Wikipodróże plwikivoyage https://pl.wikivoyage.org/wiki/Strona_g%C5%82%C3%B3wna MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Media Specjalna Dyskusja Użytkownik Dyskusja użytkownika Wikipodróże Dyskusja Wikipodróży Plik Dyskusja pliku MediaWiki Dyskusja MediaWiki Szablon Dyskusja szablonu Pomoc Dyskusja pomocy Kategoria Dyskusja kategorii TimedText TimedText talk Moduł Dyskusja modułu Gadżet Dyskusja gadżetu Definicja gadżetu Dyskusja definicji gadżetu 0 7977 120321 87051 2022-08-22T16:45:09Z JakaśKreatywnaNazwa123 10726 Dodano infobox oraz podzielono artykuł na sekcje wikitext text/x-wiki {{Top-banner|20100701 Starogard Gdanski, square.jpg|caption=Rynek w Starogardzie Gdańskim}}{{Region infobox|nazwa=Kociewie|mapa=Kociewie na mapie adm. Polski.svg|herb=POL Kociewie COA.svg|państwo=[[Polska]]|stolica=[[Starogard Gdański]]|język=polski|kod samochodowy=G lub C|ludność=ok. 350 tys.|www=https://kociewie24.eu/}} '''Kociewie''' – region etnograficzno-kulturowy położony na [[Pomorze|Pomorzu]] Gdańskim, po lewej stronie [[Wisła|Wisły]]. == Nazwa == Nazwa regionu jest późna i zagadkowa, do tej pory niewystarczająco objaśniona. Pierwszy jej zapis w formie ''Gociewie'' pochodzi z 10 lutego 1807 r. z meldunku ppłk. Hurtyga do generała Jana Henryka Dąbrowskiego. Kolejne znane zapisy z II połowy XX wieku mają już postać ''Kociewie'' (Florian Ceynowa, Oskar Kolberg). Nazwa ta upowszechniła się w ciągu dwóch ostatnich stuleci. Jej etymologia nie jest pewna – wywodzi się ją od wyrazu ''kociełki'', dniem. ''kotten'' ‘chaty’, ''kocze'' ‘lekko sklecone szałasy’, gw. ''kociewie'' ‘wiórzysko’, ''Gocie'' ‘Gotowie’, ''kocanki'' ‘nazwa rośliny’, ''kot, koc'' ‘samołówka rybacka’ lub rus. ''kočevьe'' ‘koczowisko, miejsce koczowania’''.'' == Historia == Pierwsze wspólnoty terytorialne i grody opolne powstawały wzdłuż Wierzycy już w VII w. n.e. i do XII w. powstało ich ok. 30. Niektóre z nich przekształciły się w grody główne, a następnie kasztelanie, jak [[Świecie]], [[Gniew]], Lubiszewo, Nowe i [[Starogard Gdański|Starogard]]. Inne zaginęły (jak Owidz koło Starogardu) lub straciły na znaczeniu. W II połowie X wieku ziemie dzisiejszego Kociewia próbował podporządkować sobie Mieszko I, Kazimierz Odnowiciel i Władysław Herman. Na początku XII wieku Pomorze Gdańskie zostało podbite przez Bolesława Krzywoustego, który oddał je na krótki czas w zarząd Świętopełkowi, a całe terytorium poddał biskupstwu kruszwickiemu, a później włocławskiemu. Pod koniec XII wieku Kociewiem władał książę Grzymisław, który miał swoje główne ośrodki w Lubiszewie i Świeciu. Po jego śmierci księstwo przeszło we władanie księcia gdańskiego Subisława I, który to był donatorem klasztoru cystersów w Oliwie w 1188 r., co potwierdza rosnącą samodzielność wynikającą z upadku pryncypatu w Polsce. Po śmierci Subisława księstwo gdańskie objął książę Sambor I, a księstwo świecko-lubiszewskie jego brat Mściwoj I. Księstwo świeckie od wschodu – ziemi chełmińskiej i Prus – oddzielała Wisła, od południa jego granice wyznaczała kasztelania wyszogrodzka i rzeki Kamionka oraz Dobrzynka aż do Gwdy, następnie granica biegła ku północy w górę Gwdy i Czarnej, gdzie schodziła się z granicą księstwa sławieńskiego i dalej na północy z granicą księstwa gdańskiego. Po śmierci Sambora I, Mściwoj I objął we władanie oba księstwa, dzieląc je przed śmiercią pomiędzy synów, Świętopełka II jako seniora panującego w księstwie gdańskim oraz Warcisława I, Sambora II i Racibora. Sambor II po dojściu do pełnoletniości otrzymał we władanie ziemię tczewsko–lubiszewską, stanowiącą dziś część Kociewia, mając początkowo swą siedzibą w Lubiszewie. Zapewne z uwagi na znaczenie Wisły jako drogi komunikacji i transportu przeniósł ją do Tczewa, przystępując w 1252 troku do budowy zamku oraz w 1260 r. do lokacji miasta. Na skutek braterskich wojen Sambor II musiał opuścić księstwo tczewsko-lubiszewskie, a jego ziemie zajął Świętopełk II, zwany Wielkim. W latach siedemdziesiątych XIII w. Pomorzu Gdańskiemu zagrażały dwie siły: Brandenburgia od zachodu i Krzyżacy od wschodu. W tym czasie syn Świętopełka II, Mściwoj II, zjednoczył Pomorze Gdańskie. Postawa polityczna jego krewnych zmusiła go jednak do przekazania Krzyżakom w 1282 r. ziemi gniewskiej oraz znacznego obszaru na południe od Starogardu Gdańskiego (po drugiej stronie Wierzycy). Mściwoj II, dostrzegając niebezpieczeństwo ze strony Krzyżaków, nie mając potomków, darował za życia całe swe księstwo księciu wielkopolskiemu Przemysłowi II (Kępno 1282). Po jego śmierci (1294) Przemysł II zjednoczył Pomorze Gdańskie z Wielkopolską, dzięki czemu został władcą Polski. Kiedy go zamordowano, Pomorzem Gdańskim krótko rządził Leszek Inowrocławski z Kujaw, a po nim Władysław Łokietek (1296-1300). Wzmógł się wówczas napływ ludności kujawskiej i wielkopolskiej na teren Pomorza Gdańskiego. Pełnomocnikiem Łokietka na Pomorzu był początkowo wojewoda pomorski Jankowic, a od 1299 r. wojewoda gdański Święca, co miało pomóc w pozyskaniu przychylności pomorskiego możnowładztwa. Syn Święcy, Piotr, otrzymał od Łokietka godność kanclerza pomorskiego. Wkrótce jednak wypędzono Łokietka, a królem został czeski król Wacław II, któremu przysięgę wierności złożył Piotr Święca, otrzymawszy za to zamek w Nowem wraz z okolicznymi ziemiami. W 1304 r. Łokietek podjął walkę o odzyskanie tronu Polskiego. W jej trakcie w zmarł Wacława II, a jego miejsce zajął jego syn Wacław III, który zmarł już w 1306 r. Łokietek natychmiast przybył na Pomorze, gdzie Święcowie powrócili do łask Łokietka. Jednak już wkrótce ponownie zdradzili Łokietka, sprzysięgając się z Branderburczykami. Zdrada Święców, którzy poddali margrabiom brandenburskim księstwo, wywołała walki na Pomorzu Gdańskim między ludnością polską, Brandenburczykami i Krzyżakami, do których zwrócił się o pomoc sędzia pomorski Bogusza, nie doczekawszy się odsieczy ze strony Łokietka. Na skutek złych umów i podstępu Krzyżacy w 1308 r. zajęli Gdańsk pod pretekstem niezapłacenia za pomoc w walce z Brandenburgią, mordując przy tym wielu mieszkańców, co w historii zostało określone jako „rzeź Gdańska”. Od tej chwili Krzyżacy zaczęli realizować swój plan opanowania lewego brzegu Wisły. Wskutek tej wojny Krzyżacy zajęli w 1308 r. północne Pomorze (Gdańsk, Tczew, Nowe). W ręku Łokietka pozostało jedynie księstwo świeckie, które Krzyżacy podbili w następnym roku. W ten sposób Krzyżacy opanowali szlak wiślany i Pomorze Gdańskie na prawie 160 lat. Władysław Łokietek w 1320 r., a później Kazimierz Wielki starali się odzyskać te ziemie drogą dyplomatyczną, występując do kolejnych papieży z protestem przeciwko Krzyżakom. Pomiędzy pierwszym i drugim procesem Krzyżacy zaatakowali Polskę, pustosząc znaczne połacie kraju. Wyrok sędziów papieskich (1339) skazał zakon na zwrot Pomorza Gdańskiego, lecz władze krzyżackie wyroku nie przyjęły, odwołując się do papieża Benedykta. Król Kazimierz uwikłany w spór o Śląsk zdecydował się zawrzeć w 1343 roku w Kaliszu pokój wieczysty, zrzekając się Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej, które zostały formalnie uznane za darowiznę dla zakonu, natomiast Krzyżacy zwrócili Kujawy i ziemię dobrzyńską. Kiedy zakon złamał traktat melneński i spustoszył ziemię dobrzyńską, Kujawy i Krajnę (1431), stany pruskie sprzeciwiły się polityce władz krzyżackich. W 1440 r. powstał antykrzyżacki Związek Pruski w Kwidzynie, a pieczęcie pod aktem konfederacyjnym złożyło 53 przedstawicieli szlachty i 19 miast Pomorza. Z terenu Kociewia pieczęcie złożyli Gotszalk ze Smoląga, Jan z Jani, Jan z Turzy oraz Paszko ze Świerkocina. Na wniosek zebranych król Kazimierz Jagiellończyk inkorporował Pomorze (Prusy Królewskie) do Polski, skutkiem czego wybuchła wojna trzynastoletnia, zakończona II pokojem toruńskim w 1466 r. Z zachodniej części byłego państwa krzyżackiego (na obszarze ok. 23.900 km²) utworzono Prusy Królewskie, podzielone na trzy województwa: malborskie, chełmińskie i pomorskie. To ostatnie podzielone zostało na 8 powiatów. Trzy z nich: nowski, świecki i tczewski (wraz z Gniewem, Starogardem, Skarszewami i [[Kościerzyna|Kościerzyną]]) objęły tereny dzisiejszego Kociewia. Powiat tczewski był największy terytorialnie i obejmował obszar ok. 3.000 km². W okresie reformacji wiele mieszkańców Kociewia przeszło na luteranizm, ale po działaniach biskupa Rozrażewskiego mieszkańcy wsi powrócili do wiary ojców. Jednak w miastach luteranie pozostali na stałe. Znaczny rozwój protestantyzmu nastąpił w okresie zaborów. W czasie II wojny szwedzkiej Prusy Królewskie zostały spustoszone; zaludnienie Pomorza spadło o 60%. Kolejne zniszczenia przyniosła wojna północna, w czasie której przez Pomorze przeszły wojska szwedzkie i rosyjskie; towarzyszyła im epidemia dżumy. Po I rozbiorze Prusy Królewskie znalazły się w Prusach. Nowe władze utworzyły prowincję Prusy Zachodnie, do której włączyły [[powiat kwidzyński]] i ziemię lęborską. Zlikwidowano autonomię miast i skonfiskowano dobra kościelne, osłabiono pozycję szlachty. Jednakże już w 1772 r. zniesiono pańszczyznę w dobrach królewskich, a na początku XIX wieku zlikwidowano ją na całym obszarze. Wprowadzono wówczas również dekret o wykupie prywatnych miast przez