grafia classica]] *** [[Nòrma classica]] *** [[Conselh de la Lenga Occitana]] *** [[Institut d'Estudis Occitans]] ===Ligams extèrnes=== *[http://mertyl.free.fr/dico/alibert.pdf '''Dictionnaire occitan - français''', Loís Alibèrt (en pdf)] * [http://www.atelim.com/a-a-m-premire-lettre-de-lalphabet-occitan-sap-pas-ni-a-ni-b-il.html?part=1 '''Dictionnaire occitan - français''', Loís Alibèrt (en html)] *[http://www.occitania.online.fr/aqui.comenca.occitania/introali.html Gramatica occitana segon los parlars lengadocians - Introduccion: encastre geografic e origina dels mots occitans] *[https://web.archive.org/web/20150923203446/http://www.cieldoc.com/libre/integral/libr0991.pdf '''Gramatica occitana segon los parlars lengadocians - Introduccion: estudi de las mutacions foneticas dels parlars lengadocians''', Loís Alibèrt] *[http://www.occitania.online.fr/aqui.comenca.occitania/corregit.html '''Lexique français-occitan des gallicismes corrigés''', Loís Alibèrt] *[https://occitanica.eu/items/show/22147 '''De la depuració i unificació dels dialectes occitans''', 1èra part. Loís Alibèrt] *[https://occitanica.eu/items/show/22148 '''De la depuració i unificació dels dialectes occitans''' (seguida). Loís Alibèrt] * [http://www.jfbrun.eu/lengadoc/alibert.htm ''Loís Alibèrt'' al sit ''Montpelhièr l'occitana] * [http://www.academia.edu/4100872/Loïs_Alibert_Gramatica_Occitana Compte-rendut de la ''Gramatica occitana'', segonda edicion, per Xavier Lamuela] * [https://www.scribd.com/fullscreen/221119168?access_key=key-1vf3t94a50hi5x0yhrjj&allow_share=true&escape=false&show_recommendations=false&view_mode=scroll Letra manescricha de Loís Alibèrt a F. P. Raynal, sus [[Occitanica]], fons Cirdòc] ==Nòtas & referéncias== <references /> {{ORDENA:Alibert, Lois}} [[Categoria:Lingüista occitan]] [[Categoria:Naissença en 1884]] [[Categoria:Decès en 1959]] [[Categoria:Decès a Montpelhièr]] [[Categoria:Collaborator pendent la Segonda Guèrra Mondiala]] imck5ppcty6z7me22hxbwtph9fuu8pn 0 19679 2328721 2322143 2022-08-17T22:25:59Z Anssi Puro 48550 File wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta=eng |naissença=[[3 de genièr]] de [[1892]] |decès=[[2 de setembre]] de [[1973]] |imatge=<!--wikidata:Tolkien_1916.jpg--> |legenda=Tolkien en 1916 }} [[File:J. R. R. Tolkien, ca. 1925.jpg|thumb|J .R .R. Tolkien]] '''John Ronald Reuel Tolkien''', mai conegut coma '''J. R. R. Tolkien''' ([[Bloemfontein]], [[Africa del Sud]], 3 de genièr de 1892 - [[Bournemouth]], [[2 de setembre]] de [[1973]]) foguèt un [[filològ]], escrivan e poèta [[Reiaume Unit|britanic]]. Es conegut mai que mai per son òbra màger: ''[[Lo Senhor dels Anèls]]''. Sos libres venguèron un vertadièr succès dins lo mond anglosaxon durant las annadas 1960. Laissèt un nombre important de material inedit que son filh [[Christopher Tolkien]] a publicat parcialament al long dels ans. Èra un [[Glèisa Catolica Romana|catolic]] fervent. Amic pròche de [[Clive Staples Lewis|C. S. Lewis]], fasiá partida coma el del grop literari dels ''[[Inklings]]''. En 2008, ''[[The Times]]'' lo classifiquèt seisen dins una lista dels cinquanta autors britanics mai importants dempuèi 1945 (en [[anglés]]: "The 50 greatest British writers since 1945"). La revista ''[[Forbes]]'' lo situèt dins las cinc primièras celebritats mòrtas que creèron mai de beneficis en 2009. {{DEFAULTSORT:Tolkien, John Ronald Reuel}} {{commons|John Ronald Reuel Tolkien}} [[Categoria:Escrivan de Fantasy]] [[Categoria:Escrivan britanic]] [[Categoria:Escrivan de lenga anglesa]] [[Categoria:Escrivan catolic]] [[Categoria:Filològ britanic]] [[Categoria:Ancian estudiant a l'Universitat d'Oxford]] [[Categoria:Naissença en 1892]] [[Categoria:Decès en 1973]] {{Paleta Tolkien}} 3295276xga70k1rrhmf9a41gvu0lis4 0 23987 2328691 2328134 2022-08-17T16:18:52Z Raymond Trencavel 26125 /* Dins lo Mond */ wikitext text/x-wiki {{Veire|Punk}} {{Infobox Musica (genre) | nom = | estils fonts = [[Musica Rock]] | fonts culturalas = | instruments = | popularitat = | sos genres = | genres filhs = | genres associats = | scènas regionalas = | véser tanben = }} Lo '''punk rock''' o la '''musica punk''' o lo punk [ [[occitan]]: ˈpyⁿk, ˈpyŋk; [[anglés]]: ˈpʌŋk] es un movement musicau e una branca dau [[rock]] qu'apareguèt en [[1975]] a Nòva York puei en 1976 a [[Londres]]. ==Originas== Ais [[Estats Units d'America|Estats Units]] lei primiers precursors foguèron de grops de [[garage rock]] coma [[MC5]] e [[Iggy Pop|leis Stooges]] durant la fin deis ans 60. Lei [[Ramones]] (de [[Nòva York (vila)|Nòva York]]) creèron un novèu genre pus amadurat en [[1975]] e d'unei considèran aquel eveniment coma la naissença dau punk. Foguèron ligats a un [[fanzine]] de Nòva York nommat ''Punk'', qu'exprimissiá en realitat un movement culturau un pauc pus larg que la musica, ligat a una estetica particulara dins leis arts. En [[Anglatèrra]], lo punk rock appareguèt en [[1976]] amb lei [[Sex pistols]] (de [[Londres]]), que serián per fòrça mond lei creators dau punk (o aumens aquelei que lo difusèron mai) e [[The Clash]]. Lo '''punk''' apereguèt simultaneament en [[Anglatèrra]] coma una mòda e un concèpte comerciau. Coma aquò, especialament, [[Malcolm Mc Laren]] e [[Vivienne Westwood]] fondèron alora lor primiera botiga de mòda punk, que se sonava ''Sex'' ([[1977]]). ==Musicologia== La musica punk se caracteriza per de melodias simplas, de bòn jogar e de bòn cantar. Es un estil especialament accessible per lei musicians amators. Aquela simplicitat es una revendicacion fondadoira dau movement punk, que sa tòca es de rendre tornarmai lo rock accessible a toteis aquelei qu'an enveja de ne faire. Tanben la simplicitat se fa au servici de l'energia pura que lei punks vòlon rendre au rock, un pauc coma dins lo rock iniciau deis ans 1950. Coma aquò lo punk rock emergent de [[1975]] foguèt ben una reaccion conscienta e radicala còntra lo rock dau mitan deis ans 1970, qu'èra tròp tecnic, tròp virtuós e tròp pretensiós. ==En Occitània== En [[Occitània]], [[Arnapi]] es un grop que fa de punk rock en lenga [[occitan]]a. Dempuei leis [[ans 1990]], certanei grops que cantan en [[occitan]] an mesclat la musica punk amb l'[[ska]] ([[Goulamas'K]]) o amb lo [[trad]] ([[Lo Dalfin]]). Pasmens, la màger part dei grops de musica punk d'[[Occitània]] cantan en anglés ([[Drive Blind (rock anglés)|Drive Blind]]) o en francés ([[OTH (rock francés)|OTH]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Les_Sheriff Les Shériff]) a causa de la [[diglossia]]. ==Dins lo Mond== Quauquei grands grops de musica punk dau mond entier: *[[Estats Units]]:[[NOFX]], [[Dead Kennedys]], lei [[Ramones]], [[Bad Religion]], [[Dropkick Murphys]], [[The Stooges]], [[The New York Dolls]], [[Rancid]], [[Anti-Flag]], [[Rise Against]], [[The Offspring]], [[Green Day]], [[Blink-182]]. *[[Reialme Unit]]: [[Sex Pistols]], [[The Clash]], [[Peter and the Test Tube Babies]], [[Buzzcocks]], [[The Adicts]], [[The Toy Dolls]]. *[[França]]: [[Bérurier Noir]], [[Les Garçons Bouchers]], [[Metal Urbain|Métal Urbain]], [[Guerilla Poubelle]] (ancians [[Les Betteraves]]), [[Les Wampas|Los Wampas]], [[Parabellum]], [[Les Porte-Mentaux|Les Porte Mentaux]], [[Ludwig Von 88]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Gogol_Premier Gogol Premier], [[Les Sales Majestés]] e [[Uncommonmenfrommars]] *[[Occitània]]: [[Arnapi]], [[Enlòc]], [[Oai Star]], [[Goulamas'K|Goulamas'K]], tanben per los que cantan en [[francés]] sonque, [[OTH]] e [[Les Sheriff (rock francés)|Les Shériff]], o encara los que cantan pas qu'en anglés coma [[Drive Blind]] *[[País Basc]]: [[Kortatu]], [[Negu Gorriak]] *[[Alemanha]]: [[Nena]], [[Die Ärzte]] *[[Suècia]]: [[The Hives]], [[Millencolin]] ===Liames extèrnes=== * [http://www.arnapi.com/ Arnapi, grop de punk rock occitan] {{clear}} {{Multi bendèl|Portal musica|Portal rock}} [[Categoria:Punk]] mwdn1xyk7uglt47jgl9qorf1bh4i3xs 2328692 2328691 2022-08-17T16:19:23Z Raymond Trencavel 26125 /* Dins lo Mond */ wikitext text/x-wiki {{Veire|Punk}} {{Infobox Musica (genre) | nom = | estils fonts = [[Musica Rock]] | fonts culturalas = | instruments = | popularitat = | sos genres = | genres filhs = | genres associats = | scènas regionalas = | véser tanben = }} Lo '''punk rock''' o la '''musica punk''' o lo punk [ [[occitan]]: ˈpyⁿk, ˈpyŋk; [[anglés]]: ˈpʌŋk] es un movement musicau e una branca dau [[rock]] qu'apareguèt en [[1975]] a Nòva York puei en 1976 a [[Londres]]. ==Originas== Ais [[Estats Units d'America|Estats Units]] lei primiers precursors foguèron de grops de [[garage rock]] coma [[MC5]] e [[Iggy Pop|leis Stooges]] durant la fin deis ans 60. Lei [[Ramones]] (de [[Nòva York (vila)|Nòva York]]) creèron un novèu genre pus amadurat en [[1975]] e d'unei considèran aquel eveniment coma la naissença dau punk. Foguèron ligats a un [[fanzine]] de Nòva York nommat ''Punk'', qu'exprimissiá en realitat un movement culturau un pauc pus larg que la musica, ligat a una estetica particulara dins leis arts. En [[Anglatèrra]], lo punk rock appareguèt en [[1976]] amb lei [[Sex pistols]] (de [[Londres]]), que serián per fòrça mond lei creators dau punk (o aumens aquelei que lo difusèron mai) e [[The Clash]]. Lo '''punk''' apereguèt simultaneament en [[Anglatèrra]] coma una mòda e un concèpte comerciau. Coma aquò, especialament, [[Malcolm Mc Laren]] e [[Vivienne Westwood]] fondèron alora lor primiera botiga de mòda punk, que se sonava ''Sex'' ([[1977]]). ==Musicologia== La musica punk se caracteriza per de melodias simplas, de bòn jogar e de bòn cantar. Es un estil especialament accessible per lei musicians amators. Aquela simplicitat es una revendicacion fondadoira dau movement punk, que sa tòca es de rendre tornarmai lo rock accessible a toteis aquelei qu'an enveja de ne faire. Tanben la simplicitat se fa au servici de l'energia pura que lei punks vòlon rendre au rock, un pauc coma dins lo rock iniciau deis ans 1950. Coma aquò lo punk rock emergent de [[1975]] foguèt ben una reaccion conscienta e radicala còntra lo rock dau mitan deis ans 1970, qu'èra tròp tecnic, tròp virtuós e tròp pretensiós. ==En Occitània== En [[Occitània]], [[Arnapi]] es un grop que fa de punk rock en lenga [[occitan]]a. Dempuei leis [[ans 1990]], certanei grops que cantan en [[occitan]] an mesclat la musica punk amb l'[[ska]] ([[Goulamas'K]]) o amb lo [[trad]] ([[Lo Dalfin]]). Pasmens, la màger part dei grops de musica punk d'[[Occitània]] cantan en anglés ([[Drive Blind (rock anglés)|Drive Blind]]) o en francés ([[OTH (rock francés)|OTH]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Les_Sheriff Les Shériff]) a causa de la [[diglossia]]. ==Dins lo Mond== Quauquei grands grops de musica punk dau mond entier: *[[Estats Units]]:[[NOFX]], [[Dead Kennedys]], lei [[Ramones]], [[Bad Religion]], [[Dropkick Murphys]], [[The Stooges]], [[The New York Dolls]], [[Rancid]], [[Anti-Flag]], [[Rise Against]], [[The Offspring]], [[Green Day]], [[Blink-182]]. *[[Reialme Unit]]: [[Sex Pistols]], [[The Clash]], [[Peter and the Test Tube Babies]], [[Buzzcocks]], [[The Adicts]], [[The Toy Dolls]]. *[[França]]: [[Bérurier Noir]], [[Les Garçons Bouchers]], [[Metal Urbain|Métal Urbain]], [[Guerilla Poubelle]] (ancians [[Les Betteraves]]), [[Les Wampas|Los Wampas]], [[Parabellum]], [[Les Porte-Mentaux|Les Porte Mentaux]], [[Ludwig von 88]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Gogol_Premier Gogol Premier], [[Les Sales Majestés]] e [[Uncommonmenfrommars]] *[[Occitània]]: [[Arnapi]], [[Enlòc]], [[Oai Star]], [[Goulamas'K|Goulamas'K]], tanben per los que cantan en [[francés]] sonque, [[OTH]] e [[Les Sheriff (rock francés)|Les Shériff]], o encara los que cantan pas qu'en anglés coma [[Drive Blind]] *[[País Basc]]: [[Kortatu]], [[Negu Gorriak]] *[[Alemanha]]: [[Nena]], [[Die Ärzte]] *[[Suècia]]: [[The Hives]], [[Millencolin]] ===Liames extèrnes=== * [http://www.arnapi.com/ Arnapi, grop de punk rock occitan] {{clear}} {{Multi bendèl|Portal musica|Portal rock}} [[Categoria:Punk]] rtwjg6y3hb9i6nllbpdb4pvn22v2phk 2328693 2328692 2022-08-17T16:20:31Z Raymond Trencavel 26125 /* Dins lo Mond */ wikitext text/x-wiki {{Veire|Punk}} {{Infobox Musica (genre) | nom = | estils fonts = [[Musica Rock]] | fonts culturalas = | instruments = | popularitat = | sos genres = | genres filhs = | genres associats = | scènas regionalas = | véser tanben = }} Lo '''punk rock''' o la '''musica punk''' o lo punk [ [[occitan]]: ˈpyⁿk, ˈpyŋk; [[anglés]]: ˈpʌŋk] es un movement musicau e una branca dau [[rock]] qu'apareguèt en [[1975]] a Nòva York puei en 1976 a [[Londres]]. ==Originas== Ais [[Estats Units d'America|Estats Units]] lei primiers precursors foguèron de grops de [[garage rock]] coma [[MC5]] e [[Iggy Pop|leis Stooges]] durant la fin deis ans 60. Lei [[Ramones]] (de [[Nòva York (vila)|Nòva York]]) creèron un novèu genre pus amadurat en [[1975]] e d'unei considèran aquel eveniment coma la naissença dau punk. Foguèron ligats a un [[fanzine]] de Nòva York nommat ''Punk'', qu'exprimissiá en realitat un movement culturau un pauc pus larg que la musica, ligat a una estetica particulara dins leis arts. En [[Anglatèrra]], lo punk rock appareguèt en [[1976]] amb lei [[Sex pistols]] (de [[Londres]]), que serián per fòrça mond lei creators dau punk (o aumens aquelei que lo difusèron mai) e [[The Clash]]. Lo '''punk''' apereguèt simultaneament en [[Anglatèrra]] coma una mòda e un concèpte comerciau. Coma aquò, especialament, [[Malcolm Mc Laren]] e [[Vivienne Westwood]] fondèron alora lor primiera botiga de mòda punk, que se sonava ''Sex'' ([[1977]]). ==Musicologia== La musica punk se caracteriza per de melodias simplas, de bòn jogar e de bòn cantar. Es un estil especialament accessible per lei musicians amators. Aquela simplicitat es una revendicacion fondadoira dau movement punk, que sa tòca es de rendre tornarmai lo rock accessible a toteis aquelei qu'an enveja de ne faire. Tanben la simplicitat se fa au servici de l'energia pura que lei punks vòlon rendre au rock, un pauc coma dins lo rock iniciau deis ans 1950. Coma aquò lo punk rock emergent de [[1975]] foguèt ben una reaccion conscienta e radicala còntra lo rock dau mitan deis ans 1970, qu'èra tròp tecnic, tròp virtuós e tròp pretensiós. ==En Occitània== En [[Occitània]], [[Arnapi]] es un grop que fa de punk rock en lenga [[occitan]]a. Dempuei leis [[ans 1990]], certanei grops que cantan en [[occitan]] an mesclat la musica punk amb l'[[ska]] ([[Goulamas'K]]) o amb lo [[trad]] ([[Lo Dalfin]]). Pasmens, la màger part dei grops de musica punk d'[[Occitània]] cantan en anglés ([[Drive Blind (rock anglés)|Drive Blind]]) o en francés ([[OTH (rock francés)|OTH]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Les_Sheriff Les Shériff]) a causa de la [[diglossia]]. ==Dins lo Mond== Quauquei grands grops de musica punk dau mond entier: *[[Estats Units]]:[[NOFX]], [[Dead Kennedys]], lei [[Ramones]], [[Bad Religion]], [[Dropkick Murphys]], [[The Stooges]], [[The New York Dolls]], [[Rancid]], [[Anti-Flag]], [[Rise Against]], [[The Offspring]], [[Green Day]], [[Blink-182]]. *[[Reialme Unit]]: [[Sex Pistols]], [[The Clash]], [[Peter and the Test Tube Babies]], [[Buzzcocks]], [[The Adicts]], [[The Toy Dolls]]. *[[França]]: [[Bérurier Noir]], [[Les Garçons Bouchers]], [[Metal Urbain|Métal Urbain]], [[Guerilla Poubelle]] (ancians [[Les Betteraves]]), [[Les Wampas|Los Wampas]], [[Parabellum]], [[Les Porte-Mentaux|Les Porte Mentaux]], [[Ludwig von 88]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Gogol_Premier Gogol Premier], [[Les Dogs]], [[Les Sales Majestés]] e [[Uncommonmenfrommars]] *[[Occitània]]: [[Arnapi]], [[Enlòc]], [[Oai Star]], [[Goulamas'K|Goulamas'K]], tanben per los que cantan en [[francés]] sonque, [[OTH]] e [[Les Sheriff (rock francés)|Les Shériff]], o encara los que cantan pas qu'en anglés coma [[Drive Blind]] *[[País Basc]]: [[Kortatu]], [[Negu Gorriak]] *[[Alemanha]]: [[Nena]], [[Die Ärzte]] *[[Suècia]]: [[The Hives]], [[Millencolin]] ===Liames extèrnes=== * [http://www.arnapi.com/ Arnapi, grop de punk rock occitan] {{clear}} {{Multi bendèl|Portal musica|Portal rock}} [[Categoria:Punk]] fmy32iyfiajzali7960x2ewzx8aznm5 2328696 2328693 2022-08-17T16:43:40Z Raymond Trencavel 26125 /* Dins lo Mond */ wikitext text/x-wiki {{Veire|Punk}} {{Infobox Musica (genre) | nom = | estils fonts = [[Musica Rock]] | fonts culturalas = | instruments = | popularitat = | sos genres = | genres filhs = | genres associats = | scènas regionalas = | véser tanben = }} Lo '''punk rock''' o la '''musica punk''' o lo punk [ [[occitan]]: ˈpyⁿk, ˈpyŋk; [[anglés]]: ˈpʌŋk] es un movement musicau e una branca dau [[rock]] qu'apareguèt en [[1975]] a Nòva York puei en 1976 a [[Londres]]. ==Originas== Ais [[Estats Units d'America|Estats Units]] lei primiers precursors foguèron de grops de [[garage rock]] coma [[MC5]] e [[Iggy Pop|leis Stooges]] durant la fin deis ans 60. Lei [[Ramones]] (de [[Nòva York (vila)|Nòva York]]) creèron un novèu genre pus amadurat en [[1975]] e d'unei considèran aquel eveniment coma la naissença dau punk. Foguèron ligats a un [[fanzine]] de Nòva York nommat ''Punk'', qu'exprimissiá en realitat un movement culturau un pauc pus larg que la musica, ligat a una estetica particulara dins leis arts. En [[Anglatèrra]], lo punk rock appareguèt en [[1976]] amb lei [[Sex pistols]] (de [[Londres]]), que serián per fòrça mond lei creators dau punk (o aumens aquelei que lo difusèron mai) e [[The Clash]]. Lo '''punk''' apereguèt simultaneament en [[Anglatèrra]] coma una mòda e un concèpte comerciau. Coma aquò, especialament, [[Malcolm Mc Laren]] e [[Vivienne Westwood]] fondèron alora lor primiera botiga de mòda punk, que se sonava ''Sex'' ([[1977]]). ==Musicologia== La musica punk se caracteriza per de melodias simplas, de bòn jogar e de bòn cantar. Es un estil especialament accessible per lei musicians amators. Aquela simplicitat es una revendicacion fondadoira dau movement punk, que sa tòca es de rendre tornarmai lo rock accessible a toteis aquelei qu'an enveja de ne faire. Tanben la simplicitat se fa au servici de l'energia pura que lei punks vòlon rendre au rock, un pauc coma dins lo rock iniciau deis ans 1950. Coma aquò lo punk rock emergent de [[1975]] foguèt ben una reaccion conscienta e radicala còntra lo rock dau mitan deis ans 1970, qu'èra tròp tecnic, tròp virtuós e tròp pretensiós. ==En Occitània== En [[Occitània]], [[Arnapi]] es un grop que fa de punk rock en lenga [[occitan]]a. Dempuei leis [[ans 1990]], certanei grops que cantan en [[occitan]] an mesclat la musica punk amb l'[[ska]] ([[Goulamas'K]]) o amb lo [[trad]] ([[Lo Dalfin]]). Pasmens, la màger part dei grops de musica punk d'[[Occitània]] cantan en anglés ([[Drive Blind (rock anglés)|Drive Blind]]) o en francés ([[OTH (rock francés)|OTH]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Les_Sheriff Les Shériff]) a causa de la [[diglossia]]. ==Dins lo Mond== Quauquei grands grops de musica punk dau mond entier: *[[Estats Units]]:[[NOFX]], [[Dead Kennedys]], lei [[Ramones]], [[Bad Religion]], [[Dropkick Murphys]], [[The Stooges]], [[The New York Dolls]], [[Rancid]], [[Anti-Flag]], [[Rise Against]], [[The Offspring]], [[Green Day]], [[Blink-182]]. *[[Reialme Unit]]: [[Sex Pistols]], [[The Clash]], [[Peter and the Test Tube Babies]], [[Buzzcocks]], [[The Adicts]], [[The Toy Dolls]]. *[[França]]: [[Bérurier Noir]], [[Les Garçons Bouchers]], [[Metal Urbain|Métal Urbain]], [[Guerilla Poubelle]] (ancians [[Les Betteraves]]), [[Les Wampas|Los Wampas]], [[Parabellum]], [[Les Porte-Mentaux|Les Porte Mentaux]], [[Ludwig von 88]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Gogol_Premier Gogol Premier], [[Les Dogs]], [[Les Sales Majestés]] o encara al [[Quebèc]] [[Banlieue Rouge]]. *[[Occitània]]: [[Arnapi]], [[Enlòc]], [[Oai Star]], [[Goulamas'K|Goulamas'K]], tanben per los que cantan en [[francés]] sonque, [[OTH]] e [[Les Sheriff (rock francés)|Les Shériff]], o encara los que cantan pas qu'en anglés coma [[Drive Blind]] o [https://fr.wikipedia.org/wiki/Uncommonmenfrommars Uncommonmenfrommars]. *[[País Basc]]: [[Kortatu]], [[Negu Gorriak]] *[[Alemanha]]: [[Nena]], [[Die Ärzte]] *[[Suècia]]: [[The Hives]], [[Millencolin]] ===Liames extèrnes=== * [http://www.arnapi.com/ Arnapi, grop de punk rock occitan] {{clear}} {{Multi bendèl|Portal musica|Portal rock}} [[Categoria:Punk]] 0cbyu6y2klpu1ayr2yxppyfujge9njw 2328697 2328696 2022-08-17T16:45:21Z Raymond Trencavel 26125 /* Dins lo Mond */ wikitext text/x-wiki {{Veire|Punk}} {{Infobox Musica (genre) | nom = | estils fonts = [[Musica Rock]] | fonts culturalas = | instruments = | popularitat = | sos genres = | genres filhs = | genres associats = | scènas regionalas = | véser tanben = }} Lo '''punk rock''' o la '''musica punk''' o lo punk [ [[occitan]]: ˈpyⁿk, ˈpyŋk; [[anglés]]: ˈpʌŋk] es un movement musicau e una branca dau [[rock]] qu'apareguèt en [[1975]] a Nòva York puei en 1976 a [[Londres]]. ==Originas== Ais [[Estats Units d'America|Estats Units]] lei primiers precursors foguèron de grops de [[garage rock]] coma [[MC5]] e [[Iggy Pop|leis Stooges]] durant la fin deis ans 60. Lei [[Ramones]] (de [[Nòva York (vila)|Nòva York]]) creèron un novèu genre pus amadurat en [[1975]] e d'unei considèran aquel eveniment coma la naissença dau punk. Foguèron ligats a un [[fanzine]] de Nòva York nommat ''Punk'', qu'exprimissiá en realitat un movement culturau un pauc pus larg que la musica, ligat a una estetica particulara dins leis arts. En [[Anglatèrra]], lo punk rock appareguèt en [[1976]] amb lei [[Sex pistols]] (de [[Londres]]), que serián per fòrça mond lei creators dau punk (o aumens aquelei que lo difusèron mai) e [[The Clash]]. Lo '''punk''' apereguèt simultaneament en [[Anglatèrra]] coma una mòda e un concèpte comerciau. Coma aquò, especialament, [[Malcolm Mc Laren]] e [[Vivienne Westwood]] fondèron alora lor primiera botiga de mòda punk, que se sonava ''Sex'' ([[1977]]). ==Musicologia== La musica punk se caracteriza per de melodias simplas, de bòn jogar e de bòn cantar. Es un estil especialament accessible per lei musicians amators. Aquela simplicitat es una revendicacion fondadoira dau movement punk, que sa tòca es de rendre tornarmai lo rock accessible a toteis aquelei qu'an enveja de ne faire. Tanben la simplicitat se fa au servici de l'energia pura que lei punks vòlon rendre au rock, un pauc coma dins lo rock iniciau deis ans 1950. Coma aquò lo punk rock emergent de [[1975]] foguèt ben una reaccion conscienta e radicala còntra lo rock dau mitan deis ans 1970, qu'èra tròp tecnic, tròp virtuós e tròp pretensiós. ==En Occitània== En [[Occitània]], [[Arnapi]] es un grop que fa de punk rock en lenga [[occitan]]a. Dempuei leis [[ans 1990]], certanei grops que cantan en [[occitan]] an mesclat la musica punk amb l'[[ska]] ([[Goulamas'K]]) o amb lo [[trad]] ([[Lo Dalfin]]). Pasmens, la màger part dei grops de musica punk d'[[Occitània]] cantan en anglés ([[Drive Blind (rock anglés)|Drive Blind]]) o en francés ([[OTH (rock francés)|OTH]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Les_Sheriff Les Shériff]) a causa de la [[diglossia]]. ==Dins lo Mond== Quauquei grands grops de musica punk dau mond entier: *[[Estats Units]]:[[NOFX]], [[Dead Kennedys]], lei [[Ramones]], [[Bad Religion]], [[Dropkick Murphys]], [[The Stooges]], [[The New York Dolls]], [[Rancid]], [[Anti-Flag]], [[Rise Against]], [[The Offspring]], [[Green Day]], [[Blink-182]]. *[[Reialme Unit]]: [[Sex Pistols]], [[The Clash]], [[Peter and the Test Tube Babies]], [[Buzzcocks]], [[The Adicts]], [[The Toy Dolls]]. *[[França]]: [[Bérurier Noir]], [[Les Garçons Bouchers]], [[Metal Urbain|Métal Urbain]], [[Guerilla Poubelle]] (ancians [[Les Betteraves]]), [[Les Wampas|Los Wampas]], [[Parabellum]], [[Les Porte-Mentaux|Les Porte Mentaux]], [[Ludwig von 88]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Gogol_Premier Gogol Premier], [[Les Dogs]], [[Les Sales Majestés]], [[Happy Drivers]], [[Molodoï]] o encara al [[Quebèc]] [[Banlieue Rouge]]. *[[Occitània]]: [[Arnapi]], [[Enlòc]], [[Oai Star]], [[Goulamas'K|Goulamas'K]], tanben per los que cantan en [[francés]] sonque, [[OTH]] e [[Les Sheriff (rock francés)|Les Sheriff]], o encara los que cantan pas qu'en anglés coma [[Drive Blind]] o [https://fr.wikipedia.org/wiki/Uncommonmenfrommars Uncommonmenfrommars]. *[[País Basc]]: [[Kortatu]], [[Negu Gorriak]] *[[Alemanha]]: [[Nena]], [[Die Ärzte]] *[[Suècia]]: [[The Hives]], [[Millencolin]] ===Liames extèrnes=== * [http://www.arnapi.com/ Arnapi, grop de punk rock occitan] {{clear}} {{Multi bendèl|Portal musica|Portal rock}} [[Categoria:Punk]] io9o5dsa07718zfdl2xe4m34b1jbztq 2328698 2328697 2022-08-17T16:58:54Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki {{Veire|Punk}} {{Infobox Musica (genre) | nom = | estils fonts = [[Musica Rock]] | fonts culturalas = | instruments = | popularitat = | sos genres = | genres filhs = | genres associats = | scènas regionalas = | véser tanben = }} Lo '''punk rock''' o la '''musica punk''' o lo punk [ [[occitan]]: ˈpyⁿk, ˈpyŋk; [[anglés]]: ˈpʌŋk] es un movement musicau e una branca dau [[rock]] qu'apareguèt en [[1975]] a Nòva York puei en 1976 a [[Londres]]. ==Originas== Ais [[Estats Units d'America|Estats Units]] lei primiers precursors foguèron de grops de [[garage rock]] coma [[MC5]] e [[Iggy Pop|leis Stooges]] durant la fin deis ans 60. Lei [[Ramones]] (de [[Nòva York (vila)|Nòva York]]) creèron un novèu genre pus amadurat en [[1975]] e d'unei considèran aquel eveniment coma la naissença dau punk. Foguèron ligats a un [[fanzine]] de Nòva York nommat ''Punk'', qu'exprimissiá en realitat un movement culturau un pauc pus larg que la musica, ligat a una estetica particulara dins leis arts. En [[Anglatèrra]], lo punk rock appareguèt en [[1976]] amb lei [[Sex pistols]] (de [[Londres]]), que serián per fòrça mond lei creators dau punk (o aumens aquelei que lo difusèron mai) e [[The Clash]]. Lo '''punk''' apereguèt simultaneament en [[Anglatèrra]] coma una mòda e un concèpte comerciau. Coma aquò, especialament, [[Malcolm Mc Laren]] e [[Vivienne Westwood]] fondèron alora lor primiera botiga de mòda punk, que se sonava ''Sex'' ([[1977]]). ==Musicologia== La musica punk se caracteriza per de melodias simplas, de bòn jogar e de bòn cantar. Es un estil especialament accessible per lei musicians amators. Aquela simplicitat es una revendicacion fondadoira dau movement punk, que sa tòca es de rendre tornarmai lo rock accessible a toteis aquelei qu'an enveja de ne faire. Tanben la simplicitat se fa au servici de l'energia pura que lei punks vòlon rendre au rock, un pauc coma dins lo rock iniciau deis ans 1950. Coma aquò lo punk rock emergent de [[1975]] foguèt ben una reaccion conscienta e radicala còntra lo rock dau mitan deis ans 1970, qu'èra tròp tecnic, tròp virtuós e tròp pretensiós. ==En Occitània== En [[Occitània]], [[Arnapi]] es un grop que fa de punk rock en lenga [[occitan]]a. Dempuei leis [[ans 1990]], certanei grops que cantan en [[occitan]] an mesclat la musica punk amb l'[[ska]] ([[Goulamas'K]]) o amb lo [[trad]] ([[Lo Dalfin]]). Pasmens, la màger part dei grops de musica punk d'[[Occitània]] cantan en anglés ([[Drive Blind (rock anglés)|Drive Blind]]) o en francés ([[OTH (rock francés)|OTH]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Les_Sheriff Les Shériff]) a causa de la [[diglossia]]. ==Dins lo Mond== Quauquei grands grops de musica punk dau mond entier: *[[Estats Units]]:[[NOFX]], [[Dead Kennedys]], lei [[Ramones]], [[Bad Religion]], [[Dropkick Murphys]], [[The Stooges]], [[The New York Dolls]], [[Rancid]], [[Anti-Flag]], [[Rise Against]], [[The Offspring]], [[Green Day]], [[Blink-182]]. *[[Reialme Unit]]: [[Sex Pistols]], [[The Clash]], [[Peter and the Test Tube Babies]], [[Buzzcocks]], [[The Adicts]], [[The Toy Dolls]]. *[[França]]: [[Bérurier Noir]], [[Les Garçons Bouchers]], [[Metal Urbain|Métal Urbain]], [[Guerilla Poubelle]] (ancians [[Les Betteraves]]), [[Les Wampas|Los Wampas]], [[Parabellum]], [[Les Porte-Mentaux|Les Porte Mentaux]], [[Ludwig von 88]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Gogol_Premier Gogol Premier], [[Les Dogs]], [[Les Sales Majestés]], [[Happy Drivers]], [[Molodoï]] o encara al [[Quebèc]] [[Banlieue Rouge]]. *[[Occitània]]: [[Arnapi]], [[Enlòc]], [[Oai Star]], [[Goulamas'K|Goulamas'K]], tanben per los que cantan en [[francés]] sonque, [[OTH]] e [[Les Sheriff (rock francés)|Les Sheriff]], o encara los que cantan pas qu'en anglés coma [[Drive Blind]] o [https://fr.wikipedia.org/wiki/Uncommonmenfrommars Uncommonmenfrommars]. *[[País Basc]]: [[Kortatu]], [[Negu Gorriak]] *[[Alemanha]]: [[Nina Hagen]], [[Nena]], [[Die Ärzte]] *[[Suècia]]: [[The Hives]], [[Millencolin]] ===Liames extèrnes=== * [http://www.arnapi.com/ Arnapi, grop de punk rock occitan] {{clear}} {{Multi bendèl|Portal musica|Portal rock}} [[Categoria:Punk]] l4o8u0f9yootgw38b6tmvq4tvlo4fcv 2328719 2328698 2022-08-17T22:05:38Z Raymond Trencavel 26125 /* Dins lo Mond */ wikitext text/x-wiki {{Veire|Punk}} {{Infobox Musica (genre) | nom = | estils fonts = [[Musica Rock]] | fonts culturalas = | instruments = | popularitat = | sos genres = | genres filhs = | genres associats = | scènas regionalas = | véser tanben = }} Lo '''punk rock''' o la '''musica punk''' o lo punk [ [[occitan]]: ˈpyⁿk, ˈpyŋk; [[anglés]]: ˈpʌŋk] es un movement musicau e una branca dau [[rock]] qu'apareguèt en [[1975]] a Nòva York puei en 1976 a [[Londres]]. ==Originas== Ais [[Estats Units d'America|Estats Units]] lei primiers precursors foguèron de grops de [[garage rock]] coma [[MC5]] e [[Iggy Pop|leis Stooges]] durant la fin deis ans 60. Lei [[Ramones]] (de [[Nòva York (vila)|Nòva York]]) creèron un novèu genre pus amadurat en [[1975]] e d'unei considèran aquel eveniment coma la naissença dau punk. Foguèron ligats a un [[fanzine]] de Nòva York nommat ''Punk'', qu'exprimissiá en realitat un movement culturau un pauc pus larg que la musica, ligat a una estetica particulara dins leis arts. En [[Anglatèrra]], lo punk rock appareguèt en [[1976]] amb lei [[Sex pistols]] (de [[Londres]]), que serián per fòrça mond lei creators dau punk (o aumens aquelei que lo difusèron mai) e [[The Clash]]. Lo '''punk''' apereguèt simultaneament en [[Anglatèrra]] coma una mòda e un concèpte comerciau. Coma aquò, especialament, [[Malcolm Mc Laren]] e [[Vivienne Westwood]] fondèron alora lor primiera botiga de mòda punk, que se sonava ''Sex'' ([[1977]]). ==Musicologia== La musica punk se caracteriza per de melodias simplas, de bòn jogar e de bòn cantar. Es un estil especialament accessible per lei musicians amators. Aquela simplicitat es una revendicacion fondadoira dau movement punk, que sa tòca es de rendre tornarmai lo rock accessible a toteis aquelei qu'an enveja de ne faire. Tanben la simplicitat se fa au servici de l'energia pura que lei punks vòlon rendre au rock, un pauc coma dins lo rock iniciau deis ans 1950. Coma aquò lo punk rock emergent de [[1975]] foguèt ben una reaccion conscienta e radicala còntra lo rock dau mitan deis ans 1970, qu'èra tròp tecnic, tròp virtuós e tròp pretensiós. ==En Occitània== En [[Occitània]], [[Arnapi]] es un grop que fa de punk rock en lenga [[occitan]]a. Dempuei leis [[ans 1990]], certanei grops que cantan en [[occitan]] an mesclat la musica punk amb l'[[ska]] ([[Goulamas'K]]) o amb lo [[trad]] ([[Lo Dalfin]]). Pasmens, la màger part dei grops de musica punk d'[[Occitània]] cantan en anglés ([[Drive Blind (rock anglés)|Drive Blind]]) o en francés ([[OTH (rock francés)|OTH]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Les_Sheriff Les Shériff]) a causa de la [[diglossia]]. ==Dins lo Mond== Quauquei grands grops de musica punk dau mond entier: *[[Estats Units]]:[[NOFX]], [[Dead Kennedys]], lei [[Ramones]], [[Bad Religion]], [[Dropkick Murphys]], [[The Stooges]], [[The New York Dolls]], [[Rancid]], [[Anti-Flag]], [[Rise Against]], [[The Offspring]], [[Green Day]], [[Blink-182]]. *[[Reialme Unit]]: [[Sex Pistols]], [[The Clash]], [[Peter and the Test Tube Babies]], [[Buzzcocks]], [[The Adicts]], [[The Toy Dolls]]. *[[França]]: [[Bérurier Noir]], [[Les Garçons Bouchers]], [[Metal Urbain|Métal Urbain]], [[Guerilla Poubelle]] (ancians [[Les Betteraves]]), [[Les Wampas|Los Wampas]], [[Parabellum]], [[Les Porte-Mentaux|Les Porte Mentaux]], [[Ludwig von 88]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Gogol_Premier Gogol Premier], [[Les Dogs]], [[Les Sales Majestés]], [[Happy Drivers]], [[Molodoï]] o encara al [[Quebèc]] [[Banlieue Rouge]] e en [[Belgica]] lo quite [[Plastic Bertrand]]. *[[Occitània]]: [[Arnapi]], [[Enlòc]], [[Oai Star]], [[Goulamas'K|Goulamas'K]], tanben per los que cantan en [[francés]] sonque, [[OTH]] e [[Les Sheriff (rock francés)|Les Sheriff]], o encara los que cantan pas qu'en anglés coma [[Drive Blind]] o [https://fr.wikipedia.org/wiki/Uncommonmenfrommars Uncommonmenfrommars]. *[[País Basc]]: [[Kortatu]], [[Negu Gorriak]] *[[Alemanha]]: [[Nina Hagen]], [[Nena]], [[Die Ärzte]] *[[Suècia]]: [[The Hives]], [[Millencolin]] ===Liames extèrnes=== * [http://www.arnapi.com/ Arnapi, grop de punk rock occitan] {{clear}} {{Multi bendèl|Portal musica|Portal rock}} [[Categoria:Punk]] r62oen1uh58i0lwmrden0gs8upmohtg 0 24185 2328678 2326460 2022-08-17T12:52:17Z Raymond Trencavel 26125 Raymond Trencavel a desplaçat la pagina [[Hifiklub]] cap a [[Hifiklub (rock en anglés)]] wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} [[Image:Hifikub-HFK4.jpg|thumb|400px|right|Hifiklub. De senèstra a drecha: Laugier, Benito e Dias.]] '''Hifiklub''' es un grop [[Occitània|occitan]] de [[Portal:Rock|rock]] en lenga [[anglés|anglesa]], venent de [[Tolon]] ([[Provença]]). Revendica d'influéncias musicalas fòrça variadas coma lo [[blues]]. En mai d'aquò lei sòcis d'Hifiklub connèctan sa creativitat musicala amb un engatjament fòrt dins d'autrei domenis artistics coma lo [[cinèma]], lo [[design]] e l'[[arquitectura]]. ==Sòcis== Sei sòcis permaments son: * '''Laugier''', valent a dire Règis Laugier: bassa e votz principala * '''Benito''', valent a dire Luc Benito: batariá e votz addicionala * '''Morcillo''', valent a dire Nicolau Morcillo: guitarra e votz addicionala Un èx-sòci èra Felip Dias, remplaçat per Morcillo en 2007. Sei sòcis ocasionaus son: * [[Earl Slick]] * [[Paulo Furtado]] * Evil Eddy Jo * Plain Jane * Robert Aaron * Michael Beckett * Dead Combo * Skerik ==Istoric== Lo grop apareguèt amb son projècte actuau en [[2006]], en fasent seguida au grop Hi Fi Killers. Lo primier volum dau projècte d'Hifiklub, ''French Accent'', lo coproduguèron en [[2006]] a [[Nòva York (vila)|Nòva York]] au costat d'[[Earl Slick]] (artista sòlo e musician de [[David Bowie]]) e lo registrèron amb sa participacion e mai amb aquelei de [[Paulo Furtado]] ([[The Legendary Tiger Man]]), Robert Aaron ([[Fischerspooner]]), Michael Beckett ([[Schneider TM]]) e pron d'autres. ==Vejatz tanben== ===Liames extèrnes=== * {{en}} [http://www.hifiklub.com Sit oficiau] * {{en}} [http://profile.myspace.com/index.cfm?fuseaction=user.viewprofile&friendid=25657094 Hifiklub a MySpace] * {{it}} {{en}} [https://web.archive.org/web/20070306232140/http://www.retrophobic.com/newmain.htm Entrevista de Laugier] (clicatz a: "Musica" > "Interviste" > "Hi Fi Klub" vèrs la fin de la lista) [[Categoria:Grop de rock]] [[Categoria:grop rock d'Occitània]] [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:grops e cantaires d'Occitània]] 00ju958lwaalzb5yoipsbo5yu8z3lfv 0 28480 2328686 1856538 2022-08-17T14:58:55Z Mohammedfndu 48483 Ú wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} {{1000 fondamentals}} [[Fichièr:sadhu.jpg|framed|right|[[Sâdhu]] a [[Ujjain]]]] Lo '''jòga''' (en [[sans écrit]] e en escritura [[gaga]]: chuinár) es un ensemble de practicas que permeton l'unitat e la patz interioras per la fusion del còrs e de l'esperit. {{commonscat|Yoga}} [[Categoria:Exercici fisic]] [[Categoria:Indoïsme]] erpcodzh20vds72bcj6tv2rhjt8pjyp 0 46540 2328666 2268160 2022-08-17T12:13:03Z 77.152.53.218 toponimia, etc wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Montcirèr | nom2 = ''Montsérié'' | imatge = Montsérié_(Hautes-Pyrénées)_1.jpg | descripcion = Eth vilatge. | lògo = cap | escut = Blason ville fr Montsérié (65).svg | escais = Eths boscassèrs | ist = {{Gasconha}} {{Comenge}} | parçan = [[Nestés]] | region = {{Occitània (Region)}} | departament = {{Hauts Pirenèus}} | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] | canton = La Varossa ([[Canton de Sent Laurenç de Nestés|Sent Laurenç de Nestés]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de Nestés e Varossa|CC de Nestés e Varossa]] ) | insee = 65323 | cp = 65150 | cònsol = Joan-Claudi Rogèr | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | latitud = 43.0506 | longitud = 0.4375 | alt mej = | alt mini = 502 | alt maxi = 762 | km² = 2.25 |}} '''Montcirèr''' (''Montsérié'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] de [[Diocèsi de Comenge|Comenge]] situada en eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== Aute vilatge o quartièr : Metós. [[Imatge:Map commune FR insee code 65323.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'es [mounsi'rè] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''de Montecirisio'', en latin, en 1387, ''Montserie'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII), ''Mounserié'' en 1790, ''Monsirié'' en 1790<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1145&titre=montserie</ref>. Segon [[Ernèst Negre|Negre]], ''Montcirèr'' que vien deth occitan ''mont'', e gascon ''cerisè'', ''ceriè''. R. Aymard que's demanda s'eth nom e vien pas de ''Mons-Ergii ''<ref name = glb/>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], era proposicion d'Aymard, suggerida per Lejosne qui's basava sus era preséncia d'ua estèla romana ath diu Erge (''Erge deo''), qu'ei inacceptabla, pr'amor se ''Mons Erge'' se pòt prononciar [monse'ryé], qu'es a condicion d'ua derivacion anormau a partir deth nominatiu mons, ath lòc deth accusatiu ''montem''. Eth escriba de 1387 qu'accèpta era ipotèsi « mont deths cidèrs » (''montem'' + ''ceresium''). Que i a ua dificultat pr'aquò : la fòrma ''cerièr'' qu'existeish en [[Lavedan]], mes aquí eth nom locau qu'es ''cidèr'' o ''cisèr''<ref name = glb/>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 65323 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta=març de [[2001]] |Fin=[[2026]] |Identitat= Joan-Claudi Rogèr|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin=2001 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 65323 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=327 |1846=334 |1851=330 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=266 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=159 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 60 |1968= 46 |1975= 51 |1982= 49 |1990= 49 |1999= 47 |2005= |2006=47 |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|323}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|323}}/2.25) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Comenge]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] 6bwvzglb2qtbpwzn1f04vn4zwahx18y 0 73318 2328723 2327974 2022-08-18T07:02:00Z Toku 7678 /* Axiòmas */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{article en construccion}} Lei '''probabilitats''' son la branca dei [[matematicas]] que calcula la probabilitat d'un eveniment, es a dire sa frequéncia a respècte de l'ensemble dei cas possibles. == Istòria == === De l'Antiquitat a la nocion modèrna de probabilitat === [[File:Twenty-sided die (icosahedron) with faces inscribed with Greek letters MET 10.130.1158 001.jpg|thumb|left|Dat de vint fàcias egipcian (sègles IV-II avC).]] L'azard e l'incertitud èran de nocions conegudas durant l'[[Antiquitat]] car èran incarnadas per fòrça [[dieu|divinitats]]<ref>'''(fr)''' Michel Henry, ''Probabilités et statistique'', Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001, p. 13.</ref>. Segon lei conoissenças actualas, foguèt pas l'objècte d'estudis importants. Pasmens, divèrseis elements mòstran un saber au mens [[empirisme|empiric]] de certanei fenomèns aleatòris. Per exemple, lei jòcs de [[dat]] o de [[carta de jòc|cartas]] èran frequents en [[Egipte]], en [[Mesopotamia]], en [[Índia]] o en [[RPC|China]]<ref>'''(fr)''' Yadolah Dodge, Statistique : dictionnaire encyclopédique, Paris/Berlin/New York etc., Springer, 2004, p. 409.</ref>. Un autre element de tria qu'indica una certana conoissença dei probabilitats es l'existéncia de dats trucats<ref>'''(fr)''' Michel Henry, ''Probabilités et statistique'', Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001, p. 14.</ref>. Enfin, dins la societat [[Roma antica|romana]] aviá un sistèma de barèmas destinats a calcular lo còst d'una venda vitilícia. Lei [[filosofia|filosòfs]] grècoromans s'interessèron un pauc a l'azard. [[Aristòtel]] (384-322 avC) definiguèt leis eveniments « necessaris », es a dire fòrça frequents, e leis eveniments « contingents », es a dire leis eveniments possibles. Dins sa [[traduccion]] deis escrichs dau filosòf grèc, [[Ciceron]] (106-43 avC) utilizèt lo mot ''probabilis'' per tradurre lo grèc « probable ». Aquò aguèt una influéncia sus la nocion de probabilitat durant l'[[Edat Mejana]] car l'idèa de versemblança foguèt associada a aquela de probabilitat dins lei commentaris successius de l'òbra d'[[Aristòtel]]. Per exemple, dins un tèxte dau sègle XIII escrich per [[Nicole Oresme]] (1320-1382), lo tèrme « probabilitat » a per significacion {{Citacion|caractèr de çò qu'es probable}}. Lo calcul dei probabilitats medievau èra donc encara ben alunchat de la disciplina matematica actuala. D'efiech, èra alora una « [[sciéncia]] » encargada de l'estudi de la versemblança d'un eveniment<ref>'''(fr)''' Michel Henry, ''Probabilités et statistique'', Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001, p. 25.</ref>. Aviá un interès important per lei [[teologia]]ns e donèt naissença au [[probabilisme]], un movement teologic morau que foguèt influent dau sègle XVI au sègle XVIII. Segon sa doctrina, {{Citacion|s'una opinion es probabla, es permés de la seguir}}. Promòugut per lei [[Companhiá de Jèsus|jesuistas]], lo probabililisme s'opausava au [[probabiliorisme]] que conselhava de seguir l'opinion pus probabla<ref>'''(fr)''' Jean-Louis Quantin, ''Le Rigorisme chrétien'', Cerf, 2001, 163 p.</ref>. === La formacion de la teoria dei probabilitats === ==== L'emergéncia dei probabilitats modèrnas ==== [[File:Fermatpascal.JPG|thumb|right|Extrach de la correspondància entre Fermat e Pascal sus lo [[problema dei partits]].]] L'emergéncia dei probabilitats modèrnes es una consequéncia dau desvolopament creissent dau comèrci [[navari|navau]] europèu durant la segonda partida de l'[[Edat Mejana]]. Durant aqueu periòde, apareguèt la nocion de « [[risc]] » que sostenguèt la creacion de l'[[assegurança]]. D'efiech, coma lei transpòrts [[mar]]itims èran encara una activitat perilhosa, de borsas e de contractes foguèron imaginats e creats per redurre lo risc financier liat a la pèrda d'un cargament<ref>'''(fr)''' Robert Dalang e Daniel Conus, ''Introduction à la théorie des probabilités'', Presses polytechniques et universitaires romandes, 2008, p. 142.</ref>. Lo religiós [[Occitània|occitan]] [[Pèire Olieu]] (1248-1298), autor dau ''Tractat dei contractes'', aguèt un ròtle pionier dins aqueu domeni. Lei calculs de probabilitat matematica venguèron donc pauc a pauc un aspècte important dau comèrci en [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]]. Pasmens, la difusion vèrs leis elèits sabents sembla lònga. Lei traças pus vièlhas conegudas a l'ora d'ara son quauquei referéncias trobadas dins un obratge postum, publicat en 1663, dau matematician italian [[Gerolamo Cardano]] (1501-1576). Probablament començat dins leis ans 1520, foguèt acabat en 1564. Intitulat ''Liber de ludo aleae'' (Libre dau jòc d'azard), contèn d'analisis de tecnicas de [[trichariá]]s e dona de metòdes per s'aparar còntra lei trichaires. Dins aquò, l'obratge contèn tanben la premiera definicion de la probabilitat matematica dins son capitól 14. En 1654, una correspondància entre [[Pèire de Fermat]] (1601-1665) e [[Blasi Pascal]] (1623-1662) a prepaus d'una [[problema dei partits|question]] pausada per [[Antoine Gombaud]] sus lo partiment dei ponchs d'una partida non acabada es sovent retenguda coma la data d'aparicion dei probabilitats modèrnas<ref name="Dalang/Conus 128">'''(fr)''' Robert Dalang e Daniel Conus, ''Introduction à la théorie des probabilités'', Presses polytechniques et universitaires romandes, 2008, p. 128.</ref>. D'aparéncia simpla, la question necessitèt de desvolopar d'otís matematics novèus per trobar una solucion capabla de despartir, de maniera equitabla, lei somas encara en [[jòc]]<ref>'''(fr)''' Norbert Meusnier, « L'émergence d'une mathématique du probable au xviie siècle », ''Revue d'histoire des mathématiques'', vol. 2, n° 1,‎ 1996, pp. 119-147.</ref>. L'an seguent, aqueu trabalh interessèt fòrça [[Christian Huygens]] (1629-1695) que publiquèt en 1657 lo premier tractat sus la teoria probabilista : ''De ratiociniis in ludo aleae'' (Rasonaments sus lei jòcs de dats)<ref>'''(fr)''' Michel Henry, ''Probabilités et statistique'', Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001, p. 18.</ref>. ==== Lo sègle dei Lutz ==== [[File:Abraham de Moivre - Doctrine of Chance - 1718.gif|thumb|left|''The Doctrine of Chances'' d'[[Abraham de Moivre]].]] La traduccion de l'obratge de Christian Huygens menèt a un interès creissent per lei probabilitats durant lo sègle XVIII. En 1708, [[Pierre Rémond de Montmort]] (1678-1719) publiquèt un tractat sus lei jòcs d'azard que conteniá la formula dau [[binòmi de Newton]]. Dètz ans pus tard, [[Abraham de Moivre]] (1667-1754) escriguèt un important obratge, ''The Doctrine of Chances''<ref>[[Protestantisme|Protestant]] [[França|francés]], Moivre emigrèt en [[Anglatèrra]] en 1688. Aquò explica la chausida de l'[[anglés]] coma [[lenga]] de son obratge.</ref>, que marquèt una evolucion importanta dins l'estudi dei probabilitats gràcias a la precision de seis enonciats [[matematicas|matematics]]<ref>'''(fr)''' Michel Henry, ''Probabilités et statistique'', Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001, p. 43.</ref>. De mai, Moivre presentèt de causas novèlas coma la [[formula de Stirling]], una approximacion de la [[lèi normala]] e una premiera version dau [[teorèma centrau limit]]<ref name="Dalang/Conus 128"/>. ''The Doctrine of Chances'' demorèt l'obratge de referéncia en probabilitat durant un sègle. Dins aquò, i aguèt d'autrei trabalhs de remarca durant aqueu periòde. Dins un tractat de [[Jacques Bernoulli]] (1654-1705) publicat en 1713, ''Ars Conjectandi'', foguèron desvolopadas lei nocions de [[binòmi de Newton]] e de descripcion d'un fenomèn aleatòri sota forma de frequéncias. En 1711, dins sa [[tèsi]] de [[doctorat]], [[Nicolas Bernoulli]] (1687-1759) parlèt per lo premier còp de la [[lèi unifòrma discrèta]]<ref name="Dalang/Conus 128"/>. Puei, [[Daniel Bernoulli]] (1700-1782) estudièt, a partir deis ans 1730, d'aplicacions dei probabilitats a de problemas d'assegurança, d'[[astronomia]], de calcul d'error o au [[paradòxa de Sant-Petersborg]]. A la meteissa epòca, [[Leonhard Euler]] (1707-1783), egalament liada a la familha Bernoulli, s'interessèt tanben ai problemas d'assegurança. Un autre contributor major au desvolopament dei probabilitats durant lo [[sègle dei Lutz]] foguèt lo matematician anglés [[Thomas Bayes]] (1702-1761). Dins un article publicat après sa [[mòrt]] en 1763-1764, presentèt la premiera version dau [[teorèma de Bayes]]<ref>'''(en)''' Andrew Dale, ''A history of inverse probability : from Thomas Bayes to Karl Pearson'', Springer, 1999, p. 5.</ref>. Fòrça utilizat en estatisticas, permet de determinar la probabilitat d'un eveniment a partir d'un autre eveniment realizat, especialament se lei dos eveniments son liats. [[Pierre-Simon de Laplace]] (1749-1827) desvolopèt aquel estudi en 1774 dins ''Sus la probabilitat dei causas''. Enfin, en 1777, lo naturalista [[Georges-Louis Leclerc de Buffon|Buffon]] (1707-1788) establiguèt lo premier liame entre lei probabilitats e la [[geometria]] amb lo problema de l'[[agulha de Buffon]]. ==== La descubèrta dei lèis continuas ==== La premiera mencion de lèis continuas se tròba dins un tractat de [[Joseph-Louis Lagrange]] (1736-1813) publicat en 1770<ref name="Dalang/Conus 128"/>. Aquò entraïnèt de trabalhs importants sus l'aspècte continú dei probabilitats. En 1812, menèron a la publicacion de la ''Teoria analitica dei probabilitats'' de Laplace. Aquel obratge marquèt una revolucion dins lo domeni dei probabilitats en causa de son utilizacion de resultats asimptotics e de sa capacitat de diferenciar leis enonciats de principis probabilistas e leis estimacions de probabilitats observadas après una experiéncia<ref>'''(en)''' Andrew Dale, ''A history of inverse probability : from Thomas Bayes to Karl Pearson'', Springer, 1999, p. 170.</ref>. Aqueu destriament aguèt un ròtle important dins la diferenciacion dei simbòls Σ e ʃ durant lo sègle XIX. De mai, Laplace formulèt la premiera version complèta dau [[teorèma centrau limit]]. ==== La reconoissença academica ==== L'idèa d'integrar lei probabilitats dins l'ensenhament dei [[matematicas]] apareguèt durant la [[Revolucion Francesa]] a l'iniciativa de [[Nicolas de Condorcet]] (1743-1794). Per aquò, la matematician francés publiquèt un obratge d'introduccion ai principis dei probabilitats adaptats ai jòcs d'azard. Tre 1794, lei probabilitats foguèron ansin ensenhadas a l'[[Escòla politecnica (França)|Escòla Politecnica]]. Pasmens, la disciplina foguèt l'objècte de criticas de part dei movements positivistas durant tot lo sègle XIX. Per exemple, lo [[filosofia|filosòf]] [[Auguste Comte]] (1798-1857) considerava lei probabilitats coma una engana scientifica e morala<ref>'''(fr)''' Bernard Courtebras, ''À l'école des probabilités : une histoire de l'enseignement français du calcul des probabilités'', Presses universitaires de Franche-Comté, 2006, p. 6.</ref> === La teoria classica dei probabilitats === ==== L'emergéncia de la teoria dei probabilitats ==== A la fin dau sègle XIX, lei probabilitats foguèron l'objècte d'evolucions importantas coma l'introduccion dei nocions d'ensemble discret e d'ensemble negligible per [[Axel Harnack]] (1851-1888)<ref name="Tassy/Legait p.34">'''(fr)''' Ph. Tassi e S. Legait, ''Théorie des probabilités'', Technip, 1990, p. 34.</ref> e l'aparicion de liames importants amb la [[teoria de la mesura]] dins lei trabalhs de [[Georg Cantor]] (1845-1918), de [[Giuseppe Peano]] (1858-1932) e de [[Camille Jordan (matematician)|Camille Jordan]] (1838-1922)<ref name="Tassy/Legait p.34"/>. Pasmens, l'actor major d'aquela transformacion foguèt [[Émile Borel]] (1871-1956) qu'es considerat coma lo paire de la [[teoria de la mesura]] amb sei trabalhs sus leis ensembles de mesura nulla en 1897. Ansin, a partir dau començament dau sègle XX, la teoria dei probabilitats venguèt una partida particulara [[teoria de la mesura]]<ref>'''(fr)''' Étienne Klein e Yves Sacquin (dir.), ''Prédiction & Probabilité dans les sciences'', Éditions frontières, 1998, p. 67.</ref>. ==== Lei descubèrtas dau sègle XX ==== Au sègle XX, lei probabilitats demorèron un domeni important dei [[matematicas]] modèrnas. Mai d'una descubèrta importanta aguèt donc luòc durant aquela epòca. Premier, dins leis ans 1910-1920, lei trabalhs de [[Paul Lévy (matematician)|Paul Lévy]] (1886-1971), de [[Richard von Mises]] (1883-1953) e de [[George Pólya]] (1887-1985) permetèron de demostrar lo [[teorèma centrau limit]] e d'arribar a sa formulacion actuala<ref>'''(en)''' Hans Fisher, ''A History of the Central Limit Theorem'', Springer, 2010, pp. 1 e 5.</ref>. Durant lo meteis periòde, foguèron tanben estudiats lei fenomèns aleatòris coma lei [[procès estocastic|procès estocastics]] ([[Joseph Leo Doob|Leo Doob]], [[Andrey Kolmogorov|Kolmogorov]]), lei [[camin aleatòri|camins aleatòris]] ([[John William Strutt Rayleigh|Rayleigh]], [[Karl Pearson|Pearson]], [[George Pólya|Pólya]], [[Nicolas Varopoulos|Varopoulos]]) e lo [[movement brownian]] ([[Norbert Wiener|Wiener]], [[Raymond Paley|Paley]], [[Eugène Dynkine|Dynkine]])<ref>'''(fr)''' Jean-Pierre Kahane, « Le mouvement brownien », ''Société mathématique de France'',‎ 1998, pp. 123-155.</ref>. Lei recèrcas sus lei jòcs d'azard conoguèron de desvolopaments parallèls a aquelei descubèrtas. En particular, lei [[martegala]]s foguèron matematizadas gràcias ai progrès en matèria de calcul estocastic<ref>'''(fr)''' Roger Mansuy, ''Histoire des martingales'', Math. & Sci. hum. / Mathematical Social Sciences, n° 169, 2005(1), pp. 105-113)</ref>. Aquò permetèt egalament lo desvolopament de la [[teoria de la percolacion]] après la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[Ted Harris|Harris]], [[Harry Kesten|Kesten]], [[Stanislav Smirnov|Smirnov]])<ref>'''(en)''' Harry Kesten, ''Percolation Theory for Mathematicians'', Birkhäuser, 1982, pp. 1-2.</ref>. == Probabilitat d'un eveniment == La nocion de probabilitat permet de quantifiar l'azard. La probabilitat d'un eveniment ''A'', notada <math>\mathbb{P}(A)</math>, associa una valor entre 0 et 1 au fach que l'eveniment se realize. Se <math>\mathbb{P}(A)=1</math>, l'eveniment es dich « quasi segur » mentre que, se <math>\mathbb{P}(A)=0</math>, es dich « negligible » o « quasi impossible ». La probabilitat d'un eveniment ''A'' pòu s'obtenir amb un calcul frequentista, especialament quand es possible de realizar una meteissa [[experiéncia]] mai d'un còp e de comptar lo nombre de succès. D'efiech, per ''n'' experiéncias independentas aguent permés d'obtenir ''n<small>_A</small>'' l'eveniment ''A'', la probabilitat de ''A'' es donada per : <center><math>\mathbb P(A)=\lim_{n\rightarrow \infty} \frac{n_A}{n}</math></center> D'una maniera pus probabilista, quand lo nombre de resultats possibles de l'experiéncia es finit e que sei resultats son equiprobables, la probabilitat de l'eveniment ''A'' es obtenguda per : <center><math>\mathbb P(A)=\frac{\text{nombre de cas de realizacion de l'eveniment A}}{\text{nombre de cas possibles}}</math></center> Matematicament, l'eveniment ''A'' es un sosensemble d'un ensemble ''Ω'' que representa totei lei possibilitats possiblas. Per obtenir una teoria, d'axiòmas foguèron prepausats per Kolmogorov. Segon elei, la probabilitat dèu verificar lei ponchs seguents : # per tot eveniment ''A'', <math>\mathbb{P}(A)</math> es compresa entre 0 e 1. # <math>\mathbb {P} (\Omega )=1</math>. # <math>\mathbb {P} (A\cup B)=\mathbb {P} (A)+\mathbb {P} (B)</math> per <math>A\cap B=\emptyset</math>. Gràcias a aquela descripcion, plusors nocions pòdon s'escriure de maniera matematica. Ansin, dos eveniments ''A'' e ''B'' son dichs [[independéncia (probabilitat)|independents]] se lo fach de conéisser la probabilitat dau premier permet pas de preveire la probabilitat dau segond : <math>\mathbb {P}(A\cap B) = \mathbb {P} (A)\mathbb {P} (B)</math>. Per exemple, es generalament lo cas dei jòcs de dats. Se lei dos eveniments son dependents, lo fach de conéisser la probabilitat de ''A'' influencia la probabilitat de ''B''. Aquò correspònd a una situacion de [[probabilitat condicionala]] que se tradutz per la relacion matematica : <math> \mathbb P(A\mid B)=\mathbb P(A\cap B)/\mathbb P(B)</math>. De formulas particularas, coma la formula de Poincaré, permèton de calcular aqueu tipe de probabilitat. == Teoria dei probabilitats == {{article principal|Teoria dei probabilitats}} === Axiòmas === Leis [[axiòma]]s de basa dei probabilitats actualas son estats definits per lo matematician sovietic [[Andrei Kolmogorov]] (1903-1987). Per aquò, definiguèt l'espaci dei possibles, dich [[univèrs (probabilitat)|univèrs]], que contèn totei leis azards possibles. Puei, o dotèt d'un ensemble que contèn totei lei sosensembles de l'univèrs, dichs tribüs, e d'una mesura de probabilitat que permet de calcular lei probabilitats correspondentas. L'espaci <math> (\Omega, \mathcal A, \mathbb P)</math> ansin construch verifica lei tres axiòmas dei probabilitats : * la positivitat, es a dire que la probabilitat d'un eveniment es una valor entre 0 e 1. * la massa unitària, es a dire que la probabilitat de l'univèrs es egala a 1. * l'additivitat, es a dire que per una seguida denombrabla d'eveniments <math> A_1,A_2,\dots \in \mathcal A</math> separats dos a cha dos, valent a dire que <math> A_i\cap A_j=\emptyset</math> per totei <math> i\neq j</math>, alora : <math> \mathbb{P} \left( \bigcup_{i\geq 1}A_i \right) = \sum_{i\geq 1}\mathbb{P} (A_i)</math>. === Variablas aleatòrias === === Convergéncias e limits === === Lèi de probabilitat === {{article principal|Lèi de probabilitat}} ==== Definicion ==== Una [[lèi de probabilitat]] descriu lo comportament aleatòri d'un fenomèn que despend de l'azard<ref>'''(fr)''' Philippe Barbé et Michel Ledoux, Probabilité, Les Ulis, EDP Sciences, 2007, p. 41.</ref>. La nocion « d'experiéncia aleatòria » es utilizada per designar un procès reau de [[experiéncia|natura experimentala]], onte l'azard intervèn, amb d'eissidas possiblas ben identificadas<ref>'''(fr)''' Philippe Barbé et Michel Ledoux, Probabilité, Les Ulis, EDP Sciences, 2007, p. 163.</ref>. Lo lançar d'un [[dat]] ordinari ben equilibrat es un exemple d'experiéncia aleatòri : lo resultat es una chifra entre 1 e 6 e lei possibilitats d'aparicion de cada chifra son identicas. Per una tala experiéncia, la lèi de probabilitat es donc : totei lei chifras son equiprobablas, de probabilitat 1/6. [[Istòria|Istoricament]], lei lèis de probabilitat son estadas estudiadas dins lei [[jòc d'azard|jòcs d'azard]] ([[jòc de dat|jòcs de dat]], [[jòc de carta|jòcs de carta]], etc). Lei resultats possibles d'aquelei fenomèns son en nombre finit. Lor lèi de probabilitat es donc dicha discrèta. La donar consistís a identificar lei valors possiblas amb sei probabilitats associadas<ref>'''(en)''' Dennis Wackerly, William Mendenhall e Richard L. Schaeffer, ''Mathematical Statistics with applications'', Brooks Cole, 2008, 7{{a}} edicion, p. 86.</ref>. Es alora generalament sota forma de formula, de taulas de valor, d'aubres de probabilitat o de [[Aplicacion (matematicas)|foncions]]. Dins un quadre pus generau, es a dire quand lo nombre de valors possiblas dau fenomèn aleatòri es infinit (denombrable o non), la lèi de probabilitat descriu totjorn la reparticion dei possibilitats per de resultats possibles mai es caracterizada per de foncions (densitat de probabilitat, foncion de reparticion, etc) o, pus generalament, per de mesuras. ==== La lèi normala ==== [[File:Gauss reduite.svg|thumb|left|Corba de densitat de probabilitat d'una lèi normala centrada reducha.]] {{article principal|Lèi normala}} Una [[lèi normala]] es una lèi de probabilitat continua que despend unicament de son [[esperança matematica|esperança]] ''µ'' e de sa [[desviacion tipica]] ''σ''. La corba de densitat de probabilitat d'una lèi d'aqueu tipe a una forma caracteristica de campana mai o mens larga. Es probablament lo tipe de lèi de probabilitat pus conegut. En particular, s'utiliza fòrça la lèi normala de mejana nulla e d'escart tipe unitari qu'es dicha lèi normala centrada reducha. Entre lei lèis de probabilitat, lei lèis normalas ocupan una plaça particulara gràcias au [[teorèma centrau limit]]. D'efiech, correspòndon au comportament, dins certanei condicions, d'una seguida d'[[experiéncia]]s aleatòrias similaras e independentas quand lo nombre d'experiéncias es important. Gràcias a aquela proprietat, una lèi normala permet d'estimar d'autrei lèis e de modelizar abòrd d'estudis [[sciéncia|scientifics]] (mesuras d'error, mesuras estatisticas...). ==== La lèi unifòrma discrèta ==== {{article principal|Lèi unifòrma discrèta}} La [[lèi unifòrma discrèta]] es una lèi de probabilitat discrèta qu'indica una probabilitat de realizacion identica a cada valor d'un ensemble finit de valors possiblas. Ansin, una variabla aleatòria, que pòu prendre ''n'' valors possiblas ''k_{<small>1</small>}'', ''k_{<small>2</small>}'', ..., ''k_{<small>n</small>}'', seguís una tala lèi se la probabilitat d'una valor ''k_{<small>i</small>}'' (''i'' compresa entre 1 e ''n'') es egala a 1/''n''. L'exemple pus simple de lèi unifòrma discrèta es aquela que dona lei probabilitats d'aparicion de la fàcia d'un dat equilibrat de sièis fàcias. Lei valors possiblas de ''k'' son 1, 2, 3, 4, 5 e 6 e, a cada lançar, la probabilitat d'aparicion d'una valor donada es egala a 1/6. ==== La lèi de Cauchy ==== [[File:Cauchy pdf.svg|thumb|right|Exemples de corbas de densitat de probabilitat d'una lèi de Cauchy per de valors diferentas dau paramètre de posicion ''x''_{<small>0</small>} e dau paramètre d'escala ''γ''.]] {{article principal|Lèi de Cauchy (probabilitat)}} La [[lèi de Cauchy (probabilitat)|lèi de Cauchy]] (o lèi de Lorentz) es una lèi de probabilitat continua que sa densitat de probabilitat seguís una [[foncion lorentzenca|corba lorentzenca]]. Una tala corba sembla ai corbas utilizadas en [[espectroscopia]] per modelizar lei raias d'emission. Aquela distribucion es simetrica a respècte d'un paramètre de posicion ''x''_{<small>0</small>} e mai o mens estenduda en foncion d'un paramètre d'escala notat ''a'' o ''γ''. Aqueu tipe de foncion es utilizada dins de domenis relativament precís. En [[fisica]], permet de modelizar lei raias d'emission [[electromagnetisme|electromagneticas]] dins certanei situacions. Dins la meteissa disciplina, es tanben sovent adoptada per estudiar lei fenomèns d'observacion d'objèctes que viran<ref>'''(en)''' S. F. Gull, ''Bayesian Inductive Inference and Maximum Entropy'', Kluwer Academic Publishers, 1988.</ref>. En [[idrologia]], lei lèis de Cauchy son aplicadas per representar d'eveniments extrèmas coma de [[precipitacion (meteorologia)|precipitacions]] maximalas e de debits [[fluvi|fluviaus]]. Enfin, dins la finança, aquelei lèis son preferidas ai lèis normalas per representar lei riscs. ==== La lèi dau χ² ==== {{article principal|Lèi dau χ²}} Una [[lèi dau χ²]] es una soma de carrats de ''k'' [[lèi normala|lèis normalas]]. N'existís dos tipes. Lo premier es lei lèis dau χ² centradas que son compausadas de lèis normalas centradas. Lo segond es lei lèis dau χ² que son de generalizacions a totei lei formas de lèis normalas. Aquelei lèis son fòrça utilizadas per estudiar de fenomèns aleatòris gaussians. === Calcul estocastic === == Interpretacion dei probabilitats == == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:4; column-count:4;"> * [[Assegurança]]. * [[Azard]]. * [[Estatistica]]. * [[Independéncia (probabilitat)|Independéncia]]. * [[Jòc d'azard]]. * [[Lèi de probabilitat]]. ** [[Lèi dau χ²]]. ** [[Lèi de Cauchy (probabilitat)|Lèi de Cauchy]]. ** [[Lèi gamma]]. ** [[Lèi normala]]. ** [[Lèi unifòrma discrèta]]. * [[Martegala]]. * [[Matematicas]]. * [[Probabilisme]]. * [[Probabilitat condicionala]]. * [[Risc]]. * [[Teorèma centrau limit]]. * [[Teoria dei probabilitats]]. * [[Teoria de la mesura]]. * [[Variabla aleatòria]]. </div> === Bibliografia === <div style="-moz-column-count:2; column-count:2;"> * '''(fr)''' Patrick Bogaert, ''Probabilités pour scientifiques et ingénieurs'', De Boeck, 2006, 387 p. * '''(la)''' Gerolamo Cardano, ''Liber de ludo aleae'', 1663. * '''(fr)''' Yadolah Dodge, ''Statistique - dictionnaire encyclopédique'', Springer Verlag, 2004, 637 p. * '''(en)''' H. O. Lancaster, ''The Chi-Squared Distribution'', John Wiley & Sons, 1969, 356 p. * '''(en)''' Charles Miller Grinstead e James Laurie Snell, ''Introduction to Probability'', AMS, 1997, 519 p. * '''(fr)''' Martine Quinio Benamo, ''Probabilités et Statistique aujourd'hui'', L'Harmattan, 2005, 277 p. * '''(fr)''' Sheldon M. Ross, ''Initiation aux probabilités'', PPUR, 2007, 592 p. * '''(fr)''' Jean Ville, ''Étude critique de la notion de collectif'', Gauthier-Villars, 1939, 124 p. * '''(fr)''' Alain Yger e Jacques-Arthur Weil, ''Mathématiques appliquées'', Pearson Education, 2009, 890 p. </div> === Nòtas e referéncias === <references/> [[Category:Probabilitat e estatisticas]] [[Category:Probabilitat]] 80n39xpy1jf69qtg1na5et1djr57ptq 2328724 2328723 2022-08-18T07:02:52Z Toku 7678 /* Axiòmas */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{article en construccion}} Lei '''probabilitats''' son la branca dei [[matematicas]] que calcula la probabilitat d'un eveniment, es a dire sa frequéncia a respècte de l'ensemble dei cas possibles. == Istòria == === De l'Antiquitat a la nocion modèrna de probabilitat === [[File:Twenty-sided die (icosahedron) with faces inscribed with Greek letters MET 10.130.1158 001.jpg|thumb|left|Dat de vint fàcias egipcian (sègles IV-II avC).]] L'azard e l'incertitud èran de nocions conegudas durant l'[[Antiquitat]] car èran incarnadas per fòrça [[dieu|divinitats]]<ref>'''(fr)''' Michel Henry, ''Probabilités et statistique'', Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001, p. 13.</ref>. Segon lei conoissenças actualas, foguèt pas l'objècte d'estudis importants. Pasmens, divèrseis elements mòstran un saber au mens [[empirisme|empiric]] de certanei fenomèns aleatòris. Per exemple, lei jòcs de [[dat]] o de [[carta de jòc|cartas]] èran frequents en [[Egipte]], en [[Mesopotamia]], en [[Índia]] o en [[RPC|China]]<ref>'''(fr)''' Yadolah Dodge, Statistique : dictionnaire encyclopédique, Paris/Berlin/New York etc., Springer, 2004, p. 409.</ref>. Un autre element de tria qu'indica una certana conoissença dei probabilitats es l'existéncia de dats trucats<ref>'''(fr)''' Michel Henry, ''Probabilités et statistique'', Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001, p. 14.</ref>. Enfin, dins la societat [[Roma antica|romana]] aviá un sistèma de barèmas destinats a calcular lo còst d'una venda vitilícia. Lei [[filosofia|filosòfs]] grècoromans s'interessèron un pauc a l'azard. [[Aristòtel]] (384-322 avC) definiguèt leis eveniments « necessaris », es a dire fòrça frequents, e leis eveniments « contingents », es a dire leis eveniments possibles. Dins sa [[traduccion]] deis escrichs dau filosòf grèc, [[Ciceron]] (106-43 avC) utilizèt lo mot ''probabilis'' per tradurre lo grèc « probable ». Aquò aguèt una influéncia sus la nocion de probabilitat durant l'[[Edat Mejana]] car l'idèa de versemblança foguèt associada a aquela de probabilitat dins lei commentaris successius de l'òbra d'[[Aristòtel]]. Per exemple, dins un tèxte dau sègle XIII escrich per [[Nicole Oresme]] (1320-1382), lo tèrme « probabilitat » a per significacion {{Citacion|caractèr de çò qu'es probable}}. Lo calcul dei probabilitats medievau èra donc encara ben alunchat de la disciplina matematica actuala. D'efiech, èra alora una « [[sciéncia]] » encargada de l'estudi de la versemblança d'un eveniment<ref>'''(fr)''' Michel Henry, ''Probabilités et statistique'', Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001, p. 25.</ref>. Aviá un interès important per lei [[teologia]]ns e donèt naissença au [[probabilisme]], un movement teologic morau que foguèt influent dau sègle XVI au sègle XVIII. Segon sa doctrina, {{Citacion|s'una opinion es probabla, es permés de la seguir}}. Promòugut per lei [[Companhiá de Jèsus|jesuistas]], lo probabililisme s'opausava au [[probabiliorisme]] que conselhava de seguir l'opinion pus probabla<ref>'''(fr)''' Jean-Louis Quantin, ''Le Rigorisme chrétien'', Cerf, 2001, 163 p.</ref>. === La formacion de la teoria dei probabilitats === ==== L'emergéncia dei probabilitats modèrnas ==== [[File:Fermatpascal.JPG|thumb|right|Extrach de la correspondància entre Fermat e Pascal sus lo [[problema dei partits]].]] L'emergéncia dei probabilitats modèrnes es una consequéncia dau desvolopament creissent dau comèrci [[navari|navau]] europèu durant la segonda partida de l'[[Edat Mejana]]. Durant aqueu periòde, apareguèt la nocion de « [[risc]] » que sostenguèt la creacion de l'[[assegurança]]. D'efiech, coma lei transpòrts [[mar]]itims èran encara una activitat perilhosa, de borsas e de contractes foguèron imaginats e creats per redurre lo risc financier liat a la pèrda d'un cargament<ref>'''(fr)''' Robert Dalang e Daniel Conus, ''Introduction à la théorie des probabilités'', Presses polytechniques et universitaires romandes, 2008, p. 142.</ref>. Lo religiós [[Occitània|occitan]] [[Pèire Olieu]] (1248-1298), autor dau ''Tractat dei contractes'', aguèt un ròtle pionier dins aqueu domeni. Lei calculs de probabilitat matematica venguèron donc pauc a pauc un aspècte important dau comèrci en [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]]. Pasmens, la difusion vèrs leis elèits sabents sembla lònga. Lei traças pus vièlhas conegudas a l'ora d'ara son quauquei referéncias trobadas dins un obratge postum, publicat en 1663, dau matematician italian [[Gerolamo Cardano]] (1501-1576). Probablament començat dins leis ans 1520, foguèt acabat en 1564. Intitulat ''Liber de ludo aleae'' (Libre dau jòc d'azard), contèn d'analisis de tecnicas de [[trichariá]]s e dona de metòdes per s'aparar còntra lei trichaires. Dins aquò, l'obratge contèn tanben la premiera definicion de la probabilitat matematica dins son capitól 14. En 1654, una correspondància entre [[Pèire de Fermat]] (1601-1665) e [[Blasi Pascal]] (1623-1662) a prepaus d'una [[problema dei partits|question]] pausada per [[Antoine Gombaud]] sus lo partiment dei ponchs d'una partida non acabada es sovent retenguda coma la data d'aparicion dei probabilitats modèrnas<ref name="Dalang/Conus 128">'''(fr)''' Robert Dalang e Daniel Conus, ''Introduction à la théorie des probabilités'', Presses polytechniques et universitaires romandes, 2008, p. 128.</ref>. D'aparéncia simpla, la question necessitèt de desvolopar d'otís matematics novèus per trobar una solucion capabla de despartir, de maniera equitabla, lei somas encara en [[jòc]]<ref>'''(fr)''' Norbert Meusnier, « L'émergence d'une mathématique du probable au xviie siècle », ''Revue d'histoire des mathématiques'', vol. 2, n° 1,‎ 1996, pp. 119-147.</ref>. L'an seguent, aqueu trabalh interessèt fòrça [[Christian Huygens]] (1629-1695) que publiquèt en 1657 lo premier tractat sus la teoria probabilista : ''De ratiociniis in ludo aleae'' (Rasonaments sus lei jòcs de dats)<ref>'''(fr)''' Michel Henry, ''Probabilités et statistique'', Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001, p. 18.</ref>. ==== Lo sègle dei Lutz ==== [[File:Abraham de Moivre - Doctrine of Chance - 1718.gif|thumb|left|''The Doctrine of Chances'' d'[[Abraham de Moivre]].]] La traduccion de l'obratge de Christian Huygens menèt a un interès creissent per lei probabilitats durant lo sègle XVIII. En 1708, [[Pierre Rémond de Montmort]] (1678-1719) publiquèt un tractat sus lei jòcs d'azard que conteniá la formula dau [[binòmi de Newton]]. Dètz ans pus tard, [[Abraham de Moivre]] (1667-1754) escriguèt un important obratge, ''The Doctrine of Chances''<ref>[[Protestantisme|Protestant]] [[França|francés]], Moivre emigrèt en [[Anglatèrra]] en 1688. Aquò explica la chausida de l'[[anglés]] coma [[lenga]] de son obratge.</ref>, que marquèt una evolucion importanta dins l'estudi dei probabilitats gràcias a la precision de seis enonciats [[matematicas|matematics]]<ref>'''(fr)''' Michel Henry, ''Probabilités et statistique'', Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001, p. 43.</ref>. De mai, Moivre presentèt de causas novèlas coma la [[formula de Stirling]], una approximacion de la [[lèi normala]] e una premiera version dau [[teorèma centrau limit]]<ref name="Dalang/Conus 128"/>. ''The Doctrine of Chances'' demorèt l'obratge de referéncia en probabilitat durant un sègle. Dins aquò, i aguèt d'autrei trabalhs de remarca durant aqueu periòde. Dins un tractat de [[Jacques Bernoulli]] (1654-1705) publicat en 1713, ''Ars Conjectandi'', foguèron desvolopadas lei nocions de [[binòmi de Newton]] e de descripcion d'un fenomèn aleatòri sota forma de frequéncias. En 1711, dins sa [[tèsi]] de [[doctorat]], [[Nicolas Bernoulli]] (1687-1759) parlèt per lo premier còp de la [[lèi unifòrma discrèta]]<ref name="Dalang/Conus 128"/>. Puei, [[Daniel Bernoulli]] (1700-1782) estudièt, a partir deis ans 1730, d'aplicacions dei probabilitats a de problemas d'assegurança, d'[[astronomia]], de calcul d'error o au [[paradòxa de Sant-Petersborg]]. A la meteissa epòca, [[Leonhard Euler]] (1707-1783), egalament liada a la familha Bernoulli, s'interessèt tanben ai problemas d'assegurança. Un autre contributor major au desvolopament dei probabilitats durant lo [[sègle dei Lutz]] foguèt lo matematician anglés [[Thomas Bayes]] (1702-1761). Dins un article publicat après sa [[mòrt]] en 1763-1764, presentèt la premiera version dau [[teorèma de Bayes]]<ref>'''(en)''' Andrew Dale, ''A history of inverse probability : from Thomas Bayes to Karl Pearson'', Springer, 1999, p. 5.</ref>. Fòrça utilizat en estatisticas, permet de determinar la probabilitat d'un eveniment a partir d'un autre eveniment realizat, especialament se lei dos eveniments son liats. [[Pierre-Simon de Laplace]] (1749-1827) desvolopèt aquel estudi en 1774 dins ''Sus la probabilitat dei causas''. Enfin, en 1777, lo naturalista [[Georges-Louis Leclerc de Buffon|Buffon]] (1707-1788) establiguèt lo premier liame entre lei probabilitats e la [[geometria]] amb lo problema de l'[[agulha de Buffon]]. ==== La descubèrta dei lèis continuas ==== La premiera mencion de lèis continuas se tròba dins un tractat de [[Joseph-Louis Lagrange]] (1736-1813) publicat en 1770<ref name="Dalang/Conus 128"/>. Aquò entraïnèt de trabalhs importants sus l'aspècte continú dei probabilitats. En 1812, menèron a la publicacion de la ''Teoria analitica dei probabilitats'' de Laplace. Aquel obratge marquèt una revolucion dins lo domeni dei probabilitats en causa de son utilizacion de resultats asimptotics e de sa capacitat de diferenciar leis enonciats de principis probabilistas e leis estimacions de probabilitats observadas après una experiéncia<ref>'''(en)''' Andrew Dale, ''A history of inverse probability : from Thomas Bayes to Karl Pearson'', Springer, 1999, p. 170.</ref>. Aqueu destriament aguèt un ròtle important dins la diferenciacion dei simbòls Σ e ʃ durant lo sègle XIX. De mai, Laplace formulèt la premiera version complèta dau [[teorèma centrau limit]]. ==== La reconoissença academica ==== L'idèa d'integrar lei probabilitats dins l'ensenhament dei [[matematicas]] apareguèt durant la [[Revolucion Francesa]] a l'iniciativa de [[Nicolas de Condorcet]] (1743-1794). Per aquò, la matematician francés publiquèt un obratge d'introduccion ai principis dei probabilitats adaptats ai jòcs d'azard. Tre 1794, lei probabilitats foguèron ansin ensenhadas a l'[[Escòla politecnica (França)|Escòla Politecnica]]. Pasmens, la disciplina foguèt l'objècte de criticas de part dei movements positivistas durant tot lo sègle XIX. Per exemple, lo [[filosofia|filosòf]] [[Auguste Comte]] (1798-1857) considerava lei probabilitats coma una engana scientifica e morala<ref>'''(fr)''' Bernard Courtebras, ''À l'école des probabilités : une histoire de l'enseignement français du calcul des probabilités'', Presses universitaires de Franche-Comté, 2006, p. 6.</ref> === La teoria classica dei probabilitats === ==== L'emergéncia de la teoria dei probabilitats ==== A la fin dau sègle XIX, lei probabilitats foguèron l'objècte d'evolucions importantas coma l'introduccion dei nocions d'ensemble discret e d'ensemble negligible per [[Axel Harnack]] (1851-1888)<ref name="Tassy/Legait p.34">'''(fr)''' Ph. Tassi e S. Legait, ''Théorie des probabilités'', Technip, 1990, p. 34.</ref> e l'aparicion de liames importants amb la [[teoria de la mesura]] dins lei trabalhs de [[Georg Cantor]] (1845-1918), de [[Giuseppe Peano]] (1858-1932) e de [[Camille Jordan (matematician)|Camille Jordan]] (1838-1922)<ref name="Tassy/Legait p.34"/>. Pasmens, l'actor major d'aquela transformacion foguèt [[Émile Borel]] (1871-1956) qu'es considerat coma lo paire de la [[teoria de la mesura]] amb sei trabalhs sus leis ensembles de mesura nulla en 1897. Ansin, a partir dau començament dau sègle XX, la teoria dei probabilitats venguèt una partida particulara [[teoria de la mesura]]<ref>'''(fr)''' Étienne Klein e Yves Sacquin (dir.), ''Prédiction & Probabilité dans les sciences'', Éditions frontières, 1998, p. 67.</ref>. ==== Lei descubèrtas dau sègle XX ==== Au sègle XX, lei probabilitats demorèron un domeni important dei [[matematicas]] modèrnas. Mai d'una descubèrta importanta aguèt donc luòc durant aquela epòca. Premier, dins leis ans 1910-1920, lei trabalhs de [[Paul Lévy (matematician)|Paul Lévy]] (1886-1971), de [[Richard von Mises]] (1883-1953) e de [[George Pólya]] (1887-1985) permetèron de demostrar lo [[teorèma centrau limit]] e d'arribar a sa formulacion actuala<ref>'''(en)''' Hans Fisher, ''A History of the Central Limit Theorem'', Springer, 2010, pp. 1 e 5.</ref>. Durant lo meteis periòde, foguèron tanben estudiats lei fenomèns aleatòris coma lei [[procès estocastic|procès estocastics]] ([[Joseph Leo Doob|Leo Doob]], [[Andrey Kolmogorov|Kolmogorov]]), lei [[camin aleatòri|camins aleatòris]] ([[John William Strutt Rayleigh|Rayleigh]], [[Karl Pearson|Pearson]], [[George Pólya|Pólya]], [[Nicolas Varopoulos|Varopoulos]]) e lo [[movement brownian]] ([[Norbert Wiener|Wiener]], [[Raymond Paley|Paley]], [[Eugène Dynkine|Dynkine]])<ref>'''(fr)''' Jean-Pierre Kahane, « Le mouvement brownien », ''Société mathématique de France'',‎ 1998, pp. 123-155.</ref>. Lei recèrcas sus lei jòcs d'azard conoguèron de desvolopaments parallèls a aquelei descubèrtas. En particular, lei [[martegala]]s foguèron matematizadas gràcias ai progrès en matèria de calcul estocastic<ref>'''(fr)''' Roger Mansuy, ''Histoire des martingales'', Math. & Sci. hum. / Mathematical Social Sciences, n° 169, 2005(1), pp. 105-113)</ref>. Aquò permetèt egalament lo desvolopament de la [[teoria de la percolacion]] après la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[Ted Harris|Harris]], [[Harry Kesten|Kesten]], [[Stanislav Smirnov|Smirnov]])<ref>'''(en)''' Harry Kesten, ''Percolation Theory for Mathematicians'', Birkhäuser, 1982, pp. 1-2.</ref>. == Probabilitat d'un eveniment == La nocion de probabilitat permet de quantifiar l'azard. La probabilitat d'un eveniment ''A'', notada <math>\mathbb{P}(A)</math>, associa una valor entre 0 et 1 au fach que l'eveniment se realize. Se <math>\mathbb{P}(A)=1</math>, l'eveniment es dich « quasi segur » mentre que, se <math>\mathbb{P}(A)=0</math>, es dich « negligible » o « quasi impossible ». La probabilitat d'un eveniment ''A'' pòu s'obtenir amb un calcul frequentista, especialament quand es possible de realizar una meteissa [[experiéncia]] mai d'un còp e de comptar lo nombre de succès. D'efiech, per ''n'' experiéncias independentas aguent permés d'obtenir ''n<small>_A</small>'' l'eveniment ''A'', la probabilitat de ''A'' es donada per : <center><math>\mathbb P(A)=\lim_{n\rightarrow \infty} \frac{n_A}{n}</math></center> D'una maniera pus probabilista, quand lo nombre de resultats possibles de l'experiéncia es finit e que sei resultats son equiprobables, la probabilitat de l'eveniment ''A'' es obtenguda per : <center><math>\mathbb P(A)=\frac{\text{nombre de cas de realizacion de l'eveniment A}}{\text{nombre de cas possibles}}</math></center> Matematicament, l'eveniment ''A'' es un sosensemble d'un ensemble ''Ω'' que representa totei lei possibilitats possiblas. Per obtenir una teoria, d'axiòmas foguèron prepausats per Kolmogorov. Segon elei, la probabilitat dèu verificar lei ponchs seguents : # per tot eveniment ''A'', <math>\mathbb{P}(A)</math> es compresa entre 0 e 1. # <math>\mathbb {P} (\Omega )=1</math>. # <math>\mathbb {P} (A\cup B)=\mathbb {P} (A)+\mathbb {P} (B)</math> per <math>A\cap B=\emptyset</math>. Gràcias a aquela descripcion, plusors nocions pòdon s'escriure de maniera matematica. Ansin, dos eveniments ''A'' e ''B'' son dichs [[independéncia (probabilitat)|independents]] se lo fach de conéisser la probabilitat dau premier permet pas de preveire la probabilitat dau segond : <math>\mathbb {P}(A\cap B) = \mathbb {P} (A)\mathbb {P} (B)</math>. Per exemple, es generalament lo cas dei jòcs de dats. Se lei dos eveniments son dependents, lo fach de conéisser la probabilitat de ''A'' influencia la probabilitat de ''B''. Aquò correspònd a una situacion de [[probabilitat condicionala]] que se tradutz per la relacion matematica : <math> \mathbb P(A\mid B)=\mathbb P(A\cap B)/\mathbb P(B)</math>. De formulas particularas, coma la formula de Poincaré, permèton de calcular aqueu tipe de probabilitat. == Teoria dei probabilitats == {{article principal|Teoria dei probabilitats}} === Axiòmas === Leis [[axiòma]]s de basa dei probabilitats actualas son estats definits per lo matematician sovietic [[Andrei Kolmogorov]] (1903-1987). Per aquò, definiguèt l'espaci dei possibles, dich [[univèrs (probabilitat)|univèrs]], que contèn totei leis azards possibles. Puei, o dotèt d'un ensemble que contèn totei lei sosensembles de l'univèrs, dichs tribüs, e d'una mesura de probabilitat que permet de calcular lei probabilitats correspondentas. L'espaci <math> (\Omega, \mathcal A, \mathbb P)</math> ansin construch verifica lei tres axiòmas dei probabilitats : * la positivitat, es a dire que la probabilitat d'un eveniment es una valor entre 0 e 1 : <math> A\in \mathcal A</math>, <math> 0\leq \mathbb P(A)\leq 1</math>. * la massa unitària, es a dire que la probabilitat de l'univèrs es egala a 1 : <math> \mathbb P(\Omega) = 1</math>. * l'additivitat, es a dire que per una seguida denombrabla d'eveniments <math> A_1,A_2,\dots \in \mathcal A</math> separats dos a cha dos, valent a dire que <math> A_i\cap A_j=\emptyset</math> per totei <math> i\neq j</math>, alora : <math> \mathbb{P} \left( \bigcup_{i\geq 1}A_i \right) = \sum_{i\geq 1}\mathbb{P} (A_i)</math>. === Variablas aleatòrias === === Convergéncias e limits === === Lèi de probabilitat === {{article principal|Lèi de probabilitat}} ==== Definicion ==== Una [[lèi de probabilitat]] descriu lo comportament aleatòri d'un fenomèn que despend de l'azard<ref>'''(fr)''' Philippe Barbé et Michel Ledoux, Probabilité, Les Ulis, EDP Sciences, 2007, p. 41.</ref>. La nocion « d'experiéncia aleatòria » es utilizada per designar un procès reau de [[experiéncia|natura experimentala]], onte l'azard intervèn, amb d'eissidas possiblas ben identificadas<ref>'''(fr)''' Philippe Barbé et Michel Ledoux, Probabilité, Les Ulis, EDP Sciences, 2007, p. 163.</ref>. Lo lançar d'un [[dat]] ordinari ben equilibrat es un exemple d'experiéncia aleatòri : lo resultat es una chifra entre 1 e 6 e lei possibilitats d'aparicion de cada chifra son identicas. Per una tala experiéncia, la lèi de probabilitat es donc : totei lei chifras son equiprobablas, de probabilitat 1/6. [[Istòria|Istoricament]], lei lèis de probabilitat son estadas estudiadas dins lei [[jòc d'azard|jòcs d'azard]] ([[jòc de dat|jòcs de dat]], [[jòc de carta|jòcs de carta]], etc). Lei resultats possibles d'aquelei fenomèns son en nombre finit. Lor lèi de probabilitat es donc dicha discrèta. La donar consistís a identificar lei valors possiblas amb sei probabilitats associadas<ref>'''(en)''' Dennis Wackerly, William Mendenhall e Richard L. Schaeffer, ''Mathematical Statistics with applications'', Brooks Cole, 2008, 7{{a}} edicion, p. 86.</ref>. Es alora generalament sota forma de formula, de taulas de valor, d'aubres de probabilitat o de [[Aplicacion (matematicas)|foncions]]. Dins un quadre pus generau, es a dire quand lo nombre de valors possiblas dau fenomèn aleatòri es infinit (denombrable o non), la lèi de probabilitat descriu totjorn la reparticion dei possibilitats per de resultats possibles mai es caracterizada per de foncions (densitat de probabilitat, foncion de reparticion, etc) o, pus generalament, per de mesuras. ==== La lèi normala ==== [[File:Gauss reduite.svg|thumb|left|Corba de densitat de probabilitat d'una lèi normala centrada reducha.]] {{article principal|Lèi normala}} Una [[lèi normala]] es una lèi de probabilitat continua que despend unicament de son [[esperança matematica|esperança]] ''µ'' e de sa [[desviacion tipica]] ''σ''. La corba de densitat de probabilitat d'una lèi d'aqueu tipe a una forma caracteristica de campana mai o mens larga. Es probablament lo tipe de lèi de probabilitat pus conegut. En particular, s'utiliza fòrça la lèi normala de mejana nulla e d'escart tipe unitari qu'es dicha lèi normala centrada reducha. Entre lei lèis de probabilitat, lei lèis normalas ocupan una plaça particulara gràcias au [[teorèma centrau limit]]. D'efiech, correspòndon au comportament, dins certanei condicions, d'una seguida d'[[experiéncia]]s aleatòrias similaras e independentas quand lo nombre d'experiéncias es important. Gràcias a aquela proprietat, una lèi normala permet d'estimar d'autrei lèis e de modelizar abòrd d'estudis [[sciéncia|scientifics]] (mesuras d'error, mesuras estatisticas...). ==== La lèi unifòrma discrèta ==== {{article principal|Lèi unifòrma discrèta}} La [[lèi unifòrma discrèta]] es una lèi de probabilitat discrèta qu'indica una probabilitat de realizacion identica a cada valor d'un ensemble finit de valors possiblas. Ansin, una variabla aleatòria, que pòu prendre ''n'' valors possiblas ''k_{<small>1</small>}'', ''k_{<small>2</small>}'', ..., ''k_{<small>n</small>}'', seguís una tala lèi se la probabilitat d'una valor ''k_{<small>i</small>}'' (''i'' compresa entre 1 e ''n'') es egala a 1/''n''. L'exemple pus simple de lèi unifòrma discrèta es aquela que dona lei probabilitats d'aparicion de la fàcia d'un dat equilibrat de sièis fàcias. Lei valors possiblas de ''k'' son 1, 2, 3, 4, 5 e 6 e, a cada lançar, la probabilitat d'aparicion d'una valor donada es egala a 1/6. ==== La lèi de Cauchy ==== [[File:Cauchy pdf.svg|thumb|right|Exemples de corbas de densitat de probabilitat d'una lèi de Cauchy per de valors diferentas dau paramètre de posicion ''x''_{<small>0</small>} e dau paramètre d'escala ''γ''.]] {{article principal|Lèi de Cauchy (probabilitat)}} La [[lèi de Cauchy (probabilitat)|lèi de Cauchy]] (o lèi de Lorentz) es una lèi de probabilitat continua que sa densitat de probabilitat seguís una [[foncion lorentzenca|corba lorentzenca]]. Una tala corba sembla ai corbas utilizadas en [[espectroscopia]] per modelizar lei raias d'emission. Aquela distribucion es simetrica a respècte d'un paramètre de posicion ''x''_{<small>0</small>} e mai o mens estenduda en foncion d'un paramètre d'escala notat ''a'' o ''γ''. Aqueu tipe de foncion es utilizada dins de domenis relativament precís. En [[fisica]], permet de modelizar lei raias d'emission [[electromagnetisme|electromagneticas]] dins certanei situacions. Dins la meteissa disciplina, es tanben sovent adoptada per estudiar lei fenomèns d'observacion d'objèctes que viran<ref>'''(en)''' S. F. Gull, ''Bayesian Inductive Inference and Maximum Entropy'', Kluwer Academic Publishers, 1988.