محمد فاتح

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="ps">
  <siteinfo>
    <sitename>ويکيپېډيا</sitename>
    <dbname>pswiki</dbname>
    <base>https://ps.wikipedia.org/wiki/%D9%84%D9%88%D9%85%DA%93%DB%8C_%D9%85%D8%AE</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.25</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">رسنۍ</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">ځانگړی</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">خبرې اترې</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">کارن</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">د کارن خبرې اترې</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">ويکيپېډيا</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">د ويکيپېډيا خبرې اترې</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">دوتنه</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">د دوتنې خبرې اترې</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">ميډياويکي</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">د ميډياويکي خبرې اترې</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">کينډۍ</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">د کينډۍ خبرې اترې</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">لارښود</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">د لارښود خبرې اترې</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">وېشنيزه</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">د وېشنيزې خبرې اترې</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">تانبه</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">د تانبې خبرې اترې</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>محمد فاتح</title>
    <ns>0</ns>
    <id>14006</id>
    <revision>
      <id>284668</id>
      <parentid>268181</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T12:54:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15088" xml:space="preserve">{| style=&quot;margin: 0 0 1em 1em; border-collapse:collapse; font-size: 90%;&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; align=&quot;left&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|- style=&quot;background-color:lightblue;&quot;
! colspan=&quot;2&quot; |[[File:Osmanli-nisani.svg|50px]]&lt;br /&gt;محمد فاتح &lt;br /&gt;
|-
|- id=infObrazek
|style=&quot;text-align:center;&quot; colspan=&quot;2&quot;|[[File:Zonaro GatesofConst.jpg|200px]]&lt;br /&gt;[[File:Tughra of Mehmed II.JPG|150px]]
|-
! align=&quot;right&quot; valign=&quot;top&quot; |زېږېدنه
|1432
|-
! align=&quot;right&quot; valign=&quot;top&quot; |مړينه
| 1481
|-
! align=&quot;right&quot; valign=&quot;top&quot; |کوړنی
|د عثمانیانو کورنی
|-
! align=&quot;right&quot; valign=&quot;top&quot; |مخکنی حکمران
|مراد 2
|-
! align=&quot;right&quot; valign=&quot;top&quot; |پیرو
|دویم بایزید 
|-
|}


'''محمد فاتح''' (په ترکي ژبی کی: '''محمد ثانى Meḥmed-i s̠ānī''') د عثمانی کورنۍ څخه یو مشهور سلطان وو چی د ۱۴۵۱ کال څخه تر ۱۴۸۱ کال پوری یی حکومت کاوه.

دوهم  محمد ( په عثماني ترکي: محمد ثانى، رومي بڼه یې: Meḥmed-i s̱ānī؛ په ترکي: II. Mehmed، تلفظ یې [icinˈdʒi ˈmehmed] د ۱۴۳۲ کال د مارچ له ۳۰ – د ۱۴۸۱ کال د مې تر ۳)، چې په عام ډول د فاتح محمد په نوم یادېږي (په عثماني ترکي کې: ابو الفتح، رومي بڼه یې: ''Ebū'l-fetḥ'' ، لفظي معني یې: د &quot;فتحې پلار&quot;؛ په ترکي ژبه: فاتح سلطان محمد - ''Fatih Sultan Mehmed'') د عثماني ستروکۍ سلطان و چې د ۱۴۴۴ کال له اګست څخه د ۱۴۴۶ کال تر سپټمبر پورې، او وروسته د ۱۴۵۱ کال د فبروري څخه د ۱۴۸۱ کال تر می پورې یې واکمني وکړه. دوهم محمد په خپله لومړي واکمنۍ کې، د جان هنیادي په مشرۍ صلیبي جګړه وروسته له هغه ماته کړه چې هنګري یرغل د هغه تر واک لاندې هېواد کې د سیزګ د سولې شرایط مات کړل. کله چې په ۱۴۵۱ کال کې دوهم محمد بیا پر تخت کېناست، نو عثماني سمندري ځواک یې پیاوړې کړ او په قسطنطنیه یې د برید لپاره چمتوالی ونیو. په ۲۱ کلنۍ کې یې قسطنطنیه فتحه کړه او د بیزانس سترواکۍ ته یې د پای ټکی کېښود. 

محمد له فتحې وروسته د روم سترواکۍ د سیزار (عثماني ترکي: قیصر روم، په رومي بڼه یې: Qayser-i Rûm) د لقب ادعا د داسې حقیقت پر بنسټ وکړه چې قسطنطنیه په ۳۳۰ ز کال کې د سترواک قسطنطین له لوري له تقدیس راهیسي  د ختیځ روم د سترواکۍ چوکۍ او د ژوندۍ پاتې کېدو پلازمېنه وه. یوازې د قسطنطنیې د مشر کشیش له لوري دا ادعا په رسمیت و پېژندل شوه. خو د خپل ژوند په پاتې برخه کې دوهم محمد عثماني دولت ته د روم د سترواکۍ د دوام په سترګه کتل، ځان یې د سترواکۍ &quot;دوام ورکوونکي&quot; په توګه انګېره، نه د &quot;ځایناستي&quot; په توګه.  {{Sfn|Nicolle|2000|p=85}}

محمد د اناتولیا په نیولو سره، په سوېل ختیځه اروپا کې د بوسنیا تر لویدیځ پورې خپلو فتوحاتو ته دوام ورکړ. په هېواد کې یې زیات سياسي او ټولنيز اصلاحات رامنځ ته کړل، هنرونه او سیاینسي علوم يې وهڅول او د خپلې واکمنۍ په پای کې يې د بيا رغاونې پروګرام قسطنطنيه د سترواکۍ په یوه پر مختللې پلازمېنه بدله کړه. نوموړی د اوسنۍ ترکیې او د پراخې اسلامي نړۍ په برخو کې یو اتل ګڼل کېږي. د استانبول فتحه ولسوالۍ، د فاتح سلطان محمد پل او فاتح جومات هغه څه دي چې د هغه په نوم نومول شوي دي. 

== لومړۍ واکمني ==
دوهم محمد د ۱۴۳۲ کال د مارچ په ۳۰ نېټه د عثماني سترواکۍ په پلازمینه ادرین کې نړۍ ته سترګې پرانیستې. پلار یې دوهم سلطان مراد (۱۴۰۴-۱۴۵۱) او مور یې هما خاتون وه، چې له یوې ناڅرګندې ریښې غلامه وه.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Freely|first=John|url=https://books.google.com/books?id=0D8MAQAAMAAJ&amp;q=%22March+1432%22|title=The Grand Turk: Sultan Mehmet II - Conqueror of Constantinople, Master of an Empire and Lord of Two Seas|date=2009|publisher=I.B. Tauris|isbn=978-1-84511-704-7|pages=9|language=en|access-date=8 May 2020|archive-date=12 October 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201012041249/https://books.google.com/books?id=0D8MAQAAMAAJ&amp;q=%22March+1432%22|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Babinger|first=Franz|url=https://books.google.com/books?id=PPxC6rO7vvsC&amp;pg=PA11|title=Mehmed the Conqueror and His Time|date=1978|publisher=Princeton University Press|isbn=978-0-691-01078-6|pages=11|language=en|access-date=8 May 2020|archive-date=12 October 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201012041249/https://books.google.com/books?id=PPxC6rO7vvsC&amp;pg=PA11|url-status=live}}&lt;/ref&gt;{{Sfn|Nicolle|2000|p=19}}

کله چې دوهم محمد د یوولس کلن و، د خپلو دوو سلاکارانو (مشاورینو) سره اماسیا ته د حکومت کولو لپاره واستول شو او په دې توګه یې د خپلو مخکینو عثماني واکمنانو د رواج سره سم تجربه ترلاسه کړه. دوهم سلطان مراد هم څو تنه استادان د نوموړي د زده کړو لپاره ولېږل. دې اسلامي زده کړو د محمد د ذهن په جوړولو او د هغه د اسلامي عقیدې په پیاوړي کولو کې پراخه اغېزه درلوده. نوموړی د اسلامي علومو په برخه کې د ساینس پوهانو لخوا، په ځانګړې توګه د خپل د ښوونکي ملا غوراني لخوا، تر اغېز لاندې راغی، او نوموړي د دوی تګلاره تعقیب کړه. د محمد په ژوند کې د آق شمس الدین نفوذ، په ځانګړې توګه د قسطنطنیې د فتحه کولو سره د بیزانس سترواکۍ د نسکورولو لپاره د هغه د اسلامي دندې په ترسره کولو کې، له ځوانۍ برلاسی شو. {{Sfn|Nicolle|2000|p=19}}

وروسته له هغه چې دوهم مراد د ۱۴۴۴ کال د جون په ۱۲ نېټه له هنګري سره سوله وکړه، د ۱۴۴۴ کال په جولای/ اګست کې خپل ۱۲ کلن زوی دوهم محمد ته تخت پرېښود. {{Sfn|Nicolle|2000|p=9}}{{Sfn|Nicolle|2000|p=91}}

دوهم محمد په خپله لومړۍ واکمنۍ کې، د جان هنیادي په مشرۍ هغه وخت صلیبي جګړه له ماتې سره مخ کړه چې د هغه د هېواد پروړاندې د هنګري یرغل د ۱۴۴۴ کال سپټمبر د سیزګ د سولې شرایط مات کړل. د پاپ استازې کارډینال جولیان سیزارني د هنګري پاچا ته ډاډ ورکړی و چې له مسلمانانو سره د اوربند ماتول خیانت نه دی. په دې وخت کې دوهم محمد له خپل پلار، دوهم مراد څخه وغوښتل چې پر تخت کېنې، خو نوموړي رد کړه. د اوولسمې پیړۍ د تاریخونو له مخې، محمد دوهم ولیکل، &quot;که ته سلطان یې، راشه او د خپلو لښکرو مشري وکړه، که زه سلطان یم، نو زه تاسو ته امر کوم چې راشئ او زما د لښکر مشري وکړئ.&quot; وروسته دوهم مراد د عثماني پوځ مشري وکړه او د ۱۴۴۴ کال د نومبر په ۱۰ نېټه یې د ورنا جګړه وګټله. خلیل انالحق وایي چې دوهم محمد له خپل پلار غوښتنه نه ده کړې. بلکه، جنرال خلیل پاشا هڅه وکړه چې دوهم مراد بئرته تخت ته راولي.{{Sfn|Nicolle|2000|p=9}}&lt;ref name=&quot;truva&quot;&gt;[[Erhan Afyoncu]], (2009), Truvanın İntikamı ({{ISBN|978-605-4052-11-0}}), p. 2, (In Turkish)&lt;/ref&gt;{{Sfn|Nicolle|2000|p=91}}&lt;ref name=&quot;truva2&quot;&gt;[[Erhan Afyoncu]], (2009), Truvanın İntikamı ({{ISBN|978-605-4052-11-0}}), p. 2, (In Turkish)&lt;/ref&gt;

دوهم مراد په ۱۴۴۶ کال کې تخت ته راستون شو، دوهم محمد د سلطان لقب له ځان سره درلود خو یوازې د مانیسا د والي په توګه دنده ترسره کوله. په ۱۴۵۱ کال کې د دوهم مراد له مړینې وروسته، دوهم محمد د دوهم ځل لپاره سلطان شو. د کارامان ابراهیم بې په جنجالي سیمه یرغل وکړ او د عثماني واکمنۍ پر ضد یې بېلابېل پاڅونونه وکړل. دوهم محمد د کرامان د ابراهیم په وړاندې لومړۍ جګړه ترسره کړه او بیزانسیانو ګواښ وکړ چې د عثمانیانو له لورې  دعوه شوی اورهان خوشې کړي. {{Sfn|Nicolle|2000|p=91}}

==د محمد حکومت==
سلطان محمدخان فاتح چي په محمدثاني (دویم محمد) سره هم یادیږي په 1429میلادي کال کي د اروپایي ترکیې په ادرنه ښار کي زېږېدلی دی . محمدفاتح د دویم مرادخان زوی اود محمدچلپي لمسﺉ دی، نوموړي پخپل ژوند کي درې ځله دواک تجربه ترلاسه کړه اوپه دریم ځل دپلار ترمرګ وروسته په 1451میلادي کال کي دعثماني واکمنی مشر وټاکل سو .   

واک ته تر رسېدلو وروسته سلطان محمد دټولو ترمخه په اناطولي سیمه کي یولړ فوځي عملیات ترسره اوترهغه وروسته یې دروم لرغوني واکمنۍ ته چي مرکز یې قسطنطنیه (اوسنی [[استنبول|استانبول]]) وو مخ راواړاوه داځکه چي دروم واکمن (یوولسم قسطنطین) له نوموړي سره له زوره کار واخیست او اړیې ایستی چي برید ورباندي وکړي . سلطان محمد (یوولسم قسطنطین) ته حال واستاوه چي استانبول بیله جګړې ورتسلیم کړي خوکله چي دروم واکمن دغه غوښتنه ونه منل سلطان محمدفاتح له ځمکي اوسمندر دواړو څخه یرغل ورباندي وکړ چي په پایله کي یې دروم لرغوني امپراطوري دسختي جګړې به ترڅ کي راوپرځېدل اوپر استانبول دعثمانیانو بیرغ ورپېدی .   

داستانبول ترفتحی وروسته محمدفاتح دبالکان پر هیوادونو باندي جهادي عملیات پیل اوپخپله دیرش کلنه موده کي یې د [[یونان]] ترڅنګ [[البانیا]]، [[بوسنیا او هرزګوینا|بوسنیا]]، [[صربیا|سربیا]] اودختیځي اروپا لویه برخه فتحه کړه . په یاده موده کي محمدفاتح داسیايې ترکيې سربېره [[تور سمندر سیمه|تورسمندر]] هم ترواک لاندي راوستی اوتر کریمیا ټاپو پوري یې فتوحات وغځول .    

دختیځي اروپا تر هیوادونو وروسته سلطان محمدفاتح خپل فوځونه [[اېټاليا|ایټالیا]] ته برابر کړه اوغوښتل یې چي هغه ځای هم د یونان غوندي پخپل واک کي راولي خو ژوند نوره وفاء ورسره ونکړه اوپه 1481میلادي کال کي وفات سو .    

دمحمدفاتح په زمانه کي دفوځي فتوحاتو سربېره مسلمانان په پوهنیز ډګر اودولتي چاروکي هم ډیرمخته ولاړه اوپه دې برخه کي یې ځانګړی پرمختګ وکړ . محمدفاتح پخپله واکمني کي دعثمانیانو لپاره یولړ شرایط او اصول وضعه کړه ترڅو دهمدغه اصولو پربنسټ په راتلونکي وخت کي خپلي چاري ترسره کړي، ددې ترڅنګ یې په علمي ډګرکي هم له اسلامي اوغیراسلامي پوهانوسره بې حده مرستي وکړې اوهغوی یې وهڅول چي خپل دعلم جوهر دعثماني واکمني تر هري سیمي پوري ورسوي .      

دسلطان محمد دمهمو فتوحاتو لڼډیز په لاندي ډول دی :     

دقسطنطنيې استانبول فتحه په 1453 زیږدیزکال کي      

دسربیا مکمله فتحه په 1456 زیږدیز کي      

دموریا جزیرې فتحه په 1460 زیږدیز کي      

د والاچیا جګړه په 1460 زیږدیز کي      

دطرابزون فتحه په 1461 زیږدیز کي      

دبوسنیا فتحه په 1462 زیږدیز کي      

دقونیه فتحه په 1467 زیږدیز کي      

د آق سرای فتحه په 1469 زیږدیز کي      

تر 1473 زیږدیز پوري داناطولي دستري برخي فتحه      

له 1463 زیږدیز څخه تر1479 زیږدیز پوري د [[صليبي جگړې|صلیبي]] جګړې په پایله کي دوینس دولت ته ستر ګوزار اوجزیې ته اړ ایستل      

په 1480 زیږدیز کي دیوشمېر ایټالوي جزیرو فتحه           

سلطان محمدخان د1481میلادي کال داپریل پر25 نېټه چي د886 دصفر له 26 نیټې سره سمون خوري داسیايي ترکيې (اناطولي) په خونکار چایری سیمه کي وفات او جسد یې په استانبول کي خاورو ته وسپارل سو .           

''&lt;code&gt;دسلطان محمد فاتح کورنۍ&lt;/code&gt;''           

دسلطان محمدفاتح درې زامن وه چي نومونه یې مصطفی، [[دویم سلطان بایزید|بایزید]] اوجم وه . بایزید دمحمدفاتح تروفات وروسته واک ته ورسېدی اوجم دسلطان بایزید د واکمنی پروخت په ایټالیا کي له عثماني واکمن څخه لیری وفات سو . یوازینی شهزاده چي دمصطفی په نوم وو هغه دسلطان محمد فاتح په ژوند کي وفات سو .           

دمحمدفاتح مېرمني چیچک خاتون، مکرمه خاتون، ګلشاد خاتون اوخدیجه خاتون نومېدلې .                       

[[وېشنيزه:د عثمانیانو حکمرانان]]</text>
      <sha1>8o24tcyjjvmgykn9gr44kt8fe8aa2f4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>سردارولي پښتونزوی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21245</id>
    <revision>
      <id>284697</id>
      <parentid>284654</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T05:15:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pashtonzoy</username>
        <id>9884</id>
      </contributor>
      <comment>mundigak.com</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4528" xml:space="preserve">{{Infobox person 
| name = سردارولي پښتون زوی
| image =File:سردار ولي پښتونزوی.jpg|افغان اماتور، لیکوال او تاریخپوه سردارولي پښتونزوی
| alt = دافغان معاصر تاريخ اماتور څېړونکی
 | caption =سردارولي پښتونزوی
| birth_name =سردارولي
 | birth_date = {{Birth year and age|۱۹۸۶}}
|birth_place = ارغسان ولسوالۍ، [[کندهار ولايت]]
|order=
|office= 
|term_start= ۱۷ اپريل ۲۰۰۳
|term_end= ٢٢ جون ۲۰۱۷
| nationality ={{افغانستان}}
| years_active = شاوخوا ٢٠١۶-تراوسه
| known_for = ''('''# جالبې خاطرې''')''
[ |website=[https://www.facebook.com/waliafghan2/ پښتون زوی فیسبوک پاڼه]] [https://twitter.com/pashtonzoy ټويټر پاڼه]] 
[https://tiktok.com/@sardarwaliaf ټيک ټاک پاڼه]]
|دنده=تاريخي څېړونکی|رسمي ویبپاڼه=www.mundigak.com|کاروونکي ژبي=[[پښتو]] ، [[انګلیسي]] ، [[اردو]]، [[فارسي]]|څانګه=[[تاريخ]]}}

'''سردارولي پښتون زوی''' ([[انگرېزي ژبه|په انگرېزي]] :''Sardarwali Pashtonzoy'' ) [[افغان]] ليکوال، او د [[افغانستان]] د معاصر تاريخ اماتور څېړونکی دی. همدا راز د [[منډيګک تاريخي بنسټ]]، بنسټګر هم دی.

==مخينه== 
نوموړی په ۱۹۸۶ع کال د [[کندهار ولايت]] [[ارغسان ولسوالۍ|د ارغسان اولسوالۍ]] د تحسيلدار په کلا کي زېږېدلی او د همدې ځای اوسېدونکی دی. پښتون زوی د ملک موسي جان زوی، د صاحب خان لمسی، د اکبر خان کړوسی  او د فقار خان کوسی په خټه سدوزی،  پوپلزی پښتون دی، د دوی کورنۍ د اعليحضرت [[تېمور شاه دراني|تېمورشاه]] بابا په عصر کي [[کابل]] ته تللې وه، خو څرنگه چي په۱۸۴۲ع کال کي د سدوزو واکمني له منځه ولاړه، فقار خان ارغسان ته راغلی او دلته يې پراخ کارېزونه او مځکي رانيولې، چي تر اوسه يې کارېزونه د کار وړ او په افغانستان کي يو لرغونی کلی دی چي ټول استوگن يې سدوزی دي، په [[کندهار]] کي د سدوزو مشهوره هديره د همدغه سدوزو د کورنۍ ده.

==زده کړي==
پښتون زوی لومړنۍ زده کړي د کډوالۍ پر مهال د [[بلوچستان (پاکستان)|بلوڅستان]] د [[پشين ولسوالۍ|پښين]] په اولسوالۍ کي تر سره کړې، منځنۍ زده کړه يې د [[کندهار ولايت]] په افغان-ترک عالي ليسه کي  بشپړي کړي، په ۲۰۰۳ع کال کي له کمپيوټري زده کړو څخه په برياليتوب وتلی، خو لوړي زده کړي يې تر اوسه نيمگړي پاته دي.