państwo. Po wojnach napoleońskich Pomorze należało do najsłabiej zaludnionych terenów Prus. Około połowy wieku zaczęła się akcja germanizacyjna, która wzmogła się w latach 70. XIX wieku, kiedy niemiecki stał się językiem urzędowym. Wywołało to m.in. wśród dzieci i ich rodziców opór, który przerodził się w 1906 r. w słynne strajki szkolne. Tak samo jak w Wielkopolsce Polakom zabraniano budować nowe domy, niektórzy walczyli z tym, mieszkając w wozie cygańskim (Gackowski) czy w ziemiance (Sternicki). Represje wywoływały opór i jednoczyły Polaków, którzy skupowali ziemię, zakładali towarzystwa i spółki rolnicze, banki, wydawali gazety. Szczególną rolę w krzewieniu i podtrzymaniu polskości odgrywała założona w 1836 r. w Pelplinie przez biskupa chełmińskiego A. Sedlaga Szkoła Katedralna i Śpiewacza dla chłopców, która z czasem stała się progimnazjum, a następnie Collegium Marianum. Kociewie wróciło do Polski w 1920 r. i w całości weszło w skład województwa pomorskiego. Lata II wojny światowej przyniosły wiele śmiertelnych ofiar i zniszczeń. Utworzone województwo gdańskie objęło jedynie część ziemi kociewskiej i pomimo kolejnych zmian administracyjnych Kociewie współcześnie jest podzielone pomiędzy [[województwo pomorskie]], a województwo [[Województwo kujawsko-pomorskie|kujawsko-pomorskie]]<ref>http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php/Zanik%20nosowo%C5%9Bci?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-wielkopolski&l3=kociewie&l4=kociewie-historia-regionu</ref>. == Obszar == [[Plik:Kociewie pl.svg|mały|Mapa Kociewia]] Kociewie leży na styku dwóch województw – [[Województwo pomorskie|pomorskiego]] i [[Województwo kujawsko-pomorskie|kujawsko-pomorskiego]], tuż przy [[Trójmiasto|Trójmieście]]. Położone jest na zachodnim brzegu [[Wisła|Wisły]] w dorzeczu Wdy i Wierzycy oraz obejmuje wschodnią część [[Bory Tucholskie|Borów Tucholskich]]. W przybliżeniu Kociewie zajmuje obszar obecnych powiatów: [[Powiat starogardzki|starogardzkiego]], [[Powiat tczewski|tczewskiego]] i północnej części [[Powiat świecki|świeckiego]]. {{Mapframe|53.883935|18.501625|zoom=9}} Granicą borowiacko-kociewską jest dawna puszcza na północ i zachód od Śliwic i Osówka aż po rzekę Wdę. Pomiędzy tymi dwiema starymi wsiami a odległą o ponad 20 km Wdą, gdzie dopiero znajdowały się osady dzisiejszego Kociewia, znajdował się teren niezamieszkany. Dopiero w ciągu XVII stulecia osadnicy od terenu borowiackiego i od Wdy z terenu Kociewia zaczęli tę część borów zaludniać. Fale osadnicze borowiackie i kociewskie nachodziły na siebie gdzieś w rejonie wówczas powstałych Osiecznej i Ocypla. Spośród Kociewiaków wyróżniano następujące grupy etniczne: * ''Lasacy'' – w Borach Tucholskich * ''Feteracy'' – z okolic Pelplina * ''Górale'' – zamieszkujący wyżynne obszary w północnej części regionu * ''Piaskarze'' – w okolicach Śliwic * ''Olędracy'' – zamieszkujący nad Wisłą * ''Samburczycy'' – z okolic Tczewa. == Warto zobaczyć == Bliskość morza, niezliczonych jezior, [[w:Bory Tucholskie|Borów Tucholskich]] oraz ponad 400 km urokliwych tras rowerowych gwarantują tutaj udany wypoczynek. Zachwycają malownicze wiatraki, przyroda oraz ciekawe tradycje. Tu spotykają się rzeki [[w:Wda (rzeka)|Wda]], [[Wisła]] i [[w:Wierzyca|Wierzyca]], oferując między innymi wspaniale spływy kajakowe. Skarbem regionu są niezwykłe zabytki oraz kultywowane zwyczaje. * [[Plik:POL Czarna Woda COA.svg|32x32px]] [[Czarna Woda|'''Czarna Woda''']] – najmłodsze miasto Kociewia, które otrzymało prawa miejskie dopiero w 1993 r. Do rzeczy wartych tutaj zobaczenia należy wystawa przyrody oraz Kościół Matki Boskiej Częstochowskiej. * [[Plik:POL Gniew COA.svg|25x25px]] [[Gniew]]'''[[Gniew]]''' – miasteczko z niezwykłym zabytkiem oraz wizytówką miasta, jakim jest odrestaurowany zamek krzyżacki. Możemy tu zobaczyć także pałac Marysieńki, wzniesiony przez króla Jana III Sobieskiego w 1679 r. w prezencie dla swej żony Marii Kazimiery. * [[Plik:POL Nowe COA.svg|23x23px]] [[Nowe]]'''[[Nowe]]''' – do najważniejszych jego zabytków należą: zachowany do dziś niemal nienaruszony układ średniowieczny miasta, zamek krzyżacki z poł. XIV w., mury miejskie, Fara pw. św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty, Kościół św. Maksymiliana Marii Kolbe oraz kaplica pw. św. Jerzego. * [[Plik:POL Pelplin COA new.svg|24x24px]] [[Pelplin]]'''[[Pelplin]]''' – podziwiać można tu gotycki, pocysterski zespół klasztorny, ogrody biskupie i seminaryjne oraz oryginalny egzemplarz tzw. Biblii Gutenberga. * [[Plik:POL Skarszewy COA.svg|24x24px]] [[Skarszewy]]'''[[Skarszewy]]''' – do miejsc wartych tutaj uwagi należą: rynek z zabytkową fontanną i eklektycznym ratuszem, gotycki Kościół św. Michała Archanioła z barokowym wyposażeniem, neogotycki Kościół poewangelicki św. Maksymiliana Marii Kolbego, pozostałości zamku Joannitów oraz murów obronnych miasta. * [[Plik:POL Skórcz COA.svg|29x29px]] [[Skórcz]]'''[[Skórcz]]''' – głównym zabytkiem miasta jest gotycki kościół Wszystkich Świętych, wzniesiony w XIV w. Ponadto znajdują się tu zabytkowe domy i kamienice. * [[Plik:POL Starogard Gdański COA.svg|24x24px]] [[Starogard Gdański|'''Starogard Gdański''']] – stolica i jednocześnie największe miasto na Kociewiu. W Muzeum Ziemi Kociewskiej zdobędziemy wiele informacji na temat historii miasta, a także kociewskiego haftu i tutejszej gwary. Muzeum mieści się w dwóch basztach stanowiących niegdyś część murów miejskich. Będąc w Starogardzie, odwiedzić powinniśmy także piękny, elektyczny pałac Wiechertów – rodu, który pod koniec XIX w. był właścicielem tutejszych młynów wodnych i rozwijał obecną na tym terenie od wieków tradycję młynarstwa. Przejdźmy także na zabytkowy rynek miejski, gdzie pośrodku znajduje się neorenesansowy ratusz z początków XIX w. Następnie odwiedzimy jedną ze staromiejskich restauracji, aby spróbować lokalnych przysmaków takich, jak kociewski pasztet z kury czy kociewska zupa parzybroda z białej kapusty. Będąc w Starogardzie Gdańskim, koniecznie wybierzmy się też na spacer śladami Kazimierza Deyny – wielkiego piłkarza reprezentacji Polski, który swoją karierę sportową zaczynał właśnie w tym mieście. * [[Plik:POL Świecie COA.svg|24x24px]] [[Świecie]]'''[[Świecie]]''' – warto tutaj zobaczyć neogotycki ratusz z 1879 r., gotycki zamek krzyżacki z XIV wieku, Kościół farny MB Częstochowskiej i św. Stanisława BM, Kościół poewangelicki św. Andrzeja Boboli oraz klasztor pobernardyński i kościół Niepokalanego Poczęcia NMP. To tutaj co roku hucznie obchodzony jest dzień Bałabuna, czyli kociewskie święto ziemniaka! * [[Plik:POL Tczew COA 1.svg|23x23px]] [[Tczew]]'''[[Tczew]]''' – najstarsze miasto na Kociewiu, które otrzymało prawa miejskie w 1260 r. Rozwój zawdzięcza Samborowi II panującemu na tych ziemiach w XIII w. oraz zakonowi joannitów. Charakterystyczną budowlą jest Kościół farny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego pochodzący z XIII w. z jego ogromną wieżą i pięknym, barokowym wnętrzem. Następnie odwiedzimy [[w:Muzeum Wisły w Tczewie|Muzeum Wisły]] stanowiące oddział Centralnego Muzeum Morskiego w [[Gdańsk]]u. Jeśli czas nam pozwoli, zobaczmy zabytkowy budynek Szkoły Morskiej 1920 r. Warto, bo była to pierwsza taka placówka w Polsce! Na liście wielkich zabytków inżynierii budowlanej, tuż obok wieży Eiffla, umieszczony został tczewski most na Wiśle, który w r. 1857 był jednym z najdłuższych ówczesnych mostów świata. == Sąsiednie regiony == * [[Bory Tucholskie]] * [[Ziemia chełmińska]] * [[Powiśle]] * [[Kaszuby]] == Przypisy == <references /> {{Geo|53°57′50″|18°31′35″E}} {{Jest w|Województwo pomorskie}} [[Kategoria:Województwo pomorskie]] [[Kategoria:Województwo kujawsko-pomorskie]] [[Kategoria:Polska]] 03q5mua7v8b1zbg8wl198y9dchpkeo2 120322 120321 2022-08-23T08:52:41Z JakaśKreatywnaNazwa123 10726 Poprawiono link do strony www oraz dodano przypis wikitext text/x-wiki {{Top-banner|20100701 Starogard Gdanski, square.jpg|caption=Rynek w Starogardzie Gdańskim}}{{Region infobox|nazwa=Kociewie|mapa=Kociewie na mapie adm. Polski.svg|herb=POL Kociewie COA.svg|państwo=[[Polska]]|stolica=[[Starogard Gdański]]|język=polski|kod samochodowy=G lub C|ludność=ok. 350 tys.|www=*[https://kociewie24.eu/]}} '''Kociewie''' – region etnograficzno-kulturowy położony na [[Pomorze|Pomorzu]] Gdańskim, po lewej stronie [[Wisła|Wisły]]. == Nazwa == Nazwa regionu jest późna i zagadkowa, do tej pory niewystarczająco objaśniona. Pierwszy jej zapis w formie ''Gociewie'' pochodzi z 10 lutego 1807 r. z meldunku ppłk. Hurtyga do generała Jana Henryka Dąbrowskiego. Kolejne znane zapisy z II połowy XX wieku mają już postać ''Kociewie'' (Florian Ceynowa, Oskar Kolberg). Nazwa ta upowszechniła się w ciągu dwóch ostatnich stuleci. Jej etymologia nie jest pewna – wywodzi się ją od wyrazu ''kociełki'', dniem. ''kotten'' ‘chaty’, ''kocze'' ‘lekko sklecone szałasy’, gw. ''kociewie'' ‘wiórzysko’, ''Gocie'' ‘Gotowie’, ''kocanki'' ‘nazwa rośliny’, ''kot, koc'' ‘samołówka rybacka’ lub rus. ''kočevьe'' ‘koczowisko, miejsce koczowania’<ref>http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php/Zanik%20nosowo%C5%9Bci?