</ref>. En [[idrologia]], lei lèis de Cauchy son aplicadas per representar d'eveniments extrèmas coma de [[precipitacion (meteorologia)|precipitacions]] maximalas e de debits [[fluvi|fluviaus]]. Enfin, dins la finança, aquelei lèis son preferidas ai lèis normalas per representar lei riscs. ==== La lèi dau χ² ==== {{article principal|Lèi dau χ²}} Una [[lèi dau χ²]] es una soma de carrats de ''k'' [[lèi normala|lèis normalas]]. N'existís dos tipes. Lo premier es lei lèis dau χ² centradas que son compausadas de lèis normalas centradas. Lo segond es lei lèis dau χ² que son de generalizacions a totei lei formas de lèis normalas. Aquelei lèis son fòrça utilizadas per estudiar de fenomèns aleatòris gaussians. === Calcul estocastic === == Interpretacion dei probabilitats == == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:4; column-count:4;"> * [[Assegurança]]. * [[Azard]]. * [[Estatistica]]. * [[Independéncia (probabilitat)|Independéncia]]. * [[Jòc d'azard]]. * [[Lèi de probabilitat]]. ** [[Lèi dau χ²]]. ** [[Lèi de Cauchy (probabilitat)|Lèi de Cauchy]]. ** [[Lèi gamma]]. ** [[Lèi normala]]. ** [[Lèi unifòrma discrèta]]. * [[Martegala]]. * [[Matematicas]]. * [[Probabilisme]]. * [[Probabilitat condicionala]]. * [[Risc]]. * [[Teorèma centrau limit]]. * [[Teoria dei probabilitats]]. * [[Teoria de la mesura]]. * [[Variabla aleatòria]]. </div> === Bibliografia === <div style="-moz-column-count:2; column-count:2;"> * '''(fr)''' Patrick Bogaert, ''Probabilités pour scientifiques et ingénieurs'', De Boeck, 2006, 387 p. * '''(la)''' Gerolamo Cardano, ''Liber de ludo aleae'', 1663. * '''(fr)''' Yadolah Dodge, ''Statistique - dictionnaire encyclopédique'', Springer Verlag, 2004, 637 p. * '''(en)''' H. O. Lancaster, ''The Chi-Squared Distribution'', John Wiley & Sons, 1969, 356 p. * '''(en)''' Charles Miller Grinstead e James Laurie Snell, ''Introduction to Probability'', AMS, 1997, 519 p. * '''(fr)''' Martine Quinio Benamo, ''Probabilités et Statistique aujourd'hui'', L'Harmattan, 2005, 277 p. * '''(fr)''' Sheldon M. Ross, ''Initiation aux probabilités'', PPUR, 2007, 592 p. * '''(fr)''' Jean Ville, ''Étude critique de la notion de collectif'', Gauthier-Villars, 1939, 124 p. * '''(fr)''' Alain Yger e Jacques-Arthur Weil, ''Mathématiques appliquées'', Pearson Education, 2009, 890 p. </div> === Nòtas e referéncias === <references/> [[Category:Probabilitat e estatisticas]] [[Category:Probabilitat]] pdfid42du9vo0tlnxbsqcrpdcxn4twg 2328725 2328724 2022-08-18T07:29:25Z Toku 7678 /* Variablas aleatòrias */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{article en construccion}} Lei '''probabilitats''' son la branca dei [[matematicas]] que calcula la probabilitat d'un eveniment, es a dire sa frequéncia a respècte de l'ensemble dei cas possibles. == Istòria == === De l'Antiquitat a la nocion modèrna de probabilitat === [[File:Twenty-sided die (icosahedron) with faces inscribed with Greek letters MET 10.130.1158 001.jpg|thumb|left|Dat de vint fàcias egipcian (sègles IV-II avC).]] L'azard e l'incertitud èran de nocions conegudas durant l'[[Antiquitat]] car èran incarnadas per fòrça [[dieu|divinitats]]<ref>'''(fr)''' Michel Henry, ''Probabilités et statistique'', Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001, p. 13.</ref>. Segon lei conoissenças actualas, foguèt pas l'objècte d'estudis importants. Pasmens, divèrseis elements mòstran un saber au mens [[empirisme|empiric]] de certanei fenomèns aleatòris. Per exemple, lei jòcs de [[dat]] o de [[carta de jòc|cartas]] èran frequents en [[Egipte]], en [[Mesopotamia]], en [[Índia]] o en [[RPC|China]]<ref>'''(fr)''' Yadolah Dodge, Statistique : dictionnaire encyclopédique, Paris/Berlin/New York etc., Springer, 2004, p. 409.</ref>. Un autre element de tria qu'indica una certana conoissença dei probabilitats es l'existéncia de dats trucats<ref>'''(fr)''' Michel Henry, ''Probabilités et statistique'', Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001, p. 14.</ref>. Enfin, dins la societat [[Roma antica|romana]] aviá un sistèma de barèmas destinats a calcular lo còst d'una venda vitilícia. Lei [[filosofia|filosòfs]] grècoromans s'interessèron un pauc a l'azard. [[Aristòtel]] (384-322 avC) definiguèt leis eveniments « necessaris », es a dire fòrça frequents, e leis eveniments « contingents », es a dire leis eveniments possibles. Dins sa [[traduccion]] deis escrichs dau filosòf grèc, [[Ciceron]] (106-43 avC) utilizèt lo mot ''probabilis'' per tradurre lo grèc « probable ». Aquò aguèt una influéncia sus la nocion de probabilitat durant l'[[Edat Mejana]] car l'idèa de versemblança foguèt associada a aquela de probabilitat dins lei commentaris successius de l'òbra d'[[Aristòtel]]. Per exemple, dins un tèxte dau sègle XIII escrich per [[Nicole Oresme]] (1320-1382), lo tèrme « probabilitat » a per significacion {{Citacion|caractèr de çò qu'es probable}}. Lo calcul dei probabilitats medievau èra donc encara ben alunchat de la disciplina matematica actuala. D'efiech, èra alora una « [[sciéncia]] » encargada de l'estudi de la versemblança d'un eveniment<ref>'''(fr)''' Michel Henry, ''Probabilités et statistique'', Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001, p. 25.</ref>. Aviá un interès important per lei [[teologia]]ns e donèt naissença au [[probabilisme]], un movement teologic morau que foguèt influent dau sègle XVI au sègle XVIII. Segon sa doctrina, {{Citacion|s'una opinion es probabla, es permés de la seguir}}. Promòugut per lei [[Companhiá de Jèsus|jesuistas]], lo probabililisme s'opausava au [[probabiliorisme]] que conselhava de seguir l'opinion pus probabla<ref>'''(fr)''' Jean-Louis Quantin, ''Le Rigorisme chrétien'', Cerf, 2001, 163 p.</ref>. === La formacion de la teoria dei probabilitats === ==== L'emergéncia dei probabilitats modèrnas ==== [[File:Fermatpascal.JPG|thumb|right|Extrach de la correspondància entre Fermat e Pascal sus lo [[problema dei partits]].]] L'emergéncia dei probabilitats modèrnes es una consequéncia dau desvolopament creissent dau comèrci [[navari|navau]] europèu durant la segonda partida de l'[[Edat Mejana]]. Durant aqueu periòde, apareguèt la nocion de « [[risc]] » que sostenguèt la creacion de l'[[assegurança]]. D'efiech, coma lei transpòrts [[mar]]itims èran encara una activitat perilhosa, de borsas e de contractes foguèron imaginats e creats per redurre lo risc financier liat a la pèrda d'un cargament<ref>'''(fr)''' Robert Dalang e Daniel Conus, ''Introduction à la théorie des probabilités'', Presses polytechniques et universitaires romandes, 2008, p. 142.</ref>. Lo religiós [[Occitània|occitan]] [[Pèire Olieu]] (1248-1298), autor dau ''Tractat dei contractes'', aguèt un ròtle pionier dins aqueu domeni. Lei calculs de probabilitat matematica venguèron donc pauc a pauc un aspècte important dau comèrci en [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]]. Pasmens, la difusion vèrs leis elèits sabents sembla lònga. Lei traças pus vièlhas conegudas a l'ora d'ara son quauquei referéncias trobadas dins un obratge postum, publicat en 1663, dau matematician italian [[Gerolamo Cardano]] (1501-1576). Probablament començat dins leis ans 1520, foguèt acabat en 1564. Intitulat ''Liber de ludo aleae'' (Libre dau jòc d'azard), contèn d'analisis de tecnicas de [[trichariá]]s e dona de metòdes per s'aparar còntra lei trichaires. Dins aquò, l'obratge contèn tanben la premiera definicion de la probabilitat matematica dins son capitól 14. En 1654, una correspondància entre [[Pèire de Fermat]] (1601-1665) e [[Blasi Pascal]] (1623-1662) a prepaus d'una [[problema dei partits|question]] pausada per [[Antoine Gombaud]] sus lo partiment dei ponchs d'una partida non acabada es sovent retenguda coma la data d'aparicion dei probabilitats modèrnas<ref name="Dalang/Conus 128">'''(fr)''' Robert Dalang e Daniel Conus, ''Introduction à la théorie des probabilités'', Presses polytechniques et universitaires romandes, 2008, p. 128.</ref>. D'aparéncia simpla, la question necessitèt de desvolopar d'otís matematics novèus per trobar una solucion capabla de despartir, de maniera equitabla, lei somas encara en [[jòc]]<ref>'''(fr)''' Norbert Meusnier, « L'émergence d'une mathématique du probable au xviie siècle », ''Revue d'histoire des mathématiques'', vol. 2, n° 1,‎ 1996, pp. 119-147.</ref>. L'an seguent, aqueu trabalh interessèt fòrça [[Christian Huygens]] (1629-1695) que publiquèt en 1657 lo premier tractat sus la teoria probabilista : ''De ratiociniis in ludo aleae'' (Rasonaments sus lei jòcs de dats)<ref>'''(fr)''' Michel Henry, ''Probabilités et statistique'', Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001, p. 18.</ref>. ==== Lo sègle dei Lutz ==== [[File:Abraham de Moivre - Doctrine of Chance - 1718.gif|thumb|left|''The Doctrine of Chances'' d'[[Abraham de Moivre]].]] La traduccion de l'obratge de Christian Huygens menèt a un interès creissent per lei probabilitats durant lo sègle XVIII. En 1708, [[Pierre Rémond de Montmort]] (1678-1719) publiquèt un tractat sus lei jòcs d'azard que conteniá la formula dau [[binòmi de Newton]]. Dètz ans pus tard, [[Abraham de Moivre]] (1667-1754) escriguèt un important obratge, ''The Doctrine of Chances''<ref>[[Protestantisme|Protestant]] [[França|francés]], Moivre emigrèt en [[Anglatèrra]] en 1688. Aquò explica la chausida de l'[[anglés]] coma [[lenga]] de son obratge.</ref>, que marquèt una evolucion importanta dins l'estudi dei probabilitats gràcias a la precision de seis enonciats [[matematicas|matematics]]<ref>'''(fr)''' Michel Henry, ''Probabilités et statistique'', Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001, p. 43.</ref>. De mai, Moivre presentèt de causas novèlas coma la [[formula de Stirling]], una approximacion de la [[lèi normala]] e una premiera version dau [[teorèma centrau limit]]<ref name="Dalang/Conus 128"/>. ''The Doctrine of Chances'' demorèt l'obratge de referéncia en probabilitat durant un sègle. Dins aquò, i aguèt d'autrei trabalhs de remarca durant aqueu periòde. Dins un tractat de [[Jacques Bernoulli]] (1654-1705) publicat en 1713, ''Ars Conjectandi'', foguèron desvolopadas lei nocions de [[binòmi de Newton]] e de descripcion d'un fenomèn aleatòri sota forma de frequéncias. En 1711, dins sa [[tèsi]] de [[doctorat]], [[Nicolas Bernoulli]] (1687-1759) parlèt per lo premier còp de la [[lèi unifòrma discrèta]]<ref name="Dalang/Conus 128"/>. Puei, [[Daniel Bernoulli]] (1700-1782) estudièt, a partir deis ans 1730, d'aplicacions dei probabilitats a de problemas d'assegurança, d'[[astronomia]], de calcul d'error o au [[paradòxa de Sant-Petersborg]]. A la meteissa epòca, [[Leonhard Euler]] (1707-1783), egalament liada a la familha Bernoulli, s'interessèt tanben ai problemas d'assegurança. Un autre contributor major au desvolopament dei probabilitats durant lo [[sègle dei Lutz]] foguèt lo matematician anglés [[Thomas Bayes]] (1702-1761). Dins un article publicat après sa [[mòrt]] en 1763-1764, presentèt la premiera version dau [[teorèma de Bayes]]<ref>'''(en)''' Andrew Dale, ''A history of inverse probability : from Thomas Bayes to Karl Pearson'', Springer, 1999, p. 5.</ref>. Fòrça utilizat en estatisticas, permet de determinar la probabilitat d'un eveniment a partir d'un autre eveniment realizat, especialament se lei dos eveniments son liats. [[Pierre-Simon de Laplace]] (1749-1827) desvolopèt aquel estudi en 1774 dins ''Sus la probabilitat dei causas''. Enfin, en 1777, lo naturalista [[Georges-Louis Leclerc de Buffon|Buffon]] (1707-1788) establiguèt lo premier liame entre lei probabilitats e la [[geometria]] amb lo problema de l'[[agulha de Buffon]]. ==== La descubèrta dei lèis continuas ==== La premiera mencion de lèis continuas se tròba dins un tractat de [[Joseph-Louis Lagrange]] (1736-1813) publicat en 1770<ref name="Dalang/Conus 128"/>. Aquò entraïnèt de trabalhs importants sus l'aspècte continú dei probabilitats. En 1812, menèron a la publicacion de la ''Teoria analitica dei probabilitats'' de Laplace. Aquel obratge marquèt una revolucion dins lo domeni dei probabilitats en causa de son utilizacion de resultats asimptotics e de sa capacitat de diferenciar leis enonciats de principis probabilistas e leis estimacions de probabilitats observadas après una experiéncia<ref>'''(en)''' Andrew Dale, ''A history of inverse probability : from Thomas Bayes to Karl Pearson'', Springer, 1999, p. 170.</ref>. Aqueu destriament aguèt un ròtle important dins la diferenciacion dei simbòls Σ e ʃ durant lo sègle XIX. De mai, Laplace formulèt la premiera version complèta dau [[teorèma centrau limit]]. ==== La reconoissença academica ==== L'idèa d'integrar lei probabilitats dins l'ensenhament dei [[matematicas]] apareguèt durant la [[Revolucion Francesa]] a l'iniciativa de [[Nicolas de Condorcet]] (1743-1794). Per aquò, la matematician francés publiquèt un obratge d'introduccion ai principis dei probabilitats adaptats ai jòcs d'azard. Tre 1794, lei probabilitats foguèron ansin ensenhadas a l'[[Escòla politecnica (França)|Escòla Politecnica]]. Pasmens, la disciplina foguèt l'objècte de criticas de part dei movements positivistas durant tot lo sègle XIX. Per exemple, lo [[filosofia|filosòf]] [[Auguste Comte]] (1798-1857) considerava lei probabilitats coma una engana scientifica e morala<ref>'''(fr)''' Bernard Courtebras, ''À l'école des probabilités : une histoire de l'enseignement français du calcul des probabilités'', Presses universitaires de Franche-Comté, 2006, p. 6.</ref> === La teoria classica dei probabilitats === ==== L'emergéncia de la teoria dei probabilitats ==== A la fin dau sègle XIX, lei probabilitats foguèron l'objècte d'evolucions importantas coma l'introduccion dei nocions d'ensemble discret e d'ensemble negligible per [[Axel Harnack]] (1851-1888)<ref name="Tassy/Legait p.34">'''(fr)''' Ph. Tassi e S. Legait, ''Théorie des probabilités'', Technip, 1990, p. 34.</ref> e l'aparicion de liames importants amb la [[teoria de la mesura]] dins lei trabalhs de [[Georg Cantor]] (1845-1918), de [[Giuseppe Peano]] (1858-1932) e de [[Camille Jordan (matematician)|Camille Jordan]] (1838-1922)<ref name="Tassy/Legait p.34"/>. Pasmens, l'actor major d'aquela transformacion foguèt [[Émile Borel]] (1871-1956) qu'es considerat coma lo paire de la [[teoria de la mesura]] amb sei trabalhs sus leis ensembles de mesura nulla en 1897. Ansin, a partir dau començament dau sègle XX, la teoria dei probabilitats venguèt una partida particulara [[teoria de la mesura]]<ref>'''(fr)''' Étienne Klein e Yves Sacquin (dir.), ''Prédiction & Probabilité dans les sciences'', Éditions frontières, 1998, p. 67.</ref>. ==== Lei descubèrtas dau sègle XX ==== Au sègle XX, lei probabilitats demorèron un domeni important dei [[matematicas]] modèrnas. Mai d'una descubèrta importanta aguèt donc luòc durant aquela epòca. Premier, dins leis ans 1910-1920, lei trabalhs de [[Paul Lévy (matematician)|Paul Lévy]] (1886-1971), de [[Richard von Mises]] (1883-1953) e de [[George Pólya]] (1887-1985) permetèron de demostrar lo [[teorèma centrau limit]] e d'arribar a sa formulacion actuala<ref>'''(en)''' Hans Fisher, ''A History of the Central Limit Theorem'', Springer, 2010, pp. 1 e 5.</ref>. Durant lo meteis periòde, foguèron tanben estudiats lei fenomèns aleatòris coma lei [[procès estocastic|procès estocastics]] ([[Joseph Leo Doob|Leo Doob]], [[Andrey Kolmogorov|Kolmogorov]]), lei [[camin aleatòri|camins aleatòris]] ([[John William Strutt Rayleigh|Rayleigh]], [[Karl Pearson|Pearson]], [[George Pólya|Pólya]], [[Nicolas Varopoulos|Varopoulos]]) e lo [[movement brownian]] ([[Norbert Wiener|Wiener]], [[Raymond Paley|Paley]], [[Eugène Dynkine|Dynkine]])<ref>'''(fr)''' Jean-Pierre Kahane, « Le mouvement brownien », ''Société mathématique de France'',‎ 1998, pp. 123-155.</ref>. Lei recèrcas sus lei jòcs d'azard conoguèron de desvolopaments parallèls a aquelei descubèrtas. En particular, lei [[martegala]]s foguèron matematizadas gràcias ai progrès en matèria de calcul estocastic<ref>'''(fr)''' Roger Mansuy, ''Histoire des martingales'', Math. & Sci. hum. / Mathematical Social Sciences, n° 169, 2005(1), pp. 105-113)</ref>. Aquò permetèt egalament lo desvolopament de la [[teoria de la percolacion]] après la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[Ted Harris|Harris]], [[Harry Kesten|Kesten]], [[Stanislav Smirnov|Smirnov]])<ref>'''(en)''' Harry Kesten, ''Percolation Theory for Mathematicians'', Birkhäuser, 1982, pp. 1-2.</ref>. == Probabilitat d'un eveniment == La nocion de probabilitat permet de quantifiar l'azard. La probabilitat d'un eveniment ''A'', notada <math>\mathbb{P}(A)</math>, associa una valor entre 0 et 1 au fach que l'eveniment se realize. Se <math>\mathbb{P}(A)=1</math>, l'eveniment es dich « quasi segur » mentre que, se <math>\mathbb{P}(A)=0</math>, es dich « negligible » o « quasi impossible ». La probabilitat d'un eveniment ''A'' pòu s'obtenir amb un calcul frequentista, especialament quand es possible de realizar una meteissa [[experiéncia]] mai d'un còp e de comptar lo nombre de succès. D'efiech, per ''n'' experiéncias independentas aguent permés d'obtenir ''n<small>_A</small>'' l'eveniment ''A'', la probabilitat de ''A'' es donada per : <center><math>\mathbb P(A)=\lim_{n\rightarrow \infty} \frac{n_A}{n}</math></center> D'una maniera pus probabilista, quand lo nombre de resultats possibles de l'experiéncia es finit e que sei resultats son equiprobables, la probabilitat de l'eveniment ''A'' es obtenguda per : <center><math>\mathbb P(A)=\frac{\text{nombre de cas de realizacion de l'eveniment A}}{\text{nombre de cas possibles}}</math></center> Matematicament, l'eveniment ''A'' es un sosensemble d'un ensemble ''Ω'' que representa totei lei possibilitats possiblas. Per obtenir una teoria, d'axiòmas foguèron prepausats per Kolmogorov. Segon elei, la probabilitat dèu verificar lei ponchs seguents : # per tot eveniment ''A'', <math>\mathbb{P}(A)</math> es compresa entre 0 e 1. # <math>\mathbb {P} (\Omega )=1</math>. # <math>\mathbb {P} (A\cup B)=\mathbb {P} (A)+\mathbb {P} (B)</math> per <math>A\cap B=\emptyset</math>. Gràcias a aquela descripcion, plusors nocions pòdon s'escriure de maniera matematica. Ansin, dos eveniments ''A'' e ''B'' son dichs [[independéncia (probabilitat)|independents]] se lo fach de conéisser la probabilitat dau premier permet pas de preveire la probabilitat dau segond : <math>\mathbb {P}(A\cap B) = \mathbb {P} (A)\mathbb {P} (B)</math>. Per exemple, es generalament lo cas dei jòcs de dats. Se lei dos eveniments son dependents, lo fach de conéisser la probabilitat de ''A'' influencia la probabilitat de ''B''. Aquò correspònd a una situacion de [[probabilitat condicionala]] que se tradutz per la relacion matematica : <math> \mathbb P(A\mid B)=\mathbb P(A\cap B)/\mathbb P(B)</math>. De formulas particularas, coma la formula de Poincaré, permèton de calcular aqueu tipe de probabilitat. == Teoria dei probabilitats == {{article principal|Teoria dei probabilitats}} === Axiòmas === Leis [[axiòma]]s de basa dei probabilitats actualas son estats definits per lo matematician sovietic [[Andrei Kolmogorov]] (1903-1987). Per aquò, definiguèt l'espaci dei possibles, dich [[univèrs (probabilitat)|univèrs]], que contèn totei leis azards possibles. Puei, o dotèt d'un ensemble que contèn totei lei sosensembles de l'univèrs, dichs tribüs, e d'una mesura de probabilitat que permet de calcular lei probabilitats correspondentas. L'espaci <math> (\Omega, \mathcal A, \mathbb P)</math> ansin construch verifica lei tres axiòmas dei probabilitats : * la positivitat, es a dire que la probabilitat d'un eveniment es una valor entre 0 e 1 : <math> A\in \mathcal A</math>, <math> 0\leq \mathbb P(A)\leq 1</math>. * la massa unitària, es a dire que la probabilitat de l'univèrs es egala a 1 : <math> \mathbb P(\Omega) = 1</math>. * l'additivitat, es a dire que per una seguida denombrabla d'eveniments <math> A_1,A_2,\dots \in \mathcal A</math> separats dos a cha dos, valent a dire que <math> A_i\cap A_j=\emptyset</math> per totei <math> i\neq j</math>, alora : <math> \mathbb{P} \left( \bigcup_{i\geq 1}A_i \right) = \sum_{i\geq 1}\mathbb{P} (A_i)</math>. === Variablas aleatòrias === {{article principal|Variabla aleatòria}} Una variabla aleatòria es una variabla que sa valor es determinada après la realizacion d'un fenomèn, d'una experiéncia o d'un eveniment aleatòri. Matematicament, es una aplicacion definida sus l'ensemble dei possibles, es a dire l'ensemble dei resultats possibles d'una experiéncia aleatòria. Dins lo calcul dei probabilitats, una tala variabla es interessenta car ofrís una bòna representacion dei fenomèns aleatòris. N'existís donc mai d'una forma, de natura reala, multidimensionala o generala. === Convergéncias e limits === === Lèi de probabilitat === {{article principal|Lèi de probabilitat}} ==== Definicion ==== Una [[lèi de probabilitat]] descriu lo comportament aleatòri d'un fenomèn que despend de l'azard<ref>'''(fr)''' Philippe Barbé et Michel Ledoux, Probabilité, Les Ulis, EDP Sciences, 2007, p. 41.</ref>. La nocion « d'experiéncia aleatòria » es utilizada per designar un procès reau de [[experiéncia|natura experimentala]], onte l'azard intervèn, amb d'eissidas possiblas ben identificadas<ref>'''(fr)''' Philippe Barbé et Michel Ledoux, Probabilité, Les Ulis, EDP Sciences, 2007, p. 163.</ref>. Lo lançar d'un [[dat]] ordinari ben equilibrat es un exemple d'experiéncia aleatòri : lo resultat es una chifra entre 1 e 6 e lei possibilitats d'aparicion de cada chifra son identicas. Per una tala experiéncia, la lèi de probabilitat es donc : totei lei chifras son equiprobablas, de probabilitat 1/6. [[Istòria|Istoricament]], lei lèis de probabilitat son estadas estudiadas dins lei [[jòc d'azard|jòcs d'azard]] ([[jòc de dat|jòcs de dat]], [[jòc de carta|jòcs de carta]], etc). Lei resultats possibles d'aquelei fenomèns son en nombre finit. Lor lèi de probabilitat es donc dicha discrèta. La donar consistís a identificar lei valors possiblas amb sei probabilitats associadas<ref>'''(en)''' Dennis Wackerly, William Mendenhall e Richard L. Schaeffer, ''Mathematical Statistics with applications'', Brooks Cole, 2008, 7{{a}} edicion, p. 86.</ref>. Es alora generalament sota forma de formula, de taulas de valor, d'aubres de probabilitat o de [[Aplicacion (matematicas)|foncions]]. Dins un quadre pus generau, es a dire quand lo nombre de valors possiblas dau fenomèn aleatòri es infinit (denombrable o non), la lèi de probabilitat descriu totjorn la reparticion dei possibilitats per de resultats possibles mai es caracterizada per de foncions (densitat de probabilitat, foncion de reparticion, etc) o, pus generalament, per de mesuras. ==== La lèi normala ==== [[File:Gauss reduite.svg|thumb|left|Corba de densitat de probabilitat d'una lèi normala centrada reducha.]] {{article principal|Lèi normala}} Una [[lèi normala]] es una lèi de probabilitat continua que despend unicament de son [[esperança matematica|esperança]] ''µ'' e de sa [[desviacion tipica]] ''σ''. La corba de densitat de probabilitat d'una lèi d'aqueu tipe a una forma caracteristica de campana mai o mens larga. Es probablament lo tipe de lèi de probabilitat pus conegut. En particular, s'utiliza fòrça la lèi normala de mejana nulla e d'escart tipe unitari qu'es dicha lèi normala centrada reducha. Entre lei lèis de probabilitat, lei lèis normalas ocupan una plaça particulara gràcias au [[teorèma centrau limit]]. D'efiech, correspòndon au comportament, dins certanei condicions, d'una seguida d'[[experiéncia]]s aleatòrias similaras e independentas quand lo nombre d'experiéncias es important. Gràcias a aquela proprietat, una lèi normala permet d'estimar d'autrei lèis e de modelizar abòrd d'estudis [[sciéncia|scientifics]] (mesuras d'error, mesuras estatisticas...). ==== La lèi unifòrma discrèta ==== {{article principal|Lèi unifòrma discrèta}} La [[lèi unifòrma discrèta]] es una lèi de probabilitat discrèta qu'indica una probabilitat de realizacion identica a cada valor d'un ensemble finit de valors possiblas. Ansin, una variabla aleatòria, que pòu prendre ''n'' valors possiblas ''k_{<small>1</small>}'', ''k_{<small>2</small>}'', ..., ''k_{<small>n</small>}'', seguís una tala lèi se la probabilitat d'una valor ''k_{<small>i</small>}'' (''i'' compresa entre 1 e ''n'') es egala a 1/''n''. L'exemple pus simple de lèi unifòrma discrèta es aquela que dona lei probabilitats d'aparicion de la fàcia d'un dat equilibrat de sièis fàcias. Lei valors possiblas de ''k'' son 1, 2, 3, 4, 5 e 6 e, a cada lançar, la probabilitat d'aparicion d'una valor donada es egala a 1/6. ==== La lèi de Cauchy ==== [[File:Cauchy pdf.svg|thumb|right|Exemples de corbas de densitat de probabilitat d'una lèi de Cauchy per de valors diferentas dau paramètre de posicion ''x''_{<small>0</small>} e dau paramètre d'escala ''γ''.]] {{article principal|Lèi de Cauchy (probabilitat)}} La [[lèi de Cauchy (probabilitat)|lèi de Cauchy]] (o lèi de Lorentz) es una lèi de probabilitat continua que sa densitat de probabilitat seguís una [[foncion lorentzenca|corba lorentzenca]]. Una tala corba sembla ai corbas utilizadas en [[espectroscopia]] per modelizar lei raias d'emission. Aquela distribucion es simetrica a respècte d'un paramètre de posicion ''x''_{<small>0</small>} e mai o mens estenduda en foncion d'un paramètre d'escala notat ''a'' o ''γ''. Aqueu tipe de foncion es utilizada dins de domenis relativament precís. En [[fisica]], permet de modelizar lei raias d'emission [[electromagnetisme|electromagneticas]] dins certanei situacions. Dins la meteissa disciplina, es tanben sovent adoptada per estudiar lei fenomèns d'observacion d'objèctes que viran<ref>'''(en)''' S. F. Gull, ''Bayesian Inductive Inference and Maximum Entropy'', Kluwer Academic Publishers, 1988.</ref>. En [[idrologia]], lei lèis de Cauchy son aplicadas per representar d'eveniments extrèmas coma de [[precipitacion (meteorologia)|precipitacions]] maximalas e de debits [[fluvi|fluviaus]]. Enfin, dins la finança, aquelei lèis son preferidas ai lèis normalas per representar lei riscs. ==== La lèi dau χ² ==== {{article principal|Lèi dau χ²}} Una [[lèi dau χ²]] es una soma de carrats de ''k'' [[lèi normala|lèis normalas]]. N'existís dos tipes. Lo premier es lei lèis dau χ² centradas que son compausadas de lèis normalas centradas. Lo segond es lei lèis dau χ² que son de generalizacions a totei lei formas de lèis normalas. Aquelei lèis son fòrça utilizadas per estudiar de fenomèns aleatòris gaussians. === Calcul estocastic === == Interpretacion dei probabilitats == == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:4; column-count:4;"> * [[Assegurança]]. * [[Azard]]. * [[Estatistica]]. * [[Independéncia (probabilitat)|Independéncia]]. * [[Jòc d'azard]]. * [[Lèi de probabilitat]]. ** [[Lèi dau χ²]]. ** [[Lèi de Cauchy (probabilitat)|Lèi de Cauchy]]. ** [[Lèi gamma]]. ** [[Lèi normala]]. ** [[Lèi unifòrma discrèta]]. * [[Martegala]]. * [[Matematicas]]. * [[Probabilisme]]. * [[Probabilitat condicionala]]. * [[Risc]]. * [[Teorèma centrau limit]]. * [[Teoria dei probabilitats]]. * [[Teoria de la mesura]]. * [[Variabla aleatòria]]. </div> === Bibliografia === <div style="-moz-column-count:2; column-count:2;"> * '''(fr)''' Patrick Bogaert, ''Probabilités pour scientifiques et ingénieurs'', De Boeck, 2006, 387 p. * '''(la)''' Gerolamo Cardano, ''Liber de ludo aleae'', 1663. * '''(fr)''' Yadolah Dodge, ''Statistique - dictionnaire encyclopédique'', Springer Verlag, 2004, 637 p. * '''(en)''' H. O. Lancaster, ''The Chi-Squared Distribution'', John Wiley & Sons, 1969, 356 p. * '''(en)''' Charles Miller Grinstead e James Laurie Snell, ''Introduction to Probability'', AMS, 1997, 519 p. * '''(fr)''' Martine Quinio Benamo, ''Probabilités et Statistique aujourd'hui'', L'Harmattan, 2005, 277 p. * '''(fr)''' Sheldon M. Ross, ''Initiation aux probabilités'', PPUR, 2007, 592 p. * '''(fr)''' Jean Ville, ''Étude critique de la notion de collectif'', Gauthier-Villars, 1939, 124 p. * '''(fr)''' Alain Yger e Jacques-Arthur Weil, ''Mathématiques appliquées'', Pearson Education, 2009, 890 p. </div> === Nòtas e referéncias === <references/> [[Category:Probabilitat e estatisticas]] [[Category:Probabilitat]] pkrsieqieo69yzlzamh1v47outsaeep 2328726 2328725 2022-08-18T07:31:04Z Toku 7678 /* Convergéncias e limits */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{article en construccion}} Lei '''probabilitats''' son la branca dei [[matematicas]] que calcula la probabilitat d'un eveniment, es a dire sa frequéncia a respècte de l'ensemble dei cas possibles. == Istòria == === De l'Antiquitat a la nocion modèrna de probabilitat === [[File:Twenty-sided die (icosahedron) with faces inscribed with Greek letters MET 10.130.1158 001.jpg|thumb|left|Dat de vint fàcias egipcian (sègles IV-II avC).]] L'azard e l'incertitud èran de nocions conegudas durant l'[[Antiquitat]] car èran incarnadas per fòrça [[dieu|divinitats]]<ref>'''(fr)''' Michel Henry, ''Probabilités et statistique'', Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001, p. 13.</ref>. Segon lei conoissenças actualas, foguèt pas l'objècte d'estudis importants. Pasmens, divèrseis elements mòstran un saber au mens [[empirisme|empiric]] de certanei fenomèns aleatòris. Per exemple, lei jòcs de [[dat]] o de [[carta de jòc|cartas]] èran frequents en [[Egipte]], en [[Mesopotamia]], en [[Índia]] o en [[RPC|China]]<ref>'''(fr)''' Yadolah Dodge, Statistique : dictionnaire encyclopédique, Paris/Berlin/New York etc., Springer, 2004, p. 409.</ref>. Un autre element de tria qu'indica una certana conoissença dei probabilitats es l'existéncia de dats trucats<ref>'''(fr)''' Michel Henry, ''Probabilités et statistique'', Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001, p. 14.</ref>. Enfin, dins la societat [[Roma antica|romana]] aviá un sistèma de barèmas destinats a calcular lo còst d'una venda vitilícia. Lei [[filosofia|filosòfs]] grècoromans s'interessèron un pauc a l'azard. [[Aristòtel]] (384-322 avC) definiguèt leis eveniments « necessaris », es a dire fòrça frequents, e leis eveniments « contingents », es a dire leis eveniments possibles. Dins sa [[traduccion]] deis escrichs dau filosòf grèc, [[Ciceron]] (106-43 avC) utilizèt lo mot ''probabilis'' per tradurre lo grèc « probable ». Aquò aguèt una influéncia sus la nocion de probabilitat durant l'[[Edat Mejana]] car l'idèa de versemblança foguèt associada a aquela de probabilitat dins lei commentaris successius de l'òbra d'[[Aristòtel]]. Per exemple, dins un tèxte dau sègle XIII escrich per [[Nicole Oresme]] (1320-1382), lo tèrme « probabilitat » a per significacion {{Citacion|caractèr de çò qu'es probable}}. Lo calcul dei probabilitats medievau èra donc encara ben alunchat de la disciplina matematica actuala. D'efiech, èra alora una « [[sciéncia]] » encargada de l'estudi de la versemblança d'un eveniment<ref>'''(fr)''' Michel Henry, ''Probabilités et statistique'', Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001, p. 25.</ref>. Aviá un interès important per lei [[teologia]]ns e donèt naissença au [[probabilisme]], un movement teologic morau que foguèt influent dau sègle XVI au sègle XVIII. Segon sa doctrina, {{Citacion|s'una opinion es probabla, es permés de la seguir}}. Promòugut per lei [[Companhiá de Jèsus|jesuistas]], lo probabililisme s'opausava au [[probabiliorisme]] que conselhava de seguir l'opinion pus probabla<ref>'''(fr)''' Jean-Louis Quantin, ''Le Rigorisme chrétien'', Cerf, 2001, 163 p.</ref>. === La formacion de la teoria dei probabilitats === ==== L'emergéncia dei probabilitats modèrnas ==== [[File:Fermatpascal.JPG|thumb|right|Extrach de la correspondància entre Fermat e Pascal sus lo [[problema dei partits]].]] L'emergéncia dei probabilitats modèrnes es una consequéncia dau desvolopament creissent dau comèrci [[navari|navau]] europèu durant la segonda partida de l'[[Edat Mejana]]. Durant aqueu periòde, apareguèt la nocion de « [[risc]] » que sostenguèt la creacion de l'[[assegurança]]. D'efiech, coma lei transpòrts [[mar]]itims èran encara una activitat perilhosa, de borsas e de contractes foguèron imaginats e creats per redurre lo risc financier liat a la pèrda d'un cargament<ref>'''(fr)''' Robert Dalang e Daniel Conus, ''Introduction à la théorie des probabilités'', Presses polytechniques et universitaires romandes, 2008, p. 142.</ref>. Lo religiós [[Occitània|occitan]] [[Pèire Olieu]] (1248-1298), autor dau ''Tractat dei contractes'', aguèt un ròtle pionier dins aqueu domeni. Lei calculs de probabilitat matematica venguèron donc pauc a pauc un aspècte important dau comèrci en [[Mar Mediterranèa|Mediterranèa]]. Pasmens, la difusion vèrs leis elèits sabents sembla lònga. Lei traças pus vièlhas conegudas a l'ora d'ara son quauquei referéncias trobadas dins un obratge postum, publicat en 1663, dau matematician italian [[Gerolamo Cardano]] (1501-1576). Probablament començat dins leis ans 1520, foguèt acabat en 1564. Intitulat ''Liber de ludo aleae'' (Libre dau jòc d'azard), contèn d'analisis de tecnicas de [[trichariá]]s e dona de metòdes per s'aparar còntra lei trichaires. Dins aquò, l'obratge contèn tanben la premiera definicion de la probabilitat matematica dins son capitól 14. En 1654, una correspondància entre [[Pèire de Fermat]] (1601-1665) e [[Blasi Pascal]] (1623-1662) a prepaus d'una [[problema dei partits|question]] pausada per [[Antoine Gombaud]] sus lo partiment dei ponchs d'una partida non acabada es sovent retenguda coma la data d'aparicion dei probabilitats modèrnas<ref name="Dalang/Conus 128">'''(fr)''' Robert Dalang e Daniel Conus, ''Introduction à la théorie des probabilités'', Presses polytechniques et universitaires romandes, 2008, p. 128.</ref>. D'aparéncia simpla, la question necessitèt de desvolopar d'otís matematics novèus per trobar una solucion capabla de despartir, de maniera equitabla, lei somas encara en [[jòc]]<ref>'''(fr)''' Norbert Meusnier, « L'émergence d'une mathématique du probable au xviie siècle », ''Revue d'histoire des mathématiques'', vol. 2, n° 1,‎ 1996, pp. 119-147.</ref>. L'an seguent, aqueu trabalh interessèt fòrça [[Christian Huygens]] (1629-1695) que publiquèt en 1657 lo premier tractat sus la teoria probabilista : ''De ratiociniis in ludo aleae'' (Rasonaments sus lei jòcs de dats)<ref>'''(fr)''' Michel Henry, ''Probabilités et statistique'', Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001, p. 18.</ref>. ==== Lo sègle dei Lutz ==== [[File:Abraham de Moivre - Doctrine of Chance - 1718.gif|thumb|left|''The Doctrine of Chances'' d'[[Abraham de Moivre]].]] La traduccion de l'obratge de Christian Huygens menèt a un interès creissent per lei probabilitats durant lo sègle XVIII. En 1708, [[Pierre Rémond de Montmort]] (1678-1719) publiquèt un tractat sus lei jòcs d'azard que conteniá la formula dau [[binòmi de Newton]]. Dètz ans pus tard, [[Abraham de Moivre]] (1667-1754) escriguèt un important obratge, ''The Doctrine of Chances''<ref>[[Protestantisme|Protestant]] [[França|francés]], Moivre emigrèt en [[Anglatèrra]] en 1688. Aquò explica la chausida de l'[[anglés]] coma [[lenga]] de son obratge.</ref>, que marquèt una evolucion importanta dins l'estudi dei probabilitats gràcias a la precision de seis enonciats [[matematicas|matematics]]<ref>'''(fr)''' Michel Henry, ''Probabilités et statistique'', Presses Universitaires de Franche-Comté, 2001, p. 43.</ref>. De mai, Moivre presentèt de causas novèlas coma la [[formula de Stirling]], una approximacion de la [[lèi normala]] e una premiera version dau [[teorèma centrau limit]]<ref name="Dalang/Conus 128"/>. ''The Doctrine of Chances'' demorèt l'obratge de referéncia en probabilitat durant un sègle. Dins aquò, i aguèt d'autrei trabalhs de remarca durant aqueu periòde. Dins un tractat de [[Jacques Bernoulli]] (1654-1705) publicat en 1713, ''Ars Conjectandi'', foguèron desvolopadas lei nocions de [[binòmi de Newton]] e de descripcion d'un fenomèn aleatòri sota forma de frequéncias. En 1711, dins sa [[tèsi]] de [[doctorat]], [[Nicolas Bernoulli]] (1687-1759) parlèt per lo premier còp de la [[lèi unifòrma discrèta]]<ref name="Dalang/Conus 128"/>. Puei, [[Daniel Bernoulli]] (1700-1782) estudièt, a partir deis ans 1730, d'aplicacions dei probabilitats a de problemas d'assegurança, d'[[astronomia]], de calcul d'error o au [[paradòxa de Sant-Petersborg]]. A la meteissa epòca, [[Leonhard Euler]] (1707-1783), egalament liada a la familha Bernoulli, s'interessèt tanben ai problemas d'assegurança. Un autre contributor major au desvolopament dei probabilitats durant lo [[sègle dei Lutz]] foguèt lo matematician anglés [[Thomas Bayes]] (1702-1761). Dins un article publicat après sa [[mòrt]] en 1763-1764, presentèt la premiera version dau [[teorèma de Bayes]]<ref>'''(en)''' Andrew Dale, ''A history of inverse probability : from Thomas Bayes to Karl Pearson'', Springer, 1999, p. 5.</ref>. Fòrça utilizat en estatisticas, permet de determinar la probabilitat d'un eveniment a partir d'un autre eveniment realizat, especialament se lei dos eveniments son liats. [[Pierre-Simon de Laplace]] (1749-1827) desvolopèt aquel estudi en 1774 dins ''Sus la probabilitat dei causas''. Enfin, en 1777, lo naturalista [[Georges-Louis Leclerc de Buffon|Buffon]] (1707-1788) establiguèt lo premier liame entre lei probabilitats e la [[geometria]] amb lo problema de l'[[agulha de Buffon]]. ==== La descubèrta dei lèis continuas ==== La premiera mencion de lèis continuas se tròba dins un tractat de [[Joseph-Louis Lagrange]] (1736-1813) publicat en 1770<ref name="Dalang/Conus 128"/>. Aquò entraïnèt de trabalhs importants sus l'aspècte continú dei probabilitats. En 1812, menèron a la publicacion de la ''Teoria analitica dei probabilitats'' de Laplace. Aquel obratge marquèt una revolucion dins lo domeni dei probabilitats en causa de son utilizacion de resultats asimptotics e de sa capacitat de diferenciar leis enonciats de principis probabilistas e leis estimacions de probabilitats observadas après una experiéncia<ref>'''(en)''' Andrew Dale, ''A history of inverse probability : from Thomas Bayes to Karl Pearson'', Springer, 1999, p. 170.</ref>. Aqueu destriament aguèt un ròtle important dins la diferenciacion dei simbòls Σ e ʃ durant lo sègle XIX. De mai, Laplace formulèt la premiera version complèta dau [[teorèma centrau limit]]. ==== La reconoissença academica ==== L'idèa d'integrar lei probabilitats dins l'ensenhament dei [[matematicas]] apareguèt durant la [[Revolucion Francesa]] a l'iniciativa de [[Nicolas de Condorcet]] (1743-1794). Per aquò, la matematician francés publiquèt un obratge d'introduccion ai principis dei probabilitats adaptats ai jòcs d'azard. Tre 1794, lei probabilitats foguèron ansin ensenhadas a l'[[Escòla politecnica (França)|Escòla Politecnica]]. Pasmens, la disciplina foguèt l'objècte de criticas de part dei movements positivistas durant tot lo sègle XIX. Per exemple, lo [[filosofia|filosòf]] [[Auguste Comte]] (1798-1857) considerava lei probabilitats coma una engana scientifica e morala<ref>'''(fr)''' Bernard Courtebras, ''À l'école des probabilités : une histoire de l'enseignement français du calcul des probabilités'', Presses universitaires de Franche-Comté, 2006, p. 6.</ref> === La teoria classica dei probabilitats === ==== L'emergéncia de la teoria dei probabilitats ==== A la fin dau sègle XIX, lei probabilitats foguèron l'objècte d'evolucions importantas coma l'introduccion dei nocions d'ensemble discret e d'ensemble negligible per [[Axel Harnack]] (1851-1888)<ref name="Tassy/Legait p.34">'''(fr)''' Ph. Tassi e S. Legait, ''Théorie des probabilités'', Technip, 1990, p. 34.</ref> e l'aparicion de liames importants amb la [[teoria de la mesura]] dins lei trabalhs de [[Georg Cantor]] (1845-1918), de [[Giuseppe Peano]] (1858-1932) e de [[Camille Jordan (matematician)|Camille Jordan]] (1838-1922)<ref name="Tassy/Legait p.34"/>. Pasmens, l'actor major d'aquela transformacion foguèt [[Émile Borel]] (1871-1956) qu'es considerat coma lo paire de la [[teoria de la mesura]] amb sei trabalhs sus leis ensembles de mesura nulla en 1897. Ansin, a partir dau començament dau sègle XX, la teoria dei probabilitats venguèt una partida particulara [[teoria de la mesura]]<ref>'''(fr)''' Étienne Klein e Yves Sacquin (dir.), ''Prédiction & Probabilité dans les sciences'', Éditions frontières, 1998, p. 67.</ref>. ==== Lei descubèrtas dau sègle XX ==== Au sègle XX, lei probabilitats demorèron un domeni important dei [[matematicas]] modèrnas. Mai d'una descubèrta importanta aguèt donc luòc durant aquela epòca. Premier, dins leis ans 1910-1920, lei trabalhs de [[Paul Lévy (matematician)|Paul Lévy]] (1886-1971), de [[Richard von Mises]] (1883-1953) e de [[George Pólya]] (1887-1985) permetèron de demostrar lo [[teorèma centrau limit]] e d'arribar a sa formulacion actuala<ref>'''(en)''' Hans Fisher, ''A History of the Central Limit Theorem'', Springer, 2010, pp. 1 e 5.</ref>. Durant lo meteis periòde, foguèron tanben estudiats lei fenomèns aleatòris coma lei [[procès estocastic|procès estocastics]] ([[Joseph Leo Doob|Leo Doob]], [[Andrey Kolmogorov|Kolmogorov]]), lei [[camin aleatòri|camins aleatòris]] ([[John William Strutt Rayleigh|Rayleigh]], [[Karl Pearson|Pearson]], [[George Pólya|Pólya]], [[Nicolas Varopoulos|Varopoulos]]) e lo [[movement brownian]] ([[Norbert Wiener|Wiener]], [[Raymond Paley|Paley]], [[Eugène Dynkine|Dynkine]])<ref>'''(fr)''' Jean-Pierre Kahane, « Le mouvement brownien », ''Société mathématique de France'',‎ 1998, pp. 123-155.</ref>. Lei recèrcas sus lei jòcs d'azard conoguèron de desvolopaments parallèls a aquelei descubèrtas. En particular, lei [[martegala]]s foguèron matematizadas gràcias ai progrès en matèria de calcul estocastic<ref>'''(fr)''' Roger Mansuy, ''Histoire des martingales'', Math. & Sci. hum. / Mathematical Social Sciences, n° 169, 2005(1), pp. 105-113)</ref>. Aquò permetèt egalament lo desvolopament de la [[teoria de la percolacion]] après la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[Ted Harris|Harris]], [[Harry Kesten|Kesten]], [[Stanislav Smirnov|Smirnov]])<ref>'''(en)''' Harry Kesten, ''Percolation Theory for Mathematicians'', Birkhäuser, 1982, pp. 1-2.</ref>. == Probabilitat d'un eveniment == La nocion de probabilitat permet de quantifiar l'azard. La probabilitat d'un eveniment ''A'', notada <math>\mathbb{P}(A)</math>, associa una valor entre 0 et 1 au fach que l'eveniment se realize. Se <math>\mathbb{P}(A)=1</math>, l'eveniment es dich « quasi segur » mentre que, se <math>\mathbb{P}(A)=0</math>, es dich « negligible » o « quasi impossible ». La probabilitat d'un eveniment ''A'' pòu s'obtenir amb un calcul frequentista, especialament quand es possible de realizar una meteissa [[experiéncia]] mai d'un còp e de comptar lo nombre de succès. D'efiech, per ''n'' experiéncias independentas aguent permés d'obtenir ''n<small>_A</small>'' l'eveniment ''A'', la probabilitat de ''A'' es donada per : <center><math>\mathbb P(A)=\lim_{n\rightarrow \infty} \frac{n_A}{n}</math></center> D'una maniera pus probabilista, quand lo nombre de resultats possibles de l'experiéncia es finit e que sei resultats son equiprobables, la probabilitat de l'eveniment ''A'' es obtenguda per : <center><math>\mathbb P(A)=\frac{\text{nombre de cas de realizacion de l'eveniment A}}{\text{nombre de cas possibles}}</math></center> Matematicament, l'eveniment ''A'' es un sosensemble d'un ensemble ''Ω'' que representa totei lei possibilitats possiblas. Per obtenir una teoria, d'axiòmas foguèron prepausats per Kolmogorov. Segon elei, la probabilitat dèu verificar lei ponchs seguents : # per tot eveniment ''A'', <math>\mathbb{P}(A)</math> es compresa entre 0 e 1. # <math>\mathbb {P} (\Omega )=1</math>. # <math>\mathbb {P} (A\cup B)=\mathbb {P} (A)+\mathbb {P} (B)</math> per <math>A\cap B=\emptyset</math>. Gràcias a aquela descripcion, plusors nocions pòdon s'escriure de maniera matematica. Ansin, dos eveniments ''A'' e ''B'' son dichs [[independéncia (probabilitat)|independents]] se lo fach de conéisser la probabilitat dau premier permet pas de preveire la probabilitat dau segond : <math>\mathbb {P}(A\cap B) = \mathbb {P} (A)\mathbb {P} (B)</math>. Per exemple, es generalament lo cas dei jòcs de dats. Se lei dos eveniments son dependents, lo fach de conéisser la probabilitat de ''A'' influencia la probabilitat de ''B''. Aquò correspònd a una situacion de [[probabilitat condicionala]] que se tradutz per la relacion matematica : <math> \mathbb P(A\mid B)=\mathbb P(A\cap B)/\mathbb P(B)</math>. De formulas particularas, coma la formula de Poincaré, permèton de calcular aqueu tipe de probabilitat. == Teoria dei probabilitats == {{article principal|Teoria dei probabilitats}} === Axiòmas === Leis [[axiòma]]s de basa dei probabilitats actualas son estats definits per lo matematician sovietic [[Andrei Kolmogorov]] (1903-1987). Per aquò, definiguèt l'espaci dei possibles, dich [[univèrs (probabilitat)|univèrs]], que contèn totei leis azards possibles. Puei, o dotèt d'un ensemble que contèn totei lei sosensembles de l'univèrs, dichs tribüs, e d'una mesura de probabilitat que permet de calcular lei probabilitats correspondentas. L'espaci <math> (\Omega, \mathcal A, \mathbb P)</math> ansin construch verifica lei tres axiòmas dei probabilitats : * la positivitat, es a dire que la probabilitat d'un eveniment es una valor entre 0 e 1 : <math> A\in \mathcal A</math>, <math> 0\leq \mathbb P(A)\leq 1</math>. * la massa unitària, es a dire que la probabilitat de l'univèrs es egala a 1 : <math> \mathbb P(\Omega) = 1</math>. * l'additivitat, es a dire que per una seguida denombrabla d'eveniments <math> A_1,A_2,\dots \in \mathcal A</math> separats dos a cha dos, valent a dire que <math> A_i\cap A_j=\emptyset</math> per totei <math> i\neq j</math>, alora : <math> \mathbb{P} \left( \bigcup_{i\geq 1}A_i \right) = \sum_{i\geq 1}\mathbb{P} (A_i)</math>. === Variablas aleatòrias === {{article principal|Variabla aleatòria}} Una variabla aleatòria es una variabla que sa valor es determinada après la realizacion d'un fenomèn, d'una experiéncia o d'un eveniment aleatòri. Matematicament, es una aplicacion definida sus l'ensemble dei possibles, es a dire l'ensemble dei resultats possibles d'una experiéncia aleatòria. Dins lo calcul dei probabilitats, una tala variabla es interessenta car ofrís una bòna representacion dei fenomèns aleatòris. N'existís donc mai d'una forma, de natura reala, multidimensionala o generala. === Convergéncias e teorèmas limits === {{article principal|Convergéncia de variablas aleatòrias}} === Lèi de probabilitat === {{article principal|Lèi de probabilitat}} ==== Definicion ==== Una [[lèi de probabilitat]] descriu lo comportament aleatòri d'un fenomèn que despend de l'azard<ref>'''(fr)''' Philippe Barbé et Michel Ledoux, Probabilité, Les Ulis, EDP Sciences, 2007, p. 41.</ref>. La nocion « d'experiéncia aleatòria » es utilizada per designar un procès reau de [[experiéncia|natura experimentala]], onte l'azard intervèn, amb d'eissidas possiblas ben identificadas<ref>'''(fr)''' Philippe Barbé et Michel Ledoux, Probabilité, Les Ulis, EDP Sciences, 2007, p. 163.</ref>. Lo lançar d'un [[dat]] ordinari ben equilibrat es un exemple d'experiéncia aleatòri : lo resultat es una chifra entre 1 e 6 e lei possibilitats d'aparicion de cada chifra son identicas. Per una tala experiéncia, la lèi de probabilitat es donc : totei lei chifras son equiprobablas, de probabilitat 1/6. [[Istòria|Istoricament]], lei lèis de probabilitat son estadas estudiadas dins lei [[jòc d'azard|jòcs d'azard]] ([[jòc de dat|jòcs de dat]], [[jòc de carta|jòcs de carta]], etc). Lei resultats possibles d'aquelei fenomèns son en nombre finit. Lor lèi de probabilitat es donc dicha discrèta. La donar consistís a identificar lei valors possiblas amb sei probabilitats associadas<ref>'''(en)''' Dennis Wackerly, William Mendenhall e Richard L. Schaeffer, ''Mathematical Statistics with applications'', Brooks Cole, 2008, 7{{a}} edicion, p. 86.</ref>. Es alora generalament sota forma de formula, de taulas de valor, d'aubres de probabilitat o de [[Aplicacion (matematicas)|foncions]]. Dins un quadre pus generau, es a dire quand lo nombre de valors possiblas dau fenomèn aleatòri es infinit (denombrable o non), la lèi de probabilitat descriu totjorn la reparticion dei possibilitats per de resultats possibles mai es caracterizada per de foncions (densitat de probabilitat, foncion de reparticion, etc) o, pus generalament, per de mesuras. ==== La lèi normala ==== [[File:Gauss reduite.svg|thumb|left|Corba de densitat de probabilitat d'una lèi normala centrada reducha.]] {{article principal|Lèi normala}} Una [[lèi normala]] es una lèi de probabilitat continua que despend unicament de son [[esperança matematica|esperança]] ''µ'' e de sa [[desviacion tipica]] ''σ''. La corba de densitat de probabilitat d'una lèi d'aqueu tipe a una forma caracteristica de campana mai o mens larga. Es probablament lo tipe de lèi de probabilitat pus conegut. En particular, s'utiliza fòrça la lèi normala de mejana nulla e d'escart tipe unitari qu'es dicha lèi normala centrada reducha. Entre lei lèis de probabilitat, lei lèis normalas ocupan una plaça particulara gràcias au [[teorèma centrau limit]]. D'efiech, correspòndon au comportament, dins certanei condicions, d'una seguida d'[[experiéncia]]s aleatòrias similaras e independentas quand lo nombre d'experiéncias es important. Gràcias a aquela proprietat, una lèi normala permet d'estimar d'autrei lèis e de modelizar abòrd d'estudis [[sciéncia|scientifics]] (mesuras d'error, mesuras estatisticas...). ==== La lèi unifòrma discrèta ==== {{article principal|Lèi unifòrma discrèta}} La [[lèi unifòrma discrèta]] es una lèi de probabilitat discrèta qu'indica una probabilitat de realizacion identica a cada valor d'un ensemble finit de valors possiblas. Ansin, una variabla aleatòria, que pòu prendre ''n'' valors possiblas ''k_{<small>1</small>}'', ''k_{<small>2</small>}'', ..., ''k_{<small>n</small>}'', seguís una tala lèi se la probabilitat d'una valor ''k_{<small>i</small>}'' (''i'' compresa entre 1 e ''n'') es egala a 1/''n''. L'exemple pus simple de lèi unifòrma discrèta es aquela que dona lei probabilitats d'aparicion de la fàcia d'un dat equilibrat de sièis fàcias. Lei valors possiblas de ''k'' son 1, 2, 3, 4, 5 e 6 e, a cada lançar, la probabilitat d'aparicion d'una valor donada es egala a 1/6. ==== La lèi de Cauchy ==== [[File:Cauchy pdf.svg|thumb|right|Exemples de corbas de densitat de probabilitat d'una lèi de Cauchy per de valors diferentas dau paramètre de posicion ''x''_{<small>0</small>} e dau paramètre d'escala ''γ''.]] {{article principal|Lèi de Cauchy (probabilitat)}} La [[lèi de Cauchy (probabilitat)|lèi de Cauchy]] (o lèi de Lorentz) es una lèi de probabilitat continua que sa densitat de probabilitat seguís una [[foncion lorentzenca|corba lorentzenca]]. Una tala corba sembla ai corbas utilizadas en [[espectroscopia]] per modelizar lei raias d'emission. Aquela distribucion es simetrica a respècte d'un paramètre de posicion ''x''_{<small>0</small>} e mai o mens estenduda en foncion d'un paramètre d'escala notat ''a'' o ''γ''. Aqueu tipe de foncion es utilizada dins de domenis relativament precís. En [[fisica]], permet de modelizar lei raias d'emission [[electromagnetisme|electromagneticas]] dins certanei situacions. Dins la meteissa disciplina, es tanben sovent adoptada per estudiar lei fenomèns d'observacion d'objèctes que viran<ref>'''(en)''' S. F. Gull, ''Bayesian Inductive Inference and Maximum Entropy'', Kluwer Academic Publishers, 1988.</ref>. En [[idrologia]], lei lèis de Cauchy son aplicadas per representar d'eveniments extrèmas coma de [[precipitacion (meteorologia)|precipitacions]] maximalas e de debits [[fluvi|fluviaus]]. Enfin, dins la finança, aquelei lèis son preferidas ai lèis normalas per representar lei riscs. ==== La lèi dau χ² ==== {{article principal|Lèi dau χ²}} Una [[lèi dau χ²]] es una soma de carrats de ''k'' [[lèi normala|lèis normalas]]. N'existís dos tipes. Lo premier es lei lèis dau χ² centradas que son compausadas de lèis normalas centradas. Lo segond es lei lèis dau χ² que son de generalizacions a totei lei formas de lèis normalas. Aquelei lèis son fòrça utilizadas per estudiar de fenomèns aleatòris gaussians. === Calcul estocastic === == Interpretacion dei probabilitats == == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:4; column-count:4;"> * [[Assegurança]]. * [[Azard]]. * [[Estatistica]]. * [[Independéncia (probabilitat)|Independéncia]]. * [[Jòc d'azard]]. * [[Lèi de probabilitat]]. ** [[Lèi dau χ²]]. ** [[Lèi de Cauchy (probabilitat)|Lèi de Cauchy]]. ** [[Lèi gamma]]. ** [[Lèi normala]]. ** [[Lèi unifòrma discrèta]]. * [[Martegala]]. * [[Matematicas]]. * [[Probabilisme]]. * [[Probabilitat condicionala]]. * [[Risc]]. * [[Teorèma centrau limit]]. * [[Teoria dei probabilitats]]. * [[Teoria de la mesura]]. * [[Variabla aleatòria]]. </div> === Bibliografia === <div style="-moz-column-count:2; column-count:2;"> * '''(fr)''' Patrick Bogaert, ''Probabilités pour scientifiques et ingénieurs'', De Boeck, 2006, 387 p. * '''(la)''' Gerolamo Cardano, ''Liber de ludo aleae'', 1663. * '''(fr)''' Yadolah Dodge, ''Statistique - dictionnaire encyclopédique'', Springer Verlag, 2004, 637 p. * '''(en)''' H. O. Lancaster, ''The Chi-Squared Distribution'', John Wiley & Sons, 1969, 356 p. * '''(en)''' Charles Miller Grinstead e James Laurie Snell, ''Introduction to Probability'', AMS, 1997, 519 p. * '''(fr)''' Martine Quinio Benamo, ''Probabilités et Statistique aujourd'hui'', L'Harmattan, 2005, 277 p. * '''(fr)''' Sheldon M. Ross, ''Initiation aux probabilités'', PPUR, 2007, 592 p. * '''(fr)''' Jean Ville, ''Étude critique de la notion de collectif'', Gauthier-Villars, 1939, 124 p. * '''(fr)''' Alain Yger e Jacques-Arthur Weil, ''Mathématiques appliquées'', Pearson Education, 2009, 890 p. </div> === Nòtas e referéncias === <references/> [[Category:Probabilitat e estatisticas]] [[Category:Probabilitat]] lskf9vymk3tsd7xj2fz14lsis4xycs5 0 78429 2328665 2219485 2022-08-17T11:59:15Z Jfblanc 104 wikitext text/x-wiki {{Infobox Comuna de França | carta=aus | nomcomuna=Geerschte | nomcomuna2=Gerstheim | imatge=Gerstheim intérieur de la synagogue Netter 1874.jpg | descripcion=Interior de la sinagoga | lògo= | escut=Blason_ville_fr_Gertsheim_(Bas-Rhin).svg | escais= | region ist ={{Alsàcia}} | parçan= | arrondiment=[[Arrondiment de Sélestat-Erstein|Sélestat-Erstein]] | canton= [[Canton d'Erstein|Erstein]] | insee =67154 | sitweb= | cp =67150 | cònsol =Julien Koegler | mandat = [[2021]]-[[2026]] | gentilici =Gerstheimois (en [[francés]]) | longitud=7.70305556 | latitud=48.38305556 | alt mini =149 | alt mej = | alt maxi =157 | km² =16.42 }} '''Geerschte''' (en [[alemannisch]]; ''Gerstheim'' en [[alemand]] estandard e oficialament dins l’estat [[francés]]) es una comuna [[Alsàcia|alsaciana]]. Administrativament es del departament del [[Bas Ren]] e de la region del [[Grand Èst]] de l'estat francés. ==Geografia== {{Apertium|fr}} Situat entre lo [[canal del Rh&ocirc;ne al Rhin]] e lo [[Rhin]] lududes-meteissa. Vilatge situat al nòrd del [[Grand Ried]], a 20&nbsp;km al sud de [[Estrasburg]]. Gerstheim Es una estapa sus la Véloroute Rhin [[EuroVelo 15|EV 15]] (1 320&nbsp;km) #que connècta la font del Rhin, situada a [[Andermatt]] a Soïssa, a la siá desbocadura a [[Rotterdam]]. La municipalitat possedís tres flors al palmarés dels vilatges florits. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee=67154 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat=Marc-Daniel Roth|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee=67154 |1793=873 |1800=937 |1806=983 |1821=1295 |1831=1416 |1836=1465 |1841=1360 |1846=1445 |1851=1583 |1856=1516 |1861=1616 |1866=1571 |1872=1589 |1876=1495 |1881=1498 |1886=1443 |1891=1465 |1896=1484 |1901=1600 |1906=1589 |1911=1681 |1921=1628 |1926=1715 |1931=1714 |1936=1627 |1946=1614 |1954=1579 |1962=1690 |1968=2057 |1975=2830 |1982=3008 |1990=2808 |1999=2785 |2004= |2005= |2006= |2007=3 029 |2008=3 096 |2009=3 164 |cassini=15401 |senscomptesdobles=1962}}<ref>source=INSEE</ref> |1968= {{formatnum:2057}} |1975= {{formatnum:2830}} |1982= {{formatnum:3008}} |1990= {{formatnum:2808}} |1999= {{formatnum:2785}} |2005= |2006= {{formatnum:2937}} |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== Un branca de l’ostal roergat de Casalis s’establiguèt a Geerschte e li bastiguèt un ostalas. Dos d'eles foguèron primièrs cònsols: Henri-Louis de Bancalis de Pruynes (1843-1851) e Raphaël de Bancalis de Pruynes (1881-1891 e brèvament en 1919). ==Véser tanben== ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Alsàcia}} {{Comunas del Bas Ren}} {{DEFAULTSORT:{{PAGENAME}}}} [[Categoria:Comuna d'Alsàcia]] [[Categoria:Comuna del Bas Ren]] nxt73hdwv07zgwanvxwk93stawgm8cx 2328680 2328665 2022-08-17T12:59:13Z Jfblanc 104 Jfblanc a desplaçat la pagina [[Gerstheim]] cap a [[Geerschte]] wikitext text/x-wiki {{Infobox Comuna de França | carta=aus | nomcomuna=Geerschte | nomcomuna2=Gerstheim | imatge=Gerstheim intérieur de la synagogue Netter 1874.jpg | descripcion=Interior de la sinagoga | lògo= | escut=Blason_ville_fr_Gertsheim_(Bas-Rhin).svg | escais= | region ist ={{Alsàcia}} | parçan= | arrondiment=[[Arrondiment de Sélestat-Erstein|Sélestat-Erstein]] | canton= [[Canton d'Erstein|Erstein]] | insee =67154 | sitweb= | cp =67150 | cònsol =Julien Koegler | mandat = [[2021]]-[[2026]] | gentilici =Gerstheimois (en [[francés]]) | longitud=7.70305556 | latitud=48.38305556 | alt mini =149 | alt mej = | alt maxi =157 | km² =16.42 }} '''Geerschte''' (en [[alemannisch]]; ''Gerstheim'' en [[alemand]] estandard e oficialament dins l’estat [[francés]]) es una comuna [[Alsàcia|alsaciana]]. Administrativament es del departament del [[Bas Ren]] e de la region del [[Grand Èst]] de l'estat francés. ==Geografia== {{Apertium|fr}} Situat entre lo [[canal del Rh&ocirc;ne al Rhin]] e lo [[Rhin]] lududes-meteissa. Vilatge situat al nòrd del [[Grand Ried]], a 20&nbsp;km al sud de [[Estrasburg]]. Gerstheim Es una estapa sus la Véloroute Rhin [[EuroVelo 15|EV 15]] (1 320&nbsp;km) #que connècta la font del Rhin, situada a [[Andermatt]] a Soïssa, a la siá desbocadura a [[Rotterdam]]. La municipalitat possedís tres flors al palmarés dels vilatges florits. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee=67154 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat=Marc-Daniel Roth|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee=67154 |1793=873 |1800=937 |1806=983 |1821=1295 |1831=1416 |1836=1465 |1841=1360 |1846=1445 |1851=1583 |1856=1516 |1861=1616 |1866=1571 |1872=1589 |1876=1495 |1881=1498 |1886=1443 |1891=1465 |1896=1484 |1901=1600 |1906=1589 |1911=1681 |1921=1628 |1926=1715 |1931=1714 |1936=1627 |1946=1614 |1954=1579 |1962=1690 |1968=2057 |1975=2830 |1982=3008 |1990=2808 |1999=2785 |2004= |2005= |2006= |2007=3 029 |2008=3 096 |2009=3 164 |cassini=15401 |senscomptesdobles=1962}}<ref>source=INSEE</ref> |1968= {{formatnum:2057}} |1975= {{formatnum:2830}} |1982= {{formatnum:3008}} |1990= {{formatnum:2808}} |1999= {{formatnum:2785}} |2005= |2006= {{formatnum:2937}} |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== Un branca de l’ostal roergat de Casalis s’establiguèt a Geerschte e li bastiguèt un ostalas. Dos d'eles foguèron primièrs cònsols: Henri-Louis de Bancalis de Pruynes (1843-1851) e Raphaël de Bancalis de Pruynes (1881-1891 e brèvament en 1919). ==Véser tanben== ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Alsàcia}} {{Comunas del Bas Ren}} {{DEFAULTSORT:{{PAGENAME}}}} [[Categoria:Comuna d'Alsàcia]] [[Categoria:Comuna del Bas Ren]] nxt73hdwv07zgwanvxwk93stawgm8cx 0 80659 2328722 2249892 2022-08-18T06:43:54Z 77.152.53.218 toponimia Tiviran, etc wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Tibiran e Jaunac | nom2 = ''Tibiran-Jaunac'' | imatge = Tibiran-Jaunac_villages.jpg | descripcion = Vista despuish eth penent sud deth Picon de Jaunac ath prumèr plan, e Tibiran ath pè deths costalats, dab en haut a dreta eth Pic de Mieidia de Bigòrra. | lògo = cap | escut = Blason ville fr Tibiran-Jaunac (65).svg | escais = | ist = {{Gasconha}} {{Comenge}} | parçan = [[Nestés]] | region = {{Occitània (Region)}} | departament = {{Hauts Pirenèus}} | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] | canton = La Varossa ([[Canton de Sent Laurenç de Nestés|Sent Laurenç de Nestés]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de Nestés e Varossa|CC de Nestés e Varossa]] | cp = 65660 | insee = 65444 | cònsol = Marie-Noëlle Taillebresse | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | latitud = 43.0492 | longitud = 0.5447 | alt mej = | alt mini = 415 | alt maxi = 783 | km² = 6.38 |}} '''Tibiran e Jaunac''' (''Tibiran-Jaunac'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] de [[Diocèsi de Comenge|Comenge]] situada en eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 65444.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== ===Tiviran=== Era prononciacion qu'ei [tibi'rã] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''Tebiran'' en 1767, ''Tybiran'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII), ''Tibiran'' en 1790, ''Tibiran-Jaunac'' en 1806. Tiviran es pas citat en 1387<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1258&titre=tibiran-jaunac</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], [[Gerhard Rohlfs|Rohlfs]], [[Ernèst Negre|Negre]], ''Tiviran'' que vien benlhèu deth nom latin d'òme ''Tiberius'', dab eth sufixe ''-anum''<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 676, a ''Thiviers''</ref>{{,}}<ref name = glb/>. Segon R. Aymard, qui tira era informacion de Lejosne, era ''Via Tiberiana'' que passa a Tiviran<ref name = glb/>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], que i a un acòrd sus eth nom latin d'òme ''Tiberius'', dab eth sufixe ''-anum''. I a pas de rason que sia eth emperaire [[Tibèri]] ! Eth nom de ''Tiberius'' qu'èra pro espandit (cf. era vila de [[Tivier]], [[Tivièr]] dens eth [[Cantal (departament)|Cantal]]). Eth passatge dera ''Via Tiberiana'' es pas confirmat<ref name = glb/>. Per ua rason incomprensibla, Grosclaude qu'escriu ''Tibiran''. Tot ''-b-'' intervocalic latin que passa a ''-v-'', prononciat segon eths usatges locaus. Que cau escríver '''Tiviran'''. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 65444 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2020]] |Fin= [[2026]] |Identitat=Marie-Noëlle Taillebresse |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2020 |Identitat=Christian Rème |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1989]] |Fin= 2001 |Identitat=Michel Noguès |Partit=[[PS]] |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1983]] |Fin= 1989 |Identitat=Georges Dupouy |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta=abans [[1981]] |Fin= 1983 |Identitat=Alphonse Lassalle |Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 65444 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=592 |1846=610 |1851=618 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=457 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=405 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 244 |1968= 240 |1975= 222 |1982= 229 |1990= 246 |1999= 246 |2005= |2006=247 |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|444}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|444}}/6.38) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== * [[Espeluga de Tibiran]] ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Comenge]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] 8jelcefixa89w6qdt60bi2s2fsy8dwz 0 80684 2328705 2249890 2022-08-17T20:35:27Z 77.152.53.218 toponimia, etc wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Sèish | nom2 = ''Seich'' | imatge = Mairie de Seich (Hautes-Pyrénées) 1.jpg | descripcion = La maison comuna en 2016. | lògo = cap| | escut = Blason ville fr Seich (65).svg | escais = | ist = {{Gasconha}} {{Comenge}} | parçan = [[Nestés]] | region = {{Occitània (Region)}} | departament = {{Hauts Pirenèus}} | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] | canton = La Varossa ([[Canton de Sent Laurenç de Nestés|Sent Laurenç de Nestés]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de Nestés e Varossa|CC de Nestés e Varossa]] | cp = 65150 | insee = 65416 | cònsol = Claude Barrère | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | longitud = 0.4908 | latitud = 43.0156 | alt mej = | alt mini = 512 | alt maxi = 1493 | km² = 7.17 |}} '''Sèish''' (''Seich'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] de [[Diocèsi de Comenge|Comenge]] situada en eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== Autes vilatges o quartièrs : Arisa, eth Pè de Sèish. [[Imatge:Map commune FR insee code 65416.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [sèch] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''Seiches'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII), ''Saiches'' en 1790<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1234&titre=seich</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]] e Rostaing, [[Ernèst Negre|Negre]], Alan Novèl, ''Sèish'' que vien deth latin ''saxum'', « arròc »<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 638, a ''Saix''</ref>. [[Miquèu Grosclaude]] que constata era unanimitat per eth latin ''saxum'', « arròc, pèira » qui convién foneticament, mes es pas segur que sia era sola solucion<ref name = glb/>. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta |insee= 65416 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta=març de [[2001]] |Fin= [[2026]] |Identitat=Claude Barrère |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= junh de [[1995]] ? |Fin= 2001 |Identitat=André Maupomé |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 1995 ? |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 65416 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=354 |1846=366 |1851=366 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=291 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=196 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 60 |1968= 83 |1975= 85 |1982= 74 |1990= 76 |1999= 74 |2004=73 |2006= |2007= |2008= |2009=65 |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|416}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|416}}/7.17) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Comenge]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] 3t86viwakm2tbpx0prs6gfr7oz64mmp 0 80704 2328707 2249878 2022-08-17T21:21:36Z 77.152.53.218 toponimia, etc wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Sent Pau de Nestés | nom2 = ''Saint-Paul'' | imatge = Saint-Paul_(Hautes-Pyrénées)_1.jpg | descripcion = Eth vilatge. | lògo = cap | escut = Blason ville fr Saint-Paul (65).svg | escais = Eths màgers | ist = {{Gasconha}} {{Comenge}} | parçan = [[Nestés]] | region = {{Occitània (Region)}} | departament = {{Hauts Pirenèus}} | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] | canton = La Varossa ([[Canton de Sent Laurenç de Nestés|Sent Laurenç de Nestés]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de Nestés e Varossa|CC de Nestés e Varossa]] | cp = 65150 | insee = 65394 | cònsol = Simone Chaneau-Duffaut | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | longitud = 0.5061 | latitud = 43.0822 | alt mej = | alt mini = 439 | alt maxi = 567 | km² = 6.85 |}} '''Sent Pau de Nestés''' (''Saint-Paul'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] de [[Diocèsi de Comenge|Comenge]] situada en eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== Aute vilatge o quartièr : Eth Brocar. [[Imatge:Map commune FR insee code 65394.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [sém paw/sam paw] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''Ar. Galabru de Sancto Paulo'', en latin, cap a 1125, ''Bernardus de Sancto Paulo'', en latin, ''en B. de Sent Paul'' en 1283, ''De Sancto Paulo Nestezii'', ''de Sancto Paulo'', en latin, en 1387, ''Saint-Paul de Nestes'' en 1738, ''Saint Paul de Nestés'' en 1767, ''St Paul de Nestés'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII)<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1211&titre=saint-paul</ref>. ''Sent o Sant Pau'' que vien deth nom de ''Paulus'', apòstol<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 620, a ''St-Pal''</ref>{{,}}<ref name = glb/>. [[Miquèu Grosclaude]] qu'ajusta, peths agionimes, la prononciacion [san], mei près deth latin ''sanctus'', es sovent sentida com mei respectuosa e solemna que la prononciacion populara [sen]<ref name = glb/>. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta |insee= 65394 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta=març de [[2001]] |Fin= [[2026]] |Identitat=Simone Chaneau-Duffaut |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= junh de [[1995]] ? |Fin= 2001 |Identitat= Jean Dambrun |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1995 ? |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 65394 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=649 |1846=658 |1851=606 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=481 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=402 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 196 |1968= 197 |1975= 202 |1982= 223 |1990= 234 |1999= 232 |2006=257 |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|394}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|394}}/6.85) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Comenge]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] 0slx6oclw3bd465wnevhrcj3k95z5vf 0 81559 2328700 2328537 2022-08-17T18:06:42Z Nicolas Eynaud 6858 /* Armas de defensa passiva */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== [[Fichièr:Roman legion at attack.jpg|thumb|right|Reconstitucion modèrna de soudats [[Empèri Roman|romans]].]] Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== [[Fichièr:Wheellock pistol or 'Puffer'.jpg|thumb|right|[[Pistolet]] de la fin dau sègle XVI.]] Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== [[Fichièr:44henryammo.jpg|thumb|right|Cartocha metallica de percussion centrala permetent de tirar de [[bala Minié|balas Minié]] ([[.44 Henry]]).]] Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:NiD.29 du 33e RAM.jpg|thumb|right|[[Avion]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]].]] Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:Beach in Northern France - DPLA - 5832b216b183a1f528697b92310f39e3.jpg|thumb|right|Lo [[desbarcament de Normandia]] es una bòna illustracion de l'evolucion de l'armament durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]].]] Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === {{veire|Arma nucleara}} Utilizada per lo premier còp en [[1945]], l'[[arma nucleara]] marquèt una revolucion novèla en matèria d'armament. D'efiech, gràcias a una bomba unica, venguèt possible de destrurre una [[vila]] importanta e de tuar una part significativa de seis abitants. Durant la [[Guèrra Freja]] qu'opausèt [[USA|Estatsunidencs]] e [[URSS|Sovietics]], d'ogivas nuclearas foguèron plaçadas dins de [[missil]]s de portada lònga. Aquò entraïnèt una transformacion de la nocion de conflicte car una confrontacion dirècta entre poissanças nuclearas venguèt quasi impossibla. Ben protegits dins de [[sosmarin]]s ò de [[silo]]s enterrats, lei missils nuclears son fòrça malaisats de tocar, compres per una ataca nucleara. Ansin, una poissança nucleara garda la capacitat de repòstar a tota ofensiva d'aqueu tipe. Dich [[equilibri de la terror]], aqueu principi desplacèt lo combat dins d'autrei domenis coma l'[[economia]], la [[cultura]] ò l'[[ideologia]]. === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== {{veire|Tecnologias de l'informacion}} [[Fichièr:FELIN-openphotonet PICT6047.jpg|thumb|right|Soudat assostat, equipat d'una tenguda [[FELIN]], que realiza un tir sensa quitar sa proteccion.]] Lo desvolopament dei [[tecnologias de l'informacion]] durant la darriera partida dau sègle XX aguèt d'efiechs sus la [[guèrra]] e sus la concepcion deis armas e dei sistèmas de combat. Lo melhorament dei comunicacions èra l'objectiu premier d'aquela integracion. Pasmens, aquelei tecnicas pòdon tenir d'autrei ròtles. En particular, son capablas de facilitar la deteccion de l'enemic ò una presa de decision. En revènge, es necessari de lei protegir còntra lei mejans de [[guèrra electronica]] de l'adversari. La tenguda de combat [[FELIN]] de l'armada francesa es un exemple d'aqueu tipe de sistèmas. Basada sus d'equipaments capables de comunicar amb totei leis autreis armas dei fòrças francesas, intègra un ordinator capable de tractar d'informacions e una alimentacion. Permet de melhorar la comunicacion, l'observacion, la proteccion, la mobilitat e la letalitat dau fantassin. ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== {{veire|Robòt militar}} [[Fichièr:Twuav 13 02.jpeg|thumb|[[Dròne]] militar [[General Atomics MQ-1 Predator|MQ-1 Predator]].]] Dempuei lo començament dau sègle XXI, la [[robòt|robotizacion]] dau [[batalha|prat batalhier]] sembla èsser venguda una prioritat majora de la màger part deis [[armada]]s pus importantas de la [[planeta]]. D'efiech, un robòt podriá permetre de missions dins d'endrechs perilhós sensa expausar d'èssers umans ai tirs de l'adversari. A tèrme lòng, certanei teoricians pensan que serà egalament possible d'aver de robòts militars autonòms dirigits per una [[intelligéncia artificiala]]. Pasmens, aquò pausa de questions importantas quant au drech de la guèrra. A l'ora d'ara, aquela [[robòt|robotizacion]] es encara limitada. Lo domeni pus avançat es aqueu de la [[guèrra aeriana]] amb lo [[dròne]]. Pauc costós e capable de volar plusors [[ora]]s, lei drònes son desenant utilizats per de missions de reconoissença, de susvelhança e d'ataca au sòu. Pasmens, son encara fòrça vulnerables ai defensas antiaerianas. == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === Leis [[arma d'abatatge|armas d'abatatge]] son destinadas a la mesa a mòrt d'un [[animau]], magerament dins lei [[tuador]]s. Lo [[pistolet d'abatatge]] es un exemple d'arma d'aquela categoria. === Armas de caça === [[Fichièr:Bockdoppelflinte JB.jpg|thumb|right|[[Fusiu de caça]] de dos canons superpausats.]] Leis [[arma de caça|armas de caça]] son destinadas a capturar ò a tuar un [[animau]] fèr. Aquela categoria es probablament la pus anciana. Per de rasons de seguretat, la màger part deis [[arma de caça|armas de caça]] son d'[[arma de git|armas de git]] ([[javelina]], [[arc]], [[sarbacana]], [[aubaresta]], [[fusiu]]...). Pasmens, existís quauqueis [[arma blanca|armas blancas]] destinadas a un usatge particular ([[espieut]], [[lança]]...). Uei, leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] son vengudas predominantas car permèton de combinar ataca a distància e poissança de fuòc. === Armas civilas === [[Fichièr:Chicago Police helmet & billy-club.jpg|thumb|right|Armas civilas d'un [[polícia|policier]] de [[Chicago]] en [[1968]].]] Leis armas tengudas per de civius aguèron d'usatge variats. A temps passat, la màger part deis individús èran mai ò mens armats car fòrça [[otís]], especialament aqueleis utilizadas per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]], podián servir d'armas per faciar de pilhaires ò de [[bregandatge|bregands]]. La demenicion de la violéncia e lo melhorament dei fòrças de seguretat entraïnèron una reduccion de la quantitat d'armas en circulacion dins la populacion. De mai, dins fòrça [[país]], la possession d'armas es desenant enquadrada per la [[lei|lèi]]. D'un biais generau, leis armas civilas modèrnas son destinadas a agarrir una persona, a s'aparar còntra una ataca ò a mantenir l'òrdre public. Per aquò, dèvon èsser discrètas, dissuasivas e relativament pauc letalas. Lei [[cotèu]]s, lei [[tonfa]]s e lei [[calòssa]]s son d'armas d'aqueu tipe. Existís un cas particular d'arma civila que son leis [[arma d'aparat|armas d'aparat]]. Destinadas a onorar un individú, son sovent d'armas [[tradicion]]alas ornadas de decoracions mai ò mens importantas. Rarament afiladas, aqueleis armas son normalament pas concebudas per lo combat. === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== Leis armas de contacte son destinadas au combat au còrs a còrs. Avans l'adopcion de la [[pouvera]], èran leis armas predominantas sus lo [[batalha|prat batalhier]]. N'existiá plusors categorias diferentas coma leis [[espasa]]s, lei [[sabre]]s, lei [[destrau]]s ò leis [[arma d'asta|armas d'asta]]. La màger part d'aqueleis armas son desenant obsolètas e reduchas a un ròtle ceremoniau ([[arma d'aparat|armas d'aparat]]). Pasmens, l'equipament dau [[infantariá|fantassin]] intègra totjorn quauqueis armas de contacte coma lo [[cotèu de combat]] e la [[baioneta]]. <gallery> Fichièr:Black-Sword-14226124129-v06.jpg|[[Espasa]] Fichièr:Hellebaard met ronde stok en ijzeren punt, NG-NM-3534.jpg|[[Alabarda]] Fichièr:FAMAS F1 with bayonet.jpg|[[Fusiu d'assaut]] amb una [[baioneta]] Fichièr:KA-BAR.jpg|[[Cotèu de combat]] </gallery> ==== Armas de git ==== Leis [[arma de git|armas de git]] permèton de tirar un projectil vèrs una buta sensa utilizar l'[[energia]] provesida per una [[explosion]]. Coma leis armas de contacte, èran fòrça importanta dins l'art de la [[guèrra]] avans l'arribada de la [[pouvera]]. Dempuei aquela data, lor usatge a declinat per venir rar dins lei combats modèrnes. Dins aquò, en causa de l'abséncia de bruch durant lo tir, son encara utilizadas dins certanei situacions per lei fòrças militaras de quauqueis [[Estat]]s. L'[[engèni militar|engèni]] de quauqueis armadas utilizan tanben d'aubarestas per tirar de cables. <gallery> Fichièr:Bow scheme (no numbers).png|[[Arc]] Fichièr:Compound Bow full.jpg|[[Arc]] modèrne Fichièr:Arbalette-p1000546.jpg|[[Aubaresta]] [[Edat Mejana|medievala]] Fichièr:PistolCrossbow122.jpg|[[Aubaresta]] modèrna </gallery> ==== Armas de fuòc leugieras ==== Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] leugieras (ò individualas) son destinadas a l'equipament dau combatent. An generalament un [[calibre]] inferior a 15 mm e son principalament concebudas per combatre l'[[infantariá]] advèrsa. Lei pus leugieras son leis [[arma de ponh|armas de ponh]] ([[pistolet]], [[revòuver]]...) que son principalament utilizadas per l'autodefensa en causa de sa portada eficaça corta (rarament superiora a 40 m). Per de rasons de pes e de letalitat febla, son tanben fòrça utilizadas per lei fòrças de [[polícia]]. Lei [[fusiu]]s son desenant rars sus lo prat batalhier en defòra d'aplicacion particulara necessitant una poissança de fuòc, una precision e una portada autas ([[fusiu de precision]], [[fusiu antimateriau]]...). En plaça, la màger part deis unitats de combat son dotadas de [[fusiu d'assaut|fusius d'assaut]] e, pus rarament, de [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei dos tipes d'armas permèton un tir automatic que sa cadéncia pòu èsser reglada per un selector. Lei [[fusiu d'assaut|fusius d'assaut]] son pus poderós e donc privilegiats per leis unitats de mesclada. En revènge, lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]], mens poderós e pus simples d'utilizacion, son preferits per leis unitats de sostèn (e lei fòrças de polícia). <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== Leis armas de fuòc pesucas son d'armas collectivas que necessitan una còla per plusors combatents per èsser utilizadas. Pasmens, i a d'excepcions coma lei [[mitralhièra]]s leugieras e certanei [[lança-roquetas]]. Aqueleis armas son generalament fòrça poderosas car son destinadas a la mesa en òbra de cargas [[explosion|explosivas]] poderosas ò de sistèmas permetent de tirar rapidament una gròssa quantitat de projectils. Per exemple, una pèça d'[[artilhariá]] modèrna pòu tirar, en una minuta, plusors [[obús]] d'un desenau de [[quilograma]]s a una distància de plusors desenaus de [[quilomètre]]s. <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== Leis armas de defensa passiva son destinadas a atacar un adversari sensa intervencion dirècta d'un combatent. Son principalament utilizadas per renforçar una posicion ò per empachar l'enemic de l'ocupar. Per exemple, es lo cas dei barbelats installats per protegir una [[trencada]]. Pasmens, dins lo combat modèrne, leis armas passivas pus conegudas son lei [[mina terrèstra|minas terrèstras]] e [[mina marina|marinas]]. Compausadas d'una carga qu'explosa au passatge d'un individú, d'un veïcul ò d'un naviri, son d'armas que permèton d'enebir una zòna. Pòdon èsser especializadas per destrurre un tipe donat de buta. ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> fkbifuh877elq3ima1v6wio4o4tldwr 2328701 2328700 2022-08-17T18:17:13Z Nicolas Eynaud 6858 /* Armas de defensa passiva */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== [[Fichièr:Roman legion at attack.jpg|thumb|right|Reconstitucion modèrna de soudats [[Empèri Roman|romans]].]] Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== [[Fichièr:Wheellock pistol or 'Puffer'.jpg|thumb|right|[[Pistolet]] de la fin dau sègle XVI.]] Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== [[Fichièr:44henryammo.jpg|thumb|right|Cartocha metallica de percussion centrala permetent de tirar de [[bala Minié|balas Minié]] ([[.44 Henry]]).]] Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:NiD.29 du 33e RAM.jpg|thumb|right|[[Avion]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]].]] Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:Beach in Northern France - DPLA - 5832b216b183a1f528697b92310f39e3.jpg|thumb|right|Lo [[desbarcament de Normandia]] es una bòna illustracion de l'evolucion de l'armament durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]].]] Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === {{veire|Arma nucleara}} Utilizada per lo premier còp en [[1945]], l'[[arma nucleara]] marquèt una revolucion novèla en matèria d'armament. D'efiech, gràcias a una bomba unica, venguèt possible de destrurre una [[vila]] importanta e de tuar una part significativa de seis abitants. Durant la [[Guèrra Freja]] qu'opausèt [[USA|Estatsunidencs]] e [[URSS|Sovietics]], d'ogivas nuclearas foguèron plaçadas dins de [[missil]]s de portada lònga. Aquò entraïnèt una transformacion de la nocion de conflicte car una confrontacion dirècta entre poissanças nuclearas venguèt quasi impossibla. Ben protegits dins de [[sosmarin]]s ò de [[silo]]s enterrats, lei missils nuclears son fòrça malaisats de tocar, compres per una ataca nucleara. Ansin, una poissança nucleara garda la capacitat de repòstar a tota ofensiva d'aqueu tipe. Dich [[equilibri de la terror]], aqueu principi desplacèt lo combat dins d'autrei domenis coma l'[[economia]], la [[cultura]] ò l'[[ideologia]]. === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== {{veire|Tecnologias de l'informacion}} [[Fichièr:FELIN-openphotonet PICT6047.jpg|thumb|right|Soudat assostat, equipat d'una tenguda [[FELIN]], que realiza un tir sensa quitar sa proteccion.]] Lo desvolopament dei [[tecnologias de l'informacion]] durant la darriera partida dau sègle XX aguèt d'efiechs sus la [[guèrra]] e sus la concepcion deis armas e dei sistèmas de combat. Lo melhorament dei comunicacions èra l'objectiu premier d'aquela integracion. Pasmens, aquelei tecnicas pòdon tenir d'autrei ròtles. En particular, son capablas de facilitar la deteccion de l'enemic ò una presa de decision. En revènge, es necessari de lei protegir còntra lei mejans de [[guèrra electronica]] de l'adversari. La tenguda de combat [[FELIN]] de l'armada francesa es un exemple d'aqueu tipe de sistèmas. Basada sus d'equipaments capables de comunicar amb totei leis autreis armas dei fòrças francesas, intègra un ordinator capable de tractar d'informacions e una alimentacion. Permet de melhorar la comunicacion, l'observacion, la proteccion, la mobilitat e la letalitat dau fantassin. ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== {{veire|Robòt militar}} [[Fichièr:Twuav 13 02.jpeg|thumb|[[Dròne]] militar [[General Atomics MQ-1 Predator|MQ-1 Predator]].]] Dempuei lo començament dau sègle XXI, la [[robòt|robotizacion]] dau [[batalha|prat batalhier]] sembla èsser venguda una prioritat majora de la màger part deis [[armada]]s pus importantas de la [[planeta]]. D'efiech, un robòt podriá permetre de missions dins d'endrechs perilhós sensa expausar d'èssers umans ai tirs de l'adversari. A tèrme lòng, certanei teoricians pensan que serà egalament possible d'aver de robòts militars autonòms dirigits per una [[intelligéncia artificiala]]. Pasmens, aquò pausa de questions importantas quant au drech de la guèrra. A l'ora d'ara, aquela [[robòt|robotizacion]] es encara limitada. Lo domeni pus avançat es aqueu de la [[guèrra aeriana]] amb lo [[dròne]]. Pauc costós e capable de volar plusors [[ora]]s, lei drònes son desenant utilizats per de missions de reconoissença, de susvelhança e d'ataca au sòu. Pasmens, son encara fòrça vulnerables ai defensas antiaerianas. == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === Leis [[arma d'abatatge|armas d'abatatge]] son destinadas a la mesa a mòrt d'un [[animau]], magerament dins lei [[tuador]]s. Lo [[pistolet d'abatatge]] es un exemple d'arma d'aquela categoria. === Armas de caça === [[Fichièr:Bockdoppelflinte JB.jpg|thumb|right|[[Fusiu de caça]] de dos canons superpausats.]] Leis [[arma de caça|armas de caça]] son destinadas a capturar ò a tuar un [[animau]] fèr. Aquela categoria es probablament la pus anciana. Per de rasons de seguretat, la màger part deis [[arma de caça|armas de caça]] son d'[[arma de git|armas de git]] ([[javelina]], [[arc]], [[sarbacana]], [[aubaresta]], [[fusiu]]...). Pasmens, existís quauqueis [[arma blanca|armas blancas]] destinadas a un usatge particular ([[espieut]], [[lança]]...). Uei, leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] son vengudas predominantas car permèton de combinar ataca a distància e poissança de fuòc. === Armas civilas === [[Fichièr:Chicago Police helmet & billy-club.jpg|thumb|right|Armas civilas d'un [[polícia|policier]] de [[Chicago]] en [[1968]].]] Leis armas tengudas per de civius aguèron d'usatge variats. A temps passat, la màger part deis individús èran mai ò mens armats car fòrça [[otís]], especialament aqueleis utilizadas per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]], podián servir d'armas per faciar de pilhaires ò de [[bregandatge|bregands]]. La demenicion de la violéncia e lo melhorament dei fòrças de seguretat entraïnèron una reduccion de la quantitat d'armas en circulacion dins la populacion. De mai, dins fòrça [[país]], la possession d'armas es desenant enquadrada per la [[lei|lèi]]. D'un biais generau, leis armas civilas modèrnas son destinadas a agarrir una persona, a s'aparar còntra una ataca ò a mantenir l'òrdre public. Per aquò, dèvon èsser discrètas, dissuasivas e relativament pauc letalas. Lei [[cotèu]]s, lei [[tonfa]]s e lei [[calòssa]]s son d'armas d'aqueu tipe. Existís un cas particular d'arma civila que son leis [[arma d'aparat|armas d'aparat]]. Destinadas a onorar un individú, son sovent d'armas [[tradicion]]alas ornadas de decoracions mai ò mens importantas. Rarament afiladas, aqueleis armas son normalament pas concebudas per lo combat. === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== Leis armas de contacte son destinadas au combat au còrs a còrs. Avans l'adopcion de la [[pouvera]], èran leis armas predominantas sus lo [[batalha|prat batalhier]]. N'existiá plusors categorias diferentas coma leis [[espasa]]s, lei [[sabre]]s, lei [[destrau]]s ò leis [[arma d'asta|armas d'asta]]. La màger part d'aqueleis armas son desenant obsolètas e reduchas a un ròtle ceremoniau ([[arma d'aparat|armas d'aparat]]). Pasmens, l'equipament dau [[infantariá|fantassin]] intègra totjorn quauqueis armas de contacte coma lo [[cotèu de combat]] e la [[baioneta]]. <gallery> Fichièr:Black-Sword-14226124129-v06.jpg|[[Espasa]] Fichièr:Hellebaard met ronde stok en ijzeren punt, NG-NM-3534.jpg|[[Alabarda]] Fichièr:FAMAS F1 with bayonet.jpg|[[Fusiu d'assaut]] amb una [[baioneta]] Fichièr:KA-BAR.jpg|[[Cotèu de combat]] </gallery> ==== Armas de git ==== Leis [[arma de git|armas de git]] permèton de tirar un projectil vèrs una buta sensa utilizar l'[[energia]] provesida per una [[explosion]]. Coma leis armas de contacte, èran fòrça importanta dins l'art de la [[guèrra]] avans l'arribada de la [[pouvera]]. Dempuei aquela data, lor usatge a declinat per venir rar dins lei combats modèrnes. Dins aquò, en causa de l'abséncia de bruch durant lo tir, son encara utilizadas dins certanei situacions per lei fòrças militaras de quauqueis [[Estat]]s. L'[[engèni militar|engèni]] de quauqueis armadas utilizan tanben d'aubarestas per tirar de cables. <gallery> Fichièr:Bow scheme (no numbers).png|[[Arc]] Fichièr:Compound Bow full.jpg|[[Arc]] modèrne Fichièr:Arbalette-p1000546.jpg|[[Aubaresta]] [[Edat Mejana|medievala]] Fichièr:PistolCrossbow122.jpg|[[Aubaresta]] modèrna </gallery> ==== Armas de fuòc leugieras ==== Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] leugieras (ò individualas) son destinadas a l'equipament dau combatent. An generalament un [[calibre]] inferior a 15 mm e son principalament concebudas per combatre l'[[infantariá]] advèrsa. Lei pus leugieras son leis [[arma de ponh|armas de ponh]] ([[pistolet]], [[revòuver]]...) que son principalament utilizadas per l'autodefensa en causa de sa portada eficaça corta (rarament superiora a 40 m). Per de rasons de pes e de letalitat febla, son tanben fòrça utilizadas per lei fòrças de [[polícia]]. Lei [[fusiu]]s son desenant rars sus lo prat batalhier en defòra d'aplicacion particulara necessitant una poissança de fuòc, una precision e una portada autas ([[fusiu de precision]], [[fusiu antimateriau]]...). En plaça, la màger part deis unitats de combat son dotadas de [[fusiu d'assaut|fusius d'assaut]] e, pus rarament, de [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei dos tipes d'armas permèton un tir automatic que sa cadéncia pòu èsser reglada per un selector. Lei [[fusiu d'assaut|fusius d'assaut]] son pus poderós e donc privilegiats per leis unitats de mesclada. En revènge, lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]], mens poderós e pus simples d'utilizacion, son preferits per leis unitats de sostèn (e lei fòrças de polícia). <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== Leis armas de fuòc pesucas son d'armas collectivas que necessitan una còla per plusors combatents per èsser utilizadas. Pasmens, i a d'excepcions coma lei [[mitralhièra]]s leugieras e certanei [[lança-roquetas]]. Aqueleis armas son generalament fòrça poderosas car son destinadas a la mesa en òbra de cargas [[explosion|explosivas]] poderosas ò de sistèmas permetent de tirar rapidament una gròssa quantitat de projectils. Per exemple, una pèça d'[[artilhariá]] modèrna pòu tirar, en una minuta, plusors [[obús]] d'un desenau de [[quilograma]]s a una distància de plusors desenaus de [[quilomètre]]s. <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Armas de defensa passiva ==== Leis armas de defensa passiva son destinadas a atacar un adversari sensa intervencion dirècta d'un combatent. Son principalament utilizadas per renforçar una posicion ò per empachar l'enemic de l'ocupar. Per exemple, es lo cas dei barbelats installats per protegir una [[trencada]]. Pasmens, dins lo combat modèrne, leis armas passivas pus conegudas son lei [[mina terrèstra|minas terrèstras]] e [[mina marina|marinas]]. Compausadas d'una carga qu'explosa au passatge d'un individú, d'un veïcul ò d'un naviri, son d'armas que permèton d'enebir una zòna. Pòdon èsser especializadas per destrurre un tipe donat de buta. <gallery> Fichièr:Anti personnel mine.JPG|<center>[[Mina terrèstra]] antipersonala en [[Cambòtja]].</center> Fichièr:VS-2.2 mine - DM-SD-07-17327.jpg|<center>[[Mina terrèstra]] anticarri.</center> Fichièr:Mine (AWM 304925).jpg|<center>[[Mina marina]].</center> Fichièr:US soldiers laying concertina wire.JPG|<center>Mesa en plaça de barbelats militars.</center> </gallery> ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> 9miz0jah5jq0jo3cqq1emj6viyjxdfb 0 83564 2328732 2220432 2022-08-18T10:27:56Z Jfblanc 104 /* Personalitats ligadas amb la comuna */ wikitext text/x-wiki {{Infobox Comuna de França | carta=fr | nomcomuna= Manonviller | nomcomuna2=Manonviller | imatge= Eglise de Manonviller.JPG | descripcion= Eglise De Manonviller | lògo= | escut= Blason Manonviller 54.svg | escais= | region ist = | parçan= | arrondiment= [[Arrondiment de Lunéville|Lunéville]] | canton= [[Canton de Lunéville-Sud|Lunéville-Sud]] | insee = 54349 | sitweb= | cp = 54300 | cònsol = Claudine Colas | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | longitud= 6.65166666667 | latitud= 48.5838888889 | alt mini = 232 | alt mej = | alt maxi = 318 | km² = 6.98 }} '''Manonviller''' es una [[Comuna francesa|comuna]] [[frança|francesa]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] de [[Meurthe e Mosèla]] e la [[regions francesas|region]] de [[Lorena (region)|Lorena]]. ==Geografia== ===Comunas vesinas=== <div style="position: relative; float:left; width:450px;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left||Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.506|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Manonviller]]'''Manonviller'''}} {{Image label|x=0.353763585464|y=0.535574633096|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 387 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Thiébauménil]] (2,1km)}}}} {{Image label|x=0.649697381072|y=0.62255592254|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 534 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Bénaménil]] (2,3km)}}}} {{Image label|x=0.52456432928|y=0.256412841885|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 320 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Laneuveville-aux-Bois]] (3,2km)}}}} {{Image label|x=0.788716247933|y=0.578261254314|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 240 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Domjevin]] (3,6km)}}}} {{Image label|x=0.235409372889|y=0.445258348044|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 695 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Marainviller]] (3,7km)}}}} {{Image label|x=0.869247789425|y=0.388053154788|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 105 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vého]] (4,8km)}}}} {{Image label|x=0.8704314041|y=0.66335572698|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 171 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Fréménil]] (5,0km)}}}} {{Image label|x=0.254694465336|y=0.876492640188|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 373 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Laronxe]] (5,8km)}}}} {{Image label|x=0.0753469303311|y=0.362716361096|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 613 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Croismare]] (6,0km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Istòria== {{Apertium|fr}} Contr&agrave;riament dins los autres p&ograve;bles del costat, l'ist&ograve;ria del vilatge r&egrave;sta desconeguda abans lo XVIII s&egrave;gle. Malgrat ai&ccedil;&ograve;, lo vilatge a originas mai ancianas doncas qu'una bulle del pape Eug&egrave;ne III menciona per las primi&egrave;ras fes lo nom del p&ograve;ble l'an 1148 amb lo appellation "Magnovillari". Es solament dins lo XX s&egrave;gle que lo p&ograve;ble i agu&egrave;t marcat per un fach de l'ist&ograve;ria : la [[Primi&egrave;ra Gu&egrave;rra mondiala]] amb lo bastiment d'un f&ograve;rt d'estancada dempu&egrave;i 1879. Aquel f&ograve;rt, meses en servici l'an 1914, #aver un papi&egrave;r notable Pendent la Primi&egrave;ra Gu&egrave;rra mondiala doncas que i avi&aacute; per objectiu de stopper l'avan&ccedil;ada dels alemands. Malgrat ai&ccedil;&ograve; lo 27 d'agost de 1914 i agu&egrave;t lu&ograve;c la rendicion del f&ograve;rt #que capitula apr&egrave;s 52 oras de pilonnage intensiu de la part dels alemands. Lo f&ograve;rt pas #resistir pas als bombardements mas #permetre de ret&eacute;ner qualques tempses las tropas alemandas sens quoi auri&aacute;n trach lo grand coronat e auri&aacute;n enfosquit sus Par&iacute;s en traversant la Marna sens aver a i liurar batalha. {{Original|fr}} Contrairement aux autres villages du canton, l'histoire du village reste inconnue avant le XVIIIème siècle. Cependant, le village a des origines plus anciennes puisqu'une bulle du pape Eugène III mentionne pour la première fois le nom du village en 1148 avec l'appellation "Magnovillari". C'est seulement au XXème siècle que le village fut marqué par un fait de l'histoire : la [[Première Guerre mondiale]] avec la construction d'un fort d'arrêt dès 1879. Ce fort, mis en service en 1914, eut un rôle notable Pendant la Première Guerre mondiale puisqu'il avait pour but de stopper l'avancée des allemands. Cependant le 27 août 1914 eut lieu la reddition du fort qui capitula après 52 heures de pilonnage intensif de la part des allemands. Le fort ne résista pas aux bombardements mais permit de retenir quelques temps les troupes allemandes sans quoi ils auraient enlevé le grand couronné et auraient foncé sur Paris en traversant la Marne sans avoir à y livrer bataille. ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 54349 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Claudine Colas|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 54349 |1793=249 |1800=302 |1806=296 |1821=355 |1831=364 |1836=369 |1841=383 |1846=396 |1851=407 |1856=366 |1861=353 |1866= |1872=336 |1876=336 |1881=467 |1886=830 |1891=579 |1896=530 |1901=700 |1906=804 |1911=796 |1921=199 |1926=192 |1931=186 |1936=196 |1946=176 |1954=188 |1962=172 |1968=159 |1975=147 |1982=135 |1990=164 |1999=149 |2004= |2005= |2006=144 |2007= 143 |2008=146 |2009=155 |cassini=20928 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== Juli Cubaynes lai foguèt coma soldat. Ne parla dins un poèma, "Velhada lorrenca" paregut dins ''Òc'' en 1931. ==Véser tanben== ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Comunas}} {{Comunas de| insee = 54349 }} [[Categoria:Comuna de Meurthe e Mosèla]] 2jxuogiplte9rluf0ng5hryl53aj74t 2328733 2328732 2022-08-18T10:30:26Z Jfblanc 104 /* Personalitats ligadas amb la comuna */ wikitext text/x-wiki {{Infobox Comuna de França | carta=fr | nomcomuna= Manonviller | nomcomuna2=Manonviller | imatge= Eglise de Manonviller.JPG | descripcion= Eglise De Manonviller | lògo= | escut= Blason Manonviller 54.svg | escais= | region ist = | parçan= | arrondiment= [[Arrondiment de Lunéville|Lunéville]] | canton= [[Canton de Lunéville-Sud|Lunéville-Sud]] | insee = 54349 | sitweb= | cp = 54300 | cònsol = Claudine Colas | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | longitud= 6.65166666667 | latitud= 48.5838888889 | alt mini = 232 | alt mej = | alt maxi = 318 | km² = 6.98 }} '''Manonviller''' es una [[Comuna francesa|comuna]] [[frança|francesa]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] de [[Meurthe e Mosèla]] e la [[regions francesas|region]] de [[Lorena (region)|Lorena]]. ==Geografia== ===Comunas vesinas=== <div style="position: relative; float:left; width:450px;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left||Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.506|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Manonviller]]'''Manonviller'''}} {{Image label|x=0.353763585464|y=0.535574633096|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 387 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Thiébauménil]] (2,1km)}}}} {{Image label|x=0.649697381072|y=0.62255592254|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 534 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Bénaménil]] (2,3km)}}}} {{Image label|x=0.52456432928|y=0.256412841885|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 320 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Laneuveville-aux-Bois]] (3,2km)}}}} {{Image label|x=0.788716247933|y=0.578261254314|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 240 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Domjevin]] (3,6km)}}}} {{Image label|x=0.235409372889|y=0.445258348044|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 695 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Marainviller]] (3,7km)}}}} {{Image label|x=0.869247789425|y=0.388053154788|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 105 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vého]] (4,8km)}}}} {{Image label|x=0.8704314041|y=0.66335572698|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 171 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Fréménil]] (5,0km)}}}} {{Image label|x=0.254694465336|y=0.876492640188|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 373 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Laronxe]] (5,8km)}}}} {{Image label|x=0.0753469303311|y=0.362716361096|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 613 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Croismare]] (6,0km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Istòria== {{Apertium|fr}} Contr&agrave;riament dins los autres p&ograve;bles del costat, l'ist&ograve;ria del vilatge r&egrave;sta desconeguda abans lo XVIII s&egrave;gle. Malgrat ai&ccedil;&ograve;, lo vilatge a originas mai ancianas doncas qu'una bulle del pape Eug&egrave;ne III menciona per las primi&egrave;ras fes lo nom del p&ograve;ble l'an 1148 amb lo appellation "Magnovillari". Es solament dins lo XX s&egrave;gle que lo p&ograve;ble i agu&egrave;t marcat per un fach de l'ist&ograve;ria : la [[Primi&egrave;ra Gu&egrave;rra mondiala]] amb lo bastiment d'un f&ograve;rt d'estancada dempu&egrave;i 1879. Aquel f&ograve;rt, meses en servici l'an 1914, #aver un papi&egrave;r notable Pendent la Primi&egrave;ra Gu&egrave;rra mondiala doncas que i avi&aacute; per objectiu de stopper l'avan&ccedil;ada dels alemands. Malgrat ai&ccedil;&ograve; lo 27 d'agost de 1914 i agu&egrave;t lu&ograve;c la rendicion del f&ograve;rt #que capitula apr&egrave;s 52 oras de pilonnage intensiu de la part dels alemands. Lo f&ograve;rt pas #resistir pas als bombardements mas #permetre de ret&eacute;ner qualques tempses las tropas alemandas sens quoi auri&aacute;n trach lo grand coronat e auri&aacute;n enfosquit sus Par&iacute;s en traversant la Marna sens aver a i liurar batalha. {{Original|fr}} Contrairement aux autres villages du canton, l'histoire du village reste inconnue avant le XVIIIème siècle. Cependant, le village a des origines plus anciennes puisqu'une bulle du pape Eugène III mentionne pour la première fois le nom du village en 1148 avec l'appellation "Magnovillari". C'est seulement au XXème siècle que le village fut marqué par un fait de l'histoire : la [[Première Guerre mondiale]] avec la construction d'un fort d'arrêt dès 1879. Ce fort, mis en service en 1914, eut un rôle notable Pendant la Première Guerre mondiale puisqu'il avait pour but de stopper l'avancée des allemands. Cependant le 27 août 1914 eut lieu la reddition du fort qui capitula après 52 heures de pilonnage intensif de la part des allemands. Le fort ne résista pas aux bombardements mais permit de retenir quelques temps les troupes allemandes sans quoi ils auraient enlevé le grand couronné et auraient foncé sur Paris en traversant la Marne sans avoir à y livrer bataille. ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 54349 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Claudine Colas|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 54349 |1793=249 |1800=302 |1806=296 |1821=355 |1831=364 |1836=369 |1841=383 |1846=396 |1851=407 |1856=366 |1861=353 |1866= |1872=336 |1876=336 |1881=467 |1886=830 |1891=579 |1896=530 |1901=700 |1906=804 |1911=796 |1921=199 |1926=192 |1931=186 |1936=196 |1946=176 |1954=188 |1962=172 |1968=159 |1975=147 |1982=135 |1990=164 |1999=149 |2004= |2005= |2006=144 |2007= 143 |2008=146 |2009=155 |cassini=20928 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== [[Juli Cubaynes]] lai foguèt coma soldat. Ne parla dins un poèma, "Velhada lorrenca" paregut dins ''[[Òc]]'' en [[1931]].<ref>[https://occitanica.eu/items/embed/22167 ''Òc''. - Annada 07, n° 3 [134], novembre decembre de 1931], p. 198 sus ''Occitanica''.</ref> ==Véser tanben== ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Comunas}} {{Comunas de| insee = 54349 }} [[Categoria:Comuna de Meurthe e Mosèla]] mqk9nsl3v4dhmkkdle2cp5w0aatf2k0 0 83664 2328734 2304788 2022-08-18T10:31:54Z Jfblanc 104 Jfblanc a desplaçat la pagina [[Reillon]] cap a [[Relhon]] : Cubaynes wikitext text/x-wiki {{Infobox Comuna de França | carta=fr | nomcomuna=Reillon | nomcomuna2=Reillon | imatge=cap | descripcion= | lògo= | escut= | escais= | region ist = | parçan= | arrondiment= [[Arrondiment de Lunéville|Lunéville]] | canton= [[Canton de Blâmont|Blâmont]] | insee = 54452 | sitweb= | cp = 54450 | cònsol = Damien Jacquot | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | longitud= 6.74416666667 | latitud= 48.5991666667 | alt mini = 247 | alt mej = | alt maxi = 292 | km² = 4.39 }} '''Reillon''' es una [[Comuna francesa|comuna]] [[frança|francesa]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] de [[Meurthe e Mosèla]] e la [[regions francesas|region]] del [[Grand Èst]]. == Geografia == === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; width:450px;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left||Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.506|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Reillon]]'''Reillon'''}} {{Image label|x=0.442165173044|y=0.711875265317|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 52 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Blémerey (Meurthe e Mosèla)|Blémerey]] (1,9km)}}}} {{Image label|x=0.755868356246|y=0.415128432286|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 32 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Gondrexon]] (2,2km)}}}} {{Image label|x=0.252816586298|y=0.522829669586|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 105 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vého]] (2,3km)}}}} {{Image label|x=0.825664013363|y=0.619096960921|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 45 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Chazelles-sur-Albe]] (2,8km)}}}} {{Image label|x=0.493088564642|y=0.163281071636|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 152 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Leintrey]] (2,9km)}}}} {{Image label|x=0.619098021275|y=0.904305309053|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 79 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Martin (Meurthe e Mosèla)|Saint-Martin]] (3,5km)}}}} </div>{{clear|left}} == Istòria == {{Apertium|fr}} Reillon I avi&aacute; situat sus la t&egrave;sta de novembre 1914 a 1918. Tanben lo vilatge a #&egrave;sser totalament destruit, tornat pels trauques de obus, los tranch&eacute;es e los tun&egrave;ls. Mas a #&egrave;sser reconstruit apr&egrave;s 1918. {{Original|fr}} Reillon était situé sur le front de novembre 1914 à 1918. Aussi le village a-t-il été totalement détruit, retourné par les trous d'obus, les tranchées et les tunnels. Mais il a été reconstruit après 1918. == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 54452 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Damien Jacquot|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 54452 |1793=120 |1800=155 |1806=173 |1821=179 |1831=186 |1836=166 |1841=179 |1846=195 |1851=171 |1856=169 |1861=154 |1866= |1872=136 |1876=126 |1881=139 |1886=131 |1891=128 |1896=113 |1901=101 |1906=98 |1911=96 |1921=45 |1926=59 |1931=50 |1936=65 |1946=47 |1954=63 |1962=63 |1968=54 |1975=64 |1982=83 |1990=87 |1999=72 |2004= |2005= |2006=71 |2007=71 |2008=67 |2009=64 |cassini=28825 |senscomptesdobles=1962}} == Luòcs e monuments == == Personalitats ligadas amb la comuna == == Véser tanben == == Ligams extèrnes == ==Nòtas== <references/> {{Portal Comunas}} {{Comunas de| insee = 54452 }} [[Categoria:Comuna de Meurthe e Mosèla]] c0hcglv7koldit31ztj0vuign98jl4t 2328736 2328734 2022-08-18T10:33:43Z Jfblanc 104 wikitext text/x-wiki {{Infobox Comuna de França | carta=au | nomcomuna=Relhon | nomcomuna2=Reillon | imatge=cap | descripcion= | lògo= | escut= | escais= | region ist = | parçan= | arrondiment= [[Arrondiment de Lunéville|Lunéville]] | canton= [[Canton de Blâmont|Blâmont]] | insee = 54452 | sitweb= | cp = 54450 | cònsol = Damien Jacquot | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | longitud= 6.74416666667 | latitud= 48.5991666667 | alt mini = 247 | alt mej = | alt maxi = 292 | km² = 4.39 }} '''Relhon'''<ref>Juli Cubaynes. "Velhada lorrenca". [https://occitanica.eu/items/embed/22167 ''Òc''. - Annada 07, n° 3 [134], novembre decembre de 1931], p. 198 sus ''Occitanica''.</ref> ('''Reillon''' en francés) es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Lorena|lorena]]. Administrativament, es situada dins lo [[departaments franceses|departament]] de [[Meurthe e Mosèla]] e la [[regions francesas|region]] del [[Grand Èst]]. == Geografia == === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; width:450px;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left||Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.506|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Reillon]]'''Reillon'''}} {{Image label|x=0.442165173044|y=0.711875265317|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 52 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Blémerey (Meurthe e Mosèla)|Blémerey]] (1,9km)}}}} {{Image label|x=0.755868356246|y=0.415128432286|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 32 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Gondrexon]] (2,2km)}}}} {{Image label|x=0.252816586298|y=0.522829669586|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 105 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vého]] (2,3km)}}}} {{Image label|x=0.825664013363|y=0.619096960921|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 45 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Chazelles-sur-Albe]] (2,8km)}}}} {{Image label|x=0.493088564642|y=0.163281071636|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 152 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Leintrey]] (2,9km)}}}} {{Image label|x=0.619098021275|y=0.904305309053|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 79 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Martin (Meurthe e Mosèla)|Saint-Martin]] (3,5km)}}}} </div>{{clear|left}} == Istòria == {{Apertium|fr}} Reillon I avi&aacute; situat sus la t&egrave;sta de novembre 1914 a 1918. Tanben lo vilatge a #&egrave;sser totalament destruit, tornat pels trauques de obus, los tranch&eacute;es e los tun&egrave;ls. Mas a #&egrave;sser reconstruit apr&egrave;s 1918. {{Original|fr}} Reillon était situé sur le front de novembre 1914 à 1918. Aussi le village a-t-il été totalement détruit, retourné par les trous d'obus, les tranchées et les tunnels. Mais il a été reconstruit après 1918. == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 54452 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Damien Jacquot|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 54452 |1793=120 |1800=155 |1806=173 |1821=179 |1831=186 |1836=166 |1841=179 |1846=195 |1851=171 |1856=169 |1861=154 |1866= |1872=136 |1876=126 |1881=139 |1886=131 |1891=128 |1896=113 |1901=101 |1906=98 |1911=96 |1921=45 |1926=59 |1931=50 |1936=65 |1946=47 |1954=63 |1962=63 |1968=54 |1975=64 |1982=83 |1990=87 |1999=72 |2004= |2005= |2006=71 |2007=71 |2008=67 |2009=64 |cassini=28825 |senscomptesdobles=1962}} == Luòcs e monuments == == Personalitats ligadas amb la comuna == == Véser tanben == == Ligams extèrnes == ==Nòtas== <references/> {{Portal Comunas}} {{Comunas de| insee = 54452 }} [[Categoria:Comuna de Meurthe e Mosèla]] 5mwd36zrx4q6esyyko7wys5443zmuuc 0 104406 2328704 2249877 2022-08-17T20:12:48Z 77.152.53.218 toponimia, etc wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Nistòs | nom2 = ''Nistos'' | imatge = Nistos_(Hautes-Pyrénées)_1.jpg | descripcion = Nistòs Baish ? | lògo = cap | escut = Blason ville fr Nistos (65).svg | escais = | ist = {{Gasconha}} {{Comenge}} | parçan = [[Nestés]] | region = {{Occitània (Region)}} | departament = {{Hauts Pirenèus}} | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] | canton = La Varossa ([[Canton de Sent Laurenç de Nestés|Sent Laurenç de Nestés]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de Nestés e Varossa|CC de Nestés e Varossa]] | cp = 65150 | insee = 65329 | cònsol = Fernand Campan | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | latitud = 43.0181 | longitud = 0.48 | alt mej = | alt mini = 520 | alt maxi = 1853 | km² = 32.59 |}} '''Nistòs''' (''Nistos'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] de [[Diocèsi de Comenge|Comenge]] situada en eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== La maison comuna es a Nistòs (de ?) Baish (nom supausat). [[Imatge:Map commune FR insee code 65329.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [nis'tòs] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''Nistos'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII), ''Nistos'' en 1790. Nistòs es pas citada en 1387, qu'èra probablament ua dependéncia de [[Bisa]]<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1043&titre=nistos</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]] e Rostaing, ''Nistòs'' qu'es un nom d'aiga, derivat probablament de ''Nèsta'', idronime pirenenc<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 497</ref>. Segon [[Ernèst Negre|Negre]], ''Nistòs'' que vien deth gascon pyrenenc Nèsta, nom d'aiga, damb eth sufixe preceltic aquitan ''-ossum''<ref name = glb/>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], ''Nistòs'' qu'a eth medish nom que l'aiga qui i passa, ''Nistòs'', afluent de Nèsta. Non saben quin a pres eth nom deth aute. Ací, ''Nèsta'' qu'es seguit deth sufixe ''-ossum''. Aquò mòstra eth sufixe ''-ossum'' es pas totjorn associat a un nom de persona. Donc a pas fòrçadament eth sens de « proprietat de », mes que pòt aver eth sens mei generau de « lòc on i a ». Eth sens de ''Nistòs'' qu'es probablament « lòc on i a ua aiga, ua nèsta »<ref name = glb/>. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 65329 |Títol= Lista deths cònsols successius}} {{Elegit |Debuta=[[2020]] |Fin= [[2026]] |Identitat=Fernand Campan |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= [[2014]] |Fin= 2020 |Identitat=Denis Recurt |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2008]] |Fin= 2014 |Identitat=Frédérique Casteran |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat=Bernard Severa |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta=avant [[1981]] |Fin= ? |Identitat=Alfred Casteran |Partit=divèrs esquèrra |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 65329 |1846=2182 |1851=2154 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=1612 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=1203 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 362 |1968= 330 |1975= 288 |1982= 243 |1990= 217 |1999= 235 |2005=228 |2006= |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|329}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|329}}/32.59) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Comenge]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] khbde0kt5uugipkojkosq24gd1i7lpo 0 104407 2328676 2250029 2022-08-17T12:47:52Z 77.152.53.218 toponimia, etc wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Nestièr | nom2 = ''Nestier'' | imatge = Le_village_dans_le_piémont.JPG | descripcion = Vista aeriana de Nestièr. | lògo = cap | escut = Blason ville fr Nestier (65).svg | escais = Eths menusèrs | ist = {{Gasconha}} {{Comenge}} | parçan = [[Nestés]] | region = {{Occitània (Region)}} | departament = {{Hauts Pirenèus}} | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] | canton = La Varossa ([[Canton de Sent Laurenç de Nestés|Sent Laurenç de Nestés]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de Nestés e Varossa|CC de Nestés e Varossa]] | cp = 65150 | insee = 65327 | cònsol = Bernard Rouède | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | latitud = 43.0636 | longitud = 0.4808 | alt mej = | alt mini = 458 | alt maxi = 604 | km² = 4.94 |}} '''Nestièr''' (''Nestier'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] de [[Diocèsi de Comenge|Comenge]] situada en [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== Autes vilatges o quartièrs : Eth Cap dera Vièla, eth Mont Arés. [[Imatge:Map commune FR insee code 65327.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [nés'tièrr] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''Raimundus de Nestier'' en 1140-1141, ''De Nestierio'', en latin, en 1387, ''Nestier'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII)<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1150&titre=nestier</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]] e Rostaing, ''Nestièr'' que vien d'un idronime preceltic pirenenc ''nèsta'', dab eth sufixe ''-arium''<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 492, a ''Nestalas''</ref>. Segon [[Ernèst Negre|Negre]] e R. Aymard, eth sens de ''Nestièr'' qu'es « es sus Nèsta, es de Nèsta »<ref name = glb/>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], qu'es segur eth nom de ''Nestièr'' es associat a ''Nèsta'', mes eth sufixe es pas ''-arium'', qui miaré a ''-èr'' e non pas a ''-ièr'' com en lengadocian, tanben pr'amor ''-r'' es sensible : que vien d'ua anciana finala en ''-rr'', atau com [[Bisquèr]], [[Bièr e Bòrdas|Bièr]], [[Alièr (Bigòrra)|Alièr]], [[Usèr (Hauts Pirenèus)|Usèr]], [[Biger]]; eth sufixe que demòra escur<ref name = glb/>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 65327 |Títol= Lista deths cònsols successius}} {{Elegit |Debuta=[[2014]] |Fin= [[2026]] |Identitat= Bernard Rouède |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta=març de [[2008]] |Fin= 2014 |Identitat= Raymond Castéran |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1989]] |Fin= 2008 |Identitat=Hélène Casteran |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1971]] |Fin= 1989 |Identitat=Alfred Claverie |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= mai de [[1945]] |Fin= 1971 |Identitat=Léonard Morère |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1945 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 65327 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=639 |1846=648 |1851=599 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=513 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=327 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 186 |1968= 228 |1975= 189 |1982= 180 |1990= 196 |1999= 165 |2005= |2006=171 |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|327}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|327}}/4.94) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Comenge]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] 5j2535mu6ez551qsupb9nfsgsulr59t 0 104847 2328720 2328664 2022-08-17T22:20:01Z Especiari 48437 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta=oc | nom2= ''Latour-de-France'' |nom=La Tor de França | lògo= | imatge=Latour-de-France - northwestern exposure.jpg | descripcion=L'exposicion nord-oèst de la Tor de França. |escut=Blason ville fr Latour-de-France 66.svg |escais= |region={{Occitània (Region)}} |ist={{Lengadòc}} |parçan={{Fenolhedés}} | arrondiment= [[Arrondiment de Perpinhan|Perpinhan]] | canton=[[Canton de la Tor de França|la Tor de França]] | cp= 66720 |insee= 66096 |cònsol= Michel Pigeon |mandat=[[2014]]-[[2020]] |gentilici= trinhagòl, trinhagòla; toril, torila | alt mej= | longitud= 2.6539 | latitud= 42.7694 |alt mini= 77 |alt maxi= 422 |km²= 13.94 |}} '''La Tor de França''' (ancianament '''Trinhac'''<ref>[https://web.archive.org/web/20120207075113/http://www.iec.cat/gc/digitalAssets/9590_NomenclatorCatNord.pdf Nomenclàtor toponímic de la Catalunya del Nord], Institut d'Estudis Catalans i Universitat de Perpinyà</ref> o la '''Tor(re) de Trinhac'''<ref>[http://www.enciclopedia.cat/fitxa_v2.jsp?NDCHEC=0066668 La Torre de Triniac], Gran Enciclopèdia Catalana</ref> o encara '''La Tor(re) de Fenolhedés'''<ref name=pc2>Jean Sagnes (dir.), Le pays catalan, t. 2, Pau, Société nouvelle d'éditions régionales, 1985</ref> <ref>http://www.academia.edu/3253259/La_compra_del_Vizcondado_de_Rueda_en_1393._En_colaboraci%C3%B3n_con_Germ%C3%A1n_Navarro_y_Alejandro_Sola</ref>) (''Latour-de-France'' en [[francés]]), es una [[Comuna francesa|comuna]] de [[Lengadòc]], situada dins lo [[parçan]] de [[Fenolhedés]] o la [[Fenolheda]], lo departament dels [[Pirenèus Orientals]] e la region d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Lengadòc-Rosselhon]]</small>. Se trapa dins una zòna de lenga occitana amb cèrtas influéncias catalanas. Es lo caplòc del [[canton de la Tor de França]]. ==Geografia== ==Toponimia== En [[catalan]] coma en [[occitan]], lo nom de la comuna es ''La Tor de França'', ortografiat en francés per l'administracion ''Latour-de-France''. Las primièras mencions del vilatge apareisson jos de formas latinas ''Turris Triniago'' en 1020 ('Tor de Trinhac'), Trinhac/Triniac essent ''Triniacum'' lo nom d'un domeni galloroman situat sus la comuna<ref name="Basseda">{{Toponymie historique de Catalunya Nord}}</ref>, format a partir del nom del proprietari ''Trinius'' e del sufixe ''-acum''. Prenguèt la forma ''Triniac'' e d'autras semblablas a l'epòca romana, ''Turris Triniago'' essent mencionat tre lo sègle XI, del nom de la torre fortificada que se trapava dins aquel vilatge. Un vilatge nòu se desvolopèt a la broa d'[[Aglin (flume)|Aglin]] a l'entorn d'una fortalesa nòva, qu'èra sonada simplament ''La Tor'': ''La Torre de Fenolledès'' ([[Fenolhedés]]) dins un document de 1393<ref>http://www.academia.edu/3253259/La_compra_del_Vizcondado_de_Rueda_en_1393._En_colaboraci%C3%B3n_con_Germ%C3%A1n_Navarro_y_Alejandro_Sola</ref> e ''Tor de Fenolledès'' en 1423. Lo [[Tractat de Corbeil (1258)]] fixèt la frontièra del [[reialme de França]] e del [[reialme d'Aragon]] pròche del vilatge. A partir d'aqueste moment, los catalans comencèron de nommar lo vilatge ''La Tor de França'', nom que passèt en francés e que foguèt servat, quitament après lo [[tractat dels Pirenèus]] qu'annexava lo Rosselhon a França<ref name="Basseda" />. ''La Tour de France'' se documenta pel primièr còp en francés en 1750. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 66096 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2014]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Michel Pigeon |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Jean-José Colomes |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== * [[Gabriel Deville]] (La Tor, 1749 - 1796), [[avesque constitucional de Perpinhan]] 1791-1793 * [[Pierre Guillaume Paul Coronnat]] (La Tor, 1845 - París, 1909), general de las tropas colonialas en Indochina e Africa * [[Claude Colomer]] (1934), istorian establit a la Tor que donèt sas colleccions documentàrias e artisticas de valor a la [[Comuna]] per ne far un musèu ==Véser tanben== ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Lengadòc}} {{Comunas dels Pirenèus Orientals}} [[Categoria:Comuna de Fenolhedés]] [[Categoria:Comuna dels Pirenèus Orientals]] [[Categoria:Fenolhedés]] d9s4ig5jb6uzt2jxg9p71pi1fo4mnht 0 108258 2328737 2259693 2022-08-18T10:43:33Z Jfblanc 104 wikitext text/x-wiki [[File:Valère_Bernard_-_Capoulié_du_Félibrige.jpg|thumb|Valèri Bernard en 1910]] '''Valèri Bernard''' (en francés: ''Valère Bernard''; [[Marselha]], [[10 de febrièr]] de [[1860]] - [[Marselha]], [[6 d'octobre]] de [[1936]]) foguèt un pintor, gravador e escrivan occitan de [[Provença]]. == Biografia == [[Fichièr:EnterramentMistralVBernardt.jpg|thumb|250px|Valèri Bernard fasent un discors durant l'enterrament de Frederic Mistral]] Sa familha èra sortida d'[[Avinhon]]. A 15 ans, s'inscriguèt a l'Escòla de las Bèlas Arts a Marselha, abans de contunhar a estudiar la pintura a París amb [[Alexandre Cabanèl]] e Pierre Puvis de Chavannes. Dins la capitala francesa venguèt amic de mantun felibre occitan coma [[Pau Arena]], [[Raols Ginèsta]] e [[Maurici Faure]] entre d'autres e collaborèt a la ''Revue Félibréenne'' qu'aviá fondada [[Pau Marieton]]. Venguèt Majoral del Felibritge en 1894, e ne foguèt puèi Capolièr de 1909 a 1919. Pauc a cha pauc, se virèt cap a una concepcion globala de la lenga occitana (que per el inclusiá lo catalan), e compausèt alara ''La legenda d'Esclarmonda'' dins aquel parlar mixte, que voliá unificador per totes. De 1930 a sa mòrt, foguèt president de la [[Societat d'Estudis Occitans]]. ==Òbras paregudas== * ''Li Balado d'Aram'', 1883. * ''Li Cadarau'', 1884 * ''Guerro'', ambe 11 gravaduras de l'autor, 1893 * ''Bagatóuni'', roman, 1894 * ''La Pauriho'', poèmas, 1899 * ''Long la Mar Latino'', poèma, 1908 * ''L'Aubre en Flour'', poèmas, 1913 * ''La Legenda d'Esclarmonda'', poèma en dotze cants, 1925 * ''Lugar'', 1925 ===Òbras postumas=== ==Ligams== *[http://www.valerebernard.com/ Tot sus Valèri Bernard (en francés)] {{Debuta dinastia}} {{Inserir dinastia |nom=[[:Categoria:Capolier dau Felibritge|Capolier dau Felibritge]]|icòna=Provencal flag with the Félibrige star.svg |abans=[[Pèire Devoluy]] |aprèp=[[Josèp Fallen]] |periòde=dau [[27 d'agost]] de [[1909]]-[[1919]]}} {{Fin dinastia}} {{DEFAULTSORT:Bernard, Valèri}} [[categoria:Literatura occitana]] [[Categoria:Escrivan occitan del sègle XX]] [[Categoria:Escrivan occitan del sègle XIX]] [[Categoria:Poèta occitan]] [[categoria:Naissença en 1860]] [[categoria:Decès en 1936]] [[Categoria:Capolier dau Felibritge]] rcs9pagakr1ha4rmzlo0xo7q9n8a5v0 2328738 2328737 2022-08-18T10:45:14Z Jfblanc 104 /* Òbras postumas */ wikitext text/x-wiki [[File:Valère_Bernard_-_Capoulié_du_Félibrige.jpg|thumb|Valèri Bernard en 1910]] '''Valèri Bernard''' (en francés: ''Valère Bernard''; [[Marselha]], [[10 de febrièr]] de [[1860]] - [[Marselha]], [[6 d'octobre]] de [[1936]]) foguèt un pintor, gravador e escrivan occitan de [[Provença]]. == Biografia == [[Fichièr:EnterramentMistralVBernardt.jpg|thumb|250px|Valèri Bernard fasent un discors durant l'enterrament de Frederic Mistral]] Sa familha èra sortida d'[[Avinhon]]. A 15 ans, s'inscriguèt a l'Escòla de las Bèlas Arts a Marselha, abans de contunhar a estudiar la pintura a París amb [[Alexandre Cabanèl]] e Pierre Puvis de Chavannes. Dins la capitala francesa venguèt amic de mantun felibre occitan coma [[Pau Arena]], [[Raols Ginèsta]] e [[Maurici Faure]] entre d'autres e collaborèt a la ''Revue Félibréenne'' qu'aviá fondada [[Pau Marieton]]. Venguèt Majoral del Felibritge en 1894, e ne foguèt puèi Capolièr de 1909 a 1919. Pauc a cha pauc, se virèt cap a una concepcion globala de la lenga occitana (que per el inclusiá lo catalan), e compausèt alara ''La legenda d'Esclarmonda'' dins aquel parlar mixte, que voliá unificador per totes. De 1930 a sa mòrt, foguèt president de la [[Societat d'Estudis Occitans]]. ==Òbras paregudas== * ''Li Balado d'Aram'', 1883. * ''Li Cadarau'', 1884 * ''Guerro'', ambe 11 gravaduras de l'autor, 1893 * ''Bagatóuni'', roman, 1894 * ''La Pauriho'', poèmas, 1899 * ''Long la Mar Latino'', poèma, 1908 * ''L'Aubre en Flour'', poèmas, 1913 * ''La Legenda d'Esclarmonda'', poèma en dotze cants, 1925 * ''Lugar'', 1925 ===Òbras postumas=== * ''Lindaflor, Rèina dels Somnhes'' ''Fleur pure'', 1938. * ''Letanìo'', ''Litanies'', poèmas, 1946. * ''La Légende de Jean de l'Ours'', 1974. * ''Mémoires'', 1978. * ''Jouglar Felibre'', amb traduccion francesa, 1982. * ''Proumié e darrié pouèmo'', 1986. * ''Dans le monde des rêves'', récit, 1986. * ''Ienoun'', poèma inacabat, 1987. * ''La Feruno'', amb traduccion francesa, 1992. * ''Angèlo Dàvi'', amb traduccion francesa, 1996. ==Ligams== *[http://www.valerebernard.com/ Tot sus Valèri Bernard (en francés)] {{Debuta dinastia}} {{Inserir dinastia |nom=[[:Categoria:Capolier dau Felibritge|Capolier dau Felibritge]]|icòna=Provencal flag with the Félibrige star.svg |abans=[[Pèire Devoluy]] |aprèp=[[Josèp Fallen]] |periòde=dau [[27 d'agost]] de [[1909]]-[[1919]]}} {{Fin dinastia}} {{DEFAULTSORT:Bernard, Valèri}} [[categoria:Literatura occitana]] [[Categoria:Escrivan occitan del sègle XX]] [[Categoria:Escrivan occitan del sègle XIX]] [[Categoria:Poèta occitan]] [[categoria:Naissença en 1860]] [[categoria:Decès en 1936]] [[Categoria:Capolier dau Felibritge]] 76iugmmrsfbb8brlwuze0vsfib90ff9 0 135200 2328727 1916782 2022-08-18T08:18:04Z Jiròni 239 wikitext text/x-wiki {{Infobox|tematica=|carta=}} '''Perm''' (en [[rus]]: Пермь) es una vila [[Russia|russa]] stuada en [[Oral]] qu'es la capitala administrativa del [[krai de Perm]]. Sa populacion comptava 1.013.890 abitants en 2013. im2v4ctnvfr2qowukeqj2uywahlf01e 2328728 2328727 2022-08-18T08:18:46Z Jiròni 239 wikitext text/x-wiki {{Infobox|tematica=|carta=}} '''Perm''' (en [[rus]]: Пермь) es una vila [[Russia|russa]] stuada dins los [[Orals]] qu'es la capitala administrativa del [[krai de Perm]]. Sa populacion comptava 1.013.890 abitants en 2013. 6u18ecjo6niehpjf2zp4tdgiqm2rkvb 2328729 2328728 2022-08-18T08:19:24Z Jiròni 239 wikitext text/x-wiki {{Infobox|tematica=|carta=}} '''Perm''' (en [[rus]]: Пермь) es una vila [[Russia|russa]] stuada dins los [[Orals]] qu'es la capitala administrativa del [[krai de Perm]]. Sa populacion comptava 1 041 876 abitants en 2016. q2absohv4ficj7homxni6x61es7o9l5 2328730 2328729 2022-08-18T08:29:16Z Jiròni 239 wikitext text/x-wiki {{Infobox|tematica=|carta=}} '''Perm''' (en [[rus]]: Пермь) es una vila [[Russia|russa]] stuada prèp del monts [[Orals]] en riba de la ribièra [[Kama (ribièra|Kama]], qu'es la capitala administrativa del [[krai de Perm]]. Sa populacion comptava 1 041 876 abitants en 2016. t7n51fgl428xc4l1ww0h5m9li3zkviw 2328731 2328730 2022-08-18T08:30:43Z Jiròni 239 wikitext text/x-wiki {{Infobox|tematica=|carta=}} '''Perm''' (en [[rus]]: Пермь), nomenada autrecòps '''Yagoshikha''' (Ягошиха) (1723–1781), puèi '''Molotov''' (Молотов) (1940–1957) es una vila [[Russia|russa]] stuada prèp del monts [[Orals]] en riba de la ribièra [[Kama (ribièra|Kama]], qu'es la capitala administrativa del [[krai de Perm]]. Sa populacion comptava 1 041 876 abitants en 2016. ag6c2i3n8zzvql037mch9hzg9ch8i1i 2328742 2328731 2022-08-18T10:56:51Z Jiròni 239 wikitext text/x-wiki {{Infobox|tematica=|carta=}} '''Perm''' (en [[rus]]: Пермь), nomenada autrecòps '''Yagoshikha''' (Ягошиха) (1723–1781), puèi '''Molotov''' (Молотов) (1940–1957) es una vila [[Russia|russa]] stuada prèp del monts [[Orals]] en riba de la ribièra [[Kama (ribièra|Kama]], qu'es la capitala administrativa del [[krai de Perm]]. Sa populacion comptava 1 041 876 abitants en 2016. En 1723, una fondariá de [[coire]] es estat fondada dins lo vilatge de Yagoshikha. En 1781, la colonia de Yagoshikha venguèt la vila de Perm. La posicion de Perm sus la ribièra navigabla Kama, menant a [[Volga]], e sus la rota siberiana a travèrs los monts Orals, o ajudèt a venir un centre important de comèrci e de fabricacion. Se trobava tanben long del camin de fèrre transsiberian. Perm s'es considerablament desvolopada a mesura que l'industrializacion progressava en Oral pendent lo periòde sovietic e, en 1940,foguèt nomenada Molotov en onor de [[Vyacheslav Molotov]]. En 1957, la vila retrobèt son nom istoric. Perm modèrna es sempre un centre màger e un dels principals centres industrials de la region dels Orals. Las industrias metalurgicas e mecanicas diversificadas de la vila produson d'equipaments e de maquinas-otís per las industrias del [[petròli]] e del [[carbon]], e de maquinas agricòlas. Una rafinariá de petròli utiliza de petròli transportat per pipeline dels camps petrolifèrs de Siberia occidentala, e la granda industria quimica de la vila fabrica d'engraises e de colorants. Los establiments d'ensenhament superior de la vila comprenon la Perm A.M. Universitat d'Estat de Gorki, fondada en 1916. pil903oq2rsn79vyjkp76juzhf53wne 0 153739 2328685 2287096 2022-08-17T14:36:55Z 2A01:CB09:804F:B46D:A903:5C43:4E65:FEC8 /* Matematician */ Institut des hautes études scientifiques wikitext text/x-wiki [[File:Alexander_Grothendieck.jpg|thumb|300px|Alexandre Grothendieck]] '''Alexandre''' o '''Alexander Grothendieck''', nascut lo 28 de març de 1928 a [[Berlin]], mòrt lo 13 de novembre de 2014, a [[Sent Líser]] foguèt un [[matematician]] que demorèt volontariament [[apatrida]] tot en vivent subretot en [[Occitània]]. Es considerat coma lo refondator de la [[geometria algebrica]] e, per aquò, coma un dels mai grands matematicians del sègle XX<ref>{{vid}} {{fr}}[http://savoirs.ens.fr/expose.php?id=242 Une occasion pour la philosophie ?] [[Escòla normala superiora|ENS]].</ref>. Èra conegut per son intuicion extraordinària e sa capacitat de trabalh excepcionala. La [[medalha Fields]] li foguèt atribuïda en 1966. == Biografia == === Ascendéncia e enfança === Sacha Schapiro, son paire, tanben conegut jol nom de ''Tanaroff'', es un [[anarquisme|anarquista]] militant ucraïnian nascut a [[Novozybkov]], vila situada ara en [[Russia]], dins l'[[oblast]] de [[Briansk]]. es eissit d’una familha josieva [[Assidisme|Assidima]]. Après aver passat dètz ans en prison per sa participacion a de susmautas anti[[tsar]]istas, Sacha Shapiro rejonguèt [[Berlin]] en 1922; i encontrèt sa futura companha, jornalista, tanben anarquista, Johanna "Hanka" Grothendieck, d’una familha protestanta [[amborg]]uesa. Aquela familha d'Hanka auriá migrat dels Païses Basses al sègle XVIII.<ref group="N">Çò que justifica lo reson neerlandés del nom, « Grothendieck ».</ref>. Èra alara maridada a Johannes Raddatz, tanben jornalista: Alexander nasquèt d'un amor de sa maire amb Sacha Schapiro mas recebèt tanben lo nom de son paire legitim, « Raddatz ». Hanka divorcièt de Johannes Raddatz en 1929 mas maridèt pas Sacha<ref name="siam.org">[https://web.archive.org/web/20110615185446/http://www.siam.org/news/news.php?id=1405 Society for Industrial and Applied Mathematics]</ref>, paire biologic d’Alexander, que tanpauc reconeguèt l'enfant. Enseguida, Alexander portèt le nom de sa maire, que tornèt prene son nom de gojata, « Grothendieck ». Hanka e Sacha frequentavan los cercles radicals. En 1933, la pujada del [[nazisme]] los obliguèt a daissat [[Alemanha]] per França e [[Espanha]] ont portavan lor ajuda, en 1936, a la guèrra civila amb lo ''[[Front popular (Espanha)|Frente Popular]]''. Après 1933, Alexander foguèt plaçat dins la familha de Wilhelm Heydorn, un [[pastor protestant]] [[luteranisme|luterian]], regent près d'Amborg. En 1939, los Heydorns, considerant qu’èra dangierós per un enfant d'ascendéncia partialament josieva de demorar en Alemanha, demandèron a sos parents que torne amb eles. Las retrobadas durèron pas gaire: son paire Sacha foguèt lèu internat al [[camp del Vernet]] en [[Arièja]]. En 1940, Hanka e son filh Alexander foguèron menats al [[camp de Riucròs]], en [[Gavaudan]]; lo jove Alexander podèt sortir del camp per estudiar dins una escòla de [[Mende]], vila vesina. Son prenom venguèt alara « Alexandre ». En 1942, son paire Sacha foguèt transferit de Vernet cap a [[Noèr]] ([[Volvèstre]]), puèi al [[Camp de Drancy|camp]] de [[Drancy]] lo 14 d'agost de 1942, e desportat a [[Camp d'Auschwitz-Birkenau|Auschwitz]] ont morriguèt aquèl an. De 1942 a 1944, après lo passatge de la [[linha de demarcacion (França)|linha de demarcacion]] per las tropas alemandas, Alexandre foguèt separat de sa maire e amagat al [[Lo Chambon (Naut Léger)|Chambon]], a « la Guespy », un ostal d'enfants del [[Secors soís]], ont èron amagats fòrça autras jovas victimas de las leis racialas. Èra escolan del [[collègi Cevenòl]], de la vila, ont passèt lo bachelierat a la fin de la guèrra. === Estudiant === A la fin de la guèrra, Alexandre retrobèt sa maire e s'installèron a Maisargas près de [[Montpelhièr]], ont visquèron modestament mercé a la borsa d'estudis d'Alexandre, a de trabalhs sasonièrs coma vendémias o las òbras d'ostal que fasiá amb sa maire. Inscrich en matematicas a l'[[universitat de Montpelhièr]], que frequentava pauc los amfiteatres, preferent trabalhar sol a la definicion del concèpte de [[volum]], sas primièras recercas que, al meteis temps que s'iniciava a la solitud del cercaire, lo menèron a renovela l'[[integrala de Lebesgue]]. En 1948, s'anèt a París, recomandat per son professor Jacques Soula a la destinacion de [[Élie Cartan]]. E [[André Magnier]] li accordèt una borsa. Lo professor [[Henri Cartan]], filh d'Elie, lo dirigiguèt cap a [[Jean Dieudonné]] e [[Laurent Schwartz (matematician)|Laurent Schwartz]], a [[Nancí]] per preparar sa tèsi. Es lo començament de sa carrièra en matematica. === Matematician === Estacat de recerca del [[CNRS]] de 1950 a 1953. Dels sièis articles que redigiguèt pendent aquel periòde, ne causiguèt un, « Produchs tensorials topologics e espacis nuclears », per sosténer sa [[Doctorat|tèsi]]. Après la presentacion a París, per Laurent Schwartz, dels trabalhs d'Alexandre, aquel integrèt lo grop de [[Nicolas Bourbaki]] ont demorèt d'annadas. Paire d'un enfant, penava a trobar un trabalh. Sa situacion d'[[apatrid]] l'empachava d'accedir als emplecs de la foncion publica e la naturalizacion que podava sonque èsser obtenguda après la [[Conscripcion]]: refusava e deguèt trobar un mejans de viure. S'anèt de França per trabalhar, coma professor invitat, al [[Brasil]] de 1953 a 1954 puèi a l’[[Universitat del Kansas]] en 1955 e a l’[[Universitat de Chicago]]. Dins aquel periòde cambièt de subjècte d'estudi. Après d'òbras remarcablas en [[Analisi foncionala (matematicas)|analisi foncionala]], anèt cap a la [[geometria algebrica]]. Revolucionèt aquel domèni en establissent de novèlas fondacions e introduguent la nocion de l'[[Esquema (geometria algebrica)|esquema]], en collaboracion amb [[Jean-Pierre Serre]]. Tornèt a París en 1956 coma mèstre de recerca del CNRS, e gaitèt cap a la [[topologia]] e la [[geometria algebrica]]. Produguèt alara una nòva version del [[teorèma de Riemann-Roch]] e mostrèt lo ligam amagat entre las proprietats analiticas e topologicas d'una varietat. En 1957, la mòrt de la maire lo faguèt venir depressiu. L'an seguent, decidiguèt d'acabar sa òbras en cors e realizèt de pojadas espectacularas. Encontrèt tanben sa futura femna, Mireille, amb que aguèt tres enfants. Dins lo novèl [[Institut des hautes études scientifiques|Institut dels hauts estudis scientifics]] (IHES), se consacrèt a la recerca en [[fisica teorica]] e en [[matematicas]]. Lo rejonguèron[[Jean Dieudonné]], [[René Thom]], [[Louis Michel (fisician)|Louis Michel]] e [[David Ruelle (fisician)|David Ruelle]], e comencèt a bastir una teoria de la geometria algébrica<ref group="N">Sus l'istòria de l'IHES dins aquels ans, consultar las òbras de David Aubin, e sa {{fr}} [http://www.math.jussieu.fr/~daubin/publis.html#1999 ''thèse de doctorat''].</ref>. Entre 1960 e 1967, dirigiguèt los quatre primièrs capitols (divisats en uèit volums) dels ''[[Elements de geometria algebrica]]'', en collaboracion amb [[Jean Dieudonné]]. Laureat de la [[medalha Fields]] en 1966, refusèt d'anar en [[URSS]] per la recebre. === Ecologista radical === Un viatge al [[Vietnam]] en 1967, la [[prima de Praga]] e [[Mai de 1968]] lo pojan cap als mitans contestataris fins a demissionar de l'IHES en 1970, protestent contra lo finançament parcial de l'institut pel ministèri de la Defensa. A la seguida de sa demission, fondèt amb [[Pierre Samuel]] e [[Claude Chevalley]] lo grop ecologista e politic ''[[Subreviure e viure]]'' dins sa tòca de propagar sas idèas [[antimilitarisme|antimilitaristas]] e [[ecologisme|ecologistas]]. Grothendieck obtenguèt un pòste de professor associat au [[Collègi de França]] ont, puslèu que d’ensenhar las matematicas – çò que s'esperava – donava una leisson titulada « Cal contunhar la recerca scientifica? ». Son pòste foguèt pas renovelat: {{Cita|una majoritat de professors del Collègi de França votèt contra, una primièra dins l’istòria de la venerabla institucion}}. En 1972, als [[EUA]], Grothendieck encontrèt Justine Bumby, una estudianta en matematicas; divorcièt alara e fondèt amb ela una comunautat près de París. En 1973, obtenguèt un pòste de professor a l’[[Universitat Montpelhièr 2]], ont demorèt fins a sa retirada en 1988. Lo parelh mudèt dins un vilatge Montpelhierenc e experimentèt la [[contracultura]]. De Justine Bumby nasquèt un enfant, John, que venguèt matematician; la companha daissèt l'òme pauc après. Grothendieck escriguèt quatre libres de 1980 a 1995: ''La Loga Caminada per la teoria de Galois'', ''Esquissa d'un Programa'', ''Al percaç dels camps'' e ''Los Deribators''. E mai, l'obratge mai celèbre es ''[[Culhidas e Semenalhas]]'' (1986), una autobiografia de près d’un milièr de paginas, escrich vèrs 1985, que trobava pas d'editor. I mòstra cossí sa vida passèt per tres passions: las matematicas, la quèsta de la femna e la [[meditacion]]. En 1988 refusèt lo [[prèmi Crafoord]] que:<ref>[http://www.math.jussieu.fr/~leila/grothendieckcircle/mathtexts.php ''Grothendieck Circle''], site consacrat a Alexander Grothendieck.</ref> : * [son] salari de professor […], èra fòrça mai que sufisent per [seus] besonhs materials; * los cercaires de naut nivèl que apelats a recebre un prèmi prestigiós coma lo Crafoord son totes d'un estatut social que fa qu'an ja l'abondéncia e lo ben èsser material e lo prestigi scientific, e qu'an totes los poders e prerogativas que l'acompanha; * s'èra alunhat del mitan scientific dempuèi de 1970 e la recompensa pòrta sus d'òbras de vint e cinc ans enrè. Tanben rebutèt una ''[[Festschrift]]'', un libre redigit en son omenatge per son seissenten anniversari<ref>''The Grothendieck Festschrift : a collection of articles written in honor of the {{nobr|60th birthday}} of Alexander Grothendieck''. par [[Pierre Cartier]] & al., Springer, 1990 {{ISBN|0-8176-3428-2}}, {{ISBN|9780817634285}}, {{nobr|520 pages}}. [http://books.google.fr/books?id=_93AHPD76B0C&dq=Festschrift&printsec=frontcover&source=bl&ots=nKrQ7URqTI&sig=S_Dw38NPX5IbmzS_3w1V0MUmtRQ&hl=fr&ei=QhMCSvGCDJy6jAfp6cTyBg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=6#PPP1,M1 En ligne]</ref>, convencut que son òbra foguèt mal compresa. En 1990, s'intallèt a [[La Sèrra (Arièja)|La Sèrra]], ont venquèt quasi[[ermita]] fins a sa mòrt a l'espital pròche de [[Sent Gironç]]<ref group="N">[http://www.jornalet.com/nova/4296/nos-a-quitat-lo-matematician-mai-grand-del-pais Nos a quitat lo pus grand matematician del país] in [http://www.jornalet.com/ Jornalet]</ref> en 2014. == Òbras e influéncia == Lo màger de l’òbra de Grothendieck es publicat dins los monumentals, mas inacabats, ''[[Elements de geometria algebrica]]'' (EGA) e dins li ''[[Seminari de geometria algebrica del Bois Marie]]'' (SGA). La colleccion ''[[Fondements de la géométrie algébrique]]'' (FGA) en mai de sa seriá d'exposats al [[seminari Bourbaki]]. Una avançada fondamentala que se deu a Grothendieck es l’invencion de la teoria de la [[coomologia sema]] e de la coomologia l-adica, que n'es eissit e servís de fondament per far passar las [[conjecturas de Weil]] a l'estadi de teorèma, subretot mercé al trabalh de [[Pierre Deligne]], un dels escolans de Grothendieck. E mai, son trabalh serviguèt de basa a [[Gerd Faltings]] per mostrar la conjectura de Mordell, coneguda dempuèi coma lo [[teorèma de Faltings]]. Dins son autobiografia, classifica atal sas contribucions majoras (per òrdre cronologic d'apareisson) : # {{en}} ''Topological tensor product'' (Produch tensorial topologic) e [[Espaci nuclear]] # {{en}} ''Coherent duality'' (Dualitat coerenta) « continua » e « discrèta » (categorias derivadas, « sièis operacions » ) # Iòga [[Teorèma de Grothendieck-Hirzebruch-Riemann-Roch|Riemann-Roch-Grothendieck]] ([[K-teoria]], relacion a l' ''Intersection theory'' (teoria de las interseccions) # [[Esquema (geometria algebrica)|Esquemas]] # [[Topos (matematies)|Topos]] #[[Coomologia sema]] e l-adica # [[Motiu (geometria algebrica)|Motius]] e grop de Galois motivic (?-categorias de Grothendieck) # Cristals e [[coomologia cristalina]], iòga « coeficients de De Rham », « coeficient d'Hodge » # « Algèbra topologica » 8-camps, deribators; formalisme topologic dels topos, coma inspiracion per una novèla {{en}} ''Homotopical algebra'' (algèbra omotopica) # Topologia moderada # Iòga de {{en}} ''Anabelian geometry'' (Geometria anabeliana), teoria de Galois-Teichmüller # Punt de vista « esquematic » o « aritmetic » per los [[polièdre regular|polièdres regulars]] e las configuracions regularas en totes genres. Pendent d'annadas, acumulèt de {{cita|cartons plens amb los meus barbolhatge, que serai lo sol a poder destriar}}. En 1991, confièt un dels seus ancians estudiants, Jean Malgoire, cinc dels seus cartons, amb unas {{unitat|20000|paginas}} de notas. En 2010, escriguèt a Malgoire per li enebir tota publicacion d'aquelas notas, servadas a la facultat de Montpelhièr. == Bibliografia == === Utilizada per l'article === * {{pdf}} {{fr}} [[Nicolas Bourbaki]] [http://www.images.hachette-livre.fr/media/contenuNumerique/039/131068797.pdf La disparition] 15/1/2009, Hachette Livre.fr. * {{fr}}{{Article |autor1=[[Pierre Cartier]] |autor2=Alain Herreman |títol=Notes sur l'histoire et la philosophie des mathématiques IV, Un pays dont on ne connaîtrait que le nom (Grothendieck et les « motifs ») |periodic=[[Institut des hautes études scientifiques]] |mes=11 |annada=2000}}. * {{fr}}[[Pierre Cartier]][http://preprints.ihes.fr/M00/M00-75.pdf Alexander Grothendieck – Un pays dont on ne connaîtrait que le nom] Inference – International Review of Science, 2000. * {{fr}}{{Article |autor1=Philippe Douroux |títol=Alexandre Grothendieck |sostítol=Un voyage à la poursuite des choses évidentes |periodic=Images des Mathématiques |editor=[[CNRS]] |jorn=8 |mes=2 |annada=2012 |url=http://images.math.cnrs.fr/Alexandre-Grothendieck.html |id=Douroux02 2012}}. * {{fr}}{{Article |autor1=Philippe Douroux |títol=Le trésor oublié du génie des maths |periodic=[[Libération|Libération.fr]] |jorn=1 |mes=7 |annada=2012 |url=http://www.liberation.fr/sciences/2012/07/01/le-tresor-oublie-du-genie-des-maths_830399 |id=Douroux07 2012}}. * {{fr}}{{Article |autor1=Philippe Douroux |títol=Alexandre Grothendieck, ou la mort d'un génie qui voulait se faire oublier |périodique=[[Libération]] | jorn=13 | mes=novembre | annada=2014 | |url=http://www.liberation.fr/sciences/2014/11/13/alexandre-grothendieck-ou-la-mort-d-un-genie-qui-voulait-se-faire-oublier_1142614}}. * {{en}} {{article|prenom1=Reuben|nom1=Hersh|prenom2=Vera|nom2=John-Steiner|títol= Loving and Hating Mathematics, Challenging the Myths of Mathematical Life|editor=Princeton University Press|annada=2010}}. * {{en}} {{pdf}}{{article | nom = Jackson | prenom = Allyn | jorn = | mes = | annada = 2004 | títol = Comme Appelé du Néant — As If Summoned from the Void: The Life of Alexandre Grothendieck I | periodic = [[Notices of the American Mathematical Society]] | volume = 51 | numero = 4 | paginas = 1038-1056 | luòc = | editor = [[Société mathématique américaine|American Mathematical Society]] | issn = | doi = | oclc = | url = http://www.ams.org/notices/200409/fea-grothendieck-part1.pdf}} * {{fr}} [http://www.larecherche.fr/encadre/ses-principales-publications-01-04-2014-173436 Principales publications d'Alexandre Grothendieck] 1/4/2014 |site=[[La Recherche|La Recherche.fr]]}}. * {{de}} {{obratge|nom=Scharlau |prenom=Winfried |títol=Wer ist Alexander Grothendieck?: Anarchie, Mathematik, Spiritualität |url=http://www.scharlau-online.de/ag_1.html}} Biografia en tres volums. ** {{en}} {{Article |prenom=Werner |nom=Kleinert |títol=Critique de "Wer ist Alexander Grothendieck ? Anarchie, Mathematik, Spiritualität. Eine Biographie. Teil 1 : Anarchie." |périodique=[[Zentralblatt MATH]] |jour= |mois= |année=2007<!-- year of *review* unclear; using year of book --> |ref=harv |zbl=1129.01018}}. * {{en}} {{pdf}}{{article | nom = Scharlau | prenom = Winfried | jorn = | mes = setembre | annada = 2008 | títol= Who is Alexander Grothendieck ? | periodic= [[Notices of the American Mathematical Society]] | volum = 55 | numero = 8 | paginas = 930–941 | luòc = [[Oberwolfach]], Alemanha | publication-place = [[Providence, Rhode Island|Providence, RI]] | editor = [[Société mathématique américaine|American Mathematical Society]] | issn = 1088-9477 | doi = | oclc = 34550461 | url = http://www.ams.org/notices/200808/tx080800930p.pdf}} * {{en}}Bruce Weber and Julie Rehmeyer [http://www.nytimes.com/2014/11/16/world/europe/alexander-grothendieck-math-enigma-dies-at-86.html?hpw&rref=obituaries&action=click&pgtype=Homepage&module=well-region&region=bottom-well&WT.nav=bottom-well&_r=0 Alexander Grothendieck, Math Enigma, Dies at 86. The New York Times] 14 de novembre de 2014. * {{fr}} [http://www.math.jussieu.fr/~leila/grothendieckcircle/GrothBiblio.pdf Bibliographie d'Alexandre Grothendieck] Universitat París 6. === Complementària === * {{fr}} [[Pierre Deligne]] {http://smf4.emath.fr/Publications/SeminairesCongres/1998/3/pdf/smf_sem-cong_3_11-19.pdf Quelques idées maîtresses de l'œuvre de A. Grothendieck] 1998, [[Société mathématique de France]]. * {{fr}}{{Article |autor1=Alexandre Hobeika |títol=Grothendieck : au fond des choses |periodic=[[Pour la Science]] |mes=agost |annada=2005 |url=http://www.pourlascience.fr/ewb_pages/a/article-grothendieck-au-fond-des-choses-20660.php}}. * {{fr}}{{Article |autor1=Mauricio D. Garay |títol=Alexandre Grothendieck |periodic=Les Mathématiques.net |mes=6 |annada=2008 |url=http://www.les-mathematiques.net/histoire/histoire_grothendieck.php}}. * {{fr}}{{Article |títol=Le génie d'Alexandre Grothendieck |periodic=[[La Recherche]] |numéro=486 |mes=4 |annada=2014 |url=http://www.larecherche.fr/mensuel/486}}. * {{fr}}[[Jean Dieudonné]] [https://web.archive.org/web/20140611022247/http://www.mathunion.org/ICM/ICM1966.1/Main/icm1966.1.0021.0024.ocr.pdf Les travaux de Alexander Grothendieck]. == Vejatz tanben == === Articles connèxes === <div style='-moz-column-count:3; -moz-column-gap:10px;'> * [[Fondaments de la geometria algebrica]] * [[Elements de geometria algebric]] * [[coomologia sema]] * [[Coomologia motivica]] * [[Geometria non comutativa]] * [[Seminari de geometria algebrica de Bois Marie]] * [[Categoria abeliana]] * [[Esquissa d'un programa]] * [[Culhidas e Semenalhas]] </div> === Ligams extèrnes === * {{fr}}[http://www.diffusion.ens.fr/index.php?res=conf&idconf=1616 « La maïeutique mathématique selon Poincaré et selon Grothendieck »], conférence d'Yves André à l'ENS, juin 2007 * {{fr}}[http://grothendiecklefilm.tumblr.com/ Documentaire ''Alexandre Grothendieck, sur les routes d'un génie''] * {{oc}} [http://www.jornalet.com/nova/4296/nos-a-quitat-lo-matematician-mai-grand-del-pais Nos a quitat lo pus grand matematician del país]] in [http://www.jornalet.com/ jornalet.com] == Notas e referéncias == ===Notas=== <references group="N"/> ===Referéncias=== <references/> {{DEFAULTSORT:Grothendieck, Alexandre}} [[Categoria:Naissença a Berlin]] [[Categoria:Naissença en 1928]] [[Categoria:Matematician]] [[Categoria:Apatrid]] [[Categoria:Medalha Fields]] [[Categoria:Decès en 2014]] [[Categoria:Decès Sent Gironç]] [[Categoria:Decès a 86 ans]] r8zt42qmtz9mj37is1jtiitzoz8poc9 4 154104 2328740 1971023 2022-08-18T10:54:28Z Jfblanc 104 wikitext text/x-wiki [[Imatge:Loís Alibèrt 1930.png|170px|thumb|right|Loís Alibèrt]] '''Loís Alibèrt''' ([[1884]]-[[1959]]) (''Louis Alibert'' en francés) foguèt un [[lingüista]] occitan, autor especialament d'una [[Gramatica occitana segon los parlars lengadocians|gramatica]], e accessòriament d'un diccionari, que fondan la [[nòrma classica]] de l'occitan. Nasquèt a [[Bram]], en [[Lauragués]], lo [[12 d'octobre]] de [[1884]], dins una familha de païsans ont se parlava [[occitan]]. [[Felibritge|Felibre manteneire]] (de l'Escòla mondina, puèi de l'Escòla occitana), foguèt cap redactor de ''La Tèrro d'Oc''. Comencèt de s'interessar a la normalizacion linguistica de l'occitan après la [[Primièra Guèrra Mondiala]]. Dins ''Le lengodoucian literari'', fa servir una grafia sucursalista e l'article local ''le''. [[Loís Alibèrt|mai...]] j9r05kzrediuc8n0oz5w4qfmc0bfjwr 2328741 2328740 2022-08-18T10:54:46Z Jfblanc 104 wikitext text/x-wiki [[Imatge:Loís Alibèrt 1930.png|170px|right]] '''Loís Alibèrt''' ([[1884]]-[[1959]]) (''Louis Alibert'' en francés) foguèt un [[lingüista]] occitan, autor especialament d'una [[Gramatica occitana segon los parlars lengadocians|gramatica]], e accessòriament d'un diccionari, que fondan la [[nòrma classica]] de l'occitan. Nasquèt a [[Bram]], en [[Lauragués]], lo [[12 d'octobre]] de [[1884]], dins una familha de païsans ont se parlava [[occitan]]. [[Felibritge|Felibre manteneire]] (de l'Escòla mondina, puèi de l'Escòla occitana), foguèt cap redactor de ''La Tèrro d'Oc''. Comencèt de s'interessar a la normalizacion linguistica de l'occitan après la [[Primièra Guèrra Mondiala]]. Dins ''Le lengodoucian literari'', fa servir una grafia sucursalista e l'article local ''le''. [[Loís Alibèrt|mai...]] a5ruke336wzwysfkxzybgwsr2d0g2ax 0 155959 2328717 1964279 2022-08-17T21:59:17Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Didier_Super_accroche-cœurs_2012_03.jpg|right|thumb|Didier Super aux Accroche-Cœurs 2012 à [[Angieus|Angers]]]] '''Didier Super''', son nom vertadièr '''Olivier Haudegond'''<ref name="vingtmin">{{Lien web |url = http://www.20minutes.fr/article/227191/Chats-Vous-avez-interviewe-Didier-Super.php|titre = Vous avez interviewé Didier Super|site = 20minutes.fr|consulté le = {{date|17|juillet|2009}}}}</ref>, naissut a [[Douai]] lo 27de febrièr de 1973, es un campion de bicicleta, comedians e cantaire == Références == <div data-cx-weight="978" data-cx-state="source" data-source="491" class="references-small decimal" id="cx491" style="column-count: 2; -moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2" contenteditable="true"> <references /></div> [[Categoria:Autor-compositor-interprèt]] [[Categoria:Cantaire francés|Super, Didier]] [[Categoria:Nom de scèna]] a0pxqgdk8qynj7k4kk171bmh11hpeg5 0 156950 2328677 1974928 2022-08-17T12:51:08Z Especiari 48437 wikitext text/x-wiki Lo '''''Libre de Sidrac''''' es una òbra anonima escricha entre 1270 e 1300. Lo libre, que coneguèt de prestigi fins al sègle XVI foguèt revirat dins mantas lengas europèas (alemand, anglés, catalan, italian e [[neerlandés]]), se presenta subretot jos la forma d'un dialòg entre un rei, Boctus, e un filosòf nomenat Sidrac. Lo monarca li pausa 1227 questions sus de tèmas variats ([[filosofia]], religion, morala, medecina, astrologia, [[botanica]], [[mineralogia]] etc.) e l'erudit i respond. E mai se d'unes afirman que la version francesa es la mai anciana, lo romanista occitan [[Josèp Anglada]] pensava que lo tèxt occitan èra anterior. Dos manuscriches en lenga d'òc son estats servats d'aquesta narracion, lo mai ancian d'aquestes escrich entre 1275 e 1325, supausat d'origina carcinòla, es servat a la [[Bibliotèca Nacionala Francesa]] mentre que la segonda version, posteriora, nos ven de l'erudit arlatenc [[Bertran Boisset]] que la copièt en 1372. == Ligams extèrns == * [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b107206243.r=.langEN Manuscrich incomplet del sègle XIII (o XIV) sus Gallica (Bibliotèca Nacionala de França)] tl9frzuduax8wjieqwt582mp2jp2mdl 0 175752 2328667 2176599 2022-08-17T12:28:40Z Especiari 48437 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Cat_guarding_geese_c1120_BC_Egypt.jpg|vinheta|Gat gardant d'aucas. Egipte, vèrs -1120]] Una '''faula''' es un cort raconte en [[vers]] o en [[pròsa]] dont l'objèctiu es de far agradiva una leiçon de vida. Se caracteriza sovent per un raconte fictiu de composicion naïva e allegorica que protagonizada per [[Animalia|animals]] que parlan, d'umans o d’autras entitats d'aspècte animal mas [[Personificacion|personificadas]]. Una morala es exprimida a la fin o la començament de la faula. Aquesta es sovent implicita, lo lector l'a de trobar d'esperel. [[Fichièr:Aesop_pushkin01.jpg|vinheta|Bust de l'epòca ellenistica supausat representar [[Esòp]], lo creator del gènre.]] [[Fichièr:1-2_Le-corbeau-et-le-renard.jpg|vinheta|La faula ''Lo Còrb e lo Rainard'' ja contada per Esòp e [[Fèdae]]. (Ill. de Grandville, 1838)]] [[Fichièr:Le_loup_et_agneau_G-F_Townsend_1867_GB.png|vinheta|''Lo Lop e l'Anhèl'' es tanben una faula fòrça anciana. (Ill. de H. Weir, 1867)]] Per [[Fedra (fabulista)|Fedra]], lo fabulista latin, « Lo meriti de la faula es doble: provòca lo rire e dona una leiçon de prudéncia. » Aquesta portada didactica de las faulas pòt explicar que las faulas circulèron e foguèron utilizadas d'una cultura cap a una autra. Segon G. K. Chesterton, « la faula es una mena d'alfabet de l'umanitat pem mejan del qual se poguèt escriure las primièras certituds filosoficas; e per aquesta rason las figuras devián foncionar coma d'abstraccions algebricas o de pèças d'un jòc d'escacs.» == Etimologia == Al sens primièr, lo mot « faula » (''fabula,ae'' : la legenda) designa l'istòria o encadenament d'accions qu'es a la basa d'un raconte imaginari, quin que siá. Es dins aqueste sens que, dins la ''Poetica'', [[Aristòtel]] designa la « faula » coma un dels sièis elements que constituisson una tragèdia, ensems amb las mòrs, lo lengatge, la pensada, l'aparelh scenic e la melopèa. Lo mot ''faula'' ven du latin ''fabula'' (« prepaus, paraula »), que designa lo fach de parlar en inventant. En grèc, tanpauc i aviá pas de mot especial per nomenar lo genre de la faula, qu'èra designada pel mot significant raconte: ''μύθος'' (que donèt lo mot « mite »). Per far referéncia al genre, l'usatge lèu s'espandís per designar las faulas coma d''<nowiki/>'aesopica'' (literalament : « prepaus d'Esòp »), çò que se traduirà a l'Edat Mejana per ''[[Isopet|isopets]]''. == Genre literari == La faula es una forma particulara d’[[apològ]], que designa tot racontede portada moralizanta. Se destria de la [[Parabòla (retorica)|parabòla]], que met en scèna d'umans e daissa lo sens obèrt a la discussion. Tanben se destria de l'''exemplum'', qu'es un raconte presentat coma veridic. Enfin se destria del [[faulèl]], qu'es un conte satiric o moral, sovent calhòl. == Istoric == La faula sortís sas raices de la nuèch dels temps e de totas las culturas. Fa partit de la tradicion orala plan sovent abans l'invencion de l'escritura. Es sempre activa dins los païses ont la cultura orala demora viva e pròche de la natura, coma es lo cas en Africa o dins las societats ruralas. La [[Mesopotamia]] sembla aver estat lo bèrç del genre, a causa de la descobèrta que s'i faguèt de fòrça faulas venent de dos mila ans abans nòtre èra. De tauletas venant de bibliotècas escolaras de l’epòca [[Sumèr|sumeriana]] contan en brèu d'istòrias de rainard flataire, de can maladreit (« Lo can del fabre, avent pas podut capvirar l’enclutge, versèt la dorna») o de moissal se'n cresent (« Un moissal se pausant sus l'esquina d’un elefant li demanda se son pes li es suportable o se puslèu deuria s’envolar »). Fòrça d'aquestes tèxtes mòstran una granda afinitat amb los [[Provèrbi|provèrbis]] e an una construccion [[Antitèsi|antitetica]] (« Çò qu'encontrèt, ne'n parlas pas; mas çò que perdèt, ne'n parlas. ») Pasmens, possedisson pas de morala explicita. Lo [[Talmud]] conten diferents ensenhaments illustrats de faulas de Rainard, faulas que son passadas dins la literatura occidentala per las compilacions crestianas d'"exemples" servissent a la composicion dels [[Sermon|sermons]]. === Antiquitat grecoromana === Al començament, la faula existissiá pas coma genre autonòm, mas solament jos forma d'extrach inserit coma d'illustracion dins un tèxte en vers o en pròsa. Atal, la primièra faula coneguda es d'[[Esiòde]] dins [[Los Trabalhs e los jorns]], escrich al sègle VIIIe AbC. Es l'istòria ''[[Lo Rossinhòl e lo Segairòl]]'', que conte cossí un rossinhòl pres dins las arpas d’un segairòl se fa dona la leiçon. ==== Esòp en Grècia ==== [[Fichièr:Le-lion-et-le-rat-Steinhowel-1521-LC.jpg|vinheta|Las faulas d'Esòp foguèron de contunh traduchas e illustradas dins los {{Nombre amb unitat|2000}} ans passats e mai. Çai dessús ''Lo Leon e lo Rat'', dins una edicion de Steinhowel de 1521.]] [[Fichièr:3-5-Le-renard-et-le-bouc.jpg|vinheta|Illustracion de Grandville per ''Lo Rainard e lo Boc''.]] La faula se constituís coma genre literari amb [[Esòp]], ma grand fabulista de l'[[Antiquitat]], que visquèt entre los sègles VII e VI AbC, e que seriá originari de [[Tràcia]], près de la [[mar Negra]]. Considerat coma lo paire de la faula, li donèt son nom. Los Ancians destriavan entre la faula ''esopica'', que met en scèna d'animals o d'objèctes inanimats, e la fabla ''libiana'', ont d'òmes intergisson amb d'animals. Esòp èra ja fòrça popular a l’epòca classica, coma lo mòstra lo fach que lo quita [[Socrates]] auriá consacrat sos darrièrs moments de preson abans sa mòrt a metre en vers de faulas d'aqueste autor. Auriá explicat a son discípol: « Un poèta deu prene per matèria de mites [...] Atal ai causit de mites jos la man, aquestas faulas d’Esòp que coneissiái per còr, a l'azars de las encontras. » [[Diogènes Laèrci]] atribuís una faula a Socrates, que començava atal: « Un jorn, Esòp dich als abitants de Corint que se deu pas sometre la vertut al jutjament del popular. » E, s'agís aquí d'un precèpte ara tipicament associat al filosòf puslèu qu'al fabulista. Socrates utilizava de segur lo nom d'Esòp per far passar sos precèptes al mejan d'apològs. Al sègle IV AbC., Demetrios de Falèra publica lo primièr recuèlh de faulas istoricament atestat. Lo recuèlh, perdut, donèt fòrça versions. Una d'aquesta es servada jos la forma d’un ensems de manuscrits datant benlèu del sègle I, colleccion nomenada ''Augustana''. Es a aquesta que se referís çò que se dich ara las « faulas d'Esòp ». Conten mai {{Nombre amb unitat|500}} faulas, totas en [[pròsa]], que las mai popularas, son ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''La lèbre e la Tartuga'', ''Lo Boscassièr e la Mòrt'', ''Lo Vent e lo Soleilh'', etc.. Benlèu lo nom d'Esòp foguèt utilizat per recampar tota mena de racontes que circulavan antan de biais oral e que presentavan de caracteristicas comunas. ==== Fedra a Roma ==== De la Grècia, la faula passa a [[Roma antica|Roma]]. [[Oraci]] prepausa una remarcabla adaptacion de ''Lo Rat de vila e lo Rat del camp'' (''Satiras'', II, 6). Es seguit per [[Fedra (fabulista)|Fedra]] que, coma Esòp, nasquèt en [[Tràcia]] e èra esclau abans d'èsser afranquit per [[August]]. Escriguèt sièis libres de faulas, que lo primièr comença amb ''Lo Lop e l'Anhèl''. Amb aqueste recuèlh entèrament en vers, Fèdra fa de la faula un genre poetic d'esperse. En mai d'adaptar Esòp en latin, fa pròva d'originalitat: sus las 126 faulas del recuèlh, mens de la mitat son de manlèus d'Esòp. Quitament se sas faulas faguèron pas sa glòria de son vivent, Fèdra serviguèt de modèl. ==== Periòde ellenistic ==== Lo poèta [[Babri]], un Roman ellenizat contemporanèu de Fedra, torna al grèc las faulas esopicas e las versifica. Se conéis d'el dos recuèlhs, que totalizan 123 faulas. Lo vam de la faula grandís dins lo mond grecoroman. I a diferentas referéncias a de faulas de l'autor grèc [[Lucian|Lucian de Samosata]], coma ''los monins dançaires'', que jòga sus l'oposicion entre l'inat e l'aquerit, tèma comun de fòrça faulas. Al sègle IV, lo poèta roman [[Flavi Avian]] ne daissa 42, gaireben totas d'adaptacions de Fedra, mas que mai d'unas, son atestadas endacòm mai, son fòrça plan bastidas. Son contemporanèu, [[Aftoni]] daissèt un recuèlh de 40 faulas en pròsa. Dins la dralha latina, las faulas d'Esòp passèron a l'[[Edat Mejana]] e inspirèron d'innombrables successors. === La font indiana e persana === [[Fichièr:Kelileh_va_Demneh.jpg|vinheta|Una pagina del ''Kalîla wa Dimna'', version persana del sègle XV (Musèu del palais de Topkapı, [[Istambol|Istanbul]])]] [[Fichièr:Syrischer_Maler_von_1354_001.jpg|vinheta|''Kalîla wa Dimna'', edicion siriana de 1534. La lèbre engana l'elefant li mostrant lo rebat de la luna.]] La faula coneguèt un succès remarcable en [[Índia]]. Ja se'n trapa dins la granda epopèa del ''[[Mahabharata]]'', fondatritz de l'indoïsme, coma dins los racontes del Jataka e lo Kathasaritsagara, mas la colleccion mai importanta se trapa dins lo ''[[Pañchatantra|Panhatantra]]''. Originalament redigit en [[sanscrit]] entre [[-300]] e [[570]] per un [[braman]] del nom de Pilpaí dins la region del [[Cashmir]], aqueste recuèlh de faulas aviá per objectiu d'ensenhar la saviesa als princes e lo succès dins la vida. Foguèt retocat sovent amb tanben de versions derivadas, qu'una se titula ''Hitopadesha'' o ''L'Instruccion utila'', datant del sègle XII. I a dins lo ''Panchatantra'' lo bestiari abitual de las faulas ([[ase]], [[Panthera leo|leon]], [[Monard|monin]], [[sèrp]], etc.), amb la diferéncia que dos [[Chacal|chacals]], Carataca e Damanaca, an lo ròtle del [[rainard]] europèu, tot en se comportant a vegada nèciament. Aqueste recuèlh compta 70 faulas, subretot en pròsa. Aqueste obratge arriba en [[Occident]] al tèrme d'un caminament fòrça complèxe, mostrant que l'interès que la faula podè provocar dins diferentas culturas. Lo ''Libre de Pilpaí'' es introduchs en [[Empèri Pèrsa|Pèrsa]] pel rei [[Empèri Sassanida|sassanida]] [[Cosrau Ier]] ([[531]]-[[579]]) que, avent apres l'existéncia en Índia d'un obratge contenent la font de tota formacion intellectuala, aviá missionat son mètge del l'obténer. L'obratge es alara traduch en persan mejan jol títol ''Kalîleh va Demneh'', qu'es version mai anciana de ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'' que se pòsca referir, l'original indian essent perdut. Après la conquista de la Pèrsa pels Arabs al sègle VII, es traduch en [[arabi]] jol títol ''Kalîla wa Dimna'' (o ''Kelileh va Demneh'') per Abdullah Ibn al-Muqaffa (vèrs 750), que transpausa los racontes originals dins un contèxte arab. Las faulas i son inseridas dins un raconte continú que los dos chacals — Calila (Karataka) e Dimna (Damanaka) — son los protagonistas. Pas cap d'obratge originari d'Índia foguèt tant espandit. Amb mai de 200 versions dins mai de sesenta lengas, coma lo turc, lo siriac, lo malés e l'etiopian, influencièt las literaturas d'Asia, d'Africa del nòrd e d'Euròpa. Foguèt traduch en grèc par Simeon Set a la demanda de l'emperaire bizantin [[Alexis Ier Comnèna]] (sègle XI) e en ebrieu per [[Jacob ben Eleazar]] de Tolèda al començament del sègle XIII. L'obratge es alara remarcat pel rei de Castelha [[Anfós X de Castelha|Anfós X]], que lo faguèt traduire de l'arabi en espanhòl jol títol ''Calila y Dimna'' en ([[1251]]). En [[1263]], Joan de Capoa traduch en latin la version ebraïca pel cardinal Orsini li donant lo títol de ''Directorium humanae vitae'' (litt. « La conducha de la vida umana »). En [[1313]], a la demanda de la reina Joana de Navarra, [[Ramon de Besièrs]] ne publica una autra edicion, qu'utiliza aquesta de Joan de Capoa tot en i integrant de donadas de la version espanhòla. A una epòca anciana, abans l'aparicion del ''Kalîla wa Dimna'', la faula sembla aver èsser ligada dins lo mond arab al nom de [[Locman lo Savi]]. Aqueste auriá viscut a la mèsma epòca qu'Esòp e tanben auriá estat esclau. [[Alcoran|L'Alcoran]] lo menciona coma essent un savi. En [[1615]], Thomas van Erpe publica una traduccion latina d'un recuèlh contenent 34 faulas, atribuidas a Locman per un autor anonim, mas que fòrça apartenon en fach al còrs esopic tradicional. E coma per Esòp, lo nom de Locman sembla aver foncionat dins lo mond arab coma un « aimant generic », aglutinant los racontes del mèsme genre que circulavan dins la tradicion orala. Lo nom de Locman lo Savi serà alara a vegada ligat a la faula coma un dels fondators mitics del genre. Lo grand poèta persan [[Rumi]] ([[1207]]-[[1273]]), qu'èstudièt las faulas d'Esòp quand èra jove, ne faguèt una adaptacion originala dins son libre ''Masnavî-ye-Masnavî''. Filh d'un teologian [[Sofisme (islam)|sofi]] e d'esperel considerat coma un sant, dona a las fablas una morala sovent mistica, plan diferenta de la morala classica. La leiçon de'n tirar es pas tant de se mesfisar dels autres que de se mèsme e de la partida ''animala'' de son alma. === Faula chinesa === [[Fichièr:Zhuangzi-Butterfly-Dream.jpg|vinheta|''Sòmni del parpalhòl'' (Del Ziling, 1988)]] La faula a una fòrça longa istòria en China e existissiá ja sota forma orala tres mila ans abans nòstra èra. Pendent los periòdes [[Periòde dei Primas e deis Autonas|de las Primas e dels Automnes]] e dels [[Periòde dei Reiaumes Combatents|Reialmes combatents]], ven un genre literari d'esperse e aparéis dins fòrça òbras de l’èra preQin, mas totes los libres d'aquesta epòca foguèron destruchs sus òrdre de l'emperaire [[Qin Shi Huang]] en [[-213|213]] [[-213|AbC.]] Las faulas chinesas son pas associadas a la pluma d’un sol autor. La lenga correnta garda la memòria de las faulas de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]] e fòrça faulas popularas son anonimas<ref>Peilin Zhao 1984, {{P.|2}}.