==دندي== 
له ۲۰۰۳-۲۰۰۷ع کال پوري يې په بېلابېلو ښوونځيو کي د کمپيوټر ښوونه کړې، تر ۲۰۱۰ع کال پوري يې خپله علمي پاڼه [[ناهيد]] چلول چي د اقتصادي اړتياوو له امله وځنډېده، په ځيني علمي موسساتو کي يې وخت ناوخته دنده تر سره کړې، دا وخت د ليکوالۍ او څېړونو تر څنگ له ځينو کورنيو او نړيوالو رسنيو سره د همکاري تر څنګ د [http://mundigak.com/ منډيګک تاريخي بنسټ] وېبپاڼي ايډيټر او سبمالګر دی.

==ليکوالي==
پښتون زوي په لسگونه تاريخي مقالې ليكلي، چي ځانگړي ا ثار يې په لاندې ډول دي.

*۱-  شل ورک کندهاريان
*۲- ایا پوهېږې؟
*۳- د ارغسان لنډه تاريخچه
*۴- د افغان چارواکو خاطرې
*۵-په لوی [[کندهار]] کي درنې کورنۍ
*۶-تاريخي يادښتونه
*۷-کندهار د انځور په ژبه
==دا هم ولولئ==
[[منډیگک (ویبپاڼه)]]

==تړلې لیکنې==
[[کندهار ولایت]]
[[منډیگک (ویبپاڼه)|منډیګک تاریخي ټولنه]]
==سرچینې==

[[وېشنيزه:پښتانه ليکوال]]
[[وېشنيزه:افغان لیکوالان]]
[[وېشنيزه:کندهاریان]]</text>
      <sha1>kby8bpbj8viaftzoivue86ep4du70qw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>284698</id>
      <parentid>284697</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T05:32:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pashtonzoy</username>
        <id>9884</id>
      </contributor>
      <comment>[</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4548" xml:space="preserve">{{Infobox person 
| name = سردارولي پښتون زوی
| image =File:سردار ولي پښتونزوی.jpg|افغان اماتور، لیکوال او تاریخپوه سردارولي پښتونزوی
| alt = دافغان معاصر تاريخ اماتور څېړونکی
 | caption =سردارولي پښتونزوی
| birth_name =سردارولي
 | birth_date = {{Birth year and age|۱۹۸۶}}
|birth_place = ارغسان ولسوالۍ، [[کندهار ولايت]]
|order=
|office= 
|term_start= ۱۷ اپريل ۲۰۰۳
|term_end= ٢٢ جون ۲۰۱۷
| nationality ={{افغانستان}}
| years_active = شاوخوا ٢٠١۶-تراوسه
| known_for = ''('''# جالبې خاطرې''')''
[ |website=[https://www.facebook.com/waliafghan2/ پښتون زوی فیسبوک پاڼه]] [https://twitter.com/pashtonzoy ټويټر پاڼه]] 
[https://tiktok.com/@sardarwaliaf ټيک ټاک پاڼه]]
|دنده=تاريخي څېړونکی|رسمي ویبپاڼه=&lt;nowiki&gt;[www.mundigak.com]]&lt;/nowiki&gt;|کاروونکي ژبي=[[پښتو]] ، [[انګلیسي]] ، [[اردو]]، [[فارسي]]|څانګه=[[تاريخ]]}}

'''سردارولي پښتون زوی''' ([[انگرېزي ژبه|په انگرېزي]] :''Sardarwali Pashtonzoy'' ) [[افغان]] ليکوال، او د [[افغانستان]] د معاصر تاريخ اماتور څېړونکی دی. همدا راز د [[منډيګک تاريخي بنسټ]]، بنسټګر هم دی.

==مخينه== 
نوموړی په ۱۹۸۶ع کال د [[کندهار ولايت]] [[ارغسان ولسوالۍ|د ارغسان اولسوالۍ]] د تحسيلدار په کلا کي زېږېدلی او د همدې ځای اوسېدونکی دی. پښتون زوی د ملک موسي جان زوی، د صاحب خان لمسی، د اکبر خان کړوسی  او د فقار خان کوسی په خټه سدوزی،  پوپلزی پښتون دی، د دوی کورنۍ د اعليحضرت [[تېمور شاه دراني|تېمورشاه]] بابا په عصر کي [[کابل]] ته تللې وه، خو څرنگه چي په۱۸۴۲ع کال کي د سدوزو واکمني له منځه ولاړه، فقار خان ارغسان ته راغلی او دلته يې پراخ کارېزونه او مځکي رانيولې، چي تر اوسه يې کارېزونه د کار وړ او په افغانستان کي يو لرغونی کلی دی چي ټول استوگن يې سدوزی دي، په [[کندهار]] کي د سدوزو مشهوره هديره د همدغه سدوزو د کورنۍ ده.

==زده کړي==
پښتون زوی لومړنۍ زده کړي د کډوالۍ پر مهال د [[بلوچستان (پاکستان)|بلوڅستان]] د [[پشين ولسوالۍ|پښين]] په اولسوالۍ کي تر سره کړې، منځنۍ زده کړه يې د [[کندهار ولايت]] په افغان-ترک عالي ليسه کي  بشپړي کړي، په ۲۰۰۳ع کال کي له کمپيوټري زده کړو څخه په برياليتوب وتلی، خو لوړي زده کړي يې تر اوسه نيمگړي پاته دي.

==دندي== 
له ۲۰۰۳-۲۰۰۷ع کال پوري يې په بېلابېلو ښوونځيو کي د کمپيوټر ښوونه کړې، تر ۲۰۱۰ع کال پوري يې خپله علمي پاڼه [[ناهيد]] چلول چي د اقتصادي اړتياوو له امله وځنډېده، په ځيني علمي موسساتو کي يې وخت ناوخته دنده تر سره کړې، دا وخت د ليکوالۍ او څېړونو تر څنگ له ځينو کورنيو او نړيوالو رسنيو سره د همکاري تر څنګ د [http://mundigak.com/ منډيګک تاريخي بنسټ] وېبپاڼي ايډيټر او سبمالګر دی.

==ليکوالي==
پښتون زوي په لسگونه تاريخي مقالې ليكلي، چي ځانگړي ا ثار يې په لاندې ډول دي.

*۱-  شل ورک کندهاريان
*۲- ایا پوهېږې؟
*۳- د ارغسان لنډه تاريخچه
*۴- د افغان چارواکو خاطرې
*۵-په لوی [[کندهار]] کي درنې کورنۍ
*۶-تاريخي يادښتونه
*۷-کندهار د انځور په ژبه
==دا هم ولولئ==
[[منډیگک (ویبپاڼه)]]

==تړلې لیکنې==
[[کندهار ولایت]]
[[منډیگک (ویبپاڼه)|منډیګک تاریخي ټولنه]]
==سرچینې==

[[وېشنيزه:پښتانه ليکوال]]
[[وېشنيزه:افغان لیکوالان]]
[[وېشنيزه:کندهاریان]]</text>
      <sha1>b4aivrhmx8djzk8sursc0gjhjys9d52</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>284700</id>
      <parentid>284698</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T06:07:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pashtonzoy</username>
        <id>9884</id>
      </contributor>
      <comment>[https://www.mundigak.com وېبپاڼه]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4591" xml:space="preserve">{{Infobox person 
| name = سردارولي پښتون زوی
| image =File:سردار ولي پښتونزوی.jpg|افغان اماتور، لیکوال او تاریخپوه سردارولي پښتونزوی
| alt = دافغان معاصر تاريخ اماتور څېړونکی
 | caption =سردارولي پښتونزوی
| birth_name =سردارولي
 | birth_date = {{Birth year and age|۱۹۸۶}}
|birth_place = ارغسان ولسوالۍ، [[کندهار ولايت]]
|order=
|office= 
|term_start= ۱۷ اپريل ۲۰۰۳
|term_end= ٢٢ جون ۲۰۱۷
| nationality ={{افغانستان}}
| years_active = شاوخوا ٢٠١۶-تراوسه
| known_for = ''('''# جالبې خاطرې''')''
[ |website=[https://www.facebook.com/waliafghan2/ پښتون زوی فیسبوک پاڼه]] [https://twitter.com/pashtonzoy ټويټر پاڼه]] 
[https://tiktok.com/@sardarwaliaf ټيک ټاک پاڼه]]
[https://www.mundigak.com وېبپاڼه]]
|دنده=تاريخي څېړونکی|رسمي ویبپاڼه=&lt;nowiki&gt;[www.mundigak.com]]&lt;/nowiki&gt;|کاروونکي ژبي=[[پښتو]] ، [[انګلیسي]] ، [[اردو]]، [[فارسي]]|څانګه=[[تاريخ]]}}

'''سردارولي پښتون زوی''' ([[انگرېزي ژبه|په انگرېزي]] :''Sardarwali Pashtonzoy'' ) [[افغان]] ليکوال، او د [[افغانستان]] د معاصر تاريخ اماتور څېړونکی دی. همدا راز د [[منډيګک تاريخي بنسټ]]، بنسټګر هم دی.

==مخينه== 
نوموړی په ۱۹۸۶ع کال د [[کندهار ولايت]] [[ارغسان ولسوالۍ|د ارغسان اولسوالۍ]] د تحسيلدار په کلا کي زېږېدلی او د همدې ځای اوسېدونکی دی. پښتون زوی د ملک موسي جان زوی، د صاحب خان لمسی، د اکبر خان کړوسی  او د فقار خان کوسی په خټه سدوزی،  پوپلزی پښتون دی، د دوی کورنۍ د اعليحضرت [[تېمور شاه دراني|تېمورشاه]] بابا په عصر کي [[کابل]] ته تللې وه، خو څرنگه چي په۱۸۴۲ع کال کي د سدوزو واکمني له منځه ولاړه، فقار خان ارغسان ته راغلی او دلته يې پراخ کارېزونه او مځکي رانيولې، چي تر اوسه يې کارېزونه د کار وړ او په افغانستان کي يو لرغونی کلی دی چي ټول استوگن يې سدوزی دي، په [[کندهار]] کي د سدوزو مشهوره هديره د همدغه سدوزو د کورنۍ ده.

==زده کړي==
پښتون زوی لومړنۍ زده کړي د کډوالۍ پر مهال د [[بلوچستان (پاکستان)|بلوڅستان]] د [[پشين ولسوالۍ|پښين]] په اولسوالۍ کي تر سره کړې، منځنۍ زده کړه يې د [[کندهار ولايت]] په افغان-ترک عالي ليسه کي  بشپړي کړي، په ۲۰۰۳ع کال کي له کمپيوټري زده کړو څخه په برياليتوب وتلی، خو لوړي زده کړي يې تر اوسه نيمگړي پاته دي.

==دندي== 
له ۲۰۰۳-۲۰۰۷ع کال پوري يې په بېلابېلو ښوونځيو کي د کمپيوټر ښوونه کړې، تر ۲۰۱۰ع کال پوري يې خپله علمي پاڼه [[ناهيد]] چلول چي د اقتصادي اړتياوو له امله وځنډېده، په ځيني علمي موسساتو کي يې وخت ناوخته دنده تر سره کړې، دا وخت د ليکوالۍ او څېړونو تر څنگ له ځينو کورنيو او نړيوالو رسنيو سره د همکاري تر څنګ د [http://mundigak.com/ منډيګک تاريخي بنسټ] وېبپاڼي ايډيټر او سبمالګر دی.

==ليکوالي==
پښتون زوي په لسگونه تاريخي مقالې ليكلي، چي ځانگړي ا ثار يې په لاندې ډول دي.

*۱-  شل ورک کندهاريان
*۲- ایا پوهېږې؟
*۳- د ارغسان لنډه تاريخچه
*۴- د افغان چارواکو خاطرې
*۵-په لوی [[کندهار]] کي درنې کورنۍ
*۶-تاريخي يادښتونه
*۷-کندهار د انځور په ژبه
==دا هم ولولئ==
[[منډیگک (ویبپاڼه)]]

==تړلې لیکنې==
[[کندهار ولایت]]
[[منډیگک (ویبپاڼه)|منډیګک تاریخي ټولنه]]
==سرچینې==

[[وېشنيزه:پښتانه ليکوال]]
[[وېشنيزه:افغان لیکوالان]]
[[وېشنيزه:کندهاریان]]</text>
      <sha1>oo7y2iru7wvntmdiwaz7wv0hy24uxh5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>284701</id>
      <parentid>284700</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T06:12:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pashtonzoy</username>
        <id>9884</id>
      </contributor>
      <comment>،</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4589" xml:space="preserve">{{Infobox person 
| name = سردارولي پښتون زوی
| image =File:سردار ولي پښتونزوی.jpg|افغان اماتور، لیکوال او تاریخپوه سردارولي پښتونزوی
| alt = دافغان معاصر تاريخ اماتور څېړونکی
 | caption =سردارولي پښتونزوی
| birth_name =سردارولي
 | birth_date = {{Birth year and age|۱۹۸۶}}
|birth_place = ارغسان ولسوالۍ، [[کندهار ولايت]]
|order=
|office= 
|term_start= ۱۷ اپريل ۲۰۰۳
|term_end= ٢٢ جون ۲۰۱۷
| nationality ={{افغانستان}}
| years_active = شاوخوا ٢٠١۶-تراوسه
| known_for = ''('''# جالبې خاطرې''')''
[ |website=[https://www.facebook.com/waliafghan2/ پښتون زوی فیسبوک پاڼه]] [https://twitter.com/pashtonzoy ټويټر پاڼه]] 
[https://tiktok.com/@sardarwaliaf ټيک ټاک پاڼه]]
[https://www.mundigak.com وېبپاڼه]]
|دنده=تاريخي څېړونکی|رسمي ویبپاڼه=&lt;nowiki&gt;[www.mundigak.com]]&lt;/nowiki&gt;|کاروونکي ژبي=[[پښتو]] ، [[انګلیسي]] ، [[اردو]]، [[فارسي]]|څانګه=[[تاريخ]]}}

'''سردارولي پښتون زوی''' ([[انگرېزي ژبه|په انگرېزي]] :''Sardarwali Pashtonzoy'' ) [[افغان]] ليکوال او د [[افغانستان]] د معاصر تاريخ اماتور څېړونکی دی. همدا راز د [[منډيګک تاريخي بنسټ]]، بنسټګر هم دی.

==مخينه== 
نوموړی په ۱۹۸۶ع کال د [[کندهار ولايت]] [[ارغسان ولسوالۍ|د ارغسان اولسوالۍ]] د تحسيلدار په کلا کي زېږېدلی او د همدې ځای اوسېدونکی دی. پښتون زوی د ملک موسي جان زوی، د صاحب خان لمسی، د اکبر خان کړوسی  او د فقار خان کوسی په خټه سدوزی،  پوپلزی پښتون دی، د دوی کورنۍ د اعليحضرت [[تېمور شاه دراني|تېمورشاه]] بابا په عصر کي [[کابل]] ته تللې وه، خو څرنگه چي په۱۸۴۲ع کال کي د سدوزو واکمني له منځه ولاړه، فقار خان ارغسان ته راغلی او دلته يې پراخ کارېزونه او مځکي رانيولې، چي تر اوسه يې کارېزونه د کار وړ او په افغانستان کي يو لرغونی کلی دی چي ټول استوگن يې سدوزی دي، په [[کندهار]] کي د سدوزو مشهوره هديره د همدغه سدوزو د کورنۍ ده.

==زده کړي==
پښتون زوی لومړنۍ زده کړي د کډوالۍ پر مهال د [[بلوچستان (پاکستان)|بلوڅستان]] د [[پشين ولسوالۍ|پښين]] په اولسوالۍ کي تر سره کړې، منځنۍ زده کړه يې د [[کندهار ولايت]] په افغان-ترک عالي ليسه کي  بشپړي کړي، په ۲۰۰۳ع کال کي له کمپيوټري زده کړو څخه په برياليتوب وتلی، خو لوړي زده کړي يې تر اوسه نيمگړي پاته دي.

==دندي== 
له ۲۰۰۳-۲۰۰۷ع کال پوري يې په بېلابېلو ښوونځيو کي د کمپيوټر ښوونه کړې، تر ۲۰۱۰ع کال پوري يې خپله علمي پاڼه [[ناهيد]] چلول چي د اقتصادي اړتياوو له امله وځنډېده، په ځيني علمي موسساتو کي يې وخت ناوخته دنده تر سره کړې، دا وخت د ليکوالۍ او څېړونو تر څنگ له ځينو کورنيو او نړيوالو رسنيو سره د همکاري تر څنګ د [http://mundigak.com/ منډيګک تاريخي بنسټ] وېبپاڼي ايډيټر او سبمالګر دی.

==ليکوالي==
پښتون زوي په لسگونه تاريخي مقالې ليكلي، چي ځانگړي ا ثار يې په لاندې ډول دي.

*۱-  شل ورک کندهاريان
*۲- ایا پوهېږې؟
*۳- د ارغسان لنډه تاريخچه
*۴- د افغان چارواکو خاطرې
*۵-په لوی [[کندهار]] کي درنې کورنۍ
*۶-تاريخي يادښتونه
*۷-کندهار د انځور په ژبه
==دا هم ولولئ==
[[منډیگک (ویبپاڼه)]]

==تړلې لیکنې==
[[کندهار ولایت]]
[[منډیگک (ویبپاڼه)|منډیګک تاریخي ټولنه]]
==سرچینې==

[[وېشنيزه:پښتانه ليکوال]]
[[وېشنيزه:افغان لیکوالان]]
[[وېشنيزه:کندهاریان]]</text>
      <sha1>g4x271x60i4bowl483y43d3lbj764nb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ډيورند کرښه</title>
    <ns>0</ns>
    <id>55243</id>
    <revision>
      <id>284684</id>
      <parentid>266641</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T17:49:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>محمد بلال صافي</username>
        <id>28081</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="617" xml:space="preserve">'''ډورنډ خط''' د [[افغانستان]] او [[پاکستان]] ترمنځ غیرې رسمي پوله ده چې اوسمهال د مرزي پولې په ډول حسابیږي، اما د دواړو هیوادونو ترمنځ د بحث لاندې ده. ډیورنډ په ۱۸۹۳م کال کې د بریطانوی جنرال [[مورتیمر ډیورنډ]] او د هغه وخت د [[افغانستان]]  [[امير عبدالرحمان خان]] ترمنځ د سلو کلو لپاره موقتي پوله ومنل شوه.

چي دغه کرښي رسميت په [[افغانستان]] واکمن [[حکومت]]</text>
      <sha1>mb09rmpod9roft6ahlt8or3uie7jh5v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>284685</id>
      <parentid>284684</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T17:52:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>محمد بلال صافي</username>
        <id>28081</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="974" xml:space="preserve">'''ډورنډ خط''' د [[افغانستان]] او [[پاکستان]] ترمنځ غیرې رسمي پوله ده چې اوسمهال د مرزي پولې په ډول حسابیږي، اما د دواړو هیوادونو ترمنځ د بحث لاندې ده. ډیورنډ په ۱۸۹۳م کال کې د بریطانوی جنرال [[مورتیمر ډیورنډ]] او د هغه وخت د [[افغانستان]]  [[امير عبدالرحمان خان]] ترمنځ د سلو کلو لپاره موقتي پوله ومنل شوه.