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-wielkopolski&l3=kociewie&l4=kociewie-historia-regionu</ref>. == Historia == Pierwsze wspólnoty terytorialne i grody opolne powstawały wzdłuż Wierzycy już w VII w. n.e. i do XII w. powstało ich ok. 30. Niektóre z nich przekształciły się w grody główne, a następnie kasztelanie, jak [[Świecie]], [[Gniew]], Lubiszewo, Nowe i [[Starogard Gdański|Starogard]]. Inne zaginęły (jak Owidz koło Starogardu) lub straciły na znaczeniu. W II połowie X wieku ziemie dzisiejszego Kociewia próbował podporządkować sobie Mieszko I, Kazimierz Odnowiciel i Władysław Herman. Na początku XII wieku Pomorze Gdańskie zostało podbite przez Bolesława Krzywoustego, który oddał je na krótki czas w zarząd Świętopełkowi, a całe terytorium poddał biskupstwu kruszwickiemu, a później włocławskiemu. Pod koniec XII wieku Kociewiem władał książę Grzymisław, który miał swoje główne ośrodki w Lubiszewie i Świeciu. Po jego śmierci księstwo przeszło we władanie księcia gdańskiego Subisława I, który to był donatorem klasztoru cystersów w Oliwie w 1188 r., co potwierdza rosnącą samodzielność wynikającą z upadku pryncypatu w Polsce. Po śmierci Subisława księstwo gdańskie objął książę Sambor I, a księstwo świecko-lubiszewskie jego brat Mściwoj I. Księstwo świeckie od wschodu – ziemi chełmińskiej i Prus – oddzielała Wisła, od południa jego granice wyznaczała kasztelania wyszogrodzka i rzeki Kamionka oraz Dobrzynka aż do Gwdy, następnie granica biegła ku północy w górę Gwdy i Czarnej, gdzie schodziła się z granicą księstwa sławieńskiego i dalej na północy z granicą księstwa gdańskiego. Po śmierci Sambora I, Mściwoj I objął we władanie oba księstwa, dzieląc je przed śmiercią pomiędzy synów, Świętopełka II jako seniora panującego w księstwie gdańskim oraz Warcisława I, Sambora II i Racibora. Sambor II po dojściu do pełnoletniości otrzymał we władanie ziemię tczewsko–lubiszewską, stanowiącą dziś część Kociewia, mając początkowo swą siedzibą w Lubiszewie. Zapewne z uwagi na znaczenie Wisły jako drogi komunikacji i transportu przeniósł ją do Tczewa, przystępując w 1252 troku do budowy zamku oraz w 1260 r. do lokacji miasta. Na skutek braterskich wojen Sambor II musiał opuścić księstwo tczewsko-lubiszewskie, a jego ziemie zajął Świętopełk II, zwany Wielkim. W latach siedemdziesiątych XIII w. Pomorzu Gdańskiemu zagrażały dwie siły: Brandenburgia od zachodu i Krzyżacy od wschodu. W tym czasie syn Świętopełka II, Mściwoj II, zjednoczył Pomorze Gdańskie. Postawa polityczna jego krewnych zmusiła go jednak do przekazania Krzyżakom w 1282 r. ziemi gniewskiej oraz znacznego obszaru na południe od Starogardu Gdańskiego (po drugiej stronie Wierzycy). Mściwoj II, dostrzegając niebezpieczeństwo ze strony Krzyżaków, nie mając potomków, darował za życia całe swe księstwo księciu wielkopolskiemu Przemysłowi II (Kępno 1282). Po jego śmierci (1294) Przemysł II zjednoczył Pomorze Gdańskie z Wielkopolską, dzięki czemu został władcą Polski. Kiedy go zamordowano, Pomorzem Gdańskim krótko rządził Leszek Inowrocławski z Kujaw, a po nim Władysław Łokietek (1296-1300). Wzmógł się wówczas napływ ludności kujawskiej i wielkopolskiej na teren Pomorza Gdańskiego. Pełnomocnikiem Łokietka na Pomorzu był początkowo wojewoda pomorski Jankowic, a od 1299 r. wojewoda gdański Święca, co miało pomóc w pozyskaniu przychylności pomorskiego możnowładztwa. Syn Święcy, Piotr, otrzymał od Łokietka godność kanclerza pomorskiego. Wkrótce jednak wypędzono Łokietka, a królem został czeski król Wacław II, któremu przysięgę wierności złożył Piotr Święca, otrzymawszy za to zamek w Nowem wraz z okolicznymi ziemiami. W 1304 r. Łokietek podjął walkę o odzyskanie tronu Polskiego. W jej trakcie w zmarł Wacława II, a jego miejsce zajął jego syn Wacław III, który zmarł już w 1306 r. Łokietek natychmiast przybył na Pomorze, gdzie Święcowie powrócili do łask Łokietka. Jednak już wkrótce ponownie zdradzili Łokietka, sprzysięgając się z Branderburczykami. Zdrada Święców, którzy poddali margrabiom brandenburskim księstwo, wywołała walki na Pomorzu Gdańskim między ludnością polską, Brandenburczykami i Krzyżakami, do których zwrócił się o pomoc sędzia pomorski Bogusza, nie doczekawszy się odsieczy ze strony Łokietka. Na skutek złych umów i podstępu Krzyżacy w 1308 r. zajęli Gdańsk pod pretekstem niezapłacenia za pomoc w walce z Brandenburgią, mordując przy tym wielu mieszkańców, co w historii zostało określone jako „rzeź Gdańska”. Od tej chwili Krzyżacy zaczęli realizować swój plan opanowania lewego brzegu Wisły. Wskutek tej wojny Krzyżacy zajęli w 1308 r. północne Pomorze (Gdańsk, Tczew, Nowe). W ręku Łokietka pozostało jedynie księstwo świeckie, które Krzyżacy podbili w następnym roku. W ten sposób Krzyżacy opanowali szlak wiślany i Pomorze Gdańskie na prawie 160 lat. Władysław Łokietek w 1320 r., a później Kazimierz Wielki starali się odzyskać te ziemie drogą dyplomatyczną, występując do kolejnych papieży z protestem przeciwko Krzyżakom. Pomiędzy pierwszym i drugim procesem Krzyżacy zaatakowali Polskę, pustosząc znaczne połacie kraju. Wyrok sędziów papieskich (1339) skazał zakon na zwrot Pomorza Gdańskiego, lecz władze krzyżackie wyroku nie przyjęły, odwołując się do papieża Benedykta. Król Kazimierz uwikłany w spór o Śląsk zdecydował się zawrzeć w 1343 roku w Kaliszu pokój wieczysty, zrzekając się Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej, które zostały formalnie uznane za darowiznę dla zakonu, natomiast Krzyżacy zwrócili Kujawy i ziemię dobrzyńską. Kiedy zakon złamał traktat melneński i spustoszył ziemię dobrzyńską, Kujawy i Krajnę (1431), stany pruskie sprzeciwiły się polityce władz krzyżackich. W 1440 r. powstał antykrzyżacki Związek Pruski w Kwidzynie, a pieczęcie pod aktem konfederacyjnym złożyło 53 przedstawicieli szlachty i 19 miast Pomorza. Z terenu Kociewia pieczęcie złożyli Gotszalk ze Smoląga, Jan z Jani, Jan z Turzy oraz Paszko ze Świerkocina. Na wniosek zebranych król Kazimierz Jagiellończyk inkorporował Pomorze (Prusy Królewskie) do Polski, skutkiem czego wybuchła wojna trzynastoletnia, zakończona II pokojem toruńskim w 1466 r. Z zachodniej części byłego państwa krzyżackiego (na obszarze ok. 23.900 km²) utworzono Prusy Królewskie, podzielone na trzy województwa: malborskie, chełmińskie i pomorskie. To ostatnie podzielone zostało na 8 powiatów. Trzy z nich: nowski, świecki i tczewski (wraz z Gniewem, Starogardem, Skarszewami i [[Kościerzyna|Kościerzyną]]) objęły tereny dzisiejszego Kociewia. Powiat tczewski był największy terytorialnie i obejmował obszar ok. 3.000 km². W okresie reformacji wiele mieszkańców Kociewia przeszło na luteranizm, ale po działaniach biskupa Rozrażewskiego mieszkańcy wsi powrócili do wiary ojców. Jednak w miastach luteranie pozostali na stałe. Znaczny rozwój protestantyzmu nastąpił w okresie zaborów. W czasie II wojny szwedzkiej Prusy Królewskie zostały spustoszone; zaludnienie Pomorza spadło o 60%. Kolejne zniszczenia przyniosła wojna północna, w czasie której przez Pomorze przeszły wojska szwedzkie i rosyjskie; towarzyszyła im epidemia dżumy. Po I rozbiorze Prusy Królewskie znalazły się w Prusach. Nowe władze utworzyły prowincję Prusy Zachodnie, do której włączyły [[powiat kwidzyński]] i ziemię lęborską. Zlikwidowano autonomię miast i skonfiskowano dobra kościelne, osłabiono pozycję szlachty. Jednakże już w 1772 r. zniesiono pańszczyznę w dobrach królewskich, a na początku XIX wieku zlikwidowano ją na całym obszarze. Wprowadzono wówczas również dekret o wykupie prywatnych miast przez państwo. Po wojnach napoleońskich Pomorze należało do najsłabiej zaludnionych terenów Prus. Około połowy wieku zaczęła się akcja germanizacyjna, która wzmogła się w latach 70. XIX wieku, kiedy niemiecki stał się językiem urzędowym. Wywołało to m.in. wśród dzieci i ich rodziców opór, który przerodził się w 1906 r. w słynne strajki szkolne. Tak samo jak w Wielkopolsce Polakom zabraniano budować nowe domy, niektórzy walczyli z tym, mieszkając w wozie cygańskim (Gackowski) czy w ziemiance (Sternicki). Represje wywoływały opór i jednoczyły Polaków, którzy skupowali ziemię, zakładali towarzystwa i spółki rolnicze, banki, wydawali gazety. Szczególną rolę w krzewieniu i podtrzymaniu polskości odgrywała założona w 1836 r. w Pelplinie przez biskupa chełmińskiego A. Sedlaga Szkoła Katedralna i Śpiewacza dla chłopców, która z czasem stała się progimnazjum, a następnie Collegium Marianum. Kociewie wróciło do Polski w 1920 r. i w całości weszło w skład województwa pomorskiego. Lata II wojny światowej przyniosły wiele śmiertelnych ofiar i zniszczeń. Utworzone województwo gdańskie objęło jedynie część ziemi kociewskiej i pomimo kolejnych zmian administracyjnych Kociewie współcześnie jest podzielone pomiędzy [[województwo pomorskie]], a województwo [[Województwo kujawsko-pomorskie|kujawsko-pomorskie]]<ref>http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php/Zanik%20nosowo%C5%9Bci?