</ref>. Aquestas rebaton las aspiracions, las demandas e l’ideal de las massas laboriosas. Ara encara son legidas e se'n tira de leiçons. Fòrça faulas chinesas quitament venguèron d'expressions popularas de quatre mots, coma « ''Zhuang zhou meng die'' » (庄周梦蝶), qu'evòca lo sòmni del parpalhon de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. Lo mot chinés per designar la « faula » (寓言yùyán) apareguèt pel primièr còp dins « Capítol Faula » de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. Significa « exprimir de pensadas per de paraulas » —çò qu'es comparable al sens primièr del mot faula en latin e en grèc. Las faulas chinesas pòdon èsser destriadas en quatre genres, segon las epòcas : # Faulas filosoficas de l’èra preQin : Aqueste genre literari apareguèt e se desvolopèt pendent l’èra preQin, mas coneguèt son edat d'aur pendent lo periòde dels [[Periòde dei Reiaumes Combatents|Reialmes combatents]]. Las faulas aparéisson dins d'òbras de diferentas escòlas on servisson a expausar d'idèas filosoficas e politicas, coma es lo cas per lo ''Sòmni del parpairòl'' (庄周梦蝶) de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. # Faulas dissuasivas de la dinastia Han : Los tèmas e estil de las faulas de la [[dinastia Han]] son eritats de l’èra preQin. L'objectiu d'aquesta faulas es d’obténer l’unificacion e l'estabilitat del novèl empèri feudal. S'agís d’instruire los òmes amb de leiçons de l’istòria. Las fablas mai conegudas son: ''La prègadieu que caça una cigala'' (螳螂捕蝉), ''L'òme qu'adorava lo dragon'' (叶公好龙), ''Jogar lo laüt davant los bufles'' (对牛弹琴), etc. # Fablas satiricas o ironicas de las dinastias Tang e Song: Las fablas escrichas jos la dinastias [[Dinastia Tang|Tang]] e [[Dinastia Song|Song]] utilizan l’[[allegoria]] amb d'objectius satirics e filosofics. Los màger representants dels movements literaris redigiguèron de fablas. Las mai conegudas son 毛颖传 (Mao Yingchuan) de Han Yu, 黔之驴 (l'ase del Guizhou) de Liu Zongyuan e 卖油翁 (l'òme d'òli) de Ouyang Xiu. Amb la pujada del [[bodisme]], de faulas estrangièras apareguèron en traduccion dins los tèxtes bodistas. # Faulas umoristicas de la dinastias Yuan, Ming e Qing: Pendent las dinastias [[Dinastia Yuan|Yuan]], [[Dinastia Ming|Ming]] e [[Dinastia Qing|Qing]], los fabulistas cultivan subretot l'istòria dròla. Es lo cas dels autors màger que son Liu Ji (autour de la faula 郁离子), Song Lian, Liu Yuanqing, etc. === Edat Mejana === [[Fichièr:1-2-Le-Corbeau-et-le-renard-Steinhowel.jpg|vinheta|''Lo Còrb e lo Rainard'' (Steinhowel, 1521)]] La faula contunha a se transmetre dins tot l'[[Edat Mejana]] jos la forma de recuèlhs, los [[Isopet|Isopets]] (d'Esiòp). Un recuèlh atribuit a [[Romul (fabulista)|Romul]], que compte 84 faulas en latin, amb 51 traduchas de Fedra, es immensament popular pendent tot lo periòde e serà un dels primièrs obratges a èsser imprimit. D'entre los autors que la tradicion gardèt lo nom, i a tanben Sintipas e pseudo-Dositèu, que se sap pas tròp se fa referéncia a de personatges reals o mitics. La qualitat literària es alara abandonada al benefici de las moralitats. Es diferent amb [[Maria de França (poeta)|Maria de França]] ([[1154]]-[[1189]]), que publica un recuèlh de faulas titolat ''Ysopet''. Sus un centenat de pèças, dos terces son d'origina desconeguda e belèu venon del repertòri oral de l'epòca. Las autras son tiradas d'Esòp. La tematica de la faula pren un espandiment singular amb lo ''[[Roman de Renart]]'', colleccion de racontes deguts a de clergues anonims del sègle XII. Dins aquestas istòrias inspiradas d'''Ysengrinus'', òbra latina del poèta flamand Nivard de Gand, la luta del [[Rainard|gopil]] contra lo [[Canis lupus|lop]] servís de pretèxte a une vigorosa [[satira]] de la [[Feudalitat|societat feudala]] e de sas injustícias. La faula ven alara una comèdia animala ont tot se ten. En Anglatèrra, Eudes de Cheriton (1190 - 1246/47) redigís en latin un recuèlh de faulas, que fòrça venon d'Esòp e d'autres autors. Utiliza la faula ensems amb de [[Parabòla (retorica)|parabòlas]] e d'''exemplum'' per provesir de sermons e presics. === Renaissença === [[Fichièr:Corrozet_Cigogne_et_renard.png|vinheta|''Lo Rainard e la Cigonha'' d'Esòp, dins l'edition de Gilles Corrozet (1542).]] [[Fichièr:GueroultCoqRegnard.jpg|vinheta|''Lo Còrb e lo Rainard'' de Guéroult.]] Al contrari del vam que lo genre coneguèt a l'Edat Mejana, los poètas del sègle XVI s'interessèron pas gaire a la faula. I a de faulas en pròsa integradas a de contes, novèlas o [[Satira|satiras]]. En [[1558]], Bonaventure Des Périers conta l'istòria que donarà ''La Lachièra e lo Pòt de lach'' de La Fontaine<ref>Texte [http://www.bvh.univ-tours.fr/Epistemon/B693836101_A489170.pdf en ligne], {{P.|46}}.</ref>. [[Margarida de Navarra]] n'introduguèt tanben per exemple dins son [[L'Eptameron|Eptameron]]. Amb la novèla descobèrta de las fonts grègas pels umanistas, los recuèlhs de faulas anticas se multiplican. En Anglatèrra, [[William Caxton]] publica en [[1484]] lo primièr recuèlh de faulas esopicas a partir de fonts anticas grègas e latinas, tot en lor donant una dòsi d'umor capable de seduire un larg public. Aqueste obratge venguèt una referéncia incontornabla dins le mond anglofòn fins a la sortida d'una novèla traduccion pel folclorista Joseph Jacobs a la fin del sègle XIX. En Itàlia, Laurentius Abstemius publica en 1495 un recuèlh de 100 faulas titulat ''Hecatomythium'', qu'unes son traduchas d'[[Esòp]] alara que d'autres son de son invencion. I apond mai tard un segond recuèlh de 100 faulas, que publica amb de faulas de Lorenzo Valla, [[Erasme]], Aulu-Gelle e autres. Giovanni Maria Verdizotti publiquèt un recuèlh de 100 faulas en [[1570]], titulat ''Cento favole bellissime''. En França, Gilles Corrozet publica en [[1542]] ''Les Fables du très ancien Ésope'', una traduccion en vers del tèxte grèc acompanhat de somptuosas illustracions. Cinc ans mai tard, Guillaume Haudent publica ''Trois cent soixante et six apologues d’Ésope'' traduchs en vers. En [[1610]], lo Soïssa Isaac Nicolas Nevelet, alara de 20 ans d'eadat, publica ''Mythologia Aesopica'', obratge que compren lo tèxte grèc e una traduccion latina de las faulas d'[[Esòp]] e de Babri, e tanben de Fedrea, Avian e Abstemi. Endacòm, lo genre dels emblèmas, plan al vam pendent tot lo sègle XVI, expleita jos una forma sintetica e fòrça visuala la matèria de la faula. S'escrich alata alara de libres d’emblèmas, al biais de l’Italian Alciato. En França, Guillaume Guéroult sembla s’èsser especializat dins lo genre amb ''le Blason des Oyseaux'' (1551), ''les Hymnes du Temps et de ses parties'' (1560) e ''les Figures de la Bible'' (1564), sempre compausats sul modèl d’una gravadura acompanhada d’una corta pèça de vers. D'entre los emblèmas de Guéroult tractant de faulas esopics i a ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''Lo Monin e lo Gat'', ''L'Aranha e l'Ironda'', ''La Cort del Leon'', ''L'Astrològ que se daissèt caire dins un potz'', ''La Cigala e la Formiga'' e ''La Granòta que vol se far tan grossa coma lo Buòu''. D’autres escrivains practican de faulas en Euròpa, coma lo [[Portugal|portugués]] [[Sá de Miranda]]. === Lo sègle de [[Jean de La Fontaine]]=== [[Fichièr:2-18-La-chatte-metamorphosee_Louis_LELOIR_1873.jpg|vinheta|''La Gata metamorfozada en femna'' (Ill. de Leloir, 1873)]] Al sègle XVII, la faula torna al vam e los recuèlhs se multiplican. Aqueste vam s'explica en partida pel desvelopament de l'educacion e la plaça que se fasiá la faula dins las escòlas per entraïnar a manejar la lenga e far d'exercicis de grèc e latin. Lo contèxte es favorable a l'espelida del genre. Après avez assejat diferents genres poetics, [[Jean de La Fontaine]] ([[1621]]-[[1695]]) publica son primièr recuèlh de faulas en [[1668]] (libres I a VI). Amb lo succès obtengut, ne publicarà dos autres, en [[1678]] e [[1694]], per un total de {{Nombre amb unitat|243}} pèças, que unas son d'apològs e metan pas en scèna d'animals. Aquestes recuèlhs lo consacrèron coma lo mai grand fabulista de totes los temps. Posant sas fonts dins la literatura mondiala de totes los temps ([[Esòp]], [[Fedra (fabulista)|Fedra]], [[Oraci]], [[Lorenzo Bevilaqua|Abstemius]], [[Maria de França (poeta)|Maria de França]], [[Joan de Capoa]], Guéroult, etc.), La Fontaine se contenta pas de traduire o d'actualizar de pèças conegudas, mas fa sa marca sul genre amb de racontes vivents, variats e fòrça plan contats, que fan una larga plaça al dialòg e testinònian d'una granda precision dins l'observacion, que s'apond una ironia doça, que tòca sovent a la satira a vegada a la filosofia. === Sègle XVIII === [[Fichièr:Le-vacher-et-le-garde-chasse.jpg|vinheta|''Lo Vaquièr e lep garda caça'' de Florian. (Ill. de Grandville)]] Antoine Houdar de La Motte ([[1672]]-[[1731]]) explora una poetica de la faulas que trenca deliberadament amb los autors antics, considerant que las opinions comunas son sovent infondadas e que la coneissença evoluiguèt dempuèi Esòp e Fedra. Un autre nom a costat d'aqueste de La Fontaine es [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]] (1755-1794). Son recuèlh compta un centenat de faulas ont se sentís l’inspiracion de l’Anglés [[John Gay]] o de l’Espanhól [[Tomás de Iriarte]]. unas de sas faulas son d'orientacion publica e an per objectiu de vulgarizar las idèas de la [[Luses (filosofia)|filosofia de las Luses]] sus la natura umana e la necessitat pels govèrn de respectar de principis morals; d'autres son d'orientacion privada e ensenhan de principis de saviesa, d'amor del trabalh e de caritat. Las faulas de [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]] son a vegada jutjadas mai adaptadas als enfants qu'aquesta de La Fontaine que lo messatge n'es mens ambigú e las oposicions entre los personatges mens trencadas: {{Citacion blòt|text=Prepausava a las dònas manhacas e fardadas, en mena de faulas, d'enigmas polidas, e lor manejava un ramelet de moralitats fadas; penhiá segon l' ''Emili'' la tendresa conjugala, las leiçons mairalas, lo dever dels reis, l'educacion dels princes<ref name=Taine1883>{{Harvsp|Taine 1883|p=112}}.</ref>.}} La faula es tanben practicada pels filosòfs de las Luses : [[Denis Diderot|Diderot]] n'introduch a l'escasença dins sas ''Letras'' o dins sas ''Mesclas filosoficas''. Lo succès prodigiós de la faula inspira alara fòrça vocacions. En [[1777]], Jean-Jacques Boisard publica un recuèlh que ne conten {{Nombre amb unitat|1001}}, alara que lo jesuista François-Joseph Desbillons ne produch 560 l'an seguent. Gotthold Ephraim Lessing illustra lo genre en [[Alemanha]], Ignacy Krasicki en [[Polonha]]. === Dempuèi lo sègle XIX === [[Fichièr:Jean_Pierre_Saint_Ours_La_lecture_de_la_fable_1796.jpg|vinheta|Jean-Pierre Saint-Ours, ''La lectura de la faula'' (1796)]] Al sègle XIX, la faula serà gaireben pus practicada en França. Aqueste relatiu desinterès coïncidís amb la pujada del roman. Pasmens, [[Victor Hugo]] en setembre de 1852, dins son recuèlh ''Los Castigs'', utiliza la faula per denonciar lo comportament de [[Napoleon III]] . Compara aqueste a un monin dins sa Faula o istòria. En [[Russia]], pasmens, la faula conéis un vam de popularitat amb [[Ivan Krylov]], que ne fa son genre de predileccion. [[Cristóbal de Beña]] (''Fábulas políticas'') e [[Juan Eugenio Hartzenbusch]] ne fan çò mèsme en Espanha. Ambrose Bierce utiliza la faula amb per objectiu la satira politica als [[Estats Units d'America|EUA]]. Es a vegada aparentat al genre de la faula, dins lo sens larg d'apològ, ''[[La Bòrda dels animals]]'' (''Animal Farm'') de [[George Orwell]]. Publicat en [[1945]], aqueste apològ descrich una bòrda ont los animals se revòltan puèi prenon lo poder e caçan los òmes, après que sián estats negligits. Orwell prepausa una [[satira]] de la [[Revolucion Russa|Revolucion russa]] e una critica de l'estlinisme. Blackham i vei un desvelopament de la faula ''Lo Lop e lo Can''. [[Franz Kafka]] ([[1883]]-[[1924]]) daissèt de borrolhons de faulas, coma ''Pichona faula'', ont una mirga percaçada per un gat vei los murs d'un corredor s'estreitir inexorablament davant ela. ''La Partença'' met en scèna lo mèsme univèrs d'ància que dins sos romans. Dins aquesta vana esopica desviada, la morala es absenta e las certituds son remplaçadas pel sentiment d'incertitud generalizada. La faula fa l'objècte de pastís e de parodias. Es lo cas per exemple per [[James Joyce]] amb ''The Ondt and the Gracehoper'' inserat dins ''[[Finnegans Wake]]'', ont se trapa ''Mooske and the Gripes''. [[Eugen Ionescu|Eugène Ionesco]] introduch dins [[La Cantatritz clòscapelada|''La Cantatritz clòscapelada'']] une pseudofaula, ''Lo Can e le Buòu''.. Dins una dralha mai classica, la faula contunha a interessar d'escrivans del sègle XX. Lo poèta e dramaturg [[Jean Anouilh]] publica ''Fables'' en 1962. Dins un esperit que l’Encyclopedia Britannica liga dirèctament a [[Jean de La Fontaine|La Fontaine]], [[Pierre Gamarra]] publica ''La Mandarina e lo Mandarin'' (1970), que conten de faulas « d'una drollariá remarcabla e d'una granda virtuositat tecnica<ref>Encyclopedia Britannica, Article : « Littérature pour la Jeunesse : le XXème siècle. »{{En}}.</ref>». === Utilizacion psicanalitica de la faula === A la mitat del sègle XX, la psicanalista Louisa Düss realizèt un metòde d'exploracion dels conflictes inconscients de l'enfant amb un ensems de « faulas » bastís per aquò. Un estudi de las responsas a aquestes racontes permetriá de « desveler los trebles afectius causats a l'enfant per una situacion familiala anormala<ref>{{Revista|nom1=Ducros|id=Ducros}}.</ref>». Cal notar que las faulas d'aqueste ensems se confòrman pas a l'esquèma classic, que pas cap de raconte conten de resolucion o de desnosament. Per exemple: « Es la nòça de Papà e de Mamà. S'aiman fòrça e faguèron una bèla fèsta. Pendent la fèsta, l'enfant se lèva e va solet al fons del jardin. Perqué? ». == Esquèma narratiu == [[Fichièr:1-1_La-cigale-et-la-fourmi.jpg|vinheta|''La Cigala e la Formiga'' (Ill. de Grandville)]] [[Fichièr:5-8-Le-cheval-et-le-loup.jpg|vinheta|''Lo Caval e lo Lop'' (Ill. de Grandville)]] [[Fichièr:12-9-Le-loup-et-le-renard.jpg|vinheta|''Lo Lop e lo Rainard'' (Ill. de Grandville)]] Es malaisit de presentar un esquèma narratiu valable per totas las faulas, que dempuèi la mai nauta antiquitat, los recuèlhs de faulas pòdon regropar una granda varietat de racontes: istòria d'animals, contes, racontes mitologics, anecdòtas, bons mots e explicacions de tipe [[Etiologia|etiologic]]. Cada seccion concernís sonque las faulas mai tipicas. Selon Houdar de La Motte, la faula s'organiza a partir de la morala que se vòl mostrar: {{Citacion blòt|text=per far un bon apològ, cal primièr prepausar una vertat morala, l'amagar sota l'allegoria d'un imatge que va ni contre la justesa, ni contre l'unitat, ni contra la natura; menar enseguida d'actors que se farà parlar dins un estil familièr mas elegant, simple mas ingeniós, animat de çò que i a de mai risent e de mai graciós, destriant plan las nuanças del risent e del graciós, del natural e del nèci<ref>Citat per Florian, [[s:De la fable|De la fable]].</ref>.}} La faula classica conta una sola e unica accion, que repausa sus de jòcs d'oposction entre dos personatges, tot coma dins los racontes mitics analisats per [[Claude Lévi-Strauss]]. A apartir [[Esòp]] e [[Fedra (fabulista)|Fedra]], aquestas oposicions son enonciadas mai sovent dins lo títol, qu'anóncia, per exemple, una istòria metent a las presas una cèrvia e una vinha, una granhòta e un buòu, un còrb e un rainard, etc. Al començar, lo lector se trapa donc en preséncia d'una situacion conflictuala, que constituirà lo motor de racontes e ne nosar l'intriga. Dins las faulas de dos personatges, « la faula conéis sempre un conflicte, es a dire un antagonisme entre los actors, basat sus d'interesses divergents». Sovent, los dos personatges se trapan dins de posicions subjectivas fòrça destriadas. Un es ufan de sa fòrça, de sas abiletats o de son importança: es en posicion nauta; l'autre aparéis coma fèble o desprovesit de ressorça: ocupa la posicion bassa. Mercé a un eveniment narratiu imprevist, aqueste qu'es en posicion nauta se traparà en posicion bassa e ''vice versa''. Se pòt veire una illustracion dins la faula ''Lo Garric e la Sanha'' de La Fontaine (I, 22). Lo garric (A1), que se fa glòria al començament de sa soliditat e mepresava la sanha fèbla (B1), es desrasigat per la tempèsta (A2) alara que la sanha demora intacta (B2) que sabèt se plegar sens se rompre. Los personatges an donc realizat un percors inverse. L'esquèma es designat coma « un doble capvirament ». Se vei dins de desenas de faulas, sovent las mai popularas, coma ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''Lo Leon e lo Moscalhon'', ''Lo Leon e lo Rat'', ''La Colomba e la Formiga'', ''Lo Gal e lo Rainard'', ''Lo Caval e lo Lop'', ''Lo Caval e l'Ase'', ''Los Dos Gals'', ''Lo Lop e lo Rainard'', ''Lo Gat e lo Rainard'', ''Lo Tresaur e los Dos Òmes'', ''La Lèbre e la Tartuga'', ''Lo Rainard e la Cigonha''. A vegada, lo capvirament se fa al benefici d'un tresen personatge, coma dins ''Los Panaires e l'Ase''; ''La Granhòta e lo Rat''; ''L'Aucelaire, lo Voltor e l'Alauseta''; ''Lo Gat, la Mostèla e lo Conilhet''; ''Lo Caval s'essent volgut venjar del Cèrvi;'' ''L'Usta e los Plaidejaires''. A vegada encara, lo modèl del doble capvirament es un pauc sincopat, coma dins ''La Cigala e la Formiga'' ont la situacion iniciala mostrant l'avantatge de la cigala sus la formiga es evocada sonque a la fin de la faula (« — Qué fasiatz al temps caud? — Caminant, nuèch e jorn / Cantèri vos ne desplaga »). Es tanben lo cas per ''Lo Rat de vila e lo Rat de camps'' ont La Fontaine comença per l'invitacion del rat de vila alara que dins la version esopica, e d'Oraci, aquesta invitacion veniá sonque après un repai a çò del rat de camp que lo cosin de la vila aviá mespresat per la simplicitat de sos plats. Al contrari, dins ''L'Ase cargat d'espongas e l'Ase cargat de sal'', La Fontaine renoncièt a l'estructura del modèl esopic, fasent intervenir dos protagonistas puslèu qu'un sol. Dins fòrça faulas, la faula se desvelopa sus de relacions antiteticas entre de subjècte, d'objècte, de situacions o de proprietats. Aquò permet de verrolhar lo sens de la faula e de veïcular una morala aisida de deduire, subretot dins la faula antica. La faula se prèsta mens bien que lo conte tradicional a l'identificacion de l'autor amb un personatge. Qui causir, lo gat o lo rainard, lo rainard o l'esquiròl, lo leon o lo rat, la cigala o la formiga? Aquesta dificulat pel lector a se projectar dins lo raconte, en s'identificant d'en primièr a un personatge, a per efièch de lo manténer dins l'expectativa e de lo plaçar dins la posicion d'un observator o puslèu que d'un jutge. La faula s'adreça alara mai a l'intelligéncia e a la facultat de jutjament qu'a un desir d'evasion o de sòmni sentimental. Çò qu'es un genre privilegiat per servir a « l'educacion dels pòbles ». == Dimension morala == [[Fichièr:1-18-Le-renard-et-la-cigogne.jpg|vinheta|''Lo Rainard e la Cigonha''.]] [[Fichièr:10-3-La-tortue-et-les-deux-canards.jpg|vinheta|''La Tartuga e los dos Guits''.]] [[Fichièr:10-1-Les-deux-rats-le-renard-et-loeuf.jpg|vinheta|''Los Dos Rats, lo Rainard e l'Uòu''.]] [[Fichièr:La_Fontaine002.JPG|vinheta|''Lo Carretièt enfangat'' ]] Luènh d'èsser una annèxe al raconte, la [[morala]] n'es lo resumit, l'argument sus que se bastís, constituís un element essencial de la faula. Segon [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]], « La faula es coma una enigma que seriá sempre acompanhada de sa solucion<ref>Hegel, ''[http://classiques.uqac.ca//classiques/hegel/esthetique_1/Hegel_Esthetique_tome_I.pdf Esthétique]'', {{P.|126}}.</ref>. Dins unas faulas que lo sens es evident, la morala es pas formulada explicitament, l'autor preferissent daissar al lector lo plaser de la deduire d'esperel del raconte. Se nomena morala ''promition'' (o prològ) quand es plaçada en tèsta de la faula, ''epimition'' (o epilòg) quand es en seguida. Dins lo ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'', la morala es mencionada al començament e a la fin de cada faula. La valor « morala » de las faulas foguèt sovent criticada. Segon [[Jean-Jacques Rousseau]] la morala de la faula es sovent doptosa, veire purament imorala, e inapropriada a l'educacion dels enfants. Aquestas criticas serián justificadas se la faula se presentava efectivament coma una leiçon de vertut, alara que sa caracteristica principala es d'èsser « una estructura narrativa especifica qu'impausa d'esperela una interpretacion transcendanta », es a dire una interpretacion que passa lo nivèl aparent del raconte. Quitament s'unas faulas an una portada [[etica]], coma per [[Esiòde]], fòrça son d'istòrias de mesa en garda, ensenhant cossí subreviure dins lo mond ostil de las societats tradicionalas, ont lo poder dels poderoses s'exercís sens contrapes e ont se risca sempre d'aver afar amb lo mai fòrt o abil que se. Per lor desnosament, ont lo personatge ufan de sos vantatges al començament es plan castigat a la fin, la faula recomanda a cadun de demorar en posicion bassa. Lo filosòf [[Michel Serres]] exprimís l'idèa autrament: « cal evitar d'èsser pres dins los avatars del minor e del major […] Se volètz ganhar, jogatz lo minorant». Es lo mèsme per las faulas del ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'', qu'un especialista resumís atal las moralas: mai sovent, lo vici es recompensat, alara que la vertut es a vegada castigada, l'engana se revelant lo mejan mai segur de'n capitar. La faula tanben avertís contra los actes inconsiderats e l'abséncia de reflexion prealabla a una accion, coma de davalar dins un potz sens aver envisatjat lo mejan de'n tornar (''Lo Rainard e lo Boc''). Preven fin finala contra la tenda dels automatismes e tira sos melhors efièchs de situacions ont se produch per un dels personatges una reaccion reflèxa inapropriada: obrir la boca per mostrar la beutat de son cant (''Lo Còrb e lo Rainard'') o per respondre a una escomesa alara que la situacion exigissiá de demorar mut (''La Tartuga e los Dos Guits''), o que sèm emportat per son aviditat (''Lo Can que quita lo pàisser pel belar''). Ou encara, un amic dona tròp de fòrça per espotir una mosca (''L'Ors e l'Afogat dels jardins''). Quitament Jupitèr pòt pas s'empachar de complir un acte reflèxe (''L'Agla e l'Escaravat''). N'es lo mèsme per la joventa qui se daissa emporter per son imaginacion que ne pèrd lo pòt que teniá (''La Lachièra e le Pòt de lach''). Aquestas accions mancadas provòcan lo rire del lector, que, come lo remarquèt lo filosòf [[Henri Bergson]], « lo comic es aquò per ont lo personatge se liura a sa desebuda, lo gèst involontar, lo mot inconscient». Fòrça faulas se presentan encara coma de responsas a un problèma o coma lo deschiframent d'una enigma. Es lo cas per exemple dins ''Lo Leon malaut e lo Rainard'', ''Lo Carretièr enfangat,'' ''Los dos Rats, lo Rainard, e l’Uòu'' o ''La Cort del Leon''. == Faula e allegoria == [[Fichièr:1-5_Le-loup-et-le-chien.jpg|vinheta|La faula d'Esòp ''l'Ase salvatge e l'Ase domètge'' veguèt per La Fontaine ''Lo Lop e lo Can''. Una mèsma idèa se traduch de biais diferent segon las epòcas.]] Una [[allegoria]] consistís dins la juxtaposicion d'un sens aparent e d'un sens amagat. La faula es donc una forma d'[[Allegoria|allegora]], que l'istòria imatginada qu'i es contada es ligada a una morala abstracha, donant una portada generala a çò qu'èra en aparéncia pas qu'una anecdòta. Atal, dins ''Lo Rainard e la Cigònha'', la morala fa pas que desvelar la leiçon del raconte e ne tirar una portada generala: {{Citacion blòt|text=Enganaires, es per vosaltres qu'escrivi:<br />Esperatz la recipròca.}} Un segond nivèl allegoric aparéis quand cadun dels personatges del raconte, o cadun dels elements de l'accion, deu èsser interpretat a un nivèl [[Metafòra|metaforic]] que lo sens del raconte aparesca. Es lo cas, per exemple, dins ''Lo Viatge'' de [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]], ont cal apercebre lo rapòrt entre los moments de la vida umana e aqueste d'un viatge que comença a l'alba e s'acaba de vèspre. Aqueste mecanisme d'interpretacion seriá una caracteristica generica de la faula, que « erigiguèt en sistèma la capacitat que possedís tot raconte de s'acabar per una evaluacion». Los personatges animalièrs se prèstan al jòc de l'allegoria que son sovent identificables per de caracteristicas moralas a causa de lor fisic o comportament. Lo [[Canis lupus familiaris|can]] es atal considerat coma lo [[simbòl]] de la fidelitat alara que lo [[Canis lupus|lop]] simboliza lo costat salvatge e brutal. La [[colomba]] representa lo ligam amorós, la [[formiga]] l'ardor al trabalh, lo [[rainard]] la rusa, l'[[ase]] l'etupiditat, l'[[elefant]] la fòrça, lo [[pavon]] l'ufan, lo [[Panthera leo|leon]] la poténcia, l'[[anhèl]] l'inocéncia, etc. Aqueste biais d'atribuir de trachs umans als animals es d'[[antropomorfisme]]. Los animals permeton atal de representar de biais vivent d'idèas abstrachas. [[Fichièr:Grandville,_Ombres_portées,_1830,_K63.jpg|centrat|vinheta|510x510px|<center>Grandville, « Ombras portadas », 1830. Aqueste illustrtor èra pivelat per las semblanças entre tipes umans e animals.</center>]] == Nòtas e referéncias == {{Referéncias}} == Bibliografia == === Recuèlh de faulas === * (la) Laurentius Abstemius, Aesopi Phrygis et aliorum fabulae, Lyon, Seb. Gryphius, 1536, 310 p. (lire en ligne) * (la) Erpenius, Locmani sapientis fabulœ et selectà quœdam arabum adagio, cum interprétation latina et notis, Leyde, 1615 (lire en ligne) * (la) Jean de Capoue, Directorium humanae vitae, Paris, Firmin Didot, 1844 (présentation en ligne, lire en ligne) * (la) Léopold Hervieux, Les fabulistes latins depuis le siècle d'Auguste jusqu'à la fin du Moyen Âge, vol. 5, Paris, Firmin Didot, 1899 == Fonts == === Classicas === * Joseph Bédier, Les fabliaux, Paris, Champion, 1911 * René Bray, Les Fables de La Fontaine : Essai sur la signification du comique, Paris, Edgar Malfère, 1929 * Hippolyte Taine, Essai sur les fables de La Fontaine, Paris, Mme ve Joubert, 1853 * Hippolyte Taine, La Fontaine et ses fables, Paris, Hachette, 1883 === Critica recenta === * (en) H.J. Blackham, The Fable as Literature, Londres, Athlone Press, 1985, 280 p. * Karl Canvat et Christian Vandendorpe, La fable : Vade-mecum du professeur de français, Bruxelles-Paris, Didier Hatier, coll. « Séquences », 1993, 104 p. * Nicole Cottart, « Le Livre de Kalila et Dimna », dans Jean Glénisson, Le livre au Moyen Âge, Louvain-la-Neuve, Brepols, 1988 * Patrick Dandrey, La fabrique des fables, Paris, Klincksieck, 2010 * Louisa Düss, La méthode des fables en psychanalyse infantile, L'Arche, 1950 * Yves Giraud, L'emblème à la Renaissance, Paris, S.E.D.E.S-C.D.U., 1982 * (en) Niklas Holzberg, The Ancient Fable : An Introduction, Bloomington, Indiana University Press, 2002, 128 p. * Morten Nojgaard, La fable antique, vol. 1, Copenhague, Nyt Nordisk Forlag, 1964 * Jean-Noël Pascal, « Brèves remarques sur quelques fabulistes des Lumières », dans Geneviève Artigas-Menant et Alain Couprie, L'idée et ses fables, Paris, Champion, 2008, 339 p. * Jean Pépin, Mythe et allégorie : les origines grecques et les contestations judéo-chrétiennes, vol. 1, Paris, Etudes augustiniennes, 1976 * Louis Renou, « Littérature sanscrite », dans Raymond Queneau, Histoire des littératures 1, Paris, Gallimard, 1955, 1768 p. * (en) Lee Rourke, A Brief History of Fables : From Aesop to Flash Fiction, Bloomington, Hesperus Press, 2011, 178 p. * Michel Serres, Hermès IV. La distribution, Paris, Minuit, 1977 * (en) G.U. Thite, « Indian Fable », dans Robert S. Falkowitz et al., La Fable, Genève, Fondation Hardt, 1984, 322 p. * Pascal Tonazzi, ''Le vocabulaire des Fables de La Fontaine'', Paris, Berg International, 2017, 216p. * Pascal Tonazzi, ''Morales, maximes et pensées des Fables de La Fontaine'', La Rochelle, Coll. Electrons Libres, Evidence Editions, 2018, 136 p. {{ISBN|979-10-348-0973-8}} * Christian Vandendorpe, Apprendre à lire des fables : Une approche sémio-cognitive, Longueuil, Le Préambule, 1989 * Laurent Versini, « Fable, apologue, mythe et Lumières chez Diderot », dans Geneviève Artigas-Menant et Alain Couprie, L'idée et ses fables, Paris, Champion, 2008, 339 p. == Vejatz tanben == === Articles connèxes === *[[Fabulista]] *[[Apològ]] *[[Parabòla (retorica)|Parabòla]] *[[Exemplum]] *[[Conte]] *[[Faulèl]] === Ligams extèrnes === * {{En}} [http://mythfolklore.net/aesopica/index.htm Aesopica] (en anglés, grèc e latin) rz3a158g34ui0k241iu1hrqhd2s2uuq 2328668 2328667 2022-08-17T12:29:18Z Especiari 48437 /* Gènre literari */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Cat_guarding_geese_c1120_BC_Egypt.jpg|vinheta|Gat gardant d'aucas. Egipte, vèrs -1120]] Una '''faula''' es un cort raconte en [[vers]] o en [[pròsa]] dont l'objèctiu es de far agradiva una leiçon de vida. Se caracteriza sovent per un raconte fictiu de composicion naïva e allegorica que protagonizada per [[Animalia|animals]] que parlan, d'umans o d’autras entitats d'aspècte animal mas [[Personificacion|personificadas]]. Una morala es exprimida a la fin o la començament de la faula. Aquesta es sovent implicita, lo lector l'a de trobar d'esperel. [[Fichièr:Aesop_pushkin01.jpg|vinheta|Bust de l'epòca ellenistica supausat representar [[Esòp]], lo creator del gènre.]] [[Fichièr:1-2_Le-corbeau-et-le-renard.jpg|vinheta|La faula ''Lo Còrb e lo Rainard'' ja contada per Esòp e [[Fèdae]]. (Ill. de Grandville, 1838)]] [[Fichièr:Le_loup_et_agneau_G-F_Townsend_1867_GB.png|vinheta|''Lo Lop e l'Anhèl'' es tanben una faula fòrça anciana. (Ill. de H. Weir, 1867)]] Per [[Fedra (fabulista)|Fedra]], lo fabulista latin, « Lo meriti de la faula es doble: provòca lo rire e dona una leiçon de prudéncia. » Aquesta portada didactica de las faulas pòt explicar que las faulas circulèron e foguèron utilizadas d'una cultura cap a una autra. Segon G. K. Chesterton, « la faula es una mena d'alfabet de l'umanitat pem mejan del qual se poguèt escriure las primièras certituds filosoficas; e per aquesta rason las figuras devián foncionar coma d'abstraccions algebricas o de pèças d'un jòc d'escacs.» == Etimologia == Al sens primièr, lo mot « faula » (''fabula,ae'' : la legenda) designa l'istòria o encadenament d'accions qu'es a la basa d'un raconte imaginari, quin que siá. Es dins aqueste sens que, dins la ''Poetica'', [[Aristòtel]] designa la « faula » coma un dels sièis elements que constituisson una tragèdia, ensems amb las mòrs, lo lengatge, la pensada, l'aparelh scenic e la melopèa. Lo mot ''faula'' ven du latin ''fabula'' (« prepaus, paraula »), que designa lo fach de parlar en inventant. En grèc, tanpauc i aviá pas de mot especial per nomenar lo genre de la faula, qu'èra designada pel mot significant raconte: ''μύθος'' (que donèt lo mot « mite »). Per far referéncia al genre, l'usatge lèu s'espandís per designar las faulas coma d''<nowiki/>'aesopica'' (literalament : « prepaus d'Esòp »), çò que se traduirà a l'Edat Mejana per ''[[Isopet|isopets]]''. == Gènre literari == La faula es una forma particulara d’[[apològ]], que designa tot racontede portada moralizanta. Se destria de la [[Parabòla (retorica)|parabòla]], que met en scèna d'umans e daissa lo sens obèrt a la discussion. Tanben se destria de l'''exemplum'', qu'es un raconte presentat coma veridic. Enfin se destria del [[faulèl]], qu'es un conte satiric o moral, sovent calhòl. == Istoric == La faula sortís sas raices de la nuèch dels temps e de totas las culturas. Fa partit de la tradicion orala plan sovent abans l'invencion de l'escritura. Es sempre activa dins los païses ont la cultura orala demora viva e pròche de la natura, coma es lo cas en Africa o dins las societats ruralas. La [[Mesopotamia]] sembla aver estat lo bèrç del genre, a causa de la descobèrta que s'i faguèt de fòrça faulas venent de dos mila ans abans nòtre èra. De tauletas venant de bibliotècas escolaras de l’epòca [[Sumèr|sumeriana]] contan en brèu d'istòrias de rainard flataire, de can maladreit (« Lo can del fabre, avent pas podut capvirar l’enclutge, versèt la dorna») o de moissal se'n cresent (« Un moissal se pausant sus l'esquina d’un elefant li demanda se son pes li es suportable o se puslèu deuria s’envolar »). Fòrça d'aquestes tèxtes mòstran una granda afinitat amb los [[Provèrbi|provèrbis]] e an una construccion [[Antitèsi|antitetica]] (« Çò qu'encontrèt, ne'n parlas pas; mas çò que perdèt, ne'n parlas. ») Pasmens, possedisson pas de morala explicita. Lo [[Talmud]] conten diferents ensenhaments illustrats de faulas de Rainard, faulas que son passadas dins la literatura occidentala per las compilacions crestianas d'"exemples" servissent a la composicion dels [[Sermon|sermons]]. === Antiquitat grecoromana === Al començament, la faula existissiá pas coma genre autonòm, mas solament jos forma d'extrach inserit coma d'illustracion dins un tèxte en vers o en pròsa. Atal, la primièra faula coneguda es d'[[Esiòde]] dins [[Los Trabalhs e los jorns]], escrich al sègle VIIIe AbC. Es l'istòria ''[[Lo Rossinhòl e lo Segairòl]]'', que conte cossí un rossinhòl pres dins las arpas d’un segairòl se fa dona la leiçon. ==== Esòp en Grècia ==== [[Fichièr:Le-lion-et-le-rat-Steinhowel-1521-LC.jpg|vinheta|Las faulas d'Esòp foguèron de contunh traduchas e illustradas dins los {{Nombre amb unitat|2000}} ans passats e mai. Çai dessús ''Lo Leon e lo Rat'', dins una edicion de Steinhowel de 1521.]] [[Fichièr:3-5-Le-renard-et-le-bouc.jpg|vinheta|Illustracion de Grandville per ''Lo Rainard e lo Boc''.]] La faula se constituís coma genre literari amb [[Esòp]], ma grand fabulista de l'[[Antiquitat]], que visquèt entre los sègles VII e VI AbC, e que seriá originari de [[Tràcia]], près de la [[mar Negra]]. Considerat coma lo paire de la faula, li donèt son nom. Los Ancians destriavan entre la faula ''esopica'', que met en scèna d'animals o d'objèctes inanimats, e la fabla ''libiana'', ont d'òmes intergisson amb d'animals. Esòp èra ja fòrça popular a l’epòca classica, coma lo mòstra lo fach que lo quita [[Socrates]] auriá consacrat sos darrièrs moments de preson abans sa mòrt a metre en vers de faulas d'aqueste autor. Auriá explicat a son discípol: « Un poèta deu prene per matèria de mites [...] Atal ai causit de mites jos la man, aquestas faulas d’Esòp que coneissiái per còr, a l'azars de las encontras. » [[Diogènes Laèrci]] atribuís una faula a Socrates, que començava atal: « Un jorn, Esòp dich als abitants de Corint que se deu pas sometre la vertut al jutjament del popular. » E, s'agís aquí d'un precèpte ara tipicament associat al filosòf puslèu qu'al fabulista. Socrates utilizava de segur lo nom d'Esòp per far passar sos precèptes al mejan d'apològs. Al sègle IV AbC., Demetrios de Falèra publica lo primièr recuèlh de faulas istoricament atestat. Lo recuèlh, perdut, donèt fòrça versions. Una d'aquesta es servada jos la forma d’un ensems de manuscrits datant benlèu del sègle I, colleccion nomenada ''Augustana''. Es a aquesta que se referís çò que se dich ara las « faulas d'Esòp ». Conten mai {{Nombre amb unitat|500}} faulas, totas en [[pròsa]], que las mai popularas, son ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''La lèbre e la Tartuga'', ''Lo Boscassièr e la Mòrt'', ''Lo Vent e lo Soleilh'', etc.. Benlèu lo nom d'Esòp foguèt utilizat per recampar tota mena de racontes que circulavan antan de biais oral e que presentavan de caracteristicas comunas. ==== Fedra a Roma ==== De la Grècia, la faula passa a [[Roma antica|Roma]]. [[Oraci]] prepausa una remarcabla adaptacion de ''Lo Rat de vila e lo Rat del camp'' (''Satiras'', II, 6). Es seguit per [[Fedra (fabulista)|Fedra]] que, coma Esòp, nasquèt en [[Tràcia]] e èra esclau abans d'èsser afranquit per [[August]]. Escriguèt sièis libres de faulas, que lo primièr comença amb ''Lo Lop e l'Anhèl''. Amb aqueste recuèlh entèrament en vers, Fèdra fa de la faula un genre poetic d'esperse. En mai d'adaptar Esòp en latin, fa pròva d'originalitat: sus las 126 faulas del recuèlh, mens de la mitat son de manlèus d'Esòp. Quitament se sas faulas faguèron pas sa glòria de son vivent, Fèdra serviguèt de modèl. ==== Periòde ellenistic ==== Lo poèta [[Babri]], un Roman ellenizat contemporanèu de Fedra, torna al grèc las faulas esopicas e las versifica. Se conéis d'el dos recuèlhs, que totalizan 123 faulas. Lo vam de la faula grandís dins lo mond grecoroman. I a diferentas referéncias a de faulas de l'autor grèc [[Lucian|Lucian de Samosata]], coma ''los monins dançaires'', que jòga sus l'oposicion entre l'inat e l'aquerit, tèma comun de fòrça faulas. Al sègle IV, lo poèta roman [[Flavi Avian]] ne daissa 42, gaireben totas d'adaptacions de Fedra, mas que mai d'unas, son atestadas endacòm mai, son fòrça plan bastidas. Son contemporanèu, [[Aftoni]] daissèt un recuèlh de 40 faulas en pròsa. Dins la dralha latina, las faulas d'Esòp passèron a l'[[Edat Mejana]] e inspirèron d'innombrables successors. === La font indiana e persana === [[Fichièr:Kelileh_va_Demneh.jpg|vinheta|Una pagina del ''Kalîla wa Dimna'', version persana del sègle XV (Musèu del palais de Topkapı, [[Istambol|Istanbul]])]] [[Fichièr:Syrischer_Maler_von_1354_001.jpg|vinheta|''Kalîla wa Dimna'', edicion siriana de 1534. La lèbre engana l'elefant li mostrant lo rebat de la luna.]] La faula coneguèt un succès remarcable en [[Índia]]. Ja se'n trapa dins la granda epopèa del ''[[Mahabharata]]'', fondatritz de l'indoïsme, coma dins los racontes del Jataka e lo Kathasaritsagara, mas la colleccion mai importanta se trapa dins lo ''[[Pañchatantra|Panhatantra]]''. Originalament redigit en [[sanscrit]] entre [[-300]] e [[570]] per un [[braman]] del nom de Pilpaí dins la region del [[Cashmir]], aqueste recuèlh de faulas aviá per objectiu d'ensenhar la saviesa als princes e lo succès dins la vida. Foguèt retocat sovent amb tanben de versions derivadas, qu'una se titula ''Hitopadesha'' o ''L'Instruccion utila'', datant del sègle XII. I a dins lo ''Panchatantra'' lo bestiari abitual de las faulas ([[ase]], [[Panthera leo|leon]], [[Monard|monin]], [[sèrp]], etc.), amb la diferéncia que dos [[Chacal|chacals]], Carataca e Damanaca, an lo ròtle del [[rainard]] europèu, tot en se comportant a vegada nèciament. Aqueste recuèlh compta 70 faulas, subretot en pròsa. Aqueste obratge arriba en [[Occident]] al tèrme d'un caminament fòrça complèxe, mostrant que l'interès que la faula podè provocar dins diferentas culturas. Lo ''Libre de Pilpaí'' es introduchs en [[Empèri Pèrsa|Pèrsa]] pel rei [[Empèri Sassanida|sassanida]] [[Cosrau Ier]] ([[531]]-[[579]]) que, avent apres l'existéncia en Índia d'un obratge contenent la font de tota formacion intellectuala, aviá missionat son mètge del l'obténer. L'obratge es alara traduch en persan mejan jol títol ''Kalîleh va Demneh'', qu'es version mai anciana de ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'' que se pòsca referir, l'original indian essent perdut. Après la conquista de la Pèrsa pels Arabs al sègle VII, es traduch en [[arabi]] jol títol ''Kalîla wa Dimna'' (o ''Kelileh va Demneh'') per Abdullah Ibn al-Muqaffa (vèrs 750), que transpausa los racontes originals dins un contèxte arab. Las faulas i son inseridas dins un raconte continú que los dos chacals — Calila (Karataka) e Dimna (Damanaka) — son los protagonistas. Pas cap d'obratge originari d'Índia foguèt tant espandit. Amb mai de 200 versions dins mai de sesenta lengas, coma lo turc, lo siriac, lo malés e l'etiopian, influencièt las literaturas d'Asia, d'Africa del nòrd e d'Euròpa. Foguèt traduch en grèc par Simeon Set a la demanda de l'emperaire bizantin [[Alexis Ier Comnèna]] (sègle XI) e en ebrieu per [[Jacob ben Eleazar]] de Tolèda al començament del sègle XIII. L'obratge es alara remarcat pel rei de Castelha [[Anfós X de Castelha|Anfós X]], que lo faguèt traduire de l'arabi en espanhòl jol títol ''Calila y Dimna'' en ([[1251]]). En [[1263]], Joan de Capoa traduch en latin la version ebraïca pel cardinal Orsini li donant lo títol de ''Directorium humanae vitae'' (litt. « La conducha de la vida umana »). En [[1313]], a la demanda de la reina Joana de Navarra, [[Ramon de Besièrs]] ne publica una autra edicion, qu'utiliza aquesta de Joan de Capoa tot en i integrant de donadas de la version espanhòla. A una epòca anciana, abans l'aparicion del ''Kalîla wa Dimna'', la faula sembla aver èsser ligada dins lo mond arab al nom de [[Locman lo Savi]]. Aqueste auriá viscut a la mèsma epòca qu'Esòp e tanben auriá estat esclau. [[Alcoran|L'Alcoran]] lo menciona coma essent un savi. En [[1615]], Thomas van Erpe publica una traduccion latina d'un recuèlh contenent 34 faulas, atribuidas a Locman per un autor anonim, mas que fòrça apartenon en fach al còrs esopic tradicional. E coma per Esòp, lo nom de Locman sembla aver foncionat dins lo mond arab coma un « aimant generic », aglutinant los racontes del mèsme genre que circulavan dins la tradicion orala. Lo nom de Locman lo Savi serà alara a vegada ligat a la faula coma un dels fondators mitics del genre. Lo grand poèta persan [[Rumi]] ([[1207]]-[[1273]]), qu'èstudièt las faulas d'Esòp quand èra jove, ne faguèt una adaptacion originala dins son libre ''Masnavî-ye-Masnavî''. Filh d'un teologian [[Sofisme (islam)|sofi]] e d'esperel considerat coma un sant, dona a las fablas una morala sovent mistica, plan diferenta de la morala classica. La leiçon de'n tirar es pas tant de se mesfisar dels autres que de se mèsme e de la partida ''animala'' de son alma. === Faula chinesa === [[Fichièr:Zhuangzi-Butterfly-Dream.jpg|vinheta|''Sòmni del parpalhòl'' (Del Ziling, 1988)]] La faula a una fòrça longa istòria en China e existissiá ja sota forma orala tres mila ans abans nòstra èra. Pendent los periòdes [[Periòde dei Primas e deis Autonas|de las Primas e dels Automnes]] e dels [[Periòde dei Reiaumes Combatents|Reialmes combatents]], ven un genre literari d'esperse e aparéis dins fòrça òbras de l’èra preQin, mas totes los libres d'aquesta epòca foguèron destruchs sus òrdre de l'emperaire [[Qin Shi Huang]] en [[-213|213]] [[-213|AbC.]] Las faulas chinesas son pas associadas a la pluma d’un sol autor. La lenga correnta garda la memòria de las faulas de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]] e fòrça faulas popularas son anonimas<ref>Peilin Zhao 1984, {{P.|2}}.</ref>. Aquestas rebaton las aspiracions, las demandas e l’ideal de las massas laboriosas. Ara encara son legidas e se'n tira de leiçons. Fòrça faulas chinesas quitament venguèron d'expressions popularas de quatre mots, coma « ''Zhuang zhou meng die'' » (庄周梦蝶), qu'evòca lo sòmni del parpalhon de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. Lo mot chinés per designar la « faula » (寓言yùyán) apareguèt pel primièr còp dins « Capítol Faula » de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. Significa « exprimir de pensadas per de paraulas » —çò qu'es comparable al sens primièr del mot faula en latin e en grèc. Las faulas chinesas pòdon èsser destriadas en quatre genres, segon las epòcas : # Faulas filosoficas de l’èra preQin : Aqueste genre literari apareguèt e se desvolopèt pendent l’èra preQin, mas coneguèt son edat d'aur pendent lo periòde dels [[Periòde dei Reiaumes Combatents|Reialmes combatents]]. Las faulas aparéisson dins d'òbras de diferentas escòlas on servisson a expausar d'idèas filosoficas e politicas, coma es lo cas per lo ''Sòmni del parpairòl'' (庄周梦蝶) de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. # Faulas dissuasivas de la dinastia Han : Los tèmas e estil de las faulas de la [[dinastia Han]] son eritats de l’èra preQin. L'objectiu d'aquesta faulas es d’obténer l’unificacion e l'estabilitat del novèl empèri feudal. S'agís d’instruire los òmes amb de leiçons de l’istòria. Las fablas mai conegudas son: ''La prègadieu que caça una cigala'' (螳螂捕蝉), ''L'òme qu'adorava lo dragon'' (叶公好龙), ''Jogar lo laüt davant los bufles'' (对牛弹琴), etc. # Fablas satiricas o ironicas de las dinastias Tang e Song: Las fablas escrichas jos la dinastias [[Dinastia Tang|Tang]] e [[Dinastia Song|Song]] utilizan l’[[allegoria]] amb d'objectius satirics e filosofics. Los màger representants dels movements literaris redigiguèron de fablas. Las mai conegudas son 毛颖传 (Mao Yingchuan) de Han Yu, 黔之驴 (l'ase del Guizhou) de Liu Zongyuan e 卖油翁 (l'òme d'òli) de Ouyang Xiu. Amb la pujada del [[bodisme]], de faulas estrangièras apareguèron en traduccion dins los tèxtes bodistas. # Faulas umoristicas de la dinastias Yuan, Ming e Qing: Pendent las dinastias [[Dinastia Yuan|Yuan]], [[Dinastia Ming|Ming]] e [[Dinastia Qing|Qing]], los fabulistas cultivan subretot l'istòria dròla. Es lo cas dels autors màger que son Liu Ji (autour de la faula 郁离子), Song Lian, Liu Yuanqing, etc. === Edat Mejana === [[Fichièr:1-2-Le-Corbeau-et-le-renard-Steinhowel.jpg|vinheta|''Lo Còrb e lo Rainard'' (Steinhowel, 1521)]] La faula contunha a se transmetre dins tot l'[[Edat Mejana]] jos la forma de recuèlhs, los [[Isopet|Isopets]] (d'Esiòp). Un recuèlh atribuit a [[Romul (fabulista)|Romul]], que compte 84 faulas en latin, amb 51 traduchas de Fedra, es immensament popular pendent tot lo periòde e serà un dels primièrs obratges a èsser imprimit. D'entre los autors que la tradicion gardèt lo nom, i a tanben Sintipas e pseudo-Dositèu, que se sap pas tròp se fa referéncia a de personatges reals o mitics. La qualitat literària es alara abandonada al benefici de las moralitats. Es diferent amb [[Maria de França (poeta)|Maria de França]] ([[1154]]-[[1189]]), que publica un recuèlh de faulas titolat ''Ysopet''. Sus un centenat de pèças, dos terces son d'origina desconeguda e belèu venon del repertòri oral de l'epòca. Las autras son tiradas d'Esòp. La tematica de la faula pren un espandiment singular amb lo ''[[Roman de Renart]]'', colleccion de racontes deguts a de clergues anonims del sègle XII. Dins aquestas istòrias inspiradas d'''Ysengrinus'', òbra latina del poèta flamand Nivard de Gand, la luta del [[Rainard|gopil]] contra lo [[Canis lupus|lop]] servís de pretèxte a une vigorosa [[satira]] de la [[Feudalitat|societat feudala]] e de sas injustícias. La faula ven alara una comèdia animala ont tot se ten. En Anglatèrra, Eudes de Cheriton (1190 - 1246/47) redigís en latin un recuèlh de faulas, que fòrça venon d'Esòp e d'autres autors. Utiliza la faula ensems amb de [[Parabòla (retorica)|parabòlas]] e d'''exemplum'' per provesir de sermons e presics. === Renaissença === [[Fichièr:Corrozet_Cigogne_et_renard.png|vinheta|''Lo Rainard e la Cigonha'' d'Esòp, dins l'edition de Gilles Corrozet (1542).]] [[Fichièr:GueroultCoqRegnard.jpg|vinheta|''Lo Còrb e lo Rainard'' de Guéroult.]] Al contrari del vam que lo genre coneguèt a l'Edat Mejana, los poètas del sègle XVI s'interessèron pas gaire a la faula. I a de faulas en pròsa integradas a de contes, novèlas o [[Satira|satiras]]. En [[1558]], Bonaventure Des Périers conta l'istòria que donarà ''La Lachièra e lo Pòt de lach'' de La Fontaine<ref>Texte [http://www.bvh.univ-tours.fr/Epistemon/B693836101_A489170.pdf en ligne], {{P.|46}}.</ref>. [[Margarida de Navarra]] n'introduguèt tanben per exemple dins son [[L'Eptameron|Eptameron]]. Amb la novèla descobèrta de las fonts grègas pels umanistas, los recuèlhs de faulas anticas se multiplican. En Anglatèrra, [[William Caxton]] publica en [[1484]] lo primièr recuèlh de faulas esopicas a partir de fonts anticas grègas e latinas, tot en lor donant una dòsi d'umor capable de seduire un larg public. Aqueste obratge venguèt una referéncia incontornabla dins le mond anglofòn fins a la sortida d'una novèla traduccion pel folclorista Joseph Jacobs a la fin del sègle XIX. En Itàlia, Laurentius Abstemius publica en 1495 un recuèlh de 100 faulas titulat ''Hecatomythium'', qu'unes son traduchas d'[[Esòp]] alara que d'autres son de son invencion. I apond mai tard un segond recuèlh de 100 faulas, que publica amb de faulas de Lorenzo Valla, [[Erasme]], Aulu-Gelle e autres. Giovanni Maria Verdizotti publiquèt un recuèlh de 100 faulas en [[1570]], titulat ''Cento favole bellissime''. En França, Gilles Corrozet publica en [[1542]] ''Les Fables du très ancien Ésope'', una traduccion en vers del tèxte grèc acompanhat de somptuosas illustracions. Cinc ans mai tard, Guillaume Haudent publica ''Trois cent soixante et six apologues d’Ésope'' traduchs en vers. En [[1610]], lo Soïssa Isaac Nicolas Nevelet, alara de 20 ans d'eadat, publica ''Mythologia Aesopica'', obratge que compren lo tèxte grèc e una traduccion latina de las faulas d'[[Esòp]] e de Babri, e tanben de Fedrea, Avian e Abstemi. Endacòm, lo genre dels emblèmas, plan al vam pendent tot lo sègle XVI, expleita jos una forma sintetica e fòrça visuala la matèria de la faula. S'escrich alata alara de libres d’emblèmas, al biais de l’Italian Alciato. En França, Guillaume Guéroult sembla s’èsser especializat dins lo genre amb ''le Blason des Oyseaux'' (1551), ''les Hymnes du Temps et de ses parties'' (1560) e ''les Figures de la Bible'' (1564), sempre compausats sul modèl d’una gravadura acompanhada d’una corta pèça de vers. D'entre los emblèmas de Guéroult tractant de faulas esopics i a ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''Lo Monin e lo Gat'', ''L'Aranha e l'Ironda'', ''La Cort del Leon'', ''L'Astrològ que se daissèt caire dins un potz'', ''La Cigala e la Formiga'' e ''La Granòta que vol se far tan grossa coma lo Buòu''. D’autres escrivains practican de faulas en Euròpa, coma lo [[Portugal|portugués]] [[Sá de Miranda]]. === Lo sègle de [[Jean de La Fontaine]]=== [[Fichièr:2-18-La-chatte-metamorphosee_Louis_LELOIR_1873.jpg|vinheta|''La Gata metamorfozada en femna'' (Ill. de Leloir, 1873)]] Al sègle XVII, la faula torna al vam e los recuèlhs se multiplican. Aqueste vam s'explica en partida pel desvelopament de l'educacion e la plaça que se fasiá la faula dins las escòlas per entraïnar a manejar la lenga e far d'exercicis de grèc e latin. Lo contèxte es favorable a l'espelida del genre. Après avez assejat diferents genres poetics, [[Jean de La Fontaine]] ([[1621]]-[[1695]]) publica son primièr recuèlh de faulas en [[1668]] (libres I a VI). Amb lo succès obtengut, ne publicarà dos autres, en [[1678]] e [[1694]], per un total de {{Nombre amb unitat|243}} pèças, que unas son d'apològs e metan pas en scèna d'animals. Aquestes recuèlhs lo consacrèron coma lo mai grand fabulista de totes los temps. Posant sas fonts dins la literatura mondiala de totes los temps ([[Esòp]], [[Fedra (fabulista)|Fedra]], [[Oraci]], [[Lorenzo Bevilaqua|Abstemius]], [[Maria de França (poeta)|Maria de França]], [[Joan de Capoa]], Guéroult, etc.), La Fontaine se contenta pas de traduire o d'actualizar de pèças conegudas, mas fa sa marca sul genre amb de racontes vivents, variats e fòrça plan contats, que fan una larga plaça al dialòg e testinònian d'una granda precision dins l'observacion, que s'apond una ironia doça, que tòca sovent a la satira a vegada a la filosofia. === Sègle XVIII === [[Fichièr:Le-vacher-et-le-garde-chasse.jpg|vinheta|''Lo Vaquièr e lep garda caça'' de Florian. (Ill. de Grandville)]] Antoine Houdar de La Motte ([[1672]]-[[1731]]) explora una poetica de la faulas que trenca deliberadament amb los autors antics, considerant que las opinions comunas son sovent infondadas e que la coneissença evoluiguèt dempuèi Esòp e Fedra. Un autre nom a costat d'aqueste de La Fontaine es [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]] (1755-1794). Son recuèlh compta un centenat de faulas ont se sentís l’inspiracion de l’Anglés [[John Gay]] o de l’Espanhól [[Tomás de Iriarte]]. unas de sas faulas son d'orientacion publica e an per objectiu de vulgarizar las idèas de la [[Luses (filosofia)|filosofia de las Luses]] sus la natura umana e la necessitat pels govèrn de respectar de principis morals; d'autres son d'orientacion privada e ensenhan de principis de saviesa, d'amor del trabalh e de caritat. Las faulas de [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]] son a vegada jutjadas mai adaptadas als enfants qu'aquesta de La Fontaine que lo messatge n'es mens ambigú e las oposicions entre los personatges mens trencadas: {{Citacion blòt|text=Prepausava a las dònas manhacas e fardadas, en mena de faulas, d'enigmas polidas, e lor manejava un ramelet de moralitats fadas; penhiá segon l' ''Emili'' la tendresa conjugala, las leiçons mairalas, lo dever dels reis, l'educacion dels princes<ref name=Taine1883>{{Harvsp|Taine 1883|p=112}}.</ref>.}} La faula es tanben practicada pels filosòfs de las Luses : [[Denis Diderot|Diderot]] n'introduch a l'escasença dins sas ''Letras'' o dins sas ''Mesclas filosoficas''. Lo succès prodigiós de la faula inspira alara fòrça vocacions. En [[1777]], Jean-Jacques Boisard publica un recuèlh que ne conten {{Nombre amb unitat|1001}}, alara que lo jesuista François-Joseph Desbillons ne produch 560 l'an seguent. Gotthold Ephraim Lessing illustra lo genre en [[Alemanha]], Ignacy Krasicki en [[Polonha]]. === Dempuèi lo sègle XIX === [[Fichièr:Jean_Pierre_Saint_Ours_La_lecture_de_la_fable_1796.jpg|vinheta|Jean-Pierre Saint-Ours, ''La lectura de la faula'' (1796)]] Al sègle XIX, la faula serà gaireben pus practicada en França. Aqueste relatiu desinterès coïncidís amb la pujada del roman. Pasmens, [[Victor Hugo]] en setembre de 1852, dins son recuèlh ''Los Castigs'', utiliza la faula per denonciar lo comportament de [[Napoleon III]] . Compara aqueste a un monin dins sa Faula o istòria. En [[Russia]], pasmens, la faula conéis un vam de popularitat amb [[Ivan Krylov]], que ne fa son genre de predileccion. [[Cristóbal de Beña]] (''Fábulas políticas'') e [[Juan Eugenio Hartzenbusch]] ne fan çò mèsme en Espanha. Ambrose Bierce utiliza la faula amb per objectiu la satira politica als [[Estats Units d'America|EUA]]. Es a vegada aparentat al genre de la faula, dins lo sens larg d'apològ, ''[[La Bòrda dels animals]]'' (''Animal Farm'') de [[George Orwell]]. Publicat en [[1945]], aqueste apològ descrich una bòrda ont los animals se revòltan puèi prenon lo poder e caçan los òmes, après que sián estats negligits. Orwell prepausa una [[satira]] de la [[Revolucion Russa|Revolucion russa]] e una critica de l'estlinisme. Blackham i vei un desvelopament de la faula ''Lo Lop e lo Can''. [[Franz Kafka]] ([[1883]]-[[1924]]) daissèt de borrolhons de faulas, coma ''Pichona faula'', ont una mirga percaçada per un gat vei los murs d'un corredor s'estreitir inexorablament davant ela. ''La Partença'' met en scèna lo mèsme univèrs d'ància que dins sos romans. Dins aquesta vana esopica desviada, la morala es absenta e las certituds son remplaçadas pel sentiment d'incertitud generalizada. La faula fa l'objècte de pastís e de parodias. Es lo cas per exemple per [[James Joyce]] amb ''The Ondt and the Gracehoper'' inserat dins ''[[Finnegans Wake]]'', ont se trapa ''Mooske and the Gripes''. [[Eugen Ionescu|Eugène Ionesco]] introduch dins [[La Cantatritz clòscapelada|''La Cantatritz clòscapelada'']] une pseudofaula, ''Lo Can e le Buòu''.. Dins una dralha mai classica, la faula contunha a interessar d'escrivans del sègle XX. Lo poèta e dramaturg [[Jean Anouilh]] publica ''Fables'' en 1962. Dins un esperit que l’Encyclopedia Britannica liga dirèctament a [[Jean de La Fontaine|La Fontaine]], [[Pierre Gamarra]] publica ''La Mandarina e lo Mandarin'' (1970), que conten de faulas « d'una drollariá remarcabla e d'una granda virtuositat tecnica<ref>Encyclopedia Britannica, Article : « Littérature pour la Jeunesse : le XXème siècle. »{{En}}.</ref>». === Utilizacion psicanalitica de la faula === A la mitat del sègle XX, la psicanalista Louisa Düss realizèt un metòde d'exploracion dels conflictes inconscients de l'enfant amb un ensems de « faulas » bastís per aquò. Un estudi de las responsas a aquestes racontes permetriá de « desveler los trebles afectius causats a l'enfant per una situacion familiala anormala<ref>{{Revista|nom1=Ducros|id=Ducros}}.</ref>». Cal notar que las faulas d'aqueste ensems se confòrman pas a l'esquèma classic, que pas cap de raconte conten de resolucion o de desnosament. Per exemple: « Es la nòça de Papà e de Mamà. S'aiman fòrça e faguèron una bèla fèsta. Pendent la fèsta, l'enfant se lèva e va solet al fons del jardin. Perqué? ». == Esquèma narratiu == [[Fichièr:1-1_La-cigale-et-la-fourmi.jpg|vinheta|''La Cigala e la Formiga'' (Ill. de Grandville)]] [[Fichièr:5-8-Le-cheval-et-le-loup.jpg|vinheta|''Lo Caval e lo Lop'' (Ill. de Grandville)]] [[Fichièr:12-9-Le-loup-et-le-renard.jpg|vinheta|''Lo Lop e lo Rainard'' (Ill. de Grandville)]] Es malaisit de presentar un esquèma narratiu valable per totas las faulas, que dempuèi la mai nauta antiquitat, los recuèlhs de faulas pòdon regropar una granda varietat de racontes: istòria d'animals, contes, racontes mitologics, anecdòtas, bons mots e explicacions de tipe [[Etiologia|etiologic]]. Cada seccion concernís sonque las faulas mai tipicas. Selon Houdar de La Motte, la faula s'organiza a partir de la morala que se vòl mostrar: {{Citacion blòt|text=per far un bon apològ, cal primièr prepausar una vertat morala, l'amagar sota l'allegoria d'un imatge que va ni contre la justesa, ni contre l'unitat, ni contra la natura; menar enseguida d'actors que se farà parlar dins un estil familièr mas elegant, simple mas ingeniós, animat de çò que i a de mai risent e de mai graciós, destriant plan las nuanças del risent e del graciós, del natural e del nèci<ref>Citat per Florian, [[s:De la fable|De la fable]].</ref>.}} La faula classica conta una sola e unica accion, que repausa sus de jòcs d'oposction entre dos personatges, tot coma dins los racontes mitics analisats per [[Claude Lévi-Strauss]]. A apartir [[Esòp]] e [[Fedra (fabulista)|Fedra]], aquestas oposicions son enonciadas mai sovent dins lo títol, qu'anóncia, per exemple, una istòria metent a las presas una cèrvia e una vinha, una granhòta e un buòu, un còrb e un rainard, etc. Al començar, lo lector se trapa donc en preséncia d'una situacion conflictuala, que constituirà lo motor de racontes e ne nosar l'intriga. Dins las faulas de dos personatges, « la faula conéis sempre un conflicte, es a dire un antagonisme entre los actors, basat sus d'interesses divergents». Sovent, los dos personatges se trapan dins de posicions subjectivas fòrça destriadas. Un es ufan de sa fòrça, de sas abiletats o de son importança: es en posicion nauta; l'autre aparéis coma fèble o desprovesit de ressorça: ocupa la posicion bassa. Mercé a un eveniment narratiu imprevist, aqueste qu'es en posicion nauta se traparà en posicion bassa e ''vice versa''. Se pòt veire una illustracion dins la faula ''Lo Garric e la Sanha'' de La Fontaine (I, 22). Lo garric (A1), que se fa glòria al començament de sa soliditat e mepresava la sanha fèbla (B1), es desrasigat per la tempèsta (A2) alara que la sanha demora intacta (B2) que sabèt se plegar sens se rompre. Los personatges an donc realizat un percors inverse. L'esquèma es designat coma « un doble capvirament ». Se vei dins de desenas de faulas, sovent las mai popularas, coma ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''Lo Leon e lo Moscalhon'', ''Lo Leon e lo Rat'', ''La Colomba e la Formiga'', ''Lo Gal e lo Rainard'', ''Lo Caval e lo Lop'', ''Lo Caval e l'Ase'', ''Los Dos Gals'', ''Lo Lop e lo Rainard'', ''Lo Gat e lo Rainard'', ''Lo Tresaur e los Dos Òmes'', ''La Lèbre e la Tartuga'', ''Lo Rainard e la Cigonha''. A vegada, lo capvirament se fa al benefici d'un tresen personatge, coma dins ''Los Panaires e l'Ase''; ''La Granhòta e lo Rat''; ''L'Aucelaire, lo Voltor e l'Alauseta''; ''Lo Gat, la Mostèla e lo Conilhet''; ''Lo Caval s'essent volgut venjar del Cèrvi;'' ''L'Usta e los Plaidejaires''. A vegada encara, lo modèl del doble capvirament es un pauc sincopat, coma dins ''La Cigala e la Formiga'' ont la situacion iniciala mostrant l'avantatge de la cigala sus la formiga es evocada sonque a la fin de la faula (« — Qué fasiatz al temps caud? — Caminant, nuèch e jorn / Cantèri vos ne desplaga »). Es tanben lo cas per ''Lo Rat de vila e lo Rat de camps'' ont La Fontaine comença per l'invitacion del rat de vila alara que dins la version esopica, e d'Oraci, aquesta invitacion veniá sonque après un repai a çò del rat de camp que lo cosin de la vila aviá mespresat per la simplicitat de sos plats. Al contrari, dins ''L'Ase cargat d'espongas e l'Ase cargat de sal'', La Fontaine renoncièt a l'estructura del modèl esopic, fasent intervenir dos protagonistas puslèu qu'un sol. Dins fòrça faulas, la faula se desvelopa sus de relacions antiteticas entre de subjècte, d'objècte, de situacions o de proprietats. Aquò permet de verrolhar lo sens de la faula e de veïcular una morala aisida de deduire, subretot dins la faula antica. La faula se prèsta mens bien que lo conte tradicional a l'identificacion de l'autor amb un personatge. Qui causir, lo gat o lo rainard, lo rainard o l'esquiròl, lo leon o lo rat, la cigala o la formiga? Aquesta dificulat pel lector a se projectar dins lo raconte, en s'identificant d'en primièr a un personatge, a per efièch de lo manténer dins l'expectativa e de lo plaçar dins la posicion d'un observator o puslèu que d'un jutge. La faula s'adreça alara mai a l'intelligéncia e a la facultat de jutjament qu'a un desir d'evasion o de sòmni sentimental. Çò qu'es un genre privilegiat per servir a « l'educacion dels pòbles ». == Dimension morala == [[Fichièr:1-18-Le-renard-et-la-cigogne.jpg|vinheta|''Lo Rainard e la Cigonha''.]] [[Fichièr:10-3-La-tortue-et-les-deux-canards.jpg|vinheta|''La Tartuga e los dos Guits''.]] [[Fichièr:10-1-Les-deux-rats-le-renard-et-loeuf.jpg|vinheta|''Los Dos Rats, lo Rainard e l'Uòu''.]] [[Fichièr:La_Fontaine002.JPG|vinheta|''Lo Carretièt enfangat'' ]] Luènh d'èsser una annèxe al raconte, la [[morala]] n'es lo resumit, l'argument sus que se bastís, constituís un element essencial de la faula. Segon [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]], « La faula es coma una enigma que seriá sempre acompanhada de sa solucion<ref>Hegel, ''[http://classiques.uqac.ca//classiques/hegel/esthetique_1/Hegel_Esthetique_tome_I.pdf Esthétique]'', {{P.|126}}.</ref>. Dins unas faulas que lo sens es evident, la morala es pas formulada explicitament, l'autor preferissent daissar al lector lo plaser de la deduire d'esperel del raconte. Se nomena morala ''promition'' (o prològ) quand es plaçada en tèsta de la faula, ''epimition'' (o epilòg) quand es en seguida. Dins lo ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'', la morala es mencionada al començament e a la fin de cada faula. La valor « morala » de las faulas foguèt sovent criticada. Segon [[Jean-Jacques Rousseau]] la morala de la faula es sovent doptosa, veire purament imorala, e inapropriada a l'educacion dels enfants. Aquestas criticas serián justificadas se la faula se presentava efectivament coma una leiçon de vertut, alara que sa caracteristica principala es d'èsser « una estructura narrativa especifica qu'impausa d'esperela una interpretacion transcendanta », es a dire una interpretacion que passa lo nivèl aparent del raconte. Quitament s'unas faulas an una portada [[etica]], coma per [[Esiòde]], fòrça son d'istòrias de mesa en garda, ensenhant cossí subreviure dins lo mond ostil de las societats tradicionalas, ont lo poder dels poderoses s'exercís sens contrapes e ont se risca sempre d'aver afar amb lo mai fòrt o abil que se. Per lor desnosament, ont lo personatge ufan de sos vantatges al començament es plan castigat a la fin, la faula recomanda a cadun de demorar en posicion bassa. Lo filosòf [[Michel Serres]] exprimís l'idèa autrament: « cal evitar d'èsser pres dins los avatars del minor e del major […] Se volètz ganhar, jogatz lo minorant». Es lo mèsme per las faulas del ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'', qu'un especialista resumís atal las moralas: mai sovent, lo vici es recompensat, alara que la vertut es a vegada castigada, l'engana se revelant lo mejan mai segur de'n capitar. La faula tanben avertís contra los actes inconsiderats e l'abséncia de reflexion prealabla a una accion, coma de davalar dins un potz sens aver envisatjat lo mejan de'n tornar (''Lo Rainard e lo Boc''). Preven fin finala contra la tenda dels automatismes e tira sos melhors efièchs de situacions ont se produch per un dels personatges una reaccion reflèxa inapropriada: obrir la boca per mostrar la beutat de son cant (''Lo Còrb e lo Rainard'') o per respondre a una escomesa alara que la situacion exigissiá de demorar mut (''La Tartuga e los Dos Guits''), o que sèm emportat per son aviditat (''Lo Can que quita lo pàisser pel belar''). Ou encara, un amic dona tròp de fòrça per espotir una mosca (''L'Ors e l'Afogat dels jardins''). Quitament Jupitèr pòt pas s'empachar de complir un acte reflèxe (''L'Agla e l'Escaravat''). N'es lo mèsme per la joventa qui se daissa emporter per son imaginacion que ne pèrd lo pòt que teniá (''La Lachièra e le Pòt de lach''). Aquestas accions mancadas provòcan lo rire del lector, que, come lo remarquèt lo filosòf [[Henri Bergson]], « lo comic es aquò per ont lo personatge se liura a sa desebuda, lo gèst involontar, lo mot inconscient». Fòrça faulas se presentan encara coma de responsas a un problèma o coma lo deschiframent d'una enigma. Es lo cas per exemple dins ''Lo Leon malaut e lo Rainard'', ''Lo Carretièr enfangat,'' ''Los dos Rats, lo Rainard, e l’Uòu'' o ''La Cort del Leon''. == Faula e allegoria == [[Fichièr:1-5_Le-loup-et-le-chien.jpg|vinheta|La faula d'Esòp ''l'Ase salvatge e l'Ase domètge'' veguèt per La Fontaine ''Lo Lop e lo Can''. Una mèsma idèa se traduch de biais diferent segon las epòcas.]] Una [[allegoria]] consistís dins la juxtaposicion d'un sens aparent e d'un sens amagat. La faula es donc una forma d'[[Allegoria|allegora]], que l'istòria imatginada qu'i es contada es ligada a una morala abstracha, donant una portada generala a çò qu'èra en aparéncia pas qu'una anecdòta. Atal, dins ''Lo Rainard e la Cigònha'', la morala fa pas que desvelar la leiçon del raconte e ne tirar una portada generala: {{Citacion blòt|text=Enganaires, es per vosaltres qu'escrivi:<br />Esperatz la recipròca.}} Un segond nivèl allegoric aparéis quand cadun dels personatges del raconte, o cadun dels elements de l'accion, deu èsser interpretat a un nivèl [[Metafòra|metaforic]] que lo sens del raconte aparesca. Es lo cas, per exemple, dins ''Lo Viatge'' de [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]], ont cal apercebre lo rapòrt entre los moments de la vida umana e aqueste d'un viatge que comença a l'alba e s'acaba de vèspre. Aqueste mecanisme d'interpretacion seriá una caracteristica generica de la faula, que « erigiguèt en sistèma la capacitat que possedís tot raconte de s'acabar per una evaluacion». Los personatges animalièrs se prèstan al jòc de l'allegoria que son sovent identificables per de caracteristicas moralas a causa de lor fisic o comportament. Lo [[Canis lupus familiaris|can]] es atal considerat coma lo [[simbòl]] de la fidelitat alara que lo [[Canis lupus|lop]] simboliza lo costat salvatge e brutal. La [[colomba]] representa lo ligam amorós, la [[formiga]] l'ardor al trabalh, lo [[rainard]] la rusa, l'[[ase]] l'etupiditat, l'[[elefant]] la fòrça, lo [[pavon]] l'ufan, lo [[Panthera leo|leon]] la poténcia, l'[[anhèl]] l'inocéncia, etc. Aqueste biais d'atribuir de trachs umans als animals es d'[[antropomorfisme]]. Los animals permeton atal de representar de biais vivent d'idèas abstrachas. [[Fichièr:Grandville,_Ombres_portées,_1830,_K63.jpg|centrat|vinheta|510x510px|<center>Grandville, « Ombras portadas », 1830. Aqueste illustrtor èra pivelat per las semblanças entre tipes umans e animals.</center>]] == Nòtas e referéncias == {{Referéncias}} == Bibliografia == === Recuèlh de faulas === * (la) Laurentius Abstemius, Aesopi Phrygis et aliorum fabulae, Lyon, Seb. Gryphius, 1536, 310 p. (lire en ligne) * (la) Erpenius, Locmani sapientis fabulœ et selectà quœdam arabum adagio, cum interprétation latina et notis, Leyde, 1615 (lire en ligne) * (la) Jean de Capoue, Directorium humanae vitae, Paris, Firmin Didot, 1844 (présentation en ligne, lire en ligne) * (la) Léopold Hervieux, Les fabulistes latins depuis le siècle d'Auguste jusqu'à la fin du Moyen Âge, vol. 5, Paris, Firmin Didot, 1899 == Fonts == === Classicas === * Joseph Bédier, Les fabliaux, Paris, Champion, 1911 * René Bray, Les Fables de La Fontaine : Essai sur la signification du comique, Paris, Edgar Malfère, 1929 * Hippolyte Taine, Essai sur les fables de La Fontaine, Paris, Mme ve Joubert, 1853 * Hippolyte Taine, La Fontaine et ses fables, Paris, Hachette, 1883 === Critica recenta === * (en) H.J. Blackham, The Fable as Literature, Londres, Athlone Press, 1985, 280 p. * Karl Canvat et Christian Vandendorpe, La fable : Vade-mecum du professeur de français, Bruxelles-Paris, Didier Hatier, coll. « Séquences », 1993, 104 p. * Nicole Cottart, « Le Livre de Kalila et Dimna », dans Jean Glénisson, Le livre au Moyen Âge, Louvain-la-Neuve, Brepols, 1988 * Patrick Dandrey, La fabrique des fables, Paris, Klincksieck, 2010 * Louisa Düss, La méthode des fables en psychanalyse infantile, L'Arche, 1950 * Yves Giraud, L'emblème à la Renaissance, Paris, S.E.D.E.S-C.D.U., 1982 * (en) Niklas Holzberg, The Ancient Fable : An Introduction, Bloomington, Indiana University Press, 2002, 128 p. * Morten Nojgaard, La fable antique, vol. 1, Copenhague, Nyt Nordisk Forlag, 1964 * Jean-Noël Pascal, « Brèves remarques sur quelques fabulistes des Lumières », dans Geneviève Artigas-Menant et Alain Couprie, L'idée et ses fables, Paris, Champion, 2008, 339 p. * Jean Pépin, Mythe et allégorie : les origines grecques et les contestations judéo-chrétiennes, vol. 1, Paris, Etudes augustiniennes, 1976 * Louis Renou, « Littérature sanscrite », dans Raymond Queneau, Histoire des littératures 1, Paris, Gallimard, 1955, 1768 p. * (en) Lee Rourke, A Brief History of Fables : From Aesop to Flash Fiction, Bloomington, Hesperus Press, 2011, 178 p. * Michel Serres, Hermès IV. La distribution, Paris, Minuit, 1977 * (en) G.U. Thite, « Indian Fable », dans Robert S. Falkowitz et al., La Fable, Genève, Fondation Hardt, 1984, 322 p. * Pascal Tonazzi, ''Le vocabulaire des Fables de La Fontaine'', Paris, Berg International, 2017, 216p. * Pascal Tonazzi, ''Morales, maximes et pensées des Fables de La Fontaine'', La Rochelle, Coll. Electrons Libres, Evidence Editions, 2018, 136 p. {{ISBN|979-10-348-0973-8}} * Christian Vandendorpe, Apprendre à lire des fables : Une approche sémio-cognitive, Longueuil, Le Préambule, 1989 * Laurent Versini, « Fable, apologue, mythe et Lumières chez Diderot », dans Geneviève Artigas-Menant et Alain Couprie, L'idée et ses fables, Paris, Champion, 2008, 339 p. == Vejatz tanben == === Articles connèxes === *[[Fabulista]] *[[Apològ]] *[[Parabòla (retorica)|Parabòla]] *[[Exemplum]] *[[Conte]] *[[Faulèl]] === Ligams extèrnes === * {{En}} [http://mythfolklore.net/aesopica/index.htm Aesopica] (en anglés, grèc e latin) o9b7ekgfptl53h7raup3v83y7lzbyxa 2328669 2328668 2022-08-17T12:30:18Z Especiari 48437 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Cat_guarding_geese_c1120_BC_Egypt.jpg|vinheta|Gat gardant d'aucas. Egipte, vèrs -1120]] Una '''faula''' es un cort raconte en [[vers]] o en [[pròsa]] dont l'objèctiu es de far agradiva una leiçon de vida. Se caracteriza sovent per un raconte fictiu de composicion naïva e allegorica que protagonizada per [[Animalia|animals]] que parlan, d'umans o d’autras entitats d'aspècte animal mas [[Personificacion|personificadas]]. Una morala es exprimida a la fin o la començament de la faula. Aquesta es sovent implicita, lo lector l'a de trobar d'esperel. [[Fichièr:Aesop_pushkin01.jpg|vinheta|Bust de l'epòca ellenistica supausat representar [[Esòp]], lo creator del gènre.]] [[Fichièr:1-2_Le-corbeau-et-le-renard.jpg|vinheta|La faula ''Lo Còrb e lo Rainard'' ja contada per Esòp e [[Fèdae]]. (Ill. de Grandville, 1838)]] [[Fichièr:Le_loup_et_agneau_G-F_Townsend_1867_GB.png|vinheta|''Lo Lop e l'Anhèl'' es tanben una faula fòrça anciana. (Ill. de H. Weir, 1867)]] Per [[Fedra (fabulista)|Fedra]], lo fabulista latin, « Lo meriti de la faula es doble: provòca lo rire e dona una leiçon de prudéncia. » Aquesta portada didactica de las faulas pòt explicar que las faulas circulèron e foguèron utilizadas d'una cultura cap a una autra. Segon G. K. Chesterton, « la faula es una mena d'alfabet de l'umanitat pem mejan del qual se poguèt escriure las primièras certituds filosoficas; e per aquesta rason las figuras devián foncionar coma d'abstraccions algebricas o de pèças d'un jòc d'escacs.» == Etimologia == Al sens primièr, lo mot « faula » (''fabula,ae'' : la legenda) designa l'istòria o encadenament d'accions qu'es a la basa d'un raconte imaginari, quin que siá. Es dins aqueste sens que, dins la ''Poetica'', [[Aristòtel]] designa la « faula » coma un dels sièis elements que constituisson una tragèdia, ensems amb las mòrs, lo lengatge, la pensada, l'aparelh scenic e la melopèa. Lo mot ''faula'' ven du latin ''fabula'' (« prepaus, paraula »), que designa lo fach de parlar en inventant. En grèc, tanpauc i aviá pas de mot especial per nomenar lo genre de la faula, qu'èra designada pel mot significant raconte: ''μύθος'' (que donèt lo mot « mite »). Per far referéncia al genre, l'usatge lèu s'espandís per designar las faulas coma d''<nowiki/>'aesopica'' (literalament : « prepaus d'Esòp »), çò que se traduirà a l'Edat Mejana per ''[[Isopet|isopets]]''. == Gènre literari == La faula es una forma particulara d’[[apològ]], que designa tot racontede portada moralizanta. Se destria de la [[Parabòla (retorica)|parabòla]], que met en scèna d'umans e daissa lo sens obèrt a la discussion. Tanben se destria de l'''exemplum'', qu'es un raconte presentat coma veridic. Enfin se destria del [[faulèl]], qu'es un conte satiric o moral, sovent calhòl. == Istoric == La faula sortís sas raices de la nuèch dels temps e de totas las culturas. Fa partit de la tradicion orala plan sovent abans l'invencion de l'escritura. Es sempre activa dins los païses ont la cultura orala demora viva e pròche de la natura, coma es lo cas en Africa o dins las societats ruralas. La [[Mesopotamia]] sembla aver estat lo bèrç del genre, a causa de la descobèrta que s'i faguèt de fòrça faulas venent de dos mila ans abans nòtre èra. De tauletas venant de bibliotècas escolaras de l’epòca [[Sumèr|sumeriana]] contan en brèu d'istòrias de rainard flataire, de can maladreit (« Lo can del fabre, avent pas podut capvirar l’enclutge, versèt la dorna») o de moissal se'n cresent (« Un moissal se pausant sus l'esquina d’un elefant li demanda se son pes li es suportable o se puslèu deuria s’envolar »). Fòrça d'aquestes tèxtes mòstran una granda afinitat amb los [[Provèrbi|provèrbis]] e an una construccion [[Antitèsi|antitetica]] (« Çò qu'encontrèt, ne'n parlas pas; mas çò que perdèt, ne'n parlas. ») Pasmens, possedisson pas de morala explicita. Lo [[Talmud]] conten diferents ensenhaments illustrats de faulas de Rainard, faulas que son passadas dins la literatura occidentala per las compilacions crestianas d'"exemples" servissent a la composicion dels [[Sermon|sermons]]. === Antiquitat grecoromana === Al començament, la faula existissiá pas coma genre autonòm, mas solament jos forma d'extrach inserit coma d'illustracion dins un tèxte en vers o en pròsa. Atal, la primièra faula coneguda es d'[[Esiòde]] dins [[Los Trabalhs e los jorns]], escrich al sègle VIIIe AbC. Es l'istòria ''[[Lo Rossinhòl e lo Segairòl]]'', que conte cossí un rossinhòl pres dins las arpas d’un segairòl se fa dona la leiçon. ==== Esòp en Grècia ==== [[Fichièr:Le-lion-et-le-rat-Steinhowel-1521-LC.jpg|vinheta|Las faulas d'Esòp foguèron de contunh traduchas e illustradas dins los {{Nombre amb unitat|2000}} ans passats e mai. Çai dessús ''Lo Leon e lo Rat'', dins una edicion de Steinhowel de 1521.]] [[Fichièr:3-5-Le-renard-et-le-bouc.jpg|vinheta|Illustracion de Grandville per ''Lo Rainard e lo Boc''.]] La faula se constituís coma genre literari amb [[Esòp]], ma grand fabulista de l'[[Antiquitat]], que visquèt entre los sègles VII e VI AbC, e que seriá originari de [[Tràcia]], près de la [[mar Negra]]. Considerat coma lo paire de la faula, li donèt son nom. Los Ancians destriavan entre la faula ''esopica'', que met en scèna d'animals o d'objèctes inanimats, e la fabla ''libiana'', ont d'òmes intergisson amb d'animals. Esòp èra ja fòrça popular a l’epòca classica, coma lo mòstra lo fach que lo quita [[Socrates]] auriá consacrat sos darrièrs moments de preson abans sa mòrt a metre en vers de faulas d'aqueste autor. Auriá explicat a son discípol: « Un poèta deu prene per matèria de mites [...] Atal ai causit de mites jos la man, aquestas faulas d’Esòp que coneissiái per còr, a l'azars de las encontras. » [[Diogènes Laèrci]] atribuís una faula a Socrates, que començava atal: « Un jorn, Esòp dich als abitants de Corint que se deu pas sometre la vertut al jutjament del popular. » E, s'agís aquí d'un precèpte ara tipicament associat al filosòf puslèu qu'al fabulista. Socrates utilizava de segur lo nom d'Esòp per far passar sos precèptes al mejan d'apològs. Al sègle IV AbC., Demetrios de Falèra publica lo primièr recuèlh de faulas istoricament atestat. Lo recuèlh, perdut, donèt fòrça versions. Una d'aquesta es servada jos la forma d’un ensems de manuscrits datant benlèu del sègle I, colleccion nomenada ''Augustana''. Es a aquesta que se referís çò que se dich ara las « faulas d'Esòp ». Conten mai {{Nombre amb unitat|500}} faulas, totas en [[pròsa]], que las mai popularas, son ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''La lèbre e la Tartuga'', ''Lo Boscassièr e la Mòrt'', ''Lo Vent e lo Soleilh'', etc.. Benlèu lo nom d'Esòp foguèt utilizat per recampar tota mena de racontes que circulavan antan de biais oral e que presentavan de caracteristicas comunas. ==== Fedra a Roma ==== De la Grècia, la faula passa a [[Roma antica|Roma]]. [[Oraci]] prepausa una remarcabla adaptacion de ''Lo Rat de vila e lo Rat del camp'' (''Satiras'', II, 6). Es seguit per [[Fedra (fabulista)|Fedra]] que, coma Esòp, nasquèt en [[Tràcia]] e èra esclau abans d'èsser afranquit per [[August]]. Escriguèt sièis libres de faulas, que lo primièr comença amb ''Lo Lop e l'Anhèl''. Amb aqueste recuèlh entèrament en vers, Fèdra fa de la faula un genre poetic d'esperse. En mai d'adaptar Esòp en latin, fa pròva d'originalitat: sus las 126 faulas del recuèlh, mens de la mitat son de manlèus d'Esòp. Quitament se sas faulas faguèron pas sa glòria de son vivent, Fèdra serviguèt de modèl. ==== Periòde ellenistic ==== Lo poèta [[Babri]], un Roman ellenizat contemporanèu de Fedra, torna al grèc las faulas esopicas e las versifica. Se conéis d'el dos recuèlhs, que totalizan 123 faulas. Lo vam de la faula grandís dins lo mond grecoroman. I a diferentas referéncias a de faulas de l'autor grèc [[Lucian|Lucian de Samosata]], coma ''los monins dançaires'', que jòga sus l'oposicion entre l'inat e l'aquerit, tèma comun de fòrça faulas. Al sègle IV, lo poèta roman [[Flavi Avian]] ne daissa 42, gaireben totas d'adaptacions de Fedra, mas que mai d'unas, son atestadas endacòm mai, son fòrça plan bastidas. Son contemporanèu, [[Aftoni]] daissèt un recuèlh de 40 faulas en pròsa. Dins la dralha latina, las faulas d'Esòp passèron a l'[[Edat Mejana]] e inspirèron d'innombrables successors. === La font indiana e persana === [[Fichièr:Kelileh_va_Demneh.jpg|vinheta|Una pagina del ''Kalîla wa Dimna'', version persana del sègle XV (Musèu del palais de Topkapı, [[Istambol|Istanbul]])]] [[Fichièr:Syrischer_Maler_von_1354_001.jpg|vinheta|''Kalîla wa Dimna'', edicion siriana de 1534. La lèbre engana l'elefant li mostrant lo rebat de la luna.]] La faula coneguèt un succès remarcable en [[Índia]]. Ja se'n trapa dins la granda epopèa del ''[[Mahabharata]]'', fondatritz de l'indoïsme, coma dins los racontes del Jataka e lo Kathasaritsagara, mas la colleccion mai importanta se trapa dins lo ''[[Pañchatantra|Panhatantra]]''. Originalament redigit en [[sanscrit]] entre [[-300]] e [[570]] per un [[braman]] del nom de Pilpaí dins la region del [[Cashmir]], aqueste recuèlh de faulas aviá per objectiu d'ensenhar la saviesa als princes e lo succès dins la vida. Foguèt retocat sovent amb tanben de versions derivadas, qu'una se titula ''Hitopadesha'' o ''L'Instruccion utila'', datant del sègle XII. I a dins lo ''Panchatantra'' lo bestiari abitual de las faulas ([[ase]], [[Panthera leo|leon]], [[Monard|monin]], [[sèrp]], etc.), amb la diferéncia que dos [[Chacal|chacals]], Carataca e Damanaca, an lo ròtle del [[rainard]] europèu, tot en se comportant a vegada nèciament. Aqueste recuèlh compta 70 faulas, subretot en pròsa. Aqueste obratge arriba en [[Occident]] al tèrme d'un caminament fòrça complèxe, mostrant que l'interès que la faula podè provocar dins diferentas culturas. Lo ''Libre de Pilpaí'' es introduchs en [[Empèri Pèrsa|Pèrsa]] pel rei [[Empèri Sassanida|sassanida]] [[Cosrau Ier]] ([[531]]-[[579]]) que, avent apres l'existéncia en Índia d'un obratge contenent la font de tota formacion intellectuala, aviá missionat son mètge del l'obténer. L'obratge es alara traduch en persan mejan jol títol ''Kalîleh va Demneh'', qu'es version mai anciana de ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'' que se pòsca referir, l'original indian essent perdut. Après la conquista de la Pèrsa pels Arabs al sègle VII, es traduch en [[arabi]] jol títol ''Kalîla wa Dimna'' (o ''Kelileh va Demneh'') per Abdullah Ibn al-Muqaffa (vèrs 750), que transpausa los racontes originals dins un contèxte arab. Las faulas i son inseridas dins un raconte continú que los dos chacals — Calila (Karataka) e Dimna (Damanaka) — son los protagonistas. Pas cap d'obratge originari d'Índia foguèt tant espandit. Amb mai de 200 versions dins mai de sesenta lengas, coma lo turc, lo siriac, lo malés e l'etiopian, influencièt las literaturas d'Asia, d'Africa del nòrd e d'Euròpa. Foguèt traduch en grèc par Simeon Set a la demanda de l'emperaire bizantin [[Alexis Ier Comnèna]] (sègle XI) e en ebrieu per [[Jacob ben Eleazar]] de Tolèda al començament del sègle XIII. L'obratge es alara remarcat pel rei de Castelha [[Anfós X de Castelha|Anfós X]], que lo faguèt traduire de l'arabi en espanhòl jol títol ''Calila y Dimna'' en ([[1251]]). En [[1263]], Joan de Capoa traduch en latin la version ebraïca pel cardinal Orsini li donant lo títol de ''Directorium humanae vitae'' (litt. « La conducha de la vida umana »). En [[1313]], a la demanda de la reina Joana de Navarra, [[Ramon de Besièrs]] ne publica una autra edicion, qu'utiliza aquesta de Joan de Capoa tot en i integrant de donadas de la version espanhòla. A una epòca anciana, abans l'aparicion del ''Kalîla wa Dimna'', la faula sembla aver èsser ligada dins lo mond arab al nom de [[Locman lo Savi]]. Aqueste auriá viscut a la mèsma epòca qu'Esòp e tanben auriá estat esclau. [[Alcoran|L'Alcoran]] lo menciona coma essent un savi. En [[1615]], Thomas van Erpe publica una traduccion latina d'un recuèlh contenent 34 faulas, atribuidas a Locman per un autor anonim, mas que fòrça apartenon en fach al còrs esopic tradicional. E coma per Esòp, lo nom de Locman sembla aver foncionat dins lo mond arab coma un « aimant generic », aglutinant los racontes del mèsme genre que circulavan dins la tradicion orala. Lo nom de Locman lo Savi serà alara a vegada ligat a la faula coma un dels fondators mitics del genre. Lo grand poèta persan [[Rumi]] ([[1207]]-[[1273]]), qu'èstudièt las faulas d'Esòp quand èra jove, ne faguèt una adaptacion originala dins son libre ''Masnavî-ye-Masnavî''. Filh d'un teologian [[Sofisme (islam)|sofi]] e d'esperel considerat coma un sant, dona a las fablas una morala sovent mistica, plan diferenta de la morala classica. La leiçon de'n tirar es pas tant de se mesfisar dels autres que de se mèsme e de la partida ''animala'' de son alma. === Faula chinesa === [[Fichièr:Zhuangzi-Butterfly-Dream.jpg|vinheta|''Sòmni del parpalhòl'' (Del Ziling, 1988)]] La faula a una fòrça longa istòria en China e existissiá ja sota forma orala tres mila ans abans nòstra èra. Pendent los periòdes [[Periòde dei Primas e deis Autonas|de las Primas e dels Automnes]] e dels [[Periòde dei Reiaumes Combatents|Reialmes combatents]], ven un genre literari d'esperse e aparéis dins fòrça òbras de l’èra preQin, mas totes los libres d'aquesta epòca foguèron destruchs sus òrdre de l'emperaire [[Qin Shi Huang]] en [[-213|213]] [[-213|AbC.]] Las faulas chinesas son pas associadas a la pluma d’un sol autor. La lenga correnta garda la memòria de las faulas de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]] e fòrça faulas popularas son anonimas<ref>Peilin Zhao 1984, {{P.|2}}.</ref>. Aquestas rebaton las aspiracions, las demandas e l’ideal de las massas laboriosas. Ara encara son legidas e se'n tira de leiçons. Fòrça faulas chinesas quitament venguèron d'expressions popularas de quatre mots, coma « ''Zhuang zhou meng die'' » (庄周梦蝶), qu'evòca lo sòmni del parpalhon de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. Lo mot chinés per designar la « faula » (寓言yùyán) apareguèt pel primièr còp dins « Capítol Faula » de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. Significa « exprimir de pensadas per de paraulas » —çò qu'es comparable al sens primièr del mot faula en latin e en grèc. Las faulas chinesas pòdon èsser destriadas en quatre genres, segon las epòcas : # Faulas filosoficas de l’èra preQin : Aqueste genre literari apareguèt e se desvolopèt pendent l’èra preQin, mas coneguèt son edat d'aur pendent lo periòde dels [[Periòde dei Reiaumes Combatents|Reialmes combatents]]. Las faulas aparéisson dins d'òbras de diferentas escòlas on servisson a expausar d'idèas filosoficas e politicas, coma es lo cas per lo ''Sòmni del parpairòl'' (庄周梦蝶) de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. # Faulas dissuasivas de la dinastia Han : Los tèmas e estil de las faulas de la [[dinastia Han]] son eritats de l’èra preQin. L'objectiu d'aquesta faulas es d’obténer l’unificacion e l'estabilitat del novèl empèri feudal. S'agís d’instruire los òmes amb de leiçons de l’istòria. Las fablas mai conegudas son: ''La prègadieu que caça una cigala'' (螳螂捕蝉), ''L'òme qu'adorava lo dragon'' (叶公好龙), ''Jogar lo laüt davant los bufles'' (对牛弹琴), etc. # Fablas satiricas o ironicas de las dinastias Tang e Song: Las fablas escrichas jos la dinastias [[Dinastia Tang|Tang]] e [[Dinastia Song|Song]] utilizan l’[[allegoria]] amb d'objectius satirics e filosofics. Los màger representants dels movements literaris redigiguèron de fablas. Las mai conegudas son 毛颖传 (Mao Yingchuan) de Han Yu, 黔之驴 (l'ase del Guizhou) de Liu Zongyuan e 卖油翁 (l'òme d'òli) de Ouyang Xiu. Amb la pujada del [[bodisme]], de faulas estrangièras apareguèron en traduccion dins los tèxtes bodistas. # Faulas umoristicas de la dinastias Yuan, Ming e Qing: Pendent las dinastias [[Dinastia Yuan|Yuan]], [[Dinastia Ming|Ming]] e [[Dinastia Qing|Qing]], los fabulistas cultivan subretot l'istòria dròla. Es lo cas dels autors màger que son Liu Ji (autour de la faula 郁离子), Song Lian, Liu Yuanqing, etc. === Edat Mejana === [[Fichièr:1-2-Le-Corbeau-et-le-renard-Steinhowel.jpg|vinheta|''Lo Còrb e lo Rainard'' (Steinhowel, 1521)]] La faula contunha a se transmetre dins tot l'[[Edat Mejana]] jos la forma de recuèlhs, los [[Isopet|Isopets]] (d'Esiòp). Un recuèlh atribuit a [[Romul (fabulista)|Romul]], que compte 84 faulas en latin, amb 51 traduchas de Fedra, es immensament popular pendent tot lo periòde e serà un dels primièrs obratges a èsser imprimit. D'entre los autors que la tradicion gardèt lo nom, i a tanben Sintipas e pseudo-Dositèu, que se sap pas tròp se fa referéncia a de personatges reals o mitics. La qualitat literària es alara abandonada al benefici de las moralitats. Es diferent amb [[Maria de França (poeta)|Maria de França]] ([[1154]]-[[1189]]), que publica un recuèlh de faulas titolat ''Ysopet''. Sus un centenat de pèças, dos terces son d'origina desconeguda e belèu venon del repertòri oral de l'epòca. Las autras son tiradas d'Esòp. La tematica de la faula pren un espandiment singular amb lo ''[[Roman de Renart]]'', colleccion de racontes deguts a de clergues anonims del sègle XII. Dins aquestas istòrias inspiradas d'''Ysengrinus'', òbra latina del poèta flamand Nivard de Gand, la luta del [[Rainard|gopil]] contra lo [[Canis lupus|lop]] servís de pretèxte a une vigorosa [[satira]] de la [[Feudalitat|societat feudala]] e de sas injustícias. La faula ven alara una comèdia animala ont tot se ten. En Anglatèrra, Eudes de Cheriton (1190 - 1246/47) redigís en latin un recuèlh de faulas, que fòrça venon d'Esòp e d'autres autors. Utiliza la faula ensems amb de [[Parabòla (retorica)|parabòlas]] e d'''exemplum'' per provesir de sermons e presics. === Renaissença === [[Fichièr:Corrozet_Cigogne_et_renard.png|vinheta|''Lo Rainard e la Cigonha'' d'Esòp, dins l'edition de Gilles Corrozet (1542).]] [[Fichièr:GueroultCoqRegnard.jpg|vinheta|''Lo Còrb e lo Rainard'' de Guéroult.]] Al contrari del vam que lo genre coneguèt a l'Edat Mejana, los poètas del sègle XVI s'interessèron pas gaire a la faula. I a de faulas en pròsa integradas a de contes, novèlas o [[Satira|satiras]]. En [[1558]], Bonaventure Des Périers conta l'istòria que donarà ''La Lachièra e lo Pòt de lach'' de La Fontaine<ref>Texte [http://www.bvh.univ-tours.fr/Epistemon/B693836101_A489170.pdf en ligne], {{P.