چي دغه کرښي رسميت په [[افغانستان]] واکمن [[حکومت]] [[د افغانستان اسلامي امارت]] او په خاص توګه [[ملا محمد يعقوب]] هم نه مني او نه يي د [[افغانستان]]  [[ولس]] مني ،

[[محمد بلال صافي]]  [[شيخال]] [[شونکړۍ]] [[سرکاڼو ولسوالۍ]] [[کونړ ولايت]]  [[افغانستان]]  [[آسيا]] [[نړۍ]]</text>
      <sha1>kzml1knrfo6y2qx0s1yt77jb426y97w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>محمد بلال صافي</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63723</id>
    <revision>
      <id>284676</id>
      <parentid>284624</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T16:45:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>محمد بلال صافي</username>
        <id>28081</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3696" xml:space="preserve">محمد بلال صافی ولد ګل باچا خان ولد سعيد خان ولد امين خان د افغانستان په ختيځ کي پروت د کونړ ولايت د سرکاڼو ولسوالۍ د شونکړۍ درې د شيخال په کلي کي زيږيدلی دی ، د سرطان په مياشت په کال ۱۳۷۵ھ ش / صفر ۱۴۱۷ھ ق/جون ۱۹۹۶ م کي چي کله ملا محمد عمر مجاهد رحمه الله تعالي په افغانستان واکمن و،

څه موده پس تقريبا په کال ۱۹۹۸ کي يي پلار کراچۍ ته د غريب کارۍ/ مزدوري په موخه راغلی ، او تقريبا په کال ۱۹۹۹ م کي يي بابا دوي او دوي مور کراچۍ راوستلو ، بيا په کال ۲۰۰۲ کي بيرته دوي افغانستان ته کډه يوړله او د خپل کلي په جومات کي يي ديني زده کړه د بغدادي قاعدې څخه پيل کړله او ورسره يي سکول هم تر څلورم ټولګي ، ناطره يي د قاري خالد خان صيب چي د ديوګل وو څخه مکمل کړه پاس کړ په ۲۰۰۵ کي بيرته کراچۍ ته را مهاجر شول ، په ۲۷_۰۲_۲۰۰۸ دده مور او پلار خويندي ورونه ټول بيرته افغانستان ته ستانه شو ، او مولانا محمد بلال صافي يي د خپل تره په کور کي پريښود چي حفط مکمل کړي، او دغه مهال دا په ۲۰مه سپاره کي و، د ۲۹_۰۶_۲۰۰۹ يي د وفاق المدارس العربيه پاکستان څخه د حفظ امتحان ورکړ ، او بيا خپل وطن ته ستون شو ، او د غټ اختر نه روسته بيرته راغلی او د خپل د حفظ استاد قاري سيف الله خالد نعماني چي دده خپل کليوال دی دهغه سره يي د قرآن کريم دور مکمل کړ ، او بيا يي په درجو شروع وکړه د دور څخه نيولي تر د وړي دورې پوري درسونه يي په جامعه عمر مکه مسجد بلديه ټاون کي اوويل ، او ورسره څلور کاله مؤذن هم و، بيا يي د غټي دوري لپاره په بنوري ټاون ، دار العلوم کراچۍ او په جامعه صديقيه دري واړو مدرسو کي انتخاب وشو. چي بنوري ټاون ته تلل يي غوره وګڼل،

په کال ۲۰۲۰ کي يي د بنوري ټاون څخه د فضيلت دستار د مولانا ډاکټر عبدالرزلق اسکندر رحمه الله تعالي څخه وتړلو او او نکاح يي هم په همدغه مجلس کي وشوه ، او د ميټرک امتحان يي هم ورکړ ،

په راتلونکي تعليمي کال کي يي د تخصص في الفقه لپاره د فقيه العصر حضرت مولانا مفتی احمد ممتاز صاحب مدظله العالي په مدرسه کي داخله واخيسته او بيا په راتلونکي تعليمي کال کي يي د تخصص في الحديث په موخه بيرته د بنوري ټاون ته تلل غوره کړل
او د صفر په ۲۶ چي د اکتوبر د دوهمي نيټې سره سمون خوري د یکشنبې په شپه اللّٰه رب العزت يو ځوي ورکړ ، چي د [[محمد ابان]] په نامه ونومول شو ، اوس سږ کال يي د تخصص في الحديث دوهم او اخيرنی کال دی او عصري تعليم يي تر ۱۲ پوري دی.

محمد بلال صافي

۲۴-۰۵-۱۴۰۱ھش

۱۶-۰۱-۱۴۴۳

۱۵-۰۸-۲۰۲۲</text>
      <sha1>kbfzd2ldpmdeqczv23h6cyxzyzhtvnw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>284678</id>
      <parentid>284676</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T17:13:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>محمد بلال صافي</username>
        <id>28081</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3752" xml:space="preserve">محمد بلال صافی ولد ګل باچا خان ولد سعيد خان ولد امين خان د [[افغانستان]]  په ختيځ کي پروت د [[کونړ ولايت]] د [[سرکاڼو ولسوالۍ]]  د [[شونکړۍ]]  درې د [[شيخال]]  په کلي کي زيږيدلی دی ، د [[سرطان]]  په [[مياشت]]  په [[کال]]  ۱۳۷۵ھ ش / [[صفر المظفر]] ۱۴۱۷ھ ق/جون ۱۹۹۶ م کي چي کله ملا محمد عمر مجاهد رحمه الله تعالي په افغانستان واکمن و،

څه موده پس تقريبا په کال ۱۹۹۸ کي يي پلار کراچۍ ته د غريب کارۍ/ مزدوري په موخه راغلی ، او تقريبا په کال ۱۹۹۹ م کي يي بابا دوي او دوي مور کراچۍ راوستلو ، بيا په کال ۲۰۰۲ کي بيرته دوي افغانستان ته کډه يوړله او د خپل کلي په جومات کي يي ديني زده کړه د بغدادي قاعدې څخه پيل کړله او ورسره يي سکول هم تر څلورم ټولګي ، ناطره يي د قاري خالد خان صيب چي د ديوګل وو څخه مکمل کړه پاس کړ په ۲۰۰۵ کي بيرته کراچۍ ته را مهاجر شول ، په ۲۷_۰۲_۲۰۰۸ دده مور او پلار خويندي ورونه ټول بيرته افغانستان ته ستانه شو ، او مولانا محمد بلال صافي يي د خپل تره په کور کي پريښود چي حفط مکمل کړي، او دغه مهال دا په ۲۰مه سپاره کي و، د ۲۹_۰۶_۲۰۰۹ يي د وفاق المدارس العربيه پاکستان څخه د حفظ امتحان ورکړ ، او بيا خپل وطن ته ستون شو ، او د غټ اختر نه روسته بيرته راغلی او د خپل د حفظ استاد قاري سيف الله خالد نعماني چي دده خپل کليوال دی دهغه سره يي د قرآن کريم دور مکمل کړ ، او بيا يي په درجو شروع وکړه د دور څخه نيولي تر د وړي دورې پوري درسونه يي په جامعه عمر مکه مسجد بلديه ټاون کي اوويل ، او ورسره څلور کاله مؤذن هم و، بيا يي د غټي دوري لپاره په بنوري ټاون ، دار العلوم کراچۍ او په جامعه صديقيه دري واړو مدرسو کي انتخاب وشو. چي بنوري ټاون ته تلل يي غوره وګڼل،

په کال ۲۰۲۰ کي يي د بنوري ټاون څخه د فضيلت دستار د مولانا ډاکټر عبدالرزلق اسکندر رحمه الله تعالي څخه وتړلو او او نکاح يي هم په همدغه مجلس کي وشوه ، او د ميټرک امتحان يي هم ورکړ ،

په راتلونکي تعليمي کال کي يي د تخصص في الفقه لپاره د فقيه العصر حضرت مولانا مفتی احمد ممتاز صاحب مدظله العالي په مدرسه کي داخله واخيسته او بيا په راتلونکي تعليمي کال کي يي د تخصص في الحديث په موخه بيرته د بنوري ټاون ته تلل غوره کړل
او د صفر په ۲۶ چي د اکتوبر د دوهمي نيټې سره سمون خوري د یکشنبې په شپه اللّٰه رب العزت يو ځوي ورکړ ، چي د [[محمد ابان]] په نامه ونومول شو ، اوس سږ کال يي د تخصص في الحديث دوهم او اخيرنی کال دی او عصري تعليم يي تر ۱۲ پوري دی.

محمد بلال صافي

۲۴-۰۵-۱۴۰۱ھش

۱۶-۰۱-۱۴۴۳

۱۵-۰۸-۲۰۲۲</text>
      <sha1>50115arsjlfvw67t2ve34j493g86yck</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>284681</id>
      <parentid>284678</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T17:25:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>محمد بلال صافي</username>
        <id>28081</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3783" xml:space="preserve">[[ملا محمد عمر|محمد بلال صافي]] ولد ګل باچا خان ولد سعيد خان ولد امين خان د [[افغانستان]]  په ختيځ کي پروت د [[کونړ ولايت]] د [[سرکاڼو ولسوالۍ]]  د [[شونکړۍ]]  درې د [[شيخال]]  په کلي کي زيږيدلی دی ، د [[سرطان]]  په [[مياشت]]  په [[کال]]  ۱۳۷۵ھ ش / [[صفر المظفر]] ۱۴۱۷ھ ق/جون ۱۹۹۶ م کي چي کله [[ملا محمد عمر]] مجاهد رحمه الله تعالي په افغانستان واکمن و،

څه موده پس تقريبا په کال ۱۹۹۸ کي يي پلار کراچۍ ته د غريب کارۍ/ مزدوري په موخه راغلی ، او تقريبا په کال ۱۹۹۹ م کي يي بابا دوي او دوي مور کراچۍ راوستلو ، بيا په کال ۲۰۰۲ کي بيرته دوي افغانستان ته کډه يوړله او د خپل کلي په جومات کي يي ديني زده کړه د بغدادي قاعدې څخه پيل کړله او ورسره يي سکول هم تر څلورم ټولګي ، ناطره يي د قاري خالد خان صيب چي د ديوګل وو څخه مکمل کړه پاس کړ په ۲۰۰۵ کي بيرته کراچۍ ته را مهاجر شول ، په ۲۷_۰۲_۲۰۰۸ دده مور او پلار خويندي ورونه ټول بيرته افغانستان ته ستانه شو ، او مولانا محمد بلال صافي يي د خپل تره په کور کي پريښود چي حفط مکمل کړي، او دغه مهال دا په ۲۰مه سپاره کي و، د ۲۹_۰۶_۲۰۰۹ يي د وفاق المدارس العربيه پاکستان څخه د حفظ امتحان ورکړ ، او بيا خپل وطن ته ستون شو ، او د غټ اختر نه روسته بيرته راغلی او د خپل د حفظ استاد قاري سيف الله خالد نعماني چي دده خپل کليوال دی دهغه سره يي د قرآن کريم دور مکمل کړ ، او بيا يي په درجو شروع وکړه د دور څخه نيولي تر د وړي دورې پوري درسونه يي په جامعه عمر مکه مسجد بلديه ټاون کي اوويل ، او ورسره څلور کاله مؤذن هم و، بيا يي د غټي دوري لپاره په بنوري ټاون ، دار العلوم کراچۍ او په جامعه صديقيه دري واړو مدرسو کي انتخاب وشو. چي بنوري ټاون ته تلل يي غوره وګڼل،

په کال ۲۰۲۰ کي يي د بنوري ټاون څخه د فضيلت دستار د مولانا ډاکټر عبدالرزلق اسکندر رحمه الله تعالي څخه وتړلو او او نکاح يي هم په همدغه مجلس کي وشوه ، او د ميټرک امتحان يي هم ورکړ ،

په راتلونکي تعليمي کال کي يي د تخصص في الفقه لپاره د فقيه العصر حضرت مولانا مفتی احمد ممتاز صاحب مدظله العالي په مدرسه کي داخله واخيسته او بيا په راتلونکي تعليمي کال کي يي د تخصص في الحديث په موخه بيرته د بنوري ټاون ته تلل غوره کړل
او د صفر په ۲۶ چي د اکتوبر د دوهمي نيټې سره سمون خوري د یکشنبې په شپه اللّٰه رب العزت يو ځوي ورکړ ، چي د [[محمد ابان]] په نامه ونومول شو ، اوس سږ کال يي د تخصص في الحديث دوهم او اخيرنی کال دی او عصري تعليم يي تر ۱۲ پوري دی.

محمد بلال صافي

۲۴-۰۵-۱۴۰۱ھش

۱۶-۰۱-۱۴۴۳

۱۵-۰۸-۲۰۲۲</text>
      <sha1>ambnmm5zfychm2kx616cuqe1qy3yv51</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>284682</id>
      <parentid>284681</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T17:42:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>محمد بلال صافي</username>
        <id>28081</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3945" xml:space="preserve">[[ملا محمد عمر|محمد بلال صافي]] ولد ګل باچا خان ولد سعيد خان ولد امين خان د [[افغانستان]]  په ختيځ کي پروت د [[کونړ ولايت]] د [[سرکاڼو ولسوالۍ]]  د [[شونکړۍ]]  درې د [[شيخال]]  په کلي کي زيږيدلی دی ، د [[سرطان]]  په [[مياشت]]  په [[کال]]  ۱۳۷۵ھ ش / [[صفر المظفر]] ۱۴۱۷ھ ق/ [[جون]]  ۱۹۹۶ م کي چي کله [[ملا محمد عمر]] مجاهد رحمه الله تعالي په [[افغانستان]]  واکمن و،

څه موده پس تقريبا په کال ۱۹۹۸ کي يي [[پلار]]  [[کراچۍ]]  ته د غريب کارۍ/ مزدوري په موخه راغلی ، او تقريبا په کال ۱۹۹۹ م کي يي بابا دوي او دوي [[مور]]  [[کراچۍ]]  راوستل، بيا په کال ۲۰۰۲ کي بيرته دوي [[افغانستان]]  [[کډه|ته کډه]] يوړله او د خپل [[کلي]]  په [[جومات]]  کي يي ديني زده کړه د بغدادي قاعدې څخه پيل کړله او ورسره يي سکول هم تر څلورم ټولګي ، [[قرآن کریم]] يي د قاري خالد خان صيب څخه په ناظره ختم کړ (چي د ديوګل وو)  په ۲۰۰۵ کي بيرته [[کراچۍ]]  ته را مهاجر شول ، په ۲۷_۰۲_۲۰۰۸ دده مور او پلار خويندي ورونه ټول بيرته افغانستان ته ستانه شو ، او مولانا مفتی [[محمد بلال صافي]]  يي د خپل تره په کور کي پريښود چي د [[قرآن کریم]] [[حفظ]] مکمل کړي، دغه مهال دا په ۲۰مه سپاره کي و، د ۲۹_۰۶_۲۰۰۹ يي د [[وفاق المدارس العربية]]  [[پاکستان]]  څخه د حفظ امتحان ورکړ ، او بيا خپل [[وطن]]  ته ستون شو ، او د [[لوی اختر]] نه روسته بيرته راغلی او د خپل د حفظ استاد [[قاري]]  [[سيف الله خالد]]  (چي دده خپل کليوال دی دهغه) سره يي د [[قرآن کریم]] [[دور]]  مکمل کړ ، او بيا يي په درجو شروع وکړه د دور څخه نيولي تر د وړي دورې پوري [[درسونه]]  يي په جامعه عمر مکه مسجد بلديه ټاون کي اوويل ، او ورسره څلور کاله [[مؤذن]]  هم و، بيا يي د غټي دوري لپاره په [[بنوري ټاون]]  ، [[دارالعلوم کراچۍ]] او په [[جامعه صديقيه]]  دري واړو مدرسو کي انتخاب وشو. چي بنوري ټاون ته تلل يي غوره وګڼل،

په کال ۲۰۲۰ کي يي د [[بنوري ټاون]] څخه د فضيلت دستار د مولانا ډاکټر [[عبد الرزاق اسکندر]]  رحمه الله تعالي څخه وتړلو او او [[نکاح]]  يي هم په همدغه مجلس کي وشوه ، او د ميټرک امتحان يي هم ورکړ ،

په راتلونکي تعليمي کال کي يي د [[تخصص في الفقه]]  لپاره د فقيه العصر حضرت [[مولانا مفتی احمد ممتاز]]  صاحب مدظله العالي په مدرسه کي داخله واخيسته او بيا په راتلونکي تعليمي کال کي يي د  په موخه بيرته د بنوري ټاون ته تلل غوره کړل
او د صفر په ۲۶ چي د اکتوبر د دوهمي نيټې سره سمون خوري د یکشنبې په شپه اللّٰه رب العزت يو ځوي ورکړ ، چي د [[محمد ابان]] په نامه ونومول شو ، اوس سږ کال يي د تخصص في الحديث دوهم او اخيرنی کال دی او عصري تعليم يي تر ۱۲ پوري دی.

محمد بلال صافي

۲۴-۰۵-۱۴۰۱ھش

۱۶-۰۱-۱۴۴۳

۱۵-۰۸-۲۰۲۲</text>
      <sha1>208zd1qy6ci0qyfjfwofijhl60hgpn7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>284683</id>
      <parentid>284682</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T17:46:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>محمد بلال صافي</username>
        <id>28081</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4010" xml:space="preserve">[[ملا محمد عمر|محمد بلال صافي]] ولد ګل باچا خان ولد سعيد خان ولد امين خان د [[افغانستان]]  په ختيځ کي پروت د [[کونړ ولايت]] د [[سرکاڼو ولسوالۍ]]  د [[شونکړۍ]]  درې د [[شيخال]]  په کلي کي زيږيدلی دی ، د [[سرطان]]  په [[مياشت]]  په [[کال]]  ۱۳۷۵ھ ش / [[صفر المظفر]] ۱۴۱۷ھ ق/ [[جون]]  ۱۹۹۶ م کي چي کله [[ملا محمد عمر]] مجاهد رحمه الله تعالي په [[افغانستان]]  واکمن و،

څه موده پس تقريبا په کال ۱۹۹۸ کي يي [[پلار]]  [[کراچۍ]]  ته د غريب کارۍ/ مزدوري په موخه راغلی ، او تقريبا په کال ۱۹۹۹ م کي يي بابا دوي او دوي [[مور]]  [[کراچۍ]]  راوستل، بيا په کال ۲۰۰۲ کي بيرته دوي [[افغانستان]]  [[کډه|ته کډه]] يوړله او د خپل [[کلي]]  په [[جومات]]  کي يي ديني زده کړه د بغدادي قاعدې څخه پيل کړله او ورسره يي سکول هم تر څلورم ټولګي ، [[قرآن کریم]] يي د قاري خالد خان صيب څخه په ناظره ختم کړ (چي د ديوګل وو)  په ۲۰۰۵ کي بيرته [[کراچۍ]]  ته را مهاجر شول ، په ۲۷_۰۲_۲۰۰۸ دده مور او پلار خويندي ورونه ټول بيرته افغانستان ته ستانه شو ، او مولانا مفتی [[محمد بلال صافي]]  يي د خپل تره په کور کي پريښود چي د [[قرآن کریم]] [[حفظ]] مکمل کړي، دغه مهال دا په ۲۰مه سپاره کي و، د ۲۹_۰۶_۲۰۰۹ يي د [[وفاق المدارس العربية]]  [[پاکستان]]  څخه د حفظ امتحان ورکړ ، او بيا خپل [[وطن]]  ته ستون شو ، او د [[لوی اختر]] نه روسته بيرته راغلی او د خپل د حفظ استاد [[قاري]]  [[سيف الله خالد]]  (چي دده خپل کليوال دی دهغه) سره يي د [[قرآن کریم]] [[دور]]  مکمل کړ ، او بيا يي په درجو شروع وکړه د دور څخه نيولي تر د وړي دورې پوري [[درسونه]]  يي په جامعه عمر مکه مسجد بلديه ټاون کي اوويل ، او ورسره څلور کاله [[مؤذن]]  هم و، بيا يي د غټي دوري لپاره په [[بنوري ټاون]]  ، [[دارالعلوم کراچۍ]] او په [[جامعه صديقيه]]  دري واړو مدرسو کي انتخاب وشو. چي بنوري ټاون ته تلل يي غوره وګڼل،

په کال ۲۰۲۰ کي يي د [[بنوري ټاون]] څخه د فضيلت دستار د مولانا ډاکټر [[عبد الرزاق اسکندر]]  رحمه الله تعالي څخه وتړلو او او [[نکاح]]  يي هم په همدغه مجلس کي وشوه ، او د ميټرک امتحان يي هم ورکړ ،

په راتلونکي تعليمي کال کي يي د [[تخصص في الفقه]]  لپاره د فقيه العصر حضرت [[مولانا مفتی احمد ممتاز]]  صاحب مدظله العالي په مدرسه کي داخله واخيسته او بيا په راتلونکي تعليمي کال کي يي د [[تخصص]]  في [[علوم الحديث]]  په موخه بيرته د [[بنوري ټاون]]  ته تلل غوره کړل
او د صفر په ۲۶ چي د [[اکتوبر]]  د دوهمي نيټې سره سمون خوري د یکشنبې په [[شپه]]  [[الله]] رب العزت يو ځوي ورکړ ، چي د [[محمد ابان]] په نامه ونومول شو ، اوس سږ کال يي د تخصص في الحديث دوهم او اخيرنی کال دی او عصري تعليم يي تر ۱۲ پوري دی.