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-wielkopolski&l3=kociewie&l4=kociewie-historia-regionu</ref>. == Obszar == [[Plik:Kociewie pl.svg|mały|Mapa Kociewia]] Kociewie leży na styku dwóch województw – [[Województwo pomorskie|pomorskiego]] i [[Województwo kujawsko-pomorskie|kujawsko-pomorskiego]], tuż przy [[Trójmiasto|Trójmieście]]. Położone jest na zachodnim brzegu [[Wisła|Wisły]] w dorzeczu Wdy i Wierzycy oraz obejmuje wschodnią część [[Bory Tucholskie|Borów Tucholskich]]. W przybliżeniu Kociewie zajmuje obszar obecnych powiatów: [[Powiat starogardzki|starogardzkiego]], [[Powiat tczewski|tczewskiego]] i północnej części [[Powiat świecki|świeckiego]]. {{Mapframe|53.883935|18.501625|zoom=9}} Granicą borowiacko-kociewską jest dawna puszcza na północ i zachód od Śliwic i Osówka aż po rzekę Wdę. Pomiędzy tymi dwiema starymi wsiami a odległą o ponad 20 km Wdą, gdzie dopiero znajdowały się osady dzisiejszego Kociewia, znajdował się teren niezamieszkany. Dopiero w ciągu XVII stulecia osadnicy od terenu borowiackiego i od Wdy z terenu Kociewia zaczęli tę część borów zaludniać. Fale osadnicze borowiackie i kociewskie nachodziły na siebie gdzieś w rejonie wówczas powstałych Osiecznej i Ocypla. Spośród Kociewiaków wyróżniano następujące grupy etniczne: * ''Lasacy'' – w Borach Tucholskich * ''Feteracy'' – z okolic Pelplina * ''Górale'' – zamieszkujący wyżynne obszary w północnej części regionu * ''Piaskarze'' – w okolicach Śliwic * ''Olędracy'' – zamieszkujący nad Wisłą * ''Samburczycy'' – z okolic Tczewa. == Warto zobaczyć == Bliskość morza, niezliczonych jezior, [[w:Bory Tucholskie|Borów Tucholskich]] oraz ponad 400 km urokliwych tras rowerowych gwarantują tutaj udany wypoczynek. Zachwycają malownicze wiatraki, przyroda oraz ciekawe tradycje. Tu spotykają się rzeki [[w:Wda (rzeka)|Wda]], [[Wisła]] i [[w:Wierzyca|Wierzyca]], oferując między innymi wspaniale spływy kajakowe. Skarbem regionu są niezwykłe zabytki oraz kultywowane zwyczaje. * [[Plik:POL Czarna Woda COA.svg|32x32px]] [[Czarna Woda|'''Czarna Woda''']] – najmłodsze miasto Kociewia, które otrzymało prawa miejskie dopiero w 1993 r. Do rzeczy wartych tutaj zobaczenia należy wystawa przyrody oraz Kościół Matki Boskiej Częstochowskiej. * [[Plik:POL Gniew COA.svg|25x25px]] [[Gniew]]'''[[Gniew]]''' – miasteczko z niezwykłym zabytkiem oraz wizytówką miasta, jakim jest odrestaurowany zamek krzyżacki. Możemy tu zobaczyć także pałac Marysieńki, wzniesiony przez króla Jana III Sobieskiego w 1679 r. w prezencie dla swej żony Marii Kazimiery. * [[Plik:POL Nowe COA.svg|23x23px]] [[Nowe]]'''[[Nowe]]''' – do najważniejszych jego zabytków należą: zachowany do dziś niemal nienaruszony układ średniowieczny miasta, zamek krzyżacki z poł. XIV w., mury miejskie, Fara pw. św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty, Kościół św. Maksymiliana Marii Kolbe oraz kaplica pw. św. Jerzego. * [[Plik:POL Pelplin COA new.svg|24x24px]] [[Pelplin]]'''[[Pelplin]]''' – podziwiać można tu gotycki, pocysterski zespół klasztorny, ogrody biskupie i seminaryjne oraz oryginalny egzemplarz tzw. Biblii Gutenberga. * [[Plik:POL Skarszewy COA.svg|24x24px]] [[Skarszewy]]'''[[Skarszewy]]''' – do miejsc wartych tutaj uwagi należą: rynek z zabytkową fontanną i eklektycznym ratuszem, gotycki Kościół św. Michała Archanioła z barokowym wyposażeniem, neogotycki Kościół poewangelicki św. Maksymiliana Marii Kolbego, pozostałości zamku Joannitów oraz murów obronnych miasta. * [[Plik:POL Skórcz COA.svg|29x29px]] [[Skórcz]]'''[[Skórcz]]''' – głównym zabytkiem miasta jest gotycki kościół Wszystkich Świętych, wzniesiony w XIV w. Ponadto znajdują się tu zabytkowe domy i kamienice. * [[Plik:POL Starogard Gdański COA.svg|24x24px]] [[Starogard Gdański|'''Starogard Gdański''']] – stolica i jednocześnie największe miasto na Kociewiu. W Muzeum Ziemi Kociewskiej zdobędziemy wiele informacji na temat historii miasta, a także kociewskiego haftu i tutejszej gwary. Muzeum mieści się w dwóch basztach stanowiących niegdyś część murów miejskich. Będąc w Starogardzie, odwiedzić powinniśmy także piękny, elektyczny pałac Wiechertów – rodu, który pod koniec XIX w. był właścicielem tutejszych młynów wodnych i rozwijał obecną na tym terenie od wieków tradycję młynarstwa. Przejdźmy także na zabytkowy rynek miejski, gdzie pośrodku znajduje się neorenesansowy ratusz z początków XIX w. Następnie odwiedzimy jedną ze staromiejskich restauracji, aby spróbować lokalnych przysmaków takich, jak kociewski pasztet z kury czy kociewska zupa parzybroda z białej kapusty. Będąc w Starogardzie Gdańskim, koniecznie wybierzmy się też na spacer śladami Kazimierza Deyny – wielkiego piłkarza reprezentacji Polski, który swoją karierę sportową zaczynał właśnie w tym mieście. * [[Plik:POL Świecie COA.svg|24x24px]] [[Świecie]]'''[[Świecie]]''' – warto tutaj zobaczyć neogotycki ratusz z 1879 r., gotycki zamek krzyżacki z XIV wieku, Kościół farny MB Częstochowskiej i św. Stanisława BM, Kościół poewangelicki św. Andrzeja Boboli oraz klasztor pobernardyński i kościół Niepokalanego Poczęcia NMP. To tutaj co roku hucznie obchodzony jest dzień Bałabuna, czyli kociewskie święto ziemniaka! * [[Plik:POL Tczew COA 1.svg|23x23px]] [[Tczew]]'''[[Tczew]]''' – najstarsze miasto na Kociewiu, które otrzymało prawa miejskie w 1260 r. Rozwój zawdzięcza Samborowi II panującemu na tych ziemiach w XIII w. oraz zakonowi joannitów. Charakterystyczną budowlą jest Kościół farny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego pochodzący z XIII w. z jego ogromną wieżą i pięknym, barokowym wnętrzem. Następnie odwiedzimy [[w:Muzeum Wisły w Tczewie|Muzeum Wisły]] stanowiące oddział Centralnego Muzeum Morskiego w [[Gdańsk]]u. Jeśli czas nam pozwoli, zobaczmy zabytkowy budynek Szkoły Morskiej 1920 r. Warto, bo była to pierwsza taka placówka w Polsce! Na liście wielkich zabytków inżynierii budowlanej, tuż obok wieży Eiffla, umieszczony został tczewski most na Wiśle, który w r. 1857 był jednym z najdłuższych ówczesnych mostów świata. == Sąsiednie regiony == * [[Bory Tucholskie]] * [[Ziemia chełmińska]] * [[Powiśle]] * [[Kaszuby]] == Przypisy == <references /> {{Geo|53°57′50″|18°31′35″E}} {{Jest w|Województwo pomorskie}} [[Kategoria:Województwo pomorskie]] [[Kategoria:Województwo kujawsko-pomorskie]] [[Kategoria:Polska]] hji1ortvyvxgjd64rte1bdowxg7pej7 120323 120322 2022-08-23T09:36:05Z Katafrakt 3500 /* Warto zobaczyć */ zdublowane linki wikitext text/x-wiki {{Top-banner|20100701 Starogard Gdanski, square.jpg|caption=Rynek w Starogardzie Gdańskim}}{{Region infobox|nazwa=Kociewie|mapa=Kociewie na mapie adm. Polski.svg|herb=POL Kociewie COA.svg|państwo=[[Polska]]|stolica=[[Starogard Gdański]]|język=polski|kod samochodowy=G lub C|ludność=ok. 350 tys.|www=*[https://kociewie24.eu/]}} '''Kociewie''' – region etnograficzno-kulturowy położony na [[Pomorze|Pomorzu]] Gdańskim, po lewej stronie [[Wisła|Wisły]]. == Nazwa == Nazwa regionu jest późna i zagadkowa, do tej pory niewystarczająco objaśniona. Pierwszy jej zapis w formie ''Gociewie'' pochodzi z 10 lutego 1807 r. z meldunku ppłk. Hurtyga do generała Jana Henryka Dąbrowskiego. Kolejne znane zapisy z II połowy XX wieku mają już postać ''Kociewie'' (Florian Ceynowa, Oskar Kolberg). Nazwa ta upowszechniła się w ciągu dwóch ostatnich stuleci. Jej etymologia nie jest pewna – wywodzi się ją od wyrazu ''kociełki'', dniem. ''kotten'' ‘chaty’, ''kocze'' ‘lekko sklecone szałasy’, gw. ''kociewie'' ‘wiórzysko’, ''Gocie'' ‘Gotowie’, ''kocanki'' ‘nazwa rośliny’, ''kot, koc'' ‘samołówka rybacka’ lub rus. ''kočevьe'' ‘koczowisko, miejsce koczowania’<ref>http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php/Zanik%20nosowo%C5%9Bci?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-wielkopolski&l3=kociewie&l4=kociewie-historia-regionu</ref>. == Historia == Pierwsze wspólnoty terytorialne i grody opolne powstawały wzdłuż Wierzycy już w VII w. n.e. i do XII w. powstało ich ok. 30. Niektóre z nich przekształciły się w grody główne, a następnie kasztelanie, jak [[Świecie]], [[Gniew]], Lubiszewo, Nowe i [[Starogard Gdański|Starogard]]. Inne zaginęły (jak Owidz koło Starogardu) lub straciły na znaczeniu. W II połowie X wieku ziemie dzisiejszego Kociewia próbował podporządkować sobie Mieszko I, Kazimierz Odnowiciel i Władysław Herman. Na początku XII wieku Pomorze Gdańskie zostało podbite przez Bolesława Krzywoustego, który oddał je na krótki czas w zarząd Świętopełkowi, a całe terytorium poddał biskupstwu kruszwickiemu, a później włocławskiemu. Pod koniec XII wieku Kociewiem władał książę Grzymisław, który miał swoje główne ośrodki w Lubiszewie i Świeciu. Po jego śmierci księstwo przeszło we władanie księcia gdańskiego Subisława I, który to był donatorem klasztoru cystersów w Oliwie w 1188 r., co potwierdza rosnącą samodzielność wynikającą z upadku pryncypatu w Polsce. Po śmierci Subisława księstwo gdańskie objął książę Sambor I, a księstwo świecko-lubiszewskie jego brat Mściwoj I. Księstwo świeckie od wschodu – ziemi chełmińskiej i Prus – oddzielała Wisła, od południa jego granice wyznaczała kasztelania wyszogrodzka i rzeki Kamionka oraz Dobrzynka aż do Gwdy, następnie granica biegła ku północy w górę Gwdy i Czarnej, gdzie schodziła się z granicą księstwa sławieńskiego i dalej na północy z granicą księstwa gdańskiego. Po śmierci Sambora I, Mściwoj I objął we władanie oba księstwa, dzieląc je przed śmiercią pomiędzy synów, Świętopełka II jako seniora panującego w księstwie gdańskim oraz Warcisława I, Sambora II i