|46}}.</ref>. [[Margarida de Navarra]] n'introduguèt tanben per exemple dins son [[L'Eptameron|Eptameron]]. Amb la novèla descobèrta de las fonts grègas pels umanistas, los recuèlhs de faulas anticas se multiplican. En Anglatèrra, [[William Caxton]] publica en [[1484]] lo primièr recuèlh de faulas esopicas a partir de fonts anticas grègas e latinas, tot en lor donant una dòsi d'umor capable de seduire un larg public. Aqueste obratge venguèt una referéncia incontornabla dins le mond anglofòn fins a la sortida d'una novèla traduccion pel folclorista Joseph Jacobs a la fin del sègle XIX. En Itàlia, Laurentius Abstemius publica en 1495 un recuèlh de 100 faulas titulat ''Hecatomythium'', qu'unes son traduchas d'[[Esòp]] alara que d'autres son de son invencion. I apond mai tard un segond recuèlh de 100 faulas, que publica amb de faulas de Lorenzo Valla, [[Erasme]], Aulu-Gelle e autres. Giovanni Maria Verdizotti publiquèt un recuèlh de 100 faulas en [[1570]], titulat ''Cento favole bellissime''. En França, Gilles Corrozet publica en [[1542]] ''Les Fables du très ancien Ésope'', una traduccion en vers del tèxte grèc acompanhat de somptuosas illustracions. Cinc ans mai tard, Guillaume Haudent publica ''Trois cent soixante et six apologues d’Ésope'' traduchs en vers. En [[1610]], lo Soïssa Isaac Nicolas Nevelet, alara de 20 ans d'eadat, publica ''Mythologia Aesopica'', obratge que compren lo tèxte grèc e una traduccion latina de las faulas d'[[Esòp]] e de Babri, e tanben de Fedrea, Avian e Abstemi. Endacòm, lo genre dels emblèmas, plan al vam pendent tot lo sègle XVI, expleita jos una forma sintetica e fòrça visuala la matèria de la faula. S'escrich alata alara de libres d’emblèmas, al biais de l’Italian Alciato. En França, Guillaume Guéroult sembla s’èsser especializat dins lo genre amb ''le Blason des Oyseaux'' (1551), ''les Hymnes du Temps et de ses parties'' (1560) e ''les Figures de la Bible'' (1564), sempre compausats sul modèl d’una gravadura acompanhada d’una corta pèça de vers. D'entre los emblèmas de Guéroult tractant de faulas esopics i a ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''Lo Monin e lo Gat'', ''L'Aranha e l'Ironda'', ''La Cort del Leon'', ''L'Astrològ que se daissèt caire dins un potz'', ''La Cigala e la Formiga'' e ''La Granòta que vol se far tan grossa coma lo Buòu''. D’autres escrivains practican de faulas en Euròpa, coma lo [[Portugal|portugués]] [[Sá de Miranda]]. === Lo sègle de [[Jean de La Fontaine]]=== [[Fichièr:2-18-La-chatte-metamorphosee_Louis_LELOIR_1873.jpg|vinheta|''La Gata metamorfozada en femna'' (Ill. de Leloir, 1873)]] Al sègle XVII, la faula torna al vam e los recuèlhs se multiplican. Aqueste vam s'explica en partida pel desvelopament de l'educacion e la plaça que se fasiá la faula dins las escòlas per entraïnar a manejar la lenga e far d'exercicis de grèc e latin. Lo contèxte es favorable a l'espelida del genre. Après avez assejat diferents genres poetics, [[Jean de La Fontaine]] ([[1621]]-[[1695]]) publica son primièr recuèlh de faulas en [[1668]] (libres I a VI). Amb lo succès obtengut, ne publicarà dos autres, en [[1678]] e [[1694]], per un total de {{Nombre amb unitat|243}} pèças, que unas son d'apològs e metan pas en scèna d'animals. Aquestes recuèlhs lo consacrèron coma lo mai grand fabulista de totes los temps. Posant sas fonts dins la literatura mondiala de totes los temps ([[Esòp]], [[Fedra (fabulista)|Fedra]], [[Oraci]], [[Lorenzo Bevilaqua|Abstemius]], [[Maria de França (poeta)|Maria de França]], [[Joan de Capoa]], Guéroult, etc.), La Fontaine se contenta pas de traduire o d'actualizar de pèças conegudas, mas fa sa marca sul genre amb de racontes vivents, variats e fòrça plan contats, que fan una larga plaça al dialòg e testinònian d'una granda precision dins l'observacion, que s'apond una ironia doça, que tòca sovent a la satira a vegada a la filosofia. === Sègle XVIII === [[Fichièr:Le-vacher-et-le-garde-chasse.jpg|vinheta|''Lo Vaquièr e lep garda caça'' de Florian. (Ill. de Grandville)]] Antoine Houdar de La Motte ([[1672]]-[[1731]]) explora una poetica de la faulas que trenca deliberadament amb los autors antics, considerant que las opinions comunas son sovent infondadas e que la coneissença evoluiguèt dempuèi Esòp e Fedra. Un autre nom a costat d'aqueste de La Fontaine es [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]] (1755-1794). Son recuèlh compta un centenat de faulas ont se sentís l’inspiracion de l’Anglés [[John Gay]] o de l’Espanhól [[Tomás de Iriarte]]. unas de sas faulas son d'orientacion publica e an per objectiu de vulgarizar las idèas de la [[Luses (filosofia)|filosofia de las Luses]] sus la natura umana e la necessitat pels govèrn de respectar de principis morals; d'autres son d'orientacion privada e ensenhan de principis de saviesa, d'amor del trabalh e de caritat. Las faulas de [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]] son a vegada jutjadas mai adaptadas als enfants qu'aquesta de La Fontaine que lo messatge n'es mens ambigú e las oposicions entre los personatges mens trencadas: {{Citacion blòt|text=Prepausava a las dònas manhacas e fardadas, en mena de faulas, d'enigmas polidas, e lor manejava un ramelet de moralitats fadas; penhiá segon l' ''Emili'' la tendresa conjugala, las leiçons mairalas, lo dever dels reis, l'educacion dels princes<ref name=Taine1883>{{Harvsp|Taine 1883|p=112}}.</ref>.}} La faula es tanben practicada pels filosòfs de las Luses : [[Denis Diderot|Diderot]] n'introduch a l'escasença dins sas ''Letras'' o dins sas ''Mesclas filosoficas''. Lo succès prodigiós de la faula inspira alara fòrça vocacions. En [[1777]], Jean-Jacques Boisard publica un recuèlh que ne conten {{Nombre amb unitat|1001}}, alara que lo jesuista François-Joseph Desbillons ne produch 560 l'an seguent. Gotthold Ephraim Lessing illustra lo genre en [[Alemanha]], Ignacy Krasicki en [[Polonha]]. === Dempuèi lo sègle XIX === [[Fichièr:Jean_Pierre_Saint_Ours_La_lecture_de_la_fable_1796.jpg|vinheta|Jean-Pierre Saint-Ours, ''La lectura de la faula'' (1796)]] Al sègle XIX, la faula serà gaireben pus practicada en França. Aqueste relatiu desinterès coïncidís amb la pujada del roman. Pasmens, [[Victor Hugo]] en setembre de 1852, dins son recuèlh ''Los Castigs'', utiliza la faula per denonciar lo comportament de [[Napoleon III]] . Compara aqueste a un monin dins sa Faula o istòria. En [[Russia]], pasmens, la faula conéis un vam de popularitat amb [[Ivan Krylov]], que ne fa son genre de predileccion. [[Cristóbal de Beña]] (''Fábulas políticas'') e [[Juan Eugenio Hartzenbusch]] ne fan çò mèsme en Espanha. Ambrose Bierce utiliza la faula amb per objectiu la satira politica als [[Estats Units d'America|EUA]]. Es a vegada aparentat al genre de la faula, dins lo sens larg d'apològ, ''[[La Bòrda dels animals]]'' (''Animal Farm'') de [[George Orwell]]. Publicat en [[1945]], aqueste apològ descrich una bòrda ont los animals se revòltan puèi prenon lo poder e caçan los òmes, après que sián estats negligits. Orwell prepausa una [[satira]] de la [[Revolucion Russa|Revolucion russa]] e una critica de l'estlinisme. Blackham i vei un desvelopament de la faula ''Lo Lop e lo Can''. [[Franz Kafka]] ([[1883]]-[[1924]]) daissèt de borrolhons de faulas, coma ''Pichona faula'', ont una mirga percaçada per un gat vei los murs d'un corredor s'estreitir inexorablament davant ela. ''La Partença'' met en scèna lo mèsme univèrs d'ància que dins sos romans. Dins aquesta vana esopica desviada, la morala es absenta e las certituds son remplaçadas pel sentiment d'incertitud generalizada. La faula fa l'objècte de pastís e de parodias. Es lo cas per exemple per [[James Joyce]] amb ''The Ondt and the Gracehoper'' inserat dins ''[[Finnegans Wake]]'', ont se trapa ''Mooske and the Gripes''. [[Eugen Ionescu|Eugène Ionesco]] introduch dins [[La Cantatritz clòscapelada|''La Cantatritz clòscapelada'']] une pseudofaula, ''Lo Can e le Buòu''.. Dins una dralha mai classica, la faula contunha a interessar d'escrivans del sègle XX. Lo poèta e dramaturg [[Jean Anouilh]] publica ''Fables'' en 1962. Dins un esperit que l’Encyclopedia Britannica liga dirèctament a [[Jean de La Fontaine|La Fontaine]], [[Pierre Gamarra]] publica ''La Mandarina e lo Mandarin'' (1970), que conten de faulas « d'una drollariá remarcabla e d'una granda virtuositat tecnica<ref>Encyclopedia Britannica, Article : « Littérature pour la Jeunesse : le XXème siècle. »{{En}}.</ref>». === Utilizacion psicanalitica de la faula === A la mitat del sègle XX, la psicanalista Louisa Düss realizèt un metòde d'exploracion dels conflictes inconscients de l'enfant amb un ensems de « faulas » bastís per aquò. Un estudi de las responsas a aquestes racontes permetriá de « desveler los trebles afectius causats a l'enfant per una situacion familiala anormala<ref>{{Revista|nom1=Ducros|id=Ducros}}.</ref>». Cal notar que las faulas d'aqueste ensems se confòrman pas a l'esquèma classic, que pas cap de raconte conten de resolucion o de desnosament. Per exemple: « Es la nòça de Papà e de Mamà. S'aiman fòrça e faguèron una bèla fèsta. Pendent la fèsta, l'enfant se lèva e va solet al fons del jardin. Perqué? ». == Esquèma narratiu == [[Fichièr:1-1_La-cigale-et-la-fourmi.jpg|vinheta|''La Cigala e la Formiga'' (Ill. de Grandville)]] [[Fichièr:5-8-Le-cheval-et-le-loup.jpg|vinheta|''Lo Caval e lo Lop'' (Ill. de Grandville)]] [[Fichièr:12-9-Le-loup-et-le-renard.jpg|vinheta|''Lo Lop e lo Rainard'' (Ill. de Grandville)]] Es malaisit de presentar un esquèma narratiu valable per totas las faulas, que dempuèi la mai nauta antiquitat, los recuèlhs de faulas pòdon regropar una granda varietat de racontes: istòria d'animals, contes, racontes mitologics, anecdòtas, bons mots e explicacions de tipe [[Etiologia|etiologic]]. Cada seccion concernís sonque las faulas mai tipicas. Selon Houdar de La Motte, la faula s'organiza a partir de la morala que se vòl mostrar: {{Citacion blòt|text=per far un bon apològ, cal primièr prepausar una vertat morala, l'amagar sota l'allegoria d'un imatge que va ni contre la justesa, ni contre l'unitat, ni contra la natura; menar enseguida d'actors que se farà parlar dins un estil familièr mas elegant, simple mas ingeniós, animat de çò que i a de mai risent e de mai graciós, destriant plan las nuanças del risent e del graciós, del natural e del nèci<ref>Citat per Florian, [[s:De la fable|De la fable]].</ref>.}} La faula classica conta una sola e unica accion, que repausa sus de jòcs d'oposction entre dos personatges, tot coma dins los racontes mitics analisats per [[Claude Lévi-Strauss]]. A apartir [[Esòp]] e [[Fedra (fabulista)|Fedra]], aquestas oposicions son enonciadas mai sovent dins lo títol, qu'anóncia, per exemple, una istòria metent a las presas una cèrvia e una vinha, una granhòta e un buòu, un còrb e un rainard, etc. Al començar, lo lector se trapa donc en preséncia d'una situacion conflictuala, que constituirà lo motor de racontes e ne nosar l'intriga. Dins las faulas de dos personatges, « la faula conéis sempre un conflicte, es a dire un antagonisme entre los actors, basat sus d'interesses divergents». Sovent, los dos personatges se trapan dins de posicions subjectivas fòrça destriadas. Un es ufan de sa fòrça, de sas abiletats o de son importança: es en posicion nauta; l'autre aparéis coma fèble o desprovesit de ressorça: ocupa la posicion bassa. Mercé a un eveniment narratiu imprevist, aqueste qu'es en posicion nauta se traparà en posicion bassa e ''vice versa''. Se pòt veire una illustracion dins la faula ''Lo Garric e la Sanha'' de La Fontaine (I, 22). Lo garric (A1), que se fa glòria al començament de sa soliditat e mepresava la sanha fèbla (B1), es desrasigat per la tempèsta (A2) alara que la sanha demora intacta (B2) que sabèt se plegar sens se rompre. Los personatges an donc realizat un percors inverse. L'esquèma es designat coma « un doble capvirament ». Se vei dins de desenas de faulas, sovent las mai popularas, coma ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''Lo Leon e lo Moscalhon'', ''Lo Leon e lo Rat'', ''La Colomba e la Formiga'', ''Lo Gal e lo Rainard'', ''Lo Caval e lo Lop'', ''Lo Caval e l'Ase'', ''Los Dos Gals'', ''Lo Lop e lo Rainard'', ''Lo Gat e lo Rainard'', ''Lo Tresaur e los Dos Òmes'', ''La Lèbre e la Tartuga'', ''Lo Rainard e la Cigonha''. A vegada, lo capvirament se fa al benefici d'un tresen personatge, coma dins ''Los Panaires e l'Ase''; ''La Granhòta e lo Rat''; ''L'Aucelaire, lo Voltor e l'Alauseta''; ''Lo Gat, la Mostèla e lo Conilhet''; ''Lo Caval s'essent volgut venjar del Cèrvi;'' ''L'Usta e los Plaidejaires''. A vegada encara, lo modèl del doble capvirament es un pauc sincopat, coma dins ''La Cigala e la Formiga'' ont la situacion iniciala mostrant l'avantatge de la cigala sus la formiga es evocada sonque a la fin de la faula (« — Qué fasiatz al temps caud? — Caminant, nuèch e jorn / Cantèri vos ne desplaga »). Es tanben lo cas per ''Lo Rat de vila e lo Rat de camps'' ont La Fontaine comença per l'invitacion del rat de vila alara que dins la version esopica, e d'Oraci, aquesta invitacion veniá sonque après un repai a çò del rat de camp que lo cosin de la vila aviá mespresat per la simplicitat de sos plats. Al contrari, dins ''L'Ase cargat d'espongas e l'Ase cargat de sal'', La Fontaine renoncièt a l'estructura del modèl esopic, fasent intervenir dos protagonistas puslèu qu'un sol. Dins fòrça faulas, la faula se desvelopa sus de relacions antiteticas entre de subjècte, d'objècte, de situacions o de proprietats. Aquò permet de verrolhar lo sens de la faula e de veïcular una morala aisida de deduire, subretot dins la faula antica. La faula se prèsta mens bien que lo conte tradicional a l'identificacion de l'autor amb un personatge. Qui causir, lo gat o lo rainard, lo rainard o l'esquiròl, lo leon o lo rat, la cigala o la formiga? Aquesta dificulat pel lector a se projectar dins lo raconte, en s'identificant d'en primièr a un personatge, a per efièch de lo manténer dins l'expectativa e de lo plaçar dins la posicion d'un observator o puslèu que d'un jutge. La faula s'adreça alara mai a l'intelligéncia e a la facultat de jutjament qu'a un desir d'evasion o de sòmni sentimental. Çò qu'es un genre privilegiat per servir a « l'educacion dels pòbles ». == Dimension morala == [[Fichièr:1-18-Le-renard-et-la-cigogne.jpg|vinheta|''Lo Rainard e la Cigonha''.]] [[Fichièr:10-3-La-tortue-et-les-deux-canards.jpg|vinheta|''La Tartuga e los dos Guits''.]] [[Fichièr:10-1-Les-deux-rats-le-renard-et-loeuf.jpg|vinheta|''Los Dos Rats, lo Rainard e l'Uòu''.]] [[Fichièr:La_Fontaine002.JPG|vinheta|''Lo Carretièt enfangat'' ]] Luènh d'èsser una annèxe al raconte, la [[morala]] n'es lo resumit, l'argument sus que se bastís, constituís un element essencial de la faula. Segon [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]], « La faula es coma una enigma que seriá sempre acompanhada de sa solucion<ref>Hegel, ''[http://classiques.uqac.ca//classiques/hegel/esthetique_1/Hegel_Esthetique_tome_I.pdf Esthétique]'', {{P.|126}}.</ref>. Dins unas faulas que lo sens es evident, la morala es pas formulada explicitament, l'autor preferissent daissar al lector lo plaser de la deduire d'esperel del raconte. Se nomena morala ''promition'' (o prològ) quand es plaçada en tèsta de la faula, ''epimition'' (o epilòg) quand es en seguida. Dins lo ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'', la morala es mencionada al començament e a la fin de cada faula. La valor « morala » de las faulas foguèt sovent criticada. Segon [[Jean-Jacques Rousseau]] la morala de la faula es sovent doptosa, veire purament imorala, e inapropriada a l'educacion dels enfants. Aquestas criticas serián justificadas se la faula se presentava efectivament coma una leiçon de vertut, alara que sa caracteristica principala es d'èsser « una estructura narrativa especifica qu'impausa d'esperela una interpretacion transcendanta », es a dire una interpretacion que passa lo nivèl aparent del raconte. Quitament s'unas faulas an una portada [[etica]], coma per [[Esiòde]], fòrça son d'istòrias de mesa en garda, ensenhant cossí subreviure dins lo mond ostil de las societats tradicionalas, ont lo poder dels poderoses s'exercís sens contrapes e ont se risca sempre d'aver afar amb lo mai fòrt o abil que se. Per lor desnosament, ont lo personatge ufan de sos vantatges al començament es plan castigat a la fin, la faula recomanda a cadun de demorar en posicion bassa. Lo filosòf [[Michel Serres]] exprimís l'idèa autrament: « cal evitar d'èsser pres dins los avatars del minor e del major […] Se volètz ganhar, jogatz lo minorant». Es lo mèsme per las faulas del ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'', qu'un especialista resumís atal las moralas: mai sovent, lo vici es recompensat, alara que la vertut es a vegada castigada, l'engana se revelant lo mejan mai segur de'n capitar. La faula tanben avertís contra los actes inconsiderats e l'abséncia de reflexion prealabla a una accion, coma de davalar dins un potz sens aver envisatjat lo mejan de'n tornar (''Lo Rainard e lo Boc''). Preven fin finala contra la tenda dels automatismes e tira sos melhors efièchs de situacions ont se produch per un dels personatges una reaccion reflèxa inapropriada: obrir la boca per mostrar la beutat de son cant (''Lo Còrb e lo Rainard'') o per respondre a una escomesa alara que la situacion exigissiá de demorar mut (''La Tartuga e los Dos Guits''), o que sèm emportat per son aviditat (''Lo Can que quita lo pàisser pel belar''). Ou encara, un amic dona tròp de fòrça per espotir una mosca (''L'Ors e l'Afogat dels jardins''). Quitament Jupitèr pòt pas s'empachar de complir un acte reflèxe (''L'Agla e l'Escaravat''). N'es lo mèsme per la joventa qui se daissa emporter per son imaginacion que ne pèrd lo pòt que teniá (''La Lachièra e le Pòt de lach''). Aquestas accions mancadas provòcan lo rire del lector, que, come lo remarquèt lo filosòf [[Henri Bergson]], « lo comic es aquò per ont lo personatge se liura a sa desebuda, lo gèst involontar, lo mot inconscient». Fòrça faulas se presentan encara coma de responsas a un problèma o coma lo deschiframent d'una enigma. Es lo cas per exemple dins ''Lo Leon malaut e lo Rainard'', ''Lo Carretièr enfangat,'' ''Los dos Rats, lo Rainard, e l’Uòu'' o ''La Cort del Leon''. == Faula e allegoria == [[Fichièr:1-5_Le-loup-et-le-chien.jpg|vinheta|La faula d'Esòp ''l'Ase salvatge e l'Ase domètge'' veguèt per La Fontaine ''Lo Lop e lo Can''. Una mèsma idèa se traduch de biais diferent segon las epòcas.]] Una [[allegoria]] consistís dins la juxtaposicion d'un sens aparent e d'un sens amagat. La faula es donc una forma d'[[Allegoria|allegora]], que l'istòria imatginada qu'i es contada es ligada a una morala abstracha, donant una portada generala a çò qu'èra en aparéncia pas qu'una anecdòta. Atal, dins ''Lo Rainard e la Cigònha'', la morala fa pas que desvelar la leiçon del raconte e ne tirar una portada generala: {{Citacion blòt|text=Enganaires, es per vosaltres qu'escrivi:<br />Esperatz la recipròca.}} Un segond nivèl allegoric aparéis quand cadun dels personatges del raconte, o cadun dels elements de l'accion, deu èsser interpretat a un nivèl [[Metafòra|metaforic]] que lo sens del raconte aparesca. Es lo cas, per exemple, dins ''Lo Viatge'' de [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]], ont cal apercebre lo rapòrt entre los moments de la vida umana e aqueste d'un viatge que comença a l'alba e s'acaba de vèspre. Aqueste mecanisme d'interpretacion seriá una caracteristica generica de la faula, que « erigiguèt en sistèma la capacitat que possedís tot raconte de s'acabar per una evaluacion». Los personatges animalièrs se prèstan al jòc de l'allegoria que son sovent identificables per de caracteristicas moralas a causa de lor fisic o comportament. Lo [[Canis lupus familiaris|can]] es atal considerat coma lo [[simbòl]] de la fidelitat alara que lo [[Canis lupus|lop]] simboliza lo costat salvatge e brutal. La [[colomba]] representa lo ligam amorós, la [[formiga]] l'ardor al trabalh, lo [[rainard]] la rusa, l'[[ase]] l'etupiditat, l'[[elefant]] la fòrça, lo [[pavon]] l'ufan, lo [[Panthera leo|leon]] la poténcia, l'[[anhèl]] l'inocéncia, etc. Aqueste biais d'atribuir de trachs umans als animals es d'[[antropomorfisme]]. Los animals permeton atal de representar de biais vivent d'idèas abstrachas. [[Fichièr:Grandville,_Ombres_portées,_1830,_K63.jpg|centrat|vinheta|510x510px|<center>Grandville, « Ombras portadas », 1830. Aqueste illustrtor èra pivelat per las semblanças entre tipes umans e animals.</center>]] == Nòtas e referéncias == {{Referéncias}} == Bibliografia == === Recuèlh de faulas === * (la) Laurentius Abstemius, Aesopi Phrygis et aliorum fabulae, Lyon, Seb. Gryphius, 1536, 310 p. (lire en ligne) * (la) Erpenius, Locmani sapientis fabulœ et selectà quœdam arabum adagio, cum interprétation latina et notis, Leyde, 1615 (lire en ligne) * (la) Jean de Capoue, Directorium humanae vitae, Paris, Firmin Didot, 1844 (présentation en ligne, lire en ligne) * (la) Léopold Hervieux, Les fabulistes latins depuis le siècle d'Auguste jusqu'à la fin du Moyen Âge, vol. 5, Paris, Firmin Didot, 1899 == Faulas en occitan == * https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6113326x ''Fables en langue albigeoise'' == Fonts == === Classicas === * Joseph Bédier, Les fabliaux, Paris, Champion, 1911 * René Bray, Les Fables de La Fontaine : Essai sur la signification du comique, Paris, Edgar Malfère, 1929 * Hippolyte Taine, Essai sur les fables de La Fontaine, Paris, Mme ve Joubert, 1853 * Hippolyte Taine, La Fontaine et ses fables, Paris, Hachette, 1883 === Critica recenta === * (en) H.J. Blackham, The Fable as Literature, Londres, Athlone Press, 1985, 280 p. * Karl Canvat et Christian Vandendorpe, La fable : Vade-mecum du professeur de français, Bruxelles-Paris, Didier Hatier, coll. « Séquences », 1993, 104 p. * Nicole Cottart, « Le Livre de Kalila et Dimna », dans Jean Glénisson, Le livre au Moyen Âge, Louvain-la-Neuve, Brepols, 1988 * Patrick Dandrey, La fabrique des fables, Paris, Klincksieck, 2010 * Louisa Düss, La méthode des fables en psychanalyse infantile, L'Arche, 1950 * Yves Giraud, L'emblème à la Renaissance, Paris, S.E.D.E.S-C.D.U., 1982 * (en) Niklas Holzberg, The Ancient Fable : An Introduction, Bloomington, Indiana University Press, 2002, 128 p. * Morten Nojgaard, La fable antique, vol. 1, Copenhague, Nyt Nordisk Forlag, 1964 * Jean-Noël Pascal, « Brèves remarques sur quelques fabulistes des Lumières », dans Geneviève Artigas-Menant et Alain Couprie, L'idée et ses fables, Paris, Champion, 2008, 339 p. * Jean Pépin, Mythe et allégorie : les origines grecques et les contestations judéo-chrétiennes, vol. 1, Paris, Etudes augustiniennes, 1976 * Louis Renou, « Littérature sanscrite », dans Raymond Queneau, Histoire des littératures 1, Paris, Gallimard, 1955, 1768 p. * (en) Lee Rourke, A Brief History of Fables : From Aesop to Flash Fiction, Bloomington, Hesperus Press, 2011, 178 p. * Michel Serres, Hermès IV. La distribution, Paris, Minuit, 1977 * (en) G.U. Thite, « Indian Fable », dans Robert S. Falkowitz et al., La Fable, Genève, Fondation Hardt, 1984, 322 p. * Pascal Tonazzi, ''Le vocabulaire des Fables de La Fontaine'', Paris, Berg International, 2017, 216p. * Pascal Tonazzi, ''Morales, maximes et pensées des Fables de La Fontaine'', La Rochelle, Coll. Electrons Libres, Evidence Editions, 2018, 136 p. {{ISBN|979-10-348-0973-8}} * Christian Vandendorpe, Apprendre à lire des fables : Une approche sémio-cognitive, Longueuil, Le Préambule, 1989 * Laurent Versini, « Fable, apologue, mythe et Lumières chez Diderot », dans Geneviève Artigas-Menant et Alain Couprie, L'idée et ses fables, Paris, Champion, 2008, 339 p. == Vejatz tanben == === Articles connèxes === *[[Fabulista]] *[[Apològ]] *[[Parabòla (retorica)|Parabòla]] *[[Exemplum]] *[[Conte]] *[[Faulèl]] === Ligams extèrnes === * {{En}} [http://mythfolklore.net/aesopica/index.htm Aesopica] (en anglés, grèc e latin) dxuul75bvyn8etsxmwb9t7s47gjv6xo 2328670 2328669 2022-08-17T12:31:54Z Especiari 48437 /* Faulas en occitan */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Cat_guarding_geese_c1120_BC_Egypt.jpg|vinheta|Gat gardant d'aucas. Egipte, vèrs -1120]] Una '''faula''' es un cort raconte en [[vers]] o en [[pròsa]] dont l'objèctiu es de far agradiva una leiçon de vida. Se caracteriza sovent per un raconte fictiu de composicion naïva e allegorica que protagonizada per [[Animalia|animals]] que parlan, d'umans o d’autras entitats d'aspècte animal mas [[Personificacion|personificadas]]. Una morala es exprimida a la fin o la començament de la faula. Aquesta es sovent implicita, lo lector l'a de trobar d'esperel. [[Fichièr:Aesop_pushkin01.jpg|vinheta|Bust de l'epòca ellenistica supausat representar [[Esòp]], lo creator del gènre.]] [[Fichièr:1-2_Le-corbeau-et-le-renard.jpg|vinheta|La faula ''Lo Còrb e lo Rainard'' ja contada per Esòp e [[Fèdae]]. (Ill. de Grandville, 1838)]] [[Fichièr:Le_loup_et_agneau_G-F_Townsend_1867_GB.png|vinheta|''Lo Lop e l'Anhèl'' es tanben una faula fòrça anciana. (Ill. de H. Weir, 1867)]] Per [[Fedra (fabulista)|Fedra]], lo fabulista latin, « Lo meriti de la faula es doble: provòca lo rire e dona una leiçon de prudéncia. » Aquesta portada didactica de las faulas pòt explicar que las faulas circulèron e foguèron utilizadas d'una cultura cap a una autra. Segon G. K. Chesterton, « la faula es una mena d'alfabet de l'umanitat pem mejan del qual se poguèt escriure las primièras certituds filosoficas; e per aquesta rason las figuras devián foncionar coma d'abstraccions algebricas o de pèças d'un jòc d'escacs.» == Etimologia == Al sens primièr, lo mot « faula » (''fabula,ae'' : la legenda) designa l'istòria o encadenament d'accions qu'es a la basa d'un raconte imaginari, quin que siá. Es dins aqueste sens que, dins la ''Poetica'', [[Aristòtel]] designa la « faula » coma un dels sièis elements que constituisson una tragèdia, ensems amb las mòrs, lo lengatge, la pensada, l'aparelh scenic e la melopèa. Lo mot ''faula'' ven du latin ''fabula'' (« prepaus, paraula »), que designa lo fach de parlar en inventant. En grèc, tanpauc i aviá pas de mot especial per nomenar lo genre de la faula, qu'èra designada pel mot significant raconte: ''μύθος'' (que donèt lo mot « mite »). Per far referéncia al genre, l'usatge lèu s'espandís per designar las faulas coma d''<nowiki/>'aesopica'' (literalament : « prepaus d'Esòp »), çò que se traduirà a l'Edat Mejana per ''[[Isopet|isopets]]''. == Gènre literari == La faula es una forma particulara d’[[apològ]], que designa tot racontede portada moralizanta. Se destria de la [[Parabòla (retorica)|parabòla]], que met en scèna d'umans e daissa lo sens obèrt a la discussion. Tanben se destria de l'''exemplum'', qu'es un raconte presentat coma veridic. Enfin se destria del [[faulèl]], qu'es un conte satiric o moral, sovent calhòl. == Istoric == La faula sortís sas raices de la nuèch dels temps e de totas las culturas. Fa partit de la tradicion orala plan sovent abans l'invencion de l'escritura. Es sempre activa dins los païses ont la cultura orala demora viva e pròche de la natura, coma es lo cas en Africa o dins las societats ruralas. La [[Mesopotamia]] sembla aver estat lo bèrç del genre, a causa de la descobèrta que s'i faguèt de fòrça faulas venent de dos mila ans abans nòtre èra. De tauletas venant de bibliotècas escolaras de l’epòca [[Sumèr|sumeriana]] contan en brèu d'istòrias de rainard flataire, de can maladreit (« Lo can del fabre, avent pas podut capvirar l’enclutge, versèt la dorna») o de moissal se'n cresent (« Un moissal se pausant sus l'esquina d’un elefant li demanda se son pes li es suportable o se puslèu deuria s’envolar »). Fòrça d'aquestes tèxtes mòstran una granda afinitat amb los [[Provèrbi|provèrbis]] e an una construccion [[Antitèsi|antitetica]] (« Çò qu'encontrèt, ne'n parlas pas; mas çò que perdèt, ne'n parlas. ») Pasmens, possedisson pas de morala explicita. Lo [[Talmud]] conten diferents ensenhaments illustrats de faulas de Rainard, faulas que son passadas dins la literatura occidentala per las compilacions crestianas d'"exemples" servissent a la composicion dels [[Sermon|sermons]]. === Antiquitat grecoromana === Al començament, la faula existissiá pas coma genre autonòm, mas solament jos forma d'extrach inserit coma d'illustracion dins un tèxte en vers o en pròsa. Atal, la primièra faula coneguda es d'[[Esiòde]] dins [[Los Trabalhs e los jorns]], escrich al sègle VIIIe AbC. Es l'istòria ''[[Lo Rossinhòl e lo Segairòl]]'', que conte cossí un rossinhòl pres dins las arpas d’un segairòl se fa dona la leiçon. ==== Esòp en Grècia ==== [[Fichièr:Le-lion-et-le-rat-Steinhowel-1521-LC.jpg|vinheta|Las faulas d'Esòp foguèron de contunh traduchas e illustradas dins los {{Nombre amb unitat|2000}} ans passats e mai. Çai dessús ''Lo Leon e lo Rat'', dins una edicion de Steinhowel de 1521.]] [[Fichièr:3-5-Le-renard-et-le-bouc.jpg|vinheta|Illustracion de Grandville per ''Lo Rainard e lo Boc''.]] La faula se constituís coma genre literari amb [[Esòp]], ma grand fabulista de l'[[Antiquitat]], que visquèt entre los sègles VII e VI AbC, e que seriá originari de [[Tràcia]], près de la [[mar Negra]]. Considerat coma lo paire de la faula, li donèt son nom. Los Ancians destriavan entre la faula ''esopica'', que met en scèna d'animals o d'objèctes inanimats, e la fabla ''libiana'', ont d'òmes intergisson amb d'animals. Esòp èra ja fòrça popular a l’epòca classica, coma lo mòstra lo fach que lo quita [[Socrates]] auriá consacrat sos darrièrs moments de preson abans sa mòrt a metre en vers de faulas d'aqueste autor. Auriá explicat a son discípol: « Un poèta deu prene per matèria de mites [...] Atal ai causit de mites jos la man, aquestas faulas d’Esòp que coneissiái per còr, a l'azars de las encontras. » [[Diogènes Laèrci]] atribuís una faula a Socrates, que començava atal: « Un jorn, Esòp dich als abitants de Corint que se deu pas sometre la vertut al jutjament del popular. » E, s'agís aquí d'un precèpte ara tipicament associat al filosòf puslèu qu'al fabulista. Socrates utilizava de segur lo nom d'Esòp per far passar sos precèptes al mejan d'apològs. Al sègle IV AbC., Demetrios de Falèra publica lo primièr recuèlh de faulas istoricament atestat. Lo recuèlh, perdut, donèt fòrça versions. Una d'aquesta es servada jos la forma d’un ensems de manuscrits datant benlèu del sègle I, colleccion nomenada ''Augustana''. Es a aquesta que se referís çò que se dich ara las « faulas d'Esòp ». Conten mai {{Nombre amb unitat|500}} faulas, totas en [[pròsa]], que las mai popularas, son ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''La lèbre e la Tartuga'', ''Lo Boscassièr e la Mòrt'', ''Lo Vent e lo Soleilh'', etc.. Benlèu lo nom d'Esòp foguèt utilizat per recampar tota mena de racontes que circulavan antan de biais oral e que presentavan de caracteristicas comunas. ==== Fedra a Roma ==== De la Grècia, la faula passa a [[Roma antica|Roma]]. [[Oraci]] prepausa una remarcabla adaptacion de ''Lo Rat de vila e lo Rat del camp'' (''Satiras'', II, 6). Es seguit per [[Fedra (fabulista)|Fedra]] que, coma Esòp, nasquèt en [[Tràcia]] e èra esclau abans d'èsser afranquit per [[August]]. Escriguèt sièis libres de faulas, que lo primièr comença amb ''Lo Lop e l'Anhèl''. Amb aqueste recuèlh entèrament en vers, Fèdra fa de la faula un genre poetic d'esperse. En mai d'adaptar Esòp en latin, fa pròva d'originalitat: sus las 126 faulas del recuèlh, mens de la mitat son de manlèus d'Esòp. Quitament se sas faulas faguèron pas sa glòria de son vivent, Fèdra serviguèt de modèl. ==== Periòde ellenistic ==== Lo poèta [[Babri]], un Roman ellenizat contemporanèu de Fedra, torna al grèc las faulas esopicas e las versifica. Se conéis d'el dos recuèlhs, que totalizan 123 faulas. Lo vam de la faula grandís dins lo mond grecoroman. I a diferentas referéncias a de faulas de l'autor grèc [[Lucian|Lucian de Samosata]], coma ''los monins dançaires'', que jòga sus l'oposicion entre l'inat e l'aquerit, tèma comun de fòrça faulas. Al sègle IV, lo poèta roman [[Flavi Avian]] ne daissa 42, gaireben totas d'adaptacions de Fedra, mas que mai d'unas, son atestadas endacòm mai, son fòrça plan bastidas. Son contemporanèu, [[Aftoni]] daissèt un recuèlh de 40 faulas en pròsa. Dins la dralha latina, las faulas d'Esòp passèron a l'[[Edat Mejana]] e inspirèron d'innombrables successors. === La font indiana e persana === [[Fichièr:Kelileh_va_Demneh.jpg|vinheta|Una pagina del ''Kalîla wa Dimna'', version persana del sègle XV (Musèu del palais de Topkapı, [[Istambol|Istanbul]])]] [[Fichièr:Syrischer_Maler_von_1354_001.jpg|vinheta|''Kalîla wa Dimna'', edicion siriana de 1534. La lèbre engana l'elefant li mostrant lo rebat de la luna.]] La faula coneguèt un succès remarcable en [[Índia]]. Ja se'n trapa dins la granda epopèa del ''[[Mahabharata]]'', fondatritz de l'indoïsme, coma dins los racontes del Jataka e lo Kathasaritsagara, mas la colleccion mai importanta se trapa dins lo ''[[Pañchatantra|Panhatantra]]''. Originalament redigit en [[sanscrit]] entre [[-300]] e [[570]] per un [[braman]] del nom de Pilpaí dins la region del [[Cashmir]], aqueste recuèlh de faulas aviá per objectiu d'ensenhar la saviesa als princes e lo succès dins la vida. Foguèt retocat sovent amb tanben de versions derivadas, qu'una se titula ''Hitopadesha'' o ''L'Instruccion utila'', datant del sègle XII. I a dins lo ''Panchatantra'' lo bestiari abitual de las faulas ([[ase]], [[Panthera leo|leon]], [[Monard|monin]], [[sèrp]], etc.), amb la diferéncia que dos [[Chacal|chacals]], Carataca e Damanaca, an lo ròtle del [[rainard]] europèu, tot en se comportant a vegada nèciament. Aqueste recuèlh compta 70 faulas, subretot en pròsa. Aqueste obratge arriba en [[Occident]] al tèrme d'un caminament fòrça complèxe, mostrant que l'interès que la faula podè provocar dins diferentas culturas. Lo ''Libre de Pilpaí'' es introduchs en [[Empèri Pèrsa|Pèrsa]] pel rei [[Empèri Sassanida|sassanida]] [[Cosrau Ier]] ([[531]]-[[579]]) que, avent apres l'existéncia en Índia d'un obratge contenent la font de tota formacion intellectuala, aviá missionat son mètge del l'obténer. L'obratge es alara traduch en persan mejan jol títol ''Kalîleh va Demneh'', qu'es version mai anciana de ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'' que se pòsca referir, l'original indian essent perdut. Après la conquista de la Pèrsa pels Arabs al sègle VII, es traduch en [[arabi]] jol títol ''Kalîla wa Dimna'' (o ''Kelileh va Demneh'') per Abdullah Ibn al-Muqaffa (vèrs 750), que transpausa los racontes originals dins un contèxte arab. Las faulas i son inseridas dins un raconte continú que los dos chacals — Calila (Karataka) e Dimna (Damanaka) — son los protagonistas. Pas cap d'obratge originari d'Índia foguèt tant espandit. Amb mai de 200 versions dins mai de sesenta lengas, coma lo turc, lo siriac, lo malés e l'etiopian, influencièt las literaturas d'Asia, d'Africa del nòrd e d'Euròpa. Foguèt traduch en grèc par Simeon Set a la demanda de l'emperaire bizantin [[Alexis Ier Comnèna]] (sègle XI) e en ebrieu per [[Jacob ben Eleazar]] de Tolèda al començament del sègle XIII. L'obratge es alara remarcat pel rei de Castelha [[Anfós X de Castelha|Anfós X]], que lo faguèt traduire de l'arabi en espanhòl jol títol ''Calila y Dimna'' en ([[1251]]). En [[1263]], Joan de Capoa traduch en latin la version ebraïca pel cardinal Orsini li donant lo títol de ''Directorium humanae vitae'' (litt. « La conducha de la vida umana »). En [[1313]], a la demanda de la reina Joana de Navarra, [[Ramon de Besièrs]] ne publica una autra edicion, qu'utiliza aquesta de Joan de Capoa tot en i integrant de donadas de la version espanhòla. A una epòca anciana, abans l'aparicion del ''Kalîla wa Dimna'', la faula sembla aver èsser ligada dins lo mond arab al nom de [[Locman lo Savi]]. Aqueste auriá viscut a la mèsma epòca qu'Esòp e tanben auriá estat esclau. [[Alcoran|L'Alcoran]] lo menciona coma essent un savi. En [[1615]], Thomas van Erpe publica una traduccion latina d'un recuèlh contenent 34 faulas, atribuidas a Locman per un autor anonim, mas que fòrça apartenon en fach al còrs esopic tradicional. E coma per Esòp, lo nom de Locman sembla aver foncionat dins lo mond arab coma un « aimant generic », aglutinant los racontes del mèsme genre que circulavan dins la tradicion orala. Lo nom de Locman lo Savi serà alara a vegada ligat a la faula coma un dels fondators mitics del genre. Lo grand poèta persan [[Rumi]] ([[1207]]-[[1273]]), qu'èstudièt las faulas d'Esòp quand èra jove, ne faguèt una adaptacion originala dins son libre ''Masnavî-ye-Masnavî''. Filh d'un teologian [[Sofisme (islam)|sofi]] e d'esperel considerat coma un sant, dona a las fablas una morala sovent mistica, plan diferenta de la morala classica. La leiçon de'n tirar es pas tant de se mesfisar dels autres que de se mèsme e de la partida ''animala'' de son alma. === Faula chinesa === [[Fichièr:Zhuangzi-Butterfly-Dream.jpg|vinheta|''Sòmni del parpalhòl'' (Del Ziling, 1988)]] La faula a una fòrça longa istòria en China e existissiá ja sota forma orala tres mila ans abans nòstra èra. Pendent los periòdes [[Periòde dei Primas e deis Autonas|de las Primas e dels Automnes]] e dels [[Periòde dei Reiaumes Combatents|Reialmes combatents]], ven un genre literari d'esperse e aparéis dins fòrça òbras de l’èra preQin, mas totes los libres d'aquesta epòca foguèron destruchs sus òrdre de l'emperaire [[Qin Shi Huang]] en [[-213|213]] [[-213|AbC.]] Las faulas chinesas son pas associadas a la pluma d’un sol autor. La lenga correnta garda la memòria de las faulas de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]] e fòrça faulas popularas son anonimas<ref>Peilin Zhao 1984, {{P.|2}}.</ref>. Aquestas rebaton las aspiracions, las demandas e l’ideal de las massas laboriosas. Ara encara son legidas e se'n tira de leiçons. Fòrça faulas chinesas quitament venguèron d'expressions popularas de quatre mots, coma « ''Zhuang zhou meng die'' » (庄周梦蝶), qu'evòca lo sòmni del parpalhon de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. Lo mot chinés per designar la « faula » (寓言yùyán) apareguèt pel primièr còp dins « Capítol Faula » de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. Significa « exprimir de pensadas per de paraulas » —çò qu'es comparable al sens primièr del mot faula en latin e en grèc. Las faulas chinesas pòdon èsser destriadas en quatre genres, segon las epòcas : # Faulas filosoficas de l’èra preQin : Aqueste genre literari apareguèt e se desvolopèt pendent l’èra preQin, mas coneguèt son edat d'aur pendent lo periòde dels [[Periòde dei Reiaumes Combatents|Reialmes combatents]]. Las faulas aparéisson dins d'òbras de diferentas escòlas on servisson a expausar d'idèas filosoficas e politicas, coma es lo cas per lo ''Sòmni del parpairòl'' (庄周梦蝶) de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. # Faulas dissuasivas de la dinastia Han : Los tèmas e estil de las faulas de la [[dinastia Han]] son eritats de l’èra preQin. L'objectiu d'aquesta faulas es d’obténer l’unificacion e l'estabilitat del novèl empèri feudal. S'agís d’instruire los òmes amb de leiçons de l’istòria. Las fablas mai conegudas son: ''La prègadieu que caça una cigala'' (螳螂捕蝉), ''L'òme qu'adorava lo dragon'' (叶公好龙), ''Jogar lo laüt davant los bufles'' (对牛弹琴), etc. # Fablas satiricas o ironicas de las dinastias Tang e Song: Las fablas escrichas jos la dinastias [[Dinastia Tang|Tang]] e [[Dinastia Song|Song]] utilizan l’[[allegoria]] amb d'objectius satirics e filosofics. Los màger representants dels movements literaris redigiguèron de fablas. Las mai conegudas son 毛颖传 (Mao Yingchuan) de Han Yu, 黔之驴 (l'ase del Guizhou) de Liu Zongyuan e 卖油翁 (l'òme d'òli) de Ouyang Xiu. Amb la pujada del [[bodisme]], de faulas estrangièras apareguèron en traduccion dins los tèxtes bodistas. # Faulas umoristicas de la dinastias Yuan, Ming e Qing: Pendent las dinastias [[Dinastia Yuan|Yuan]], [[Dinastia Ming|Ming]] e [[Dinastia Qing|Qing]], los fabulistas cultivan subretot l'istòria dròla. Es lo cas dels autors màger que son Liu Ji (autour de la faula 郁离子), Song Lian, Liu Yuanqing, etc. === Edat Mejana === [[Fichièr:1-2-Le-Corbeau-et-le-renard-Steinhowel.jpg|vinheta|''Lo Còrb e lo Rainard'' (Steinhowel, 1521)]] La faula contunha a se transmetre dins tot l'[[Edat Mejana]] jos la forma de recuèlhs, los [[Isopet|Isopets]] (d'Esiòp). Un recuèlh atribuit a [[Romul (fabulista)|Romul]], que compte 84 faulas en latin, amb 51 traduchas de Fedra, es immensament popular pendent tot lo periòde e serà un dels primièrs obratges a èsser imprimit. D'entre los autors que la tradicion gardèt lo nom, i a tanben Sintipas e pseudo-Dositèu, que se sap pas tròp se fa referéncia a de personatges reals o mitics. La qualitat literària es alara abandonada al benefici de las moralitats. Es diferent amb [[Maria de França (poeta)|Maria de França]] ([[1154]]-[[1189]]), que publica un recuèlh de faulas titolat ''Ysopet''. Sus un centenat de pèças, dos terces son d'origina desconeguda e belèu venon del repertòri oral de l'epòca. Las autras son tiradas d'Esòp. La tematica de la faula pren un espandiment singular amb lo ''[[Roman de Renart]]'', colleccion de racontes deguts a de clergues anonims del sègle XII. Dins aquestas istòrias inspiradas d'''Ysengrinus'', òbra latina del poèta flamand Nivard de Gand, la luta del [[Rainard|gopil]] contra lo [[Canis lupus|lop]] servís de pretèxte a une vigorosa [[satira]] de la [[Feudalitat|societat feudala]] e de sas injustícias. La faula ven alara una comèdia animala ont tot se ten. En Anglatèrra, Eudes de Cheriton (1190 - 1246/47) redigís en latin un recuèlh de faulas, que fòrça venon d'Esòp e d'autres autors. Utiliza la faula ensems amb de [[Parabòla (retorica)|parabòlas]] e d'''exemplum'' per provesir de sermons e presics. === Renaissença === [[Fichièr:Corrozet_Cigogne_et_renard.png|vinheta|''Lo Rainard e la Cigonha'' d'Esòp, dins l'edition de Gilles Corrozet (1542).]] [[Fichièr:GueroultCoqRegnard.jpg|vinheta|''Lo Còrb e lo Rainard'' de Guéroult.]] Al contrari del vam que lo genre coneguèt a l'Edat Mejana, los poètas del sègle XVI s'interessèron pas gaire a la faula. I a de faulas en pròsa integradas a de contes, novèlas o [[Satira|satiras]]. En [[1558]], Bonaventure Des Périers conta l'istòria que donarà ''La Lachièra e lo Pòt de lach'' de La Fontaine<ref>Texte [http://www.bvh.univ-tours.fr/Epistemon/B693836101_A489170.pdf en ligne], {{P.|46}}.</ref>. [[Margarida de Navarra]] n'introduguèt tanben per exemple dins son [[L'Eptameron|Eptameron]]. Amb la novèla descobèrta de las fonts grègas pels umanistas, los recuèlhs de faulas anticas se multiplican. En Anglatèrra, [[William Caxton]] publica en [[1484]] lo primièr recuèlh de faulas esopicas a partir de fonts anticas grègas e latinas, tot en lor donant una dòsi d'umor capable de seduire un larg public. Aqueste obratge venguèt una referéncia incontornabla dins le mond anglofòn fins a la sortida d'una novèla traduccion pel folclorista Joseph Jacobs a la fin del sègle XIX. En Itàlia, Laurentius Abstemius publica en 1495 un recuèlh de 100 faulas titulat ''Hecatomythium'', qu'unes son traduchas d'[[Esòp]] alara que d'autres son de son invencion. I apond mai tard un segond recuèlh de 100 faulas, que publica amb de faulas de Lorenzo Valla, [[Erasme]], Aulu-Gelle e autres. Giovanni Maria Verdizotti publiquèt un recuèlh de 100 faulas en [[1570]], titulat ''Cento favole bellissime''. En França, Gilles Corrozet publica en [[1542]] ''Les Fables du très ancien Ésope'', una traduccion en vers del tèxte grèc acompanhat de somptuosas illustracions. Cinc ans mai tard, Guillaume Haudent publica ''Trois cent soixante et six apologues d’Ésope'' traduchs en vers. En [[1610]], lo Soïssa Isaac Nicolas Nevelet, alara de 20 ans d'eadat, publica ''Mythologia Aesopica'', obratge que compren lo tèxte grèc e una traduccion latina de las faulas d'[[Esòp]] e de Babri, e tanben de Fedrea, Avian e Abstemi. Endacòm, lo genre dels emblèmas, plan al vam pendent tot lo sègle XVI, expleita jos una forma sintetica e fòrça visuala la matèria de la faula. S'escrich alata alara de libres d’emblèmas, al biais de l’Italian Alciato. En França, Guillaume Guéroult sembla s’èsser especializat dins lo genre amb ''le Blason des Oyseaux'' (1551), ''les Hymnes du Temps et de ses parties'' (1560) e ''les Figures de la Bible'' (1564), sempre compausats sul modèl d’una gravadura acompanhada d’una corta pèça de vers. D'entre los emblèmas de Guéroult tractant de faulas esopics i a ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''Lo Monin e lo Gat'', ''L'Aranha e l'Ironda'', ''La Cort del Leon'', ''L'Astrològ que se daissèt caire dins un potz'', ''La Cigala e la Formiga'' e ''La Granòta que vol se far tan grossa coma lo Buòu''. D’autres escrivains practican de faulas en Euròpa, coma lo [[Portugal|portugués]] [[Sá de Miranda]]. === Lo sègle de [[Jean de La Fontaine]]=== [[Fichièr:2-18-La-chatte-metamorphosee_Louis_LELOIR_1873.jpg|vinheta|''La Gata metamorfozada en femna'' (Ill. de Leloir, 1873)]] Al sègle XVII, la faula torna al vam e los recuèlhs se multiplican. Aqueste vam s'explica en partida pel desvelopament de l'educacion e la plaça que se fasiá la faula dins las escòlas per entraïnar a manejar la lenga e far d'exercicis de grèc e latin. Lo contèxte es favorable a l'espelida del genre. Après avez assejat diferents genres poetics, [[Jean de La Fontaine]] ([[1621]]-[[1695]]) publica son primièr recuèlh de faulas en [[1668]] (libres I a VI). Amb lo succès obtengut, ne publicarà dos autres, en [[1678]] e [[1694]], per un total de {{Nombre amb unitat|243}} pèças, que unas son d'apològs e metan pas en scèna d'animals. Aquestes recuèlhs lo consacrèron coma lo mai grand fabulista de totes los temps. Posant sas fonts dins la literatura mondiala de totes los temps ([[Esòp]], [[Fedra (fabulista)|Fedra]], [[Oraci]], [[Lorenzo Bevilaqua|Abstemius]], [[Maria de França (poeta)|Maria de França]], [[Joan de Capoa]], Guéroult, etc.), La Fontaine se contenta pas de traduire o d'actualizar de pèças conegudas, mas fa sa marca sul genre amb de racontes vivents, variats e fòrça plan contats, que fan una larga plaça al dialòg e testinònian d'una granda precision dins l'observacion, que s'apond una ironia doça, que tòca sovent a la satira a vegada a la filosofia. === Sègle XVIII === [[Fichièr:Le-vacher-et-le-garde-chasse.jpg|vinheta|''Lo Vaquièr e lep garda caça'' de Florian. (Ill. de Grandville)]] Antoine Houdar de La Motte ([[1672]]-[[1731]]) explora una poetica de la faulas que trenca deliberadament amb los autors antics, considerant que las opinions comunas son sovent infondadas e que la coneissença evoluiguèt dempuèi Esòp e Fedra. Un autre nom a costat d'aqueste de La Fontaine es [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]] (1755-1794). Son recuèlh compta un centenat de faulas ont se sentís l’inspiracion de l’Anglés [[John Gay]] o de l’Espanhól [[Tomás de Iriarte]]. unas de sas faulas son d'orientacion publica e an per objectiu de vulgarizar las idèas de la [[Luses (filosofia)|filosofia de las Luses]] sus la natura umana e la necessitat pels govèrn de respectar de principis morals; d'autres son d'orientacion privada e ensenhan de principis de saviesa, d'amor del trabalh e de caritat. Las faulas de [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]] son a vegada jutjadas mai adaptadas als enfants qu'aquesta de La Fontaine que lo messatge n'es mens ambigú e las oposicions entre los personatges mens trencadas: {{Citacion blòt|text=Prepausava a las dònas manhacas e fardadas, en mena de faulas, d'enigmas polidas, e lor manejava un ramelet de moralitats fadas; penhiá segon l' ''Emili'' la tendresa conjugala, las leiçons mairalas, lo dever dels reis, l'educacion dels princes<ref name=Taine1883>{{Harvsp|Taine 1883|p=112}}.</ref>.}} La faula es tanben practicada pels filosòfs de las Luses : [[Denis Diderot|Diderot]] n'introduch a l'escasença dins sas ''Letras'' o dins sas ''Mesclas filosoficas''. Lo succès prodigiós de la faula inspira alara fòrça vocacions. En [[1777]], Jean-Jacques Boisard publica un recuèlh que ne conten {{Nombre amb unitat|1001}}, alara que lo jesuista François-Joseph Desbillons ne produch 560 l'an seguent. Gotthold Ephraim Lessing illustra lo genre en [[Alemanha]], Ignacy Krasicki en [[Polonha]]. === Dempuèi lo sègle XIX === [[Fichièr:Jean_Pierre_Saint_Ours_La_lecture_de_la_fable_1796.jpg|vinheta|Jean-Pierre Saint-Ours, ''La lectura de la faula'' (1796)]] Al sègle XIX, la faula serà gaireben pus practicada en França. Aqueste relatiu desinterès coïncidís amb la pujada del roman. Pasmens, [[Victor Hugo]] en setembre de 1852, dins son recuèlh ''Los Castigs'', utiliza la faula per denonciar lo comportament de [[Napoleon III]] . Compara aqueste a un monin dins sa Faula o istòria. En [[Russia]], pasmens, la faula conéis un vam de popularitat amb [[Ivan Krylov]], que ne fa son genre de predileccion. [[Cristóbal de Beña]] (''Fábulas políticas'') e [[Juan Eugenio Hartzenbusch]] ne fan çò mèsme en Espanha. Ambrose Bierce utiliza la faula amb per objectiu la satira politica als [[Estats Units d'America|EUA]]. Es a vegada aparentat al genre de la faula, dins lo sens larg d'apològ, ''[[La Bòrda dels animals]]'' (''Animal Farm'') de [[George Orwell]]. Publicat en [[1945]], aqueste apològ descrich una bòrda ont los animals se revòltan puèi prenon lo poder e caçan los òmes, après que sián estats negligits. Orwell prepausa una [[satira]] de la [[Revolucion Russa|Revolucion russa]] e una critica de l'estlinisme. Blackham i vei un desvelopament de la faula ''Lo Lop e lo Can''. [[Franz Kafka]] ([[1883]]-[[1924]]) daissèt de borrolhons de faulas, coma ''Pichona faula'', ont una mirga percaçada per un gat vei los murs d'un corredor s'estreitir inexorablament davant ela. ''La Partença'' met en scèna lo mèsme univèrs d'ància que dins sos romans. Dins aquesta vana esopica desviada, la morala es absenta e las certituds son remplaçadas pel sentiment d'incertitud generalizada. La faula fa l'objècte de pastís e de parodias. Es lo cas per exemple per [[James Joyce]] amb ''The Ondt and the Gracehoper'' inserat dins ''[[Finnegans Wake]]'', ont se trapa ''Mooske and the Gripes''. [[Eugen Ionescu|Eugène Ionesco]] introduch dins [[La Cantatritz clòscapelada|''La Cantatritz clòscapelada'']] une pseudofaula, ''Lo Can e le Buòu''.. Dins una dralha mai classica, la faula contunha a interessar d'escrivans del sègle XX. Lo poèta e dramaturg [[Jean Anouilh]] publica ''Fables'' en 1962. Dins un esperit que l’Encyclopedia Britannica liga dirèctament a [[Jean de La Fontaine|La Fontaine]], [[Pierre Gamarra]] publica ''La Mandarina e lo Mandarin'' (1970), que conten de faulas « d'una drollariá remarcabla e d'una granda virtuositat tecnica<ref>Encyclopedia Britannica, Article : « Littérature pour la Jeunesse : le XXème siècle. »{{En}}.</ref>». === Utilizacion psicanalitica de la faula === A la mitat del sègle XX, la psicanalista Louisa Düss realizèt un metòde d'exploracion dels conflictes inconscients de l'enfant amb un ensems de « faulas » bastís per aquò. Un estudi de las responsas a aquestes racontes permetriá de « desveler los trebles afectius causats a l'enfant per una situacion familiala anormala<ref>{{Revista|nom1=Ducros|id=Ducros}}.</ref>». Cal notar que las faulas d'aqueste ensems se confòrman pas a l'esquèma classic, que pas cap de raconte conten de resolucion o de desnosament. Per exemple: « Es la nòça de Papà e de Mamà. S'aiman fòrça e faguèron una bèla fèsta. Pendent la fèsta, l'enfant se lèva e va solet al fons del jardin. Perqué? ». == Esquèma narratiu == [[Fichièr:1-1_La-cigale-et-la-fourmi.jpg|vinheta|''La Cigala e la Formiga'' (Ill. de Grandville)]] [[Fichièr:5-8-Le-cheval-et-le-loup.jpg|vinheta|''Lo Caval e lo Lop'' (Ill. de Grandville)]] [[Fichièr:12-9-Le-loup-et-le-renard.jpg|vinheta|''Lo Lop e lo Rainard'' (Ill. de Grandville)]] Es malaisit de presentar un esquèma narratiu valable per totas las faulas, que dempuèi la mai nauta antiquitat, los recuèlhs de faulas pòdon regropar una granda varietat de racontes: istòria d'animals, contes, racontes mitologics, anecdòtas, bons mots e explicacions de tipe [[Etiologia|etiologic]]. Cada seccion concernís sonque las faulas mai tipicas. Selon Houdar de La Motte, la faula s'organiza a partir de la morala que se vòl mostrar: {{Citacion blòt|text=per far un bon apològ, cal primièr prepausar una vertat morala, l'amagar sota l'allegoria d'un imatge que va ni contre la justesa, ni contre l'unitat, ni contra la natura; menar enseguida d'actors que se farà parlar dins un estil familièr mas elegant, simple mas ingeniós, animat de çò que i a de mai risent e de mai graciós, destriant plan las nuanças del risent e del graciós, del natural e del nèci<ref>Citat per Florian, [[s:De la fable|De la fable]].</ref>.}} La faula classica conta una sola e unica accion, que repausa sus de jòcs d'oposction entre dos personatges, tot coma dins los racontes mitics analisats per [[Claude Lévi-Strauss]]. A apartir [[Esòp]] e [[Fedra (fabulista)|Fedra]], aquestas oposicions son enonciadas mai sovent dins lo títol, qu'anóncia, per exemple, una istòria metent a las presas una cèrvia e una vinha, una granhòta e un buòu, un còrb e un rainard, etc. Al començar, lo lector se trapa donc en preséncia d'una situacion conflictuala, que constituirà lo motor de racontes e ne nosar l'intriga. Dins las faulas de dos personatges, « la faula conéis sempre un conflicte, es a dire un antagonisme entre los actors, basat sus d'interesses divergents». Sovent, los dos personatges se trapan dins de posicions subjectivas fòrça destriadas. Un es ufan de sa fòrça, de sas abiletats o de son importança: es en posicion nauta; l'autre aparéis coma fèble o desprovesit de ressorça: ocupa la posicion bassa. Mercé a un eveniment narratiu imprevist, aqueste qu'es en posicion nauta se traparà en posicion bassa e ''vice versa''. Se pòt veire una illustracion dins la faula ''Lo Garric e la Sanha'' de La Fontaine (I, 22). Lo garric (A1), que se fa glòria al començament de sa soliditat e mepresava la sanha fèbla (B1), es desrasigat per la tempèsta (A2) alara que la sanha demora intacta (B2) que sabèt se plegar sens se rompre. Los personatges an donc realizat un percors inverse. L'esquèma es designat coma « un doble capvirament ». Se vei dins de desenas de faulas, sovent las mai popularas, coma ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''Lo Leon e lo Moscalhon'', ''Lo Leon e lo Rat'', ''La Colomba e la Formiga'', ''Lo Gal e lo Rainard'', ''Lo Caval e lo Lop'', ''Lo Caval e l'Ase'', ''Los Dos Gals'', ''Lo Lop e lo Rainard'', ''Lo Gat e lo Rainard'', ''Lo Tresaur e los Dos Òmes'', ''La Lèbre e la Tartuga'', ''Lo Rainard e la Cigonha''. A vegada, lo capvirament se fa al benefici d'un tresen personatge, coma dins ''Los Panaires e l'Ase''; ''La Granhòta e lo Rat''; ''L'Aucelaire, lo Voltor e l'Alauseta''; ''Lo Gat, la Mostèla e lo Conilhet''; ''Lo Caval s'essent volgut venjar del Cèrvi;'' ''L'Usta e los Plaidejaires''. A vegada encara, lo modèl del doble capvirament es un pauc sincopat, coma dins ''La Cigala e la Formiga'' ont la situacion iniciala mostrant l'avantatge de la cigala sus la formiga es evocada sonque a la fin de la faula (« — Qué fasiatz al temps caud? — Caminant, nuèch e jorn / Cantèri vos ne desplaga »). Es tanben lo cas per ''Lo Rat de vila e lo Rat de camps'' ont La Fontaine comença per l'invitacion del rat de vila alara que dins la version esopica, e d'Oraci, aquesta invitacion veniá sonque après un repai a çò del rat de camp que lo cosin de la vila aviá mespresat per la simplicitat de sos plats. Al contrari, dins ''L'Ase cargat d'espongas e l'Ase cargat de sal'', La Fontaine renoncièt a l'estructura del modèl esopic, fasent intervenir dos protagonistas puslèu qu'un sol. Dins fòrça faulas, la faula se desvelopa sus de relacions antiteticas entre de subjècte, d'objècte, de situacions o de proprietats. Aquò permet de verrolhar lo sens de la faula e de veïcular una morala aisida de deduire, subretot dins la faula antica. La faula se prèsta mens bien que lo conte tradicional a l'identificacion de l'autor amb un personatge. Qui causir, lo gat o lo rainard, lo rainard o l'esquiròl, lo leon o lo rat, la cigala o la formiga? Aquesta dificulat pel lector a se projectar dins lo raconte, en s'identificant d'en primièr a un personatge, a per efièch de lo manténer dins l'expectativa e de lo plaçar dins la posicion d'un observator o puslèu que d'un jutge. La faula s'adreça alara mai a l'intelligéncia e a la facultat de jutjament qu'a un desir d'evasion o de sòmni sentimental. Çò qu'es un genre privilegiat per servir a « l'educacion dels pòbles ». == Dimension morala == [[Fichièr:1-18-Le-renard-et-la-cigogne.jpg|vinheta|''Lo Rainard e la Cigonha''.]] [[Fichièr:10-3-La-tortue-et-les-deux-canards.jpg|vinheta|''La Tartuga e los dos Guits''.]] [[Fichièr:10-1-Les-deux-rats-le-renard-et-loeuf.jpg|vinheta|''Los Dos Rats, lo Rainard e l'Uòu''.]] [[Fichièr:La_Fontaine002.JPG|vinheta|''Lo Carretièt enfangat'' ]] Luènh d'èsser una annèxe al raconte, la [[morala]] n'es lo resumit, l'argument sus que se bastís, constituís un element essencial de la faula. Segon [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]], « La faula es coma una enigma que seriá sempre acompanhada de sa solucion<ref>Hegel, ''[http://classiques.uqac.ca//classiques/hegel/esthetique_1/Hegel_Esthetique_tome_I.pdf Esthétique]'', {{P.|126}}.</ref>. Dins unas faulas que lo sens es evident, la morala es pas formulada explicitament, l'autor preferissent daissar al lector lo plaser de la deduire d'esperel del raconte. Se nomena morala ''promition'' (o prològ) quand es plaçada en tèsta de la faula, ''epimition'' (o epilòg) quand es en seguida. Dins lo ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'', la morala es mencionada al començament e a la fin de cada faula. La valor « morala » de las faulas foguèt sovent criticada. Segon [[Jean-Jacques Rousseau]] la morala de la faula es sovent doptosa, veire purament imorala, e inapropriada a l'educacion dels enfants. Aquestas criticas serián justificadas se la faula se presentava efectivament coma una leiçon de vertut, alara que sa caracteristica principala es d'èsser « una estructura narrativa especifica qu'impausa d'esperela una interpretacion transcendanta », es a dire una interpretacion que passa lo nivèl aparent del raconte. Quitament s'unas faulas an una portada [[etica]], coma per [[Esiòde]], fòrça son d'istòrias de mesa en garda, ensenhant cossí subreviure dins lo mond ostil de las societats tradicionalas, ont lo poder dels poderoses s'exercís sens contrapes e ont se risca sempre d'aver afar amb lo mai fòrt o abil que se. Per lor desnosament, ont lo personatge ufan de sos vantatges al començament es plan castigat a la fin, la faula recomanda a cadun de demorar en posicion bassa. Lo filosòf [[Michel Serres]] exprimís l'idèa autrament: « cal evitar d'èsser pres dins los avatars del minor e del major […] Se volètz ganhar, jogatz lo minorant». Es lo mèsme per las faulas del ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'', qu'un especialista resumís atal las moralas: mai sovent, lo vici es recompensat, alara que la vertut es a vegada castigada, l'engana se revelant lo mejan mai segur de'n capitar. La faula tanben avertís contra los actes inconsiderats e l'abséncia de reflexion prealabla a una accion, coma de davalar dins un potz sens aver envisatjat lo mejan de'n tornar (''Lo Rainard e lo Boc''). Preven fin finala contra la tenda dels automatismes e tira sos melhors efièchs de situacions ont se produch per un dels personatges una reaccion reflèxa inapropriada: obrir la boca per mostrar la beutat de son cant (''Lo Còrb e lo Rainard'') o per respondre a una escomesa alara que la situacion exigissiá de demorar mut (''La Tartuga e los Dos Guits''), o que sèm emportat per son aviditat (''Lo Can que quita lo pàisser pel belar''). Ou encara, un amic dona tròp de fòrça per espotir una mosca (''L'Ors e l'Afogat dels jardins''). Quitament Jupitèr pòt pas s'empachar de complir un acte reflèxe (''L'Agla e l'Escaravat''). N'es lo mèsme per la joventa qui se daissa emporter per son imaginacion que ne pèrd lo pòt que teniá (''La Lachièra e le Pòt de lach''). Aquestas accions mancadas provòcan lo rire del lector, que, come lo remarquèt lo filosòf [[Henri Bergson]], « lo comic es aquò per ont lo personatge se liura a sa desebuda, lo gèst involontar, lo mot inconscient». Fòrça faulas se presentan encara coma de responsas a un problèma o coma lo deschiframent d'una enigma. Es lo cas per exemple dins ''Lo Leon malaut e lo Rainard'', ''Lo Carretièr enfangat,'' ''Los dos Rats, lo Rainard, e l’Uòu'' o ''La Cort del Leon''. == Faula e allegoria == [[Fichièr:1-5_Le-loup-et-le-chien.jpg|vinheta|La faula d'Esòp ''l'Ase salvatge e l'Ase domètge'' veguèt per La Fontaine ''Lo Lop e lo Can''. Una mèsma idèa se traduch de biais diferent segon las epòcas.]] Una [[allegoria]] consistís dins la juxtaposicion d'un sens aparent e d'un sens amagat. La faula es donc una forma d'[[Allegoria|allegora]], que l'istòria imatginada qu'i es contada es ligada a una morala abstracha, donant una portada generala a çò qu'èra en aparéncia pas qu'una anecdòta. Atal, dins ''Lo Rainard e la Cigònha'', la morala fa pas que desvelar la leiçon del raconte e ne tirar una portada generala: {{Citacion blòt|text=Enganaires, es per vosaltres qu'escrivi:<br />Esperatz la recipròca.}} Un segond nivèl allegoric aparéis quand cadun dels personatges del raconte, o cadun dels elements de l'accion, deu èsser interpretat a un nivèl [[Metafòra|metaforic]] que lo sens del raconte aparesca. Es lo cas, per exemple, dins ''Lo Viatge'' de [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]], ont cal apercebre lo rapòrt entre los moments de la vida umana e aqueste d'un viatge que comença a l'alba e s'acaba de vèspre. Aqueste mecanisme d'interpretacion seriá una caracteristica generica de la faula, que « erigiguèt en sistèma la capacitat que possedís tot raconte de s'acabar per una evaluacion». Los personatges animalièrs se prèstan al jòc de l'allegoria que son sovent identificables per de caracteristicas moralas a causa de lor fisic o comportament. Lo [[Canis lupus familiaris|can]] es atal considerat coma lo [[simbòl]] de la fidelitat alara que lo [[Canis lupus|lop]] simboliza lo costat salvatge e brutal. La [[colomba]] representa lo ligam amorós, la [[formiga]] l'ardor al trabalh, lo [[rainard]] la rusa, l'[[ase]] l'etupiditat, l'[[elefant]] la fòrça, lo [[pavon]] l'ufan, lo [[Panthera leo|leon]] la poténcia, l'[[anhèl]] l'inocéncia, etc. Aqueste biais d'atribuir de trachs umans als animals es d'[[antropomorfisme]]. Los animals permeton atal de representar de biais vivent d'idèas abstrachas. [[Fichièr:Grandville,_Ombres_portées,_1830,_K63.jpg|centrat|vinheta|510x510px|<center>Grandville, « Ombras portadas », 1830. Aqueste illustrtor èra pivelat per las semblanças entre tipes umans e animals.</center>]] == Nòtas e referéncias == {{Referéncias}} == Bibliografia == === Recuèlh de faulas === * (la) Laurentius Abstemius, Aesopi Phrygis et aliorum fabulae, Lyon, Seb. Gryphius, 1536, 310 p. (lire en ligne) * (la) Erpenius, Locmani sapientis fabulœ et selectà quœdam arabum adagio, cum interprétation latina et notis, Leyde, 1615 (lire en ligne) * (la) Jean de Capoue, Directorium humanae vitae, Paris, Firmin Didot, 1844 (présentation en ligne, lire en ligne) * (la) Léopold Hervieux, Les fabulistes latins depuis le siècle d'Auguste jusqu'à la fin du Moyen Âge, vol. 5, Paris, Firmin Didot, 1899 == Faulas en occitan == * https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6113326x ''Fables en langue albigeoise'' * https://www.libraria-occitana.org/produit/faulas/ ''Faulas'' Jan de la Font dau Melhau == Fonts == === Classicas === * Joseph Bédier, Les fabliaux, Paris, Champion, 1911 * René Bray, Les Fables de La Fontaine : Essai sur la signification du comique, Paris, Edgar Malfère, 1929 * Hippolyte Taine, Essai sur les fables de La Fontaine, Paris, Mme ve Joubert, 1853 * Hippolyte Taine, La Fontaine et ses fables, Paris, Hachette, 1883 === Critica recenta === * (en) H.J. Blackham, The Fable as Literature, Londres, Athlone Press, 1985, 280 p. * Karl Canvat et Christian Vandendorpe, La fable : Vade-mecum du professeur de français, Bruxelles-Paris, Didier Hatier, coll. « Séquences », 1993, 104 p. * Nicole Cottart, « Le Livre de Kalila et Dimna », dans Jean Glénisson, Le livre au Moyen Âge, Louvain-la-Neuve, Brepols, 1988 * Patrick Dandrey, La fabrique des fables, Paris, Klincksieck, 2010 * Louisa Düss, La méthode des fables en psychanalyse infantile, L'Arche, 1950 * Yves Giraud, L'emblème à la Renaissance, Paris, S.E.D.E.S-C.D.U., 1982 * (en) Niklas Holzberg, The Ancient Fable : An Introduction, Bloomington, Indiana University Press, 2002, 128 p. * Morten Nojgaard, La fable antique, vol. 1, Copenhague, Nyt Nordisk Forlag, 1964 * Jean-Noël Pascal, « Brèves remarques sur quelques fabulistes des Lumières », dans Geneviève Artigas-Menant et Alain Couprie, L'idée et ses fables, Paris, Champion, 2008, 339 p. * Jean Pépin, Mythe et allégorie : les origines grecques et les contestations judéo-chrétiennes, vol. 1, Paris, Etudes augustiniennes, 1976 * Louis Renou, « Littérature sanscrite », dans Raymond Queneau, Histoire des littératures 1, Paris, Gallimard, 1955, 1768 p. * (en) Lee Rourke, A Brief History of Fables : From Aesop to Flash Fiction, Bloomington, Hesperus Press, 2011, 178 p. * Michel Serres, Hermès IV. La distribution, Paris, Minuit, 1977 * (en) G.U. Thite, « Indian Fable », dans Robert S. Falkowitz et al., La Fable, Genève, Fondation Hardt, 1984, 322 p. * Pascal Tonazzi, ''Le vocabulaire des Fables de La Fontaine'', Paris, Berg International, 2017, 216p. * Pascal Tonazzi, ''Morales, maximes et pensées des Fables de La Fontaine'', La Rochelle, Coll. Electrons Libres, Evidence Editions, 2018, 136 p. {{ISBN|979-10-348-0973-8}} * Christian Vandendorpe, Apprendre à lire des fables : Une approche sémio-cognitive, Longueuil, Le Préambule, 1989 * Laurent Versini, « Fable, apologue, mythe et Lumières chez Diderot », dans Geneviève Artigas-Menant et Alain Couprie, L'idée et ses fables, Paris, Champion, 2008, 339 p. == Vejatz tanben == === Articles connèxes === *[[Fabulista]] *[[Apològ]] *[[Parabòla (retorica)|Parabòla]] *[[Exemplum]] *[[Conte]] *[[Faulèl]] === Ligams extèrnes === * {{En}} [http://mythfolklore.net/aesopica/index.htm Aesopica] (en anglés, grèc e latin) 0heenh9u9kda74rws08vr6b6b92zvgu 2328671 2328670 2022-08-17T12:33:12Z Especiari 48437 /* Faulas en occitan */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Cat_guarding_geese_c1120_BC_Egypt.jpg|vinheta|Gat gardant d'aucas. Egipte, vèrs -1120]] Una '''faula''' es un cort raconte en [[vers]] o en [[pròsa]] dont l'objèctiu es de far agradiva una leiçon de vida. Se caracteriza sovent per un raconte fictiu de composicion naïva e allegorica que protagonizada per [[Animalia|animals]] que parlan, d'umans o d’autras entitats d'aspècte animal mas [[Personificacion|personificadas]]. Una morala es exprimida a la fin o la començament de la faula. Aquesta es sovent implicita, lo lector l'a de trobar d'esperel. [[Fichièr:Aesop_pushkin01.jpg|vinheta|Bust de l'epòca ellenistica supausat representar [[Esòp]], lo creator del gènre.]] [[Fichièr:1-2_Le-corbeau-et-le-renard.jpg|vinheta|La faula ''Lo Còrb e lo Rainard'' ja contada per Esòp e [[Fèdae]]. (Ill. de Grandville, 1838)]] [[Fichièr:Le_loup_et_agneau_G-F_Townsend_1867_GB.png|vinheta|''Lo Lop e l'Anhèl'' es tanben una faula fòrça anciana. (Ill. de H. Weir, 1867)]] Per [[Fedra (fabulista)|Fedra]], lo fabulista latin, « Lo meriti de la faula es doble: provòca lo rire e dona una leiçon de prudéncia. » Aquesta portada didactica de las faulas pòt explicar que las faulas circulèron e foguèron utilizadas d'una cultura cap a una autra. Segon G. K. Chesterton, « la faula es una mena d'alfabet de l'umanitat pem mejan del qual se poguèt escriure las primièras certituds filosoficas; e per aquesta rason las figuras devián foncionar coma d'abstraccions algebricas o de pèças d'un jòc d'escacs.» == Etimologia == Al sens primièr, lo mot « faula » (''fabula,ae'' : la legenda) designa l'istòria o encadenament d'accions qu'es a la basa d'un raconte imaginari, quin que siá. Es dins aqueste sens que, dins la ''Poetica'', [[Aristòtel]] designa la « faula » coma un dels sièis elements que constituisson una tragèdia, ensems amb las mòrs, lo lengatge, la pensada, l'aparelh scenic e la melopèa. Lo mot ''faula'' ven du latin ''fabula'' (« prepaus, paraula »), que designa lo fach de parlar en inventant. En grèc, tanpauc i aviá pas de mot especial per nomenar lo genre de la faula, qu'èra designada pel mot significant raconte: ''μύθος'' (que donèt lo mot « mite »). Per far referéncia al genre, l'usatge lèu s'espandís per designar las faulas coma d''<nowiki/>'aesopica'' (literalament : « prepaus d'Esòp »), çò que se traduirà a l'Edat Mejana per ''[[Isopet|isopets]]''. == Gènre literari == La faula es una forma particulara d’[[apològ]], que designa tot racontede portada moralizanta. Se destria de la [[Parabòla (retorica)|parabòla]], que met en scèna d'umans e daissa lo sens obèrt a la discussion. Tanben se destria de l'''exemplum'', qu'es un raconte presentat coma veridic. Enfin se destria del [[faulèl]], qu'es un conte satiric o moral, sovent calhòl. == Istoric == La faula sortís sas raices de la nuèch dels temps e de totas las culturas. Fa partit de la tradicion orala plan sovent abans l'invencion de l'escritura. Es sempre activa dins los païses ont la cultura orala demora viva e pròche de la natura, coma es lo cas en Africa o dins las societats ruralas. La [[Mesopotamia]] sembla aver estat lo bèrç del genre, a causa de la descobèrta que s'i faguèt de fòrça faulas venent de dos mila ans abans nòtre èra. De tauletas venant de bibliotècas escolaras de l’epòca [[Sumèr|sumeriana]] contan en brèu d'istòrias de rainard flataire, de can maladreit (« Lo can del fabre, avent pas podut capvirar l’enclutge, versèt la dorna») o de moissal se'n cresent (« Un moissal se pausant sus l'esquina d’un elefant li demanda se son pes li es suportable o se puslèu deuria s’envolar »). Fòrça d'aquestes tèxtes mòstran una granda afinitat amb los [[Provèrbi|provèrbis]] e an una construccion [[Antitèsi|antitetica]] (« Çò qu'encontrèt, ne'n parlas pas; mas çò que perdèt, ne'n parlas. ») Pasmens, possedisson pas de morala explicita. Lo [[Talmud]] conten diferents ensenhaments illustrats de faulas de Rainard, faulas que son passadas dins la literatura occidentala per las compilacions crestianas d'"exemples" servissent a la composicion dels [[Sermon|sermons]]. === Antiquitat grecoromana === Al començament, la faula existissiá pas coma genre autonòm, mas solament jos forma d'extrach inserit coma d'illustracion dins un tèxte en vers o en pròsa. Atal, la primièra faula coneguda es d'[[Esiòde]] dins [[Los Trabalhs e los jorns]], escrich al sègle VIIIe AbC. Es l'istòria ''[[Lo Rossinhòl e lo Segairòl]]'', que conte cossí un rossinhòl pres dins las arpas d’un segairòl se fa dona la leiçon. ==== Esòp en Grècia ==== [[Fichièr:Le-lion-et-le-rat-Steinhowel-1521-LC.jpg|vinheta|Las faulas d'Esòp foguèron de contunh traduchas e illustradas dins los {{Nombre amb unitat|2000}} ans passats e mai. Çai dessús ''Lo Leon e lo Rat'', dins una edicion de Steinhowel de 1521.]] [[Fichièr:3-5-Le-renard-et-le-bouc.jpg|vinheta|Illustracion de Grandville per ''Lo Rainard e lo Boc''.]] La faula se constituís coma genre literari amb [[Esòp]], ma grand fabulista de l'[[Antiquitat]], que visquèt entre los sègles VII e VI AbC, e que seriá originari de [[Tràcia]], près de la [[mar Negra]]. Considerat coma lo paire de la faula, li donèt son nom. Los Ancians destriavan entre la faula ''esopica'', que met en scèna d'animals o d'objèctes inanimats, e la fabla ''libiana'', ont d'òmes intergisson amb d'animals. Esòp èra ja fòrça popular a l’epòca classica, coma lo mòstra lo fach que lo quita [[Socrates]] auriá consacrat sos darrièrs moments de preson abans sa mòrt a metre en vers de faulas d'aqueste autor. Auriá explicat a son discípol: « Un poèta deu prene per matèria de mites [...] Atal ai causit de mites jos la man, aquestas faulas d’Esòp que coneissiái per còr, a l'azars de las encontras. » [[Diogènes Laèrci]] atribuís una faula a Socrates, que començava atal: « Un jorn, Esòp dich als abitants de Corint que se deu pas sometre la vertut al jutjament del popular. » E, s'agís aquí d'un precèpte ara tipicament associat al filosòf puslèu qu'al fabulista. Socrates utilizava de segur lo nom d'Esòp per far passar sos precèptes al mejan d'apològs. Al sègle IV AbC., Demetrios de Falèra publica lo primièr recuèlh de faulas istoricament atestat. Lo recuèlh, perdut, donèt fòrça versions. Una d'aquesta es servada jos la forma d’un ensems de manuscrits datant benlèu del sègle I, colleccion nomenada ''Augustana''. Es a aquesta que se referís çò que se dich ara las « faulas d'Esòp ». Conten mai {{Nombre amb unitat|500}} faulas, totas en [[pròsa]], que las mai popularas, son ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''La lèbre e la Tartuga'', ''Lo Boscassièr e la Mòrt'', ''Lo Vent e lo Soleilh'', etc.. Benlèu lo nom d'Esòp foguèt utilizat per recampar tota mena de racontes que circulavan antan de biais oral e que presentavan de caracteristicas comunas. ==== Fedra a Roma ==== De la Grècia, la faula passa a [[Roma antica|Roma]]. [[Oraci]] prepausa una remarcabla adaptacion de ''Lo Rat de vila e lo Rat del camp'' (''Satiras'', II, 6). Es seguit per [[Fedra (fabulista)|Fedra]] que, coma Esòp, nasquèt en [[Tràcia]] e èra esclau abans d'èsser afranquit per [[August]]. Escriguèt sièis libres de faulas, que lo primièr comença amb ''Lo Lop e l'Anhèl''. Amb aqueste recuèlh entèrament en vers, Fèdra fa de la faula un genre poetic d'esperse. En mai d'adaptar Esòp en latin, fa pròva d'originalitat: sus las 126 faulas del recuèlh, mens de la mitat son de manlèus d'Esòp. Quitament se sas faulas faguèron pas sa glòria de son vivent, Fèdra serviguèt de modèl. ==== Periòde ellenistic ==== Lo poèta [[Babri]], un Roman ellenizat contemporanèu de Fedra, torna al grèc las faulas esopicas e las versifica. Se conéis d'el dos recuèlhs, que totalizan 123 faulas. Lo vam de la faula grandís dins lo mond grecoroman. I a diferentas referéncias a de faulas de l'autor grèc [[Lucian|Lucian de Samosata]], coma ''los monins dançaires'', que jòga sus l'oposicion entre l'inat e l'aquerit, tèma comun de fòrça faulas. Al sègle IV, lo poèta roman [[Flavi Avian]] ne daissa 42, gaireben totas d'adaptacions de Fedra, mas que mai d'unas, son atestadas endacòm mai, son fòrça plan bastidas. Son contemporanèu, [[Aftoni]] daissèt un recuèlh de 40 faulas en pròsa. Dins la dralha latina, las faulas d'Esòp passèron a l'[[Edat Mejana]] e inspirèron d'innombrables successors. === La font indiana e persana === [[Fichièr:Kelileh_va_Demneh.jpg|vinheta|Una pagina del ''Kalîla wa Dimna'', version persana del sègle XV (Musèu del palais de Topkapı, [[Istambol|Istanbul]])]] [[Fichièr:Syrischer_Maler_von_1354_001.jpg|vinheta|''Kalîla wa Dimna'', edicion siriana de 1534. La lèbre engana l'elefant li mostrant lo rebat de la luna.]] La faula coneguèt un succès remarcable en [[Índia]]. Ja se'n trapa dins la granda epopèa del ''[[Mahabharata]]'', fondatritz de l'indoïsme, coma dins los racontes del Jataka e lo Kathasaritsagara, mas la colleccion mai importanta se trapa dins lo ''[[Pañchatantra|Panhatantra]]''. Originalament redigit en [[sanscrit]] entre [[-300]] e [[570]] per un [[braman]] del nom de Pilpaí dins la region del [[Cashmir]], aqueste recuèlh de faulas aviá per objectiu d'ensenhar la saviesa als princes e lo succès dins la vida. Foguèt retocat sovent amb tanben de versions derivadas, qu'una se titula ''Hitopadesha'' o ''L'Instruccion utila'', datant del sègle XII. I a dins lo ''Panchatantra'' lo bestiari abitual de las faulas ([[ase]], [[Panthera leo|leon]], [[Monard|monin]], [[sèrp]], etc.), amb la diferéncia que dos [[Chacal|chacals]], Carataca e Damanaca, an lo ròtle del [[rainard]] europèu, tot en se comportant a vegada nèciament. Aqueste recuèlh compta 70 faulas, subretot en pròsa. Aqueste obratge arriba en [[Occident]] al tèrme d'un caminament fòrça complèxe, mostrant que l'interès que la faula podè provocar dins diferentas culturas. Lo ''Libre de Pilpaí'' es introduchs en [[Empèri Pèrsa|Pèrsa]] pel rei [[Empèri Sassanida|sassanida]] [[Cosrau Ier]] ([[531]]-[[579]]) que, avent apres l'existéncia en Índia d'un obratge contenent la font de tota formacion intellectuala, aviá missionat son mètge del l'obténer. L'obratge es alara traduch en persan mejan jol títol ''Kalîleh va Demneh'', qu'es version mai anciana de ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'' que se pòsca referir, l'original indian essent perdut. Après la conquista de la Pèrsa pels Arabs al sègle VII, es traduch en [[arabi]] jol títol ''Kalîla wa Dimna'' (o ''Kelileh va Demneh'') per Abdullah Ibn al-Muqaffa (vèrs 750), que transpausa los racontes originals dins un contèxte arab. Las faulas i son inseridas dins un raconte continú que los dos chacals — Calila (Karataka) e Dimna (Damanaka) — son los protagonistas. Pas cap d'obratge originari d'Índia foguèt tant espandit. Amb mai de 200 versions dins mai de sesenta lengas, coma lo turc, lo siriac, lo malés e l'etiopian, influencièt las literaturas d'Asia, d'Africa del nòrd e d'Euròpa. Foguèt traduch en grèc par Simeon Set a la demanda de l'emperaire bizantin [[Alexis Ier Comnèna]] (sègle XI) e en ebrieu per [[Jacob ben Eleazar]] de Tolèda al començament del sègle XIII. L'obratge es alara remarcat pel rei de Castelha [[Anfós X de Castelha|Anfós X]], que lo faguèt traduire de l'arabi en espanhòl jol títol ''Calila y Dimna'' en ([[1251]]). En [[1263]], Joan de Capoa traduch en latin la version ebraïca pel cardinal Orsini li donant lo títol de ''Directorium humanae vitae'' (litt. « La conducha de la vida umana »). En [[1313]], a la demanda de la reina Joana de Navarra, [[Ramon de Besièrs]] ne publica una autra edicion, qu'utiliza aquesta de Joan de Capoa tot en i integrant de donadas de la version espanhòla. A una epòca anciana, abans l'aparicion del ''Kalîla wa Dimna'', la faula sembla aver èsser ligada dins lo mond arab al nom de [[Locman lo Savi]]. Aqueste auriá viscut a la mèsma epòca qu'Esòp e tanben auriá estat esclau. [[Alcoran|L'Alcoran]] lo menciona coma essent un savi. En [[1615]], Thomas van Erpe publica una traduccion latina d'un recuèlh contenent 34 faulas, atribuidas a Locman per un autor anonim, mas que fòrça apartenon en fach al còrs esopic tradicional. E coma per Esòp, lo nom de Locman sembla aver foncionat dins lo mond arab coma un « aimant generic », aglutinant los racontes del mèsme genre que circulavan dins la tradicion orala. Lo nom de Locman lo Savi serà alara a vegada ligat a la faula coma un dels fondators mitics del genre. Lo grand poèta persan [[Rumi]] ([[1207]]-[[1273]]), qu'èstudièt las faulas d'Esòp quand èra jove, ne faguèt una adaptacion originala dins son libre ''Masnavî-ye-Masnavî''. Filh d'un teologian [[Sofisme (islam)|sofi]] e d'esperel considerat coma un sant, dona a las fablas una morala sovent mistica, plan diferenta de la morala classica. La leiçon de'n tirar es pas tant de se mesfisar dels autres que de se mèsme e de la partida ''animala'' de son alma. === Faula chinesa === [[Fichièr:Zhuangzi-Butterfly-Dream.jpg|vinheta|''Sòmni del parpalhòl'' (Del Ziling, 1988)]] La faula a una fòrça longa istòria en China e existissiá ja sota forma orala tres mila ans abans nòstra èra. Pendent los periòdes [[Periòde dei Primas e deis Autonas|de las Primas e dels Automnes]] e dels [[Periòde dei Reiaumes Combatents|Reialmes combatents]], ven un genre literari d'esperse e aparéis dins fòrça òbras de l’èra preQin, mas totes los libres d'aquesta epòca foguèron destruchs sus òrdre de l'emperaire [[Qin Shi Huang]] en [[-213|213]] [[-213|AbC.]] Las faulas chinesas son pas associadas a la pluma d’un sol autor. La lenga correnta garda la memòria de las faulas de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]] e fòrça faulas popularas son anonimas<ref>Peilin Zhao 1984, {{P.|2}}.</ref>. Aquestas rebaton las aspiracions, las demandas e l’ideal de las massas laboriosas. Ara encara son legidas e se'n tira de leiçons. Fòrça faulas chinesas quitament venguèron d'expressions popularas de quatre mots, coma « ''Zhuang zhou meng die'' » (庄周梦蝶), qu'evòca lo sòmni del parpalhon de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. Lo mot chinés per designar la « faula » (寓言yùyán) apareguèt pel primièr còp dins « Capítol Faula » de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. Significa « exprimir de pensadas per de paraulas » —çò qu'es comparable al sens primièr del mot faula en latin e en grèc. Las faulas chinesas pòdon èsser destriadas en quatre genres, segon las epòcas : # Faulas filosoficas de l’èra preQin : Aqueste genre literari apareguèt e se desvolopèt pendent l’èra preQin, mas coneguèt son edat d'aur pendent lo periòde dels [[Periòde dei Reiaumes Combatents|Reialmes combatents]]. Las faulas aparéisson dins d'òbras de diferentas escòlas on servisson a expausar d'idèas filosoficas e politicas, coma es lo cas per lo ''Sòmni del parpairòl'' (庄周梦蝶) de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. # Faulas dissuasivas de la dinastia Han : Los tèmas e estil de las faulas de la [[dinastia Han]] son eritats de l’èra preQin. L'objectiu d'aquesta faulas es d’obténer l’unificacion e l'estabilitat del novèl empèri feudal. S'agís d’instruire los òmes amb de leiçons de l’istòria. Las fablas mai conegudas son: ''La prègadieu que caça una cigala'' (螳螂捕蝉), ''L'òme qu'adorava lo dragon'' (叶公好龙), ''Jogar lo laüt davant los bufles'' (对牛弹琴), etc. # Fablas satiricas o ironicas de las dinastias Tang e Song: Las fablas escrichas jos la dinastias [[Dinastia Tang|Tang]] e [[Dinastia Song|Song]] utilizan l’[[allegoria]] amb d'objectius satirics e filosofics. Los màger representants dels movements literaris redigiguèron de fablas. Las mai conegudas son 毛颖传 (Mao Yingchuan) de Han Yu, 黔之驴 (l'ase del Guizhou) de Liu Zongyuan e 卖油翁 (l'òme d'òli) de Ouyang Xiu. Amb la pujada del [[bodisme]], de faulas estrangièras apareguèron en traduccion dins los tèxtes bodistas. # Faulas umoristicas de la dinastias Yuan, Ming e Qing: Pendent las dinastias [[Dinastia Yuan|Yuan]], [[Dinastia Ming|Ming]] e [[Dinastia Qing|Qing]], los fabulistas cultivan subretot l'istòria dròla. Es lo cas dels autors màger que son Liu Ji (autour de la faula 郁离子), Song Lian, Liu Yuanqing, etc. === Edat Mejana === [[Fichièr:1-2-Le-Corbeau-et-le-renard-Steinhowel.jpg|vinheta|''Lo Còrb e lo Rainard'' (Steinhowel, 1521)]] La faula contunha a se transmetre dins tot l'[[Edat Mejana]] jos la forma de recuèlhs, los [[Isopet|Isopets]] (d'Esiòp). Un recuèlh atribuit a [[Romul (fabulista)|Romul]], que compte 84 faulas en latin, amb 51 traduchas de Fedra, es immensament popular pendent tot lo periòde e serà un dels primièrs obratges a èsser imprimit. D'entre los autors que la tradicion gardèt lo nom, i a tanben Sintipas e pseudo-Dositèu, que se sap pas tròp se fa referéncia a de personatges reals o mitics. La qualitat literària es alara abandonada al benefici de las moralitats. Es diferent amb [[Maria de França (poeta)|Maria de França]] ([[1154]]-[[1189]]), que publica un recuèlh de faulas titolat ''Ysopet''. Sus un centenat de pèças, dos terces son d'origina desconeguda e belèu venon del repertòri oral de l'epòca. Las autras son tiradas d'Esòp. La tematica de la faula pren un espandiment singular amb lo ''[[Roman de Renart]]'', colleccion de racontes deguts a de clergues anonims del sègle XII. Dins aquestas istòrias inspiradas d'''Ysengrinus'', òbra latina del poèta flamand Nivard de Gand, la luta del [[Rainard|gopil]] contra lo [[Canis lupus|lop]] servís de pretèxte a une vigorosa [[satira]] de la [[Feudalitat|societat feudala]] e de sas injustícias. La faula ven alara una comèdia animala ont tot se ten. En Anglatèrra, Eudes de Cheriton (1190 - 1246/47) redigís en latin un recuèlh de faulas, que fòrça venon d'Esòp e d'autres autors. Utiliza la faula ensems amb de [[Parabòla (retorica)|parabòlas]] e d'''exemplum'' per provesir de sermons e presics. === Renaissença === [[Fichièr:Corrozet_Cigogne_et_renard.png|vinheta|''Lo Rainard e la Cigonha'' d'Esòp, dins l'edition de Gilles Corrozet (1542).]] [[Fichièr:GueroultCoqRegnard.jpg|vinheta|''Lo Còrb e lo Rainard'' de Guéroult.]] Al contrari del vam que lo genre coneguèt a l'Edat Mejana, los poètas del sègle XVI s'interessèron pas gaire a la faula. I a de faulas en pròsa integradas a de contes, novèlas o [[Satira|satiras]]. En [[1558]], Bonaventure Des Périers conta l'istòria que donarà ''La Lachièra e lo Pòt de lach'' de La Fontaine<ref>Texte [http://www.bvh.univ-tours.fr/Epistemon/B693836101_A489170.pdf en ligne], {{P.