[[محمد بلال صافي]] 

۲۴-۰۵-۱۴۰۱ھش

۱۶-۰۱-۱۴۴۳

۱۵-۰۸-۲۰۲۲</text>
      <sha1>784cn287o3i80sx53gjp1nkobspr1t9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>محمد ابان</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63726</id>
    <revision>
      <id>284677</id>
      <parentid>284625</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T16:45:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>محمد بلال صافي</username>
        <id>28081</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="304" xml:space="preserve">محمد ابان ولد مولانا مفتي [[محمد بلال صافي]] ولد ګل باچا خان ولد سعيد خان ولد امين خان ځوي چي د صفر په ۲۶ نيټه چي د اکتوبر د دوهمي نيټې سره سمون خوري د یکشنبې په شپه پيدا شو.</text>
      <sha1>hpsso8c41vxpvwve3s5g0vmygaxyr3n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>284686</id>
      <parentid>284677</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T17:57:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>محمد بلال صافي</username>
        <id>28081</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="359" xml:space="preserve">محمد ابان ولد مولانا مفتي [[محمد بلال صافي]] ولد ګل باچا خان ولد سعيد خان ولد امين خان ځوي چي د صفر په ۲۶ نيټه چي د [[اکتوبر]]  د دوهمي نيټې سره سمون خوري د یکشنبې په [[شپه]] د [[کراچۍ]]  په [[ښار]] کي زيږيدلی دی.</text>
      <sha1>ds0esukxz7fs8dogtv0qtmg9s799qpj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>مري آمدور</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63747</id>
    <revision>
      <id>284675</id>
      <parentid>284657</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T16:42:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18861" xml:space="preserve">{{Infobox person}}ماري آمدور (Mary Ochsenhirt Amdur؛ زوکړه: د ۱۹۲۱ زکال د فبروري ۱۸ مه – مړینه: د ۱۹۹۸ زکال د فبروروي ۱۶ مه) د مسمومیت او عامې روغتیا په برخه کې امریکايي څېړونکې وه چې په پیل کې یې د هوا په ککړتیا کار وکړ. نوموړې په ۱۹۴۸ زکال کې د دونورا دود پر اغېز باندې څېړنه وکړه او په ځانګړې توګه یې په ګینه یي خوګانو باندې د سلفوریک اسید د تنفس کولو اغېزې وڅېړلې. د سلفوریک اسید د تنفسي اغېزو اړوند د هغې موندنې د نوموړې د ګواښونې، د بودیجې د له لاسه ورکولو او همدارنګه په ۱۹۵۳ زکال کې د هاروارډ د عامې روغتیا له کالج څخه د هغې د اخراج لامل وګرځېدې. له دې سره نوموړې په هاروارډ کې د دندې پر مهال او ورپسې په MIT او په نیویارک پوهنتون کې له بېلابېلو نورو لارو چارو څخه په ګټنې خپلو دغو څېړونو ته دوام ورکړ. د نوموړې د لومړنیو چارو څخه د هغو پر وړاندې د رامنځته شوو ننګونو سربېره د هوا د ککړتیا لپاره په معیار جوړولو کې کار واخیستل شو او د خپل ژوند په وروستیو کې یې ګڼ شمېر ویاړونه او جوایز ترلاسه کړل.

== لومړنی ژوند ==
مري آمدور په ۱۹۲۱ زکال کې د پنسلوانیا په پیتسبورګ کې وزېږېده. په ۱۹۴۳ زکال کې یې له پیتسبورګ پوهنتون څخه د کیمیا په څانګه کې د لیسانس سند ترلاسه او له هغې وروسته د بیوشیمي په برخه کې د ماسټرۍ په کچه د زده کړو لپاره کارنل پوهنتون ته ولاړه. نوموړې په ۱۹۶۴ زکال کې د بیوشیمي په برخه کې دوکتورا ترلاسه کړه او د خپلې دوکتورا پای لیک یې «د صحرایي موږکانو د هډوکو په جوړېدو کې د منګنیز او کولین د ونډې» تر عنوان لاندې بشپړ کړ. هغې له خپل مېړه بنجامین آمدور سره هغه مهال چې په پیتسبورګ پوهنتون کې یې د لیسانس په کچه زده کړې کولې لیدلي و. دوی دواړو د ۱۹۴۴ زکال په اکتوبر میاشت کې د نیویارک په روچسټر کې له یوبل سره واده وکړ. د دوکتورا له ترلاسه کولو وروسته وړاندې له دې چې په ۱۹۴۹ زکال کې د هاروارډ د عامې روغتیا په ښوونځي کې د فیلیپ ډرینکر له ډلې سره مل شي؛ د ماساچوستس د سترګو او غوږونو په روغتون کې یې کار وکړ. مري او بنجامین آمدور د ډېوېډ په نامه یو زوی درلود چې په ۱۹۶۱ زکال کې وزېږېد. &lt;ref name=&quot;google&quot;&gt;{{cite book|title=Who's who of American women|author=Marquis Who's Who, LLC|date=1976|publisher=Marquis Who's Who|isbn=9780837904092|url=https://books.google.com/books?id=oinBBJ5pYa0C|access-date=January 23, 2016|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160129180109/https://books.google.ca/books?id=oinBBJ5pYa0C|archive-date=January 29, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Musil&quot;&gt;{{cite book|last1=Musil|first1=Robert, K.|title=Rachel Carson and her sisters: Extraordinary women who have shaped America's environment|date=2014|publisher=Rutgers University Press|isbn=9780813571768|url=https://books.google.com/books?id=IFrqAgAAQBAJ|access-date=January 4, 2016|chapter=2. Don't harm the people: Ellen Swallow Richards, Dr. Alice Hamilton, and their heirs take on polluting industries|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160113121946/https://books.google.co.uk/books?id=IFrqAgAAQBAJ|archive-date=January 13, 2016}}&lt;/ref&gt;

== څېړنه ==
د مسو د زوب او مسي توکو جوړولو امریکايي شرکت (ASARCO) په ۱۹۴۸ زکال کې ډرینکر ته مالي بودیجه برابره کړه څو د دونورا دود اړوند څېړنه وکړي هغه هم له دې امله چې دغه شرکت لیوالتیا لرله څو وښيي د دوی له خوا تولید کوونکي د هوا زیانمونکي دودونه (سلفوریک اسید او سلفر ډای اوکساید) په پام وړ توګه د هوا په ککړتیا کې رول نه لري. د ۱۹۵۳ زکال په نیمايي کې آمدور او د هغې مېړه بنجامین داسې یوه کړنلار غوره کړه څو په مرطوبه هوا لرونکې کوټه کې د ګینه یي خوګانو په سږو باندې د پاشل کېدوني سلفوریک اسید او سلفر ډای اکساید اغېزې وڅېړي. دوی دواړو د خپلې دغې کوچنۍ ازمایښتي پروژې لپاره ګینه يي خوګان  وپېرل او د جولای د څلورمې اونۍ پای ورځې یې په خپلو څېړنو ولګولې. &lt;ref name=&quot;Tox&quot;&gt;{{cite journal|author1=Costa, Daniel|author2=Gordon, Terry|title=Mary O. Amdur|journal=[[Toxicological Sciences]]|date=March 3, 2000|volume=56|issue=1|pages=5–7|doi=10.1093/toxsci/56.1.5|pmid=10869448|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;

آمدور د خپلې ازموینې پایلې د ۱۹۵۳ زکال په ډسمبر میاشت کې د علومو د پراختیا د امریکايي ټولنې (American Association for the Advancement of Science) په کلنۍ ناسته کې وړاندې کړې چې څرګندوله یې دغه ترکیبي دود په تنفس، د وزن په کمښت او د سږو د ناروغیو په رامنځته کېدو پام وړ اغېز لري. له دې وروسته نوموړې په ۱۹۴۸ زکال کې په انساني داوطلبو نمونو باندې د کمې کچې سلفوریک اسید د اغېزو د ازموینې اړوند یوه توهین کوونکې مقاله ولیکله. دغې مقالې او د امریکا د صنعتي حفظ الصحې د ټولنې د موندونو د وړاندې کولو لپاره د هغې هڅو نوموړې ته ګڼ شمېر ستونزې راوپارولې. په آمدور باندې د دغې ټولنې د ۱۹۵۴ زکال د کلنۍ غونډې په ورځ په لیفت کې د دوه کسانو له خوا برید وشو او هغه یې وګواښله. خو له دې سره هم هغې خپلې موندنې وړاندې کړې. له دې امله چې ډرینکر له ASARCO بودیجه ترلاسه کوله دغه شرکت فکر کاوه چې کولای شي په هغه څه چې خپرېږي واک ولري. هغه مهال چې آمدور له دغې ناستې راستنه شوه، ډرینکر ترې وغوښتل نوم یې له دغې مقالې پاک او همدارنګه په لنکست طبي مجله کې دغه مقاله خپره نه کړي، په داسې حال کې چې وړاندې یې دغه چاره منلې وه. آمدور د ډرینکر غوښتنه وه نه منله او له دې امله یې د ډرینکر په ډله کې خپله دنده له لاسه ورکړه او اړ شوه څو د نوې دندې په لټه کې شي. دغه مقاله هېڅکله خپره نه شوه. &lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Amdur|first1=Mary|title=Effect of a combination of SO2 and H2SO4 on guinea pigs: A preliminary report|journal=[[Public Health Reports]]|date=1954|volume=69|issue=5|pages=503–506|doi=10.2307/4588810|jstor=4588810|pmc=2024354|pmid=13167274}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Davis&quot;&gt;{{cite book|last1=Davis|first1=Devra|title=When smoke ran like water: tales of environmental deception and the battle against pollution|url=https://archive.org/details/whensmokeranlike00davi|url-access=registration|date=2002|publisher=Basic Books|location=New York|isbn=0465015220|pages=[https://archive.org/details/whensmokeranlike00davi/page/69 69–75]|edition=Pbk.}}&lt;/ref&gt;

نوموړې په ډېرې چټکتیا سره له جیمز ویټنبرګر سره نوې څېړنیزه دنده ومونده چې د هاروارډ د عامې روغتیا د ښوونځي د ښوونکي، ډاکټر جر مېډ سره یې کار کاوه. هغې د هوا په ککړتیا خپلې څېړنې ته چې د ډرینکر تر نظارت لاندې یې پرې کار پیل کړی و؛ تر هغه مهاله دوام ورکړ کله یې په ۱۹۷۷ زکال کې دغه ښوونځی پرېښود. هغه هم تر یوه بریده په هاروارډ کې دې او د دې همکار شلډن مورفي ته د دندې د ستونزمن والي او هم له دې امله چې اړتیا یې لرله له یو شمېر انجینرانو سره کار وکړي چې ورته په کافي ډول احتراقي مواد برابر کړي؛ همدا و چې نوموړې همدلته نږدې د ماساچوستس د ټکنالوژۍ انستیتیوت ته خپله څېړنه انتقال کړه او هلته یې د ښوونکې په توګه دنده ومنله او د خپلو څېړنو لپاره یې د ۱۲ کلونو لپاره بودیجه برابره کړه. له دې وروسته نوموړې د سلفوریک اسید په تنفس کې د فلزاتو او ګازونو په تعامل تمرکز وکړ. هغه چې په MIT کې د خپلو څېړنو له پایلو ناخوښه وه په ۱۹۸۹ زکال کې یې د مخکښې څېړنیزې ساینس پوهې په توګه په نیویارک پوهنتون کې د چاپېریالي روغتیا انستیتیوت ته کډه وکړه او په ۱۹۹۶ زکال کې د خپل تقاعد تر مهاله همالته پاتې شوه. &lt;ref name=&quot;Tox3&quot;&gt;{{cite journal|author1=Costa, Daniel|author2=Gordon, Terry|title=Mary O. Amdur|journal=[[Toxicological Sciences]]|date=March 3, 2000|volume=56|issue=1|pages=5–7|doi=10.1093/toxsci/56.1.5|pmid=10869448|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;

== ویاړونه ==
په ۱۹۵۳ زکال کې آمدور د عامې روغتیا اړوند د دلتا اومیګا په نامه افتخاري ټولنې غړیتوب ترلاسه کړ. په ۱۹۷۴ زکال کې نوموړي د امریکا د صنعتي حفظ الصحې له ټولنې څخه د ډونالډ اي. کامېنګز د یادونې جایزه چې د خپل عمر په اوږدو کې یې په دغه لار کې خپل ژوند لګولی و ترلاسه کړه. د امریکا د صنعتي حفظ الصحې د شورا اکاډمي په ۱۹۸۴ زکال کې نوموړي ته د صنعتي حفظ الصحې په برخه کې د څېړنیزو اړتیاو د موندلو او پوره کولو له امله د هنري. اف سمیټ جونیز جایزه ورکړه. په ۱۹۸۶ زکال کې یې د مسمومیتونو له ټولنې څخه په تنفسي برخه کې د کاري لاسته راوړونو له امله ځانګړې جایزه ترلاسه کړه. په ۱۹۸۹ زکال کې د امریکا د دولتي صنعت د حفظ الصحې د پلویانو په کنفرانس کې ورته د هربرت اي. سټاکینګر جایزه ورکړل شوه. په ۱۹۸۸ زکال کې نوموړې د منځني اتلانتیک د مسمومیت پوهنې د سفیرې جایزه خپله کړه. ورپسې یې په ۱۹۹۷ زکال کې له همدغې ټولنې څخه د خپل ژوند په اوږدو کې د مسومیتونو په پېژندو کې د خپلو بې دریغه هڅو له امله د مریټ (وړ توب) جایزه ترلاسه کړه. &lt;ref name=&quot;Harv&quot;&gt;{{cite news|date=February 26, 1998|title=Mary Amdur, former toxicologist at School of Public Health, dies|newspaper=[[Harvard Gazette|The Harvard University Gazette]]|url=http://news.harvard.edu/gazette/1998/02.26/MaryAmdurFormer.html|url-status=live|access-date=January 4, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160109132909/http://news.harvard.edu/gazette/1998/02.26/MaryAmdurFormer.html|archive-date=January 9, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=AIHA awards and honors: Donald E. Cummings memorial award |url=https://www.aiha.org/get-involved/outreach/Pages/AIHA-Awards-and-Honors.aspx |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160122223640/https://www.aiha.org/get-involved/outreach/Pages/AIHA-Awards-and-Honors.aspx |archive-date=January 22, 2016 |access-date=January 5, 2016 |website=American Industrial Hygiene Association (AIHA)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Donald E. Cummings memorial award |url=https://www.aiha.org/get-involved/outreach/Pages/Donald-E.-Cummings-Memorial-Award.aspx |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160128032220/https://www.aiha.org/get-involved/outreach/Pages/Donald-E.-Cummings-Memorial-Award.aspx |archive-date=January 28, 2016 |access-date=January 5, 2016 |website=American Industrial Hygiene Association (AIHA)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=National membership list |url=http://www.deltaomega.org/nationalMembershipList.cfm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180201213420/http://www.deltaomega.org/nationalmembershiplist.cfm |archive-date=February 1, 2018 |access-date=January 4, 2016 |website=Delta Omega Honorary Society in Public Health}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Henry F. Smyth Jr. award |url=https://www.aiha.org/get-involved/Academy/Pages/Henry-F.-Smyth-Jr.-Award.aspx |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160123012622/https://www.aiha.org/get-involved/Academy/Pages/Henry-F.-Smyth-Jr.-Award.aspx |archive-date=January 23, 2016 |access-date=January 5, 2016 |website=American Industrial Hygiene Association}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=The twenty-sixth year of the society|url=https://www.toxicology.org/pubs/docs/Historical/1986-87/Overview_1986.pdf|access-date=January 5, 2016|publisher=Society of Toxicology|date=1987|pages=3–4|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150914201536/http://www.toxicology.org/pubs/docs/Historical/1986-87/Overview_1986.pdf|archive-date=September 14, 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Memo&quot;&gt;{{cite journal|last1=Costa|first1=Daniel|title=In memoriam: Mary O. Amdur, Ph.D|journal=Society of Toxicology Communique|date=1998|pages=14–16|url=https://www.toxicology.org/pubs/docs/Historical/1998-99/S98.pdf|access-date=January 5, 2016|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304092458/https://www.toxicology.org/pubs/docs/Historical/1998-99/S98.pdf|archive-date=March 4, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=SOT honor and award descriptions|url=https://www.toxicology.org/pubs/docs/Historical/2006-07/Awards07.pdf|access-date=January 5, 2016|publisher=Society of Toxicology|date=2007|page=245|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304085919/https://www.toxicology.org/pubs/docs/Historical/2006-07/Awards07.pdf|archive-date=March 4, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|author1=Linkov, Igor|author2=Wilson, R.|title=Air pollution in the Ural mountains: environmental, health and policy aspects|date=2012|publisher=Springer Science &amp; Business Media|isbn=9789401152082|page=4|edition=Illustrated|url=https://books.google.com/books?id=hIztCAAAQBAJ|access-date=January 4, 2016|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160131202716/https://books.google.co.uk/books?id=hIztCAAAQBAJ|archive-date=January 31, 2016}}&lt;/ref&gt;

== مړینه او میراث ==
آمدور د ۱۹۹۸ زکال د فبروري په ۱۶ مه په هاوايي کې د رخصتیو تېرولو څخه د بېرته راګرځېدو پر مهال د زړه د سکتې له امله مړه شوه. لږ تر لږه درې ټولنو د هغې د مړینې خبرتیا ولیکله او د مسمومیت پېژندنې یو کتاب هم د هغې په یاد وړاندې شو. د توکسیکولوژي ټولنې د هغې په نوم یوه جایزه چې د هغې زده کوونکو او همکارانو تنظیم کړې وه وټاکله. د ماري آمدور د زده کوونکو په نامه دغه جایزه هر کال د تنفس او استنشاق په تخصصي ناسته کې مستحق کس ته ورکول کېږي. نوموړې د «دودونو د څېړنو د مور» په نامه بلل کېږي او د هغې چارو د هوا د ککړتیا لپاره د معیار ټاکلو په برخه کې پام وړ اغېز درلود. &lt;ref name=&quot;McGraw&quot;&gt;{{cite book|editor1-last=Klaassen|editor1-first=Curtis D.|title=Casarett &amp; Doull's toxicology: the basic science of poisons|date=July 27, 2001|publisher=McGraw-Hill Professional|page=10|edition=6th|url=http://cnqzu.com/library/Anarchy%20Folder/NBC/Chemical/Toxicology%20The%20Basic%20Science%20of%20Poisons%206th%20edition-Casarett%20&amp;%20Doul.pdf|access-date=January 4, 2016|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160121191345/http://cnqzu.com/library/Anarchy%20Folder/NBC/Chemical/Toxicology%20The%20Basic%20Science%20of%20Poisons%206th%20edition-Casarett%20%26%20Doul.pdf|archive-date=January 21, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Endowment fund resolution approval: Creation of Mary Amdur Student Award Fund|url=https://www.toxicology.org/endowment/docs/Resolution_Amdur.pdf|access-date=January 4, 2016|publisher=Society of Toxicology|date=October 30, 2007|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150913194109/http://www.toxicology.org/endowment/docs/Resolution_Amdur.pdf|archive-date=September 13, 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Harv2&quot;&gt;{{cite news|date=February 26, 1998|title=Mary Amdur, former toxicologist at School of Public Health, dies|newspaper=[[Harvard Gazette|The Harvard University Gazette]]|url=http://news.harvard.edu/gazette/1998/02.26/MaryAmdurFormer.html|url-status=live|access-date=January 4, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160109132909/http://news.harvard.edu/gazette/1998/02.26/MaryAmdurFormer.html|archive-date=January 9, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Tox2&quot;&gt;{{cite journal|author1=Costa, Daniel|author2=Gordon, Terry|title=Mary O. Amdur|journal=[[Toxicological Sciences]]|date=March 3, 2000|volume=56|issue=1|pages=5–7|doi=10.1093/toxsci/56.1.5|pmid=10869448|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Memo2&quot;&gt;{{cite journal|last1=Costa|first1=Daniel|title=In memoriam: Mary O. Amdur, Ph.D|journal=Society of Toxicology Communique|date=1998|pages=14–16|url=https://www.toxicology.org/pubs/docs/Historical/1998-99/S98.pdf|access-date=January 5, 2016|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304092458/https://www.toxicology.org/pubs/docs/Historical/1998-99/S98.pdf|archive-date=March 4, 2016}}&lt;/ref&gt;

== سرچينې ==</text>
      <sha1>f9fc1dgtxki6j8xxiesxxcmui910afz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>د ختیځ او لوېدیځ وېش</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63749</id>
    <revision>
      <id>284659</id>
      <timestamp>2022-08-20T12:00:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11967" xml:space="preserve">د ختیځ او لوېدیځ وېش ( د ستر وېش یا د ۱۰۵۴ز کال د وېش په نوم هم پېژندل کېږي) چې له ۱۰۵۴ کال راهیسې د رومن کاتولیک او ختیځ ارتودوکس کلیساګانو ترمنځ د اړیکو له منځه تلل په ګوته کوي. له وېش سمدستي وروسته اټکل کېږي، چې ختیځ عیسویت په ټوله نړۍ کې د عیسویانو یو کوچنی اکثریت تشکیلوي په داسې حال کې چې ډېری پاتې عیسویان لوېدیځ دي. دا وېش د هغو دیني او سیاسي اختلافاتو پایله وه، چې په تېرو پېړیو کې د ختیځ او لوېدیځ عیسویت ترمنځ رامنځته شوي.&lt;ref&gt;{{cite book|title=The Future of the Global Church: History, Trends and Possibilities|first=Patrick|last=Johnstone|year=2014|publisher=InterVarsity Press|pages=100, 115}}&lt;/ref&gt;{{sfn|Cross|Livingstone|2005|p=706}} 