Racibora. Sambor II po dojściu do pełnoletniości otrzymał we władanie ziemię tczewsko–lubiszewską, stanowiącą dziś część Kociewia, mając początkowo swą siedzibą w Lubiszewie. Zapewne z uwagi na znaczenie Wisły jako drogi komunikacji i transportu przeniósł ją do Tczewa, przystępując w 1252 troku do budowy zamku oraz w 1260 r. do lokacji miasta. Na skutek braterskich wojen Sambor II musiał opuścić księstwo tczewsko-lubiszewskie, a jego ziemie zajął Świętopełk II, zwany Wielkim. W latach siedemdziesiątych XIII w. Pomorzu Gdańskiemu zagrażały dwie siły: Brandenburgia od zachodu i Krzyżacy od wschodu. W tym czasie syn Świętopełka II, Mściwoj II, zjednoczył Pomorze Gdańskie. Postawa polityczna jego krewnych zmusiła go jednak do przekazania Krzyżakom w 1282 r. ziemi gniewskiej oraz znacznego obszaru na południe od Starogardu Gdańskiego (po drugiej stronie Wierzycy). Mściwoj II, dostrzegając niebezpieczeństwo ze strony Krzyżaków, nie mając potomków, darował za życia całe swe księstwo księciu wielkopolskiemu Przemysłowi II (Kępno 1282). Po jego śmierci (1294) Przemysł II zjednoczył Pomorze Gdańskie z Wielkopolską, dzięki czemu został władcą Polski. Kiedy go zamordowano, Pomorzem Gdańskim krótko rządził Leszek Inowrocławski z Kujaw, a po nim Władysław Łokietek (1296-1300). Wzmógł się wówczas napływ ludności kujawskiej i wielkopolskiej na teren Pomorza Gdańskiego. Pełnomocnikiem Łokietka na Pomorzu był początkowo wojewoda pomorski Jankowic, a od 1299 r. wojewoda gdański Święca, co miało pomóc w pozyskaniu przychylności pomorskiego możnowładztwa. Syn Święcy, Piotr, otrzymał od Łokietka godność kanclerza pomorskiego. Wkrótce jednak wypędzono Łokietka, a królem został czeski król Wacław II, któremu przysięgę wierności złożył Piotr Święca, otrzymawszy za to zamek w Nowem wraz z okolicznymi ziemiami. W 1304 r. Łokietek podjął walkę o odzyskanie tronu Polskiego. W jej trakcie w zmarł Wacława II, a jego miejsce zajął jego syn Wacław III, który zmarł już w 1306 r. Łokietek natychmiast przybył na Pomorze, gdzie Święcowie powrócili do łask Łokietka. Jednak już wkrótce ponownie zdradzili Łokietka, sprzysięgając się z Branderburczykami. Zdrada Święców, którzy poddali margrabiom brandenburskim księstwo, wywołała walki na Pomorzu Gdańskim między ludnością polską, Brandenburczykami i Krzyżakami, do których zwrócił się o pomoc sędzia pomorski Bogusza, nie doczekawszy się odsieczy ze strony Łokietka. Na skutek złych umów i podstępu Krzyżacy w 1308 r. zajęli Gdańsk pod pretekstem niezapłacenia za pomoc w walce z Brandenburgią, mordując przy tym wielu mieszkańców, co w historii zostało określone jako „rzeź Gdańska”. Od tej chwili Krzyżacy zaczęli realizować swój plan opanowania lewego brzegu Wisły. Wskutek tej wojny Krzyżacy zajęli w 1308 r. północne Pomorze (Gdańsk, Tczew, Nowe). W ręku Łokietka pozostało jedynie księstwo świeckie, które Krzyżacy podbili w następnym roku. W ten sposób Krzyżacy opanowali szlak wiślany i Pomorze Gdańskie na prawie 160 lat. Władysław Łokietek w 1320 r., a później Kazimierz Wielki starali się odzyskać te ziemie drogą dyplomatyczną, występując do kolejnych papieży z protestem przeciwko Krzyżakom. Pomiędzy pierwszym i drugim procesem Krzyżacy zaatakowali Polskę, pustosząc znaczne połacie kraju. Wyrok sędziów papieskich (1339) skazał zakon na zwrot Pomorza Gdańskiego, lecz władze krzyżackie wyroku nie przyjęły, odwołując się do papieża Benedykta. Król Kazimierz uwikłany w spór o Śląsk zdecydował się zawrzeć w 1343 roku w Kaliszu pokój wieczysty, zrzekając się Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej, które zostały formalnie uznane za darowiznę dla zakonu, natomiast Krzyżacy zwrócili Kujawy i ziemię dobrzyńską. Kiedy zakon złamał traktat melneński i spustoszył ziemię dobrzyńską, Kujawy i Krajnę (1431), stany pruskie sprzeciwiły się polityce władz krzyżackich. W 1440 r. powstał antykrzyżacki Związek Pruski w Kwidzynie, a pieczęcie pod aktem konfederacyjnym złożyło 53 przedstawicieli szlachty i 19 miast Pomorza. Z terenu Kociewia pieczęcie złożyli Gotszalk ze Smoląga, Jan z Jani, Jan z Turzy oraz Paszko ze Świerkocina. Na wniosek zebranych król Kazimierz Jagiellończyk inkorporował Pomorze (Prusy Królewskie) do Polski, skutkiem czego wybuchła wojna trzynastoletnia, zakończona II pokojem toruńskim w 1466 r. Z zachodniej części byłego państwa krzyżackiego (na obszarze ok. 23.900 km²) utworzono Prusy Królewskie, podzielone na trzy województwa: malborskie, chełmińskie i pomorskie. To ostatnie podzielone zostało na 8 powiatów. Trzy z nich: nowski, świecki i tczewski (wraz z Gniewem, Starogardem, Skarszewami i [[Kościerzyna|Kościerzyną]]) objęły tereny dzisiejszego Kociewia. Powiat tczewski był największy terytorialnie i obejmował obszar ok. 3.000 km². W okresie reformacji wiele mieszkańców Kociewia przeszło na luteranizm, ale po działaniach biskupa Rozrażewskiego mieszkańcy wsi powrócili do wiary ojców. Jednak w miastach luteranie pozostali na stałe. Znaczny rozwój protestantyzmu nastąpił w okresie zaborów. W czasie II wojny szwedzkiej Prusy Królewskie zostały spustoszone; zaludnienie Pomorza spadło o 60%. Kolejne zniszczenia przyniosła wojna północna, w czasie której przez Pomorze przeszły wojska szwedzkie i rosyjskie; towarzyszyła im epidemia dżumy. Po I rozbiorze Prusy Królewskie znalazły się w Prusach. Nowe władze utworzyły prowincję Prusy Zachodnie, do której włączyły [[powiat kwidzyński]] i ziemię lęborską. Zlikwidowano autonomię miast i skonfiskowano dobra kościelne, osłabiono pozycję szlachty. Jednakże już w 1772 r. zniesiono pańszczyznę w dobrach królewskich, a na początku XIX wieku zlikwidowano ją na całym obszarze. Wprowadzono wówczas również dekret o wykupie prywatnych miast przez państwo. Po wojnach napoleońskich Pomorze należało do najsłabiej zaludnionych terenów Prus. Około połowy wieku zaczęła się akcja germanizacyjna, która wzmogła się w latach 70. XIX wieku, kiedy niemiecki stał się językiem urzędowym. Wywołało to m.in. wśród dzieci i ich rodziców opór, który przerodził się w 1906 r. w słynne strajki szkolne. Tak samo jak w Wielkopolsce Polakom zabraniano budować nowe domy, niektórzy walczyli z tym, mieszkając w wozie cygańskim (Gackowski) czy w ziemiance (Sternicki). Represje wywoływały opór i jednoczyły Polaków, którzy skupowali ziemię, zakładali towarzystwa i spółki rolnicze, banki, wydawali gazety. Szczególną rolę w krzewieniu i podtrzymaniu polskości odgrywała założona w 1836 r. w Pelplinie przez biskupa chełmińskiego A. Sedlaga Szkoła Katedralna i Śpiewacza dla chłopców, która z czasem stała się progimnazjum, a następnie Collegium Marianum. Kociewie wróciło do Polski w 1920 r. i w całości weszło w skład województwa pomorskiego. Lata II wojny światowej przyniosły wiele śmiertelnych ofiar i zniszczeń. Utworzone województwo gdańskie objęło jedynie część ziemi kociewskiej i pomimo kolejnych zmian administracyjnych Kociewie współcześnie jest podzielone pomiędzy [[województwo pomorskie]], a województwo [[Województwo kujawsko-pomorskie|kujawsko-pomorskie]]<ref>http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php/Zanik%20nosowo%C5%9Bci?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-wielkopolski&l3=kociewie&l4=kociewie-historia-regionu</ref>. == Obszar == [[Plik:Kociewie pl.svg|mały|Mapa Kociewia]] Kociewie leży na styku dwóch województw – [[Województwo pomorskie|pomorskiego]] i [[Województwo kujawsko-pomorskie|kujawsko-pomorskiego]], tuż przy [[Trójmiasto|Trójmieście]]. Położone jest na zachodnim brzegu [[Wisła|Wisły]] w dorzeczu Wdy i Wierzycy oraz obejmuje wschodnią część [[Bory Tucholskie|Borów Tucholskich]]. W przybliżeniu Kociewie zajmuje obszar obecnych powiatów: [[Powiat starogardzki|starogardzkiego]], [[Powiat tczewski|tczewskiego]] i północnej części [[Powiat świecki|świeckiego]]. {{Mapframe|53.883935|18.501625|zoom=9}} Granicą borowiacko-kociewską jest dawna puszcza na północ i zachód od Śliwic i Osówka aż po rzekę Wdę. Pomiędzy tymi dwiema starymi wsiami a odległą o ponad 20 km Wdą, gdzie dopiero znajdowały się osady dzisiejszego Kociewia, znajdował się teren niezamieszkany. Dopiero w ciągu XVII stulecia osadnicy od terenu borowiackiego i od Wdy z terenu Kociewia zaczęli tę część borów zaludniać. Fale osadnicze borowiackie i kociewskie nachodziły na siebie gdzieś w rejonie wówczas powstałych Osiecznej i Ocypla. Spośród Kociewiaków wyróżniano następujące grupy etniczne: * ''Lasacy'' – w Borach Tucholskich * ''Feteracy'' – z okolic Pelplina * ''Górale'' – zamieszkujący wyżynne obszary w północnej części regionu * ''Piaskarze'' – w okolicach Śliwic * ''Olędracy'' – zamieszkujący nad Wisłą * ''Samburczycy'' – z okolic Tczewa. == Warto zobaczyć == Bliskość morza, niezliczonych jezior, [[w:Bory Tucholskie|Borów Tucholskich]] oraz ponad 400 km urokliwych tras rowerowych gwarantują tutaj udany wypoczynek. Zachwycają malownicze wiatraki, przyroda oraz ciekawe tradycje. Tu spotykają się rzeki [[w:Wda (rzeka)|Wda]], [[Wisła]] i [[w:Wierzyca|Wierzyca]], oferując między innymi wspaniale spływy kajakowe. Skarbem regionu są niezwykłe zabytki oraz kultywowane zwyczaje. * [[Plik:POL Czarna Woda COA.svg|32x32px]] '''[[Czarna Woda]]''' – najmłodsze