|46}}.</ref>. [[Margarida de Navarra]] n'introduguèt tanben per exemple dins son [[L'Eptameron|Eptameron]]. Amb la novèla descobèrta de las fonts grègas pels umanistas, los recuèlhs de faulas anticas se multiplican. En Anglatèrra, [[William Caxton]] publica en [[1484]] lo primièr recuèlh de faulas esopicas a partir de fonts anticas grègas e latinas, tot en lor donant una dòsi d'umor capable de seduire un larg public. Aqueste obratge venguèt una referéncia incontornabla dins le mond anglofòn fins a la sortida d'una novèla traduccion pel folclorista Joseph Jacobs a la fin del sègle XIX. En Itàlia, Laurentius Abstemius publica en 1495 un recuèlh de 100 faulas titulat ''Hecatomythium'', qu'unes son traduchas d'[[Esòp]] alara que d'autres son de son invencion. I apond mai tard un segond recuèlh de 100 faulas, que publica amb de faulas de Lorenzo Valla, [[Erasme]], Aulu-Gelle e autres. Giovanni Maria Verdizotti publiquèt un recuèlh de 100 faulas en [[1570]], titulat ''Cento favole bellissime''. En França, Gilles Corrozet publica en [[1542]] ''Les Fables du très ancien Ésope'', una traduccion en vers del tèxte grèc acompanhat de somptuosas illustracions. Cinc ans mai tard, Guillaume Haudent publica ''Trois cent soixante et six apologues d’Ésope'' traduchs en vers. En [[1610]], lo Soïssa Isaac Nicolas Nevelet, alara de 20 ans d'eadat, publica ''Mythologia Aesopica'', obratge que compren lo tèxte grèc e una traduccion latina de las faulas d'[[Esòp]] e de Babri, e tanben de Fedrea, Avian e Abstemi. Endacòm, lo genre dels emblèmas, plan al vam pendent tot lo sègle XVI, expleita jos una forma sintetica e fòrça visuala la matèria de la faula. S'escrich alata alara de libres d’emblèmas, al biais de l’Italian Alciato. En França, Guillaume Guéroult sembla s’èsser especializat dins lo genre amb ''le Blason des Oyseaux'' (1551), ''les Hymnes du Temps et de ses parties'' (1560) e ''les Figures de la Bible'' (1564), sempre compausats sul modèl d’una gravadura acompanhada d’una corta pèça de vers. D'entre los emblèmas de Guéroult tractant de faulas esopics i a ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''Lo Monin e lo Gat'', ''L'Aranha e l'Ironda'', ''La Cort del Leon'', ''L'Astrològ que se daissèt caire dins un potz'', ''La Cigala e la Formiga'' e ''La Granòta que vol se far tan grossa coma lo Buòu''. D’autres escrivains practican de faulas en Euròpa, coma lo [[Portugal|portugués]] [[Sá de Miranda]]. === Lo sègle de [[Jean de La Fontaine]]=== [[Fichièr:2-18-La-chatte-metamorphosee_Louis_LELOIR_1873.jpg|vinheta|''La Gata metamorfozada en femna'' (Ill. de Leloir, 1873)]] Al sègle XVII, la faula torna al vam e los recuèlhs se multiplican. Aqueste vam s'explica en partida pel desvelopament de l'educacion e la plaça que se fasiá la faula dins las escòlas per entraïnar a manejar la lenga e far d'exercicis de grèc e latin. Lo contèxte es favorable a l'espelida del genre. Après avez assejat diferents genres poetics, [[Jean de La Fontaine]] ([[1621]]-[[1695]]) publica son primièr recuèlh de faulas en [[1668]] (libres I a VI). Amb lo succès obtengut, ne publicarà dos autres, en [[1678]] e [[1694]], per un total de {{Nombre amb unitat|243}} pèças, que unas son d'apològs e metan pas en scèna d'animals. Aquestes recuèlhs lo consacrèron coma lo mai grand fabulista de totes los temps. Posant sas fonts dins la literatura mondiala de totes los temps ([[Esòp]], [[Fedra (fabulista)|Fedra]], [[Oraci]], [[Lorenzo Bevilaqua|Abstemius]], [[Maria de França (poeta)|Maria de França]], [[Joan de Capoa]], Guéroult, etc.), La Fontaine se contenta pas de traduire o d'actualizar de pèças conegudas, mas fa sa marca sul genre amb de racontes vivents, variats e fòrça plan contats, que fan una larga plaça al dialòg e testinònian d'una granda precision dins l'observacion, que s'apond una ironia doça, que tòca sovent a la satira a vegada a la filosofia. === Sègle XVIII === [[Fichièr:Le-vacher-et-le-garde-chasse.jpg|vinheta|''Lo Vaquièr e lep garda caça'' de Florian. (Ill. de Grandville)]] Antoine Houdar de La Motte ([[1672]]-[[1731]]) explora una poetica de la faulas que trenca deliberadament amb los autors antics, considerant que las opinions comunas son sovent infondadas e que la coneissença evoluiguèt dempuèi Esòp e Fedra. Un autre nom a costat d'aqueste de La Fontaine es [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]] (1755-1794). Son recuèlh compta un centenat de faulas ont se sentís l’inspiracion de l’Anglés [[John Gay]] o de l’Espanhól [[Tomás de Iriarte]]. unas de sas faulas son d'orientacion publica e an per objectiu de vulgarizar las idèas de la [[Luses (filosofia)|filosofia de las Luses]] sus la natura umana e la necessitat pels govèrn de respectar de principis morals; d'autres son d'orientacion privada e ensenhan de principis de saviesa, d'amor del trabalh e de caritat. Las faulas de [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]] son a vegada jutjadas mai adaptadas als enfants qu'aquesta de La Fontaine que lo messatge n'es mens ambigú e las oposicions entre los personatges mens trencadas: {{Citacion blòt|text=Prepausava a las dònas manhacas e fardadas, en mena de faulas, d'enigmas polidas, e lor manejava un ramelet de moralitats fadas; penhiá segon l' ''Emili'' la tendresa conjugala, las leiçons mairalas, lo dever dels reis, l'educacion dels princes<ref name=Taine1883>{{Harvsp|Taine 1883|p=112}}.</ref>.}} La faula es tanben practicada pels filosòfs de las Luses : [[Denis Diderot|Diderot]] n'introduch a l'escasença dins sas ''Letras'' o dins sas ''Mesclas filosoficas''. Lo succès prodigiós de la faula inspira alara fòrça vocacions. En [[1777]], Jean-Jacques Boisard publica un recuèlh que ne conten {{Nombre amb unitat|1001}}, alara que lo jesuista François-Joseph Desbillons ne produch 560 l'an seguent. Gotthold Ephraim Lessing illustra lo genre en [[Alemanha]], Ignacy Krasicki en [[Polonha]]. === Dempuèi lo sègle XIX === [[Fichièr:Jean_Pierre_Saint_Ours_La_lecture_de_la_fable_1796.jpg|vinheta|Jean-Pierre Saint-Ours, ''La lectura de la faula'' (1796)]] Al sègle XIX, la faula serà gaireben pus practicada en França. Aqueste relatiu desinterès coïncidís amb la pujada del roman. Pasmens, [[Victor Hugo]] en setembre de 1852, dins son recuèlh ''Los Castigs'', utiliza la faula per denonciar lo comportament de [[Napoleon III]] . Compara aqueste a un monin dins sa Faula o istòria. En [[Russia]], pasmens, la faula conéis un vam de popularitat amb [[Ivan Krylov]], que ne fa son genre de predileccion. [[Cristóbal de Beña]] (''Fábulas políticas'') e [[Juan Eugenio Hartzenbusch]] ne fan çò mèsme en Espanha. Ambrose Bierce utiliza la faula amb per objectiu la satira politica als [[Estats Units d'America|EUA]]. Es a vegada aparentat al genre de la faula, dins lo sens larg d'apològ, ''[[La Bòrda dels animals]]'' (''Animal Farm'') de [[George Orwell]]. Publicat en [[1945]], aqueste apològ descrich una bòrda ont los animals se revòltan puèi prenon lo poder e caçan los òmes, après que sián estats negligits. Orwell prepausa una [[satira]] de la [[Revolucion Russa|Revolucion russa]] e una critica de l'estlinisme. Blackham i vei un desvelopament de la faula ''Lo Lop e lo Can''. [[Franz Kafka]] ([[1883]]-[[1924]]) daissèt de borrolhons de faulas, coma ''Pichona faula'', ont una mirga percaçada per un gat vei los murs d'un corredor s'estreitir inexorablament davant ela. ''La Partença'' met en scèna lo mèsme univèrs d'ància que dins sos romans. Dins aquesta vana esopica desviada, la morala es absenta e las certituds son remplaçadas pel sentiment d'incertitud generalizada. La faula fa l'objècte de pastís e de parodias. Es lo cas per exemple per [[James Joyce]] amb ''The Ondt and the Gracehoper'' inserat dins ''[[Finnegans Wake]]'', ont se trapa ''Mooske and the Gripes''. [[Eugen Ionescu|Eugène Ionesco]] introduch dins [[La Cantatritz clòscapelada|''La Cantatritz clòscapelada'']] une pseudofaula, ''Lo Can e le Buòu''.. Dins una dralha mai classica, la faula contunha a interessar d'escrivans del sègle XX. Lo poèta e dramaturg [[Jean Anouilh]] publica ''Fables'' en 1962. Dins un esperit que l’Encyclopedia Britannica liga dirèctament a [[Jean de La Fontaine|La Fontaine]], [[Pierre Gamarra]] publica ''La Mandarina e lo Mandarin'' (1970), que conten de faulas « d'una drollariá remarcabla e d'una granda virtuositat tecnica<ref>Encyclopedia Britannica, Article : « Littérature pour la Jeunesse : le XXème siècle. »{{En}}.</ref>». === Utilizacion psicanalitica de la faula === A la mitat del sègle XX, la psicanalista Louisa Düss realizèt un metòde d'exploracion dels conflictes inconscients de l'enfant amb un ensems de « faulas » bastís per aquò. Un estudi de las responsas a aquestes racontes permetriá de « desveler los trebles afectius causats a l'enfant per una situacion familiala anormala<ref>{{Revista|nom1=Ducros|id=Ducros}}.</ref>». Cal notar que las faulas d'aqueste ensems se confòrman pas a l'esquèma classic, que pas cap de raconte conten de resolucion o de desnosament. Per exemple: « Es la nòça de Papà e de Mamà. S'aiman fòrça e faguèron una bèla fèsta. Pendent la fèsta, l'enfant se lèva e va solet al fons del jardin. Perqué? ». == Esquèma narratiu == [[Fichièr:1-1_La-cigale-et-la-fourmi.jpg|vinheta|''La Cigala e la Formiga'' (Ill. de Grandville)]] [[Fichièr:5-8-Le-cheval-et-le-loup.jpg|vinheta|''Lo Caval e lo Lop'' (Ill. de Grandville)]] [[Fichièr:12-9-Le-loup-et-le-renard.jpg|vinheta|''Lo Lop e lo Rainard'' (Ill. de Grandville)]] Es malaisit de presentar un esquèma narratiu valable per totas las faulas, que dempuèi la mai nauta antiquitat, los recuèlhs de faulas pòdon regropar una granda varietat de racontes: istòria d'animals, contes, racontes mitologics, anecdòtas, bons mots e explicacions de tipe [[Etiologia|etiologic]]. Cada seccion concernís sonque las faulas mai tipicas. Selon Houdar de La Motte, la faula s'organiza a partir de la morala que se vòl mostrar: {{Citacion blòt|text=per far un bon apològ, cal primièr prepausar una vertat morala, l'amagar sota l'allegoria d'un imatge que va ni contre la justesa, ni contre l'unitat, ni contra la natura; menar enseguida d'actors que se farà parlar dins un estil familièr mas elegant, simple mas ingeniós, animat de çò que i a de mai risent e de mai graciós, destriant plan las nuanças del risent e del graciós, del natural e del nèci<ref>Citat per Florian, [[s:De la fable|De la fable]].</ref>.}} La faula classica conta una sola e unica accion, que repausa sus de jòcs d'oposction entre dos personatges, tot coma dins los racontes mitics analisats per [[Claude Lévi-Strauss]]. A apartir [[Esòp]] e [[Fedra (fabulista)|Fedra]], aquestas oposicions son enonciadas mai sovent dins lo títol, qu'anóncia, per exemple, una istòria metent a las presas una cèrvia e una vinha, una granhòta e un buòu, un còrb e un rainard, etc. Al començar, lo lector se trapa donc en preséncia d'una situacion conflictuala, que constituirà lo motor de racontes e ne nosar l'intriga. Dins las faulas de dos personatges, « la faula conéis sempre un conflicte, es a dire un antagonisme entre los actors, basat sus d'interesses divergents». Sovent, los dos personatges se trapan dins de posicions subjectivas fòrça destriadas. Un es ufan de sa fòrça, de sas abiletats o de son importança: es en posicion nauta; l'autre aparéis coma fèble o desprovesit de ressorça: ocupa la posicion bassa. Mercé a un eveniment narratiu imprevist, aqueste qu'es en posicion nauta se traparà en posicion bassa e ''vice versa''. Se pòt veire una illustracion dins la faula ''Lo Garric e la Sanha'' de La Fontaine (I, 22). Lo garric (A1), que se fa glòria al començament de sa soliditat e mepresava la sanha fèbla (B1), es desrasigat per la tempèsta (A2) alara que la sanha demora intacta (B2) que sabèt se plegar sens se rompre. Los personatges an donc realizat un percors inverse. L'esquèma es designat coma « un doble capvirament ». Se vei dins de desenas de faulas, sovent las mai popularas, coma ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''Lo Leon e lo Moscalhon'', ''Lo Leon e lo Rat'', ''La Colomba e la Formiga'', ''Lo Gal e lo Rainard'', ''Lo Caval e lo Lop'', ''Lo Caval e l'Ase'', ''Los Dos Gals'', ''Lo Lop e lo Rainard'', ''Lo Gat e lo Rainard'', ''Lo Tresaur e los Dos Òmes'', ''La Lèbre e la Tartuga'', ''Lo Rainard e la Cigonha''. A vegada, lo capvirament se fa al benefici d'un tresen personatge, coma dins ''Los Panaires e l'Ase''; ''La Granhòta e lo Rat''; ''L'Aucelaire, lo Voltor e l'Alauseta''; ''Lo Gat, la Mostèla e lo Conilhet''; ''Lo Caval s'essent volgut venjar del Cèrvi;'' ''L'Usta e los Plaidejaires''. A vegada encara, lo modèl del doble capvirament es un pauc sincopat, coma dins ''La Cigala e la Formiga'' ont la situacion iniciala mostrant l'avantatge de la cigala sus la formiga es evocada sonque a la fin de la faula (« — Qué fasiatz al temps caud? — Caminant, nuèch e jorn / Cantèri vos ne desplaga »). Es tanben lo cas per ''Lo Rat de vila e lo Rat de camps'' ont La Fontaine comença per l'invitacion del rat de vila alara que dins la version esopica, e d'Oraci, aquesta invitacion veniá sonque après un repai a çò del rat de camp que lo cosin de la vila aviá mespresat per la simplicitat de sos plats. Al contrari, dins ''L'Ase cargat d'espongas e l'Ase cargat de sal'', La Fontaine renoncièt a l'estructura del modèl esopic, fasent intervenir dos protagonistas puslèu qu'un sol. Dins fòrça faulas, la faula se desvelopa sus de relacions antiteticas entre de subjècte, d'objècte, de situacions o de proprietats. Aquò permet de verrolhar lo sens de la faula e de veïcular una morala aisida de deduire, subretot dins la faula antica. La faula se prèsta mens bien que lo conte tradicional a l'identificacion de l'autor amb un personatge. Qui causir, lo gat o lo rainard, lo rainard o l'esquiròl, lo leon o lo rat, la cigala o la formiga? Aquesta dificulat pel lector a se projectar dins lo raconte, en s'identificant d'en primièr a un personatge, a per efièch de lo manténer dins l'expectativa e de lo plaçar dins la posicion d'un observator o puslèu que d'un jutge. La faula s'adreça alara mai a l'intelligéncia e a la facultat de jutjament qu'a un desir d'evasion o de sòmni sentimental. Çò qu'es un genre privilegiat per servir a « l'educacion dels pòbles ». == Dimension morala == [[Fichièr:1-18-Le-renard-et-la-cigogne.jpg|vinheta|''Lo Rainard e la Cigonha''.]] [[Fichièr:10-3-La-tortue-et-les-deux-canards.jpg|vinheta|''La Tartuga e los dos Guits''.]] [[Fichièr:10-1-Les-deux-rats-le-renard-et-loeuf.jpg|vinheta|''Los Dos Rats, lo Rainard e l'Uòu''.]] [[Fichièr:La_Fontaine002.JPG|vinheta|''Lo Carretièt enfangat'' ]] Luènh d'èsser una annèxe al raconte, la [[morala]] n'es lo resumit, l'argument sus que se bastís, constituís un element essencial de la faula. Segon [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]], « La faula es coma una enigma que seriá sempre acompanhada de sa solucion<ref>Hegel, ''[http://classiques.uqac.ca//classiques/hegel/esthetique_1/Hegel_Esthetique_tome_I.pdf Esthétique]'', {{P.|126}}.</ref>. Dins unas faulas que lo sens es evident, la morala es pas formulada explicitament, l'autor preferissent daissar al lector lo plaser de la deduire d'esperel del raconte. Se nomena morala ''promition'' (o prològ) quand es plaçada en tèsta de la faula, ''epimition'' (o epilòg) quand es en seguida. Dins lo ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'', la morala es mencionada al començament e a la fin de cada faula. La valor « morala » de las faulas foguèt sovent criticada. Segon [[Jean-Jacques Rousseau]] la morala de la faula es sovent doptosa, veire purament imorala, e inapropriada a l'educacion dels enfants. Aquestas criticas serián justificadas se la faula se presentava efectivament coma una leiçon de vertut, alara que sa caracteristica principala es d'èsser « una estructura narrativa especifica qu'impausa d'esperela una interpretacion transcendanta », es a dire una interpretacion que passa lo nivèl aparent del raconte. Quitament s'unas faulas an una portada [[etica]], coma per [[Esiòde]], fòrça son d'istòrias de mesa en garda, ensenhant cossí subreviure dins lo mond ostil de las societats tradicionalas, ont lo poder dels poderoses s'exercís sens contrapes e ont se risca sempre d'aver afar amb lo mai fòrt o abil que se. Per lor desnosament, ont lo personatge ufan de sos vantatges al començament es plan castigat a la fin, la faula recomanda a cadun de demorar en posicion bassa. Lo filosòf [[Michel Serres]] exprimís l'idèa autrament: « cal evitar d'èsser pres dins los avatars del minor e del major […] Se volètz ganhar, jogatz lo minorant». Es lo mèsme per las faulas del ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'', qu'un especialista resumís atal las moralas: mai sovent, lo vici es recompensat, alara que la vertut es a vegada castigada, l'engana se revelant lo mejan mai segur de'n capitar. La faula tanben avertís contra los actes inconsiderats e l'abséncia de reflexion prealabla a una accion, coma de davalar dins un potz sens aver envisatjat lo mejan de'n tornar (''Lo Rainard e lo Boc''). Preven fin finala contra la tenda dels automatismes e tira sos melhors efièchs de situacions ont se produch per un dels personatges una reaccion reflèxa inapropriada: obrir la boca per mostrar la beutat de son cant (''Lo Còrb e lo Rainard'') o per respondre a una escomesa alara que la situacion exigissiá de demorar mut (''La Tartuga e los Dos Guits''), o que sèm emportat per son aviditat (''Lo Can que quita lo pàisser pel belar''). Ou encara, un amic dona tròp de fòrça per espotir una mosca (''L'Ors e l'Afogat dels jardins''). Quitament Jupitèr pòt pas s'empachar de complir un acte reflèxe (''L'Agla e l'Escaravat''). N'es lo mèsme per la joventa qui se daissa emporter per son imaginacion que ne pèrd lo pòt que teniá (''La Lachièra e le Pòt de lach''). Aquestas accions mancadas provòcan lo rire del lector, que, come lo remarquèt lo filosòf [[Henri Bergson]], « lo comic es aquò per ont lo personatge se liura a sa desebuda, lo gèst involontar, lo mot inconscient». Fòrça faulas se presentan encara coma de responsas a un problèma o coma lo deschiframent d'una enigma. Es lo cas per exemple dins ''Lo Leon malaut e lo Rainard'', ''Lo Carretièr enfangat,'' ''Los dos Rats, lo Rainard, e l’Uòu'' o ''La Cort del Leon''. == Faula e allegoria == [[Fichièr:1-5_Le-loup-et-le-chien.jpg|vinheta|La faula d'Esòp ''l'Ase salvatge e l'Ase domètge'' veguèt per La Fontaine ''Lo Lop e lo Can''. Una mèsma idèa se traduch de biais diferent segon las epòcas.]] Una [[allegoria]] consistís dins la juxtaposicion d'un sens aparent e d'un sens amagat. La faula es donc una forma d'[[Allegoria|allegora]], que l'istòria imatginada qu'i es contada es ligada a una morala abstracha, donant una portada generala a çò qu'èra en aparéncia pas qu'una anecdòta. Atal, dins ''Lo Rainard e la Cigònha'', la morala fa pas que desvelar la leiçon del raconte e ne tirar una portada generala: {{Citacion blòt|text=Enganaires, es per vosaltres qu'escrivi:<br />Esperatz la recipròca.}} Un segond nivèl allegoric aparéis quand cadun dels personatges del raconte, o cadun dels elements de l'accion, deu èsser interpretat a un nivèl [[Metafòra|metaforic]] que lo sens del raconte aparesca. Es lo cas, per exemple, dins ''Lo Viatge'' de [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]], ont cal apercebre lo rapòrt entre los moments de la vida umana e aqueste d'un viatge que comença a l'alba e s'acaba de vèspre. Aqueste mecanisme d'interpretacion seriá una caracteristica generica de la faula, que « erigiguèt en sistèma la capacitat que possedís tot raconte de s'acabar per una evaluacion». Los personatges animalièrs se prèstan al jòc de l'allegoria que son sovent identificables per de caracteristicas moralas a causa de lor fisic o comportament. Lo [[Canis lupus familiaris|can]] es atal considerat coma lo [[simbòl]] de la fidelitat alara que lo [[Canis lupus|lop]] simboliza lo costat salvatge e brutal. La [[colomba]] representa lo ligam amorós, la [[formiga]] l'ardor al trabalh, lo [[rainard]] la rusa, l'[[ase]] l'etupiditat, l'[[elefant]] la fòrça, lo [[pavon]] l'ufan, lo [[Panthera leo|leon]] la poténcia, l'[[anhèl]] l'inocéncia, etc. Aqueste biais d'atribuir de trachs umans als animals es d'[[antropomorfisme]]. Los animals permeton atal de representar de biais vivent d'idèas abstrachas. [[Fichièr:Grandville,_Ombres_portées,_1830,_K63.jpg|centrat|vinheta|510x510px|<center>Grandville, « Ombras portadas », 1830. Aqueste illustrtor èra pivelat per las semblanças entre tipes umans e animals.</center>]] == Nòtas e referéncias == {{Referéncias}} == Bibliografia == === Recuèlh de faulas === * (la) Laurentius Abstemius, Aesopi Phrygis et aliorum fabulae, Lyon, Seb. Gryphius, 1536, 310 p. (lire en ligne) * (la) Erpenius, Locmani sapientis fabulœ et selectà quœdam arabum adagio, cum interprétation latina et notis, Leyde, 1615 (lire en ligne) * (la) Jean de Capoue, Directorium humanae vitae, Paris, Firmin Didot, 1844 (présentation en ligne, lire en ligne) * (la) Léopold Hervieux, Les fabulistes latins depuis le siècle d'Auguste jusqu'à la fin du Moyen Âge, vol. 5, Paris, Firmin Didot, 1899 == Faulas en occitan == * https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6113326x ''Fables en langue albigeoise'' * https://www.libraria-occitana.org/produit/faulas/ ''Faulas'' Jan de la Font dau Melhau *https://www.espaci-occitan.com/botiga/fr/contes/1379-faulas-dau-fabulos-esop-adaptadas-per-gui-matieu-9782953071252.html ''Faulas dau fabulòs Esòp'' (adaptacion en occitan provençal), Gui Matieu. == Fonts == === Classicas === * Joseph Bédier, Les fabliaux, Paris, Champion, 1911 * René Bray, Les Fables de La Fontaine : Essai sur la signification du comique, Paris, Edgar Malfère, 1929 * Hippolyte Taine, Essai sur les fables de La Fontaine, Paris, Mme ve Joubert, 1853 * Hippolyte Taine, La Fontaine et ses fables, Paris, Hachette, 1883 === Critica recenta === * (en) H.J. Blackham, The Fable as Literature, Londres, Athlone Press, 1985, 280 p. * Karl Canvat et Christian Vandendorpe, La fable : Vade-mecum du professeur de français, Bruxelles-Paris, Didier Hatier, coll. « Séquences », 1993, 104 p. * Nicole Cottart, « Le Livre de Kalila et Dimna », dans Jean Glénisson, Le livre au Moyen Âge, Louvain-la-Neuve, Brepols, 1988 * Patrick Dandrey, La fabrique des fables, Paris, Klincksieck, 2010 * Louisa Düss, La méthode des fables en psychanalyse infantile, L'Arche, 1950 * Yves Giraud, L'emblème à la Renaissance, Paris, S.E.D.E.S-C.D.U., 1982 * (en) Niklas Holzberg, The Ancient Fable : An Introduction, Bloomington, Indiana University Press, 2002, 128 p. * Morten Nojgaard, La fable antique, vol. 1, Copenhague, Nyt Nordisk Forlag, 1964 * Jean-Noël Pascal, « Brèves remarques sur quelques fabulistes des Lumières », dans Geneviève Artigas-Menant et Alain Couprie, L'idée et ses fables, Paris, Champion, 2008, 339 p. * Jean Pépin, Mythe et allégorie : les origines grecques et les contestations judéo-chrétiennes, vol. 1, Paris, Etudes augustiniennes, 1976 * Louis Renou, « Littérature sanscrite », dans Raymond Queneau, Histoire des littératures 1, Paris, Gallimard, 1955, 1768 p. * (en) Lee Rourke, A Brief History of Fables : From Aesop to Flash Fiction, Bloomington, Hesperus Press, 2011, 178 p. * Michel Serres, Hermès IV. La distribution, Paris, Minuit, 1977 * (en) G.U. Thite, « Indian Fable », dans Robert S. Falkowitz et al., La Fable, Genève, Fondation Hardt, 1984, 322 p. * Pascal Tonazzi, ''Le vocabulaire des Fables de La Fontaine'', Paris, Berg International, 2017, 216p. * Pascal Tonazzi, ''Morales, maximes et pensées des Fables de La Fontaine'', La Rochelle, Coll. Electrons Libres, Evidence Editions, 2018, 136 p. {{ISBN|979-10-348-0973-8}} * Christian Vandendorpe, Apprendre à lire des fables : Une approche sémio-cognitive, Longueuil, Le Préambule, 1989 * Laurent Versini, « Fable, apologue, mythe et Lumières chez Diderot », dans Geneviève Artigas-Menant et Alain Couprie, L'idée et ses fables, Paris, Champion, 2008, 339 p. == Vejatz tanben == === Articles connèxes === *[[Fabulista]] *[[Apològ]] *[[Parabòla (retorica)|Parabòla]] *[[Exemplum]] *[[Conte]] *[[Faulèl]] === Ligams extèrnes === * {{En}} [http://mythfolklore.net/aesopica/index.htm Aesopica] (en anglés, grèc e latin) psfqrgvbe8zv40da89m0si3lrsurjuz 2328672 2328671 2022-08-17T12:37:55Z Especiari 48437 /* Faulas en occitan */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Cat_guarding_geese_c1120_BC_Egypt.jpg|vinheta|Gat gardant d'aucas. Egipte, vèrs -1120]] Una '''faula''' es un cort raconte en [[vers]] o en [[pròsa]] dont l'objèctiu es de far agradiva una leiçon de vida. Se caracteriza sovent per un raconte fictiu de composicion naïva e allegorica que protagonizada per [[Animalia|animals]] que parlan, d'umans o d’autras entitats d'aspècte animal mas [[Personificacion|personificadas]]. Una morala es exprimida a la fin o la començament de la faula. Aquesta es sovent implicita, lo lector l'a de trobar d'esperel. [[Fichièr:Aesop_pushkin01.jpg|vinheta|Bust de l'epòca ellenistica supausat representar [[Esòp]], lo creator del gènre.]] [[Fichièr:1-2_Le-corbeau-et-le-renard.jpg|vinheta|La faula ''Lo Còrb e lo Rainard'' ja contada per Esòp e [[Fèdae]]. (Ill. de Grandville, 1838)]] [[Fichièr:Le_loup_et_agneau_G-F_Townsend_1867_GB.png|vinheta|''Lo Lop e l'Anhèl'' es tanben una faula fòrça anciana. (Ill. de H. Weir, 1867)]] Per [[Fedra (fabulista)|Fedra]], lo fabulista latin, « Lo meriti de la faula es doble: provòca lo rire e dona una leiçon de prudéncia. » Aquesta portada didactica de las faulas pòt explicar que las faulas circulèron e foguèron utilizadas d'una cultura cap a una autra. Segon G. K. Chesterton, « la faula es una mena d'alfabet de l'umanitat pem mejan del qual se poguèt escriure las primièras certituds filosoficas; e per aquesta rason las figuras devián foncionar coma d'abstraccions algebricas o de pèças d'un jòc d'escacs.» == Etimologia == Al sens primièr, lo mot « faula » (''fabula,ae'' : la legenda) designa l'istòria o encadenament d'accions qu'es a la basa d'un raconte imaginari, quin que siá. Es dins aqueste sens que, dins la ''Poetica'', [[Aristòtel]] designa la « faula » coma un dels sièis elements que constituisson una tragèdia, ensems amb las mòrs, lo lengatge, la pensada, l'aparelh scenic e la melopèa. Lo mot ''faula'' ven du latin ''fabula'' (« prepaus, paraula »), que designa lo fach de parlar en inventant. En grèc, tanpauc i aviá pas de mot especial per nomenar lo genre de la faula, qu'èra designada pel mot significant raconte: ''μύθος'' (que donèt lo mot « mite »). Per far referéncia al genre, l'usatge lèu s'espandís per designar las faulas coma d''<nowiki/>'aesopica'' (literalament : « prepaus d'Esòp »), çò que se traduirà a l'Edat Mejana per ''[[Isopet|isopets]]''. == Gènre literari == La faula es una forma particulara d’[[apològ]], que designa tot racontede portada moralizanta. Se destria de la [[Parabòla (retorica)|parabòla]], que met en scèna d'umans e daissa lo sens obèrt a la discussion. Tanben se destria de l'''exemplum'', qu'es un raconte presentat coma veridic. Enfin se destria del [[faulèl]], qu'es un conte satiric o moral, sovent calhòl. == Istoric == La faula sortís sas raices de la nuèch dels temps e de totas las culturas. Fa partit de la tradicion orala plan sovent abans l'invencion de l'escritura. Es sempre activa dins los païses ont la cultura orala demora viva e pròche de la natura, coma es lo cas en Africa o dins las societats ruralas. La [[Mesopotamia]] sembla aver estat lo bèrç del genre, a causa de la descobèrta que s'i faguèt de fòrça faulas venent de dos mila ans abans nòtre èra. De tauletas venant de bibliotècas escolaras de l’epòca [[Sumèr|sumeriana]] contan en brèu d'istòrias de rainard flataire, de can maladreit (« Lo can del fabre, avent pas podut capvirar l’enclutge, versèt la dorna») o de moissal se'n cresent (« Un moissal se pausant sus l'esquina d’un elefant li demanda se son pes li es suportable o se puslèu deuria s’envolar »). Fòrça d'aquestes tèxtes mòstran una granda afinitat amb los [[Provèrbi|provèrbis]] e an una construccion [[Antitèsi|antitetica]] (« Çò qu'encontrèt, ne'n parlas pas; mas çò que perdèt, ne'n parlas. ») Pasmens, possedisson pas de morala explicita. Lo [[Talmud]] conten diferents ensenhaments illustrats de faulas de Rainard, faulas que son passadas dins la literatura occidentala per las compilacions crestianas d'"exemples" servissent a la composicion dels [[Sermon|sermons]]. === Antiquitat grecoromana === Al començament, la faula existissiá pas coma genre autonòm, mas solament jos forma d'extrach inserit coma d'illustracion dins un tèxte en vers o en pròsa. Atal, la primièra faula coneguda es d'[[Esiòde]] dins [[Los Trabalhs e los jorns]], escrich al sègle VIIIe AbC. Es l'istòria ''[[Lo Rossinhòl e lo Segairòl]]'', que conte cossí un rossinhòl pres dins las arpas d’un segairòl se fa dona la leiçon. ==== Esòp en Grècia ==== [[Fichièr:Le-lion-et-le-rat-Steinhowel-1521-LC.jpg|vinheta|Las faulas d'Esòp foguèron de contunh traduchas e illustradas dins los {{Nombre amb unitat|2000}} ans passats e mai. Çai dessús ''Lo Leon e lo Rat'', dins una edicion de Steinhowel de 1521.]] [[Fichièr:3-5-Le-renard-et-le-bouc.jpg|vinheta|Illustracion de Grandville per ''Lo Rainard e lo Boc''.]] La faula se constituís coma genre literari amb [[Esòp]], ma grand fabulista de l'[[Antiquitat]], que visquèt entre los sègles VII e VI AbC, e que seriá originari de [[Tràcia]], près de la [[mar Negra]]. Considerat coma lo paire de la faula, li donèt son nom. Los Ancians destriavan entre la faula ''esopica'', que met en scèna d'animals o d'objèctes inanimats, e la fabla ''libiana'', ont d'òmes intergisson amb d'animals. Esòp èra ja fòrça popular a l’epòca classica, coma lo mòstra lo fach que lo quita [[Socrates]] auriá consacrat sos darrièrs moments de preson abans sa mòrt a metre en vers de faulas d'aqueste autor. Auriá explicat a son discípol: « Un poèta deu prene per matèria de mites [...] Atal ai causit de mites jos la man, aquestas faulas d’Esòp que coneissiái per còr, a l'azars de las encontras. » [[Diogènes Laèrci]] atribuís una faula a Socrates, que començava atal: « Un jorn, Esòp dich als abitants de Corint que se deu pas sometre la vertut al jutjament del popular. » E, s'agís aquí d'un precèpte ara tipicament associat al filosòf puslèu qu'al fabulista. Socrates utilizava de segur lo nom d'Esòp per far passar sos precèptes al mejan d'apològs. Al sègle IV AbC., Demetrios de Falèra publica lo primièr recuèlh de faulas istoricament atestat. Lo recuèlh, perdut, donèt fòrça versions. Una d'aquesta es servada jos la forma d’un ensems de manuscrits datant benlèu del sègle I, colleccion nomenada ''Augustana''. Es a aquesta que se referís çò que se dich ara las « faulas d'Esòp ». Conten mai {{Nombre amb unitat|500}} faulas, totas en [[pròsa]], que las mai popularas, son ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''La lèbre e la Tartuga'', ''Lo Boscassièr e la Mòrt'', ''Lo Vent e lo Soleilh'', etc.. Benlèu lo nom d'Esòp foguèt utilizat per recampar tota mena de racontes que circulavan antan de biais oral e que presentavan de caracteristicas comunas. ==== Fedra a Roma ==== De la Grècia, la faula passa a [[Roma antica|Roma]]. [[Oraci]] prepausa una remarcabla adaptacion de ''Lo Rat de vila e lo Rat del camp'' (''Satiras'', II, 6). Es seguit per [[Fedra (fabulista)|Fedra]] que, coma Esòp, nasquèt en [[Tràcia]] e èra esclau abans d'èsser afranquit per [[August]]. Escriguèt sièis libres de faulas, que lo primièr comença amb ''Lo Lop e l'Anhèl''. Amb aqueste recuèlh entèrament en vers, Fèdra fa de la faula un genre poetic d'esperse. En mai d'adaptar Esòp en latin, fa pròva d'originalitat: sus las 126 faulas del recuèlh, mens de la mitat son de manlèus d'Esòp. Quitament se sas faulas faguèron pas sa glòria de son vivent, Fèdra serviguèt de modèl. ==== Periòde ellenistic ==== Lo poèta [[Babri]], un Roman ellenizat contemporanèu de Fedra, torna al grèc las faulas esopicas e las versifica. Se conéis d'el dos recuèlhs, que totalizan 123 faulas. Lo vam de la faula grandís dins lo mond grecoroman. I a diferentas referéncias a de faulas de l'autor grèc [[Lucian|Lucian de Samosata]], coma ''los monins dançaires'', que jòga sus l'oposicion entre l'inat e l'aquerit, tèma comun de fòrça faulas. Al sègle IV, lo poèta roman [[Flavi Avian]] ne daissa 42, gaireben totas d'adaptacions de Fedra, mas que mai d'unas, son atestadas endacòm mai, son fòrça plan bastidas. Son contemporanèu, [[Aftoni]] daissèt un recuèlh de 40 faulas en pròsa. Dins la dralha latina, las faulas d'Esòp passèron a l'[[Edat Mejana]] e inspirèron d'innombrables successors. === La font indiana e persana === [[Fichièr:Kelileh_va_Demneh.jpg|vinheta|Una pagina del ''Kalîla wa Dimna'', version persana del sègle XV (Musèu del palais de Topkapı, [[Istambol|Istanbul]])]] [[Fichièr:Syrischer_Maler_von_1354_001.jpg|vinheta|''Kalîla wa Dimna'', edicion siriana de 1534. La lèbre engana l'elefant li mostrant lo rebat de la luna.]] La faula coneguèt un succès remarcable en [[Índia]]. Ja se'n trapa dins la granda epopèa del ''[[Mahabharata]]'', fondatritz de l'indoïsme, coma dins los racontes del Jataka e lo Kathasaritsagara, mas la colleccion mai importanta se trapa dins lo ''[[Pañchatantra|Panhatantra]]''. Originalament redigit en [[sanscrit]] entre [[-300]] e [[570]] per un [[braman]] del nom de Pilpaí dins la region del [[Cashmir]], aqueste recuèlh de faulas aviá per objectiu d'ensenhar la saviesa als princes e lo succès dins la vida. Foguèt retocat sovent amb tanben de versions derivadas, qu'una se titula ''Hitopadesha'' o ''L'Instruccion utila'', datant del sègle XII. I a dins lo ''Panchatantra'' lo bestiari abitual de las faulas ([[ase]], [[Panthera leo|leon]], [[Monard|monin]], [[sèrp]], etc.), amb la diferéncia que dos [[Chacal|chacals]], Carataca e Damanaca, an lo ròtle del [[rainard]] europèu, tot en se comportant a vegada nèciament. Aqueste recuèlh compta 70 faulas, subretot en pròsa. Aqueste obratge arriba en [[Occident]] al tèrme d'un caminament fòrça complèxe, mostrant que l'interès que la faula podè provocar dins diferentas culturas. Lo ''Libre de Pilpaí'' es introduchs en [[Empèri Pèrsa|Pèrsa]] pel rei [[Empèri Sassanida|sassanida]] [[Cosrau Ier]] ([[531]]-[[579]]) que, avent apres l'existéncia en Índia d'un obratge contenent la font de tota formacion intellectuala, aviá missionat son mètge del l'obténer. L'obratge es alara traduch en persan mejan jol títol ''Kalîleh va Demneh'', qu'es version mai anciana de ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'' que se pòsca referir, l'original indian essent perdut. Après la conquista de la Pèrsa pels Arabs al sègle VII, es traduch en [[arabi]] jol títol ''Kalîla wa Dimna'' (o ''Kelileh va Demneh'') per Abdullah Ibn al-Muqaffa (vèrs 750), que transpausa los racontes originals dins un contèxte arab. Las faulas i son inseridas dins un raconte continú que los dos chacals — Calila (Karataka) e Dimna (Damanaka) — son los protagonistas. Pas cap d'obratge originari d'Índia foguèt tant espandit. Amb mai de 200 versions dins mai de sesenta lengas, coma lo turc, lo siriac, lo malés e l'etiopian, influencièt las literaturas d'Asia, d'Africa del nòrd e d'Euròpa. Foguèt traduch en grèc par Simeon Set a la demanda de l'emperaire bizantin [[Alexis Ier Comnèna]] (sègle XI) e en ebrieu per [[Jacob ben Eleazar]] de Tolèda al començament del sègle XIII. L'obratge es alara remarcat pel rei de Castelha [[Anfós X de Castelha|Anfós X]], que lo faguèt traduire de l'arabi en espanhòl jol títol ''Calila y Dimna'' en ([[1251]]). En [[1263]], Joan de Capoa traduch en latin la version ebraïca pel cardinal Orsini li donant lo títol de ''Directorium humanae vitae'' (litt. « La conducha de la vida umana »). En [[1313]], a la demanda de la reina Joana de Navarra, [[Ramon de Besièrs]] ne publica una autra edicion, qu'utiliza aquesta de Joan de Capoa tot en i integrant de donadas de la version espanhòla. A una epòca anciana, abans l'aparicion del ''Kalîla wa Dimna'', la faula sembla aver èsser ligada dins lo mond arab al nom de [[Locman lo Savi]]. Aqueste auriá viscut a la mèsma epòca qu'Esòp e tanben auriá estat esclau. [[Alcoran|L'Alcoran]] lo menciona coma essent un savi. En [[1615]], Thomas van Erpe publica una traduccion latina d'un recuèlh contenent 34 faulas, atribuidas a Locman per un autor anonim, mas que fòrça apartenon en fach al còrs esopic tradicional. E coma per Esòp, lo nom de Locman sembla aver foncionat dins lo mond arab coma un « aimant generic », aglutinant los racontes del mèsme genre que circulavan dins la tradicion orala. Lo nom de Locman lo Savi serà alara a vegada ligat a la faula coma un dels fondators mitics del genre. Lo grand poèta persan [[Rumi]] ([[1207]]-[[1273]]), qu'èstudièt las faulas d'Esòp quand èra jove, ne faguèt una adaptacion originala dins son libre ''Masnavî-ye-Masnavî''. Filh d'un teologian [[Sofisme (islam)|sofi]] e d'esperel considerat coma un sant, dona a las fablas una morala sovent mistica, plan diferenta de la morala classica. La leiçon de'n tirar es pas tant de se mesfisar dels autres que de se mèsme e de la partida ''animala'' de son alma. === Faula chinesa === [[Fichièr:Zhuangzi-Butterfly-Dream.jpg|vinheta|''Sòmni del parpalhòl'' (Del Ziling, 1988)]] La faula a una fòrça longa istòria en China e existissiá ja sota forma orala tres mila ans abans nòstra èra. Pendent los periòdes [[Periòde dei Primas e deis Autonas|de las Primas e dels Automnes]] e dels [[Periòde dei Reiaumes Combatents|Reialmes combatents]], ven un genre literari d'esperse e aparéis dins fòrça òbras de l’èra preQin, mas totes los libres d'aquesta epòca foguèron destruchs sus òrdre de l'emperaire [[Qin Shi Huang]] en [[-213|213]] [[-213|AbC.]] Las faulas chinesas son pas associadas a la pluma d’un sol autor. La lenga correnta garda la memòria de las faulas de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]] e fòrça faulas popularas son anonimas<ref>Peilin Zhao 1984, {{P.|2}}.</ref>. Aquestas rebaton las aspiracions, las demandas e l’ideal de las massas laboriosas. Ara encara son legidas e se'n tira de leiçons. Fòrça faulas chinesas quitament venguèron d'expressions popularas de quatre mots, coma « ''Zhuang zhou meng die'' » (庄周梦蝶), qu'evòca lo sòmni del parpalhon de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. Lo mot chinés per designar la « faula » (寓言yùyán) apareguèt pel primièr còp dins « Capítol Faula » de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. Significa « exprimir de pensadas per de paraulas » —çò qu'es comparable al sens primièr del mot faula en latin e en grèc. Las faulas chinesas pòdon èsser destriadas en quatre genres, segon las epòcas : # Faulas filosoficas de l’èra preQin : Aqueste genre literari apareguèt e se desvolopèt pendent l’èra preQin, mas coneguèt son edat d'aur pendent lo periòde dels [[Periòde dei Reiaumes Combatents|Reialmes combatents]]. Las faulas aparéisson dins d'òbras de diferentas escòlas on servisson a expausar d'idèas filosoficas e politicas, coma es lo cas per lo ''Sòmni del parpairòl'' (庄周梦蝶) de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. # Faulas dissuasivas de la dinastia Han : Los tèmas e estil de las faulas de la [[dinastia Han]] son eritats de l’èra preQin. L'objectiu d'aquesta faulas es d’obténer l’unificacion e l'estabilitat del novèl empèri feudal. S'agís d’instruire los òmes amb de leiçons de l’istòria. Las fablas mai conegudas son: ''La prègadieu que caça una cigala'' (螳螂捕蝉), ''L'òme qu'adorava lo dragon'' (叶公好龙), ''Jogar lo laüt davant los bufles'' (对牛弹琴), etc. # Fablas satiricas o ironicas de las dinastias Tang e Song: Las fablas escrichas jos la dinastias [[Dinastia Tang|Tang]] e [[Dinastia Song|Song]] utilizan l’[[allegoria]] amb d'objectius satirics e filosofics. Los màger representants dels movements literaris redigiguèron de fablas. Las mai conegudas son 毛颖传 (Mao Yingchuan) de Han Yu, 黔之驴 (l'ase del Guizhou) de Liu Zongyuan e 卖油翁 (l'òme d'òli) de Ouyang Xiu. Amb la pujada del [[bodisme]], de faulas estrangièras apareguèron en traduccion dins los tèxtes bodistas. # Faulas umoristicas de la dinastias Yuan, Ming e Qing: Pendent las dinastias [[Dinastia Yuan|Yuan]], [[Dinastia Ming|Ming]] e [[Dinastia Qing|Qing]], los fabulistas cultivan subretot l'istòria dròla. Es lo cas dels autors màger que son Liu Ji (autour de la faula 郁离子), Song Lian, Liu Yuanqing, etc. === Edat Mejana === [[Fichièr:1-2-Le-Corbeau-et-le-renard-Steinhowel.jpg|vinheta|''Lo Còrb e lo Rainard'' (Steinhowel, 1521)]] La faula contunha a se transmetre dins tot l'[[Edat Mejana]] jos la forma de recuèlhs, los [[Isopet|Isopets]] (d'Esiòp). Un recuèlh atribuit a [[Romul (fabulista)|Romul]], que compte 84 faulas en latin, amb 51 traduchas de Fedra, es immensament popular pendent tot lo periòde e serà un dels primièrs obratges a èsser imprimit. D'entre los autors que la tradicion gardèt lo nom, i a tanben Sintipas e pseudo-Dositèu, que se sap pas tròp se fa referéncia a de personatges reals o mitics. La qualitat literària es alara abandonada al benefici de las moralitats. Es diferent amb [[Maria de França (poeta)|Maria de França]] ([[1154]]-[[1189]]), que publica un recuèlh de faulas titolat ''Ysopet''. Sus un centenat de pèças, dos terces son d'origina desconeguda e belèu venon del repertòri oral de l'epòca. Las autras son tiradas d'Esòp. La tematica de la faula pren un espandiment singular amb lo ''[[Roman de Renart]]'', colleccion de racontes deguts a de clergues anonims del sègle XII. Dins aquestas istòrias inspiradas d'''Ysengrinus'', òbra latina del poèta flamand Nivard de Gand, la luta del [[Rainard|gopil]] contra lo [[Canis lupus|lop]] servís de pretèxte a une vigorosa [[satira]] de la [[Feudalitat|societat feudala]] e de sas injustícias. La faula ven alara una comèdia animala ont tot se ten. En Anglatèrra, Eudes de Cheriton (1190 - 1246/47) redigís en latin un recuèlh de faulas, que fòrça venon d'Esòp e d'autres autors. Utiliza la faula ensems amb de [[Parabòla (retorica)|parabòlas]] e d'''exemplum'' per provesir de sermons e presics. === Renaissença === [[Fichièr:Corrozet_Cigogne_et_renard.png|vinheta|''Lo Rainard e la Cigonha'' d'Esòp, dins l'edition de Gilles Corrozet (1542).]] [[Fichièr:GueroultCoqRegnard.jpg|vinheta|''Lo Còrb e lo Rainard'' de Guéroult.]] Al contrari del vam que lo genre coneguèt a l'Edat Mejana, los poètas del sègle XVI s'interessèron pas gaire a la faula. I a de faulas en pròsa integradas a de contes, novèlas o [[Satira|satiras]]. En [[1558]], Bonaventure Des Périers conta l'istòria que donarà ''La Lachièra e lo Pòt de lach'' de La Fontaine<ref>Texte [http://www.bvh.univ-tours.fr/Epistemon/B693836101_A489170.pdf en ligne], {{P.|46}}.</ref>. [[Margarida de Navarra]] n'introduguèt tanben per exemple dins son [[L'Eptameron|Eptameron]]. Amb la novèla descobèrta de las fonts grègas pels umanistas, los recuèlhs de faulas anticas se multiplican. En Anglatèrra, [[William Caxton]] publica en [[1484]] lo primièr recuèlh de faulas esopicas a partir de fonts anticas grègas e latinas, tot en lor donant una dòsi d'umor capable de seduire un larg public. Aqueste obratge venguèt una referéncia incontornabla dins le mond anglofòn fins a la sortida d'una novèla traduccion pel folclorista Joseph Jacobs a la fin del sègle XIX. En Itàlia, Laurentius Abstemius publica en 1495 un recuèlh de 100 faulas titulat ''Hecatomythium'', qu'unes son traduchas d'[[Esòp]] alara que d'autres son de son invencion. I apond mai tard un segond recuèlh de 100 faulas, que publica amb de faulas de Lorenzo Valla, [[Erasme]], Aulu-Gelle e autres. Giovanni Maria Verdizotti publiquèt un recuèlh de 100 faulas en [[1570]], titulat ''Cento favole bellissime''. En França, Gilles Corrozet publica en [[1542]] ''Les Fables du très ancien Ésope'', una traduccion en vers del tèxte grèc acompanhat de somptuosas illustracions. Cinc ans mai tard, Guillaume Haudent publica ''Trois cent soixante et six apologues d’Ésope'' traduchs en vers. En [[1610]], lo Soïssa Isaac Nicolas Nevelet, alara de 20 ans d'eadat, publica ''Mythologia Aesopica'', obratge que compren lo tèxte grèc e una traduccion latina de las faulas d'[[Esòp]] e de Babri, e tanben de Fedrea, Avian e Abstemi. Endacòm, lo genre dels emblèmas, plan al vam pendent tot lo sègle XVI, expleita jos una forma sintetica e fòrça visuala la matèria de la faula. S'escrich alata alara de libres d’emblèmas, al biais de l’Italian Alciato. En França, Guillaume Guéroult sembla s’èsser especializat dins lo genre amb ''le Blason des Oyseaux'' (1551), ''les Hymnes du Temps et de ses parties'' (1560) e ''les Figures de la Bible'' (1564), sempre compausats sul modèl d’una gravadura acompanhada d’una corta pèça de vers. D'entre los emblèmas de Guéroult tractant de faulas esopics i a ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''Lo Monin e lo Gat'', ''L'Aranha e l'Ironda'', ''La Cort del Leon'', ''L'Astrològ que se daissèt caire dins un potz'', ''La Cigala e la Formiga'' e ''La Granòta que vol se far tan grossa coma lo Buòu''. D’autres escrivains practican de faulas en Euròpa, coma lo [[Portugal|portugués]] [[Sá de Miranda]]. === Lo sègle de [[Jean de La Fontaine]]=== [[Fichièr:2-18-La-chatte-metamorphosee_Louis_LELOIR_1873.jpg|vinheta|''La Gata metamorfozada en femna'' (Ill. de Leloir, 1873)]] Al sègle XVII, la faula torna al vam e los recuèlhs se multiplican. Aqueste vam s'explica en partida pel desvelopament de l'educacion e la plaça que se fasiá la faula dins las escòlas per entraïnar a manejar la lenga e far d'exercicis de grèc e latin. Lo contèxte es favorable a l'espelida del genre. Après avez assejat diferents genres poetics, [[Jean de La Fontaine]] ([[1621]]-[[1695]]) publica son primièr recuèlh de faulas en [[1668]] (libres I a VI). Amb lo succès obtengut, ne publicarà dos autres, en [[1678]] e [[1694]], per un total de {{Nombre amb unitat|243}} pèças, que unas son d'apològs e metan pas en scèna d'animals. Aquestes recuèlhs lo consacrèron coma lo mai grand fabulista de totes los temps. Posant sas fonts dins la literatura mondiala de totes los temps ([[Esòp]], [[Fedra (fabulista)|Fedra]], [[Oraci]], [[Lorenzo Bevilaqua|Abstemius]], [[Maria de França (poeta)|Maria de França]], [[Joan de Capoa]], Guéroult, etc.), La Fontaine se contenta pas de traduire o d'actualizar de pèças conegudas, mas fa sa marca sul genre amb de racontes vivents, variats e fòrça plan contats, que fan una larga plaça al dialòg e testinònian d'una granda precision dins l'observacion, que s'apond una ironia doça, que tòca sovent a la satira a vegada a la filosofia. === Sègle XVIII === [[Fichièr:Le-vacher-et-le-garde-chasse.jpg|vinheta|''Lo Vaquièr e lep garda caça'' de Florian. (Ill. de Grandville)]] Antoine Houdar de La Motte ([[1672]]-[[1731]]) explora una poetica de la faulas que trenca deliberadament amb los autors antics, considerant que las opinions comunas son sovent infondadas e que la coneissença evoluiguèt dempuèi Esòp e Fedra. Un autre nom a costat d'aqueste de La Fontaine es [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]] (1755-1794). Son recuèlh compta un centenat de faulas ont se sentís l’inspiracion de l’Anglés [[John Gay]] o de l’Espanhól [[Tomás de Iriarte]]. unas de sas faulas son d'orientacion publica e an per objectiu de vulgarizar las idèas de la [[Luses (filosofia)|filosofia de las Luses]] sus la natura umana e la necessitat pels govèrn de respectar de principis morals; d'autres son d'orientacion privada e ensenhan de principis de saviesa, d'amor del trabalh e de caritat. Las faulas de [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]] son a vegada jutjadas mai adaptadas als enfants qu'aquesta de La Fontaine que lo messatge n'es mens ambigú e las oposicions entre los personatges mens trencadas: {{Citacion blòt|text=Prepausava a las dònas manhacas e fardadas, en mena de faulas, d'enigmas polidas, e lor manejava un ramelet de moralitats fadas; penhiá segon l' ''Emili'' la tendresa conjugala, las leiçons mairalas, lo dever dels reis, l'educacion dels princes<ref name=Taine1883>{{Harvsp|Taine 1883|p=112}}.</ref>.}} La faula es tanben practicada pels filosòfs de las Luses : [[Denis Diderot|Diderot]] n'introduch a l'escasença dins sas ''Letras'' o dins sas ''Mesclas filosoficas''. Lo succès prodigiós de la faula inspira alara fòrça vocacions. En [[1777]], Jean-Jacques Boisard publica un recuèlh que ne conten {{Nombre amb unitat|1001}}, alara que lo jesuista François-Joseph Desbillons ne produch 560 l'an seguent. Gotthold Ephraim Lessing illustra lo genre en [[Alemanha]], Ignacy Krasicki en [[Polonha]]. === Dempuèi lo sègle XIX === [[Fichièr:Jean_Pierre_Saint_Ours_La_lecture_de_la_fable_1796.jpg|vinheta|Jean-Pierre Saint-Ours, ''La lectura de la faula'' (1796)]] Al sègle XIX, la faula serà gaireben pus practicada en França. Aqueste relatiu desinterès coïncidís amb la pujada del roman. Pasmens, [[Victor Hugo]] en setembre de 1852, dins son recuèlh ''Los Castigs'', utiliza la faula per denonciar lo comportament de [[Napoleon III]] . Compara aqueste a un monin dins sa Faula o istòria. En [[Russia]], pasmens, la faula conéis un vam de popularitat amb [[Ivan Krylov]], que ne fa son genre de predileccion. [[Cristóbal de Beña]] (''Fábulas políticas'') e [[Juan Eugenio Hartzenbusch]] ne fan çò mèsme en Espanha. Ambrose Bierce utiliza la faula amb per objectiu la satira politica als [[Estats Units d'America|EUA]]. Es a vegada aparentat al genre de la faula, dins lo sens larg d'apològ, ''[[La Bòrda dels animals]]'' (''Animal Farm'') de [[George Orwell]]. Publicat en [[1945]], aqueste apològ descrich una bòrda ont los animals se revòltan puèi prenon lo poder e caçan los òmes, après que sián estats negligits. Orwell prepausa una [[satira]] de la [[Revolucion Russa|Revolucion russa]] e una critica de l'estlinisme. Blackham i vei un desvelopament de la faula ''Lo Lop e lo Can''. [[Franz Kafka]] ([[1883]]-[[1924]]) daissèt de borrolhons de faulas, coma ''Pichona faula'', ont una mirga percaçada per un gat vei los murs d'un corredor s'estreitir inexorablament davant ela. ''La Partença'' met en scèna lo mèsme univèrs d'ància que dins sos romans. Dins aquesta vana esopica desviada, la morala es absenta e las certituds son remplaçadas pel sentiment d'incertitud generalizada. La faula fa l'objècte de pastís e de parodias. Es lo cas per exemple per [[James Joyce]] amb ''The Ondt and the Gracehoper'' inserat dins ''[[Finnegans Wake]]'', ont se trapa ''Mooske and the Gripes''. [[Eugen Ionescu|Eugène Ionesco]] introduch dins [[La Cantatritz clòscapelada|''La Cantatritz clòscapelada'']] une pseudofaula, ''Lo Can e le Buòu''.. Dins una dralha mai classica, la faula contunha a interessar d'escrivans del sègle XX. Lo poèta e dramaturg [[Jean Anouilh]] publica ''Fables'' en 1962. Dins un esperit que l’Encyclopedia Britannica liga dirèctament a [[Jean de La Fontaine|La Fontaine]], [[Pierre Gamarra]] publica ''La Mandarina e lo Mandarin'' (1970), que conten de faulas « d'una drollariá remarcabla e d'una granda virtuositat tecnica<ref>Encyclopedia Britannica, Article : « Littérature pour la Jeunesse : le XXème siècle. »{{En}}.</ref>». === Utilizacion psicanalitica de la faula === A la mitat del sègle XX, la psicanalista Louisa Düss realizèt un metòde d'exploracion dels conflictes inconscients de l'enfant amb un ensems de « faulas » bastís per aquò. Un estudi de las responsas a aquestes racontes permetriá de « desveler los trebles afectius causats a l'enfant per una situacion familiala anormala<ref>{{Revista|nom1=Ducros|id=Ducros}}.</ref>». Cal notar que las faulas d'aqueste ensems se confòrman pas a l'esquèma classic, que pas cap de raconte conten de resolucion o de desnosament. Per exemple: « Es la nòça de Papà e de Mamà. S'aiman fòrça e faguèron una bèla fèsta. Pendent la fèsta, l'enfant se lèva e va solet al fons del jardin. Perqué? ». == Esquèma narratiu == [[Fichièr:1-1_La-cigale-et-la-fourmi.jpg|vinheta|''La Cigala e la Formiga'' (Ill. de Grandville)]] [[Fichièr:5-8-Le-cheval-et-le-loup.jpg|vinheta|''Lo Caval e lo Lop'' (Ill. de Grandville)]] [[Fichièr:12-9-Le-loup-et-le-renard.jpg|vinheta|''Lo Lop e lo Rainard'' (Ill. de Grandville)]] Es malaisit de presentar un esquèma narratiu valable per totas las faulas, que dempuèi la mai nauta antiquitat, los recuèlhs de faulas pòdon regropar una granda varietat de racontes: istòria d'animals, contes, racontes mitologics, anecdòtas, bons mots e explicacions de tipe [[Etiologia|etiologic]]. Cada seccion concernís sonque las faulas mai tipicas. Selon Houdar de La Motte, la faula s'organiza a partir de la morala que se vòl mostrar: {{Citacion blòt|text=per far un bon apològ, cal primièr prepausar una vertat morala, l'amagar sota l'allegoria d'un imatge que va ni contre la justesa, ni contre l'unitat, ni contra la natura; menar enseguida d'actors que se farà parlar dins un estil familièr mas elegant, simple mas ingeniós, animat de çò que i a de mai risent e de mai graciós, destriant plan las nuanças del risent e del graciós, del natural e del nèci<ref>Citat per Florian, [[s:De la fable|De la fable]].</ref>.}} La faula classica conta una sola e unica accion, que repausa sus de jòcs d'oposction entre dos personatges, tot coma dins los racontes mitics analisats per [[Claude Lévi-Strauss]]. A apartir [[Esòp]] e [[Fedra (fabulista)|Fedra]], aquestas oposicions son enonciadas mai sovent dins lo títol, qu'anóncia, per exemple, una istòria metent a las presas una cèrvia e una vinha, una granhòta e un buòu, un còrb e un rainard, etc. Al començar, lo lector se trapa donc en preséncia d'una situacion conflictuala, que constituirà lo motor de racontes e ne nosar l'intriga. Dins las faulas de dos personatges, « la faula conéis sempre un conflicte, es a dire un antagonisme entre los actors, basat sus d'interesses divergents». Sovent, los dos personatges se trapan dins de posicions subjectivas fòrça destriadas. Un es ufan de sa fòrça, de sas abiletats o de son importança: es en posicion nauta; l'autre aparéis coma fèble o desprovesit de ressorça: ocupa la posicion bassa. Mercé a un eveniment narratiu imprevist, aqueste qu'es en posicion nauta se traparà en posicion bassa e ''vice versa''. Se pòt veire una illustracion dins la faula ''Lo Garric e la Sanha'' de La Fontaine (I, 22). Lo garric (A1), que se fa glòria al començament de sa soliditat e mepresava la sanha fèbla (B1), es desrasigat per la tempèsta (A2) alara que la sanha demora intacta (B2) que sabèt se plegar sens se rompre. Los personatges an donc realizat un percors inverse. L'esquèma es designat coma « un doble capvirament ». Se vei dins de desenas de faulas, sovent las mai popularas, coma ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''Lo Leon e lo Moscalhon'', ''Lo Leon e lo Rat'', ''La Colomba e la Formiga'', ''Lo Gal e lo Rainard'', ''Lo Caval e lo Lop'', ''Lo Caval e l'Ase'', ''Los Dos Gals'', ''Lo Lop e lo Rainard'', ''Lo Gat e lo Rainard'', ''Lo Tresaur e los Dos Òmes'', ''La Lèbre e la Tartuga'', ''Lo Rainard e la Cigonha''. A vegada, lo capvirament se fa al benefici d'un tresen personatge, coma dins ''Los Panaires e l'Ase''; ''La Granhòta e lo Rat''; ''L'Aucelaire, lo Voltor e l'Alauseta''; ''Lo Gat, la Mostèla e lo Conilhet''; ''Lo Caval s'essent volgut venjar del Cèrvi;'' ''L'Usta e los Plaidejaires''. A vegada encara, lo modèl del doble capvirament es un pauc sincopat, coma dins ''La Cigala e la Formiga'' ont la situacion iniciala mostrant l'avantatge de la cigala sus la formiga es evocada sonque a la fin de la faula (« — Qué fasiatz al temps caud? — Caminant, nuèch e jorn / Cantèri vos ne desplaga »). Es tanben lo cas per ''Lo Rat de vila e lo Rat de camps'' ont La Fontaine comença per l'invitacion del rat de vila alara que dins la version esopica, e d'Oraci, aquesta invitacion veniá sonque après un repai a çò del rat de camp que lo cosin de la vila aviá mespresat per la simplicitat de sos plats. Al contrari, dins ''L'Ase cargat d'espongas e l'Ase cargat de sal'', La Fontaine renoncièt a l'estructura del modèl esopic, fasent intervenir dos protagonistas puslèu qu'un sol. Dins fòrça faulas, la faula se desvelopa sus de relacions antiteticas entre de subjècte, d'objècte, de situacions o de proprietats. Aquò permet de verrolhar lo sens de la faula e de veïcular una morala aisida de deduire, subretot dins la faula antica. La faula se prèsta mens bien que lo conte tradicional a l'identificacion de l'autor amb un personatge. Qui causir, lo gat o lo rainard, lo rainard o l'esquiròl, lo leon o lo rat, la cigala o la formiga? Aquesta dificulat pel lector a se projectar dins lo raconte, en s'identificant d'en primièr a un personatge, a per efièch de lo manténer dins l'expectativa e de lo plaçar dins la posicion d'un observator o puslèu que d'un jutge. La faula s'adreça alara mai a l'intelligéncia e a la facultat de jutjament qu'a un desir d'evasion o de sòmni sentimental. Çò qu'es un genre privilegiat per servir a « l'educacion dels pòbles ». == Dimension morala == [[Fichièr:1-18-Le-renard-et-la-cigogne.jpg|vinheta|''Lo Rainard e la Cigonha''.]] [[Fichièr:10-3-La-tortue-et-les-deux-canards.jpg|vinheta|''La Tartuga e los dos Guits''.]] [[Fichièr:10-1-Les-deux-rats-le-renard-et-loeuf.jpg|vinheta|''Los Dos Rats, lo Rainard e l'Uòu''.]] [[Fichièr:La_Fontaine002.JPG|vinheta|''Lo Carretièt enfangat'' ]] Luènh d'èsser una annèxe al raconte, la [[morala]] n'es lo resumit, l'argument sus que se bastís, constituís un element essencial de la faula. Segon [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]], « La faula es coma una enigma que seriá sempre acompanhada de sa solucion<ref>Hegel, ''[http://classiques.uqac.ca//classiques/hegel/esthetique_1/Hegel_Esthetique_tome_I.pdf Esthétique]'', {{P.|126}}.</ref>. Dins unas faulas que lo sens es evident, la morala es pas formulada explicitament, l'autor preferissent daissar al lector lo plaser de la deduire d'esperel del raconte. Se nomena morala ''promition'' (o prològ) quand es plaçada en tèsta de la faula, ''epimition'' (o epilòg) quand es en seguida. Dins lo ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'', la morala es mencionada al començament e a la fin de cada faula. La valor « morala » de las faulas foguèt sovent criticada. Segon [[Jean-Jacques Rousseau]] la morala de la faula es sovent doptosa, veire purament imorala, e inapropriada a l'educacion dels enfants. Aquestas criticas serián justificadas se la faula se presentava efectivament coma una leiçon de vertut, alara que sa caracteristica principala es d'èsser « una estructura narrativa especifica qu'impausa d'esperela una interpretacion transcendanta », es a dire una interpretacion que passa lo nivèl aparent del raconte. Quitament s'unas faulas an una portada [[etica]], coma per [[Esiòde]], fòrça son d'istòrias de mesa en garda, ensenhant cossí subreviure dins lo mond ostil de las societats tradicionalas, ont lo poder dels poderoses s'exercís sens contrapes e ont se risca sempre d'aver afar amb lo mai fòrt o abil que se. Per lor desnosament, ont lo personatge ufan de sos vantatges al començament es plan castigat a la fin, la faula recomanda a cadun de demorar en posicion bassa. Lo filosòf [[Michel Serres]] exprimís l'idèa autrament: « cal evitar d'èsser pres dins los avatars del minor e del major […] Se volètz ganhar, jogatz lo minorant». Es lo mèsme per las faulas del ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'', qu'un especialista resumís atal las moralas: mai sovent, lo vici es recompensat, alara que la vertut es a vegada castigada, l'engana se revelant lo mejan mai segur de'n capitar. La faula tanben avertís contra los actes inconsiderats e l'abséncia de reflexion prealabla a una accion, coma de davalar dins un potz sens aver envisatjat lo mejan de'n tornar (''Lo Rainard e lo Boc''). Preven fin finala contra la tenda dels automatismes e tira sos melhors efièchs de situacions ont se produch per un dels personatges una reaccion reflèxa inapropriada: obrir la boca per mostrar la beutat de son cant (''Lo Còrb e lo Rainard'') o per respondre a una escomesa alara que la situacion exigissiá de demorar mut (''La Tartuga e los Dos Guits''), o que sèm emportat per son aviditat (''Lo Can que quita lo pàisser pel belar''). Ou encara, un amic dona tròp de fòrça per espotir una mosca (''L'Ors e l'Afogat dels jardins''). Quitament Jupitèr pòt pas s'empachar de complir un acte reflèxe (''L'Agla e l'Escaravat''). N'es lo mèsme per la joventa qui se daissa emporter per son imaginacion que ne pèrd lo pòt que teniá (''La Lachièra e le Pòt de lach''). Aquestas accions mancadas provòcan lo rire del lector, que, come lo remarquèt lo filosòf [[Henri Bergson]], « lo comic es aquò per ont lo personatge se liura a sa desebuda, lo gèst involontar, lo mot inconscient». Fòrça faulas se presentan encara coma de responsas a un problèma o coma lo deschiframent d'una enigma. Es lo cas per exemple dins ''Lo Leon malaut e lo Rainard'', ''Lo Carretièr enfangat,'' ''Los dos Rats, lo Rainard, e l’Uòu'' o ''La Cort del Leon''. == Faula e allegoria == [[Fichièr:1-5_Le-loup-et-le-chien.jpg|vinheta|La faula d'Esòp ''l'Ase salvatge e l'Ase domètge'' veguèt per La Fontaine ''Lo Lop e lo Can''. Una mèsma idèa se traduch de biais diferent segon las epòcas.]] Una [[allegoria]] consistís dins la juxtaposicion d'un sens aparent e d'un sens amagat. La faula es donc una forma d'[[Allegoria|allegora]], que l'istòria imatginada qu'i es contada es ligada a una morala abstracha, donant una portada generala a çò qu'èra en aparéncia pas qu'una anecdòta. Atal, dins ''Lo Rainard e la Cigònha'', la morala fa pas que desvelar la leiçon del raconte e ne tirar una portada generala: {{Citacion blòt|text=Enganaires, es per vosaltres qu'escrivi:<br />Esperatz la recipròca.}} Un segond nivèl allegoric aparéis quand cadun dels personatges del raconte, o cadun dels elements de l'accion, deu èsser interpretat a un nivèl [[Metafòra|metaforic]] que lo sens del raconte aparesca. Es lo cas, per exemple, dins ''Lo Viatge'' de [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]], ont cal apercebre lo rapòrt entre los moments de la vida umana e aqueste d'un viatge que comença a l'alba e s'acaba de vèspre. Aqueste mecanisme d'interpretacion seriá una caracteristica generica de la faula, que « erigiguèt en sistèma la capacitat que possedís tot raconte de s'acabar per una evaluacion». Los personatges animalièrs se prèstan al jòc de l'allegoria que son sovent identificables per de caracteristicas moralas a causa de lor fisic o comportament. Lo [[Canis lupus familiaris|can]] es atal considerat coma lo [[simbòl]] de la fidelitat alara que lo [[Canis lupus|lop]] simboliza lo costat salvatge e brutal. La [[colomba]] representa lo ligam amorós, la [[formiga]] l'ardor al trabalh, lo [[rainard]] la rusa, l'[[ase]] l'etupiditat, l'[[elefant]] la fòrça, lo [[pavon]] l'ufan, lo [[Panthera leo|leon]] la poténcia, l'[[anhèl]] l'inocéncia, etc. Aqueste biais d'atribuir de trachs umans als animals es d'[[antropomorfisme]]. Los animals permeton atal de representar de biais vivent d'idèas abstrachas. [[Fichièr:Grandville,_Ombres_portées,_1830,_K63.jpg|centrat|vinheta|510x510px|<center>Grandville, « Ombras portadas », 1830. Aqueste illustrtor èra pivelat per las semblanças entre tipes umans e animals.</center>]] == Nòtas e referéncias == {{Referéncias}} == Bibliografia == === Recuèlh de faulas === * (la) Laurentius Abstemius, Aesopi Phrygis et aliorum fabulae, Lyon, Seb. Gryphius, 1536, 310 p. (lire en ligne) * (la) Erpenius, Locmani sapientis fabulœ et selectà quœdam arabum adagio, cum interprétation latina et notis, Leyde, 1615 (lire en ligne) * (la) Jean de Capoue, Directorium humanae vitae, Paris, Firmin Didot, 1844 (présentation en ligne, lire en ligne) * (la) Léopold Hervieux, Les fabulistes latins depuis le siècle d'Auguste jusqu'à la fin du Moyen Âge, vol. 5, Paris, Firmin Didot, 1899 == Faulas en occitan == * https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6113326x ''Fables en langue albigeoise'' * https://www.libraria-occitana.org/produit/faulas/ ''Faulas'' Jan de la Font dau Melhau * https://www.espaci-occitan.com/botiga/fr/contes/1379-faulas-dau-fabulos-esop-adaptadas-per-gui-matieu-9782953071252.html ''Faulas dau fabulòs Esòp'' (adaptacion en occitan provençal), Gui Matieu. * ''Dos gals vivián en patz'' (quaranta faulas de La Fontaine reviradas en occitan), Paul Fabre. == Fonts == === Classicas === * Joseph Bédier, Les fabliaux, Paris, Champion, 1911 * René Bray, Les Fables de La Fontaine : Essai sur la signification du comique, Paris, Edgar Malfère, 1929 * Hippolyte Taine, Essai sur les fables de La Fontaine, Paris, Mme ve Joubert, 1853 * Hippolyte Taine, La Fontaine et ses fables, Paris, Hachette, 1883 === Critica recenta === * (en) H.J. Blackham, The Fable as Literature, Londres, Athlone Press, 1985, 280 p. * Karl Canvat et Christian Vandendorpe, La fable : Vade-mecum du professeur de français, Bruxelles-Paris, Didier Hatier, coll. « Séquences », 1993, 104 p. * Nicole Cottart, « Le Livre de Kalila et Dimna », dans Jean Glénisson, Le livre au Moyen Âge, Louvain-la-Neuve, Brepols, 1988 * Patrick Dandrey, La fabrique des fables, Paris, Klincksieck, 2010 * Louisa Düss, La méthode des fables en psychanalyse infantile, L'Arche, 1950 * Yves Giraud, L'emblème à la Renaissance, Paris, S.E.D.E.S-C.D.U., 1982 * (en) Niklas Holzberg, The Ancient Fable : An Introduction, Bloomington, Indiana University Press, 2002, 128 p. * Morten Nojgaard, La fable antique, vol. 1, Copenhague, Nyt Nordisk Forlag, 1964 * Jean-Noël Pascal, « Brèves remarques sur quelques fabulistes des Lumières », dans Geneviève Artigas-Menant et Alain Couprie, L'idée et ses fables, Paris, Champion, 2008, 339 p. * Jean Pépin, Mythe et allégorie : les origines grecques et les contestations judéo-chrétiennes, vol. 1, Paris, Etudes augustiniennes, 1976 * Louis Renou, « Littérature sanscrite », dans Raymond Queneau, Histoire des littératures 1, Paris, Gallimard, 1955, 1768 p. * (en) Lee Rourke, A Brief History of Fables : From Aesop to Flash Fiction, Bloomington, Hesperus Press, 2011, 178 p. * Michel Serres, Hermès IV. La distribution, Paris, Minuit, 1977 * (en) G.U. Thite, « Indian Fable », dans Robert S. Falkowitz et al., La Fable, Genève, Fondation Hardt, 1984, 322 p. * Pascal Tonazzi, ''Le vocabulaire des Fables de La Fontaine'', Paris, Berg International, 2017, 216p. * Pascal Tonazzi, ''Morales, maximes et pensées des Fables de La Fontaine'', La Rochelle, Coll. Electrons Libres, Evidence Editions, 2018, 136 p. {{ISBN|979-10-348-0973-8}} * Christian Vandendorpe, Apprendre à lire des fables : Une approche sémio-cognitive, Longueuil, Le Préambule, 1989 * Laurent Versini, « Fable, apologue, mythe et Lumières chez Diderot », dans Geneviève Artigas-Menant et Alain Couprie, L'idée et ses fables, Paris, Champion, 2008, 339 p. == Vejatz tanben == === Articles connèxes === *[[Fabulista]] *[[Apològ]] *[[Parabòla (retorica)|Parabòla]] *[[Exemplum]] *[[Conte]] *[[Faulèl]] === Ligams extèrnes === * {{En}} [http://mythfolklore.net/aesopica/index.htm Aesopica] (en anglés, grèc e latin) 86o5scxopuwubixjh5w4rb8escyjc5m 2328673 2328672 2022-08-17T12:39:39Z Especiari 48437 /* Faulas en occitan */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Cat_guarding_geese_c1120_BC_Egypt.jpg|vinheta|Gat gardant d'aucas. Egipte, vèrs -1120]] Una '''faula''' es un cort raconte en [[vers]] o en [[pròsa]] dont l'objèctiu es de far agradiva una leiçon de vida. Se caracteriza sovent per un raconte fictiu de composicion naïva e allegorica que protagonizada per [[Animalia|animals]] que parlan, d'umans o d’autras entitats d'aspècte animal mas [[Personificacion|personificadas]]. Una morala es exprimida a la fin o la començament de la faula. Aquesta es sovent implicita, lo lector l'a de trobar d'esperel. [[Fichièr:Aesop_pushkin01.jpg|vinheta|Bust de l'epòca ellenistica supausat representar [[Esòp]], lo creator del gènre.]] [[Fichièr:1-2_Le-corbeau-et-le-renard.jpg|vinheta|La faula ''Lo Còrb e lo Rainard'' ja contada per Esòp e [[Fèdae]]. (Ill. de Grandville, 1838)]] [[Fichièr:Le_loup_et_agneau_G-F_Townsend_1867_GB.png|vinheta|''Lo Lop e l'Anhèl'' es tanben una faula fòrça anciana. (Ill. de H. Weir, 1867)]] Per [[Fedra (fabulista)|Fedra]], lo fabulista latin, « Lo meriti de la faula es doble: provòca lo rire e dona una leiçon de prudéncia. » Aquesta portada didactica de las faulas pòt explicar que las faulas circulèron e foguèron utilizadas d'una cultura cap a una autra. Segon G. K. Chesterton, « la faula es una mena d'alfabet de l'umanitat pem mejan del qual se poguèt escriure las primièras certituds filosoficas; e per aquesta rason las figuras devián foncionar coma d'abstraccions algebricas o de pèças d'un jòc d'escacs.» == Etimologia == Al sens primièr, lo mot « faula » (''fabula,ae'' : la legenda) designa l'istòria o encadenament d'accions qu'es a la basa d'un raconte imaginari, quin que siá. Es dins aqueste sens que, dins la ''Poetica'', [[Aristòtel]] designa la « faula » coma un dels sièis elements que constituisson una tragèdia, ensems amb las mòrs, lo lengatge, la pensada, l'aparelh scenic e la melopèa. Lo mot ''faula'' ven du latin ''fabula'' (« prepaus, paraula »), que designa lo fach de parlar en inventant. En grèc, tanpauc i aviá pas de mot especial per nomenar lo genre de la faula, qu'èra designada pel mot significant raconte: ''μύθος'' (que donèt lo mot « mite »). Per far referéncia al genre, l'usatge lèu s'espandís per designar las faulas coma d''<nowiki/>'aesopica'' (literalament : « prepaus d'Esòp »), çò que se traduirà a l'Edat Mejana per ''[[Isopet|isopets]]''. == Gènre literari == La faula es una forma particulara d’[[apològ]], que designa tot racontede portada moralizanta. Se destria de la [[Parabòla (retorica)|parabòla]], que met en scèna d'umans e daissa lo sens obèrt a la discussion. Tanben se destria de l'''exemplum'', qu'es un raconte presentat coma veridic. Enfin se destria del [[faulèl]], qu'es un conte satiric o moral, sovent calhòl. == Istoric == La faula sortís sas raices de la nuèch dels temps e de totas las culturas. Fa partit de la tradicion orala plan sovent abans l'invencion de l'escritura. Es sempre activa dins los païses ont la cultura orala demora viva e pròche de la natura, coma es lo cas en Africa o dins las societats ruralas. La [[Mesopotamia]] sembla aver estat lo bèrç del genre, a causa de la descobèrta que s'i faguèt de fòrça faulas venent de dos mila ans abans nòtre èra. De tauletas venant de bibliotècas escolaras de l’epòca [[Sumèr|sumeriana]] contan en brèu d'istòrias de rainard flataire, de can maladreit (« Lo can del fabre, avent pas podut capvirar l’enclutge, versèt la dorna») o de moissal se'n cresent (« Un moissal se pausant sus l'esquina d’un elefant li demanda se son pes li es suportable o se puslèu deuria s’envolar »). Fòrça d'aquestes tèxtes mòstran una granda afinitat amb los [[Provèrbi|provèrbis]] e an una construccion [[Antitèsi|antitetica]] (« Çò qu'encontrèt, ne'n parlas pas; mas çò que perdèt, ne'n parlas. ») Pasmens, possedisson pas de morala explicita. Lo [[Talmud]] conten diferents ensenhaments illustrats de faulas de Rainard, faulas que son passadas dins la literatura occidentala per las compilacions crestianas d'"exemples" servissent a la composicion dels [[Sermon|sermons]]. === Antiquitat grecoromana === Al començament, la faula existissiá pas coma genre autonòm, mas solament jos forma d'extrach inserit coma d'illustracion dins un tèxte en vers o en pròsa. Atal, la primièra faula coneguda es d'[[Esiòde]] dins [[Los Trabalhs e los jorns]], escrich al sègle VIIIe AbC. Es l'istòria ''[[Lo Rossinhòl e lo Segairòl]]'', que conte cossí un rossinhòl pres dins las arpas d’un segairòl se fa dona la leiçon. ==== Esòp en Grècia ==== [[Fichièr:Le-lion-et-le-rat-Steinhowel-1521-LC.jpg|vinheta|Las faulas d'Esòp foguèron de contunh traduchas e illustradas dins los {{Nombre amb unitat|2000}} ans passats e mai. Çai dessús ''Lo Leon e lo Rat'', dins una edicion de Steinhowel de 1521.]] [[Fichièr:3-5-Le-renard-et-le-bouc.jpg|vinheta|Illustracion de Grandville per ''Lo Rainard e lo Boc''.]] La faula se constituís coma genre literari amb [[Esòp]], ma grand fabulista de l'[[Antiquitat]], que visquèt entre los sègles VII e VI AbC, e que seriá originari de [[Tràcia]], près de la [[mar Negra]]. Considerat coma lo paire de la faula, li donèt son nom. Los Ancians destriavan entre la faula ''esopica'', que met en scèna d'animals o d'objèctes inanimats, e la fabla ''libiana'', ont d'òmes intergisson amb d'animals. Esòp èra ja fòrça popular a l’epòca classica, coma lo mòstra lo fach que lo quita [[Socrates]] auriá consacrat sos darrièrs moments de preson abans sa mòrt a metre en vers de faulas d'aqueste autor. Auriá explicat a son discípol: « Un poèta deu prene per matèria de mites [...] Atal ai causit de mites jos la man, aquestas faulas d’Esòp que coneissiái per còr, a l'azars de las encontras. » [[Diogènes Laèrci]] atribuís una faula a Socrates, que començava atal: « Un jorn, Esòp dich als abitants de Corint que se deu pas sometre la vertut al jutjament del popular. » E, s'agís aquí d'un precèpte ara tipicament associat al filosòf puslèu qu'al fabulista. Socrates utilizava de segur lo nom d'Esòp per far passar sos precèptes al mejan d'apològs. Al sègle IV AbC., Demetrios de Falèra publica lo primièr recuèlh de faulas istoricament atestat. Lo recuèlh, perdut, donèt fòrça versions. Una d'aquesta es servada jos la forma d’un ensems de manuscrits datant benlèu del sègle I, colleccion nomenada ''Augustana''. Es a aquesta que se referís çò que se dich ara las « faulas d'Esòp ». Conten mai {{Nombre amb unitat|500}} faulas, totas en [[pròsa]], que las mai popularas, son ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''La lèbre e la Tartuga'', ''Lo Boscassièr e la Mòrt'', ''Lo Vent e lo Soleilh'', etc.. Benlèu lo nom d'Esòp foguèt utilizat per recampar tota mena de racontes que circulavan antan de biais oral e que presentavan de caracteristicas comunas. ==== Fedra a Roma ==== De la Grècia, la faula passa a [[Roma antica|Roma]]. [[Oraci]] prepausa una remarcabla adaptacion de ''Lo Rat de vila e lo Rat del camp'' (''Satiras'', II, 6). Es seguit per [[Fedra (fabulista)|Fedra]] que, coma Esòp, nasquèt en [[Tràcia]] e èra esclau abans d'èsser afranquit per [[August]]. Escriguèt sièis libres de faulas, que lo primièr comença amb ''Lo Lop e l'Anhèl''. Amb aqueste recuèlh entèrament en vers, Fèdra fa de la faula un genre poetic d'esperse. En mai d'adaptar Esòp en latin, fa pròva d'originalitat: sus las 126 faulas del recuèlh, mens de la mitat son de manlèus d'Esòp. Quitament se sas faulas faguèron pas sa glòria de son vivent, Fèdra serviguèt de modèl. ==== Periòde ellenistic ==== Lo poèta [[Babri]], un Roman ellenizat contemporanèu de Fedra, torna al grèc las faulas esopicas e las versifica. Se conéis d'el dos recuèlhs, que totalizan 123 faulas. Lo vam de la faula grandís dins lo mond grecoroman. I a diferentas referéncias a de faulas de l'autor grèc [[Lucian|Lucian de Samosata]], coma ''los monins dançaires'', que jòga sus l'oposicion entre l'inat e l'aquerit, tèma comun de fòrça faulas. Al sègle IV, lo poèta roman [[Flavi Avian]] ne daissa 42, gaireben totas d'adaptacions de Fedra, mas que mai d'unas, son atestadas endacòm mai, son fòrça plan bastidas. Son contemporanèu, [[Aftoni]] daissèt un recuèlh de 40 faulas en pròsa. Dins la dralha latina, las faulas d'Esòp passèron a l'[[Edat Mejana]] e inspirèron d'innombrables successors. === La font indiana e persana === [[Fichièr:Kelileh_va_Demneh.jpg|vinheta|Una pagina del ''Kalîla wa Dimna'', version persana del sègle XV (Musèu del palais de Topkapı, [[Istambol|Istanbul]])]] [[Fichièr:Syrischer_Maler_von_1354_001.jpg|vinheta|''Kalîla wa Dimna'', edicion siriana de 1534. La lèbre engana l'elefant li mostrant lo rebat de la luna.]] La faula coneguèt un succès remarcable en [[Índia]]. Ja se'n trapa dins la granda epopèa del ''[[Mahabharata]]'', fondatritz de l'indoïsme, coma dins los racontes del Jataka e lo Kathasaritsagara, mas la colleccion mai importanta se trapa dins lo ''[[Pañchatantra|Panhatantra]]''. Originalament redigit en [[sanscrit]] entre [[-300]] e [[570]] per un [[braman]] del nom de Pilpaí dins la region del [[Cashmir]], aqueste recuèlh de faulas aviá per objectiu d'ensenhar la saviesa als princes e lo succès dins la vida. Foguèt retocat sovent amb tanben de versions derivadas, qu'una se titula ''Hitopadesha'' o ''L'Instruccion utila'', datant del sègle XII. I a dins lo ''Panchatantra'' lo bestiari abitual de las faulas ([[ase]], [[Panthera leo|leon]], [[Monard|monin]], [[sèrp]], etc.), amb la diferéncia que dos [[Chacal|chacals]], Carataca e Damanaca, an lo ròtle del [[rainard]] europèu, tot en se comportant a vegada nèciament. Aqueste recuèlh compta 70 faulas, subretot en pròsa. Aqueste obratge arriba en [[Occident]] al tèrme d'un caminament fòrça complèxe, mostrant que l'interès que la faula podè provocar dins diferentas culturas. Lo ''Libre de Pilpaí'' es introduchs en [[Empèri Pèrsa|Pèrsa]] pel rei [[Empèri Sassanida|sassanida]] [[Cosrau Ier]] ([[531]]-[[579]]) que, avent apres l'existéncia en Índia d'un obratge contenent la font de tota formacion intellectuala, aviá missionat son mètge del l'obténer. L'obratge es alara traduch en persan mejan jol títol ''Kalîleh va Demneh'', qu'es version mai anciana de ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'' que se pòsca referir, l'original indian essent perdut. Après la conquista de la Pèrsa pels Arabs al sègle VII, es traduch en [[arabi]] jol títol ''Kalîla wa Dimna'' (o ''Kelileh va Demneh'') per Abdullah Ibn al-Muqaffa (vèrs 750), que transpausa los racontes originals dins un contèxte arab. Las faulas i son inseridas dins un raconte continú que los dos chacals — Calila (Karataka) e Dimna (Damanaka) — son los protagonistas. Pas cap d'obratge originari d'Índia foguèt tant espandit. Amb mai de 200 versions dins mai de sesenta lengas, coma lo turc, lo siriac, lo malés e l'etiopian, influencièt las literaturas d'Asia, d'Africa del nòrd e d'Euròpa. Foguèt traduch en grèc par Simeon Set a la demanda de l'emperaire bizantin [[Alexis Ier Comnèna]] (sègle XI) e en ebrieu per [[Jacob ben Eleazar]] de Tolèda al començament del sègle XIII. L'obratge es alara remarcat pel rei de Castelha [[Anfós X de Castelha|Anfós X]], que lo faguèt traduire de l'arabi en espanhòl jol títol ''Calila y Dimna'' en ([[1251]]). En [[1263]], Joan de Capoa traduch en latin la version ebraïca pel cardinal Orsini li donant lo títol de ''Directorium humanae vitae'' (litt. « La conducha de la vida umana »). En [[1313]], a la demanda de la reina Joana de Navarra, [[Ramon de Besièrs]] ne publica una autra edicion, qu'utiliza aquesta de Joan de Capoa tot en i integrant de donadas de la version espanhòla. A una epòca anciana, abans l'aparicion del ''Kalîla wa Dimna'', la faula sembla aver èsser ligada dins lo mond arab al nom de [[Locman lo Savi]]. Aqueste auriá viscut a la mèsma epòca qu'Esòp e tanben auriá estat esclau. [[Alcoran|L'Alcoran]] lo menciona coma essent un savi. En [[1615]], Thomas van Erpe publica una traduccion latina d'un recuèlh contenent 34 faulas, atribuidas a Locman per un autor anonim, mas que fòrça apartenon en fach al còrs esopic tradicional. E coma per Esòp, lo nom de Locman sembla aver foncionat dins lo mond arab coma un « aimant generic », aglutinant los racontes del mèsme genre que circulavan dins la tradicion orala. Lo nom de Locman lo Savi serà alara a vegada ligat a la faula coma un dels fondators mitics del genre. Lo grand poèta persan [[Rumi]] ([[1207]]-[[1273]]), qu'èstudièt las faulas d'Esòp quand èra jove, ne faguèt una adaptacion originala dins son libre ''Masnavî-ye-Masnavî''. Filh d'un teologian [[Sofisme (islam)|sofi]] e d'esperel considerat coma un sant, dona a las fablas una morala sovent mistica, plan diferenta de la morala classica. La leiçon de'n tirar es pas tant de se mesfisar dels autres que de se mèsme e de la partida ''animala'' de son alma. === Faula chinesa === [[Fichièr:Zhuangzi-Butterfly-Dream.jpg|vinheta|''Sòmni del parpalhòl'' (Del Ziling, 1988)]] La faula a una fòrça longa istòria en China e existissiá ja sota forma orala tres mila ans abans nòstra èra. Pendent los periòdes [[Periòde dei Primas e deis Autonas|de las Primas e dels Automnes]] e dels [[Periòde dei Reiaumes Combatents|Reialmes combatents]], ven un genre literari d'esperse e aparéis dins fòrça òbras de l’èra preQin, mas totes los libres d'aquesta epòca foguèron destruchs sus òrdre de l'emperaire [[Qin Shi Huang]] en [[-213|213]] [[-213|AbC.]] Las faulas chinesas son pas associadas a la pluma d’un sol autor. La lenga correnta garda la memòria de las faulas de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]] e fòrça faulas popularas son anonimas<ref>Peilin Zhao 1984, {{P.|2}}.</ref>. Aquestas rebaton las aspiracions, las demandas e l’ideal de las massas laboriosas. Ara encara son legidas e se'n tira de leiçons. Fòrça faulas chinesas quitament venguèron d'expressions popularas de quatre mots, coma « ''Zhuang zhou meng die'' » (庄周梦蝶), qu'evòca lo sòmni del parpalhon de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. Lo mot chinés per designar la « faula » (寓言yùyán) apareguèt pel primièr còp dins « Capítol Faula » de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. Significa « exprimir de pensadas per de paraulas » —çò qu'es comparable al sens primièr del mot faula en latin e en grèc. Las faulas chinesas pòdon èsser destriadas en quatre genres, segon las epòcas : # Faulas filosoficas de l’èra preQin : Aqueste genre literari apareguèt e se desvolopèt pendent l’èra preQin, mas coneguèt son edat d'aur pendent lo periòde dels [[Periòde dei Reiaumes Combatents|Reialmes combatents]]. Las faulas aparéisson dins d'òbras de diferentas escòlas on servisson a expausar d'idèas filosoficas e politicas, coma es lo cas per lo ''Sòmni del parpairòl'' (庄周梦蝶) de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. # Faulas dissuasivas de la dinastia Han : Los tèmas e estil de las faulas de la [[dinastia Han]] son eritats de l’èra preQin. L'objectiu d'aquesta faulas es d’obténer l’unificacion e l'estabilitat del novèl empèri feudal. S'agís d’instruire los òmes amb de leiçons de l’istòria. Las fablas mai conegudas son: ''La prègadieu que caça una cigala'' (螳螂捕蝉), ''L'òme qu'adorava lo dragon'' (叶公好龙), ''Jogar lo laüt davant los bufles'' (对牛弹琴), etc. # Fablas satiricas o ironicas de las dinastias Tang e Song: Las fablas escrichas jos la dinastias [[Dinastia Tang|Tang]] e [[Dinastia Song|Song]] utilizan l’[[allegoria]] amb d'objectius satirics e filosofics. Los màger representants dels movements literaris redigiguèron de fablas. Las mai conegudas son 毛颖传 (Mao Yingchuan) de Han Yu, 黔之驴 (l'ase del Guizhou) de Liu Zongyuan e 卖油翁 (l'òme d'òli) de Ouyang Xiu. Amb la pujada del [[bodisme]], de faulas estrangièras apareguèron en traduccion dins los tèxtes bodistas. # Faulas umoristicas de la dinastias Yuan, Ming e Qing: Pendent las dinastias [[Dinastia Yuan|Yuan]], [[Dinastia Ming|Ming]] e [[Dinastia Qing|Qing]], los fabulistas cultivan subretot l'istòria dròla. Es lo cas dels autors màger que son Liu Ji (autour de la faula 郁离子), Song Lian, Liu Yuanqing, etc. === Edat Mejana === [[Fichièr:1-2-Le-Corbeau-et-le-renard-Steinhowel.jpg|vinheta|''Lo Còrb e lo Rainard'' (Steinhowel, 1521)]] La faula contunha a se transmetre dins tot l'[[Edat Mejana]] jos la forma de recuèlhs, los [[Isopet|Isopets]] (d'Esiòp). Un recuèlh atribuit a [[Romul (fabulista)|Romul]], que compte 84 faulas en latin, amb 51 traduchas de Fedra, es immensament popular pendent tot lo periòde e serà un dels primièrs obratges a èsser imprimit. D'entre los autors que la tradicion gardèt lo nom, i a tanben Sintipas e pseudo-Dositèu, que se sap pas tròp se fa referéncia a de personatges reals o mitics. La qualitat literària es alara abandonada al benefici de las moralitats. Es diferent amb [[Maria de França (poeta)|Maria de França]] ([[1154]]-[[1189]]), que publica un recuèlh de faulas titolat ''Ysopet''. Sus un centenat de pèças, dos terces son d'origina desconeguda e belèu venon del repertòri oral de l'epòca. Las autras son tiradas d'Esòp. La tematica de la faula pren un espandiment singular amb lo ''[[Roman de Renart]]'', colleccion de racontes deguts a de clergues anonims del sègle XII. Dins aquestas istòrias inspiradas d'''Ysengrinus'', òbra latina del poèta flamand Nivard de Gand, la luta del [[Rainard|gopil]] contra lo [[Canis lupus|lop]] servís de pretèxte a une vigorosa [[satira]] de la [[Feudalitat|societat feudala]] e de sas injustícias. La faula ven alara una comèdia animala ont tot se ten. En Anglatèrra, Eudes de Cheriton (1190 - 1246/47) redigís en latin un recuèlh de faulas, que fòrça venon d'Esòp e d'autres autors. Utiliza la faula ensems amb de [[Parabòla (retorica)|parabòlas]] e d'''exemplum'' per provesir de sermons e presics. === Renaissença === [[Fichièr:Corrozet_Cigogne_et_renard.png|vinheta|''Lo Rainard e la Cigonha'' d'Esòp, dins l'edition de Gilles Corrozet (1542).]] [[Fichièr:GueroultCoqRegnard.jpg|vinheta|''Lo Còrb e lo Rainard'' de Guéroult.]] Al contrari del vam que lo genre coneguèt a l'Edat Mejana, los poètas del sègle XVI s'interessèron pas gaire a la faula. I a de faulas en pròsa integradas a de contes, novèlas o [[Satira|satiras]]. En [[1558]], Bonaventure Des Périers conta l'istòria que donarà ''La Lachièra e lo Pòt de lach'' de La Fontaine<ref>Texte [http://www.bvh.univ-tours.fr/Epistemon/B693836101_A489170.pdf en ligne], {{P.|46}}.