په ۱۰۵۳ز کال کې لومړی ګام، چې د رسمي اختلاف لامل شو واخیستل شو. په دې ډول چې په سویلي ایټالیا کې یوناني کلیساګانې دې ته اړ ایستل شوې چې د لاتیني دودونو سره سمون ولري او که چېرې داسې ونه کړي نو یادې کلیساګانې به وتړل شي. په ځواب کې د قسطنطنیه مشر لومړۍ مایکل سرولاریوس په قسطنطنیه کې د لاتیني کلیساګانو د تړلو امر وکړ. په ۱۰۵۴ز کال کې د پاپ پلاوۍ چې د نهم لیو له خوا د ځینو موخو لپاره قسطنطنیه ته ولېږل شو. د پاپ د پلاوي اصلي موخې د نارمنانو له خوا د جنوبي ایټالیا د فتحې په پام کې نیولو سره له بازنطین امپراتور او د  قسطنطین نهم مونوماکس نه  د مرستې راجلبول او د لیو اهرید له خوا د غربي دودونو په وړاندې د وروستیو بریدونو په وړاندې چې د سرولاریوس له خوا ملاتړ کېده و. تاریخ لیکونکی اکسل بایر وايي چې یاد پلاوی د دوو لیکونو په ځواب کې لیږل شوی و، چې یو یې د امپراتور له خوا د نارمنانو پر وړاندې د ختیځ او لوېدیځ امپراتوریو د ګډ پوځۍ عملیاتو په تنظیمولو کې د مرستې غوښتنه کوله او بل یې د قسطنطینه مشر سیرولاریوس له خوا و.سیرولاریوس د پلاوي د غوښتنې له منلو انکار وکړ او په دې توګه د پلاوي مشر کارډینل همبرټ هغه  وراټه او په بدل کې یې سرولاریوس هم همبرټ او د پلاوي نور غړي ورټل. {{sfn|Cross|Livingstone|2005|p=706}}{{sfn|Cross|Livingstone|2005|p=706}}{{sfn|Ware|1963|p=67}}{{sfn|Bayer|2004|p=80}}{{sfn|Siecienski|2010|p=113}}{{sfn|Bury|1923|p=267}}{{sfn|Bihlmeyer|Tüchle|1967|p=102}}{{sfn|Dragani|2005|p=44}}{{sfn|Lembke|2010}}{{sfn|Bayer|2004}}{{sfn|D'Agostino|2008}}

د لوېدیځو استازو د عمل صداقت شکمن و ځکه چې پاپ لیو مړ شوی و او سرولاریوس د پلاوي شخصي ملحوظات پر بنسټ رټل شوی و. په هر حال کلیسا د نظریاتي، دیني، ژبني، سیاسي او جغرافیایي کرښو پر بنسټ ووېشل شوه، خو دا بنسټیزه شخړه هېڅ کله هم حل نه شو ځکه هر اړخ  به یو بل په بدعت او د وېش په پیل تورن کاو. د لاتین په مشرۍ صلیبی جنګونه، په ۱۱۸۲ز کال کې د لاتینانو قتل عام، په ۱۱۸۵ز کال کې د لوېدیځ د غچ اخیستلو په ځواب کې د تیسالونیکا لوټول، په ۱۲۰۴ز کال کې د څلورم صلیبی جګړې په لړ کې د قسطنطنیه نیول او لوټ کول او د لاتین مشرانو واکمنېدل د پخلاینه مسله نوره هم ستونزمنه کړه. {{sfn|Cross|Livingstone|2005|p=706}}{{sfn|Cross|Livingstone|2005|p=706}}{{sfn|Cross|Livingstone|2005|p=706}}{{sfn|Nichols|2010|p=281}}

خو د دواړو کلیساګانو ترمنځ اړیکو دوام درلود. په دې ډول چې هر کال به له دواړو خواوو نه یو پلاوی به د جشنونو په لمانځلو کې ګډون کاو. د کاتولیک کلیسا سره د پخلاینې لپاره د نړیوالو مشرانو هڅې زیاتره د دوی د ځینو ارتودوکس هېوادوالو له خوا د سختو نیوکو سره مخ شوې.{{sfn|Anon.|2001|p=149}}

== د لویدیځ ==
د لویدیځ او ختیځ عیسویانو ترمنځ وېش د بېلابېلو سیاسي، کلتوري او دیني عواملو لا امله د پېړیو په اوږدو کې رامنځته شو. همدارنګه ستونزمنه ده چې د وېش کره نیټه چې د شخرو پیل واښایي په ګوته شي کري، خو ښايي دا د روم د وکتور په وخت کې د کوارټوډیسیمن شخړې په پیل کې رامنځته شوې وي. د ارتودوکس مدافعین دې پیښې ته د روم له خوا د پاپانو د واکمنۍ او د ختیځ کلیساګانو له خوا د یادې ادعا د ردولو یو بېلګې په توګه اشاره کوي.{{sfn|Becchio|Schadé|2006|p=805}}{{sfn|Phan|2000|p=37}}{{sfn|Haight|2004|p=289}}

په ګډو اتحادونو کې ځینې خال خال وېشونه په ۴مې او ۵مې پېړیو کې د لومړي پاپ داماس په وخت کې رامنځته شول. د الهیاتو او نورو پوښتنو په اړه شخړې له ۴۸۲ نه تر ۵۱۹ پورې د ۳۷ کلونو لپاره د روم او قسطنطنیه د کلیساګانو ترمنځ د وېش لامل شوې (د اکاسین وېش). ډېری سرچینې په دې اند دي چې د ختیځ او لوېدیځ ترمنځ جلاوالی له ۸۶۳ نه تر ۸۶۷ پورې د فوټین وېش سره په ښکاره ډول څرګند شو.{{sfn|Nichols|2010|pp=227–272}}{{sfn|Makrides|2009|p=68}}{{sfn|Soloviev|2009|p=14}}

== د تخلیق ړنا ==
ارتودوکس الهیات پوهان ادعا کوي چې د ختیځ او لوېدیځ دیني وېش په مستقیمه مذهبي شخړه کې، چې د هیسیکاسم شخړې په نوم یادیږي او د ۱۳۴۱ او ۱۳۵۱ کلونو تر منځ په قسطنطنیه کې د څو شوراګانو په لړ کې خپل اوج ته ورسېد. همدارنګه دوی استدلال کوي چې یاده شخړه د هغه څه تر منځ سخت توپیر په ګوته کوي چې د کاتولیک کلیسا له خوا د مناسبې الهیاتو عقیدې په توګه منل کېده او د ختیځ ارتودوکس له خوا د معتبر الهیات په توګه ګڼل کېږي.

== حکومتوالۍ ==
د بازنطین امپراتورۍ د یو دیني حکومت په توګه پېژندل کېده، چې امپراتور په کلیسا او دولت دواړو باندې واک درلود. پاچا د خلکو په منځ کې خدای نه بلکه د خدای ځایناستۍ ګڼل کېده. هغه په ​​ځانګړې توګه ټاکل شوی او په دوامداره توګه د خدای لخوا الهام اخلي، د خدای دوست، د خدای د کلام ترجمان په توګه ګڼل کېده. هغه تل پورته ګوري تر څو د خدای پیغامونو ترلاسه کړي. هغه ته باید داسې عزت او وقار ورکول شې لکه څنګه چې د ځمکې په سر د خدای ځایناستۍ سره ښایۍ. او هغه به « خپل د ځمکې حکومت د الهي اصولو سره سم جوړ کړي او د خدای د واکمنۍ سره سم به ځواکمن شي.

په اسکندریه، انطاکیه او بیت المقدس سیمو کې د مسلمانانو د فتوحاتو په پایله کې، یوازې د کلیسا د واک دوه ځواکمن مرکزونه په توګه قسطنطنیه او روم پاتې شول. روم ډېری وختونه هڅه کوله چې د ختیځ پادریانو ترمنځ په شخړو کې د بې طرفه خواوو په توګه منځګړیتوب وکړي.{{sfn|Schaff|1904}}{{sfn|Dawson|2008|p=140}}{{sfn|Stefoff|2008|p=62}}{{sfn|VanVoorst|2012|p=14}}{{sfn|Runciman|2004}}{{sfn|Bunson|2014|p=115}}{{sfn|Dwyer|1998|p=118}}{{sfn|Krehel|2017}}{{sfn|Herrin|2013|p=11}}

== د پخلاینې په هڅو نیوکې ==
د کاتولیک کلیسا سره د پخلاینې لپاره د ارتودوکس مشرانو هڅې د ۲۰۰۸ز کال په نومبر کې د ځینې ختیځ ارتودوکس عناصرو لکه د کالواریتا میټروپولیټان او یونان له خوا تر سختو نیوکو لاندې راغلې. په ۲۰۱۰ز کال کې لومړۍ پاتریارک بارتولومئوس یو سرکلر خپور کړ، چې په هغه کې هغه د ارتودوکس کلیسا او نورو عیسوي کلیساګانو ترمنځ د روانو خبرو اترو ستاینه وکړه او په خواشینۍ سره یې وویل چې د دوو کلیساګانو ترمنځ خبرې اترې د ځینو له خوا چې د ارتودوکسي دفاع ادعا کوي د نه منلو وړ تعصب سره  تر نیوکې لاندې راځي . حقیقت دا دی چې دا خبرې اترې «د ټولو سیمه اېزو اورتودوکس کلیساګانو د موافقې او دوه اړخیز ګډون سره ترسره کېږي». همدارنګه هغه خبرداری ورکړ چې « دا ډول مخالفین ځانونه د پادري کلیساګانو نه اوچت ګڼي او د وېش خطر رامنځته کوي ». همدارنګه هغه یو شمېر منتقدین د حقیقت په تحریفولو تورن کړل. د بېلګې په ډول هغه «ځینو درواغجنو اوازو ته لکه د کاتولیک او رومن ارتودوکس کلیساګانو ترمنځ یووالی نږدې دی، اشاره وکړه » او ادعا یې وکړه چې د دې افواهاتو خپرونکي په بشپړ ډول خبر دي چې « په دې دیولوژیکي خبرو اترو کې ځینې توپیرونه ډېر او اوږد بحثونو ته اړتیا لري». همدارنګه هغه بیا ټینګار وکړ چې « یووالی د دیولوژیکي کمیسیونونو له خوا نه بلکې د کلیساګانو د اتحادیو له خوا ټاکل کېږي».

== مقدسات ==
د ارتودوکس ډیری کلیساګانې د هغه چا لپاره چې دمخه یې په کاتولیک کلیسا کې د تعمید غسل کړې وي په ارتودوکس کلیسا کې یاد غسل ته اړتیا نه لري. ډېری ارتودوکس قضاوتونه د ارتودوکس عیسوي او ځینې غیر ارتودوکس عیسویانو ترمنځ وادونو ته اجازه ورکوي. همدارنګه د کاتولیک کینن قانون له مخې د کاتولیک او ارتودوکس ترمنځ هم واده ته اجازه ورکول شوې. کاتولیک کلیسا خپلو پادریانو ته اجازه ورکوي چې د ختیځ ارتودوکس کلیسا غړو ته د توبه او د ناروغانو مسح وړکړي، په دې شرط چې دوی په خپله خوښه د مقدساتو غوښتنه وکړي. خو د ارتودوکس کلیسا یوازې د بیړني حالت په صورت کې د غیر ارتودوکس عیسویانو لپاره مقدسات ترسره کوي.{{sfn|Cassidy|Duprey|1993}}

== سرچينې  ==</text>
      <sha1>9xxz8nlaqp7y6a11i30249chi7a59jy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>د کاناډا کلتور</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63750</id>
    <revision>
      <id>284660</id>
      <timestamp>2022-08-20T12:05:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25058" xml:space="preserve">د کاناډا کلتور د دغه هېواد د هنري، پخلي، ادبي، طنزي، موسیقي، سیاسي او ټولنیزو عناصرو ښکارندوی دي، چې د کاناډایانو استازولي کوي. د کاناډا د تاریخ په اوږدو کې، د دغه هېواد کلتور د اروپایي او په ځانګړې توګه د بریتانیایانو او فرانسویانو او همدارنګه د خپل بومي کلتور او دودونو تر اغېز لاندې دی. د وخت په تېرېدو سره د کاناډا د کډوالو د کلتور عناصر سره یو ځای شول او یو کاناډایي کلتوري موزاییک (له وړو وړو ټوټو نه جوړ) یې جوړ کړ. د کاناډا د نفوس ځانګړې برخه هم د ګډې ژبې(په کاناډا کې انګلیسي ژبي)، د رسنیو د پام وړ نفوذ او جغرافیایي نږدېوالی له امله د امریکایي کلتور تر اغېزې لاندې راغلی. &lt;ref name=&quot;LoueSajatovic2011&quot;&gt;{{cite book|first1=Sana|last1=Loue|first2=Martha|last2=Sajatovic|title=Encyclopedia of Immigrant Health|url=https://books.google.com/books?id=zQUd4W_mK1UC&amp;pg=PA337|year=2011|publisher=Springer|isbn=978-1-4419-5655-2|page=337}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;MagocsiOntario1999vmm&quot;&gt;{{cite book|first1=Paul R.|last1=Magocsi|author2=Multicultural History Society of Ontario|title=Encyclopedia of Canada's Peoples|url=https://books.google.com/books?id=dbUuX0mnvQMC&amp;pg=PA1186|year=1999|publisher=University of Toronto Press|isbn=978-0-8020-2938-6|pages=1186–1187}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Development1999&quot;&gt;{{cite book|author=Organisation for Economic Co-operation and Development|title=Economic and cultural transition towards a learning city: the case of Jena|url=https://books.google.com/books?id=6hYxVNMj2YQC&amp;pg=PA48|year=1999|publisher=OECD Publishing|isbn=978-92-64-17015-5|page=48}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;RicksMichaels1990&quot;&gt;{{cite book|first1=Christopher|last1=Ricks|first2=Leonard|last2=Michaels|title=The State of the language|url=https://books.google.com/books?id=my7MokQsXxIC&amp;pg=PA19|year=1990|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-05906-1|page=19}}&lt;/ref&gt;

کاناډا زیاتره وخت د ډېر پرمختللي، جلا او څو کلتوري هېواد په توګه پېژندل کېږي. د کاناډا فډرال دولت د کډوالۍ پر ټولنیز ارزښت ټینګار کوي او دا یې د څو کلتوري ایډیالوژۍ د محرک په توګه معرفي کړی دی. د کاناډا کلتور د بېلابېلو لویو ملیتونو نه سرچینه اخلي او هغه تګلارې چې یوه عادلانه ټولنه جوړوي، اساسي قانون ته په کتو ساتل کېږي. د کاناډا د دولت تګلارې لکه: روغتیاپالنه له عمومي بودجې سره، ډېره او پرمختلونکې مالیه، د اعدام د سزا ناقانوني کول، د فقر د له منځه تللو لپاره پیاوړې هڅې، پر کلتوري تنوع ټینګار، د وسلې کلک کنټرول، د همجنسبازانو د ودونو قانوني کول او د امیندوارۍ ختمول، چې دا ټول د هېواد د سیاسي او فرهنګي ارزښتونو ټولنیز شاخصونه دي. کاناډایان د روغتیا پالنې له موسسو، د پوځي سوله ساتو، د ملي پارک د سیسټم او د کاناډا د حقونو او ازادۍ د منشور له لارې پېژندل کېږي. &lt;ref name=&quot;Cotter2011rt&quot;&gt;{{cite book|author=Anne-Marie Mooney Cotter|title=Culture clash: an international legal perspective on ethnic discrimination|url=https://books.google.com/books?id=0AcvVUevrMYC&amp;pg=PA176|year=2011|publisher=Ashgate Publishing, Ltd.|isbn=978-1-4094-1936-5|page=176}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;JohnsonJoseph-Salisbury2018&quot;&gt;{{cite book|first1=Azeezat|last1=Johnson|first2=Remi|last2=Joseph-Salisbury|first3=Beth|last3=Kamunge|title=The Fire Now: Anti-Racist Scholarship in Times of Explicit Racial Violence|url=https://books.google.com/books?id=Ib2rDwAAQBAJ&amp;pg=PT148|date=2018|publisher=Zed Books|isbn=978-1-78699-382-3|page=148}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;PettySherbert2006&quot;&gt;{{cite book|first1=Sheila|last1=Petty|first2=Garry|last2=Sherbert|first3=Annie|last3=Gérin|title=Canadian Cultural Poesis: Essays on Canadian Culture|url=https://books.google.com/books?id=lBQ-3Lo3cdcC&amp;pg=PA348|year=2006|publisher=Wilfrid Laurier Univ. Press|isbn=978-0-88920-486-7|page=348}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |author=The Environics Institute |date=2010 |title=Focus Canada (Final Report) |url=http://www.queensu.ca/cora/_files/fc2010report.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160204231952/http://www.queensu.ca/cora/_files/fc2010report.pdf |archive-date=February 4, 2016 |access-date=December 12, 2015 |publisher=Queen's University |page=4 (PDF page 8)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |date=October 2016 |title=Exploring Canadian values |url=http://www.nanosresearch.com/sites/default/files/POLNAT-S15-T705.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405113447/http://nanosresearch.com/sites/default/files/POLNAT-S15-T705.pdf |archive-date=April 5, 2017 |access-date=February 1, 2017 |publisher=Nanos Research}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;HollifieldMartin2014b&quot;&gt;{{cite book|first1=James|last1=Hollifield|first2=Philip L.|last2=Martin|first3=Pia|last3=Orrenius|title=Controlling Immigration: A Global Perspective, Third Edition|url=https://books.google.com/books?id=oec_BAAAQBAJ&amp;pg=PA103|year=2014|publisher=Stanford University Press|isbn=978-0-8047-8735-2|page=103}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;BrickerWright2005&quot;&gt;{{cite book|first1=Darrell|last1=Bricker|first2=John|last2=Wright|author3=Ipsos-Reid (Firm)|title=What Canadians think- about almost- everything|url=https://books.google.com/books?id=oCWHHfJhUvEC&amp;pg=PT8|year=2005|publisher=Doubleday Canada|isbn=978-0-385-65985-7|pages=8–20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |year=2018 |title=Examples of Charter-related cases - Canada's System of Justice |url=https://www.justice.gc.ca/eng/csj-sjc/rfc-dlc/ccrf-ccdl/cases.html |publisher=Department of Justice - Government of Canada}}&lt;/ref&gt;

د کاناډا دولت د خپرونو، قوانینو او بنسټونو له لارې پر کلتور اغېز کړی دی. دغه شرکتونو یې د کاناډا د کلتور د دودولو لپاره، چې د رسنیو له لارې؛ لکه د کاناډا د نشراتي شرکت (CBC) او د کاناډا د ملي فلم د هیئت (NFB) له خوا ترویجېږي همدارنګه ډېری پېښې تبلیغوي، چې په نظر یې د کاناډا دودونو ته وده ورکوي. دغو شرکتونو د کاناډا د راډیو تلویزیون او د مخابراتو د کمیسیون (CRTC) په څېر له اداراتو ګټه اخیستې ترڅو په زیاتره رسنیو کې د کاناډایي محتوا په اړه قانوني حد وټاکي او له دې سره یې تر ډېره د کاناډا د کلتور د خوندي کولو هڅه کړې ده.  &lt;ref&gt;{{cite web |author=National Film Board of Canada |author-link=National Film Board of Canada |year=2005 |title=Mandate of the National Film Board |url=http://www.nfb.ca/atonf/organisation.php?v=h&amp;lg=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20060421170854/http://www.nfb.ca/atonf/organisation.php?v=h&amp;lg=en |archive-date=April 21, 2006 |access-date=March 15, 2006}}&lt;/ref&gt;