miasto Kociewia, które otrzymało prawa miejskie dopiero w 1993 r. Do rzeczy wartych tutaj zobaczenia należy wystawa przyrody oraz Kościół Matki Boskiej Częstochowskiej. * [[Plik:POL Gniew COA.svg|25x25px]] '''[[Gniew]]''' – miasteczko z niezwykłym zabytkiem oraz wizytówką miasta, jakim jest odrestaurowany zamek krzyżacki. Możemy tu zobaczyć także pałac Marysieńki, wzniesiony przez króla Jana III Sobieskiego w 1679 r. w prezencie dla swej żony Marii Kazimiery. * [[Plik:POL Nowe COA.svg|23x23px]] '''[[Nowe]]''' – do najważniejszych jego zabytków należą: zachowany do dziś niemal nienaruszony układ średniowieczny miasta, zamek krzyżacki z poł. XIV w., mury miejskie, Fara pw. św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty, Kościół św. Maksymiliana Marii Kolbe oraz kaplica pw. św. Jerzego. * [[Plik:POL Pelplin COA new.svg|24x24px]] '''[[Pelplin]]''' – podziwiać można tu gotycki, pocysterski zespół klasztorny, ogrody biskupie i seminaryjne oraz oryginalny egzemplarz tzw. Biblii Gutenberga. * [[Plik:POL Skarszewy COA.svg|24x24px]] '''[[Skarszewy]]''' – do miejsc wartych tutaj uwagi należą: rynek z zabytkową fontanną i eklektycznym ratuszem, gotycki Kościół św. Michała Archanioła z barokowym wyposażeniem, neogotycki Kościół poewangelicki św. Maksymiliana Marii Kolbego, pozostałości zamku Joannitów oraz murów obronnych miasta. * [[Plik:POL Skórcz COA.svg|29x29px]] '''[[Skórcz]]''' – głównym zabytkiem miasta jest gotycki kościół Wszystkich Świętych, wzniesiony w XIV w. Ponadto znajdują się tu zabytkowe domy i kamienice. * [[Plik:POL Starogard Gdański COA.svg|24x24px]] '''[[Starogard Gdański]]''' – stolica i jednocześnie największe miasto na Kociewiu. W Muzeum Ziemi Kociewskiej zdobędziemy wiele informacji na temat historii miasta, a także kociewskiego haftu i tutejszej gwary. Muzeum mieści się w dwóch basztach stanowiących niegdyś część murów miejskich. Będąc w Starogardzie, odwiedzić powinniśmy także piękny, elektyczny pałac Wiechertów – rodu, który pod koniec XIX w. był właścicielem tutejszych młynów wodnych i rozwijał obecną na tym terenie od wieków tradycję młynarstwa. Przejdźmy także na zabytkowy rynek miejski, gdzie pośrodku znajduje się neorenesansowy ratusz z początków XIX w. Następnie odwiedzimy jedną ze staromiejskich restauracji, aby spróbować lokalnych przysmaków takich, jak kociewski pasztet z kury czy kociewska zupa parzybroda z białej kapusty. Będąc w Starogardzie Gdańskim, koniecznie wybierzmy się też na spacer śladami Kazimierza Deyny – wielkiego piłkarza reprezentacji Polski, który swoją karierę sportową zaczynał właśnie w tym mieście. * [[Plik:POL Świecie COA.svg|24x24px]] '''[[Świecie]]''' – warto tutaj zobaczyć neogotycki ratusz z 1879 r., gotycki zamek krzyżacki z XIV wieku, Kościół farny MB Częstochowskiej i św. Stanisława BM, Kościół poewangelicki św. Andrzeja Boboli oraz klasztor pobernardyński i kościół Niepokalanego Poczęcia NMP. To tutaj co roku hucznie obchodzony jest dzień Bałabuna, czyli kociewskie święto ziemniaka! * [[Plik:POL Tczew COA 1.svg|23x23px]] '''[[Tczew]]''' – najstarsze miasto na Kociewiu, które otrzymało prawa miejskie w 1260 r. Rozwój zawdzięcza Samborowi II panującemu na tych ziemiach w XIII w. oraz zakonowi joannitów. Charakterystyczną budowlą jest Kościół farny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego pochodzący z XIII w. z jego ogromną wieżą i pięknym, barokowym wnętrzem. Następnie odwiedzimy [[w:Muzeum Wisły w Tczewie|Muzeum Wisły]] stanowiące oddział Centralnego Muzeum Morskiego w [[Gdańsk]]u. Jeśli czas nam pozwoli, zobaczmy zabytkowy budynek Szkoły Morskiej 1920 r. Warto, bo była to pierwsza taka placówka w Polsce! Na liście wielkich zabytków inżynierii budowlanej, tuż obok wieży Eiffla, umieszczony został tczewski most na Wiśle, który w r. 1857 był jednym z najdłuższych ówczesnych mostów świata. == Sąsiednie regiony == * [[Bory Tucholskie]] * [[Ziemia chełmińska]] * [[Powiśle]] * [[Kaszuby]] == Przypisy == <references /> {{Geo|53°57′50″|18°31′35″E}} {{Jest w|Województwo pomorskie}} [[Kategoria:Województwo pomorskie]] [[Kategoria:Województwo kujawsko-pomorskie]] [[Kategoria:Polska]] fvvx1cprou3u5ugo1ft10zrwphn67cf 0 11819 120324 118801 2022-08-23T09:36:09Z JakaśKreatywnaNazwa123 10726 Szablon, Infobox, drobne techniczne i kategorie wikitext text/x-wiki {{Top-banner| Pojezierze Kaszubskie z Wieżycy - panoramio.jpg |caption=Widok na Pojezierze Kaszubskie z Wieżycy}} {{Region infobox |nazwa = Kaszuby |nazwa oryginalna =Kaszëbë, Kaszëbskô |grafika = |opis = |lokalizacja =Kashubians in Poland without text.png |flaga =Kashubian flag.svg |herb = Herb Kaszub.svg |państwo = [[Polska]] |stolica = <br> *[[Gdańsk]] – historyczna stolica Kaszub *[[Kartuzy]] – współczesna stolica Kaszub </br> |powierzchnia = 8 839.2 |lud = 1 450 300 (2018) |język = polski, kaszubski |kod samochodowy = G |www = }} '''Kaszuby''' (kaszub. ''Kaszëbë'' lub ''Kaszëbskô'') – region kulturowy w północnej [[Polska|Polsce]], będący częścią [[Pomorze|Pomorza]] Gdańskiego. == Obszar == Kaszuby zajmują teren aktualnie położony na terenie [[Powiat wejherowski|powiatu wejherowskiego]], [[Powiat pucki|powiatu puckiego]], [[Powiat kartuski|powiatu kartuskiego]], [[Powiat kościerski|powiatu kościerskiego]], bytowskiego, chojnickiego, [[Trójmiasto|Trójmiasta]] oraz gminy Cewice i gminy Przechlewo. == Największe miasta == * [[Gdańsk]] * [[Gdynia]] * [[Chojnice]] * [[Wejherowo]] * [[Bytów]] * [[Puck]] * [[Rumia]] * [[Kartuzy]] * [[Kościerzyna]] * [[Sopot]] * [[Władysławowo]] * [[Reda]] * [[Żukowo]] * [[Miastko]] * [[Brusy]] * [[Hel]] * [[Czersk]] == Warto zobaczyć == * Kaszubski Park Krajobrazowy * Dwór Wybickich w Będominie * Skansen we Wdzydzach * Stare Miasto w Kartuzach * Jezioro Charzykowskie * Stare Miasto w Chojnicach * Zamek krzyżacki i WonderLand w Człuchowie * Wioska Gotów w Piasznie * Zamek, Kościół Kaszubski i rynek w Bytowie * Elektrownia w Gałąźni Małej i Soszycy * Park Krajobrazowy Dolina Słupi Wąwóz Chłapowski * Muzeum Ziemi Puckiej i Muzeum Ewolucji w Pucku * Port w Pucku *Osada Średniowieczna Sławutowo * Góra Markowca i Lemur Park w Rumii * Park Miejski oraz Aquapark w Redzie * Kalwaria Wejherowska, Pałac Keyserlingów i Starówka w Wejherowie * Karwieńskie Błota, Aleja Gwiazd Sportu i Dom Rybaka we Władysławowie * Lunapark we Władysławowie * Jastrzębia Góra * Gniewino * Plaża i Chata Kaszubska w Ostrowie * Luzino * Pałac w Krokowej * Latarnią morska i Fokarium w Helu * Helskie fortyfikacje wojenne * Latarnia i Muzeum Rybackie w Jastarni * Groty Mechowskie == Nauka == * Akademia Marynarki Wojennej im. Bohaterów Westerplatte w Gdyni * Pomorska Wyższa Szkoła Humanistyczna w Gdyni * Wyższa Szkoła Administracji i Biznesu im. Eugeniusza Kwiatkowskiego w Gdyni * Wyższa Szkoła Komunikacji Społecznej w Gdyni * Wyższa Szkoła Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych i Politycznych w Gdyni * Wyższa Szkoła Bankowa w Gdańsku Wydział Ekonomii i Zarządzania w Gdyni * Kaszubsko-Pomorska Szkoła Wyższa w Wejherowie * Powszechna Wyższa Szkoła Humanistyczna w Chojnicach * Wyższa Szkoła Gospodarki Wydział Nauk Stosowanych w Chojnicach * Uniwersytet Gdański * Wyższa Szkoła ATENEUM w Gdańsku * Wyższa Szkoła Bankowości w Gdańsku * Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa w Gdańsku * Wyższa Szkoła Spoleczno-Ekonomiczna w Gdańs * Wyższa Szkóła Zdrowia w Gdańsku * Akademia Muzyczną im. S. Moniuszki w Gdańsku * Politechnika Gdańska * Gdański Uniwersytet Medyczny * Gdańska Szkoła Wyższa * Gdańska Wyższa Szkoła Humanistyczna * Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku * Akademia Sztuk Pięknych w Gdańsku == Gastronomia == == Nocleg == == Bezpieczeństwo == {{Zarys}} {{Jest w|Województwo pomorskie}} [[Kategoria:Polska]] [[Kategoria:Województwo pomorskie]] omzs2q7m45nt0xl08pvxrzcordj63ux 0 14110 120320 105585 2022-08-22T16:27:12Z Ylobmys 13335 |herb= wikitext text/x-wiki {{Top-banner}} {{Miejscowość infobox |nazwa = Bad Gleichenberg |widok = Bad_Gleichenberg_Centrum.JPG |herb = Wappen der Gemeinde Bad Gleichenberg.png |mapa = Bad Gleichenberg im Bezirk SO.png |region = [[Styria]] |powierzchnia = 38,76 |lud = 5200 |prefiks = +43 3159 |www = http://www.bad-gleichenberg.gv.at/ }} '''Bad Gleichenberg''' – gmina uzdrowiskowa w [[Austria|Austrii]], w kraju związkowym [[Styria]], w powiecie Südoststeiermark. == Charakterystyka == == Dojazd == === Samolotem === === Koleją === === Samochodem === Bad Gleichenberg jest ważnym węzłem drogowym. == Komunikacja == == Warto zobaczyć == == Najbliższe okolice == == Praca == == Nauka == == Zakupy == == Gastronomia == == Festiwale, imprezy == == Noclegi == == Kontakt == == Bezpieczeństwo == == Informacje turystyczne == == Wyjazd == {{Zarys}} {{Atrybucja}} {{Jest w|Styria}} [[Kategoria:Austria]] gmnyfkcp045wqkwzq7l7ka1o7vk4h7e 0 16306 120319 120311 2022-08-22T12:02:41Z JakaśKreatywnaNazwa123 10726 Dodano sąsiednie regiony wikitext text/x-wiki {{Top-banner|Chełmno_-_panorama_01(js)_(Poland).jpg|caption=Panorama Chełmna}} {{Region infobox|nazwa=Ziemia chelmińska|nazwa oryginalna=Terra Culmenisis|grafika=|opis=|lokalizacja=Ziemia chełmińska na mapie adm. Polski.svg|herb=POL_wojew%C3%B3dztwo_malborskie_IRP_COA.svg|państwo=[[Polska]]|stolica=[[Chełmno]]|www=<br> *[https://toruntour.pl/14/ziemia-chelminska toruntour.pl/14/ziemia-chelminska] (woj. kujawsko-pomorskie) *[https://ziemiachelminska.pl/ ziemiachelminska.pl] (woj. warmińsko-mazurskie)|kod samochodowy=C lub N|Przynależność historyczna=[[Pomorze]]|język=polski}} '''Ziemia chełmińska''' (łac. ''Terra Culmensis'', niem. ''Kulmerland'') – kraina historyczno-geograficzna, a dawniej jeden z głównych regionów administracyjnych [[Polska|Polski]]. Stanowi ona część [[Pomorze|Pomorza]] Nadwiślańskiego. Nazwa regionu nawiązuje do historycznych związków tych terenów z miastem [[Chełmno|Chełmnem]], które było jego stolicą już za czasów piastowskich<ref>Władysław Łęga - ''Ziemia Chełmińska. Prace i materiały etnograficzne''. T.17. str. 10</ref>. == Historia == Ziemie te w części północnej i środkowej od czasów najdawniejszych były zamieszkiwane przez ludność słowiańską, której kultura materialna wykazywała powiązania z szeroko pojętym północnosłowiańskim, pomorsko-połabskim obszarem kulturowym (kultura Sukow-Dziedzice)<ref>Jacek Bojarski - ''Z badań nad pograniczem słowiańsko-pruskim we wczesnym średniowieczu''. ''Studia nad osadnictwem średniowiecznym ziemi chełmińskiej''. Tom 4, Toruń 2002.