</ref>. [[Margarida de Navarra]] n'introduguèt tanben per exemple dins son [[L'Eptameron|Eptameron]]. Amb la novèla descobèrta de las fonts grègas pels umanistas, los recuèlhs de faulas anticas se multiplican. En Anglatèrra, [[William Caxton]] publica en [[1484]] lo primièr recuèlh de faulas esopicas a partir de fonts anticas grègas e latinas, tot en lor donant una dòsi d'umor capable de seduire un larg public. Aqueste obratge venguèt una referéncia incontornabla dins le mond anglofòn fins a la sortida d'una novèla traduccion pel folclorista Joseph Jacobs a la fin del sègle XIX. En Itàlia, Laurentius Abstemius publica en 1495 un recuèlh de 100 faulas titulat ''Hecatomythium'', qu'unes son traduchas d'[[Esòp]] alara que d'autres son de son invencion. I apond mai tard un segond recuèlh de 100 faulas, que publica amb de faulas de Lorenzo Valla, [[Erasme]], Aulu-Gelle e autres. Giovanni Maria Verdizotti publiquèt un recuèlh de 100 faulas en [[1570]], titulat ''Cento favole bellissime''. En França, Gilles Corrozet publica en [[1542]] ''Les Fables du très ancien Ésope'', una traduccion en vers del tèxte grèc acompanhat de somptuosas illustracions. Cinc ans mai tard, Guillaume Haudent publica ''Trois cent soixante et six apologues d’Ésope'' traduchs en vers. En [[1610]], lo Soïssa Isaac Nicolas Nevelet, alara de 20 ans d'eadat, publica ''Mythologia Aesopica'', obratge que compren lo tèxte grèc e una traduccion latina de las faulas d'[[Esòp]] e de Babri, e tanben de Fedrea, Avian e Abstemi. Endacòm, lo genre dels emblèmas, plan al vam pendent tot lo sègle XVI, expleita jos una forma sintetica e fòrça visuala la matèria de la faula. S'escrich alata alara de libres d’emblèmas, al biais de l’Italian Alciato. En França, Guillaume Guéroult sembla s’èsser especializat dins lo genre amb ''le Blason des Oyseaux'' (1551), ''les Hymnes du Temps et de ses parties'' (1560) e ''les Figures de la Bible'' (1564), sempre compausats sul modèl d’una gravadura acompanhada d’una corta pèça de vers. D'entre los emblèmas de Guéroult tractant de faulas esopics i a ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''Lo Monin e lo Gat'', ''L'Aranha e l'Ironda'', ''La Cort del Leon'', ''L'Astrològ que se daissèt caire dins un potz'', ''La Cigala e la Formiga'' e ''La Granòta que vol se far tan grossa coma lo Buòu''. D’autres escrivains practican de faulas en Euròpa, coma lo [[Portugal|portugués]] [[Sá de Miranda]]. === Lo sègle de [[Jean de La Fontaine]]=== [[Fichièr:2-18-La-chatte-metamorphosee_Louis_LELOIR_1873.jpg|vinheta|''La Gata metamorfozada en femna'' (Ill. de Leloir, 1873)]] Al sègle XVII, la faula torna al vam e los recuèlhs se multiplican. Aqueste vam s'explica en partida pel desvelopament de l'educacion e la plaça que se fasiá la faula dins las escòlas per entraïnar a manejar la lenga e far d'exercicis de grèc e latin. Lo contèxte es favorable a l'espelida del genre. Après avez assejat diferents genres poetics, [[Jean de La Fontaine]] ([[1621]]-[[1695]]) publica son primièr recuèlh de faulas en [[1668]] (libres I a VI). Amb lo succès obtengut, ne publicarà dos autres, en [[1678]] e [[1694]], per un total de {{Nombre amb unitat|243}} pèças, que unas son d'apològs e metan pas en scèna d'animals. Aquestes recuèlhs lo consacrèron coma lo mai grand fabulista de totes los temps. Posant sas fonts dins la literatura mondiala de totes los temps ([[Esòp]], [[Fedra (fabulista)|Fedra]], [[Oraci]], [[Lorenzo Bevilaqua|Abstemius]], [[Maria de França (poeta)|Maria de França]], [[Joan de Capoa]], Guéroult, etc.), La Fontaine se contenta pas de traduire o d'actualizar de pèças conegudas, mas fa sa marca sul genre amb de racontes vivents, variats e fòrça plan contats, que fan una larga plaça al dialòg e testinònian d'una granda precision dins l'observacion, que s'apond una ironia doça, que tòca sovent a la satira a vegada a la filosofia. === Sègle XVIII === [[Fichièr:Le-vacher-et-le-garde-chasse.jpg|vinheta|''Lo Vaquièr e lep garda caça'' de Florian. (Ill. de Grandville)]] Antoine Houdar de La Motte ([[1672]]-[[1731]]) explora una poetica de la faulas que trenca deliberadament amb los autors antics, considerant que las opinions comunas son sovent infondadas e que la coneissença evoluiguèt dempuèi Esòp e Fedra. Un autre nom a costat d'aqueste de La Fontaine es [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]] (1755-1794). Son recuèlh compta un centenat de faulas ont se sentís l’inspiracion de l’Anglés [[John Gay]] o de l’Espanhól [[Tomás de Iriarte]]. unas de sas faulas son d'orientacion publica e an per objectiu de vulgarizar las idèas de la [[Luses (filosofia)|filosofia de las Luses]] sus la natura umana e la necessitat pels govèrn de respectar de principis morals; d'autres son d'orientacion privada e ensenhan de principis de saviesa, d'amor del trabalh e de caritat. Las faulas de [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]] son a vegada jutjadas mai adaptadas als enfants qu'aquesta de La Fontaine que lo messatge n'es mens ambigú e las oposicions entre los personatges mens trencadas: {{Citacion blòt|text=Prepausava a las dònas manhacas e fardadas, en mena de faulas, d'enigmas polidas, e lor manejava un ramelet de moralitats fadas; penhiá segon l' ''Emili'' la tendresa conjugala, las leiçons mairalas, lo dever dels reis, l'educacion dels princes<ref name=Taine1883>{{Harvsp|Taine 1883|p=112}}.</ref>.}} La faula es tanben practicada pels filosòfs de las Luses : [[Denis Diderot|Diderot]] n'introduch a l'escasença dins sas ''Letras'' o dins sas ''Mesclas filosoficas''. Lo succès prodigiós de la faula inspira alara fòrça vocacions. En [[1777]], Jean-Jacques Boisard publica un recuèlh que ne conten {{Nombre amb unitat|1001}}, alara que lo jesuista François-Joseph Desbillons ne produch 560 l'an seguent. Gotthold Ephraim Lessing illustra lo genre en [[Alemanha]], Ignacy Krasicki en [[Polonha]]. === Dempuèi lo sègle XIX === [[Fichièr:Jean_Pierre_Saint_Ours_La_lecture_de_la_fable_1796.jpg|vinheta|Jean-Pierre Saint-Ours, ''La lectura de la faula'' (1796)]] Al sègle XIX, la faula serà gaireben pus practicada en França. Aqueste relatiu desinterès coïncidís amb la pujada del roman. Pasmens, [[Victor Hugo]] en setembre de 1852, dins son recuèlh ''Los Castigs'', utiliza la faula per denonciar lo comportament de [[Napoleon III]] . Compara aqueste a un monin dins sa Faula o istòria. En [[Russia]], pasmens, la faula conéis un vam de popularitat amb [[Ivan Krylov]], que ne fa son genre de predileccion. [[Cristóbal de Beña]] (''Fábulas políticas'') e [[Juan Eugenio Hartzenbusch]] ne fan çò mèsme en Espanha. Ambrose Bierce utiliza la faula amb per objectiu la satira politica als [[Estats Units d'America|EUA]]. Es a vegada aparentat al genre de la faula, dins lo sens larg d'apològ, ''[[La Bòrda dels animals]]'' (''Animal Farm'') de [[George Orwell]]. Publicat en [[1945]], aqueste apològ descrich una bòrda ont los animals se revòltan puèi prenon lo poder e caçan los òmes, après que sián estats negligits. Orwell prepausa una [[satira]] de la [[Revolucion Russa|Revolucion russa]] e una critica de l'estlinisme. Blackham i vei un desvelopament de la faula ''Lo Lop e lo Can''. [[Franz Kafka]] ([[1883]]-[[1924]]) daissèt de borrolhons de faulas, coma ''Pichona faula'', ont una mirga percaçada per un gat vei los murs d'un corredor s'estreitir inexorablament davant ela. ''La Partença'' met en scèna lo mèsme univèrs d'ància que dins sos romans. Dins aquesta vana esopica desviada, la morala es absenta e las certituds son remplaçadas pel sentiment d'incertitud generalizada. La faula fa l'objècte de pastís e de parodias. Es lo cas per exemple per [[James Joyce]] amb ''The Ondt and the Gracehoper'' inserat dins ''[[Finnegans Wake]]'', ont se trapa ''Mooske and the Gripes''. [[Eugen Ionescu|Eugène Ionesco]] introduch dins [[La Cantatritz clòscapelada|''La Cantatritz clòscapelada'']] une pseudofaula, ''Lo Can e le Buòu''.. Dins una dralha mai classica, la faula contunha a interessar d'escrivans del sègle XX. Lo poèta e dramaturg [[Jean Anouilh]] publica ''Fables'' en 1962. Dins un esperit que l’Encyclopedia Britannica liga dirèctament a [[Jean de La Fontaine|La Fontaine]], [[Pierre Gamarra]] publica ''La Mandarina e lo Mandarin'' (1970), que conten de faulas « d'una drollariá remarcabla e d'una granda virtuositat tecnica<ref>Encyclopedia Britannica, Article : « Littérature pour la Jeunesse : le XXème siècle. »{{En}}.</ref>». === Utilizacion psicanalitica de la faula === A la mitat del sègle XX, la psicanalista Louisa Düss realizèt un metòde d'exploracion dels conflictes inconscients de l'enfant amb un ensems de « faulas » bastís per aquò. Un estudi de las responsas a aquestes racontes permetriá de « desveler los trebles afectius causats a l'enfant per una situacion familiala anormala<ref>{{Revista|nom1=Ducros|id=Ducros}}.</ref>». Cal notar que las faulas d'aqueste ensems se confòrman pas a l'esquèma classic, que pas cap de raconte conten de resolucion o de desnosament. Per exemple: « Es la nòça de Papà e de Mamà. S'aiman fòrça e faguèron una bèla fèsta. Pendent la fèsta, l'enfant se lèva e va solet al fons del jardin. Perqué? ». == Esquèma narratiu == [[Fichièr:1-1_La-cigale-et-la-fourmi.jpg|vinheta|''La Cigala e la Formiga'' (Ill. de Grandville)]] [[Fichièr:5-8-Le-cheval-et-le-loup.jpg|vinheta|''Lo Caval e lo Lop'' (Ill. de Grandville)]] [[Fichièr:12-9-Le-loup-et-le-renard.jpg|vinheta|''Lo Lop e lo Rainard'' (Ill. de Grandville)]] Es malaisit de presentar un esquèma narratiu valable per totas las faulas, que dempuèi la mai nauta antiquitat, los recuèlhs de faulas pòdon regropar una granda varietat de racontes: istòria d'animals, contes, racontes mitologics, anecdòtas, bons mots e explicacions de tipe [[Etiologia|etiologic]]. Cada seccion concernís sonque las faulas mai tipicas. Selon Houdar de La Motte, la faula s'organiza a partir de la morala que se vòl mostrar: {{Citacion blòt|text=per far un bon apològ, cal primièr prepausar una vertat morala, l'amagar sota l'allegoria d'un imatge que va ni contre la justesa, ni contre l'unitat, ni contra la natura; menar enseguida d'actors que se farà parlar dins un estil familièr mas elegant, simple mas ingeniós, animat de çò que i a de mai risent e de mai graciós, destriant plan las nuanças del risent e del graciós, del natural e del nèci<ref>Citat per Florian, [[s:De la fable|De la fable]].</ref>.}} La faula classica conta una sola e unica accion, que repausa sus de jòcs d'oposction entre dos personatges, tot coma dins los racontes mitics analisats per [[Claude Lévi-Strauss]]. A apartir [[Esòp]] e [[Fedra (fabulista)|Fedra]], aquestas oposicions son enonciadas mai sovent dins lo títol, qu'anóncia, per exemple, una istòria metent a las presas una cèrvia e una vinha, una granhòta e un buòu, un còrb e un rainard, etc. Al començar, lo lector se trapa donc en preséncia d'una situacion conflictuala, que constituirà lo motor de racontes e ne nosar l'intriga. Dins las faulas de dos personatges, « la faula conéis sempre un conflicte, es a dire un antagonisme entre los actors, basat sus d'interesses divergents». Sovent, los dos personatges se trapan dins de posicions subjectivas fòrça destriadas. Un es ufan de sa fòrça, de sas abiletats o de son importança: es en posicion nauta; l'autre aparéis coma fèble o desprovesit de ressorça: ocupa la posicion bassa. Mercé a un eveniment narratiu imprevist, aqueste qu'es en posicion nauta se traparà en posicion bassa e ''vice versa''. Se pòt veire una illustracion dins la faula ''Lo Garric e la Sanha'' de La Fontaine (I, 22). Lo garric (A1), que se fa glòria al començament de sa soliditat e mepresava la sanha fèbla (B1), es desrasigat per la tempèsta (A2) alara que la sanha demora intacta (B2) que sabèt se plegar sens se rompre. Los personatges an donc realizat un percors inverse. L'esquèma es designat coma « un doble capvirament ». Se vei dins de desenas de faulas, sovent las mai popularas, coma ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''Lo Leon e lo Moscalhon'', ''Lo Leon e lo Rat'', ''La Colomba e la Formiga'', ''Lo Gal e lo Rainard'', ''Lo Caval e lo Lop'', ''Lo Caval e l'Ase'', ''Los Dos Gals'', ''Lo Lop e lo Rainard'', ''Lo Gat e lo Rainard'', ''Lo Tresaur e los Dos Òmes'', ''La Lèbre e la Tartuga'', ''Lo Rainard e la Cigonha''. A vegada, lo capvirament se fa al benefici d'un tresen personatge, coma dins ''Los Panaires e l'Ase''; ''La Granhòta e lo Rat''; ''L'Aucelaire, lo Voltor e l'Alauseta''; ''Lo Gat, la Mostèla e lo Conilhet''; ''Lo Caval s'essent volgut venjar del Cèrvi;'' ''L'Usta e los Plaidejaires''. A vegada encara, lo modèl del doble capvirament es un pauc sincopat, coma dins ''La Cigala e la Formiga'' ont la situacion iniciala mostrant l'avantatge de la cigala sus la formiga es evocada sonque a la fin de la faula (« — Qué fasiatz al temps caud? — Caminant, nuèch e jorn / Cantèri vos ne desplaga »). Es tanben lo cas per ''Lo Rat de vila e lo Rat de camps'' ont La Fontaine comença per l'invitacion del rat de vila alara que dins la version esopica, e d'Oraci, aquesta invitacion veniá sonque après un repai a çò del rat de camp que lo cosin de la vila aviá mespresat per la simplicitat de sos plats. Al contrari, dins ''L'Ase cargat d'espongas e l'Ase cargat de sal'', La Fontaine renoncièt a l'estructura del modèl esopic, fasent intervenir dos protagonistas puslèu qu'un sol. Dins fòrça faulas, la faula se desvelopa sus de relacions antiteticas entre de subjècte, d'objècte, de situacions o de proprietats. Aquò permet de verrolhar lo sens de la faula e de veïcular una morala aisida de deduire, subretot dins la faula antica. La faula se prèsta mens bien que lo conte tradicional a l'identificacion de l'autor amb un personatge. Qui causir, lo gat o lo rainard, lo rainard o l'esquiròl, lo leon o lo rat, la cigala o la formiga? Aquesta dificulat pel lector a se projectar dins lo raconte, en s'identificant d'en primièr a un personatge, a per efièch de lo manténer dins l'expectativa e de lo plaçar dins la posicion d'un observator o puslèu que d'un jutge. La faula s'adreça alara mai a l'intelligéncia e a la facultat de jutjament qu'a un desir d'evasion o de sòmni sentimental. Çò qu'es un genre privilegiat per servir a « l'educacion dels pòbles ». == Dimension morala == [[Fichièr:1-18-Le-renard-et-la-cigogne.jpg|vinheta|''Lo Rainard e la Cigonha''.]] [[Fichièr:10-3-La-tortue-et-les-deux-canards.jpg|vinheta|''La Tartuga e los dos Guits''.]] [[Fichièr:10-1-Les-deux-rats-le-renard-et-loeuf.jpg|vinheta|''Los Dos Rats, lo Rainard e l'Uòu''.]] [[Fichièr:La_Fontaine002.JPG|vinheta|''Lo Carretièt enfangat'' ]] Luènh d'èsser una annèxe al raconte, la [[morala]] n'es lo resumit, l'argument sus que se bastís, constituís un element essencial de la faula. Segon [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]], « La faula es coma una enigma que seriá sempre acompanhada de sa solucion<ref>Hegel, ''[http://classiques.uqac.ca//classiques/hegel/esthetique_1/Hegel_Esthetique_tome_I.pdf Esthétique]'', {{P.|126}}.</ref>. Dins unas faulas que lo sens es evident, la morala es pas formulada explicitament, l'autor preferissent daissar al lector lo plaser de la deduire d'esperel del raconte. Se nomena morala ''promition'' (o prològ) quand es plaçada en tèsta de la faula, ''epimition'' (o epilòg) quand es en seguida. Dins lo ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'', la morala es mencionada al començament e a la fin de cada faula. La valor « morala » de las faulas foguèt sovent criticada. Segon [[Jean-Jacques Rousseau]] la morala de la faula es sovent doptosa, veire purament imorala, e inapropriada a l'educacion dels enfants. Aquestas criticas serián justificadas se la faula se presentava efectivament coma una leiçon de vertut, alara que sa caracteristica principala es d'èsser « una estructura narrativa especifica qu'impausa d'esperela una interpretacion transcendanta », es a dire una interpretacion que passa lo nivèl aparent del raconte. Quitament s'unas faulas an una portada [[etica]], coma per [[Esiòde]], fòrça son d'istòrias de mesa en garda, ensenhant cossí subreviure dins lo mond ostil de las societats tradicionalas, ont lo poder dels poderoses s'exercís sens contrapes e ont se risca sempre d'aver afar amb lo mai fòrt o abil que se. Per lor desnosament, ont lo personatge ufan de sos vantatges al començament es plan castigat a la fin, la faula recomanda a cadun de demorar en posicion bassa. Lo filosòf [[Michel Serres]] exprimís l'idèa autrament: « cal evitar d'èsser pres dins los avatars del minor e del major […] Se volètz ganhar, jogatz lo minorant». Es lo mèsme per las faulas del ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'', qu'un especialista resumís atal las moralas: mai sovent, lo vici es recompensat, alara que la vertut es a vegada castigada, l'engana se revelant lo mejan mai segur de'n capitar. La faula tanben avertís contra los actes inconsiderats e l'abséncia de reflexion prealabla a una accion, coma de davalar dins un potz sens aver envisatjat lo mejan de'n tornar (''Lo Rainard e lo Boc''). Preven fin finala contra la tenda dels automatismes e tira sos melhors efièchs de situacions ont se produch per un dels personatges una reaccion reflèxa inapropriada: obrir la boca per mostrar la beutat de son cant (''Lo Còrb e lo Rainard'') o per respondre a una escomesa alara que la situacion exigissiá de demorar mut (''La Tartuga e los Dos Guits''), o que sèm emportat per son aviditat (''Lo Can que quita lo pàisser pel belar''). Ou encara, un amic dona tròp de fòrça per espotir una mosca (''L'Ors e l'Afogat dels jardins''). Quitament Jupitèr pòt pas s'empachar de complir un acte reflèxe (''L'Agla e l'Escaravat''). N'es lo mèsme per la joventa qui se daissa emporter per son imaginacion que ne pèrd lo pòt que teniá (''La Lachièra e le Pòt de lach''). Aquestas accions mancadas provòcan lo rire del lector, que, come lo remarquèt lo filosòf [[Henri Bergson]], « lo comic es aquò per ont lo personatge se liura a sa desebuda, lo gèst involontar, lo mot inconscient». Fòrça faulas se presentan encara coma de responsas a un problèma o coma lo deschiframent d'una enigma. Es lo cas per exemple dins ''Lo Leon malaut e lo Rainard'', ''Lo Carretièr enfangat,'' ''Los dos Rats, lo Rainard, e l’Uòu'' o ''La Cort del Leon''. == Faula e allegoria == [[Fichièr:1-5_Le-loup-et-le-chien.jpg|vinheta|La faula d'Esòp ''l'Ase salvatge e l'Ase domètge'' veguèt per La Fontaine ''Lo Lop e lo Can''. Una mèsma idèa se traduch de biais diferent segon las epòcas.]] Una [[allegoria]] consistís dins la juxtaposicion d'un sens aparent e d'un sens amagat. La faula es donc una forma d'[[Allegoria|allegora]], que l'istòria imatginada qu'i es contada es ligada a una morala abstracha, donant una portada generala a çò qu'èra en aparéncia pas qu'una anecdòta. Atal, dins ''Lo Rainard e la Cigònha'', la morala fa pas que desvelar la leiçon del raconte e ne tirar una portada generala: {{Citacion blòt|text=Enganaires, es per vosaltres qu'escrivi:<br />Esperatz la recipròca.}} Un segond nivèl allegoric aparéis quand cadun dels personatges del raconte, o cadun dels elements de l'accion, deu èsser interpretat a un nivèl [[Metafòra|metaforic]] que lo sens del raconte aparesca. Es lo cas, per exemple, dins ''Lo Viatge'' de [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]], ont cal apercebre lo rapòrt entre los moments de la vida umana e aqueste d'un viatge que comença a l'alba e s'acaba de vèspre. Aqueste mecanisme d'interpretacion seriá una caracteristica generica de la faula, que « erigiguèt en sistèma la capacitat que possedís tot raconte de s'acabar per una evaluacion». Los personatges animalièrs se prèstan al jòc de l'allegoria que son sovent identificables per de caracteristicas moralas a causa de lor fisic o comportament. Lo [[Canis lupus familiaris|can]] es atal considerat coma lo [[simbòl]] de la fidelitat alara que lo [[Canis lupus|lop]] simboliza lo costat salvatge e brutal. La [[colomba]] representa lo ligam amorós, la [[formiga]] l'ardor al trabalh, lo [[rainard]] la rusa, l'[[ase]] l'etupiditat, l'[[elefant]] la fòrça, lo [[pavon]] l'ufan, lo [[Panthera leo|leon]] la poténcia, l'[[anhèl]] l'inocéncia, etc. Aqueste biais d'atribuir de trachs umans als animals es d'[[antropomorfisme]]. Los animals permeton atal de representar de biais vivent d'idèas abstrachas. [[Fichièr:Grandville,_Ombres_portées,_1830,_K63.jpg|centrat|vinheta|510x510px|<center>Grandville, « Ombras portadas », 1830. Aqueste illustrtor èra pivelat per las semblanças entre tipes umans e animals.</center>]] == Nòtas e referéncias == {{Referéncias}} == Bibliografia == === Recuèlh de faulas === * (la) Laurentius Abstemius, Aesopi Phrygis et aliorum fabulae, Lyon, Seb. Gryphius, 1536, 310 p. (lire en ligne) * (la) Erpenius, Locmani sapientis fabulœ et selectà quœdam arabum adagio, cum interprétation latina et notis, Leyde, 1615 (lire en ligne) * (la) Jean de Capoue, Directorium humanae vitae, Paris, Firmin Didot, 1844 (présentation en ligne, lire en ligne) * (la) Léopold Hervieux, Les fabulistes latins depuis le siècle d'Auguste jusqu'à la fin du Moyen Âge, vol. 5, Paris, Firmin Didot, 1899 == Faulas en occitan == * https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6113326x ''Fables en langue albigeoise'' * https://www.libraria-occitana.org/produit/faulas/ ''Faulas'' Jan de la Font dau Melhau * https://www.espaci-occitan.com/botiga/fr/contes/1379-faulas-dau-fabulos-esop-adaptadas-per-gui-matieu-9782953071252.html ''Faulas dau fabulòs Esòp'' (adaptacion en occitan provençal), Gui Matieu. * ''Dos gals vivián en patz'' (quaranta faulas de La Fontaine reviradas en occitan), Paul Fabre. * ''Faulas de Nissa'' (sic), Joan-Luc Sauvaigo. == Fonts == === Classicas === * Joseph Bédier, Les fabliaux, Paris, Champion, 1911 * René Bray, Les Fables de La Fontaine : Essai sur la signification du comique, Paris, Edgar Malfère, 1929 * Hippolyte Taine, Essai sur les fables de La Fontaine, Paris, Mme ve Joubert, 1853 * Hippolyte Taine, La Fontaine et ses fables, Paris, Hachette, 1883 === Critica recenta === * (en) H.J. Blackham, The Fable as Literature, Londres, Athlone Press, 1985, 280 p. * Karl Canvat et Christian Vandendorpe, La fable : Vade-mecum du professeur de français, Bruxelles-Paris, Didier Hatier, coll. « Séquences », 1993, 104 p. * Nicole Cottart, « Le Livre de Kalila et Dimna », dans Jean Glénisson, Le livre au Moyen Âge, Louvain-la-Neuve, Brepols, 1988 * Patrick Dandrey, La fabrique des fables, Paris, Klincksieck, 2010 * Louisa Düss, La méthode des fables en psychanalyse infantile, L'Arche, 1950 * Yves Giraud, L'emblème à la Renaissance, Paris, S.E.D.E.S-C.D.U., 1982 * (en) Niklas Holzberg, The Ancient Fable : An Introduction, Bloomington, Indiana University Press, 2002, 128 p. * Morten Nojgaard, La fable antique, vol. 1, Copenhague, Nyt Nordisk Forlag, 1964 * Jean-Noël Pascal, « Brèves remarques sur quelques fabulistes des Lumières », dans Geneviève Artigas-Menant et Alain Couprie, L'idée et ses fables, Paris, Champion, 2008, 339 p. * Jean Pépin, Mythe et allégorie : les origines grecques et les contestations judéo-chrétiennes, vol. 1, Paris, Etudes augustiniennes, 1976 * Louis Renou, « Littérature sanscrite », dans Raymond Queneau, Histoire des littératures 1, Paris, Gallimard, 1955, 1768 p. * (en) Lee Rourke, A Brief History of Fables : From Aesop to Flash Fiction, Bloomington, Hesperus Press, 2011, 178 p. * Michel Serres, Hermès IV. La distribution, Paris, Minuit, 1977 * (en) G.U. Thite, « Indian Fable », dans Robert S. Falkowitz et al., La Fable, Genève, Fondation Hardt, 1984, 322 p. * Pascal Tonazzi, ''Le vocabulaire des Fables de La Fontaine'', Paris, Berg International, 2017, 216p. * Pascal Tonazzi, ''Morales, maximes et pensées des Fables de La Fontaine'', La Rochelle, Coll. Electrons Libres, Evidence Editions, 2018, 136 p. {{ISBN|979-10-348-0973-8}} * Christian Vandendorpe, Apprendre à lire des fables : Une approche sémio-cognitive, Longueuil, Le Préambule, 1989 * Laurent Versini, « Fable, apologue, mythe et Lumières chez Diderot », dans Geneviève Artigas-Menant et Alain Couprie, L'idée et ses fables, Paris, Champion, 2008, 339 p. == Vejatz tanben == === Articles connèxes === *[[Fabulista]] *[[Apològ]] *[[Parabòla (retorica)|Parabòla]] *[[Exemplum]] *[[Conte]] *[[Faulèl]] === Ligams extèrnes === * {{En}} [http://mythfolklore.net/aesopica/index.htm Aesopica] (en anglés, grèc e latin) r1nzj2omt7hotj9g3tm9v0dosvq8ugl 2328674 2328673 2022-08-17T12:41:23Z Especiari 48437 /* Faulas en occitan */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Cat_guarding_geese_c1120_BC_Egypt.jpg|vinheta|Gat gardant d'aucas. Egipte, vèrs -1120]] Una '''faula''' es un cort raconte en [[vers]] o en [[pròsa]] dont l'objèctiu es de far agradiva una leiçon de vida. Se caracteriza sovent per un raconte fictiu de composicion naïva e allegorica que protagonizada per [[Animalia|animals]] que parlan, d'umans o d’autras entitats d'aspècte animal mas [[Personificacion|personificadas]]. Una morala es exprimida a la fin o la començament de la faula. Aquesta es sovent implicita, lo lector l'a de trobar d'esperel. [[Fichièr:Aesop_pushkin01.jpg|vinheta|Bust de l'epòca ellenistica supausat representar [[Esòp]], lo creator del gènre.]] [[Fichièr:1-2_Le-corbeau-et-le-renard.jpg|vinheta|La faula ''Lo Còrb e lo Rainard'' ja contada per Esòp e [[Fèdae]]. (Ill. de Grandville, 1838)]] [[Fichièr:Le_loup_et_agneau_G-F_Townsend_1867_GB.png|vinheta|''Lo Lop e l'Anhèl'' es tanben una faula fòrça anciana. (Ill. de H. Weir, 1867)]] Per [[Fedra (fabulista)|Fedra]], lo fabulista latin, « Lo meriti de la faula es doble: provòca lo rire e dona una leiçon de prudéncia. » Aquesta portada didactica de las faulas pòt explicar que las faulas circulèron e foguèron utilizadas d'una cultura cap a una autra. Segon G. K. Chesterton, « la faula es una mena d'alfabet de l'umanitat pem mejan del qual se poguèt escriure las primièras certituds filosoficas; e per aquesta rason las figuras devián foncionar coma d'abstraccions algebricas o de pèças d'un jòc d'escacs.» == Etimologia == Al sens primièr, lo mot « faula » (''fabula,ae'' : la legenda) designa l'istòria o encadenament d'accions qu'es a la basa d'un raconte imaginari, quin que siá. Es dins aqueste sens que, dins la ''Poetica'', [[Aristòtel]] designa la « faula » coma un dels sièis elements que constituisson una tragèdia, ensems amb las mòrs, lo lengatge, la pensada, l'aparelh scenic e la melopèa. Lo mot ''faula'' ven du latin ''fabula'' (« prepaus, paraula »), que designa lo fach de parlar en inventant. En grèc, tanpauc i aviá pas de mot especial per nomenar lo genre de la faula, qu'èra designada pel mot significant raconte: ''μύθος'' (que donèt lo mot « mite »). Per far referéncia al genre, l'usatge lèu s'espandís per designar las faulas coma d''<nowiki/>'aesopica'' (literalament : « prepaus d'Esòp »), çò que se traduirà a l'Edat Mejana per ''[[Isopet|isopets]]''. == Gènre literari == La faula es una forma particulara d’[[apològ]], que designa tot racontede portada moralizanta. Se destria de la [[Parabòla (retorica)|parabòla]], que met en scèna d'umans e daissa lo sens obèrt a la discussion. Tanben se destria de l'''exemplum'', qu'es un raconte presentat coma veridic. Enfin se destria del [[faulèl]], qu'es un conte satiric o moral, sovent calhòl. == Istoric == La faula sortís sas raices de la nuèch dels temps e de totas las culturas. Fa partit de la tradicion orala plan sovent abans l'invencion de l'escritura. Es sempre activa dins los païses ont la cultura orala demora viva e pròche de la natura, coma es lo cas en Africa o dins las societats ruralas. La [[Mesopotamia]] sembla aver estat lo bèrç del genre, a causa de la descobèrta que s'i faguèt de fòrça faulas venent de dos mila ans abans nòtre èra. De tauletas venant de bibliotècas escolaras de l’epòca [[Sumèr|sumeriana]] contan en brèu d'istòrias de rainard flataire, de can maladreit (« Lo can del fabre, avent pas podut capvirar l’enclutge, versèt la dorna») o de moissal se'n cresent (« Un moissal se pausant sus l'esquina d’un elefant li demanda se son pes li es suportable o se puslèu deuria s’envolar »). Fòrça d'aquestes tèxtes mòstran una granda afinitat amb los [[Provèrbi|provèrbis]] e an una construccion [[Antitèsi|antitetica]] (« Çò qu'encontrèt, ne'n parlas pas; mas çò que perdèt, ne'n parlas. ») Pasmens, possedisson pas de morala explicita. Lo [[Talmud]] conten diferents ensenhaments illustrats de faulas de Rainard, faulas que son passadas dins la literatura occidentala per las compilacions crestianas d'"exemples" servissent a la composicion dels [[Sermon|sermons]]. === Antiquitat grecoromana === Al començament, la faula existissiá pas coma genre autonòm, mas solament jos forma d'extrach inserit coma d'illustracion dins un tèxte en vers o en pròsa. Atal, la primièra faula coneguda es d'[[Esiòde]] dins [[Los Trabalhs e los jorns]], escrich al sègle VIIIe AbC. Es l'istòria ''[[Lo Rossinhòl e lo Segairòl]]'', que conte cossí un rossinhòl pres dins las arpas d’un segairòl se fa dona la leiçon. ==== Esòp en Grècia ==== [[Fichièr:Le-lion-et-le-rat-Steinhowel-1521-LC.jpg|vinheta|Las faulas d'Esòp foguèron de contunh traduchas e illustradas dins los {{Nombre amb unitat|2000}} ans passats e mai. Çai dessús ''Lo Leon e lo Rat'', dins una edicion de Steinhowel de 1521.]] [[Fichièr:3-5-Le-renard-et-le-bouc.jpg|vinheta|Illustracion de Grandville per ''Lo Rainard e lo Boc''.]] La faula se constituís coma genre literari amb [[Esòp]], ma grand fabulista de l'[[Antiquitat]], que visquèt entre los sègles VII e VI AbC, e que seriá originari de [[Tràcia]], près de la [[mar Negra]]. Considerat coma lo paire de la faula, li donèt son nom. Los Ancians destriavan entre la faula ''esopica'', que met en scèna d'animals o d'objèctes inanimats, e la fabla ''libiana'', ont d'òmes intergisson amb d'animals. Esòp èra ja fòrça popular a l’epòca classica, coma lo mòstra lo fach que lo quita [[Socrates]] auriá consacrat sos darrièrs moments de preson abans sa mòrt a metre en vers de faulas d'aqueste autor. Auriá explicat a son discípol: « Un poèta deu prene per matèria de mites [...] Atal ai causit de mites jos la man, aquestas faulas d’Esòp que coneissiái per còr, a l'azars de las encontras. » [[Diogènes Laèrci]] atribuís una faula a Socrates, que començava atal: « Un jorn, Esòp dich als abitants de Corint que se deu pas sometre la vertut al jutjament del popular. » E, s'agís aquí d'un precèpte ara tipicament associat al filosòf puslèu qu'al fabulista. Socrates utilizava de segur lo nom d'Esòp per far passar sos precèptes al mejan d'apològs. Al sègle IV AbC., Demetrios de Falèra publica lo primièr recuèlh de faulas istoricament atestat. Lo recuèlh, perdut, donèt fòrça versions. Una d'aquesta es servada jos la forma d’un ensems de manuscrits datant benlèu del sègle I, colleccion nomenada ''Augustana''. Es a aquesta que se referís çò que se dich ara las « faulas d'Esòp ». Conten mai {{Nombre amb unitat|500}} faulas, totas en [[pròsa]], que las mai popularas, son ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''La lèbre e la Tartuga'', ''Lo Boscassièr e la Mòrt'', ''Lo Vent e lo Soleilh'', etc.. Benlèu lo nom d'Esòp foguèt utilizat per recampar tota mena de racontes que circulavan antan de biais oral e que presentavan de caracteristicas comunas. ==== Fedra a Roma ==== De la Grècia, la faula passa a [[Roma antica|Roma]]. [[Oraci]] prepausa una remarcabla adaptacion de ''Lo Rat de vila e lo Rat del camp'' (''Satiras'', II, 6). Es seguit per [[Fedra (fabulista)|Fedra]] que, coma Esòp, nasquèt en [[Tràcia]] e èra esclau abans d'èsser afranquit per [[August]]. Escriguèt sièis libres de faulas, que lo primièr comença amb ''Lo Lop e l'Anhèl''. Amb aqueste recuèlh entèrament en vers, Fèdra fa de la faula un genre poetic d'esperse. En mai d'adaptar Esòp en latin, fa pròva d'originalitat: sus las 126 faulas del recuèlh, mens de la mitat son de manlèus d'Esòp. Quitament se sas faulas faguèron pas sa glòria de son vivent, Fèdra serviguèt de modèl. ==== Periòde ellenistic ==== Lo poèta [[Babri]], un Roman ellenizat contemporanèu de Fedra, torna al grèc las faulas esopicas e las versifica. Se conéis d'el dos recuèlhs, que totalizan 123 faulas. Lo vam de la faula grandís dins lo mond grecoroman. I a diferentas referéncias a de faulas de l'autor grèc [[Lucian|Lucian de Samosata]], coma ''los monins dançaires'', que jòga sus l'oposicion entre l'inat e l'aquerit, tèma comun de fòrça faulas. Al sègle IV, lo poèta roman [[Flavi Avian]] ne daissa 42, gaireben totas d'adaptacions de Fedra, mas que mai d'unas, son atestadas endacòm mai, son fòrça plan bastidas. Son contemporanèu, [[Aftoni]] daissèt un recuèlh de 40 faulas en pròsa. Dins la dralha latina, las faulas d'Esòp passèron a l'[[Edat Mejana]] e inspirèron d'innombrables successors. === La font indiana e persana === [[Fichièr:Kelileh_va_Demneh.jpg|vinheta|Una pagina del ''Kalîla wa Dimna'', version persana del sègle XV (Musèu del palais de Topkapı, [[Istambol|Istanbul]])]] [[Fichièr:Syrischer_Maler_von_1354_001.jpg|vinheta|''Kalîla wa Dimna'', edicion siriana de 1534. La lèbre engana l'elefant li mostrant lo rebat de la luna.]] La faula coneguèt un succès remarcable en [[Índia]]. Ja se'n trapa dins la granda epopèa del ''[[Mahabharata]]'', fondatritz de l'indoïsme, coma dins los racontes del Jataka e lo Kathasaritsagara, mas la colleccion mai importanta se trapa dins lo ''[[Pañchatantra|Panhatantra]]''. Originalament redigit en [[sanscrit]] entre [[-300]] e [[570]] per un [[braman]] del nom de Pilpaí dins la region del [[Cashmir]], aqueste recuèlh de faulas aviá per objectiu d'ensenhar la saviesa als princes e lo succès dins la vida. Foguèt retocat sovent amb tanben de versions derivadas, qu'una se titula ''Hitopadesha'' o ''L'Instruccion utila'', datant del sègle XII. I a dins lo ''Panchatantra'' lo bestiari abitual de las faulas ([[ase]], [[Panthera leo|leon]], [[Monard|monin]], [[sèrp]], etc.), amb la diferéncia que dos [[Chacal|chacals]], Carataca e Damanaca, an lo ròtle del [[rainard]] europèu, tot en se comportant a vegada nèciament. Aqueste recuèlh compta 70 faulas, subretot en pròsa. Aqueste obratge arriba en [[Occident]] al tèrme d'un caminament fòrça complèxe, mostrant que l'interès que la faula podè provocar dins diferentas culturas. Lo ''Libre de Pilpaí'' es introduchs en [[Empèri Pèrsa|Pèrsa]] pel rei [[Empèri Sassanida|sassanida]] [[Cosrau Ier]] ([[531]]-[[579]]) que, avent apres l'existéncia en Índia d'un obratge contenent la font de tota formacion intellectuala, aviá missionat son mètge del l'obténer. L'obratge es alara traduch en persan mejan jol títol ''Kalîleh va Demneh'', qu'es version mai anciana de ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'' que se pòsca referir, l'original indian essent perdut. Après la conquista de la Pèrsa pels Arabs al sègle VII, es traduch en [[arabi]] jol títol ''Kalîla wa Dimna'' (o ''Kelileh va Demneh'') per Abdullah Ibn al-Muqaffa (vèrs 750), que transpausa los racontes originals dins un contèxte arab. Las faulas i son inseridas dins un raconte continú que los dos chacals — Calila (Karataka) e Dimna (Damanaka) — son los protagonistas. Pas cap d'obratge originari d'Índia foguèt tant espandit. Amb mai de 200 versions dins mai de sesenta lengas, coma lo turc, lo siriac, lo malés e l'etiopian, influencièt las literaturas d'Asia, d'Africa del nòrd e d'Euròpa. Foguèt traduch en grèc par Simeon Set a la demanda de l'emperaire bizantin [[Alexis Ier Comnèna]] (sègle XI) e en ebrieu per [[Jacob ben Eleazar]] de Tolèda al començament del sègle XIII. L'obratge es alara remarcat pel rei de Castelha [[Anfós X de Castelha|Anfós X]], que lo faguèt traduire de l'arabi en espanhòl jol títol ''Calila y Dimna'' en ([[1251]]). En [[1263]], Joan de Capoa traduch en latin la version ebraïca pel cardinal Orsini li donant lo títol de ''Directorium humanae vitae'' (litt. « La conducha de la vida umana »). En [[1313]], a la demanda de la reina Joana de Navarra, [[Ramon de Besièrs]] ne publica una autra edicion, qu'utiliza aquesta de Joan de Capoa tot en i integrant de donadas de la version espanhòla. A una epòca anciana, abans l'aparicion del ''Kalîla wa Dimna'', la faula sembla aver èsser ligada dins lo mond arab al nom de [[Locman lo Savi]]. Aqueste auriá viscut a la mèsma epòca qu'Esòp e tanben auriá estat esclau. [[Alcoran|L'Alcoran]] lo menciona coma essent un savi. En [[1615]], Thomas van Erpe publica una traduccion latina d'un recuèlh contenent 34 faulas, atribuidas a Locman per un autor anonim, mas que fòrça apartenon en fach al còrs esopic tradicional. E coma per Esòp, lo nom de Locman sembla aver foncionat dins lo mond arab coma un « aimant generic », aglutinant los racontes del mèsme genre que circulavan dins la tradicion orala. Lo nom de Locman lo Savi serà alara a vegada ligat a la faula coma un dels fondators mitics del genre. Lo grand poèta persan [[Rumi]] ([[1207]]-[[1273]]), qu'èstudièt las faulas d'Esòp quand èra jove, ne faguèt una adaptacion originala dins son libre ''Masnavî-ye-Masnavî''. Filh d'un teologian [[Sofisme (islam)|sofi]] e d'esperel considerat coma un sant, dona a las fablas una morala sovent mistica, plan diferenta de la morala classica. La leiçon de'n tirar es pas tant de se mesfisar dels autres que de se mèsme e de la partida ''animala'' de son alma. === Faula chinesa === [[Fichièr:Zhuangzi-Butterfly-Dream.jpg|vinheta|''Sòmni del parpalhòl'' (Del Ziling, 1988)]] La faula a una fòrça longa istòria en China e existissiá ja sota forma orala tres mila ans abans nòstra èra. Pendent los periòdes [[Periòde dei Primas e deis Autonas|de las Primas e dels Automnes]] e dels [[Periòde dei Reiaumes Combatents|Reialmes combatents]], ven un genre literari d'esperse e aparéis dins fòrça òbras de l’èra preQin, mas totes los libres d'aquesta epòca foguèron destruchs sus òrdre de l'emperaire [[Qin Shi Huang]] en [[-213|213]] [[-213|AbC.]] Las faulas chinesas son pas associadas a la pluma d’un sol autor. La lenga correnta garda la memòria de las faulas de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]] e fòrça faulas popularas son anonimas<ref>Peilin Zhao 1984, {{P.|2}}.</ref>. Aquestas rebaton las aspiracions, las demandas e l’ideal de las massas laboriosas. Ara encara son legidas e se'n tira de leiçons. Fòrça faulas chinesas quitament venguèron d'expressions popularas de quatre mots, coma « ''Zhuang zhou meng die'' » (庄周梦蝶), qu'evòca lo sòmni del parpalhon de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. Lo mot chinés per designar la « faula » (寓言yùyán) apareguèt pel primièr còp dins « Capítol Faula » de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. Significa « exprimir de pensadas per de paraulas » —çò qu'es comparable al sens primièr del mot faula en latin e en grèc. Las faulas chinesas pòdon èsser destriadas en quatre genres, segon las epòcas : # Faulas filosoficas de l’èra preQin : Aqueste genre literari apareguèt e se desvolopèt pendent l’èra preQin, mas coneguèt son edat d'aur pendent lo periòde dels [[Periòde dei Reiaumes Combatents|Reialmes combatents]]. Las faulas aparéisson dins d'òbras de diferentas escòlas on servisson a expausar d'idèas filosoficas e politicas, coma es lo cas per lo ''Sòmni del parpairòl'' (庄周梦蝶) de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. # Faulas dissuasivas de la dinastia Han : Los tèmas e estil de las faulas de la [[dinastia Han]] son eritats de l’èra preQin. L'objectiu d'aquesta faulas es d’obténer l’unificacion e l'estabilitat del novèl empèri feudal. S'agís d’instruire los òmes amb de leiçons de l’istòria. Las fablas mai conegudas son: ''La prègadieu que caça una cigala'' (螳螂捕蝉), ''L'òme qu'adorava lo dragon'' (叶公好龙), ''Jogar lo laüt davant los bufles'' (对牛弹琴), etc. # Fablas satiricas o ironicas de las dinastias Tang e Song: Las fablas escrichas jos la dinastias [[Dinastia Tang|Tang]] e [[Dinastia Song|Song]] utilizan l’[[allegoria]] amb d'objectius satirics e filosofics. Los màger representants dels movements literaris redigiguèron de fablas. Las mai conegudas son 毛颖传 (Mao Yingchuan) de Han Yu, 黔之驴 (l'ase del Guizhou) de Liu Zongyuan e 卖油翁 (l'òme d'òli) de Ouyang Xiu. Amb la pujada del [[bodisme]], de faulas estrangièras apareguèron en traduccion dins los tèxtes bodistas. # Faulas umoristicas de la dinastias Yuan, Ming e Qing: Pendent las dinastias [[Dinastia Yuan|Yuan]], [[Dinastia Ming|Ming]] e [[Dinastia Qing|Qing]], los fabulistas cultivan subretot l'istòria dròla. Es lo cas dels autors màger que son Liu Ji (autour de la faula 郁离子), Song Lian, Liu Yuanqing, etc. === Edat Mejana === [[Fichièr:1-2-Le-Corbeau-et-le-renard-Steinhowel.jpg|vinheta|''Lo Còrb e lo Rainard'' (Steinhowel, 1521)]] La faula contunha a se transmetre dins tot l'[[Edat Mejana]] jos la forma de recuèlhs, los [[Isopet|Isopets]] (d'Esiòp). Un recuèlh atribuit a [[Romul (fabulista)|Romul]], que compte 84 faulas en latin, amb 51 traduchas de Fedra, es immensament popular pendent tot lo periòde e serà un dels primièrs obratges a èsser imprimit. D'entre los autors que la tradicion gardèt lo nom, i a tanben Sintipas e pseudo-Dositèu, que se sap pas tròp se fa referéncia a de personatges reals o mitics. La qualitat literària es alara abandonada al benefici de las moralitats. Es diferent amb [[Maria de França (poeta)|Maria de França]] ([[1154]]-[[1189]]), que publica un recuèlh de faulas titolat ''Ysopet''. Sus un centenat de pèças, dos terces son d'origina desconeguda e belèu venon del repertòri oral de l'epòca. Las autras son tiradas d'Esòp. La tematica de la faula pren un espandiment singular amb lo ''[[Roman de Renart]]'', colleccion de racontes deguts a de clergues anonims del sègle XII. Dins aquestas istòrias inspiradas d'''Ysengrinus'', òbra latina del poèta flamand Nivard de Gand, la luta del [[Rainard|gopil]] contra lo [[Canis lupus|lop]] servís de pretèxte a une vigorosa [[satira]] de la [[Feudalitat|societat feudala]] e de sas injustícias. La faula ven alara una comèdia animala ont tot se ten. En Anglatèrra, Eudes de Cheriton (1190 - 1246/47) redigís en latin un recuèlh de faulas, que fòrça venon d'Esòp e d'autres autors. Utiliza la faula ensems amb de [[Parabòla (retorica)|parabòlas]] e d'''exemplum'' per provesir de sermons e presics. === Renaissença === [[Fichièr:Corrozet_Cigogne_et_renard.png|vinheta|''Lo Rainard e la Cigonha'' d'Esòp, dins l'edition de Gilles Corrozet (1542).]] [[Fichièr:GueroultCoqRegnard.jpg|vinheta|''Lo Còrb e lo Rainard'' de Guéroult.]] Al contrari del vam que lo genre coneguèt a l'Edat Mejana, los poètas del sègle XVI s'interessèron pas gaire a la faula. I a de faulas en pròsa integradas a de contes, novèlas o [[Satira|satiras]]. En [[1558]], Bonaventure Des Périers conta l'istòria que donarà ''La Lachièra e lo Pòt de lach'' de La Fontaine<ref>Texte [http://www.bvh.univ-tours.fr/Epistemon/B693836101_A489170.pdf en ligne], {{P.|46}}.</ref>. [[Margarida de Navarra]] n'introduguèt tanben per exemple dins son [[L'Eptameron|Eptameron]]. Amb la novèla descobèrta de las fonts grègas pels umanistas, los recuèlhs de faulas anticas se multiplican. En Anglatèrra, [[William Caxton]] publica en [[1484]] lo primièr recuèlh de faulas esopicas a partir de fonts anticas grègas e latinas, tot en lor donant una dòsi d'umor capable de seduire un larg public. Aqueste obratge venguèt una referéncia incontornabla dins le mond anglofòn fins a la sortida d'una novèla traduccion pel folclorista Joseph Jacobs a la fin del sègle XIX. En Itàlia, Laurentius Abstemius publica en 1495 un recuèlh de 100 faulas titulat ''Hecatomythium'', qu'unes son traduchas d'[[Esòp]] alara que d'autres son de son invencion. I apond mai tard un segond recuèlh de 100 faulas, que publica amb de faulas de Lorenzo Valla, [[Erasme]], Aulu-Gelle e autres. Giovanni Maria Verdizotti publiquèt un recuèlh de 100 faulas en [[1570]], titulat ''Cento favole bellissime''. En França, Gilles Corrozet publica en [[1542]] ''Les Fables du très ancien Ésope'', una traduccion en vers del tèxte grèc acompanhat de somptuosas illustracions. Cinc ans mai tard, Guillaume Haudent publica ''Trois cent soixante et six apologues d’Ésope'' traduchs en vers. En [[1610]], lo Soïssa Isaac Nicolas Nevelet, alara de 20 ans d'eadat, publica ''Mythologia Aesopica'', obratge que compren lo tèxte grèc e una traduccion latina de las faulas d'[[Esòp]] e de Babri, e tanben de Fedrea, Avian e Abstemi. Endacòm, lo genre dels emblèmas, plan al vam pendent tot lo sègle XVI, expleita jos una forma sintetica e fòrça visuala la matèria de la faula. S'escrich alata alara de libres d’emblèmas, al biais de l’Italian Alciato. En França, Guillaume Guéroult sembla s’èsser especializat dins lo genre amb ''le Blason des Oyseaux'' (1551), ''les Hymnes du Temps et de ses parties'' (1560) e ''les Figures de la Bible'' (1564), sempre compausats sul modèl d’una gravadura acompanhada d’una corta pèça de vers. D'entre los emblèmas de Guéroult tractant de faulas esopics i a ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''Lo Monin e lo Gat'', ''L'Aranha e l'Ironda'', ''La Cort del Leon'', ''L'Astrològ que se daissèt caire dins un potz'', ''La Cigala e la Formiga'' e ''La Granòta que vol se far tan grossa coma lo Buòu''. D’autres escrivains practican de faulas en Euròpa, coma lo [[Portugal|portugués]] [[Sá de Miranda]]. === Lo sègle de [[Jean de La Fontaine]]=== [[Fichièr:2-18-La-chatte-metamorphosee_Louis_LELOIR_1873.jpg|vinheta|''La Gata metamorfozada en femna'' (Ill. de Leloir, 1873)]] Al sègle XVII, la faula torna al vam e los recuèlhs se multiplican. Aqueste vam s'explica en partida pel desvelopament de l'educacion e la plaça que se fasiá la faula dins las escòlas per entraïnar a manejar la lenga e far d'exercicis de grèc e latin. Lo contèxte es favorable a l'espelida del genre. Après avez assejat diferents genres poetics, [[Jean de La Fontaine]] ([[1621]]-[[1695]]) publica son primièr recuèlh de faulas en [[1668]] (libres I a VI). Amb lo succès obtengut, ne publicarà dos autres, en [[1678]] e [[1694]], per un total de {{Nombre amb unitat|243}} pèças, que unas son d'apològs e metan pas en scèna d'animals. Aquestes recuèlhs lo consacrèron coma lo mai grand fabulista de totes los temps. Posant sas fonts dins la literatura mondiala de totes los temps ([[Esòp]], [[Fedra (fabulista)|Fedra]], [[Oraci]], [[Lorenzo Bevilaqua|Abstemius]], [[Maria de França (poeta)|Maria de França]], [[Joan de Capoa]], Guéroult, etc.), La Fontaine se contenta pas de traduire o d'actualizar de pèças conegudas, mas fa sa marca sul genre amb de racontes vivents, variats e fòrça plan contats, que fan una larga plaça al dialòg e testinònian d'una granda precision dins l'observacion, que s'apond una ironia doça, que tòca sovent a la satira a vegada a la filosofia. === Sègle XVIII === [[Fichièr:Le-vacher-et-le-garde-chasse.jpg|vinheta|''Lo Vaquièr e lep garda caça'' de Florian. (Ill. de Grandville)]] Antoine Houdar de La Motte ([[1672]]-[[1731]]) explora una poetica de la faulas que trenca deliberadament amb los autors antics, considerant que las opinions comunas son sovent infondadas e que la coneissença evoluiguèt dempuèi Esòp e Fedra. Un autre nom a costat d'aqueste de La Fontaine es [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]] (1755-1794). Son recuèlh compta un centenat de faulas ont se sentís l’inspiracion de l’Anglés [[John Gay]] o de l’Espanhól [[Tomás de Iriarte]]. unas de sas faulas son d'orientacion publica e an per objectiu de vulgarizar las idèas de la [[Luses (filosofia)|filosofia de las Luses]] sus la natura umana e la necessitat pels govèrn de respectar de principis morals; d'autres son d'orientacion privada e ensenhan de principis de saviesa, d'amor del trabalh e de caritat. Las faulas de [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]] son a vegada jutjadas mai adaptadas als enfants qu'aquesta de La Fontaine que lo messatge n'es mens ambigú e las oposicions entre los personatges mens trencadas: {{Citacion blòt|text=Prepausava a las dònas manhacas e fardadas, en mena de faulas, d'enigmas polidas, e lor manejava un ramelet de moralitats fadas; penhiá segon l' ''Emili'' la tendresa conjugala, las leiçons mairalas, lo dever dels reis, l'educacion dels princes<ref name=Taine1883>{{Harvsp|Taine 1883|p=112}}.</ref>.}} La faula es tanben practicada pels filosòfs de las Luses : [[Denis Diderot|Diderot]] n'introduch a l'escasença dins sas ''Letras'' o dins sas ''Mesclas filosoficas''. Lo succès prodigiós de la faula inspira alara fòrça vocacions. En [[1777]], Jean-Jacques Boisard publica un recuèlh que ne conten {{Nombre amb unitat|1001}}, alara que lo jesuista François-Joseph Desbillons ne produch 560 l'an seguent. Gotthold Ephraim Lessing illustra lo genre en [[Alemanha]], Ignacy Krasicki en [[Polonha]]. === Dempuèi lo sègle XIX === [[Fichièr:Jean_Pierre_Saint_Ours_La_lecture_de_la_fable_1796.jpg|vinheta|Jean-Pierre Saint-Ours, ''La lectura de la faula'' (1796)]] Al sègle XIX, la faula serà gaireben pus practicada en França. Aqueste relatiu desinterès coïncidís amb la pujada del roman. Pasmens, [[Victor Hugo]] en setembre de 1852, dins son recuèlh ''Los Castigs'', utiliza la faula per denonciar lo comportament de [[Napoleon III]] . Compara aqueste a un monin dins sa Faula o istòria. En [[Russia]], pasmens, la faula conéis un vam de popularitat amb [[Ivan Krylov]], que ne fa son genre de predileccion. [[Cristóbal de Beña]] (''Fábulas políticas'') e [[Juan Eugenio Hartzenbusch]] ne fan çò mèsme en Espanha. Ambrose Bierce utiliza la faula amb per objectiu la satira politica als [[Estats Units d'America|EUA]]. Es a vegada aparentat al genre de la faula, dins lo sens larg d'apològ, ''[[La Bòrda dels animals]]'' (''Animal Farm'') de [[George Orwell]]. Publicat en [[1945]], aqueste apològ descrich una bòrda ont los animals se revòltan puèi prenon lo poder e caçan los òmes, après que sián estats negligits. Orwell prepausa una [[satira]] de la [[Revolucion Russa|Revolucion russa]] e una critica de l'estlinisme. Blackham i vei un desvelopament de la faula ''Lo Lop e lo Can''. [[Franz Kafka]] ([[1883]]-[[1924]]) daissèt de borrolhons de faulas, coma ''Pichona faula'', ont una mirga percaçada per un gat vei los murs d'un corredor s'estreitir inexorablament davant ela. ''La Partença'' met en scèna lo mèsme univèrs d'ància que dins sos romans. Dins aquesta vana esopica desviada, la morala es absenta e las certituds son remplaçadas pel sentiment d'incertitud generalizada. La faula fa l'objècte de pastís e de parodias. Es lo cas per exemple per [[James Joyce]] amb ''The Ondt and the Gracehoper'' inserat dins ''[[Finnegans Wake]]'', ont se trapa ''Mooske and the Gripes''. [[Eugen Ionescu|Eugène Ionesco]] introduch dins [[La Cantatritz clòscapelada|''La Cantatritz clòscapelada'']] une pseudofaula, ''Lo Can e le Buòu''.. Dins una dralha mai classica, la faula contunha a interessar d'escrivans del sègle XX. Lo poèta e dramaturg [[Jean Anouilh]] publica ''Fables'' en 1962. Dins un esperit que l’Encyclopedia Britannica liga dirèctament a [[Jean de La Fontaine|La Fontaine]], [[Pierre Gamarra]] publica ''La Mandarina e lo Mandarin'' (1970), que conten de faulas « d'una drollariá remarcabla e d'una granda virtuositat tecnica<ref>Encyclopedia Britannica, Article : « Littérature pour la Jeunesse : le XXème siècle. »{{En}}.</ref>». === Utilizacion psicanalitica de la faula === A la mitat del sègle XX, la psicanalista Louisa Düss realizèt un metòde d'exploracion dels conflictes inconscients de l'enfant amb un ensems de « faulas » bastís per aquò. Un estudi de las responsas a aquestes racontes permetriá de « desveler los trebles afectius causats a l'enfant per una situacion familiala anormala<ref>{{Revista|nom1=Ducros|id=Ducros}}.</ref>». Cal notar que las faulas d'aqueste ensems se confòrman pas a l'esquèma classic, que pas cap de raconte conten de resolucion o de desnosament. Per exemple: « Es la nòça de Papà e de Mamà. S'aiman fòrça e faguèron una bèla fèsta. Pendent la fèsta, l'enfant se lèva e va solet al fons del jardin. Perqué? ». == Esquèma narratiu == [[Fichièr:1-1_La-cigale-et-la-fourmi.jpg|vinheta|''La Cigala e la Formiga'' (Ill. de Grandville)]] [[Fichièr:5-8-Le-cheval-et-le-loup.jpg|vinheta|''Lo Caval e lo Lop'' (Ill. de Grandville)]] [[Fichièr:12-9-Le-loup-et-le-renard.jpg|vinheta|''Lo Lop e lo Rainard'' (Ill. de Grandville)]] Es malaisit de presentar un esquèma narratiu valable per totas las faulas, que dempuèi la mai nauta antiquitat, los recuèlhs de faulas pòdon regropar una granda varietat de racontes: istòria d'animals, contes, racontes mitologics, anecdòtas, bons mots e explicacions de tipe [[Etiologia|etiologic]]. Cada seccion concernís sonque las faulas mai tipicas. Selon Houdar de La Motte, la faula s'organiza a partir de la morala que se vòl mostrar: {{Citacion blòt|text=per far un bon apològ, cal primièr prepausar una vertat morala, l'amagar sota l'allegoria d'un imatge que va ni contre la justesa, ni contre l'unitat, ni contra la natura; menar enseguida d'actors que se farà parlar dins un estil familièr mas elegant, simple mas ingeniós, animat de çò que i a de mai risent e de mai graciós, destriant plan las nuanças del risent e del graciós, del natural e del nèci<ref>Citat per Florian, [[s:De la fable|De la fable]].</ref>.}} La faula classica conta una sola e unica accion, que repausa sus de jòcs d'oposction entre dos personatges, tot coma dins los racontes mitics analisats per [[Claude Lévi-Strauss]]. A apartir [[Esòp]] e [[Fedra (fabulista)|Fedra]], aquestas oposicions son enonciadas mai sovent dins lo títol, qu'anóncia, per exemple, una istòria metent a las presas una cèrvia e una vinha, una granhòta e un buòu, un còrb e un rainard, etc. Al començar, lo lector se trapa donc en preséncia d'una situacion conflictuala, que constituirà lo motor de racontes e ne nosar l'intriga. Dins las faulas de dos personatges, « la faula conéis sempre un conflicte, es a dire un antagonisme entre los actors, basat sus d'interesses divergents». Sovent, los dos personatges se trapan dins de posicions subjectivas fòrça destriadas. Un es ufan de sa fòrça, de sas abiletats o de son importança: es en posicion nauta; l'autre aparéis coma fèble o desprovesit de ressorça: ocupa la posicion bassa. Mercé a un eveniment narratiu imprevist, aqueste qu'es en posicion nauta se traparà en posicion bassa e ''vice versa''. Se pòt veire una illustracion dins la faula ''Lo Garric e la Sanha'' de La Fontaine (I, 22). Lo garric (A1), que se fa glòria al començament de sa soliditat e mepresava la sanha fèbla (B1), es desrasigat per la tempèsta (A2) alara que la sanha demora intacta (B2) que sabèt se plegar sens se rompre. Los personatges an donc realizat un percors inverse. L'esquèma es designat coma « un doble capvirament ». Se vei dins de desenas de faulas, sovent las mai popularas, coma ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''Lo Leon e lo Moscalhon'', ''Lo Leon e lo Rat'', ''La Colomba e la Formiga'', ''Lo Gal e lo Rainard'', ''Lo Caval e lo Lop'', ''Lo Caval e l'Ase'', ''Los Dos Gals'', ''Lo Lop e lo Rainard'', ''Lo Gat e lo Rainard'', ''Lo Tresaur e los Dos Òmes'', ''La Lèbre e la Tartuga'', ''Lo Rainard e la Cigonha''. A vegada, lo capvirament se fa al benefici d'un tresen personatge, coma dins ''Los Panaires e l'Ase''; ''La Granhòta e lo Rat''; ''L'Aucelaire, lo Voltor e l'Alauseta''; ''Lo Gat, la Mostèla e lo Conilhet''; ''Lo Caval s'essent volgut venjar del Cèrvi;'' ''L'Usta e los Plaidejaires''. A vegada encara, lo modèl del doble capvirament es un pauc sincopat, coma dins ''La Cigala e la Formiga'' ont la situacion iniciala mostrant l'avantatge de la cigala sus la formiga es evocada sonque a la fin de la faula (« — Qué fasiatz al temps caud? — Caminant, nuèch e jorn / Cantèri vos ne desplaga »). Es tanben lo cas per ''Lo Rat de vila e lo Rat de camps'' ont La Fontaine comença per l'invitacion del rat de vila alara que dins la version esopica, e d'Oraci, aquesta invitacion veniá sonque après un repai a çò del rat de camp que lo cosin de la vila aviá mespresat per la simplicitat de sos plats. Al contrari, dins ''L'Ase cargat d'espongas e l'Ase cargat de sal'', La Fontaine renoncièt a l'estructura del modèl esopic, fasent intervenir dos protagonistas puslèu qu'un sol. Dins fòrça faulas, la faula se desvelopa sus de relacions antiteticas entre de subjècte, d'objècte, de situacions o de proprietats. Aquò permet de verrolhar lo sens de la faula e de veïcular una morala aisida de deduire, subretot dins la faula antica. La faula se prèsta mens bien que lo conte tradicional a l'identificacion de l'autor amb un personatge. Qui causir, lo gat o lo rainard, lo rainard o l'esquiròl, lo leon o lo rat, la cigala o la formiga? Aquesta dificulat pel lector a se projectar dins lo raconte, en s'identificant d'en primièr a un personatge, a per efièch de lo manténer dins l'expectativa e de lo plaçar dins la posicion d'un observator o puslèu que d'un jutge. La faula s'adreça alara mai a l'intelligéncia e a la facultat de jutjament qu'a un desir d'evasion o de sòmni sentimental. Çò qu'es un genre privilegiat per servir a « l'educacion dels pòbles ». == Dimension morala == [[Fichièr:1-18-Le-renard-et-la-cigogne.jpg|vinheta|''Lo Rainard e la Cigonha''.]] [[Fichièr:10-3-La-tortue-et-les-deux-canards.jpg|vinheta|''La Tartuga e los dos Guits''.]] [[Fichièr:10-1-Les-deux-rats-le-renard-et-loeuf.jpg|vinheta|''Los Dos Rats, lo Rainard e l'Uòu''.]] [[Fichièr:La_Fontaine002.JPG|vinheta|''Lo Carretièt enfangat'' ]] Luènh d'èsser una annèxe al raconte, la [[morala]] n'es lo resumit, l'argument sus que se bastís, constituís un element essencial de la faula. Segon [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]], « La faula es coma una enigma que seriá sempre acompanhada de sa solucion<ref>Hegel, ''[http://classiques.uqac.ca//classiques/hegel/esthetique_1/Hegel_Esthetique_tome_I.pdf Esthétique]'', {{P.|126}}.</ref>. Dins unas faulas que lo sens es evident, la morala es pas formulada explicitament, l'autor preferissent daissar al lector lo plaser de la deduire d'esperel del raconte. Se nomena morala ''promition'' (o prològ) quand es plaçada en tèsta de la faula, ''epimition'' (o epilòg) quand es en seguida. Dins lo ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'', la morala es mencionada al començament e a la fin de cada faula. La valor « morala » de las faulas foguèt sovent criticada. Segon [[Jean-Jacques Rousseau]] la morala de la faula es sovent doptosa, veire purament imorala, e inapropriada a l'educacion dels enfants. Aquestas criticas serián justificadas se la faula se presentava efectivament coma una leiçon de vertut, alara que sa caracteristica principala es d'èsser « una estructura narrativa especifica qu'impausa d'esperela una interpretacion transcendanta », es a dire una interpretacion que passa lo nivèl aparent del raconte. Quitament s'unas faulas an una portada [[etica]], coma per [[Esiòde]], fòrça son d'istòrias de mesa en garda, ensenhant cossí subreviure dins lo mond ostil de las societats tradicionalas, ont lo poder dels poderoses s'exercís sens contrapes e ont se risca sempre d'aver afar amb lo mai fòrt o abil que se. Per lor desnosament, ont lo personatge ufan de sos vantatges al començament es plan castigat a la fin, la faula recomanda a cadun de demorar en posicion bassa. Lo filosòf [[Michel Serres]] exprimís l'idèa autrament: « cal evitar d'èsser pres dins los avatars del minor e del major […] Se volètz ganhar, jogatz lo minorant». Es lo mèsme per las faulas del ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'', qu'un especialista resumís atal las moralas: mai sovent, lo vici es recompensat, alara que la vertut es a vegada castigada, l'engana se revelant lo mejan mai segur de'n capitar. La faula tanben avertís contra los actes inconsiderats e l'abséncia de reflexion prealabla a una accion, coma de davalar dins un potz sens aver envisatjat lo mejan de'n tornar (''Lo Rainard e lo Boc''). Preven fin finala contra la tenda dels automatismes e tira sos melhors efièchs de situacions ont se produch per un dels personatges una reaccion reflèxa inapropriada: obrir la boca per mostrar la beutat de son cant (''Lo Còrb e lo Rainard'') o per respondre a una escomesa alara que la situacion exigissiá de demorar mut (''La Tartuga e los Dos Guits''), o que sèm emportat per son aviditat (''Lo Can que quita lo pàisser pel belar''). Ou encara, un amic dona tròp de fòrça per espotir una mosca (''L'Ors e l'Afogat dels jardins''). Quitament Jupitèr pòt pas s'empachar de complir un acte reflèxe (''L'Agla e l'Escaravat''). N'es lo mèsme per la joventa qui se daissa emporter per son imaginacion que ne pèrd lo pòt que teniá (''La Lachièra e le Pòt de lach''). Aquestas accions mancadas provòcan lo rire del lector, que, come lo remarquèt lo filosòf [[Henri Bergson]], « lo comic es aquò per ont lo personatge se liura a sa desebuda, lo gèst involontar, lo mot inconscient». Fòrça faulas se presentan encara coma de responsas a un problèma o coma lo deschiframent d'una enigma. Es lo cas per exemple dins ''Lo Leon malaut e lo Rainard'', ''Lo Carretièr enfangat,'' ''Los dos Rats, lo Rainard, e l’Uòu'' o ''La Cort del Leon''. == Faula e allegoria == [[Fichièr:1-5_Le-loup-et-le-chien.jpg|vinheta|La faula d'Esòp ''l'Ase salvatge e l'Ase domètge'' veguèt per La Fontaine ''Lo Lop e lo Can''. Una mèsma idèa se traduch de biais diferent segon las epòcas.]] Una [[allegoria]] consistís dins la juxtaposicion d'un sens aparent e d'un sens amagat. La faula es donc una forma d'[[Allegoria|allegora]], que l'istòria imatginada qu'i es contada es ligada a una morala abstracha, donant una portada generala a çò qu'èra en aparéncia pas qu'una anecdòta. Atal, dins ''Lo Rainard e la Cigònha'', la morala fa pas que desvelar la leiçon del raconte e ne tirar una portada generala: {{Citacion blòt|text=Enganaires, es per vosaltres qu'escrivi:<br />Esperatz la recipròca.}} Un segond nivèl allegoric aparéis quand cadun dels personatges del raconte, o cadun dels elements de l'accion, deu èsser interpretat a un nivèl [[Metafòra|metaforic]] que lo sens del raconte aparesca. Es lo cas, per exemple, dins ''Lo Viatge'' de [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]], ont cal apercebre lo rapòrt entre los moments de la vida umana e aqueste d'un viatge que comença a l'alba e s'acaba de vèspre. Aqueste mecanisme d'interpretacion seriá una caracteristica generica de la faula, que « erigiguèt en sistèma la capacitat que possedís tot raconte de s'acabar per una evaluacion». Los personatges animalièrs se prèstan al jòc de l'allegoria que son sovent identificables per de caracteristicas moralas a causa de lor fisic o comportament. Lo [[Canis lupus familiaris|can]] es atal considerat coma lo [[simbòl]] de la fidelitat alara que lo [[Canis lupus|lop]] simboliza lo costat salvatge e brutal. La [[colomba]] representa lo ligam amorós, la [[formiga]] l'ardor al trabalh, lo [[rainard]] la rusa, l'[[ase]] l'etupiditat, l'[[elefant]] la fòrça, lo [[pavon]] l'ufan, lo [[Panthera leo|leon]] la poténcia, l'[[anhèl]] l'inocéncia, etc. Aqueste biais d'atribuir de trachs umans als animals es d'[[antropomorfisme]]. Los animals permeton atal de representar de biais vivent d'idèas abstrachas. [[Fichièr:Grandville,_Ombres_portées,_1830,_K63.jpg|centrat|vinheta|510x510px|<center>Grandville, « Ombras portadas », 1830. Aqueste illustrtor èra pivelat per las semblanças entre tipes umans e animals.</center>]] == Nòtas e referéncias == {{Referéncias}} == Bibliografia == === Recuèlh de faulas === * (la) Laurentius Abstemius, Aesopi Phrygis et aliorum fabulae, Lyon, Seb. Gryphius, 1536, 310 p. (lire en ligne) * (la) Erpenius, Locmani sapientis fabulœ et selectà quœdam arabum adagio, cum interprétation latina et notis, Leyde, 1615 (lire en ligne) * (la) Jean de Capoue, Directorium humanae vitae, Paris, Firmin Didot, 1844 (présentation en ligne, lire en ligne) * (la) Léopold Hervieux, Les fabulistes latins depuis le siècle d'Auguste jusqu'à la fin du Moyen Âge, vol. 5, Paris, Firmin Didot, 1899 == Faulas en occitan == * https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6113326x ''Fables en langue albigeoise'' * https://www.libraria-occitana.org/produit/faulas/ ''Faulas'' Jan de la Font dau Melhau * https://www.espaci-occitan.com/botiga/fr/contes/1379-faulas-dau-fabulos-esop-adaptadas-per-gui-matieu-9782953071252.html ''Faulas dau fabulòs Esòp'' (adaptacion en occitan provençal), Gui Matieu. * ''Dos gals vivián en patz'' (quaranta faulas de La Fontaine reviradas en occitan), Paul Fabre. * ''Faulas de Nissa'' (sic), Joan-Luc Sauvaigo. * ''Fables et Contes en vers Patois de Montpellier'', Adrian August Tandon (1813) == Fonts == === Classicas === * Joseph Bédier, Les fabliaux, Paris, Champion, 1911 * René Bray, Les Fables de La Fontaine : Essai sur la signification du comique, Paris, Edgar Malfère, 1929 * Hippolyte Taine, Essai sur les fables de La Fontaine, Paris, Mme ve Joubert, 1853 * Hippolyte Taine, La Fontaine et ses fables, Paris, Hachette, 1883 === Critica recenta === * (en) H.J. Blackham, The Fable as Literature, Londres, Athlone Press, 1985, 280 p. * Karl Canvat et Christian Vandendorpe, La fable : Vade-mecum du professeur de français, Bruxelles-Paris, Didier Hatier, coll. « Séquences », 1993, 104 p. * Nicole Cottart, « Le Livre de Kalila et Dimna », dans Jean Glénisson, Le livre au Moyen Âge, Louvain-la-Neuve, Brepols, 1988 * Patrick Dandrey, La fabrique des fables, Paris, Klincksieck, 2010 * Louisa Düss, La méthode des fables en psychanalyse infantile, L'Arche, 1950 * Yves Giraud, L'emblème à la Renaissance, Paris, S.E.D.E.S-C.D.U., 1982 * (en) Niklas Holzberg, The Ancient Fable : An Introduction, Bloomington, Indiana University Press, 2002, 128 p. * Morten Nojgaard, La fable antique, vol. 1, Copenhague, Nyt Nordisk Forlag, 1964 * Jean-Noël Pascal, « Brèves remarques sur quelques fabulistes des Lumières », dans Geneviève Artigas-Menant et Alain Couprie, L'idée et ses fables, Paris, Champion, 2008, 339 p. * Jean Pépin, Mythe et allégorie : les origines grecques et les contestations judéo-chrétiennes, vol. 1, Paris, Etudes augustiniennes, 1976 * Louis Renou, « Littérature sanscrite », dans Raymond Queneau, Histoire des littératures 1, Paris, Gallimard, 1955, 1768 p. * (en) Lee Rourke, A Brief History of Fables : From Aesop to Flash Fiction, Bloomington, Hesperus Press, 2011, 178 p. * Michel Serres, Hermès IV. La distribution, Paris, Minuit, 1977 * (en) G.U. Thite, « Indian Fable », dans Robert S. Falkowitz et al., La Fable, Genève, Fondation Hardt, 1984, 322 p. * Pascal Tonazzi, ''Le vocabulaire des Fables de La Fontaine'', Paris, Berg International, 2017, 216p. * Pascal Tonazzi, ''Morales, maximes et pensées des Fables de La Fontaine'', La Rochelle, Coll. Electrons Libres, Evidence Editions, 2018, 136 p. {{ISBN|979-10-348-0973-8}} * Christian Vandendorpe, Apprendre à lire des fables : Une approche sémio-cognitive, Longueuil, Le Préambule, 1989 * Laurent Versini, « Fable, apologue, mythe et Lumières chez Diderot », dans Geneviève Artigas-Menant et Alain Couprie, L'idée et ses fables, Paris, Champion, 2008, 339 p. == Vejatz tanben == === Articles connèxes === *[[Fabulista]] *[[Apològ]] *[[Parabòla (retorica)|Parabòla]] *[[Exemplum]] *[[Conte]] *[[Faulèl]] === Ligams extèrnes === * {{En}} [http://mythfolklore.net/aesopica/index.htm Aesopica] (en anglés, grèc e latin) rke25zfzftnv454nir0jvgcn5vick4o 2328675 2328674 2022-08-17T12:41:58Z Especiari 48437 /* Faulas en occitan */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Cat_guarding_geese_c1120_BC_Egypt.jpg|vinheta|Gat gardant d'aucas. Egipte, vèrs -1120]] Una '''faula''' es un cort raconte en [[vers]] o en [[pròsa]] dont l'objèctiu es de far agradiva una leiçon de vida. Se caracteriza sovent per un raconte fictiu de composicion naïva e allegorica que protagonizada per [[Animalia|animals]] que parlan, d'umans o d’autras entitats d'aspècte animal mas [[Personificacion|personificadas]]. Una morala es exprimida a la fin o la començament de la faula. Aquesta es sovent implicita, lo lector l'a de trobar d'esperel. [[Fichièr:Aesop_pushkin01.jpg|vinheta|Bust de l'epòca ellenistica supausat representar [[Esòp]], lo creator del gènre.]] [[Fichièr:1-2_Le-corbeau-et-le-renard.jpg|vinheta|La faula ''Lo Còrb e lo Rainard'' ja contada per Esòp e [[Fèdae]]. (Ill. de Grandville, 1838)]] [[Fichièr:Le_loup_et_agneau_G-F_Townsend_1867_GB.png|vinheta|''Lo Lop e l'Anhèl'' es tanben una faula fòrça anciana. (Ill. de H. Weir, 1867)]] Per [[Fedra (fabulista)|Fedra]], lo fabulista latin, « Lo meriti de la faula es doble: provòca lo rire e dona una leiçon de prudéncia. » Aquesta portada didactica de las faulas pòt explicar que las faulas circulèron e foguèron utilizadas d'una cultura cap a una autra. Segon G. K. Chesterton, « la faula es una mena d'alfabet de l'umanitat pem mejan del qual se poguèt escriure las primièras certituds filosoficas; e per aquesta rason las figuras devián foncionar coma d'abstraccions algebricas o de pèças d'un jòc d'escacs.» == Etimologia == Al sens primièr, lo mot « faula » (''fabula,ae'' : la legenda) designa l'istòria o encadenament d'accions qu'es a la basa d'un raconte imaginari, quin que siá. Es dins aqueste sens que, dins la ''Poetica'', [[Aristòtel]] designa la « faula » coma un dels sièis elements que constituisson una tragèdia, ensems amb las mòrs, lo lengatge, la pensada, l'aparelh scenic e la melopèa. Lo mot ''faula'' ven du latin ''fabula'' (« prepaus, paraula »), que designa lo fach de parlar en inventant. En grèc, tanpauc i aviá pas de mot especial per nomenar lo genre de la faula, qu'èra designada pel mot significant raconte: ''μύθος'' (que donèt lo mot « mite »). Per far referéncia al genre, l'usatge lèu s'espandís per designar las faulas coma d''<nowiki/>'aesopica'' (literalament : « prepaus d'Esòp »), çò que se traduirà a l'Edat Mejana per ''[[Isopet|isopets]]''. == Gènre literari == La faula es una forma particulara d’[[apològ]], que designa tot racontede portada moralizanta. Se destria de la [[Parabòla (retorica)|parabòla]], que met en scèna d'umans e daissa lo sens obèrt a la discussion. Tanben se destria de l'''exemplum'', qu'es un raconte presentat coma veridic. Enfin se destria del [[faulèl]], qu'es un conte satiric o moral, sovent calhòl. == Istoric == La faula sortís sas raices de la nuèch dels temps e de totas las culturas. Fa partit de la tradicion orala plan sovent abans l'invencion de l'escritura. Es sempre activa dins los païses ont la cultura orala demora viva e pròche de la natura, coma es lo cas en Africa o dins las societats ruralas. La [[Mesopotamia]] sembla aver estat lo bèrç del genre, a causa de la descobèrta que s'i faguèt de fòrça faulas venent de dos mila ans abans nòtre èra. De tauletas venant de bibliotècas escolaras de l’epòca [[Sumèr|sumeriana]] contan en brèu d'istòrias de rainard flataire, de can maladreit (« Lo can del fabre, avent pas podut capvirar l’enclutge, versèt la dorna») o de moissal se'n cresent (« Un moissal se pausant sus l'esquina d’un elefant li demanda se son pes li es suportable o se puslèu deuria s’envolar »). Fòrça d'aquestes tèxtes mòstran una granda afinitat amb los [[Provèrbi|provèrbis]] e an una construccion [[Antitèsi|antitetica]] (« Çò qu'encontrèt, ne'n parlas pas; mas çò que perdèt, ne'n parlas. ») Pasmens, possedisson pas de morala explicita. Lo [[Talmud]] conten diferents ensenhaments illustrats de faulas de Rainard, faulas que son passadas dins la literatura occidentala per las compilacions crestianas d'"exemples" servissent a la composicion dels [[Sermon|sermons]]. === Antiquitat grecoromana === Al començament, la faula existissiá pas coma genre autonòm, mas solament jos forma d'extrach inserit coma d'illustracion dins un tèxte en vers o en pròsa. Atal, la primièra faula coneguda es d'[[Esiòde]] dins [[Los Trabalhs e los jorns]], escrich al sègle VIIIe AbC. Es l'istòria ''[[Lo Rossinhòl e lo Segairòl]]'', que conte cossí un rossinhòl pres dins las arpas d’un segairòl se fa dona la leiçon. ==== Esòp en Grècia ==== [[Fichièr:Le-lion-et-le-rat-Steinhowel-1521-LC.jpg|vinheta|Las faulas d'Esòp foguèron de contunh traduchas e illustradas dins los {{Nombre amb unitat|2000}} ans passats e mai. Çai dessús ''Lo Leon e lo Rat'', dins una edicion de Steinhowel de 1521.]] [[Fichièr:3-5-Le-renard-et-le-bouc.jpg|vinheta|Illustracion de Grandville per ''Lo Rainard e lo Boc''.]] La faula se constituís coma genre literari amb [[Esòp]], ma grand fabulista de l'[[Antiquitat]], que visquèt entre los sègles VII e VI AbC, e que seriá originari de [[Tràcia]], près de la [[mar Negra]]. Considerat coma lo paire de la faula, li donèt son nom. Los Ancians destriavan entre la faula ''esopica'', que met en scèna d'animals o d'objèctes inanimats, e la fabla ''libiana'', ont d'òmes intergisson amb d'animals. Esòp èra ja fòrça popular a l’epòca classica, coma lo mòstra lo fach que lo quita [[Socrates]] auriá consacrat sos darrièrs moments de preson abans sa mòrt a metre en vers de faulas d'aqueste autor. Auriá explicat a son discípol: « Un poèta deu prene per matèria de mites [...] Atal ai causit de mites jos la man, aquestas faulas d’Esòp que coneissiái per còr, a l'azars de las encontras. » [[Diogènes Laèrci]] atribuís una faula a Socrates, que començava atal: « Un jorn, Esòp dich als abitants de Corint que se deu pas sometre la vertut al jutjament del popular. » E, s'agís aquí d'un precèpte ara tipicament associat al filosòf puslèu qu'al fabulista. Socrates utilizava de segur lo nom d'Esòp per far passar sos precèptes al mejan d'apològs. Al sègle IV AbC., Demetrios de Falèra publica lo primièr recuèlh de faulas istoricament atestat. Lo recuèlh, perdut, donèt fòrça versions. Una d'aquesta es servada jos la forma d’un ensems de manuscrits datant benlèu del sègle I, colleccion nomenada ''Augustana''. Es a aquesta que se referís çò que se dich ara las « faulas d'Esòp ». Conten mai {{Nombre amb unitat|500}} faulas, totas en [[pròsa]], que las mai popularas, son ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''La lèbre e la Tartuga'', ''Lo Boscassièr e la Mòrt'', ''Lo Vent e lo Soleilh'', etc.. Benlèu lo nom d'Esòp foguèt utilizat per recampar tota mena de racontes que circulavan antan de biais oral e que presentavan de caracteristicas comunas. ==== Fedra a Roma ==== De la Grècia, la faula passa a [[Roma antica|Roma]]. [[Oraci]] prepausa una remarcabla adaptacion de ''Lo Rat de vila e lo Rat del camp'' (''Satiras'', II, 6). Es seguit per [[Fedra (fabulista)|Fedra]] que, coma Esòp, nasquèt en [[Tràcia]] e èra esclau abans d'èsser afranquit per [[August]]. Escriguèt sièis libres de faulas, que lo primièr comença amb ''Lo Lop e l'Anhèl''. Amb aqueste recuèlh entèrament en vers, Fèdra fa de la faula un genre poetic d'esperse. En mai d'adaptar Esòp en latin, fa pròva d'originalitat: sus las 126 faulas del recuèlh, mens de la mitat son de manlèus d'Esòp. Quitament se sas faulas faguèron pas sa glòria de son vivent, Fèdra serviguèt de modèl. ==== Periòde ellenistic ==== Lo poèta [[Babri]], un Roman ellenizat contemporanèu de Fedra, torna al grèc las faulas esopicas e las versifica. Se conéis d'el dos recuèlhs, que totalizan 123 faulas. Lo vam de la faula grandís dins lo mond grecoroman. I a diferentas referéncias a de faulas de l'autor grèc [[Lucian|Lucian de Samosata]], coma ''los monins dançaires'', que jòga sus l'oposicion entre l'inat e l'aquerit, tèma comun de fòrça faulas. Al sègle IV, lo poèta roman [[Flavi Avian]] ne daissa 42, gaireben totas d'adaptacions de Fedra, mas que mai d'unas, son atestadas endacòm mai, son fòrça plan bastidas. Son contemporanèu, [[Aftoni]] daissèt un recuèlh de 40 faulas en pròsa. Dins la dralha latina, las faulas d'Esòp passèron a l'[[Edat Mejana]] e inspirèron d'innombrables successors. === La font indiana e persana === [[Fichièr:Kelileh_va_Demneh.jpg|vinheta|Una pagina del ''Kalîla wa Dimna'', version persana del sègle XV (Musèu del palais de Topkapı, [[Istambol|Istanbul]])]] [[Fichièr:Syrischer_Maler_von_1354_001.jpg|vinheta|''Kalîla wa Dimna'', edicion siriana de 1534. La lèbre engana l'elefant li mostrant lo rebat de la luna.]] La faula coneguèt un succès remarcable en [[Índia]]. Ja se'n trapa dins la granda epopèa del ''[[Mahabharata]]'', fondatritz de l'indoïsme, coma dins los racontes del Jataka e lo Kathasaritsagara, mas la colleccion mai importanta se trapa dins lo ''[[Pañchatantra|Panhatantra]]''. Originalament redigit en [[sanscrit]] entre [[-300]] e [[570]] per un [[braman]] del nom de Pilpaí dins la region del [[Cashmir]], aqueste recuèlh de faulas aviá per objectiu d'ensenhar la saviesa als princes e lo succès dins la vida. Foguèt retocat sovent amb tanben de versions derivadas, qu'una se titula ''Hitopadesha'' o ''L'Instruccion utila'', datant del sègle XII. I a dins lo ''Panchatantra'' lo bestiari abitual de las faulas ([[ase]], [[Panthera leo|leon]], [[Monard|monin]], [[sèrp]], etc.), amb la diferéncia que dos [[Chacal|chacals]], Carataca e Damanaca, an lo ròtle del [[rainard]] europèu, tot en se comportant a vegada nèciament. Aqueste recuèlh compta 70 faulas, subretot en pròsa. Aqueste obratge arriba en [[Occident]] al tèrme d'un caminament fòrça complèxe, mostrant que l'interès que la faula podè provocar dins diferentas culturas. Lo ''Libre de Pilpaí'' es introduchs en [[Empèri Pèrsa|Pèrsa]] pel rei [[Empèri Sassanida|sassanida]] [[Cosrau Ier]] ([[531]]-[[579]]) que, avent apres l'existéncia en Índia d'un obratge contenent la font de tota formacion intellectuala, aviá missionat son mètge del l'obténer. L'obratge es alara traduch en persan mejan jol títol ''Kalîleh va Demneh'', qu'es version mai anciana de ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'' que se pòsca referir, l'original indian essent perdut. Après la conquista de la Pèrsa pels Arabs al sègle VII, es traduch en [[arabi]] jol títol ''Kalîla wa Dimna'' (o ''Kelileh va Demneh'') per Abdullah Ibn al-Muqaffa (vèrs 750), que transpausa los racontes originals dins un contèxte arab. Las faulas i son inseridas dins un raconte continú que los dos chacals — Calila (Karataka) e Dimna (Damanaka) — son los protagonistas. Pas cap d'obratge originari d'Índia foguèt tant espandit. Amb mai de 200 versions dins mai de sesenta lengas, coma lo turc, lo siriac, lo malés e l'etiopian, influencièt las literaturas d'Asia, d'Africa del nòrd e d'Euròpa. Foguèt traduch en grèc par Simeon Set a la demanda de l'emperaire bizantin [[Alexis Ier Comnèna]] (sègle XI) e en ebrieu per [[Jacob ben Eleazar]] de Tolèda al començament del sègle XIII. L'obratge es alara remarcat pel rei de Castelha [[Anfós X de Castelha|Anfós X]], que lo faguèt traduire de l'arabi en espanhòl jol títol ''Calila y Dimna'' en ([[1251]]). En [[1263]], Joan de Capoa traduch en latin la version ebraïca pel cardinal Orsini li donant lo títol de ''Directorium humanae vitae'' (litt. « La conducha de la vida umana »). En [[1313]], a la demanda de la reina Joana de Navarra, [[Ramon de Besièrs]] ne publica una autra edicion, qu'utiliza aquesta de Joan de Capoa tot en i integrant de donadas de la version espanhòla. A una epòca anciana, abans l'aparicion del ''Kalîla wa Dimna'', la faula sembla aver èsser ligada dins lo mond arab al nom de [[Locman lo Savi]]. Aqueste auriá viscut a la mèsma epòca qu'Esòp e tanben auriá estat esclau. [[Alcoran|L'Alcoran]] lo menciona coma essent un savi. En [[1615]], Thomas van Erpe publica una traduccion latina d'un recuèlh contenent 34 faulas, atribuidas a Locman per un autor anonim, mas que fòrça apartenon en fach al còrs esopic tradicional. E coma per Esòp, lo nom de Locman sembla aver foncionat dins lo mond arab coma un « aimant generic », aglutinant los racontes del mèsme genre que circulavan dins la tradicion orala. Lo nom de Locman lo Savi serà alara a vegada ligat a la faula coma un dels fondators mitics del genre. Lo grand poèta persan [[Rumi]] ([[1207]]-[[1273]]), qu'èstudièt las faulas d'Esòp quand èra jove, ne faguèt una adaptacion originala dins son libre ''Masnavî-ye-Masnavî''. Filh d'un teologian [[Sofisme (islam)|sofi]] e d'esperel considerat coma un sant, dona a las fablas una morala sovent mistica, plan diferenta de la morala classica. La leiçon de'n tirar es pas tant de se mesfisar dels autres que de se mèsme e de la partida ''animala'' de son alma. === Faula chinesa === [[Fichièr:Zhuangzi-Butterfly-Dream.jpg|vinheta|''Sòmni del parpalhòl'' (Del Ziling, 1988)]] La faula a una fòrça longa istòria en China e existissiá ja sota forma orala tres mila ans abans nòstra èra. Pendent los periòdes [[Periòde dei Primas e deis Autonas|de las Primas e dels Automnes]] e dels [[Periòde dei Reiaumes Combatents|Reialmes combatents]], ven un genre literari d'esperse e aparéis dins fòrça òbras de l’èra preQin, mas totes los libres d'aquesta epòca foguèron destruchs sus òrdre de l'emperaire [[Qin Shi Huang]] en [[-213|213]] [[-213|AbC.]] Las faulas chinesas son pas associadas a la pluma d’un sol autor. La lenga correnta garda la memòria de las faulas de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]] e fòrça faulas popularas son anonimas<ref>Peilin Zhao 1984, {{P.|2}}.</ref>. Aquestas rebaton las aspiracions, las demandas e l’ideal de las massas laboriosas. Ara encara son legidas e se'n tira de leiçons. Fòrça faulas chinesas quitament venguèron d'expressions popularas de quatre mots, coma « ''Zhuang zhou meng die'' » (庄周梦蝶), qu'evòca lo sòmni del parpalhon de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. Lo mot chinés per designar la « faula » (寓言yùyán) apareguèt pel primièr còp dins « Capítol Faula » de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. Significa « exprimir de pensadas per de paraulas » —çò qu'es comparable al sens primièr del mot faula en latin e en grèc. Las faulas chinesas pòdon èsser destriadas en quatre genres, segon las epòcas : # Faulas filosoficas de l’èra preQin : Aqueste genre literari apareguèt e se desvolopèt pendent l’èra preQin, mas coneguèt son edat d'aur pendent lo periòde dels [[Periòde dei Reiaumes Combatents|Reialmes combatents]]. Las faulas aparéisson dins d'òbras de diferentas escòlas on servisson a expausar d'idèas filosoficas e politicas, coma es lo cas per lo ''Sòmni del parpairòl'' (庄周梦蝶) de [[Zhuangzi (filosòf)|Zhuangzi]]. # Faulas dissuasivas de la dinastia Han : Los tèmas e estil de las faulas de la [[dinastia Han]] son eritats de l’èra preQin. L'objectiu d'aquesta faulas es d’obténer l’unificacion e l'estabilitat del novèl empèri feudal. S'agís d’instruire los òmes amb de leiçons de l’istòria. Las fablas mai conegudas son: ''La prègadieu que caça una cigala'' (螳螂捕蝉), ''L'òme qu'adorava lo dragon'' (叶公好龙), ''Jogar lo laüt davant los bufles'' (对牛弹琴), etc. # Fablas satiricas o ironicas de las dinastias Tang e Song: Las fablas escrichas jos la dinastias [[Dinastia Tang|Tang]] e [[Dinastia Song|Song]] utilizan l’[[allegoria]] amb d'objectius satirics e filosofics. Los màger representants dels movements literaris redigiguèron de fablas. Las mai conegudas son 毛颖传 (Mao Yingchuan) de Han Yu, 黔之驴 (l'ase del Guizhou) de Liu Zongyuan e 卖油翁 (l'òme d'òli) de Ouyang Xiu. Amb la pujada del [[bodisme]], de faulas estrangièras apareguèron en traduccion dins los tèxtes bodistas. # Faulas umoristicas de la dinastias Yuan, Ming e Qing: Pendent las dinastias [[Dinastia Yuan|Yuan]], [[Dinastia Ming|Ming]] e [[Dinastia Qing|Qing]], los fabulistas cultivan subretot l'istòria dròla. Es lo cas dels autors màger que son Liu Ji (autour de la faula 郁离子), Song Lian, Liu Yuanqing, etc. === Edat Mejana === [[Fichièr:1-2-Le-Corbeau-et-le-renard-Steinhowel.jpg|vinheta|''Lo Còrb e lo Rainard'' (Steinhowel, 1521)]] La faula contunha a se transmetre dins tot l'[[Edat Mejana]] jos la forma de recuèlhs, los [[Isopet|Isopets]] (d'Esiòp). Un recuèlh atribuit a [[Romul (fabulista)|Romul]], que compte 84 faulas en latin, amb 51 traduchas de Fedra, es immensament popular pendent tot lo periòde e serà un dels primièrs obratges a èsser imprimit. D'entre los autors que la tradicion gardèt lo nom, i a tanben Sintipas e pseudo-Dositèu, que se sap pas tròp se fa referéncia a de personatges reals o mitics. La qualitat literària es alara abandonada al benefici de las moralitats. Es diferent amb [[Maria de França (poeta)|Maria de França]] ([[1154]]-[[1189]]), que publica un recuèlh de faulas titolat ''Ysopet''. Sus un centenat de pèças, dos terces son d'origina desconeguda e belèu venon del repertòri oral de l'epòca. Las autras son tiradas d'Esòp. La tematica de la faula pren un espandiment singular amb lo ''[[Roman de Renart]]'', colleccion de racontes deguts a de clergues anonims del sègle XII. Dins aquestas istòrias inspiradas d'''Ysengrinus'', òbra latina del poèta flamand Nivard de Gand, la luta del [[Rainard|gopil]] contra lo [[Canis lupus|lop]] servís de pretèxte a une vigorosa [[satira]] de la [[Feudalitat|societat feudala]] e de sas injustícias. La faula ven alara una comèdia animala ont tot se ten. En Anglatèrra, Eudes de Cheriton (1190 - 1246/47) redigís en latin un recuèlh de faulas, que fòrça venon d'Esòp e d'autres autors. Utiliza la faula ensems amb de [[Parabòla (retorica)|parabòlas]] e d'''exemplum'' per provesir de sermons e presics. === Renaissença === [[Fichièr:Corrozet_Cigogne_et_renard.png|vinheta|''Lo Rainard e la Cigonha'' d'Esòp, dins l'edition de Gilles Corrozet (1542).]] [[Fichièr:GueroultCoqRegnard.jpg|vinheta|''Lo Còrb e lo Rainard'' de Guéroult.]] Al contrari del vam que lo genre coneguèt a l'Edat Mejana, los poètas del sègle XVI s'interessèron pas gaire a la faula. I a de faulas en pròsa integradas a de contes, novèlas o [[Satira|satiras]]. En [[1558]], Bonaventure Des Périers conta l'istòria que donarà ''La Lachièra e lo Pòt de lach'' de La Fontaine<ref>Texte [http://www.bvh.univ-tours.fr/Epistemon/B693836101_A489170.pdf en ligne], {{P.|46}}.