== تاریخ ==
له زرګونو کلونو راهیسې په کاناډا کې بومي وګړي، چې له بېلابېلو کلتورونو او د ژبې له څو ګونو اصلي ډلو نه دي، ژوند کوي. که څه هم پرته له جګړې او وینې تویونې څخه نه و، خو له لومړي ملل او اوسنۍ کاناډا ته د تازه تلونکي نفوس اړیکې له اروپا سره سوله ییزې وې.First Nations  او Métispeoples په کاناډا کې د اروپایي مستعمرو په پراختیا کې مهمه ونډه درلودلې ده، په ځانګړې توګه له اروپایي ګرځندویانو سره یې مرسته وکړه، چې د شمالي امریکا د سوداګرۍ په لړ کې دغه وچه کشف کړي. په زیاتره سیمو کې له وروستیو اقتصادي پراختیاوو سره، دغه لومړی تاریخ کابو ډېر جګړه ییز نه و او د کاناډا بومیانو ته یې دا امکان ورکړ، چې پر ملي کلتور یې ښکاره اغېز وکړي. د دریوو پېړیو په اوږدو کې، کلیمې، اختراعات، مفاهیم او د شمالي امریکا بې شمېره بومي لوبې د کاناډا ژبې ته ننوتې دي. د کاناډا زیاتره ځایونه، که طبیعي ځانګړنې وي او یا هم که انساني مېشتځایونه وي، له بومي نومونو نه ورته کار اخیستل کېږي. د «کاناډا» نوم هم له سنت لارنس ایروکویي نه، چې د «کلي» یا «مېشتځای» په معنا ده، اخیستل شوی دی. د کاناډا د پلازمېنې نوم اتاوا له «adawe» «Algonquin» نه اخیستل شوی، چې د «سوداګرۍ» په معنا دی. &lt;ref name=&quot;FriesenHarrison2010m&quot;&gt;{{cite book|first1=Trevor W.|last1=Harrison|first2=John W.|last2=Friesen|title=Canadian Society in the Tw.enty-first Century: An Historical Sociological Approach|url=https://books.google.com/books?id=EVGDUAP3LjAC&amp;pg=PA186|year=2010|publisher=Canadian Scholars’ Press|isbn=978-1-55130-371-0|page=186}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Miller2009&quot;&gt;{{cite book|author=J.R. Miller|title=Compact, Contract, Covenant: Aboriginal Treaty-Making in Canada|url=https://books.google.com/books?id=TcPckf7snr8C&amp;pg=PT34|year=2009|publisher=University of Toronto Press|isbn=978-1-4426-9227-5|page=34}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Preston2009&quot;&gt;{{cite book|first=David L.|last=Preston|title=The Texture of Contact: European and Indian Settler Communities on the Frontiers of Iroquoia, 1667–1783|url=https://books.google.com/books?id=L-9N6-6UCnoC&amp;pg=PA43|year=2009|publisher=U of Nebraska Press|isbn=978-0-8032-2549-7|pages=43–44}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Macklem2001&quot;&gt;{{cite book|first=Patrick|last=Macklem|title=Indigenous difference and the Constitution of Canada|url=https://books.google.com/books?id=quM1xyFyfhQC&amp;pg=PA136|year=2001|publisher=University of Toronto Press|isbn=978-0-8020-8049-3|page=136}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Edinburgh&quot;&gt;{{cite web |last=Newhouse |first=David |title=Hidden in Plain Sight Aboriginal Contributions to Canada and Canadian Identity Creating a new Indian Problem |url=http://www.cst.ed.ac.uk/2005conference/papers/Newhouse_paper.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110723221908/http://www.cst.ed.ac.uk/2005conference/papers/Newhouse_paper.pdf |archive-date=July 23, 2011 |access-date=October 17, 2009 |work=Centre of Canadian Studies, University of Edinburgh}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;places&quot;&gt;{{cite web |title=Aboriginal place names contribute to a rich tapestry |url=http://www.ainc-inac.gc.ca/ai/mr/is/info106-eng.asp |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100210042502/http://www.ainc-inac.gc.ca/ai/mr/is/info106-eng.asp |archive-date=February 10, 2010 |access-date=October 17, 2009 |work=Indian and Northern Affairs Canada}}&lt;/ref&gt;

=== ادبیات ===
د کاناډا ادبیات په ټوله کې پر فرانسوي او انګلیسي ژبو ادبیاتو وېشل شوي دي، چې د فرانسې او بریټانیا په ادبي سنتونو کې ریښه لري. د کاناډا لومړي ادبیات، که په  انګلیسي وي یا په فرانسوي لیکل شوي وي؛ نو دا د طبیعت، سرحدي ژوند او په نړۍ کې د کاناډا د موقعیت په اړه د  کاناډایانو لیدلوری څرګندوي؛ لکه د بلیس کارمن شعر یا د سوزانا مودي او کاترین پار تریل خاطرې. دغه موضوعات او د کاناډا ادبي تاریخ د کاناډایي لیکوالو لیکنې، یعنې له لیونارډ کوهن نه نیولې تر مارګارت اتوود پورې یې په اړه معلومات شریکوي. &lt;ref name=&quot;Keith2006&quot;&gt;{{cite book|author=W. J. Keith|title=Canadian literature in English|url=https://books.google.com/books?id=rGawhTGpGK0C&amp;pg=PA19|year=2006|publisher=The Porcupine's Quill|isbn=978-0-88984-283-0|page=19}}&lt;/ref&gt; 

د ۲۰مې پېړۍ په نیمایي کې، د کاناډا لیکوال په دې فکر کې وو، چې کاناډایي سندرغاړو ته ملي مضامین پیدا کړي. لیکوالو نه غوښتل چې له بریټانیايي یا امریکایي لیکوالو نه تقلید وکړي، بلکې غوښتل یې بشپړ کاناډایي غږ پیدا کړي. کاناډایي هویت د دغه هېواد له ادبیاتو سره نږدې اړیکې لري. د ملي هویت مسئله د یوې موضوع په توګه د کاناډا په ادبیاتو کې په کراتو تکرارېږي. د کاناډا ادبیات د سیمو پر اساس ډلبندي کېږي. همدارنګه د لیکوال د کلتوري او ټولنیزو غوښتنو(لکه: اکادیان، بومي وګړي، LGBT او ایرلنډي کاناډایان)، د ادبي دورو؛ لکه کاناډایي پوسټ ماډرن یا د جګړو په مینځ کې د کاناډایي شاعرانو پر اساس هم ډلبندي کېږي. &lt;ref&gt;{{cite web |date=June 6, 2001 |title=Robert Fulford's column about the international success of Canadian literature |url=http://www.robertfulford.com/CanadianNovelists.html |access-date=February 25, 2011 |publisher=Robertfulford.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;HengenThomson2007&quot;&gt;{{cite book|first1=Shannon Eileen|last1=Hengen|first2=Ashley|last2=Thomson|title=Margaret Atwood: a reference guide, 1988–2005|url=https://books.google.com/books?id=Kf1SSS2jIpMC&amp;pg=PA272|year=2007|publisher=Scarecrow Press|isbn=978-0-8108-5904-3|page=272}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;BrackettGaydosik2006&quot;&gt;{{cite book|first1=Mary Virginia|last1=Brackett|first2=Victoria|last2=Gaydosik|title=The Facts on File Companion to the British Novel: Beginnings through the 19th century|url=https://books.google.com/books?id=IkiNBQXP65EC&amp;pg=RA1-PA323|year=2006|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-0-8160-5133-5|page=323}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Martel2010&quot;&gt;{{cite book|first=Yann|last=Martel|title=Beatrice and Virgil|url=https://books.google.com/books?id=pzSzJP3qLwsC&amp;pg=PA212|year=2010|publisher=Random House Digital, Inc.|isbn=978-0-8129-8197-1|page=212}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Werlock2001&quot;&gt;{{cite book|author=Abby H. P. Werlock|title=Carol Shields's The stone diaries: a reader's guide|url=https://books.google.com/books?id=2xuhmom0ZJoC&amp;pg=PA69|year=2001|publisher=Continuum International Publishing Group|isbn=978-0-8264-5249-8|page=69}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;nobelprize.org&quot;&gt;{{cite press release|url=https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/2013/press.pdf|title=The Nobel Prize in Literature 2013|year=2013|access-date=October 10, 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;GaunceMayr2012&quot;&gt;{{cite book|first1=Julia|last1=Gaunce|first2=Suzette|last2=Mayr|first3=Don|last3=LePan|first4=Marjorie|last4=Mather|first5=Bryanne|last5=Miller|title=The Broadview Anthology of Short Fiction, second edition|url=https://books.google.com/books?id=aE6-gRWo16sC&amp;pg=PA236|date=July 25, 2012|publisher=Broadview Press|isbn=978-1-55481-076-5|page=236}}&lt;/ref&gt;

=== تیاتر ===
کاناډا د ۱۸۰۰ لسیزې له پایه تر ننه پورې د تیاتر پرمختللې صحنه لري. د اوړي په میاشتو کې د تیاتر جشنوارې زیاتره ګرځندویان راجلبوي په ځانګړې توګه، په استراتفورډ او انټاریو کې د شکسپیر اسټراټفورډ جشنواره او په نیاګارا ان دې لېک، انتاریو کې د شاو جشنواره. The Famous People Players (نامتو لوبغاړي) یوازینی ټوریسټي شرکت دی، چې نړیوال شهرت یې موندلی دی. کاناډا همدارنګه د ادمونتون جشنوارې کوربه توب کړی دی، دا تر ټولو لویه او نړیواله جشنواره بلل کېږي. &lt;ref name=&quot;Osnes2001&quot;&gt;{{cite book|first=Beth|last=Osnes|title=Acting: an International encyclopedia|url=https://books.google.com/books?id=WTkCI62oXjEC&amp;pg=PA57|year=2001|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-0-87436-795-9|page=57}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Pang2004b&quot;&gt;{{cite book|author=Guek Cheng Pang|title=Canada|url=https://books.google.com/books?id=nn9vIqeR17YC&amp;pg=PA121|year=2004|publisher=Marshall Cavendish|isbn=978-0-7614-1788-0|pages=121–}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Pang2004&quot;&gt;{{cite book|author=Guek Cheng Pang|title=Canada|url=https://books.google.com/books?id=nn9vIqeR17YC&amp;pg=PA102|year=2004|publisher=Marshall Cavendish|isbn=978-0-7614-1788-0|pages=102–}}&lt;/ref&gt;

=== تلوېزیون ===
کاناډایي تلوېزیون د کاناډا د نشراتي شرکت له خوا ملاتړ کېږي، چې د ځایي خپرونو د تولید کور دی. فرانسوي ژبی تلوېزیون، لکه فرانسوي کاناډایي فلمونه د امریکایانو د ډېر نفوذ مخه نیسی، چې د ژبې له لارې ساتل کېږي او همداسې د کورنیو تولیداتو له ټولګې ملاتړ کوي. په کاناډا کې د فرانسوي ژبي   داخلي تلوېزیون بریاليتوب تر انګلیسي ژبي هغه یې زیات دی. په وروستیو کلونو کې په تلوېزیون کې له ناسیونالېزم نه د محصولاتو په معرفي کولو کې کار اخیستل شوی دی. &lt;ref name=&quot;Petersen2002&quot;&gt;{{cite book|first=Julie K.|last=Petersen|title=The telecommunications illustrated dictionary|url=https://books.google.com/books?id=b2mMzS0hCkAC&amp;pg=PA152|year=2002|publisher=CRC Press|isbn=978-0-8493-1173-4|page=152}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;JamesKasoff2008&quot;&gt;{{cite book|first1=Patrick|last1=James|first2=Mark J.|last2=Kasoff|title=Canadian Studies in the New Millennium|url=https://books.google.com/books?id=7_LHcv89nW4C&amp;pg=PA157|year=2008|publisher=University of Toronto Press|isbn=978-0-8020-9468-1|page=157}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Igartua2006&quot;&gt;{{cite book|author=José Eduardo Igartua|title=The other quiet revolution: national identities in English Canada, 1945–71|url=https://books.google.com/books?id=-rrwTFRLmd4C&amp;pg=PA229|year=2006|publisher=UBC Press|isbn=978-0-7748-1088-3|page=229}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.cbc.ca/archives/entry/i-am-canadian-by-molson|title=I. AM. CANADIAN! by Molson - CBC Archives|website=www.cbc.ca}}&lt;/ref&gt;

== سپورټ ==
په کاناډا کې بېلابېل سپورټونه دي. که څه هم زیاتره لوبې شته، چې کاناډایان ورته درناوی لري، خو تر ټولو نامتو یې؛ د یخ پرمخ هاکي، باکس لاکراس، کاناډایي فوټبال ، باسکېټبال، فوټبال، کرلینګ، بیسبال او رینګټ دي. ټول، خو پرته له کرلینګ او فوټبال نه د کورنیو سپورټونو په توګه په پام کې نیول کېږي؛ ځکه یا د کاناډایانو له خوا اختراع شوي یا کاناډا ته خپلې ریښې غځوي. &lt;ref name=&quot;MorrowWamsley2013&quot;&gt;{{cite book|first1=Don|last1=Morrow|first2=Kevin B.|last2=Wamsley|title=Sport in Canada: A History|year=2013|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-544672-2|pages=1–4}}&lt;/ref&gt;

د یخ پر مخ هاکي، چې په ساده ډول هاکي نومول کېږي، د کاناډا تر ټولو نامتو ژمنی سپورټ، تر ټولو نامتو ننداره ییز سپورټ او په نړیوالو لوبو کې یې تر ټولو بریالی سپورټ دی. دا  د کاناډا ملي او رسمي ژمنی سپورټ دی. Lacrosse، چې بومي ریښه لري، د کاناډا تر ټولو لرغونی او رسمي اوړنی سپورټ دی. فوټبال یې دویم نامتو سپورټ دی، چې د کاناډا د فوټبال د لوب لړیو کلنۍ اتلولي ګټي، ګرې کپ او دې ته ورته نور هغه لوی سپورټونه دي، چې هر کال په دغه هېواد کې ترسره کېږي. &lt;ref name=&quot;Canadian Press 2006-06-08&quot;&gt;{{cite news|author=Canadian Press|author-link=Canadian Press|date=June 8, 2006|url=https://www.theglobeandmail.com/servlet/story/RTGAM.20060608.wsurvey8/BNStory/Sports/home|title=Survey: Canadian interest in pro football is on the rise|work=Globe and Mail|location=Canada|access-date=June 8, 2006}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kidd1996&quot;&gt;{{cite book|first=Bruce|last=Kidd|title=The struggle for Canadian sport|url=https://books.google.com/books?id=l_jJJspDo7UC&amp;pg=PA189|year=1996|publisher=University of Toronto Press|isbn=978-0-8020-7664-9|pages=189–}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Wong2009&quot;&gt;{{cite book|first=Glenn M.|last=Wong|title=The comprehensive guide to careers in sports|url=https://books.google.com/books?id=C9SbUYGyCvcC&amp;pg=PA105|year=2009|publisher=Jones &amp; Bartlett Learning|isbn=978-0-7637-2884-7|page=105}}&lt;/ref&gt;

== خواړه ==
کاناډایي خواړه په سیمو پورې تړاو لري، چې ډېر جلا دي. د کاناډایي او د شمالي امریکا د پاتې خوړو ترمنځ د پام وړ نږدېوالی شته. انسان ته منحصر زیاتره خواړه (د ځانګړو خوړو نسخې) یوازې په دغه هېواد کې موندل کېږي او لاسرسی ورته شونی دی.  د کاناډا په ملي خوړو کې؛ کوبیک نه جوړ پوټین او د فرانسوي کاناډایي کوچو ټارټونه دي. د کاناډا نور نامتو خواړه؛ لکه: بومي سره شوې ډوډۍ، فرانسوي تورتیه، کرافټ ډينر، سس کچاپ چپس، مربعه ډوله خرما، نانایمو بار، بک بېکنو، کوکټل سیزار او نور دي.&lt;ref name=&quot;smorg&quot;&gt;{{citation|first=George|last=Pandi|title=Let's eat Canadian, but is there really a national dish?|journal=The Gazette (Montreal)|date=April 5, 2008|url=http://www.canada.com/montrealgazette/columnists/story.html?id=6ad83058-3f7b-4403-8aa8-dce47b16884e|access-date=November 7, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20120823171831/http://www.canada.com/montrealgazette/columnists/story.html?id=6ad83058-3f7b-4403-8aa8-dce47b16884e|archive-date=August 23, 2012|url-status=dead}} Also published as &quot;[http://www.canada.com/travel/story.html?id=804569 Canadian cuisine a smorgasbord of regional flavours]&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{citation|first=Calvin|last=Trillin|title=Canadian Journal, 'Funny Food'|magazine=The New Yorker|date=November 23, 2009|pages=68–70}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{citation|title=Canada's national dish: 740 calories—and worth every bite?|date=October 2, 2010|first=Grace|last=Wong|publisher=CNN|url=http://www.cnn.com/2010/WORLD/americas/10/02/canada.poutine/index.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{citation|title=Is poutine Canada's national food? Two arguments for, two against|first=Jon|last=Sufrin|date=April 22, 2010|journal=Toronto Life|url=http://www.torontolife.com/daily/daily-dish/aprons-icons/2010/04/22/is-poutine-canadas-national-food-two-arguments-for-two-against/|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110322002206/http://www.torontolife.com/daily/daily-dish/aprons-icons/2010/04/22/is-poutine-canadas-national-food-two-arguments-for-two-against/|archive-date=March 22, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{citation|title=Does Canada Have a National Dish?|url=http://www.canadianliving.com/blogs/food/2009/06/30/does-canada-have-a-national-dish/|first=Elizabeth|last=Baird|date=June 30, 2009|journal=Canadian Living}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{citation|title=Canadians butter up to this tart|first=RITA|last=DeMONTIS|newspaper=Toronto Sun|date=June 21, 2010|url=http://www.torontosun.com/life/eat/2010/03/04/13112421.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last=Andrews |first=Jennifer |date=2015 |title=34 Uniquely Canadian Foods (Other Than Poutine) |url=http://www.ricottaandradishes.com/other/34-uniquely-canadian-foods-other-than-poutine/ |access-date=December 1, 2015 |newspaper=Ricotta &amp; Radishes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.omafra.gov.on.ca/english/crops/facts/info_maple_syrup.htm &quot;Maple Syrup.&quot;] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110908001546/http://www.omafra.gov.on.ca/english/crops/facts/info_maple_syrup.htm|date=September 8, 2011}} [http://www.omafra.gov.on.ca/ Ontario Ministry of Agriculture, Food and Rural Affairs]. Accessed July 2011.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Simmons2012&quot;&gt;{{cite book|first=Gail|last=Simmons|title=Talking with My Mouth Full: My Life as a Professional Eater|url=https://books.google.com/books?id=FfOYAAAAQBAJ&amp;pg=PT45|year=2012|publisher=Hyperion|isbn=978-1-4013-0415-7|page=45}}&lt;/ref&gt;

== سرچينې ==</text>
      <sha1>8294mdxr8i3rkzvl6u501o0yjyjq52u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>پراخ تکاملي سنتسېز</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63751</id>
    <revision>
      <id>284661</id>
      <timestamp>2022-08-20T12:09:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32429" xml:space="preserve">پراخ تکاملي سنتسېز/ترکیب د نظري مفاهیمو ټولګه ده چې د تکاملي بیولوژي د معاصر سنتسېز په پرتله چې د ۱۹۱۸ او ۱۹۴۲ زکلونو ترمنځ رامنځته شوی جامع دی. د پراخ تکاملي سنتسېز لپاره غوښتنه په ۱۹۵۰مه لسیزه کې د سي. اچ. واډینګټون له خوا وشوه چې پر بنسټ یې په ۱۹۸۰مه لسیزه کې جي ګولډ او نایلز الدرج د منقطع تعادل اړوند استدلال وکړ او په ۲۰۰۷ زکال کې د ماسیمو پیلیوچي او جیرډ بي مولر له خوا یې مفهوم بېرته ورغول شو. ډاکټر مولر له دغې څېړنې څخه دغه پام وړ پایله ترلاسه کړه چې طبیعي انتخاب د نوعو د زیږون د توضیح لپاره کومه لار نه لري او زیاته یې کړه «انتخاب د نوښت هېڅ ظرفیت نه لري... له همدې امله د مورفولوژیکي تکامل مولد او ترتیبي اړخونه په تکاملي نظریه کې غایب دي».