</ref>. Natomiast na wschodnie tereny ziemi chełmińskiej (ziemia lubawska) w VIII w. zaczęło napływać osadnictwo słowiańskie z [[Mazowsze|Mazowsza]], które osiągnęło rubież po Trzcin i Tarczyn, następnie w IX wieku Leszcz aż po Kajkowo koło [[Ostróda|Ostródy]]. Od połowy XI w. są tu datowane większe wpływy kujawskie i mazowieckie. Ziemia chełmińska w X-XII wieku należała do państwa Piastów. Na początku XI wieku w czasach panowania Mieszka II na Górze Św. Wawrzyńca w Kałdusie (późniejsze Chełmno) istniał gród będący jednym z najważniejszych ośrodków władzy administracyjnej i kościelnej w państwie pierwszych Piastów. Od 1138 roku znajdowała się pod panowaniem książąt mazowieckich. Stąd w latach dwudziestych XIII wieku wyruszały wyprawy krzyżowe z biskupem misyjnym Chrystianem. Niestety były one mało skuteczne, dlatego w 1228 roku książę mazowiecki Konrad I wydał przywilej nadający ziemię chełmińską Krzyżakom, zachowując nad nią prawa zwierzchnictwa. Sprowadzenie Krzyżaków było związane z dążeniem do wsparcia chrystianizacji Prusów oraz zabezpieczenia granic Polski przed najazdami pogańskich plemion pruskich. Wyprawiając się z ziemi chełmińskiej, Zakon krzyżacki szybko uzyskał samodzielność na podbitych terenach i stworzył swoje potężne państwo z nowymi strukturami administracyjnymi, ludnościowo-etnicznymi (niemieccy osadnicy) oraz gospodarczymi i kulturalnymi (prawo chełmińskie). W czasach krzyżackich ziemia chełmińska była podzielona na kilka komturii. W 1243 r., kiedy na synodzie w [[Toruń|Toruniu]] ogłoszono papieską bullę o podziale ziem krzyżackich na diecezje, ziemia chełmińska została objęta nową diecezją chełmińską z katedrą w [[Chełmża|Chełmży]], a od 1257 roku własnością biskupów chełmińskich staje się też i ziemia lubawska, która od tego momentu była centrum administracyjnym kompleksu dóbr biskupich zwanych kluczem lubawskim. Wkrótce, jeszcze w XIII i XIV w. na całym obszarze ziemi chełmińskiej powstała gęsta sieć gotyckich kościołów, które dziś stanowią doskonałe świadectwo rozwoju cywilizacji i wysokiej klasy architektury tego regionu<ref>https://toruntour.pl/14/ziemia-chelminska</ref>. Po wojnie 13-letniej (1454-1466), kiedy ziemia chełmińska weszła w skład polskich Prus Królewskich, utworzono tu województwo chełmińskie. W wyniku I rozbioru Polski ziemia chełmińska bez Torunia została włączona w granice państwa pruskiego. Po odzyskaniu niepodległości w 1920 r. została włączona do II Rzeczypospolitej i weszła w skład województwa pomorskiego ze stolicą w Toruniu. W PRL ziemia chełmińska znalazła się w województwie bydgoskim. W 1975 r. po reformie administracyjnej ponad 90% terytorium ziemi chełmińskiej znalazło się w województwie toruńskim. Obecnie większość historycznej ziemi chełmińskiej wchodzi w skład [[Województwo kujawsko-pomorskie|województwa kujawsko-pomorskiego]], a niewielka jej część leży w [[Województwo warmińsko-mazurskie|województwie warmińsko-mazurskim]]. == Obszar == Ziemia chełmińska początkowo obejmowała obszar leżący w łuku [[Wisła|Wisły]] pomiędzy jej prawym (wschodnim) brzegiem a Drwęcą na południu i Osą aż do jej ujścia do Wisły na północy. Na wschodzie granicą ziemi chełmińskiej była rzeka Lutryna. Od 2 poł. XIII wieku do ziemi chełmińskiej zaczęto zaliczać ziemię lubawską (dawną część ziemi Sasinów) oraz obszar na prawym brzegu rzeki Osy wokół miasteczka Łasin (dawną część Pomezanii). W 1317 roku przyłączono do niej ziemię michałowską (faktycznie część ziemi dobrzyńskiej). Obecnie obejmuje ona w woj. kujawsko-pomorskim powiaty: [[Powiat grudziądzki|grudziądzki]] (bez północno-wschodniego obszaru gminy Świecie nad Osą), [[Powiat chełmiński|chełmiński]], [[Powiat wąbrzeski|wąbrzeski]], [[Powiat toruński|toruński]] (bez dzielnicy Podgórz w Toruniu oraz terenów na południowy zachód od Wisły), [[Powiat golubsko-dobrzyński|golubsko-dobrzyński]] (bez Dobrzynia oraz terenów położonych na południowy wschód od Drwęcy) i brodnicki (również bez terenów położonych na południowy wschód od Drwęcy) oraz w woj. warmińsko-mazurskim powiaty: [[Powiat nowomiejski|nowomiejski]] (bez gminy Biskupiec), [[Powiat iławski|iławski]] (tylko gmina Lubawa) i [[Powiat działdowski|działdowski]] (tylko gmina Lidzbark). == Warto zobaczyć == * [[Plik:POL Brodnica COA.svg|24x24px]] '''[[Brodnica]]''' – jest jednym z 2 miast Polski, które posiadają trójkątny rynek. Do najważniejszych jej zabytków należą: ruiny zamku krzyżackiego z zachowaną wieżą (zwaną potocznie ''Grzybkiem''), pałac królewny Anny Wazówny na przedzamczu (siostry króla polskiego Zygmunta III Wazy, która objęła brodnickie starostwo w 1605 roku i mieszkała tu aż do swojej śmierci w 1625 r.) oraz mury miejskie, w tym Brama Chełmińska i wieża Bramy Mazurskiej (zwanej też ''Bocianią''). Oprócz zabytków miasto i jego okolice słyną też z atrakcji przyrodniczych - Brodnica leży na terenie [[Pojezierze Brodnickie|Pojezierza Brodnickiego]], na którego obszarze położony jest Brodnicki Park Krajobrazowy. Ponad 60% powierzchni Parku zajmują lasy, a 10% wody. Znajduje się tutaj około 60 jezior, w tym 6 o powierzchni ponad 100 ha. * [[Plik:POL Chełmno COA.svg|28x28px]] '''[[Chełmno]]''' – stolica ziemi chełmińskiej oraz miasto, które niegdyś miało stać się również stolicą Państwa Zakonu Krzyżackiego. Mistrz Krajowy Zakonu jednak za swoją rezydencję wybrał [[Malbork]]. Miasto często zwane jest też ''Miastem Miłości'' ze względu na relikwie św. Walentego, jakie posiada w Kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, ''Małym Carcasonne'' - w związku z dużą ilością kościołów występujących na starym mieście oraz posiadaniem prawie w całości murów miejskich, czy też ''Małym [[Kraków|Krakowem]]'' - za sprawą dużej ilości zabytków. Zachowało się tutaj aż sześć gotyckich kościołów, prawie nienaruszony średniowieczny układ urbanistyczny oraz prawie cały obwód murów miejskich wraz z wieżami, basztami i bramami, renesansowy ratusz, a także wiele kamienic, z których najstarsze sięgają XIII w. * [[Plik:POL Chełmża COA.svg|23x23px]] '''[[Chełmża]]''' – dawniej znana pod nazwą ''Łoza''. Swoją obecną nazwę, pochodzącą od słowa ''Culmsee'' posiada od 1251 r. Była pierwszym miastem w posiadaniu biskupstwa chełmińskiego oraz jego stolicą. Najważniejszym zabytkiem Chełmży jest dawny kościół katedralny Świętej Trójcy (obecnie konkatedra), jeden z najważniejszych kościołów ziemi chełmińskiej, gdyż był pierwszym kościołem ufundowanym przez biskupów chełmińskich. Był budowany etapami od 1251 do XIV w. Miasto słynie też z bardzo bogato zdobionej wieży ciśnień (neogotycka z elementami modernizmu i tzw. stylu rodzinnego), neogotyckiego ratusza z początku XX w. oraz Jeziora Chełmżyńskiego, będącego największym jeziorem na Pojezierzu Chełmińskim. * [[Plik:POL Golub-Dobrzyń COA.svg|23x23px]] '''[[Golub-Dobrzyń]]''' – powstał od połączenia dwóch miast nad rzeką Drwęcą: prawobrzeżnego '''Golubia''' - leżącego w ziemi chełmińskiej, posiadającego prawa miejskie od najprawdopodobniej XIV w. oraz lewobrzeżnego '''Dobrzynia nad Drwęcą''' - leżącego już w historycznej [[Ziemia dobrzyńska|ziemi dobrzyńskiej]] i lokowanego w 1789 r. Miasto jako jeden organizm istnieje formalnie od 15 maja 1951 r. (''de facto'' już od 1941 roku). Do najważniejszego i najbardziej rozpoznawalnego zabytku miasta należy konwentualny zamek krzyżacki z przełomu XIII i XIV wieku, jeden z niewielu zamków ziemi chełmińskiej zachowany w całości. To tutaj po raz pierwszy wyhodowano w Polsce tytoń, który sprowadzono z [[Turcja|Turcji]]. Do zabytków również wartych uwagi należy też dom podcieniowy z 1771 r. (zwanym potocznie ''Domem "Pod Kapturem"'') oraz pozostałości murów obronnych z wieżą narożną. * [[Plik:POL Grudziądz COA.svg|23x23px]] '''[[Grudziądz]]''' – najprawdopodobniej najstarsze miasto ziemi chełmińskiej; możliwe, że mogło otrzymać prawa miejskie w okresie między 1218, a 1231 rokiem, w czasie gdy należało ono do biskupa Chrystiana<ref>Krystyna Zielińska-Melkowska – ''Lokacja Grudziądza w roku 1291: studium historyczno-archiwalne''. Rozdział 2, str. 23–29.