</ref>. [[Margarida de Navarra]] n'introduguèt tanben per exemple dins son [[L'Eptameron|Eptameron]]. Amb la novèla descobèrta de las fonts grègas pels umanistas, los recuèlhs de faulas anticas se multiplican. En Anglatèrra, [[William Caxton]] publica en [[1484]] lo primièr recuèlh de faulas esopicas a partir de fonts anticas grègas e latinas, tot en lor donant una dòsi d'umor capable de seduire un larg public. Aqueste obratge venguèt una referéncia incontornabla dins le mond anglofòn fins a la sortida d'una novèla traduccion pel folclorista Joseph Jacobs a la fin del sègle XIX. En Itàlia, Laurentius Abstemius publica en 1495 un recuèlh de 100 faulas titulat ''Hecatomythium'', qu'unes son traduchas d'[[Esòp]] alara que d'autres son de son invencion. I apond mai tard un segond recuèlh de 100 faulas, que publica amb de faulas de Lorenzo Valla, [[Erasme]], Aulu-Gelle e autres. Giovanni Maria Verdizotti publiquèt un recuèlh de 100 faulas en [[1570]], titulat ''Cento favole bellissime''. En França, Gilles Corrozet publica en [[1542]] ''Les Fables du très ancien Ésope'', una traduccion en vers del tèxte grèc acompanhat de somptuosas illustracions. Cinc ans mai tard, Guillaume Haudent publica ''Trois cent soixante et six apologues d’Ésope'' traduchs en vers. En [[1610]], lo Soïssa Isaac Nicolas Nevelet, alara de 20 ans d'eadat, publica ''Mythologia Aesopica'', obratge que compren lo tèxte grèc e una traduccion latina de las faulas d'[[Esòp]] e de Babri, e tanben de Fedrea, Avian e Abstemi. Endacòm, lo genre dels emblèmas, plan al vam pendent tot lo sègle XVI, expleita jos una forma sintetica e fòrça visuala la matèria de la faula. S'escrich alata alara de libres d’emblèmas, al biais de l’Italian Alciato. En França, Guillaume Guéroult sembla s’èsser especializat dins lo genre amb ''le Blason des Oyseaux'' (1551), ''les Hymnes du Temps et de ses parties'' (1560) e ''les Figures de la Bible'' (1564), sempre compausats sul modèl d’una gravadura acompanhada d’una corta pèça de vers. D'entre los emblèmas de Guéroult tractant de faulas esopics i a ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''Lo Monin e lo Gat'', ''L'Aranha e l'Ironda'', ''La Cort del Leon'', ''L'Astrològ que se daissèt caire dins un potz'', ''La Cigala e la Formiga'' e ''La Granòta que vol se far tan grossa coma lo Buòu''. D’autres escrivains practican de faulas en Euròpa, coma lo [[Portugal|portugués]] [[Sá de Miranda]]. === Lo sègle de [[Jean de La Fontaine]]=== [[Fichièr:2-18-La-chatte-metamorphosee_Louis_LELOIR_1873.jpg|vinheta|''La Gata metamorfozada en femna'' (Ill. de Leloir, 1873)]] Al sègle XVII, la faula torna al vam e los recuèlhs se multiplican. Aqueste vam s'explica en partida pel desvelopament de l'educacion e la plaça que se fasiá la faula dins las escòlas per entraïnar a manejar la lenga e far d'exercicis de grèc e latin. Lo contèxte es favorable a l'espelida del genre. Après avez assejat diferents genres poetics, [[Jean de La Fontaine]] ([[1621]]-[[1695]]) publica son primièr recuèlh de faulas en [[1668]] (libres I a VI). Amb lo succès obtengut, ne publicarà dos autres, en [[1678]] e [[1694]], per un total de {{Nombre amb unitat|243}} pèças, que unas son d'apològs e metan pas en scèna d'animals. Aquestes recuèlhs lo consacrèron coma lo mai grand fabulista de totes los temps. Posant sas fonts dins la literatura mondiala de totes los temps ([[Esòp]], [[Fedra (fabulista)|Fedra]], [[Oraci]], [[Lorenzo Bevilaqua|Abstemius]], [[Maria de França (poeta)|Maria de França]], [[Joan de Capoa]], Guéroult, etc.), La Fontaine se contenta pas de traduire o d'actualizar de pèças conegudas, mas fa sa marca sul genre amb de racontes vivents, variats e fòrça plan contats, que fan una larga plaça al dialòg e testinònian d'una granda precision dins l'observacion, que s'apond una ironia doça, que tòca sovent a la satira a vegada a la filosofia. === Sègle XVIII === [[Fichièr:Le-vacher-et-le-garde-chasse.jpg|vinheta|''Lo Vaquièr e lep garda caça'' de Florian. (Ill. de Grandville)]] Antoine Houdar de La Motte ([[1672]]-[[1731]]) explora una poetica de la faulas que trenca deliberadament amb los autors antics, considerant que las opinions comunas son sovent infondadas e que la coneissença evoluiguèt dempuèi Esòp e Fedra. Un autre nom a costat d'aqueste de La Fontaine es [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]] (1755-1794). Son recuèlh compta un centenat de faulas ont se sentís l’inspiracion de l’Anglés [[John Gay]] o de l’Espanhól [[Tomás de Iriarte]]. unas de sas faulas son d'orientacion publica e an per objectiu de vulgarizar las idèas de la [[Luses (filosofia)|filosofia de las Luses]] sus la natura umana e la necessitat pels govèrn de respectar de principis morals; d'autres son d'orientacion privada e ensenhan de principis de saviesa, d'amor del trabalh e de caritat. Las faulas de [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]] son a vegada jutjadas mai adaptadas als enfants qu'aquesta de La Fontaine que lo messatge n'es mens ambigú e las oposicions entre los personatges mens trencadas: {{Citacion blòt|text=Prepausava a las dònas manhacas e fardadas, en mena de faulas, d'enigmas polidas, e lor manejava un ramelet de moralitats fadas; penhiá segon l' ''Emili'' la tendresa conjugala, las leiçons mairalas, lo dever dels reis, l'educacion dels princes<ref name=Taine1883>{{Harvsp|Taine 1883|p=112}}.</ref>.}} La faula es tanben practicada pels filosòfs de las Luses : [[Denis Diderot|Diderot]] n'introduch a l'escasença dins sas ''Letras'' o dins sas ''Mesclas filosoficas''. Lo succès prodigiós de la faula inspira alara fòrça vocacions. En [[1777]], Jean-Jacques Boisard publica un recuèlh que ne conten {{Nombre amb unitat|1001}}, alara que lo jesuista François-Joseph Desbillons ne produch 560 l'an seguent. Gotthold Ephraim Lessing illustra lo genre en [[Alemanha]], Ignacy Krasicki en [[Polonha]]. === Dempuèi lo sègle XIX === [[Fichièr:Jean_Pierre_Saint_Ours_La_lecture_de_la_fable_1796.jpg|vinheta|Jean-Pierre Saint-Ours, ''La lectura de la faula'' (1796)]] Al sègle XIX, la faula serà gaireben pus practicada en França. Aqueste relatiu desinterès coïncidís amb la pujada del roman. Pasmens, [[Victor Hugo]] en setembre de 1852, dins son recuèlh ''Los Castigs'', utiliza la faula per denonciar lo comportament de [[Napoleon III]] . Compara aqueste a un monin dins sa Faula o istòria. En [[Russia]], pasmens, la faula conéis un vam de popularitat amb [[Ivan Krylov]], que ne fa son genre de predileccion. [[Cristóbal de Beña]] (''Fábulas políticas'') e [[Juan Eugenio Hartzenbusch]] ne fan çò mèsme en Espanha. Ambrose Bierce utiliza la faula amb per objectiu la satira politica als [[Estats Units d'America|EUA]]. Es a vegada aparentat al genre de la faula, dins lo sens larg d'apològ, ''[[La Bòrda dels animals]]'' (''Animal Farm'') de [[George Orwell]]. Publicat en [[1945]], aqueste apològ descrich una bòrda ont los animals se revòltan puèi prenon lo poder e caçan los òmes, après que sián estats negligits. Orwell prepausa una [[satira]] de la [[Revolucion Russa|Revolucion russa]] e una critica de l'estlinisme. Blackham i vei un desvelopament de la faula ''Lo Lop e lo Can''. [[Franz Kafka]] ([[1883]]-[[1924]]) daissèt de borrolhons de faulas, coma ''Pichona faula'', ont una mirga percaçada per un gat vei los murs d'un corredor s'estreitir inexorablament davant ela. ''La Partença'' met en scèna lo mèsme univèrs d'ància que dins sos romans. Dins aquesta vana esopica desviada, la morala es absenta e las certituds son remplaçadas pel sentiment d'incertitud generalizada. La faula fa l'objècte de pastís e de parodias. Es lo cas per exemple per [[James Joyce]] amb ''The Ondt and the Gracehoper'' inserat dins ''[[Finnegans Wake]]'', ont se trapa ''Mooske and the Gripes''. [[Eugen Ionescu|Eugène Ionesco]] introduch dins [[La Cantatritz clòscapelada|''La Cantatritz clòscapelada'']] une pseudofaula, ''Lo Can e le Buòu''.. Dins una dralha mai classica, la faula contunha a interessar d'escrivans del sègle XX. Lo poèta e dramaturg [[Jean Anouilh]] publica ''Fables'' en 1962. Dins un esperit que l’Encyclopedia Britannica liga dirèctament a [[Jean de La Fontaine|La Fontaine]], [[Pierre Gamarra]] publica ''La Mandarina e lo Mandarin'' (1970), que conten de faulas « d'una drollariá remarcabla e d'una granda virtuositat tecnica<ref>Encyclopedia Britannica, Article : « Littérature pour la Jeunesse : le XXème siècle. »{{En}}.</ref>». === Utilizacion psicanalitica de la faula === A la mitat del sègle XX, la psicanalista Louisa Düss realizèt un metòde d'exploracion dels conflictes inconscients de l'enfant amb un ensems de « faulas » bastís per aquò. Un estudi de las responsas a aquestes racontes permetriá de « desveler los trebles afectius causats a l'enfant per una situacion familiala anormala<ref>{{Revista|nom1=Ducros|id=Ducros}}.</ref>». Cal notar que las faulas d'aqueste ensems se confòrman pas a l'esquèma classic, que pas cap de raconte conten de resolucion o de desnosament. Per exemple: « Es la nòça de Papà e de Mamà. S'aiman fòrça e faguèron una bèla fèsta. Pendent la fèsta, l'enfant se lèva e va solet al fons del jardin. Perqué? ». == Esquèma narratiu == [[Fichièr:1-1_La-cigale-et-la-fourmi.jpg|vinheta|''La Cigala e la Formiga'' (Ill. de Grandville)]] [[Fichièr:5-8-Le-cheval-et-le-loup.jpg|vinheta|''Lo Caval e lo Lop'' (Ill. de Grandville)]] [[Fichièr:12-9-Le-loup-et-le-renard.jpg|vinheta|''Lo Lop e lo Rainard'' (Ill. de Grandville)]] Es malaisit de presentar un esquèma narratiu valable per totas las faulas, que dempuèi la mai nauta antiquitat, los recuèlhs de faulas pòdon regropar una granda varietat de racontes: istòria d'animals, contes, racontes mitologics, anecdòtas, bons mots e explicacions de tipe [[Etiologia|etiologic]]. Cada seccion concernís sonque las faulas mai tipicas. Selon Houdar de La Motte, la faula s'organiza a partir de la morala que se vòl mostrar: {{Citacion blòt|text=per far un bon apològ, cal primièr prepausar una vertat morala, l'amagar sota l'allegoria d'un imatge que va ni contre la justesa, ni contre l'unitat, ni contra la natura; menar enseguida d'actors que se farà parlar dins un estil familièr mas elegant, simple mas ingeniós, animat de çò que i a de mai risent e de mai graciós, destriant plan las nuanças del risent e del graciós, del natural e del nèci<ref>Citat per Florian, [[s:De la fable|De la fable]].</ref>.}} La faula classica conta una sola e unica accion, que repausa sus de jòcs d'oposction entre dos personatges, tot coma dins los racontes mitics analisats per [[Claude Lévi-Strauss]]. A apartir [[Esòp]] e [[Fedra (fabulista)|Fedra]], aquestas oposicions son enonciadas mai sovent dins lo títol, qu'anóncia, per exemple, una istòria metent a las presas una cèrvia e una vinha, una granhòta e un buòu, un còrb e un rainard, etc. Al començar, lo lector se trapa donc en preséncia d'una situacion conflictuala, que constituirà lo motor de racontes e ne nosar l'intriga. Dins las faulas de dos personatges, « la faula conéis sempre un conflicte, es a dire un antagonisme entre los actors, basat sus d'interesses divergents». Sovent, los dos personatges se trapan dins de posicions subjectivas fòrça destriadas. Un es ufan de sa fòrça, de sas abiletats o de son importança: es en posicion nauta; l'autre aparéis coma fèble o desprovesit de ressorça: ocupa la posicion bassa. Mercé a un eveniment narratiu imprevist, aqueste qu'es en posicion nauta se traparà en posicion bassa e ''vice versa''. Se pòt veire una illustracion dins la faula ''Lo Garric e la Sanha'' de La Fontaine (I, 22). Lo garric (A1), que se fa glòria al començament de sa soliditat e mepresava la sanha fèbla (B1), es desrasigat per la tempèsta (A2) alara que la sanha demora intacta (B2) que sabèt se plegar sens se rompre. Los personatges an donc realizat un percors inverse. L'esquèma es designat coma « un doble capvirament ». Se vei dins de desenas de faulas, sovent las mai popularas, coma ''Lo Còrb e lo Rainard'', ''Lo Leon e lo Moscalhon'', ''Lo Leon e lo Rat'', ''La Colomba e la Formiga'', ''Lo Gal e lo Rainard'', ''Lo Caval e lo Lop'', ''Lo Caval e l'Ase'', ''Los Dos Gals'', ''Lo Lop e lo Rainard'', ''Lo Gat e lo Rainard'', ''Lo Tresaur e los Dos Òmes'', ''La Lèbre e la Tartuga'', ''Lo Rainard e la Cigonha''. A vegada, lo capvirament se fa al benefici d'un tresen personatge, coma dins ''Los Panaires e l'Ase''; ''La Granhòta e lo Rat''; ''L'Aucelaire, lo Voltor e l'Alauseta''; ''Lo Gat, la Mostèla e lo Conilhet''; ''Lo Caval s'essent volgut venjar del Cèrvi;'' ''L'Usta e los Plaidejaires''. A vegada encara, lo modèl del doble capvirament es un pauc sincopat, coma dins ''La Cigala e la Formiga'' ont la situacion iniciala mostrant l'avantatge de la cigala sus la formiga es evocada sonque a la fin de la faula (« — Qué fasiatz al temps caud? — Caminant, nuèch e jorn / Cantèri vos ne desplaga »). Es tanben lo cas per ''Lo Rat de vila e lo Rat de camps'' ont La Fontaine comença per l'invitacion del rat de vila alara que dins la version esopica, e d'Oraci, aquesta invitacion veniá sonque après un repai a çò del rat de camp que lo cosin de la vila aviá mespresat per la simplicitat de sos plats. Al contrari, dins ''L'Ase cargat d'espongas e l'Ase cargat de sal'', La Fontaine renoncièt a l'estructura del modèl esopic, fasent intervenir dos protagonistas puslèu qu'un sol. Dins fòrça faulas, la faula se desvelopa sus de relacions antiteticas entre de subjècte, d'objècte, de situacions o de proprietats. Aquò permet de verrolhar lo sens de la faula e de veïcular una morala aisida de deduire, subretot dins la faula antica. La faula se prèsta mens bien que lo conte tradicional a l'identificacion de l'autor amb un personatge. Qui causir, lo gat o lo rainard, lo rainard o l'esquiròl, lo leon o lo rat, la cigala o la formiga? Aquesta dificulat pel lector a se projectar dins lo raconte, en s'identificant d'en primièr a un personatge, a per efièch de lo manténer dins l'expectativa e de lo plaçar dins la posicion d'un observator o puslèu que d'un jutge. La faula s'adreça alara mai a l'intelligéncia e a la facultat de jutjament qu'a un desir d'evasion o de sòmni sentimental. Çò qu'es un genre privilegiat per servir a « l'educacion dels pòbles ». == Dimension morala == [[Fichièr:1-18-Le-renard-et-la-cigogne.jpg|vinheta|''Lo Rainard e la Cigonha''.]] [[Fichièr:10-3-La-tortue-et-les-deux-canards.jpg|vinheta|''La Tartuga e los dos Guits''.]] [[Fichièr:10-1-Les-deux-rats-le-renard-et-loeuf.jpg|vinheta|''Los Dos Rats, lo Rainard e l'Uòu''.]] [[Fichièr:La_Fontaine002.JPG|vinheta|''Lo Carretièt enfangat'' ]] Luènh d'èsser una annèxe al raconte, la [[morala]] n'es lo resumit, l'argument sus que se bastís, constituís un element essencial de la faula. Segon [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]], « La faula es coma una enigma que seriá sempre acompanhada de sa solucion<ref>Hegel, ''[http://classiques.uqac.ca//classiques/hegel/esthetique_1/Hegel_Esthetique_tome_I.pdf Esthétique]'', {{P.|126}}.</ref>. Dins unas faulas que lo sens es evident, la morala es pas formulada explicitament, l'autor preferissent daissar al lector lo plaser de la deduire d'esperel del raconte. Se nomena morala ''promition'' (o prològ) quand es plaçada en tèsta de la faula, ''epimition'' (o epilòg) quand es en seguida. Dins lo ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'', la morala es mencionada al començament e a la fin de cada faula. La valor « morala » de las faulas foguèt sovent criticada. Segon [[Jean-Jacques Rousseau]] la morala de la faula es sovent doptosa, veire purament imorala, e inapropriada a l'educacion dels enfants. Aquestas criticas serián justificadas se la faula se presentava efectivament coma una leiçon de vertut, alara que sa caracteristica principala es d'èsser « una estructura narrativa especifica qu'impausa d'esperela una interpretacion transcendanta », es a dire una interpretacion que passa lo nivèl aparent del raconte. Quitament s'unas faulas an una portada [[etica]], coma per [[Esiòde]], fòrça son d'istòrias de mesa en garda, ensenhant cossí subreviure dins lo mond ostil de las societats tradicionalas, ont lo poder dels poderoses s'exercís sens contrapes e ont se risca sempre d'aver afar amb lo mai fòrt o abil que se. Per lor desnosament, ont lo personatge ufan de sos vantatges al començament es plan castigat a la fin, la faula recomanda a cadun de demorar en posicion bassa. Lo filosòf [[Michel Serres]] exprimís l'idèa autrament: « cal evitar d'èsser pres dins los avatars del minor e del major […] Se volètz ganhar, jogatz lo minorant». Es lo mèsme per las faulas del ''[[Pañchatantra|Panchatantra]]'', qu'un especialista resumís atal las moralas: mai sovent, lo vici es recompensat, alara que la vertut es a vegada castigada, l'engana se revelant lo mejan mai segur de'n capitar. La faula tanben avertís contra los actes inconsiderats e l'abséncia de reflexion prealabla a una accion, coma de davalar dins un potz sens aver envisatjat lo mejan de'n tornar (''Lo Rainard e lo Boc''). Preven fin finala contra la tenda dels automatismes e tira sos melhors efièchs de situacions ont se produch per un dels personatges una reaccion reflèxa inapropriada: obrir la boca per mostrar la beutat de son cant (''Lo Còrb e lo Rainard'') o per respondre a una escomesa alara que la situacion exigissiá de demorar mut (''La Tartuga e los Dos Guits''), o que sèm emportat per son aviditat (''Lo Can que quita lo pàisser pel belar''). Ou encara, un amic dona tròp de fòrça per espotir una mosca (''L'Ors e l'Afogat dels jardins''). Quitament Jupitèr pòt pas s'empachar de complir un acte reflèxe (''L'Agla e l'Escaravat''). N'es lo mèsme per la joventa qui se daissa emporter per son imaginacion que ne pèrd lo pòt que teniá (''La Lachièra e le Pòt de lach''). Aquestas accions mancadas provòcan lo rire del lector, que, come lo remarquèt lo filosòf [[Henri Bergson]], « lo comic es aquò per ont lo personatge se liura a sa desebuda, lo gèst involontar, lo mot inconscient». Fòrça faulas se presentan encara coma de responsas a un problèma o coma lo deschiframent d'una enigma. Es lo cas per exemple dins ''Lo Leon malaut e lo Rainard'', ''Lo Carretièr enfangat,'' ''Los dos Rats, lo Rainard, e l’Uòu'' o ''La Cort del Leon''. == Faula e allegoria == [[Fichièr:1-5_Le-loup-et-le-chien.jpg|vinheta|La faula d'Esòp ''l'Ase salvatge e l'Ase domètge'' veguèt per La Fontaine ''Lo Lop e lo Can''. Una mèsma idèa se traduch de biais diferent segon las epòcas.]] Una [[allegoria]] consistís dins la juxtaposicion d'un sens aparent e d'un sens amagat. La faula es donc una forma d'[[Allegoria|allegora]], que l'istòria imatginada qu'i es contada es ligada a una morala abstracha, donant una portada generala a çò qu'èra en aparéncia pas qu'una anecdòta. Atal, dins ''Lo Rainard e la Cigònha'', la morala fa pas que desvelar la leiçon del raconte e ne tirar una portada generala: {{Citacion blòt|text=Enganaires, es per vosaltres qu'escrivi:<br />Esperatz la recipròca.}} Un segond nivèl allegoric aparéis quand cadun dels personatges del raconte, o cadun dels elements de l'accion, deu èsser interpretat a un nivèl [[Metafòra|metaforic]] que lo sens del raconte aparesca. Es lo cas, per exemple, dins ''Lo Viatge'' de [[Joan Peire Claris de Florian|Florian]], ont cal apercebre lo rapòrt entre los moments de la vida umana e aqueste d'un viatge que comença a l'alba e s'acaba de vèspre. Aqueste mecanisme d'interpretacion seriá una caracteristica generica de la faula, que « erigiguèt en sistèma la capacitat que possedís tot raconte de s'acabar per una evaluacion». Los personatges animalièrs se prèstan al jòc de l'allegoria que son sovent identificables per de caracteristicas moralas a causa de lor fisic o comportament. Lo [[Canis lupus familiaris|can]] es atal considerat coma lo [[simbòl]] de la fidelitat alara que lo [[Canis lupus|lop]] simboliza lo costat salvatge e brutal. La [[colomba]] representa lo ligam amorós, la [[formiga]] l'ardor al trabalh, lo [[rainard]] la rusa, l'[[ase]] l'etupiditat, l'[[elefant]] la fòrça, lo [[pavon]] l'ufan, lo [[Panthera leo|leon]] la poténcia, l'[[anhèl]] l'inocéncia, etc. Aqueste biais d'atribuir de trachs umans als animals es d'[[antropomorfisme]]. Los animals permeton atal de representar de biais vivent d'idèas abstrachas. [[Fichièr:Grandville,_Ombres_portées,_1830,_K63.jpg|centrat|vinheta|510x510px|<center>Grandville, « Ombras portadas », 1830. Aqueste illustrtor èra pivelat per las semblanças entre tipes umans e animals.</center>]] == Nòtas e referéncias == {{Referéncias}} == Bibliografia == === Recuèlh de faulas === * (la) Laurentius Abstemius, Aesopi Phrygis et aliorum fabulae, Lyon, Seb. Gryphius, 1536, 310 p. (lire en ligne) * (la) Erpenius, Locmani sapientis fabulœ et selectà quœdam arabum adagio, cum interprétation latina et notis, Leyde, 1615 (lire en ligne) * (la) Jean de Capoue, Directorium humanae vitae, Paris, Firmin Didot, 1844 (présentation en ligne, lire en ligne) * (la) Léopold Hervieux, Les fabulistes latins depuis le siècle d'Auguste jusqu'à la fin du Moyen Âge, vol. 5, Paris, Firmin Didot, 1899 == Faulas en occitan == * https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6113326x ''Fables en langue albigeoise'' * https://www.libraria-occitana.org/produit/faulas/ ''Faulas'' Jan de la Font dau Melhau * https://www.espaci-occitan.com/botiga/fr/contes/1379-faulas-dau-fabulos-esop-adaptadas-per-gui-matieu-9782953071252.html ''Faulas dau fabulòs Esòp'' (adaptacion en occitan provençal), Gui Matieu. * ''Dos gals vivián en patz'' (quaranta faulas de La Fontaine reviradas en occitan), Paul Fabre. * ''Faulas de Nissa'' (sic), Joan-Luc Sauvaigo. * ''Fables et Contes en vers Patois de Montpellier'', Andrieu August Tandon (1813) == Fonts == === Classicas === * Joseph Bédier, Les fabliaux, Paris, Champion, 1911 * René Bray, Les Fables de La Fontaine : Essai sur la signification du comique, Paris, Edgar Malfère, 1929 * Hippolyte Taine, Essai sur les fables de La Fontaine, Paris, Mme ve Joubert, 1853 * Hippolyte Taine, La Fontaine et ses fables, Paris, Hachette, 1883 === Critica recenta === * (en) H.J. Blackham, The Fable as Literature, Londres, Athlone Press, 1985, 280 p. * Karl Canvat et Christian Vandendorpe, La fable : Vade-mecum du professeur de français, Bruxelles-Paris, Didier Hatier, coll. « Séquences », 1993, 104 p. * Nicole Cottart, « Le Livre de Kalila et Dimna », dans Jean Glénisson, Le livre au Moyen Âge, Louvain-la-Neuve, Brepols, 1988 * Patrick Dandrey, La fabrique des fables, Paris, Klincksieck, 2010 * Louisa Düss, La méthode des fables en psychanalyse infantile, L'Arche, 1950 * Yves Giraud, L'emblème à la Renaissance, Paris, S.E.D.E.S-C.D.U., 1982 * (en) Niklas Holzberg, The Ancient Fable : An Introduction, Bloomington, Indiana University Press, 2002, 128 p. * Morten Nojgaard, La fable antique, vol. 1, Copenhague, Nyt Nordisk Forlag, 1964 * Jean-Noël Pascal, « Brèves remarques sur quelques fabulistes des Lumières », dans Geneviève Artigas-Menant et Alain Couprie, L'idée et ses fables, Paris, Champion, 2008, 339 p. * Jean Pépin, Mythe et allégorie : les origines grecques et les contestations judéo-chrétiennes, vol. 1, Paris, Etudes augustiniennes, 1976 * Louis Renou, « Littérature sanscrite », dans Raymond Queneau, Histoire des littératures 1, Paris, Gallimard, 1955, 1768 p. * (en) Lee Rourke, A Brief History of Fables : From Aesop to Flash Fiction, Bloomington, Hesperus Press, 2011, 178 p. * Michel Serres, Hermès IV. La distribution, Paris, Minuit, 1977 * (en) G.U. Thite, « Indian Fable », dans Robert S. Falkowitz et al., La Fable, Genève, Fondation Hardt, 1984, 322 p. * Pascal Tonazzi, ''Le vocabulaire des Fables de La Fontaine'', Paris, Berg International, 2017, 216p. * Pascal Tonazzi, ''Morales, maximes et pensées des Fables de La Fontaine'', La Rochelle, Coll. Electrons Libres, Evidence Editions, 2018, 136 p. {{ISBN|979-10-348-0973-8}} * Christian Vandendorpe, Apprendre à lire des fables : Une approche sémio-cognitive, Longueuil, Le Préambule, 1989 * Laurent Versini, « Fable, apologue, mythe et Lumières chez Diderot », dans Geneviève Artigas-Menant et Alain Couprie, L'idée et ses fables, Paris, Champion, 2008, 339 p. == Vejatz tanben == === Articles connèxes === *[[Fabulista]] *[[Apològ]] *[[Parabòla (retorica)|Parabòla]] *[[Exemplum]] *[[Conte]] *[[Faulèl]] === Ligams extèrnes === * {{En}} [http://mythfolklore.net/aesopica/index.htm Aesopica] (en anglés, grèc e latin) 01tn3qzwnvus4mpgglgvufxl784xg2r 0 184145 2328706 2299121 2022-08-17T21:17:09Z CommonsDelinker 245 Lo fichièr Jozef_Moravčík.jpg es estat escafat coma o es estat sus Commons per Yann (per [[:c:COM:SPEEDY|]]) wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Coat_of_arms_of_Slovakia.svg|thumb|200px|Blason d'Eslovaquia]] Vaquí la '''lista dels [[primièr ministre|primièrs ministres]] d'[[Eslovaquia]] dempuèi l'[[independéncia]] del país, l'an [[1993]]. {| class="wikitable" width="90%" ! # ! &nbsp; ! Imatge ! Nom ! Començament del govèrn ! Fin del govèrn ! Partit |- | 1. | bgcolor=blue | | [[Fichièr:Vladimir Meciar.jpg|60px]] | [[Vladimír Mečiar]] | [[1 de genièr]] de [[1993]] | [[14 de març]] de [[1994]] | HZDS |- | 2. | bgcolor=gray | | | [[Jozef Moravčík]] | [[16 de març]] de [[1994]] | [[13 de decembre]] de [[1994]] | ''Demokratickú úniu'' |- | 3. | bgcolor=blue | | [[Fichièr:Vladimir Meciar.jpg|60px]] | [[Vladimír Mečiar]] | [[13 de decembre]] de [[1994]] | [[29 d'octobre]] de [[1998]] | HZDS |- | 4. | bgcolor=darkblue| | [[Fichièr:Mikulas Dzurinda.jpg|60px]] | [[Mikuláš Dzurinda]] | [[30 d'octobre]] de [[1998]] | [[4 de julhet]] de [[2006]] | SDKÚ |- | 5. | bgcolor=red| | [[Fichièr:Robert Fico (2008)a.jpg|60px]] | [[Robert Fico]] | [[4 de julhet]] de [[2006]] | [[8 de julhet]] de [[2010]] | SMER-SD |- | 6. | bgcolor =darkblue| | [[Fichièr:Iveta Radičová 1.jpg|60px]] | [[Iveta Radičová]] | [[8 de julhet]] de [[2010]] | [[4 d'abril]] de [[2012]] | SDKÚ-DS |- | 7. | bgcolor=red| | [[Fichièr:Robert Fico (2008)a.jpg|60px]] | [[Robert Fico]] | [[4 d'abril]] de [[2012]] | [[22 de març]] de [[2018]] | SMER-SD |- | 8. | bgcolor=red| | [[Fichièr:Peter_Pellegrini_May_2019.jpg|60px]] | [[Peter Pellegrini]] | [[22 de març]] de [[2018]] | [[20 de març]] de [[2020]] | SMER-SD |- | 9. | bgcolor=green| | [[Fichièr:Igor Matovič October 2020 (cropped).jpg|60px]] | [[Igor Matovič]] | [[20 de març]] de [[2020]] | [[1 d'abril]] de [[2021]] | ''Obyčajní Ľudia a nezávislé osobnosti'' - OĽaNO |- | 10. | bgcolor=green| | [[Fichièr:Eduard Heger opening a school 02.jpg|60px]] | [[Eduard Heger]] | [[1 d'abril]] de [[2021]] | uèi | ''Obyčajní Ľudia a nezávislé osobnosti'' - OĽaNO |} [[Categoria:Lista de caps de govèrn|Eslovaquia]] [[Categoria:Primièr ministre d'Eslovaquia| *]] e2pq14wdqx28mubx4tn4bs2v0xi9mnd 0 185384 2328694 2328386 2022-08-17T16:22:00Z Raymond Trencavel 26125 Raymond Trencavel a desplaçat la pagina [[Drive Blind]] cap a [[Drive Blind (rock en anglés)]] wikitext text/x-wiki '''Drive Blind''' t'èra un grop de ròck ''[https://fr.wikipedia.org/wiki/Noise_rock noise]'' dich [[francés]] mès ambe mai que mai cançons en [[anglés]], basat sus [[Nimes]] ([[Occitània]]) pr'aquò fondat en 1991 sus [[Montpelhièr]]. Aprèp lor separacion en 1996, lo cantaire e guitarrista ''Rémi Saboul'' t'a integrat lo grop [[Musica electronica|electro]] [[Rinôçérôse]]. ==Discografia== * 1994: ''Super Easy'' * 1996: ''Be a Vegetable'' [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:grops e cantaires d'Occitània]] [[Categoria:Grop de rock]] [[Categoria:grop rock d'Occitània]] [[Categoria:Grop de musica punk]] o7je5v8kbolxdynn1ipo6285fis4yrs 0 185396 2328703 2319058 2022-08-17T19:13:52Z EmausBot 6397 Robòt : repara una dobla redireccion cap a [[Aorlhac]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[Aorlhac]] a6gpjguebu2w0zu50qjnj5z4q972548 0 185425 2328702 2318824 2022-08-17T19:13:42Z EmausBot 6397 Robòt : repara una dobla redireccion cap a [[Aorlhac]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[Aorlhac]] a6gpjguebu2w0zu50qjnj5z4q972548 0 188655 2328682 2328658 2022-08-17T13:41:58Z Jfblanc 104 Jfblanc a desplaçat la pagina [[Les Sheriff (rock francés)]] cap a [[Les Sheriff]] : Pas besonh de precisar wikitext text/x-wiki '''Les Sheriff''' es un grop [[Musica Rock|rock]] [[francés]] fondat a [[Montpelhièr]] ([[Occitània]]) en 1984<ref>https://www.20minutes.fr/arts-stars/culture/3194623-20211210-jeunes-cons-sheriff-sortent-nouvel-album-23-ans-apres-toujours-memes</ref>. == Biografia == '''Les Sheriff''' son considerats coma l'un dels grops fondators de la scèna [[punk rock]] [[francés|francesa]], e forçalament l'un dels grops màgers de la scèna independenta [[França|exagonala]] dite ''alternativa'' de las annadas 80 et 90 còsta [[Bérurier Noir]], [[Ludwig von 88]], los [[Les Wampas|Wampas]], los [[Les Garçons Bouchers|Garçons Bouchers]] o encara [[OTH]] (eles tanben de [[Montpelhièr]]). Un single emblematic que faguèt d'eles çò que son devenguts ara es probablament lo [https://fr.wikipedia.org/wiki/Disque_microsillon#Disque_45_tours 45 torns] ''Jouer avec le feu / À Coups de batte Base-Ball'' (enregistrat en 1987), quitament s'èran puslèu au som de lor popularitat un pauc mai tard (de caps 1991) au moment de la sortida de l'album ''Du goudron et des plumes'' (que conten ''Pile ou face'', ''Ne comptez pas sur moi'', ''Condamné à brûler'', ''Attention à toi'', ''Ça Fait Mal'', ''Arrête d'aboyer'' e tan d'autres classic de lor repertòri). Originalament actius entre 1984 et 1999, t'an balhat un concèrt unic lo 2 de junh de 2012 a [[Montpelhièr]], e dempuèi 2014, te tòrnan regularament sus l'empont. ==Discografia== * 1987: '' Pan !'' * 1988: ''3, 2, 1... Zéro !'' * 1989: ''Le grand, le maigre, le petit et le gros'' * 1991: ''Du goudron et des plumes'' * 1993: ''Soleil de plomb'' * 1995: ''Allegro Turbo'' * 1998: '' Électrochoc'' * 2021: ''Grand Bombardement Tardif'' ==Cançons mai conegudas== * ''Panik à daytona beach'' (1987) * ''Ne Fais Pas Cette Tête Là'' (1987) * ''Jouer Avec Le Feu'' (1988) * ''À Coups de batte Base-Ball'' (1988) * ''De toutes les couleurs'' (1989) * ''Je Veux Savoir Pourquoi'' (1989) * ''Pendons Les Haut Et Court'' (1989) * ''Pile Ou Face'' (1991) * ''Ne Comptez Pas Sur Moi'' (1991) * ''À la Chaleur des Missiles'' (1993) * ''Sortez les bulldozer'' (1993) * ''Question de Fun'' (1995) * ''Génération Atomique'' (1995) * ''Marteaux Piqueurs'' (1995) == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés|Sheriff, Les]] [[Categoria:Grop de musica punk|Sheriff, Les]] [[Categoria:Grop de rock|Sheriff, Les]] [[Categoria:grop rock d'Occitània|Sheriff, Les]] [[Categoria:Grops e cantaires d'Occitània|Sheriff, Les]] awqla1a21vyql655cbomnlk7mk1r9ig 0 188658 2328699 2328657 2022-08-17T17:34:29Z Jiròni 239 wikitext text/x-wiki '''Les Thugs''' es un grop de [[Musica Rock|rock]] [[França|francés]] d'[[Angieus]] dins los [[Païses de Léger]], fondat pels dos fraires ''Éric'' e ''Christophe Sourice'', qu'escotavan a l'ostal fòrça [[punk rock]] [[anglés]]<ref>https://www.ouest-france.fr/pays-de-la-loire/nantes-44000/interview-la-bio-des-thugs-prefacee-par-virginie-despentes-l-auteur-sera-a-nantes-e1d365de-0c8f-11eb-9a8d-89a6ca571d5b</ref>. == Biografia == Lo grop foguèt actiu entre 1983 e 1999, puèi entre 2008 e 2009. Quitament dit ''rock francés'', en realitat cantavan mai que mai en [[anglés]], çò que lor permetèt d'aver a partir de la fin de las annadas 80 un pauc de resson als [[Estats Units d'America|Estats Units]] tanben, especialament del temps del movement [https://fr.wikipedia.org/wiki/Grunge grunge], que lor musica se'n sarrava e que foguèron d'alhor signat per lo prestigiós labèl [[Estats Units d'America|american]] [https://fr.wikipedia.org/wiki/Sub_Pop Sub Pop] (lo labèl qu'aviá signat tanben lo primièr album de [[Nirvana (grop)|Nirvana]]). Lor mai polida capitada serà l'album ''As Happy As Possible'' sortit en 1993 que conten per exemple la cançon ''Biking''. En tot, entre 1987 e 1999, t'an sortit uèit albums estudiòs. ==Discografia== * 1986: ''Radical Hystery'' * 1988: '' Electric Troubles'' * 1989: '' Still Hungry Still Angry'' * 1991: ''"I.A.B.F."'' * 1993: ''As Happy As Possible'' * 1996: ''Strike'' * 1997: ''Nineteen Something'' * 1999: '' Tout Doit Disparaître'' ==Cançons mai conegudas== * ''I love You So'' (1991) * ''Biking'' (1993) * ''Papapapa'' (1993) * ''As happy as'' (1993) * ''Poison Head'' (1996) * ''Waiting'' (1996) == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés|Thugs, Les]] [[Categoria:Grop de rock|Thugs, Les]] [[Categoria:Grop de musica punk|Thugs, Les]] 47lxq91c3jr8by8irju4u2pji6vtsxc 0 188660 2328679 2022-08-17T12:52:18Z Raymond Trencavel 26125 Raymond Trencavel a desplaçat la pagina [[Hifiklub]] cap a [[Hifiklub (rock en anglés)]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[Hifiklub (rock en anglés)]] l5dmgz6d2z7q6uxmmun8n95eu2sd9yu 0 188661 2328681 2022-08-17T12:59:13Z Jfblanc 104 Jfblanc a desplaçat la pagina [[Gerstheim]] cap a [[Geerschte]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[Geerschte]] e8fwczltlfogsn7bbdqmkl30q7wj1e5 0 188662 2328683 2022-08-17T13:41:58Z Jfblanc 104 Jfblanc a desplaçat la pagina [[Les Sheriff (rock francés)]] cap a [[Les Sheriff]] : Pas besonh de precisar wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[Les Sheriff]] pkxw642pgdp38iipoxeh2am2gajbf2n 0 188663 2328684 2022-08-17T14:36:14Z 2A01:CB09:804F:B46D:A903:5C43:4E65:FEC8 Creacion de la pagina amb « {{Infobox | nom2= Institut des hautes études scientifiques |tematica= |carta= }} L’escòla Institut des hautes études scientifiques es una granda escòla francesa situada a [[Paris]]. == Ligams extèrnes == * {{fr}} [https://www.ihes.fr/ Sit web oficial de Institut des hautes études scientifiques] [[Categoria:Estudis superiors en França]] [[Categoria:Estudis superiors a París]] [[Categoria:Granda escòla]] » wikitext text/x-wiki {{Infobox | nom2= Institut des hautes études scientifiques |tematica= |carta= }} L’escòla Institut des hautes études scientifiques es una granda escòla francesa situada a [[Paris]]. == Ligams extèrnes == * {{fr}} [https://www.ihes.fr/ Sit web oficial de Institut des hautes études scientifiques] [[Categoria:Estudis superiors en França]] [[Categoria:Estudis superiors a París]] [[Categoria:Granda escòla]] 388drq5iwlp48vdvm5pfq0by7vpvem1 0 188664 2328687 2022-08-17T15:28:04Z Raymond Trencavel 26125 Creacion de la pagina amb « '''Les Dogs''' èra un grop de rock francés originari de [[Roan]] en [[Normandia]]. Cantavan sustot en anglais (''Too much class for the neighbourhood'', ''The most forgotten french boy'' en 1982) e de còps en francés (''Mon cœur bat encore'' en 1984). Format en 1973, lo grop s'es desseparat en 2002 aprèp la mòrt del cantaire ''Dominique Laboubée''<ref>http://dogs-rouen.com/chrono2003-2013.htm</ref>. ==Discografia== * 1979: ''Different'' * 1980: ''Wa... » wikitext text/x-wiki '''Les Dogs''' èra un grop de rock francés originari de [[Roan]] en [[Normandia]]. Cantavan sustot en anglais (''Too much class for the neighbourhood'', ''The most forgotten french boy'' en 1982) e de còps en francés (''Mon cœur bat encore'' en 1984). Format en 1973, lo grop s'es desseparat en 2002 aprèp la mòrt del cantaire ''Dominique Laboubée''<ref>http://dogs-rouen.com/chrono2003-2013.htm</ref>. ==Discografia== * 1979: ''Different'' * 1980: ''Walking Shadows'' * 1982: ''Too Much Class for the Neighbourhood'' * 1983: ''Legendary Lovers'' * 1985: ''Shout!'' * 1986: ''More More More'' * 1989: ''A Million Ways of Killing Time'' * 1993: ''Three Is a Crowd'' * 1998: ''4 of a Kind Vol. 1'' * 1999: ''A Different Kind (4 of a Kind Vol. 2)'' == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés|Dogs, Les]] [[Categoria:Grop de rock|Dogs, Les]] [[Categoria:Grop de musica punk|Dogs, Les]] 1ucjxug2n2ee0kipts6srn1h8o8ct19 2328688 2328687 2022-08-17T15:29:59Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki '''Les Dogs''' èra un grop de rock francés originari de [[Roan]] en [[Normandia]]. Cantavan sustot en [[anglés]] (''Too much class for the neighbourhood'', ''The most forgotten french boy'' en 1982) e de còps en [[francés]] (''Mon cœur bat encore'' en 1984). Format en 1973, lo grop s'es desseparat en 2002 aprèp la mòrt del cantaire ''Dominique Laboubée''<ref>http://dogs-rouen.com/chrono2003-2013.htm</ref>. ==Discografia== * 1979: ''Different'' * 1980: ''Walking Shadows'' * 1982: ''Too Much Class for the Neighbourhood'' * 1983: ''Legendary Lovers'' * 1985: ''Shout!'' * 1986: ''More More More'' * 1989: ''A Million Ways of Killing Time'' * 1993: ''Three Is a Crowd'' * 1998: ''4 of a Kind Vol. 1'' * 1999: ''A Different Kind (4 of a Kind Vol. 2)'' == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés|Dogs, Les]] [[Categoria:Grop de rock|Dogs, Les]] [[Categoria:Grop de musica punk|Dogs, Les]] e41tm31p3mvudypqfr6dn2k7l3vbka4 2328689 2328688 2022-08-17T15:31:09Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki '''Les Dogs''' èra un grop de [[Musica Rock|rock]] [[França|francés]] originari de [[Roan]] en [[Normandia]]. Cantavan sustot en [[anglés]] (''Too much class for the neighbourhood'', ''The most forgotten french boy'' en 1982) e de còps en [[francés]] (''Mon cœur bat encore'' en 1984). Format en 1973, lo grop s'es desseparat en 2002 aprèp la mòrt del cantaire ''Dominique Laboubée''<ref>http://dogs-rouen.com/chrono2003-2013.htm</ref>. ==Discografia== * 1979: ''Different'' * 1980: ''Walking Shadows'' * 1982: ''Too Much Class for the Neighbourhood'' * 1983: ''Legendary Lovers'' * 1985: ''Shout!'' * 1986: ''More More More'' * 1989: ''A Million Ways of Killing Time'' * 1993: ''Three Is a Crowd'' * 1998: ''4 of a Kind Vol. 1'' * 1999: ''A Different Kind (4 of a Kind Vol. 2)'' == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés|Dogs, Les]] [[Categoria:Grop de rock|Dogs, Les]] [[Categoria:Grop de musica punk|Dogs, Les]] nv4pzualjzsbq3yf47oirfnwtz2a7ni 0 188665 2328690 2022-08-17T16:16:24Z Raymond Trencavel 26125 Creacion de la pagina amb « '''Les Sales Majestés''' es un grop [[Punk rock|punk]] [[francés]] originari de la [[Nauts de Sèina|region parisenca]], format en 1981. Son musicalament fòrça influençats pel [[punk]] anglés ([[The Clash]], [[Sex Pistols]]...). Faguèron tanben en 1997 una represa de ''Panik !'' del grop punk parisenc [[Metal Urbain]]. Lo primièr album ''Bienvenue'' es sortit en 1995 e compren lo tròç ''Je suis fier''<ref>http://lessalesmajestes.online.fr/</ref>.... » wikitext text/x-wiki '''Les Sales Majestés''' es un grop [[Punk rock|punk]] [[francés]] originari de la [[Nauts de Sèina|region parisenca]], format en 1981. Son musicalament fòrça influençats pel [[punk]] anglés ([[The Clash]], [[Sex Pistols]]...). Faguèron tanben en 1997 una represa de ''Panik !'' del grop punk parisenc [[Metal Urbain]]. Lo primièr album ''Bienvenue'' es sortit en 1995 e compren lo tròç ''Je suis fier''<ref>http://lessalesmajestes.online.fr/</ref>. ==Discografia== * 1995: '' Bienvenue'' * 1997: ''No problemo'' * 2000: ''Y'a pas d'amour'' * 2010: ''Sois pauvre et tais-toi !'' * 2013: ''Sexe, fric et politique !'' * 2015: ''Ni Dieu, ni maître'' * 2017: ''Droit dans le mur'' * 2019: ''Overdose'' == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés|Sales Majestés, Les]] [[Categoria:Grop de rock|Sales Majestés, Les]] [[Categoria:Grop de musica punk|Sales Majestés, Les]] ivbl179e0qq9m6o14df0svtbqpqrk9u 0 188666 2328695 2022-08-17T16:22:00Z Raymond Trencavel 26125 Raymond Trencavel a desplaçat la pagina [[Drive Blind]] cap a [[Drive Blind (rock en anglés)]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[Drive Blind (rock en anglés)]] qodywdt1mv7a8y512u9mgdl7zrt8p39 0 188667 2328708 2022-08-17T21:44:40Z Raymond Trencavel 26125 Creacion de la pagina amb « [[Fichièr:Plastic-bertrand.jpg|thumb|Roger Jouret incarna « Plastic Bertrand »]] '''Plastic Bertrand''' es un cantaire [[francés]] de [[Belgica]] aparegut au moment de la [[punk|mòda punk]] e devengut celèbre capvath lo Monde entièr d'èstre lo primièr a aver un tube [[Punk rock|punk]] en [[francés]] : ''Ça plane pour moi'' en 1978<ref>https://hit-parade.net/titre/319/plastic-bertrand-ca-plane-pour-moi</ref>. == Biografia == Se '''PLastic Bertra... » wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Plastic-bertrand.jpg|thumb|Roger Jouret incarna « Plastic Bertrand »]] '''Plastic Bertrand''' es un cantaire [[francés]] de [[Belgica]] aparegut au moment de la [[punk|mòda punk]] e devengut celèbre capvath lo Monde entièr d'èstre lo primièr a aver un tube [[Punk rock|punk]] en [[francés]] : ''Ça plane pour moi'' en 1978<ref>https://hit-parade.net/titre/319/plastic-bertrand-ca-plane-pour-moi</ref>. == Biografia == Se '''PLastic Bertrand''' es presentat de'n primièr coma l'escais de scèna del cantaire [[francés]] ''Roger Jouret'' (nascut en [[Belgica]] en 1954), en realitat, '''Plastic Bertrand''' es mai objectivament un projècte musical que lo ''Roger Jouret'' n'aviá puslèu lo ròtle de n'assurar la promocion comerciala. En efèit, se als [[Estats Units d'America|Estats Units]] e dins los païses pas francofòns ont la cançon foguèt un tube, ''Ça plane pour moi'' es creditat coma lo primièr (e sovent lo sol) imne [[Punk rock|punk]] [[francés]], quitament represa per de grops [[Punk rock|punks]] americans ([https://fr.wikipedia.org/wiki/The_Presidents_of_the_United_States_of_America The President Of The United States], [[Red Hot Chili Peppers]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Vampire%20Weekend Vampire Weekend]), es pas brica lo cas en [[França]] ont aquesta cançon es percebuda pel mitan [[punk]] coma una marrida galejada ! Cal saber que ''Ça plane pour moi'' es en realitat eissit d'una soscadissa de ''Bert Bertrand'' (un journaliste rock bèlga) en 1977 pendent la mòda punk venguda d'Anglatèrra ([[The Clash]], [[Sex Pistols]]), que sentiguèt lo potencial qu'i aviá d'obrir aquesta moda al mercat francés. Aital, demandèt a un amic productor, ''Lou Deprijck'', d'enregistrar lèu-lèu la primièra cançon punk francesa de l'istòria. Tre lo lendoman, ''Lou Deprijck'' n'aviá fait una maqueta, còp-sèc enregistrada. Las paraulas foguèron escriutas per ''Yvan Lacomblez'', que pel títol s'èra directament inspirat de ''Tu me fais planer'', una cançon de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Michel_Delpech_(album,_1975) Michel Delpech]. E aital, per n'assegurar la promocion, lo ''Roger Jouret'' foguèt causit per son perfil ''punk''. Lo succès de ''Ça plane pour moi'' foguèt colosal : n°1 en França, classat dins fòrça païses quitament pas francofòns (Estats Units tanben)... Es aital que ''Roger Jouret'' « Plastic Bertrand » es còp-sèc devengut « lo primièr cantaire punk francés de l'istòria » ! en seguida de la capitada de la cançon, ''Roger Jouret'' continuèt fin finala de sortir disques, tostemps ambe lo'escais de ''PLastic Bertrand'', çaquelà en cambiar d'estili, de'n primièr en se virar cap a la new wave (''Tout petit la planète'', ''Major Tom'') puèi cap a una pop francesa mai commerciala. Pr'quò sa carrièra artistica patissèt lèu-lèu del fait que s'es sabut qu'èra pas lo cantaire de ''Ça plane pour moi''. En mai d'aquò, s'es sabut que la finalitat del projècte ''Plastic Bertrand'' èra mai de capitalisar sus la mòda punk qu'una emanacion eissida d'una motivacion artistica vertadièra, piri qu'aquò, en contradiccion complèta ambe lo nihilisme de l'esperit punk. Aital, lo succès de Plastic Bertrand foguèt autan espectacular qu'efemèr pr'amor del discredit artistic de ''Roger Jouret'', vist coma una paura palhassa pel mitan rock, un impostor malonèst per d'autres. Çaquelà, abstraccion faita de la galejada ''Plastic Bertrand'', demòra çampar la qualitat artistica de las composicions, que s'agisca de ''Ça plane pour moi'', que l'originalitat es indeniabla (una cagada auriá pas avut una tala capitada), o dels títols new wave ''Tout petit la planète'' e ''Major Tom'' (adaptacion francesa de la version [[alemand|alemanda]] de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Peter%20Schilling Peter Schilling]), de plan bona factura tanben. == Discografia == * 1978: ''AN1'' * 1979: ''J'te fais un plan'' * 1980: ''L'Album'' * 1981: ''Plastiquez vos baffles'' * 1983: ''Chat va...Et toi?'' * 1988: ''Pix'' * 1994: Suite diagonale * 2002: ''Ultraterrestre'' * 2009: ''Dandy Bandit'' * 2020: ''L'expérience humaine'' ==Cançons mai conegudas== * ''Ça plane pour moi'' (1978) * ''Bambino'' (1978, represa de [[Dalida]]) * ''Tout petit la planète'' (1978) * ''Major Tom'' (1983, represa de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Peter%20Schilling Peter Schilling]) * ''Les Joueurs de Tchick-Tchick'' (1994) == Referéncias == [[Categoria:Cantaire francés]] ovtmcwbqyx88dphzoovidqpznd6bs5n 2328709 2328708 2022-08-17T21:45:22Z Raymond Trencavel 26125 /* Biografia */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Plastic-bertrand.jpg|thumb|Roger Jouret incarna « Plastic Bertrand »]] '''Plastic Bertrand''' es un cantaire [[francés]] de [[Belgica]] aparegut au moment de la [[punk|mòda punk]] e devengut celèbre capvath lo Monde entièr d'èstre lo primièr a aver un tube [[Punk rock|punk]] en [[francés]] : ''Ça plane pour moi'' en 1978<ref>https://hit-parade.net/titre/319/plastic-bertrand-ca-plane-pour-moi</ref>. == Biografia == Se '''PLastic Bertrand''' es presentat de'n primièr coma l'escais de scèna del cantaire [[francés]] ''Roger Jouret'' (nascut en [[Belgica]] en 1954), en realitat, ''Plastic Bertrand'' es mai objectivament un projècte musical que lo ''Roger Jouret'' n'aviá puslèu lo ròtle de n'assurar la promocion comerciala. En efèit, se als [[Estats Units d'America|Estats Units]] e dins los païses pas francofòns ont la cançon foguèt un tube, ''Ça plane pour moi'' es creditat coma lo primièr (e sovent lo sol) imne [[Punk rock|punk]] [[francés]], quitament represa per de grops [[Punk rock|punks]] americans ([https://fr.wikipedia.org/wiki/The_Presidents_of_the_United_States_of_America The President Of The United States], [[Red Hot Chili Peppers]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Vampire%20Weekend Vampire Weekend]), es pas brica lo cas en [[França]] ont aquesta cançon es percebuda pel mitan [[punk]] coma una marrida galejada ! Cal saber que ''Ça plane pour moi'' es en realitat eissit d'una soscadissa de ''Bert Bertrand'' (un journaliste rock bèlga) en 1977 pendent la mòda punk venguda d'Anglatèrra ([[The Clash]], [[Sex Pistols]]), que sentiguèt lo potencial qu'i aviá d'obrir aquesta moda al mercat francés. Aital, demandèt a un amic productor, ''Lou Deprijck'', d'enregistrar lèu-lèu la primièra cançon punk francesa de l'istòria. Tre lo lendoman, ''Lou Deprijck'' n'aviá fait una maqueta, còp-sèc enregistrada. Las paraulas foguèron escriutas per ''Yvan Lacomblez'', que pel títol s'èra directament inspirat de ''Tu me fais planer'', una cançon de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Michel_Delpech_(album,_1975) Michel Delpech]. E aital, per n'assegurar la promocion, lo ''Roger Jouret'' foguèt causit per son perfil ''punk''. Lo succès de ''Ça plane pour moi'' foguèt colosal : n°1 en França, classat dins fòrça païses quitament pas francofòns (Estats Units tanben)... Es aital que ''Roger Jouret'' « Plastic Bertrand » es còp-sèc devengut « lo primièr cantaire punk francés de l'istòria » ! en seguida de la capitada de la cançon, ''Roger Jouret'' continuèt fin finala de sortir disques, tostemps ambe lo'escais de ''PLastic Bertrand'', çaquelà en cambiar d'estili, de'n primièr en se virar cap a la new wave (''Tout petit la planète'', ''Major Tom'') puèi cap a una pop francesa mai commerciala. Pr'quò sa carrièra artistica patissèt lèu-lèu del fait que s'es sabut qu'èra pas lo cantaire de ''Ça plane pour moi''. En mai d'aquò, s'es sabut que la finalitat del projècte ''Plastic Bertrand'' èra mai de capitalisar sus la mòda punk qu'una emanacion eissida d'una motivacion artistica vertadièra, piri qu'aquò, en contradiccion complèta ambe lo nihilisme de l'esperit punk. Aital, lo succès de Plastic Bertrand foguèt autan espectacular qu'efemèr pr'amor del discredit artistic de ''Roger Jouret'', vist coma una paura palhassa pel mitan rock, un impostor malonèst per d'autres. Çaquelà, abstraccion faita de la galejada ''Plastic Bertrand'', demòra çampar la qualitat artistica de las composicions, que s'agisca de ''Ça plane pour moi'', que l'originalitat es indeniabla (una cagada auriá pas avut una tala capitada), o dels títols new wave ''Tout petit la planète'' e ''Major Tom'' (adaptacion francesa de la version [[alemand|alemanda]] de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Peter%20Schilling Peter Schilling]), de plan bona factura tanben. == Discografia == * 1978: ''AN1'' * 1979: ''J'te fais un plan'' * 1980: ''L'Album'' * 1981: ''Plastiquez vos baffles'' * 1983: ''Chat va...Et toi?'' * 1988: ''Pix'' * 1994: Suite diagonale * 2002: ''Ultraterrestre'' * 2009: ''Dandy Bandit'' * 2020: ''L'expérience humaine'' ==Cançons mai conegudas== * ''Ça plane pour moi'' (1978) * ''Bambino'' (1978, represa de [[Dalida]]) * ''Tout petit la planète'' (1978) * ''Major Tom'' (1983, represa de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Peter%20Schilling Peter Schilling]) * ''Les Joueurs de Tchick-Tchick'' (1994) == Referéncias == [[Categoria:Cantaire francés]] 1td9jj31cjlgy9cgbkqsb1qm93now17 2328710 2328709 2022-08-17T21:46:56Z Raymond Trencavel 26125 /* Biografia */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Plastic-bertrand.jpg|thumb|Roger Jouret incarna « Plastic Bertrand »]] '''Plastic Bertrand''' es un cantaire [[francés]] de [[Belgica]] aparegut au moment de la [[punk|mòda punk]] e devengut celèbre capvath lo Monde entièr d'èstre lo primièr a aver un tube [[Punk rock|punk]] en [[francés]] : ''Ça plane pour moi'' en 1978<ref>https://hit-parade.net/titre/319/plastic-bertrand-ca-plane-pour-moi</ref>. == Biografia == Se '''PLastic Bertrand''' es presentat de'n primièr coma l'escais de scèna del cantaire [[francés]] ''Roger Jouret'' (nascut en [[Belgica]] en 1954), en realitat, ''Plastic Bertrand'' es mai objectivament un projècte musical que lo ''Roger Jouret'' n'aviá puslèu lo ròtle de n'assurar la promocion comerciala. En efèit, se als [[Estats Units d'America|Estats Units]] e dins los païses pas francofòns ont la cançon foguèt un tube, ''Ça plane pour moi'' es creditat coma lo primièr (e sovent lo sol) imne [[Punk rock|punk]] [[francés]], quitament represa per de grops rock americans plan coneguts ([https://fr.wikipedia.org/wiki/The_Presidents_of_the_United_States_of_America The President Of The United States], [[Red Hot Chili Peppers]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Vampire%20Weekend Vampire Weekend]), es pas brica lo cas en [[França]] ont aquesta cançon es percebuda pel mitan [[punk]] coma una marrida galejada ! Cal saber que ''Ça plane pour moi'' es en realitat eissit d'una soscadissa de ''Bert Bertrand'' (un journaliste rock bèlga) en 1977 pendent la mòda punk venguda d'Anglatèrra ([[The Clash]], [[Sex Pistols]]), que sentiguèt lo potencial qu'i aviá d'obrir aquesta moda al mercat francés. Aital, demandèt a un amic productor, ''Lou Deprijck'', d'enregistrar lèu-lèu la primièra cançon punk francesa de l'istòria. Tre lo lendoman, ''Lou Deprijck'' n'aviá fait una maqueta, còp-sèc enregistrada. Las paraulas foguèron escriutas per ''Yvan Lacomblez'', que pel títol s'èra directament inspirat de ''Tu me fais planer'', una cançon de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Michel_Delpech_(album,_1975) Michel Delpech]. E aital, per n'assegurar la promocion, lo ''Roger Jouret'' foguèt causit per son perfil ''punk''. Lo succès de ''Ça plane pour moi'' foguèt colosal : n°1 en França, classat dins fòrça païses quitament pas francofòns (Estats Units tanben)... Es aital que ''Roger Jouret'' « Plastic Bertrand » es còp-sèc devengut « lo primièr cantaire punk francés de l'istòria » ! en seguida de la capitada de la cançon, ''Roger Jouret'' continuèt fin finala de sortir disques, tostemps ambe lo'escais de ''PLastic Bertrand'', çaquelà en cambiar d'estili, de'n primièr en se virar cap a la new wave (''Tout petit la planète'', ''Major Tom'') puèi cap a una pop francesa mai commerciala. Pr'quò sa carrièra artistica patissèt lèu-lèu del fait que s'es sabut qu'èra pas lo cantaire de ''Ça plane pour moi''. En mai d'aquò, s'es sabut que la finalitat del projècte ''Plastic Bertrand'' èra mai de capitalisar sus la mòda punk qu'una emanacion eissida d'una motivacion artistica vertadièra, piri qu'aquò, en contradiccion complèta ambe lo nihilisme de l'esperit punk. Aital, lo succès de Plastic Bertrand foguèt autan espectacular qu'efemèr pr'amor del discredit artistic de ''Roger Jouret'', vist coma una paura palhassa pel mitan rock, un impostor malonèst per d'autres. Çaquelà, abstraccion faita de la galejada ''Plastic Bertrand'', demòra çampar la qualitat artistica de las composicions, que s'agisca de ''Ça plane pour moi'', que l'originalitat es indeniabla (una cagada auriá pas avut una tala capitada), o dels títols new wave ''Tout petit la planète'' e ''Major Tom'' (adaptacion francesa de la version [[alemand|alemanda]] de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Peter%20Schilling Peter Schilling]), de plan bona factura tanben. == Discografia == * 1978: ''AN1'' * 1979: ''J'te fais un plan'' * 1980: ''L'Album'' * 1981: ''Plastiquez vos baffles'' * 1983: ''Chat va...Et toi?'' * 1988: ''Pix'' * 1994: Suite diagonale * 2002: ''Ultraterrestre'' * 2009: ''Dandy Bandit'' * 2020: ''L'expérience humaine'' ==Cançons mai conegudas== * ''Ça plane pour moi'' (1978) * ''Bambino'' (1978, represa de [[Dalida]]) * ''Tout petit la planète'' (1978) * ''Major Tom'' (1983, represa de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Peter%20Schilling Peter Schilling]) * ''Les Joueurs de Tchick-Tchick'' (1994) == Referéncias == [[Categoria:Cantaire francés]] oz3usxdiy8c9pal0z4rsd6e8bacnq49 2328711 2328710 2022-08-17T21:47:35Z Raymond Trencavel 26125 /* Biografia */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Plastic-bertrand.jpg|thumb|Roger Jouret incarna « Plastic Bertrand »]] '''Plastic Bertrand''' es un cantaire [[francés]] de [[Belgica]] aparegut au moment de la [[punk|mòda punk]] e devengut celèbre capvath lo Monde entièr d'èstre lo primièr a aver un tube [[Punk rock|punk]] en [[francés]] : ''Ça plane pour moi'' en 1978<ref>https://hit-parade.net/titre/319/plastic-bertrand-ca-plane-pour-moi</ref>. == Biografia == Se '''PLastic Bertrand''' es presentat de'n primièr coma l'escais de scèna del cantaire [[francés]] ''Roger Jouret'' (nascut en [[Belgica]] en 1954), en realitat, ''Plastic Bertrand'' es mai objectivament un projècte musical que lo ''Roger Jouret'' n'aviá puslèu lo ròtle de n'assurar la promocion comerciala. En efèit, se als [[Estats Units d'America|Estats Units]] e dins los païses pas francofòns ont la cançon foguèt un tube, ''Ça plane pour moi'' es creditat coma lo primièr (e sovent lo sol) imne [[Punk rock|punk]] [[francés]], quitament represa per de grops rock americans plan coneguts ([https://fr.wikipedia.org/wiki/The_Presidents_of_the_United_States_of_America The President Of The United States], [[Red Hot Chili Peppers]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Vampire%20Weekend Vampire Weekend]), es pas brica lo cas en [[França]] ont aquesta cançon es percebuda pel mitan [[punk]] coma una marrida galejada ! Cal saber que ''Ça plane pour moi'' es en realitat eissit d'una soscadissa de ''Bert Bertrand'' (un journaliste rock bèlga) en 1977 pendent la mòda punk venguda d'[[Anglatèrra]] ([[The Clash]], [[Sex Pistols]]), que sentiguèt lo potencial qu'i aviá d'obrir aquesta moda al mercat francés. Aital, demandèt a un amic productor, ''Lou Deprijck'', d'enregistrar lèu-lèu la primièra cançon punk francesa de l'istòria. Tre lo lendoman, ''Lou Deprijck'' n'aviá fait una maqueta, còp-sèc enregistrada. Las paraulas foguèron escriutas per ''Yvan Lacomblez'', que pel títol s'èra directament inspirat de ''Tu me fais planer'', una cançon de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Michel_Delpech_(album,_1975) Michel Delpech]. E aital, per n'assegurar la promocion, lo ''Roger Jouret'' foguèt causit per son perfil ''punk''. Lo succès de ''Ça plane pour moi'' foguèt colosal : n°1 en França, classat dins fòrça païses quitament pas francofòns (Estats Units tanben)... Es aital que ''Roger Jouret'' « Plastic Bertrand » es còp-sèc devengut « lo primièr cantaire punk francés de l'istòria » ! en seguida de la capitada de la cançon, ''Roger Jouret'' continuèt fin finala de sortir disques, tostemps ambe lo'escais de ''PLastic Bertrand'', çaquelà en cambiar d'estili, de'n primièr en se virar cap a la new wave (''Tout petit la planète'', ''Major Tom'') puèi cap a una pop francesa mai commerciala. Pr'quò sa carrièra artistica patissèt lèu-lèu del fait que s'es sabut qu'èra pas lo cantaire de ''Ça plane pour moi''. En mai d'aquò, s'es sabut que la finalitat del projècte ''Plastic Bertrand'' èra mai de capitalisar sus la mòda punk qu'una emanacion eissida d'una motivacion artistica vertadièra, piri qu'aquò, en contradiccion complèta ambe lo nihilisme de l'esperit punk. Aital, lo succès de Plastic Bertrand foguèt autan espectacular qu'efemèr pr'amor del discredit artistic de ''Roger Jouret'', vist coma una paura palhassa pel mitan rock, un impostor malonèst per d'autres. Çaquelà, abstraccion faita de la galejada ''Plastic Bertrand'', demòra çampar la qualitat artistica de las composicions, que s'agisca de ''Ça plane pour moi'', que l'originalitat es indeniabla (una cagada auriá pas avut una tala capitada), o dels títols new wave ''Tout petit la planète'' e ''Major Tom'' (adaptacion francesa de la version [[alemand|alemanda]] de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Peter%20Schilling Peter Schilling]), de plan bona factura tanben. == Discografia == * 1978: ''AN1'' * 1979: ''J'te fais un plan'' * 1980: ''L'Album'' * 1981: ''Plastiquez vos baffles'' * 1983: ''Chat va...Et toi?'' * 1988: ''Pix'' * 1994: Suite diagonale * 2002: ''Ultraterrestre'' * 2009: ''Dandy Bandit'' * 2020: ''L'expérience humaine'' ==Cançons mai conegudas== * ''Ça plane pour moi'' (1978) * ''Bambino'' (1978, represa de [[Dalida]]) * ''Tout petit la planète'' (1978) * ''Major Tom'' (1983, represa de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Peter%20Schilling Peter Schilling]) * ''Les Joueurs de Tchick-Tchick'' (1994) == Referéncias == [[Categoria:Cantaire francés]] oiaymz1pac1uzl2uds3a1t4gsd8f0xj 2328712 2328711 2022-08-17T21:48:41Z Raymond Trencavel 26125 /* Biografia */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Plastic-bertrand.jpg|thumb|Roger Jouret incarna « Plastic Bertrand »]] '''Plastic Bertrand''' es un cantaire [[francés]] de [[Belgica]] aparegut au moment de la [[punk|mòda punk]] e devengut celèbre capvath lo Monde entièr d'èstre lo primièr a aver un tube [[Punk rock|punk]] en [[francés]] : ''Ça plane pour moi'' en 1978<ref>https://hit-parade.net/titre/319/plastic-bertrand-ca-plane-pour-moi</ref>. == Biografia == Se '''PLastic Bertrand''' es presentat de'n primièr coma l'escais de scèna del cantaire [[francés]] ''Roger Jouret'' (nascut en [[Belgica]] en 1954), en realitat, ''Plastic Bertrand'' es mai objectivament un projècte musical que lo ''Roger Jouret'' n'aviá puslèu lo ròtle de n'assurar la promocion comerciala. En efèit, se als [[Estats Units d'America|Estats Units]] e dins los païses pas francofòns ont la cançon foguèt un tube, ''Ça plane pour moi'' es creditat coma lo primièr (e sovent lo sol) imne [[Punk rock|punk]] [[francés]], quitament represa per de grops rock americans plan coneguts ([https://fr.wikipedia.org/wiki/The_Presidents_of_the_United_States_of_America The President Of The United States], [[Red Hot Chili Peppers]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Vampire%20Weekend Vampire Weekend]), es pas brica lo cas en [[França]] ont aquesta cançon es percebuda pel mitan [[punk]] coma una marrida galejada ! Cal saber que ''Ça plane pour moi'' es en realitat eissit d'una soscadissa de ''Bert Bertrand'' (un journaliste rock bèlga) en 1977 pendent la mòda punk venguda d'[[Anglatèrra]] ([[The Clash]], [[Sex Pistols]]), que sentiguèt lo potencial qu'i aviá d'obrir aquesta moda al mercat francés. Aital, demandèt a un amic productor, ''Lou Deprijck'', d'enregistrar lèu-lèu la primièra cançon punk francesa de l'istòria. Tre lo lendoman, ''Lou Deprijck'' n'aviá fait una maqueta, còp-sèc enregistrada. Las paraulas foguèron escriutas per ''Yvan Lacomblez'', que pel títol s'èra directament inspirat de ''Tu me fais planer'', una cançon de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Michel_Delpech_(album,_1975) Michel Delpech]. E aital, per n'assegurar la promocion, lo ''Roger Jouret'' foguèt causit per son perfil ''punk''. Lo succès de ''Ça plane pour moi'' foguèt colosal : n°1 en França, classat dins fòrça païses quitament pas francofòns (Estats Units tanben)... Es aital que ''Roger Jouret'' « Plastic Bertrand » es còp-sèc devengut « lo primièr cantaire punk francés de l'istòria » ! en seguida de la capitada de la cançon, ''Roger Jouret'' continuèt fin finala de sortir disques, tostemps ambe l'escais de ''PLastic Bertrand'', çaquelà en cambiar d'estili, de'n primièr en se virar cap a la new wave (''Tout petit la planète'', ''Major Tom'') puèi cap a una pop francesa mai commerciala. Pr'quò sa carrièra artistica patissèt lèu-lèu del fait que s'es sabut qu'èra pas lo cantaire de ''Ça plane pour moi''. En mai d'aquò, s'es sabut que la finalitat del projècte ''Plastic Bertrand'' èra mai de capitalisar sus la mòda punk qu'una emanacion eissida d'una motivacion artistica vertadièra, piri qu'aquò, en contradiccion complèta ambe lo nihilisme de l'esperit punk. Aital, lo succès de Plastic Bertrand foguèt autan espectacular qu'efemèr pr'amor del discredit artistic de ''Roger Jouret'', vist coma una paura palhassa pel mitan rock, un impostor malonèst per d'autres. Çaquelà, abstraccion faita de la galejada ''Plastic Bertrand'', demòra çampar la qualitat artistica de las composicions, que s'agisca de ''Ça plane pour moi'', que l'originalitat es indeniabla (una cagada auriá pas avut una tala capitada), o dels títols new wave ''Tout petit la planète'' e ''Major Tom'' (adaptacion francesa de la version [[alemand|alemanda]] de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Peter%20Schilling Peter Schilling]), de plan bona factura tanben. == Discografia == * 1978: ''AN1'' * 1979: ''J'te fais un plan'' * 1980: ''L'Album'' * 1981: ''Plastiquez vos baffles'' * 1983: ''Chat va...Et toi?'' * 1988: ''Pix'' * 1994: Suite diagonale * 2002: ''Ultraterrestre'' * 2009: ''Dandy Bandit'' * 2020: ''L'expérience humaine'' ==Cançons mai conegudas== * ''Ça plane pour moi'' (1978) * ''Bambino'' (1978, represa de [[Dalida]]) * ''Tout petit la planète'' (1978) * ''Major Tom'' (1983, represa de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Peter%20Schilling Peter Schilling]) * ''Les Joueurs de Tchick-Tchick'' (1994) == Referéncias == [[Categoria:Cantaire francés]] jrxcgkf92vhdbhooljzhxtft7h6cvvl 2328713 2328712 2022-08-17T21:49:33Z Raymond Trencavel 26125 /* Biografia */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Plastic-bertrand.jpg|thumb|Roger Jouret incarna « Plastic Bertrand »]] '''Plastic Bertrand''' es un cantaire [[francés]] de [[Belgica]] aparegut au moment de la [[punk|mòda punk]] e devengut celèbre capvath lo Monde entièr d'èstre lo primièr a aver un tube [[Punk rock|punk]] en [[francés]] : ''Ça plane pour moi'' en 1978<ref>https://hit-parade.net/titre/319/plastic-bertrand-ca-plane-pour-moi</ref>. == Biografia == Se '''PLastic Bertrand''' es presentat de'n primièr coma l'escais de scèna del cantaire [[francés]] ''Roger Jouret'' (nascut en [[Belgica]] en 1954), en realitat, ''Plastic Bertrand'' es mai objectivament un projècte musical que lo ''Roger Jouret'' n'aviá puslèu lo ròtle de n'assurar la promocion comerciala. En efèit, se als [[Estats Units d'America|Estats Units]] e dins los païses pas francofòns ont la cançon foguèt un tube, ''Ça plane pour moi'' es creditat coma lo primièr (e sovent lo sol) imne [[Punk rock|punk]] [[francés]], quitament represa per de grops rock americans plan coneguts ([https://fr.wikipedia.org/wiki/The_Presidents_of_the_United_States_of_America The President Of The United States], [[Red Hot Chili Peppers]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Vampire%20Weekend Vampire Weekend]), es pas brica lo cas en [[França]] ont aquesta cançon es percebuda pel mitan [[punk]] coma una marrida galejada ! Cal saber que ''Ça plane pour moi'' es en realitat eissit d'una soscadissa de ''Bert Bertrand'' (un journaliste rock bèlga) en 1977 pendent la mòda punk venguda d'[[Anglatèrra]] ([[The Clash]], [[Sex Pistols]]), que sentiguèt lo potencial qu'i aviá d'obrir aquesta moda al mercat francés. Aital, demandèt a un amic productor, ''Lou Deprijck'', d'enregistrar lèu-lèu la primièra cançon punk francesa de l'istòria. Tre lo lendoman, ''Lou Deprijck'' n'aviá fait una maqueta, còp-sèc enregistrada. Las paraulas foguèron escriutas per ''Yvan Lacomblez'', que pel títol s'èra directament inspirat de ''Tu me fais planer'', una cançon de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Michel_Delpech_(album,_1975) Michel Delpech]. E aital, per n'assegurar la promocion, lo ''Roger Jouret'' foguèt causit per son perfil ''punk''. Lo succès de ''Ça plane pour moi'' foguèt colosal : n°1 en França, classat dins fòrça païses quitament pas francofòns (Estats Units tanben)... Es aital que ''Roger Jouret'' « Plastic Bertrand » es còp-sèc devengut « lo primièr cantaire punk francés de l'istòria » ! en seguida de la capitada de la cançon, ''Roger Jouret'' continuèt fin finala de sortir disques, tostemps ambe l'escais de ''PLastic Bertrand'', çaquelà en cambiar d'estili, de'n primièr en se virar cap a la [https://fr.wikipedia.org/wiki/Synthpop new wave] (''Tout petit la planète'', ''Major Tom'') puèi cap a una pop francesa mai commerciala. Pr'quò sa carrièra artistica patissèt lèu-lèu del fait que s'es sabut qu'èra pas lo cantaire de ''Ça plane pour moi''. En mai d'aquò, s'es sabut que la finalitat del projècte ''Plastic Bertrand'' èra mai de capitalisar sus la mòda punk qu'una emanacion eissida d'una motivacion artistica vertadièra, piri qu'aquò, en contradiccion complèta ambe lo nihilisme de l'esperit punk. Aital, lo succès de Plastic Bertrand foguèt autan espectacular qu'efemèr pr'amor del discredit artistic de ''Roger Jouret'', vist coma una paura palhassa pel mitan rock, un impostor malonèst per d'autres. Çaquelà, abstraccion faita de la galejada ''Plastic Bertrand'', demòra çampar la qualitat artistica de las composicions, que s'agisca de ''Ça plane pour moi'', que l'originalitat es indeniabla (una cagada auriá pas avut una tala capitada), o dels títols new wave ''Tout petit la planète'' e ''Major Tom'' (adaptacion francesa de la version [[alemand|alemanda]] de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Peter%20Schilling Peter Schilling]), de plan bona factura tanben. == Discografia == * 1978: ''AN1'' * 1979: ''J'te fais un plan'' * 1980: ''L'Album'' * 1981: ''Plastiquez vos baffles'' * 1983: ''Chat va...Et toi?'' * 1988: ''Pix'' * 1994: Suite diagonale * 2002: ''Ultraterrestre'' * 2009: ''Dandy Bandit'' * 2020: ''L'expérience humaine'' ==Cançons mai conegudas== * ''Ça plane pour moi'' (1978) * ''Bambino'' (1978, represa de [[Dalida]]) * ''Tout petit la planète'' (1978) * ''Major Tom'' (1983, represa de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Peter%20Schilling Peter Schilling]) * ''Les Joueurs de Tchick-Tchick'' (1994) == Referéncias == [[Categoria:Cantaire francés]] bxf33i3rztyg4tbq2f9loxwfo9yblab 2328714 2328713 2022-08-17T21:50:01Z Raymond Trencavel 26125 /* Cançons mai conegudas */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Plastic-bertrand.jpg|thumb|Roger Jouret incarna « Plastic Bertrand »]] '''Plastic Bertrand''' es un cantaire [[francés]] de [[Belgica]] aparegut au moment de la [[punk|mòda punk]] e devengut celèbre capvath lo Monde entièr d'èstre lo primièr a aver un tube [[Punk rock|punk]] en [[francés]] : ''Ça plane pour moi'' en 1978<ref>https://hit-parade.net/titre/319/plastic-bertrand-ca-plane-pour-moi</ref>. == Biografia == Se '''PLastic Bertrand''' es presentat de'n primièr coma l'escais de scèna del cantaire [[francés]] ''Roger Jouret'' (nascut en [[Belgica]] en 1954), en realitat, ''Plastic Bertrand'' es mai objectivament un projècte musical que lo ''Roger Jouret'' n'aviá puslèu lo ròtle de n'assurar la promocion comerciala. En efèit, se als [[Estats Units d'America|Estats Units]] e dins los païses pas francofòns ont la cançon foguèt un tube, ''Ça plane pour moi'' es creditat coma lo primièr (e sovent lo sol) imne [[Punk rock|punk]] [[francés]], quitament represa per de grops rock americans plan coneguts ([https://fr.wikipedia.org/wiki/The_Presidents_of_the_United_States_of_America The President Of The United States], [[Red Hot Chili Peppers]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Vampire%20Weekend Vampire Weekend]), es pas brica lo cas en [[França]] ont aquesta cançon es percebuda pel mitan [[punk]] coma una marrida galejada ! Cal saber que ''Ça plane pour moi'' es en realitat eissit d'una soscadissa de ''Bert Bertrand'' (un journaliste rock bèlga) en 1977 pendent la mòda punk venguda d'[[Anglatèrra]] ([[The Clash]], [[Sex Pistols]]), que sentiguèt lo potencial qu'i aviá d'obrir aquesta moda al mercat francés. Aital, demandèt a un amic productor, ''Lou Deprijck'', d'enregistrar lèu-lèu la primièra cançon punk francesa de l'istòria. Tre lo lendoman, ''Lou Deprijck'' n'aviá fait una maqueta, còp-sèc enregistrada. Las paraulas foguèron escriutas per ''Yvan Lacomblez'', que pel títol s'èra directament inspirat de ''Tu me fais planer'', una cançon de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Michel_Delpech_(album,_1975) Michel Delpech]. E aital, per n'assegurar la promocion, lo ''Roger Jouret'' foguèt causit per son perfil ''punk''. Lo succès de ''Ça plane pour moi'' foguèt colosal : n°1 en França, classat dins fòrça païses quitament pas francofòns (Estats Units tanben)... Es aital que ''Roger Jouret'' « Plastic Bertrand » es còp-sèc devengut « lo primièr cantaire punk francés de l'istòria » ! en seguida de la capitada de la cançon, ''Roger Jouret'' continuèt fin finala de sortir disques, tostemps ambe l'escais de ''PLastic Bertrand'', çaquelà en cambiar d'estili, de'n primièr en se virar cap a la [https://fr.wikipedia.org/wiki/Synthpop new wave] (''Tout petit la planète'', ''Major Tom'') puèi cap a una pop francesa mai commerciala. Pr'quò sa carrièra artistica patissèt lèu-lèu del fait que s'es sabut qu'èra pas lo cantaire de ''Ça plane pour moi''. En mai d'aquò, s'es sabut que la finalitat del projècte ''Plastic Bertrand'' èra mai de capitalisar sus la mòda punk qu'una emanacion eissida d'una motivacion artistica vertadièra, piri qu'aquò, en contradiccion complèta ambe lo nihilisme de l'esperit punk. Aital, lo succès de Plastic Bertrand foguèt autan espectacular qu'efemèr pr'amor del discredit artistic de ''Roger Jouret'', vist coma una paura palhassa pel mitan rock, un impostor malonèst per d'autres. Çaquelà, abstraccion faita de la galejada ''Plastic Bertrand'', demòra çampar la qualitat artistica de las composicions, que s'agisca de ''Ça plane pour moi'', que l'originalitat es indeniabla (una cagada auriá pas avut una tala capitada), o dels títols new wave ''Tout petit la planète'' e ''Major Tom'' (adaptacion francesa de la version [[alemand|alemanda]] de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Peter%20Schilling Peter Schilling]), de plan bona factura tanben. == Discografia == * 1978: ''AN1'' * 1979: ''J'te fais un plan'' * 1980: ''L'Album'' * 1981: ''Plastiquez vos baffles'' * 1983: ''Chat va...Et toi?'' * 1988: ''Pix'' * 1994: Suite diagonale * 2002: ''Ultraterrestre'' * 2009: ''Dandy Bandit'' * 2020: ''L'expérience humaine'' ==Cançons mai conegudas== * ''Ça plane pour moi'' (1977) * ''Bambino'' (1977, represa de [[Dalida]]) * ''Tout petit la planète'' (1978) * ''Major Tom'' (1983, represa de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Peter%20Schilling Peter Schilling]) * ''Les Joueurs de Tchick-Tchick'' (1994) == Referéncias == [[Categoria:Cantaire francés]] mrwpuxd69yivph1puvano72v0re7o67 2328715 2328714 2022-08-17T21:50:20Z Raymond Trencavel 26125 /* Cançons mai conegudas */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Plastic-bertrand.jpg|thumb|Roger Jouret incarna « Plastic Bertrand »]] '''Plastic Bertrand''' es un cantaire [[francés]] de [[Belgica]] aparegut au moment de la [[punk|mòda punk]] e devengut celèbre capvath lo Monde entièr d'èstre lo primièr a aver un tube [[Punk rock|punk]] en [[francés]] : ''Ça plane pour moi'' en 1978<ref>https://hit-parade.net/titre/319/plastic-bertrand-ca-plane-pour-moi</ref>. == Biografia == Se '''PLastic Bertrand''' es presentat de'n primièr coma l'escais de scèna del cantaire [[francés]] ''Roger Jouret'' (nascut en [[Belgica]] en 1954), en realitat, ''Plastic Bertrand'' es mai objectivament un projècte musical que lo ''Roger Jouret'' n'aviá puslèu lo ròtle de n'assurar la promocion comerciala. En efèit, se als [[Estats Units d'America|Estats Units]] e dins los païses pas francofòns ont la cançon foguèt un tube, ''Ça plane pour moi'' es creditat coma lo primièr (e sovent lo sol) imne [[Punk rock|punk]] [[francés]], quitament represa per de grops rock americans plan coneguts ([https://fr.wikipedia.org/wiki/The_Presidents_of_the_United_States_of_America The President Of The United States], [[Red Hot Chili Peppers]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Vampire%20Weekend Vampire Weekend]), es pas brica lo cas en [[França]] ont aquesta cançon es percebuda pel mitan [[punk]] coma una marrida galejada ! Cal saber que ''Ça plane pour moi'' es en realitat eissit d'una soscadissa de ''Bert Bertrand'' (un journaliste rock bèlga) en 1977 pendent la mòda punk venguda d'[[Anglatèrra]] ([[The Clash]], [[Sex Pistols]]), que sentiguèt lo potencial qu'i aviá d'obrir aquesta moda al mercat francés. Aital, demandèt a un amic productor, ''Lou Deprijck'', d'enregistrar lèu-lèu la primièra cançon punk francesa de l'istòria. Tre lo lendoman, ''Lou Deprijck'' n'aviá fait una maqueta, còp-sèc enregistrada. Las paraulas foguèron escriutas per ''Yvan Lacomblez'', que pel títol s'èra directament inspirat de ''Tu me fais planer'', una cançon de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Michel_Delpech_(album,_1975) Michel Delpech]. E aital, per n'assegurar la promocion, lo ''Roger Jouret'' foguèt causit per son perfil ''punk''. Lo succès de ''Ça plane pour moi'' foguèt colosal : n°1 en França, classat dins fòrça païses quitament pas francofòns (Estats Units tanben)... Es aital que ''Roger Jouret'' « Plastic Bertrand » es còp-sèc devengut « lo primièr cantaire punk francés de l'istòria » ! en seguida de la capitada de la cançon, ''Roger Jouret'' continuèt fin finala de sortir disques, tostemps ambe l'escais de ''PLastic Bertrand'', çaquelà en cambiar d'estili, de'n primièr en se virar cap a la [https://fr.wikipedia.org/wiki/Synthpop new wave] (''Tout petit la planète'', ''Major Tom'') puèi cap a una pop francesa mai commerciala. Pr'quò sa carrièra artistica patissèt lèu-lèu del fait que s'es sabut qu'èra pas lo cantaire de ''Ça plane pour moi''. En mai d'aquò, s'es sabut que la finalitat del projècte ''Plastic Bertrand'' èra mai de capitalisar sus la mòda punk qu'una emanacion eissida d'una motivacion artistica vertadièra, piri qu'aquò, en contradiccion complèta ambe lo nihilisme de l'esperit punk. Aital, lo succès de Plastic Bertrand foguèt autan espectacular qu'efemèr pr'amor del discredit artistic de ''Roger Jouret'', vist coma una paura palhassa pel mitan rock, un impostor malonèst per d'autres. Çaquelà, abstraccion faita de la galejada ''Plastic Bertrand'', demòra çampar la qualitat artistica de las composicions, que s'agisca de ''Ça plane pour moi'', que l'originalitat es indeniabla (una cagada auriá pas avut una tala capitada), o dels títols new wave ''Tout petit la planète'' e ''Major Tom'' (adaptacion francesa de la version [[alemand|alemanda]] de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Peter%20Schilling Peter Schilling]), de plan bona factura tanben. == Discografia == * 1978: ''AN1'' * 1979: ''J'te fais un plan'' * 1980: ''L'Album'' * 1981: ''Plastiquez vos baffles'' * 1983: ''Chat va...Et toi?'' * 1988: ''Pix'' * 1994: Suite diagonale * 2002: ''Ultraterrestre'' * 2009: ''Dandy Bandit'' * 2020: ''L'expérience humaine'' ==Cançons mai conegudas== * ''Ça plane pour moi'' (1977) * ''Bambino'' (1978, represa de [[Dalida]]) * ''Tout petit la planète'' (1978) * ''Major Tom'' (1983, represa de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Peter%20Schilling Peter Schilling]) * ''Les Joueurs de Tchick-Tchick'' (1994) == Referéncias == [[Categoria:Cantaire francés]] 6fdfvykc89y8bkciytefwgk92kzh7d3 2328716 2328715 2022-08-17T21:55:37Z Raymond Trencavel 26125 /* Biografia */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Plastic-bertrand.jpg|thumb|Roger Jouret incarna « Plastic Bertrand »]] '''Plastic Bertrand''' es un cantaire [[francés]] de [[Belgica]] aparegut au moment de la [[punk|mòda punk]] e devengut celèbre capvath lo Monde entièr d'èstre lo primièr a aver un tube [[Punk rock|punk]] en [[francés]] : ''Ça plane pour moi'' en 1978<ref>https://hit-parade.net/titre/319/plastic-bertrand-ca-plane-pour-moi</ref>. == Biografia == Se '''PLastic Bertrand''' es presentat de'n primièr coma l'escais de scèna del cantaire [[francés]] ''Roger Jouret'' (nascut en [[Belgica]] en 1954), en realitat, ''Plastic Bertrand'' es mai objectivament un projècte musical que lo ''Roger Jouret'' n'aviá puslèu lo ròtle de n'assurar la promocion comerciala. En efèit, se als [[Estats Units d'America|Estats Units]] e dins los païses pas francofòns ont la cançon foguèt un tube, ''Ça plane pour moi'' es creditat coma lo primièr (e sovent lo sol) imne [[Punk rock|punk]] [[francés]], quitament represa per de grops rock americans plan coneguts ([https://fr.wikipedia.org/wiki/The_Presidents_of_the_United_States_of_America The President Of The United States], [[Red Hot Chili Peppers]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Vampire%20Weekend Vampire Weekend]), es pas brica lo cas en [[França]] ont aquesta cançon es percebuda pel mitan [[punk]] coma una marrida galejada ! Cal saber que ''Ça plane pour moi'' es en realitat eissit d'una soscadissa de ''Bert Bertrand'' (un journaliste rock bèlga) en 1977 pendent la mòda punk venguda d'[[Anglatèrra]] ([[The Clash]], [[Sex Pistols]]), que sentiguèt lo potencial qu'i aviá d'obrir aquesta moda al mercat francés. Aital, demandèt a un amic productor, ''Lou Deprijck'', d'enregistrar lèu-lèu la primièra cançon punk francesa de l'istòria. Tre lo lendoman, ''Lou Deprijck'' n'aviá fait una maqueta, còp-sèc enregistrada. Las paraulas foguèron escriutas per ''Yvan Lacomblez'', que pel títol s'èra directament inspirat de ''Tu me fais planer'', una cançon de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Michel_Delpech_(album,_1975) Michel Delpech]. E aital, per n'assegurar la promocion, lo ''Roger Jouret'' foguèt causit per son perfil ''punk''. Lo succès de ''Ça plane pour moi'' foguèt colosal : n°1 en França, classat dins fòrça païses quitament pas francofòns (Estats Units tanben)... Es aital que ''Roger Jouret'' « Plastic Bertrand » es còp-sèc devengut « lo primièr cantaire punk francés de l'istòria » ! en seguida de la capitada de la cançon, ''Roger Jouret'' continuèt fin finala de sortir disques, tostemps ambe l'escais de ''PLastic Bertrand'', çaquelà en cambiar d'estili, de'n primièr en se virar cap a la [https://fr.wikipedia.org/wiki/Synthpop new wave] (''Tout petit la planète'', ''Major Tom'') puèi cap a una pop francesa mai commerciala (''Hula Hoop'', ''Sentimentale moi''). Pr'quò sa carrièra artistica patissèt lèu-lèu del fait que s'es sabut qu'èra pas lo cantaire de ''Ça plane pour moi''. En mai d'aquò, s'es sabut que la finalitat del projècte ''Plastic Bertrand'' èra mai de capitalisar sus la mòda punk qu'una emanacion eissida d'una motivacion artistica vertadièra, piri qu'aquò, en contradiccion complèta ambe lo nihilisme de l'esperit punk. Aital, lo succès de Plastic Bertrand foguèt autan espectacular qu'efemèr pr'amor del discredit artistic de ''Roger Jouret'', vist coma una paura palhassa pel mitan rock, un impostor malonèst per d'autres. Çaquelà, abstraccion faita de la galejada ''Plastic Bertrand'', demòra çampar la qualitat artistica de las composicions, que s'agisca de ''Ça plane pour moi'', que l'originalitat es indeniabla (una cagada auriá pas avut una tala capitada), o dels títols new wave ''Tout petit la planète'' e ''Major Tom'' (adaptacion francesa de la version [[alemand|alemanda]] de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Peter%20Schilling Peter Schilling]), de plan bona factura tanben. == Discografia == * 1978: ''AN1'' * 1979: ''J'te fais un plan'' * 1980: ''L'Album'' * 1981: ''Plastiquez vos baffles'' * 1983: ''Chat va...Et toi?'' * 1988: ''Pix'' * 1994: Suite diagonale * 2002: ''Ultraterrestre'' * 2009: ''Dandy Bandit'' * 2020: ''L'expérience humaine'' ==Cançons mai conegudas== * ''Ça plane pour moi'' (1977) * ''Bambino'' (1978, represa de [[Dalida]]) * ''Tout petit la planète'' (1978) * ''Major Tom'' (1983, represa de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Peter%20Schilling Peter Schilling]) * ''Les Joueurs de Tchick-Tchick'' (1994) == Referéncias == [[Categoria:Cantaire francés]] 6gjo45tus6xv2egw9g625yzfmjnwr4y 2328718 2328716 2022-08-17T22:00:55Z Raymond Trencavel 26125 /* Biografia */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Plastic-bertrand.jpg|thumb|Roger Jouret incarna « Plastic Bertrand »]] '''Plastic Bertrand''' es un cantaire [[francés]] de [[Belgica]] aparegut au moment de la [[punk|mòda punk]] e devengut celèbre capvath lo Monde entièr d'èstre lo primièr a aver un tube [[Punk rock|punk]] en [[francés]] : ''Ça plane pour moi'' en 1978<ref>https://hit-parade.net/titre/319/plastic-bertrand-ca-plane-pour-moi</ref>. == Biografia == Se '''PLastic Bertrand''' es presentat de'n primièr coma l'escais de scèna del cantaire [[francés]] ''Roger Jouret'' (nascut en [[Belgica]] en 1954), en realitat, ''Plastic Bertrand'' es mai objectivament un projècte musical que lo ''Roger Jouret'' n'aviá puslèu lo ròtle de n'assurar la promocion comerciala. En efèit, se als [[Estats Units d'America|Estats Units]] e dins los païses pas francofòns ont la cançon foguèt un tube, ''Ça plane pour moi'' es creditat coma lo primièr (e sovent lo sol) imne [[Punk rock|punk]] [[francés]], quitament represa per de grops rock americans plan coneguts ([https://fr.wikipedia.org/wiki/The_Presidents_of_the_United_States_of_America The President Of The United States], [[Red Hot Chili Peppers]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Vampire%20Weekend Vampire Weekend]), es pas brica lo cas en [[França]] ont aquesta cançon es percebuda pel mitan [[punk]] coma una marrida galejada ! Cal saber que ''Ça plane pour moi'' es en realitat eissit d'una soscadissa de ''Bert Bertrand'' (un journaliste rock bèlga) en 1977 pendent la mòda punk venguda d'[[Anglatèrra]] ([[The Clash]], [[Sex Pistols]]), que sentiguèt lo potencial qu'i aviá d'obrir aquesta moda al mercat francés. Aital, demandèt a un amic productor, ''Lou Deprijck'', d'enregistrar lèu-lèu la primièra cançon punk francesa de l'istòria. Tre lo lendoman, ''Lou Deprijck'' n'aviá fait una maqueta, còp-sèc enregistrada. Las paraulas foguèron escriutas per ''Yvan Lacomblez'', que pel títol s'èra directament inspirat de ''Tu me fais planer'', una cançon de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Michel_Delpech_(album,_1975) Michel Delpech]. E aital, per n'assegurar la promocion, lo ''Roger Jouret'' foguèt causit per son perfil ''punk''. Lo succès de ''Ça plane pour moi'' foguèt colosal : n°1 en França, classat dins fòrça païses quitament pas francofòns (Estats Units tanben)... Es aital que ''Roger Jouret'' « Plastic Bertrand » es còp-sèc devengut « lo primièr cantaire punk francés de l'istòria » ! en seguida de la capitada de la cançon, ''Roger Jouret'' continuèt fin finala de sortir disques, tostemps ambe l'escais de ''PLastic Bertrand'', çaquelà en cambiar d'estili, de'n primièr en se virar cap a la [https://fr.wikipedia.org/wiki/Synthpop new wave] (''Tout petit la planète'', ''Major Tom'') puèi cap a una pop francesa mai commerciala (''Hula Hoop'', ''Sentimentale moi''). Pr'quò sa carrièra artistica patissèt lèu-lèu del fait que s'es sabut qu'èra pas lo cantaire de ''Ça plane pour moi''. En mai d'aquò, s'es sabut que la finalitat del projècte ''Plastic Bertrand'' èra mai de capitalisar sus la mòda punk qu'una emanacion eissida d'una motivacion artistica vertadièra, piri qu'aquò, en contradiccion complèta ambe lo [[Niilisme|niilisme]] de l'esperit punk. Aital, lo succès de Plastic Bertrand foguèt autan espectacular qu'efemèr pr'amor del discredit artistic de ''Roger Jouret'', vist coma una paura palhassa pel mitan rock, un impostor malonèst per d'autres. Çaquelà, abstraccion faita de la galejada ''Plastic Bertrand'', demòra çampar la qualitat artistica de las composicions, que s'agisca de ''Ça plane pour moi'', que l'originalitat es indeniabla (una cagada auriá pas avut una tala capitada), o dels títols new wave ''Tout petit la planète'' e ''Major Tom'' (adaptacion francesa de la version [[alemand|alemanda]] de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Peter%20Schilling Peter Schilling]), de plan bona factura tanben. == Discografia == * 1978: ''AN1'' * 1979: ''J'te fais un plan'' * 1980: ''L'Album'' * 1981: ''Plastiquez vos baffles'' * 1983: ''Chat va...Et toi?'' * 1988: ''Pix'' * 1994: Suite diagonale * 2002: ''Ultraterrestre'' * 2009: ''Dandy Bandit'' * 2020: ''L'expérience humaine'' ==Cançons mai conegudas== * ''Ça plane pour moi'' (1977) * ''Bambino'' (1978, represa de [[Dalida]]) * ''Tout petit la planète'' (1978) * ''Major Tom'' (1983, represa de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Peter%20Schilling Peter Schilling]) * ''Les Joueurs de Tchick-Tchick'' (1994) == Referéncias == [[Categoria:Cantaire francés]] 4apgsdx9qx655xw13flfge2ko9dcrf8 0 188668 2328735 2022-08-18T10:31:54Z Jfblanc 104 Jfblanc a desplaçat la pagina [[Reillon]] cap a [[Relhon]] : Cubaynes wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[Relhon]] 0yhiuaxu2ulua7v4qylqtptybq6bnso