پراخ تکاملي سنتسېز د مختلفو عواملو نسبي اهمیت تر څېړنې لاندې نیسي، د پخواني سنتسېز ګڼ شمېر فرضیات څېړي او هغه په مسببو اضافي عواملو سره پیاوړی کوي. په دغه چاره کې څو سطحي انتخاب، له نسلونو څخه هاخوا اپي ژنټیک وراثت، د نوعو مېشت ځای جوړول، تکامل منل او همدارنګه د تکاملي پراختیايي بیولوژي ګڼ شمېر مفاهیم په کې شاملېږي. &lt;ref name=&quot;beyonddna&quot;&gt;{{cite journal|last1=Danchin|first1=É.|last2=Charmantier|first2=A.|last3=Champagne|first3=F. A.|last4=Mesoudi|first4=A.|last5=Pujol|first5=B.|last6=Blanchet|first6=S|s2cid=8837202|year=2011|title=Beyond DNA: integrating inclusive inheritance into an extended theory of evolution|journal=Nature Reviews Genetics|volume=12|issue=7|pages=475–486|doi=10.1038/nrg3028|pmid=21681209}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;pigliucci&quot;&gt;{{cite journal|last1=Pigliucci|first1=Massimo|author1-link=Massimo Pigliucci|last2=Finkelman|first2=Leonard|year=2014|title=The Extended (Evolutionary) Synthesis Debate: Where Science Meets Philosophy|journal=BioScience|volume=64|issue=6|pages=511–516|doi=10.1093/biosci/biu062|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Laubichler 2015&quot;&gt;{{cite journal|last1=Laubichler|first1=Manfred D.|last2=Renn|first2=Jürgen|year=2015|title=Extended evolution: A Conceptual Framework for Integrating Regulatory Networks and Niche Construction|journal=Journal of Experimental Zoology Part B: Molecular and Developmental Evolution|volume=324|issue=7|pages=565–577|doi=10.1002/jez.b.22631|pmid=26097188|pmc=4744698}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Müller|first=Gerd B.|s2cid=19264907|author-link=Gerd B. Müller|date=December 2007|title=Evo–devo: extending the evolutionary synthesis|journal=Nature Reviews Genetics|volume=8|issue=12|pages=943–949|doi=10.1038/nrg2219|pmid=17984972}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Wade|first1=Michael J.|year=2011|title=The Neo-Modern Synthesis: The Confluence of New Data and Explanatory Concepts|journal=BioScience|volume=61|issue=5|pages=407–408|doi=10.1525/bio.2011.61.5.10|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Laland Uller Feldman 2015&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Laland|first1=Kevin N.|last2=Uller|first2=Tobias|last3=Feldman|first3=Marcus W.|last4=Sterelny|first4=Kim|last5=Müller|first5=Gerd B.|author5-link=Gerd B. Müller|last6=Moczek|first6=Armin|last7=Jablonka|first7=Eva|author7-link=Eva Jablonka|last8=Odling-Smee|first8=John|date=2015-08-22|title=The extended evolutionary synthesis: its structure, assumptions and predictions|journal=Proc. R. Soc. B|volume=282|issue=1813|pages=20151019|doi=10.1098/rspb.2015.1019|pmid=26246559|pmc=4632619}}&lt;/ref&gt;

ټول ژوند پوهان د یوه پراخ سنتسېز د اړتیاو او لمنې اړوند یوه خوله نه دي. ډیرو یې د تکاملي پراختیايي بیولوژي له بل سنتسېز سره مرسته کړې هغه چې په مولیکولي ژنټیک او تکامل تمرکز لري څو ومومي طبیعي انتخاب څه ډول د ودې پر بهیرنو او همدارنګه په ژوره همولوژي کې د ارګانېزمونو ترمنځ د لوړو حفاظت شوو ژنونو په برخه کې عمل کوي. 

== وړاندنی «معاصر سنتسېز» ==
معاصر سنتسېز چې د شلمې پېړۍ په لومړیو کې په پراخه کچه منل شوی و، د طبیعي انتخاب په برخه کې یې د چارلز داروین د تکامل نظریه او همدارنګه د ژنټیک اړوند د ګریګور منډیل نظریه یې په یوه مشترک ریاضیکي چوکاټ کې سره تطبیق کړې. همدارنګه یې تکامل د ژوند پوهنې د مرکزي پاراډایم په توګه تثبیت کړ. د ۱۹۱۸ او ۱۹۳۲ زکلونو ترمنځ د جمیعتي ژنټیک له دریو څېړونکو څخه یوه یې رونالډ فیشر، جان هالدین او سووال رایټ د ۱۹ مې پېړۍ نظریات چې د طبعي انتخاب اړوند د داروین او د منډیل د ژنټیک نظریات و؛ سره یوځای کړې. جولیان هاکسلي د تکامل: معاصر سنتسېز تر نامه لاندې خپل کتاب کې چې په ۱۹۴۲ زکال کې یې خپور کړ د «معاصر سنتسېز» عبارت یې وړاندې کړ. &lt;ref&gt;{{cite book|author=National Academy of Sciences|author-link=National Academy of Sciences|year=1999|title=Science and Creationism: A View from the National Academy of Sciences|url=https://archive.org/details/sciencecreationi0000unse/page/28|edition=2nd|location=Washington, D.C.|publisher=National Academy Press|isbn=978-0-309-06406-4|lccn=99006259|oclc=43803228|page=[https://archive.org/details/sciencecreationi0000unse/page/28 28]|quote=The scientific consensus around evolution is overwhelming.|doi=10.17226/6024|pmid=25101403}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last=Bock|first=Walter J.|date=July 1981|title=Reviewed Work: ''The Evolutionary Synthesis. Perspectives on the Unification of Biology''|journal=[[The Auk]]|volume=98|issue=3|pages=644–646|issn=0004-8038|jstor=4086148}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last=Fisher|first=Ronald A.|author-link=Ronald Fisher|date=January 1919|title=XV.—The Correlation between Relatives on the Supposition of Mendelian Inheritance|journal=Transactions of the Royal Society of Edinburgh|volume=52|issue=2|pages=399–433|doi=10.1017/S0080456800012163|issn=0080-4568|oclc=4981124|url=https://zenodo.org/record/1428666}} &quot;Paper read by J. Arthur Thomson on July 8, 1918 to the Royal Society of Edinburgh.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last=Fisher|first=R. A.|author-link=Ronald Fisher|year=1999|orig-year=Originally published 1930; Oxford, UK: The Clarendon Press|title=The Genetical Theory of Natural Selection|others=Edited with a foreword and notes by J. H. Bennett|edition=A complete variorum|location=Oxford, UK|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-850440-5|lccn=00702764|oclc=45308589|title-link=The Genetical Theory of Natural Selection}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Hubbs|first1=C.L.|year=1943|title=Evolution the new synthesis|journal=American Naturalist|volume=77|issue=771|pages=365–68|doi=10.1086/281134}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Kimball|first1=R.F.|year=1943|title=The great biological generalization|journal=Quarterly Review of Biology|volume=18|issue=4|pages=364–67|doi=10.1086/394682|s2cid=88212178}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Karl P. Schmidt]], Evolution the Modern Synthesis by Julian Huxley, Copeia, Vol. 1943, No. 4 (Dec. 31, 1943), pp. 262-263&lt;/ref&gt;

== لومړنی تاریخ ==
د ۱۹۵۰ مې لسیزې پر مهال انګلیسي بیولوژیست کنراډ هل واډینګټون د اپي ژنټیک او ژنټیکي جذب اړوند خپلو څېړنو پر بنسټ د د یوه پراخ ستنسېز غوښتنه وکړه. همدارنګه اتریشي ژوي پېژندونکي روپرت ریډل د تکامل منلو په مطالعې سره د پراخ سنتسېز وړاندیز وکړ. په ۱۹۷۸ زکال کې مایکل جی ډي وایټ د معاصر سنتسېز د پراختیا په اړه د نوعو د زیږون اړوند نوې څېړنې له مخې لیکنه وکړه. &lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Wilkins|first1=Adam S|s2cid=84217300|year=2008|title=Waddington's Unfinished Critique of Neo-Darwinian Genetics: Then and Now|journal=Biological Theory|volume=3|issue=3|pages=224–232|doi=10.1162/biot.2008.3.3.224}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Pigliucci|first1=Massimo|author-link=Massimo Pigliucci|display-authors=etal|year=2006|title=Phenotypic plasticity and evolution by genetic assimilation|journal=Journal of Experimental Biology|volume=209|issue=12|pages=2362–2367|doi=10.1242/jeb.02070|pmid=16731812|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Huang S. (2011). ''The molecular and mathematical basis of Waddington’s epigenetic landscape: A framework for post-Darwinian biology?'' BioEssays 34: 149-157.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Wagner, Günter P; Laubichler; Manfred D. (2004). [http://www.yale.edu/gpwagner/pdfs/Riedl2004.pdf &quot;Rupert Riedl and the Re-Synthesis of Evolutionary and Developmental Biology: Body Plans and Evolvability&quot;] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151208094623/http://www.yale.edu/gpwagner/pdfs/Riedl2004.pdf|date=2015-12-08}}. ''[[Journal of Experimental Zoology]]'' (Mol Dev Evol) 302B: 92-102.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Parnell, Dennis R. (1978). ''Heralding a New Synthesis Modes of Speciation by M. J. D. White''. Systematic Botany. Vol. 3, No. 1. p. 126.&lt;/ref&gt;

== ۱۹۸۰مه لسیزه: منقطع تعادل ==
په ۱۹۸۰مه لسیزه کې د ژوندیو موجوداتو امریکايي لرغون پوهانو سټیفن جی ګولډ او نیلز الدرج د منقطع تعادل اړوند خپلې نظریې په موخه د پراخ سنتسېز، په لوی مقیاس کې د تکاملي بېګلو لپاره د نوعو د انتخاب او همدارنګه له ژنونو څخه نوعو ته د پراختیا په ګڼو طبقاتو کې د طبیعي انتخاب اړوند استدلال وکړ. چلن پوه جان اندلر په ۱۹۸۸ زکال کې یوه مقاله ولیکله او د هغو تکاملي بهیرنو اړوند یې په کې بحث وکړ چې احساس یې کاوه له پامه غورځول شوي. &lt;ref&gt;Gould, Stephen Jay. (1980). ''Is a New and General Theory of Evolution Emerging?'' Paleobiology. Vol. 6, No. 1. pp. 119-130.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Gould|first1=Stephen Jay|year=1982|title=Darwinism and the Expansion of Evolutionary Theory|journal=Science|volume=216|issue=4544|pages=380–387|doi=10.1126/science.7041256|pmid=7041256|bibcode=1982Sci...216..380G}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.americanscientist.org/bookshelf/pub/a-more-modern-synthesis &quot;A More Modern Synthesis&quot;]. American Scientist.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Vermeij|first1=Geerat J|year=1987|title=Unfinished Synthesis: Biological Hierarchies and Modern Evolutionary Thought by Niles Eldredge|journal=The Quarterly Review of Biology|volume=62|issue=1|pages=79–80|doi=10.1086/415312}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Endler|first1=John A|last2=McLellan|first2=Tracy|year=1988|title=The Processes of Evolution: Toward a Newer Synthesis|jstor=2097160|journal=Annual Review of Ecology and Systematics|volume=19|pages=395–421|doi=10.1146/annurev.es.19.110188.002143}}&lt;/ref&gt;

== د تکاملي پراختیايي بیولوژي همکاري ==
د تکاملي پراختیايي بیولوژي په برخه کې یو شمېر څېړونکو د بل سنتسېز وړاندیز وکړ. هغوی استدلال کاوه چې معاصر او پراخ سنتسېزونه باید په ژنونو باندې تمرکز ولري او همدارنګه یې له مولیکولي ژنټیک سره د جنین پوهنې د ادغام وړاندیز وکړ؛ د دې لپاره څو دا درک شي چې څه ډول طبیعي انتخاب د ژنونو په تنظیم او ژورې همولوژوي باندې په ارګانېزمونو کې د هغو په کلکو خوندي شوو ژنونو، پروټیني ټولګو او سیګنالي مسیرونو اغېز کوي. مقابل لوری د evo-devo بېله څانګه چې له ارګانېزمي چلن څخه پیروي کوي (د نورو ترمنځ) په رشدي جهت ګیرۍ (هم د تسهیل او هم د محدودیت له اړخه) تکامل منلو او ذاتي شکل باندې په ټینګار سره د لومړنیو فکتورونو په توګه د تکامل له پیچلي جوړښت او فنوټایپي نوښتونو سره مرسته کوي. &lt;ref&gt;{{Cite book|title=The regulatory genome : gene regulatory networks in development and evolution|author=Davidson, Eric H.|isbn=978-0120885633|location=Amsterdam [Netherlands]|oclc=61756485|year=2006}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Laubichler 20152&quot;&gt;{{cite journal|last1=Laubichler|first1=Manfred D.|last2=Renn|first2=Jürgen|year=2015|title=Extended evolution: A Conceptual Framework for Integrating Regulatory Networks and Niche Construction|journal=Journal of Experimental Zoology Part B: Molecular and Developmental Evolution|volume=324|issue=7|pages=565–577|doi=10.1002/jez.b.22631|pmid=26097188|pmc=4744698}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Bateson|first1=P|s2cid=26656790|year=2005|title=The Return of the Whole Organism|journal=Journal of Biosciences|volume=30|issue=1|pages=31–39|doi=10.1007/bf02705148|pmid=15824439}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Huneman|first1=Philippe|year=2010|title=Assessing the Prospects for a Return of Organisms in Evolutionary Biology|journal=History and Philosophy of the Life Sciences|volume=32|issue=2–3|pages=341–372|pmid=21162374}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Gilbert|first1=S.F.|last2=Opitz|first2=G.|last3=Raff|first3=R.|year=1996|title=Resynthesizing Evolutionary and Developmental Biology|journal=Developmental Biology|volume=173|issue=2|pages=357–372|doi=10.1006/dbio.1996.0032|pmid=8605997|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{cite journal|last1=Müller|first1=G. B.|s2cid=19264907|author-link=Gerd B. Müller|year=2007|title=Evo-devo: Extending the evolutionary synthesis|journal=Nature Reviews Genetics|volume=8|issue=12|pages=943–949|doi=10.1038/nrg2219|pmid=17984972}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.naturalhistorymag.com/features/061488/the-origins-of-form &quot;The Origins of Form&quot;]. Natural History.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Evolutionary developmental biology|author=Hall, Brian K.|date=1998|publisher=Chapman &amp; Hall|isbn=978-0412785801|edition=2nd|location=London|oclc=40606316}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Gerhart|first1=John|last2=Kirschner|first2=Marc|date=2007-05-15|title=The theory of facilitated variation|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=104|issue=suppl 1|pages=8582–8589|doi=10.1073/pnas.0701035104|pmc=1876433|pmid=17494755|bibcode=2007PNAS..104.8582G|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite journal|last=Brakefield|first=Paul M.|date=July 2006|title=Evo-devo and constraints on selection|journal=Trends in Ecology &amp; Evolution|volume=21|issue=7|pages=362–368|doi=10.1016/j.tree.2006.05.001|pmid=16713653|issn=0169-5347}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Smith|first1=J. Maynard|last2=Burian|first2=R.|last3=Kauffman|first3=S.|last4=Alberch|first4=P.|last5=Campbell|first5=J.|last6=Goodwin|first6=B.|last7=Lande|first7=R.|last8=Raup|first8=D.|last9=Wolpert|first9=L.|date=September 1985|title=Developmental Constraints and Evolution: A Perspective from the Mountain Lake Conference on Development and Evolution|journal=The Quarterly Review of Biology|volume=60|issue=3|pages=265–287|doi=10.1086/414425|s2cid=85201850|issn=0033-5770}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Wagner|first1=Günter P.|last2=Altenberg|first2=Lee|s2cid=21040413|date=June 1996|journal=Evolution|volume=50|issue=3|pages=967–976|doi=10.1111/j.1558-5646.1996.tb02339.x|pmid=28565291|issn=0014-3820|title=Perspective: Complex Adaptations and the Evolution of Evolvability|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Challenging the modern synthesis : adaptation, development, and inheritance|others=Huneman, Philippe,, Walsh, Denis M., 1958-|isbn=9780199377183|location=New York, NY|oclc=1001337947|last1=Huneman|first1=Philippe|last2=Walsh|first2=Denis M.|date=2017-08-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation|last1=Newman|first1=Stuart A.|title=Genes and Form|date=2006-01-06|work=Genes in Development|pages=38–73|publisher=Duke University Press|doi=10.1215/9780822387336-003|isbn=9780822387336|last2=Müller|first2=Gerd B.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation|last=Newman|first=Stuart A.|chapter=Inherency|date=2017-11-15|pages=1–12|publisher=Springer International Publishing|doi=10.1007/978-3-319-33038-9_78-1|isbn=9783319330389|title=Evolutionary Developmental Biology|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{Citation|last=Müller|first=Gerd B.|chapter=Epigenetic Innovation|date=2010-03-26|chapter-url=http://mitpress.universitypressscholarship.com/view/10.7551/mitpress/9780262513678.001.0001/upso-9780262513678-chapter-12|pages=307–333|publisher=The MIT Press|doi=10.7551/mitpress/9780262513678.003.0012|isbn=9780262513678|access-date=2018-06-22|title=Evolution—the Extended Synthesis}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Peterson|first1=Tim|last2=Müller|first2=Gerd B.|date=2016-04-28|title=Phenotypic Novelty in EvoDevo: The Distinction Between Continuous and Discontinuous Variation and Its Importance in Evolutionary Theory|journal=Evolutionary Biology|volume=43|issue=3|pages=314–335|doi=10.1007/s11692-016-9372-9|issn=0071-3260|pmc=4960286|pmid=27512237}}&lt;/ref&gt;

== وروستۍ تاریخچه ==
د پراخ سنتسېز نظریه په ۲۰۰۷ زکال کې د ماسیمو پیلیوچي او جیرډ بي. مولر له خوا، د تکامل: پراخ سنتسېز په نامه کتاب کې چې په ۲۰۱۰ زکال کې خپور شو بیاځلي مطرح شوه. په پراخ سنتسېز باندې د کار شروع کولو په موخه په لاندې ټکو باندې ټینګار وشو چې دا دي:&lt;ref name=&quot;Pigliucci 2007&quot;&gt;{{cite journal|last1=Pigliucci|first1=Massimo|s2cid=2703146|author1-link=Massimo Pigliucci|title=Do We Need an Extended Evolutionary Synthesis?|journal=Evolution|volume=61|issue=12|pages=2743–2749|doi=10.1111/j.1558-5646.2007.00246.x|pmid=17924956|year=2007|url=https://philpapers.org/rec/PIGDWN|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Grant |first1=Bob |date=1 January 2010 |title=Should Evolutionary Theory Evolve |url=http://www.the-scientist.com/?articles.view/articleNo/27894/title/Should-Evolutionary-Theory-Evolve-/ |website=The Scientist}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;eesbook&quot;&gt;{{cite book|editor1=Pigliucci, Massimo|editor1-link=Massimo Pigliucci|editor2=Müller, Gerd B.|title=Evolution - the Extended Synthesis|date=26 March 2010|publisher=The MIT Press|isbn=978-0262513678|url=http://muse.jhu.edu/books/9780262315142}}&lt;/ref&gt;