</ref>, czyli wcześniej niż Chełmno i Toruń, które otrzymały prawa miejskie w 1232 lub w 1233 r. Nie jest to jednak do końca pewne, gdyż niestety nie zachowały się żadne dokumenty z tego okresu. Wiadomo natomiast, że gdy miasto trafiło w posiadanie Krzyżaków (po 1231 r.), miasto już dawno istniało. Oprócz bycia ''Miastem Biskupa Chrystiana'', Grudziądz znany jest też jako ''Stolica Kawalerii Polskiej'' - to w nim wyszkolono prawie 5 tys. oficerów, którzy służyli we wszystkich pułkach kawalerii Wojska Polskiego. Można też spotkać się z określeniami takimi, jak ''Miasto Ogrodów'' - ze względu na dużą ilość miejskiej zieleni, czy też ''Miasto Spichrzy'' - w związku z posiadaniem wielkiego zabytkowego kompleksu spichrzy nad Błoniami Nadwiślańskimi. Do najważniejszych zabytków miasta należy też Brama Wodna wraz z murami miejskimi z z XIV/XV w., średniowieczny układ urbanistyczny Starego Miasta, Bazylika kolegiacka św. Mikołaja, ruiny zamku krzyżackiego wraz z odnowioną Wieżą Klimek, cytadela (której obroną wsławił się Courbière z przełomu XVIII i XIX w.), najstarszy murowany most w Polsce na al. biskupa Chrystiana oraz najdłuższy most drogowo-kolejowy w Polsce nad Wisłą. Miasto może również pochwalić się takimi walorami turystycznych, jak Solanki - jedyne takie w Polsce, które mieszczą się w trójkątnej piramidzie czy Ośrodek wczasowy nad jeziorem Rudnickim Wielkim. * [[Plik:POL Jabłonowo Pomorskie COA.svg|23x23px]] [[Jabłonowo Pomorskie|'''Jabłonowo Pomorskie''']] – najmłodsze miasto w ziemi chełmińskiej, które otrzymało prawa miejskie dopiero w 1962 r. Do najważniejszych zabytków należą: Pałac Narzymskich, neogotycki kościół św. Wojciecha (jego projekt jest przypisywany F. A. Stülerowi), neogotycki kościół pw. Chrystusa Króla oraz zabytkowa kolejowa Wieża Ciśnień. * [[Plik:POL Kowalewo Pomorskie COA.svg|23x23px]] [[Kowalewo Pomorskie|'''Kowalewo Pomorskie''']] – najważniejszymi zabytkami miasta są relikty zamku krzyżackiego, fragmenty murów miejskich z XIV w., gotycki Kościół św. Mikołaja oraz zabytkowy zajazd z 1912 roku. * [[Plik:POL gmina Kurzętnik COA.svg|22x22px]] '''[[Kurzętnik]]''' – dawniej miasto, obecnie wieś w ziemi lubawskiej (a nie na Mazurach, jak twierdzą niektóre przewodniki) o charakterze miejskim i turystycznym; niedaleko miejscowości znajduje się Kurza Góra, na której funkcjonuje największa stacja narciarska w północnej Polsce, z trzema oświetlonymi trasami narciarskimi, zimowym parkiem rozrywki dla najmłodszych, lodowiskiem, Szkołą Narciarską oraz największą fabryką śniegu w Europie, co umożliwia stworzenie idealnych warunków na stoku w każdej temperaturze, nawet tej dodatniej. Na Kurzej Górze znajduje się też zjawiskowa Wieża widokowa z drewnianą ścieżką o długości prawie 2 kilometrów. Na terenie Góry również funkcjonuje profesjonalny Bike Park. Oprócz Góry, Kurzętnik słynie też - pomimo bycia wsią - z posiadania własnego rynku miejskiego, zabytkowego Kościoła pw. Św. Marii Magdaleny, czy też drogi krzyżowej, która prowadzi nas aż do wzgórza z ruinami średniowiecznego zamku biskupa chełmińskiego. * [[Plik:POL Lidzbark Welski COA.svg|24x24px]] [[Lidzbark (powiat nowomiejski)|'''Lidzbark Welski''']] – miasto w ziemi lubawskiej, posiadające status miasta turystycznego; w Lidzbarku i jego okolice słyną z wysokich walorów przyrodniczych. Charakterystyczną cechą regionu jest różnorodność cech środowiska przyrodniczego, co uwidacznia się w bogactwie flory i fauny, a także w zróżnicowaniu krajobrazu. Ważnym elementem przyrodniczym regionu są jeziora, które większość z nich leży w ciągu rzeki Wel słynącej ze spływów kajakowych. Do najpopularniejszych jezior regionu należą jezioro Lidzbarskie, Piaseczno i Kiełpińskie, wokół których zlokalizowano ośrodki wczasowe. Oprócz walorów turystycznych, miasto słynie też z takich zabytków, jak: Kościół św. Wojciecha, pozostałości gotyckiej baszty zamkowej z XIV wieku, Kościoła ewangelicko-augsburski z 1829 r. razem z domem kancelaryjnym, założenie urbanistycznego Starego Miasta z lat 1320–1331, figurka św. Jana Nepomucena na mostku nad rzeką Wel z 1802 r. oraz spichlerza zbożowego z końca XIX w. * [[Plik:POL Lubawa COA.svg|23x23px]] '''[[Lubawa]]''' – stolica i jednocześnie najstarsze miasto ziemi lubawskiej. W mieście znajdują się jedne z najlepiej zachowanych ruin zamku, jaki należał do biskupów chełmińskich. Tam też, w latach 1535–1539, czterokrotnie przebywał Mikołaj Kopernik, najdłużej w 1539, od czerwca do września. Zapadła tu wówczas decyzja o wydaniu drukiem dzieła ''De revolutionibus orbium coelestium''. Do najważniejszych zabytków miasta należą również: Kościół parafialny pw. św. Anny z 1330 r. z kaplicą Mortęskich z 1581 r., Kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela i św. Michała Archanioła, drewniany kościół par. pw. św. Barbary, mury miejskie oraz budynek dawnej baszty, tzw. „wikariatka”. * [[Plik:POL Łasin COA.svg|23x23px]] '''[[Łasin]]''' – najważniejszymi zabytkami miasta jest archiprezbiterialny kościół pw. św. Katarzyny, zabytkowa wieża ciśnień z 1893 r., gmach magistratu miejskiego z 1900 r. (obecnie siedziba władz miasta) i Klasztor Sióstr Karmelitanek Bosych. Miasteczko słynie również z jeziora Łasińskiego (tzw. jeziora Zamkowego), nad którym to znajduje się Ośrodek Wypoczynkowo-Szkoleniowy „Casus”. * [[Plik:POL Nowe Miasto Lubawskie COA.svg|23x23px]] '''[[Nowe Miasto Lubawskie]]''' – miasto ziemi lubawskiej, którego najważniejszymi zabytkami są: gotycka Bazylika św. Tomasza Apostoła, Baszta Bramy Lubawskiej z II połowy XIV wieku w stylu gotyckim, Brama Brodnicka (Kurzętnicka) z II poł. XIV wieku w stylu gotyckim, fragmenty murów miejskich z XIV wieku, dawny kościół ewangelicki na rynku z 1912 (obecnie kino) oraz ruiny klasztoru OO. Reformatów w Łąkach Bratiańskich (teren poklasztorny administracyjnie podlega miastu), który znany był z objawień Matki Boskiej oraz nazywany był ''Częstochową Północy'' lub ''Pruską Częstochową''. * [[Plik:POL Radzyń Chełmiński COA.svg|23x23px]] [[Radzyń Chełmiński|'''Radzyń Chełmiński''']] – najmniejsze miasto ziemi chełmińskiej, słynące z dobrze zachowanych ruin zamku krzyżackiego (wybudowanego przez tą samą osobę, która budowała zamek w [[Gniew|Gniewie]]) oraz odbywających się tu cyklicznych imprez. * [[Plik:POL Toruń COA.svg|24x24px]] '''[[Toruń]]''' – największe miasto ziemi chełmińskiej. Zespół Staromiejski Torunia jest jednym z najcenniejszych zespołów zabytkowych w Polsce. W 1997 roku został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Obejmuje Stare i Nowe Miasto z zachowanym prawie bez zmian XIII-wiecznym układem urbanistycznym oraz teren zamku krzyżackiego. Zabytki Torunia znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego. Na obszarze tym znajduje się ok. 1100 obiektów wpisanych do rejestru zabytków. * [[Plik:POL Wąbrzeźno COA 1.svg|23x23px]] '''[[Wąbrzeźno]]''' – najważniejszymi zabytkami miasta są: ruiny zamku biskupów chełmińskich, Sanktuarium Matki Bożej Brzemiennej, Poewangelicki kościół pod wezwaniem Matki Bożej Królowej Polski, ratusz miejski z 1892 r. wzniesiony w stylu neogotyckim, z czerwonej nieotynkowanej cegły (powstał jako kopia ratusza w Kilonii) oraz jaszczurcza fontanna na rynku. == Galeria == <gallery> Plik:Brodnica Castle.jpg|Wieża Grzybek w Brodnicy (w tle ruiny zamku) Plik:Brodnica, pomnik Anny Wazówny.JPG|Pomnik Anny Wazówny wraz z pałacem Plik:Chełmno Market Square.jpg|Renesansowy ratusz w Chełmnie Plik:Chelmno Baszta Panienska 1 ed.jpg|Baszta Panieńska w Chełmnie Plik:Bazylika konkatedralna w Chełmży.JPG|Bazylika konkatedralna Świętej Trójcy w Chełmży Plik:Wieża ciśnień w Chełmży.jpg|Wieża ciśnień w Chełmży Plik:Golub-Dobrzyń, zamek krzyżacki.jpg|Zamek w Golubiu-Dobrzyniu Plik:Grudziądz Granaries 2009.JPG|Zespół spichrzy wraz z Bazyliką kolegiacką św. Mikołaja i Kolegium Jezuickim w Grudziądzu Plik:Grudziądz, Wieża Klimek.jpg|Wieża Klimek w Grudziądzu Plik:Jablonowo church1.jpg|Kościół Chrystusa Króla w Jabłonowie Pomorskim Plik:Kowalewo Pomorskie Zajazd (Clerk).JPG|Zajazd z 1912 r. w Kowalewie Pomorskim Plik:Wieża ze ścieżki.jpg|Wieża widokowa w Kurzętniku Plik:Kurzetnik2.jpg|Ruiny zamku biskupów chełmińskich w Kurzętniku Plik:Adalbert of Prague church in Lidzbark (1).jpg|Kościół św. Wojciecha w Lidzbarku Welskim Plik:Lubawa-02.jpg|Ruiny zamku biskupów chełmińskich w Lubawie Plik:Wieża Łasin.JPG|Wieża ciśnień w Łasinie Plik:Nowe Miasto Lubawskie - brama Brodnicka.jpg|Brama Brodnicka w Nowym Mieście Lubawskim Plik:Radzyń Chełmiński view 02.jpg|Zamek w Radzyniu Chełmińskim Plik:603104 Toruń Dom M. Kopernika i wnętrza 01.JPG|Dom Kopernika w Toruniu Plik:602991 Toruń Brama Mostowa 02.JPG|Brama Mostowa w Toruniu Plik:W Wąbrzeźnie - panoramio.jpg|Neogotycki ratusz w Wąbrzeźnie </gallery> == Sąsiednie regiony == * [[ziemia dobrzyńska]] * Kujawy * [[Kociewie]] * [[Bory Tucholskie]] * [[Powiśle]] * [[Mazury]] == Przypisy == <references /> {{Jest w|Województwo kujawsko-pomorskie}} [[Kategoria:Województwo kujawsko-pomorskie]] [[Kategoria:Województwo warmińsko-mazurskie]] [[Kategoria:Polska]] nob0g5gjg1tzdgqc61ofwync69gv9eg