* د پخوانیو ترتیباتو، ژنومي جوړښتو او په یو ارګانېزم کې د موجودو ټولو صفاتو له مخې د تکاملي تغیراتو رامنځته کول.&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Meaden |first1=Rhiannon |date=5 August 2015 |title=Redefining Evolutionary Biolog |url=https://blogs.royalsociety.org/publishing/redefining-evolutionary-biology/ |work=The Royal Society Publishing Blog}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Indiana University |date=7 August 2015 |title=Expanding the Theory of Evolution |url=http://www.labmanager.com/news/2015/08/expanding-the-theory-of-evolution |website=Lab Manager}}&lt;/ref&gt;
* څه ډول د اندام د تناسب د مناظرو د ابعادو زیاتوالی د نوعو د زیږون اړوند زموږ په نظریاتو اغېز کولای شي.&lt;ref name=&quot;eesbook2&quot;&gt;{{cite book|editor1=Pigliucci, Massimo|editor1-link=Massimo Pigliucci|editor2=Müller, Gerd B.|title=Evolution - the Extended Synthesis|date=26 March 2010|publisher=The MIT Press|isbn=978-0262513678|url=http://muse.jhu.edu/books/9780262315142}}&lt;/ref&gt;
* په اصلي تکاملي لېږد کې د څو سطحي انتخاب رول.&lt;ref name=&quot;eesbook2&quot; /&gt;
* د وراثت نوي ډولونه، له دې ډلې کلتوري او اپي ژنټیکي وراثت.&lt;ref name=&quot;eesbook2&quot; /&gt;
* هغه لارې چارې چې د ارګانېزم وده او په تکاملي مسیر کې د پراختیايي ډول جوړېدل هدایت کوي او همدارنګه فنوټایپي نوښتونه رامنځته کوي.&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Stotz|first1=Karola|title=Extended evolutionary psychology: the importance of transgenerational developmental plasticity|journal=Frontiers in Psychology|date=20 August 2014|volume=5|page=908|doi=10.3389/fpsyg.2014.00908|pmid=25191292|pmc=4138557|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:12&quot;&gt;{{Cite journal|last=Brakefield|first=Paul M.|date=July 2006|title=Evo-devo and constraints on selection|journal=Trends in Ecology &amp; Evolution|volume=21|issue=7|pages=362–368|doi=10.1016/j.tree.2006.05.001|pmid=16713653|issn=0169-5347}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:22&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Smith|first1=J. Maynard|last2=Burian|first2=R.|last3=Kauffman|first3=S.|last4=Alberch|first4=P.|last5=Campbell|first5=J.|last6=Goodwin|first6=B.|last7=Lande|first7=R.|last8=Raup|first8=D.|last9=Wolpert|first9=L.|date=September 1985|title=Developmental Constraints and Evolution: A Perspective from the Mountain Lake Conference on Development and Evolution|journal=The Quarterly Review of Biology|volume=60|issue=3|pages=265–287|doi=10.1086/414425|s2cid=85201850|issn=0033-5770}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:32&quot;&gt;{{Citation|last=Müller|first=Gerd B.|chapter=Epigenetic Innovation|date=2010-03-26|chapter-url=http://mitpress.universitypressscholarship.com/view/10.7551/mitpress/9780262513678.001.0001/upso-9780262513678-chapter-12|pages=307–333|publisher=The MIT Press|doi=10.7551/mitpress/9780262513678.003.0012|isbn=9780262513678|access-date=2018-06-22|title=Evolution—the Extended Synthesis}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:42&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Peterson|first1=Tim|last2=Müller|first2=Gerd B.|date=2016-04-28|title=Phenotypic Novelty in EvoDevo: The Distinction Between Continuous and Discontinuous Variation and Its Importance in Evolutionary Theory|journal=Evolutionary Biology|volume=43|issue=3|pages=314–335|doi=10.1007/s11692-016-9372-9|issn=0071-3260|pmc=4960286|pmid=27512237}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Moczek|first=Armin P.|s2cid=4413435|date=2011-05-05|title=Evolutionary biology: The origins of novelty|journal=Nature|volume=473|issue=7345|pages=34–35|doi=10.1038/473034a|pmid=21544136|bibcode=2011Natur.473...34M|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;
* څه ډول ارګانېزمونه د ځان لپاره خپل اړوند چاپېریال د مېشت ځای جوړولو له لارې تنظیم کوي.&lt;ref name=&quot;Laubichler 20153&quot;&gt;{{cite journal|last1=Laubichler|first1=Manfred D.|last2=Renn|first2=Jürgen|year=2015|title=Extended evolution: A Conceptual Framework for Integrating Regulatory Networks and Niche Construction|journal=Journal of Experimental Zoology Part B: Molecular and Developmental Evolution|volume=324|issue=7|pages=565–577|doi=10.1002/jez.b.22631|pmid=26097188|pmc=4744698}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Laland Uller Feldman 20152&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Laland|first1=Kevin N.|last2=Uller|first2=Tobias|last3=Feldman|first3=Marcus W.|last4=Sterelny|first4=Kim|last5=Müller|first5=Gerd B.|author5-link=Gerd B. Müller|last6=Moczek|first6=Armin|last7=Jablonka|first7=Eva|author7-link=Eva Jablonka|last8=Odling-Smee|first8=John|date=2015-08-22|title=The extended evolutionary synthesis: its structure, assumptions and predictions|journal=Proc. R. Soc. B|volume=282|issue=1813|pages=20151019|doi=10.1098/rspb.2015.1019|pmid=26246559|pmc=4632619}}&lt;/ref&gt;

د دغه سنتسېز د پلویانو پر باور له معاصر سنتسېز څخه یو شمېر بهیرونه لکه تکامل منل، فنوټایپي شکل منل، شبکوي تکامل، جنسي تکامل او همدارنګه سیمبیوژنسېز پاتې شوي او یا یې هم مستثنی کړي. د پیلیوچي او مولر د پراخ سنتسېز موخه دا ده چې تکامل د جمیعتي ژنټیک د ژن محوري کړنلارې پر ځای د یو ارګانېزم محورې اصلي کړنلارې په توګه په پام کې ونیسي. ډیری دغه لاملونه اوس مهال د ثانوي تکاملي علتونو په ډله کې په پام کې نیول کېږي، خو د پراخ تکاملي سنتسېز پلویان بیا غواړي هغه د لومړۍ درجې تکاملي لاملونو په توګه په پام کې ونیسي. ژوند پوه یوجین کونین په ۲۰۰۹ زکال کې ولیکل «په تکاملي بیولوژي یا ژوند پوهنه کې نوي تحولات باید هېڅکله هم د داروین د رد کولو په توګه وه نه ګڼل شي. برعکس هغوی له هغو لارو کار اخلي چې داورین ۱۵۰ کاله وړاندې رامنځته کړې وې او د هغه د خارق العاده تفکر څرګندويي کوي».&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Lodé|first1=Th|s2cid=12345977|year=2011|title=Sex is not a solution for reproduction, the libertine bubble theory|journal=BioEssays|volume=33|issue=6|pages=419–422|doi=10.1002/bies.201000125|pmid=21472739}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Expanding Theory of Evolution|url=http://phys.org/news/2015-08-theory-evolution.html|publisher=PhysOrg|date=5 August 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Perez|first1=JUlio E|last2=Alfonsi|first2=Carmen|last3=Munoz|first3=Carlos|year=2010|title=Towards a New Evolutionary Theory|url=http://www.redalyc.org/pdf/339/33915598013.pdf|journal=Interciencia|volume=35|pages=862–868}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Gontier, Nathalie. (2015). ''Reticulate Evolution Everywhere. In Reticulate Evolution: Symbiogenesis, Lateral Gene Transfer, Hybridization and Infectious Heredity''. Springer. pp. 1-40. {{ISBN|978-3-319-16344-4}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Koonin|first1=Eugene|year=2009|title=Towards a postmodern synthesis of evolutionary biology|journal=Cell Cycle|volume=8|issue=6|pages=799–800|pmc=3410441|pmid=19242109|doi=10.4161/cc.8.6.8187}}&lt;/ref&gt;

=== وړاندوینې ===
پراخ سنتسېز د یو لړ اضافي وړاندوینو له مخې چې د معیاري معاصر سنتسېز له نظریې سره توپیر لري ځانګړی کېږي:

# په فنوټایپ کې بدلون کېدای شي په ژنوټایپ کې له بدلون وړاندې وي&lt;ref name=&quot;pigliucci2&quot;&gt;{{cite journal|last1=Pigliucci|first1=Massimo|author1-link=Massimo Pigliucci|last2=Finkelman|first2=Leonard|year=2014|title=The Extended (Evolutionary) Synthesis Debate: Where Science Meets Philosophy|journal=BioScience|volume=64|issue=6|pages=511–516|doi=10.1093/biosci/biu062|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;
# په فنوټایپ کې بدلونونه تر ډېره پورې مثبت دي نه خنثې&lt;ref name=&quot;pigliucci2&quot; /&gt;
# په فنوټایپي بدلونونو کې د یوه ارګانېزم پر ځای ګڼ شمېر ارګانېزمونه شاملېږي&lt;ref name=&quot;pigliucci2&quot; /&gt;
# په فنوټایپ کې انقلابي بدلون کېدای شي د میوټېشن له لارې د تسهیل شوو بدلونونو له مخې وي یا هم د اړوندو پېښو د لړۍ په توګه رامنځته شي&lt;ref name=&quot;:43&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Peterson|first1=Tim|last2=Müller|first2=Gerd B.|date=2016-04-28|title=Phenotypic Novelty in EvoDevo: The Distinction Between Continuous and Discontinuous Variation and Its Importance in Evolutionary Theory|journal=Evolutionary Biology|volume=43|issue=3|pages=314–335|doi=10.1007/s11692-016-9372-9|issn=0071-3260|pmc=4960286|pmid=27512237}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Lange|first1=Axel|last2=Nemeschkal|first2=Hans L.|last3=Müller|first3=Gerd B.|date=April 2018|title=A threshold model for polydactyly|journal=Progress in Biophysics and Molecular Biology|volume=137|pages=1–11|doi=10.1016/j.pbiomolbio.2018.04.007|pmid=29739620|issn=0079-6107|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;
# په جلا شوو جمیعتونو کې مکرر تکامل کېدای شي د همګرا تکامل یا رشدي سوګیري له مخې وي&lt;ref name=&quot;pigliucci3&quot;&gt;{{cite journal|last1=Pigliucci|first1=Massimo|author1-link=Massimo Pigliucci|last2=Finkelman|first2=Leonard|year=2014|title=The Extended (Evolutionary) Synthesis Debate: Where Science Meets Philosophy|journal=BioScience|volume=64|issue=6|pages=511–516|doi=10.1093/biosci/biu062|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:13&quot;&gt;{{Cite journal|last=Brakefield|first=Paul M.|date=July 2006|title=Evo-devo and constraints on selection|journal=Trends in Ecology &amp; Evolution|volume=21|issue=7|pages=362–368|doi=10.1016/j.tree.2006.05.001|pmid=16713653|issn=0169-5347}}&lt;/ref&gt;
# تطابق کېدای شي د طبیعي انتخاب، محیطي القا، غیرژنټیکي وراثت، زده کړو او کلتوري لېږد له مخې وي
# چټک تکامل کېدای شي د هم مهاله القا، طبیعي انتخاب او پراختیايي ډینامیکونو پایله وي&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Favé|first1=Marie-Julie|last2=Johnson|first2=Robert A.|last3=Cover|first3=Stefan|last4=Handschuh|first4=Stephan|last5=Metscher|first5=Brian D.|last6=Müller|first6=Gerd B.|last7=Gopalan|first7=Shyamalika|last8=Abouheif|first8=Ehab|date=2015-09-04|title=Past climate change on Sky Islands drives novelty in a core developmental gene network and its phenotype|journal=BMC Evolutionary Biology|volume=15|issue=1|pages=183|doi=10.1186/s12862-015-0448-4|issn=1471-2148|pmc=4560157|pmid=26338531}}&lt;/ref&gt;
# زیستي تنوع کېدای شي د یو شمېر پرمختللیو سیسټمونو لکه په تکامل منلو کې د توپیرونو تر اغېز لاندې وي
# ارثي تنوع د هغو انواعو پر لور ده چې له فونوټایپ سره ادغام او همغږي دي
# د نوعو میشت ځای جوړول د چاپېریالي بدلونونو په نسبت له جوړونکي فونوټایپ او یا د هغو د اجدادو سره تطابق لري او د هغو تناسب لوړوي. 
# د خپلوۍ انتخاب
# څو طبقه یي انتخاب
# د ځان مدیریت &lt;ref name=&quot;Pigliucci 20072&quot;&gt;{{cite journal|last1=Pigliucci|first1=Massimo|s2cid=2703146|author1-link=Massimo Pigliucci|title=Do We Need an Extended Evolutionary Synthesis?|journal=Evolution|volume=61|issue=12|pages=2743–2749|doi=10.1111/j.1558-5646.2007.00246.x|pmid=17924956|year=2007|url=https://philpapers.org/rec/PIGDWN|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Johnson|first1=BR|last2=Lam|first2=SK|s2cid=10903076|year=2010|title=Self-Organization, Natural Selection, and Evolution: Cellular Hardware and Genetic Software|url=https://academic.oup.com/bioscience/article/60/11/879/328810|journal=[[BioScience]]|volume=60|issue=11|pages=879–885|doi=10.1525/bio.2010.60.11.4}}&lt;/ref&gt;

=== ازمویل ===
پراخ تکاملي سنتسېز اوس مهال په بریتانیا، سویډن او متحده ایالاتو کې د اتو پوهنتونونو د پوهانو له خوا د ازمویلو په حالت کې دی. دغه ۷.۷ میلیون پونډي پروژه د جان ټمپلټون د بنسټ د ۵.۷ میلیونه پونډه مالي مرستې په واسطه ترسره کېږي. &lt;ref&gt;{{cite web |date=7 April 2016 |title=Should Evolutionary Theory Evolve |url=https://www.southampton.ac.uk/news/2016/04/evolution-templeton-grant.page |website=University of Southampton}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Laland |first1=Kevin |date=21 December 2016 |title=Launching the Extended Evolutionary Synthesis project |url=https://natureecoevocommunity.nature.com/users/24915-kevin-laland/posts/14200-launching-the-extended-evolutionary-synthesis-project |website=Nature Research Ecology &amp; Evolution Community}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://evolution-institute.org/empowering-the-extended-evolutionary-synthesis/ &quot;Empowering the Extended Evolutionary Synthesis&quot;]. The Evolution Institute.&lt;/ref&gt;

== سرچينې ==</text>
      <sha1>hayav59jct07u74az5lyawmroloiyn5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>د بشري حقونو څار</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63752</id>
    <revision>
      <id>284662</id>
      <timestamp>2022-08-20T12:12:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26431" xml:space="preserve">د بشري حقونو د څار ادارې (ایچ آر ‌ډبلیو) مرکزي دفتر په نیویارک ښار کې دی او یوه نړیواله نادولتي اداره ده، دا  اداره د بشري حقونو په تړاو څېړنې کوي او د بشري حقوقو ملاتړې اداره ده. دا هغه ګروپ دی چې حکومتونه، تګلارې جوړوونکي، شرکتونه او د بشري حقونو انفرادي سرغړوونکي تر فشار لاندې راولي، څو ناوړه ګټه اخیستونکي تورن کړي او بشري حقونو ته درناوی ولري. د بشري حقوقو د څار اداره تر ډېره د ماشومانو، کډوالو، مهاجرینو او سیاسي بندیانو استازیتوب کوي.&lt;ref name=&quot;FAQ&quot;&gt;{{cite web |title=Frequently Asked Questions |url=https://www.hrw.org/node/75138 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150104193654/http://www.hrw.org/node/75138 |archive-date=January 4, 2015 |access-date=January 21, 2015 |publisher=Human Rights Watch}}&lt;/ref&gt;

په ۱۹۹۷ز کال کې د بشري حقونو د څار سازمان د سولې د نوبل په جایزه کې د ځمکنیو ماینونو د مخنیوي د نړیوال کمپاین د بنسټګر غړي په توګه شریکه کړه او د کال د کلستر ماینونو د بندیز په تړون کې یې په ۲۰۰۸ز کال کې مهمه ونډه واخیسته.&lt;ref&gt;{{cite web |date=April 21, 2015 |title=History |url=https://www.hrw.org/history |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170508233353/https://www.hrw.org/history |archive-date=May 8, 2017 |access-date=May 8, 2017 |work=www.hrw.org}}&lt;/ref&gt;

په ۲۰۱۱ ز کال کې د دغه سازمان کلني لګښتونه ۵۰٫۶ میلیونه ډالر، په ۲۰۱۴ز کال کې ۶۹٫۲ میلیونه ډالر او په ۲۰۱۷ز کال کې ۷۵٫۵ میلیونه ډالر وو. &lt;ref name=&quot;Financial Statements, Year Ended June 30, 2011&quot;&gt;{{cite web |title=Financial Statements, Year Ended June 30, 2011 |url=https://www.hrw.org/sites/default/files/related_material/financial-statements-2011.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20120617013623/http://www.hrw.org/sites/default/files/related_material/financial-statements-2011.pdf |archive-date=June 17, 2012 |access-date=June 26, 2012 |publisher=Human Rights Watch}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Financial Statements, Year Ended June 30, 2014 |url=https://www.hrw.org/sites/default/files/related_material/financial-statements-2014.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160817023901/https://www.hrw.org/sites/default/files/related_material/financial-statements-2014.pdf |archive-date=August 17, 2016 |access-date=August 3, 2016 |publisher=Human Rights Watch}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Annual Report 2017 |url=https://www.hrw.org/sites/default/files/supporting_resources/english_annual_report_2017.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180702105247/https://www.hrw.org/sites/default/files/supporting_resources/english_annual_report_2017.pdf |archive-date=July 2, 2018 |access-date=August 10, 2018 |publisher=Human Rights Watch}}&lt;/ref&gt;

== تاریخ ==
په ۱۹۷۸ز کال کې د بشري حقونو د څار اداره، د هیلسینکي واچ په نامه د خصوصي امریکایي نادولتي موسسو په توګه د رابرټ ایل برنسټین جیري لیبر او آریه نییر پرمټ جوړه شوې وه، څو د هلسینکي تړونونو پرمټ د هغه وخت د شوروي اتحاد د پيروۍ څارنه وکړي. هیلسنکي واچ په عام ډول د رسنیو له پوښښ او له تګلارې جوړونکو سره مستقیمه تبادله کوله او له دې لارې یې د ناوړه حکومتونو د «نوم ورکولو او شرمولو» له طریقې کار واخیست. هلسنکي واچ د شوروي اتحاد او د هغه د اروپایي شریکانو له خوا د بشري حقونو د سرغړونې په تړاو د نړیوال څراغ په روښانولو سره وايي، چې دې کار د سیمې له ډیموکراتیکو بدلونونو سره د ۱۹۸۰مې لسیزې په وروستیو کې مرسته وکړه.&lt;ref name=&quot;Bernstein_19102009&quot;&gt;{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2009/10/20/opinion/20bernstein.html?_r=1&amp;em|title=Rights Watchdog, Lost in the Mideast|last=Bernstein|first=Robert L.|date=October 19, 2009|newspaper=The NY Times|access-date=October 20, 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20140311010135/http://www.nytimes.com/2009/10/20/opinion/20bernstein.html?_r=1&amp;em|archive-date=March 11, 2014|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |date=April 16, 2012 |title=A Talk by Aryeh Neier, Co-Founder of Human Rights Watch, President of the Open Society Foundations |url=http://hrp.law.harvard.edu/events-calendar/wednesday-april-18-a-talk-by-aryeh-neier-co-founder-of-human-rights-watch-president-of-the-open-society-foundations/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180526041041/http://hrp.law.harvard.edu/events-calendar/wednesday-april-18-a-talk-by-aryeh-neier-co-founder-of-human-rights-watch-president-of-the-open-society-foundations/ |archive-date=May 26, 2018 |access-date=May 25, 2018 |work=[[Harvard University]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;OH&quot;&gt;{{cite web |title=Our History |url=https://www.hrw.org/en/node/75134 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20120118224658/http://www.hrw.org/en/node/75134 |archive-date=January 18, 2012 |access-date=July 23, 2009 |publisher=Human Rights Watch}}&lt;/ref&gt;

په ۱۹۸۱ز کال کې د امریکا څار په داسې حال کې رامنځته شو، چې مرکزي امریکا د خونړۍ کورنۍ جګړې له خوا ځپل کېده. د امریکا څار د ډېرو حقیقتونو د موندنو پر بنسټ نه یوازې دا چې د حکومتي ځواکونو له خوا یې د پام وړ سرغړونو ته ځواب ورکړ، بلکې د سرغړوونکو ډلو د جنګي جرمونو د څېړلو او افشا کولو په موخه یې نړیوال بشردوستانه قانون هم پلی کړ. په اغېزمن شوو هېوادونو کې یې خپلې اندېښنې څرګندې کړې، پر دې سربېره یې د ناوړه رژیمونو په پوځي او سیاسي ملاتړ کې د بهرنیو حکومتونو په تېره بیا د امریکا ونډه هم وارزوله. 

د اسیا څار په (۱۹۸۵ز کال)، د افریقا څار (۱۹۸۸ز کال) او د منځني ختیځ څار په ۱۹۸۹ز کال کې تاسیس شول، دا څارډلې د «څارونکې کمېټې» په شمېر کې ورزیاتې شوې. دا ټولې ډلې په ۱۹۸۸ز کال کې په دې موخه سره تر یوه چتر لاندې یوځای شوې، چې د بشري حقونو د څار اداره رامنځته کړي.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Our History |url=https://www.hrw.org/node/75134 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20140206203626/http://www.hrw.org/node/75134 |archive-date=February 6, 2014 |access-date=February 28, 2014 |agency=Human Rights Watch (HRW.org)}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|last=Chauhan|first=Yamini|title=Human Rights Watch|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/1459072/Human-Rights-Watch|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|access-date=March 2, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20131202231513/https://www.britannica.com/EBchecked/topic/1459072/Human-Rights-Watch|archive-date=December 2, 2013|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

== پروفایل ==
د بشري حقونو د څار اداره (ایچ ار ډبلیو) د بشري حقونو د نړیوالې اعلامیې (یو ډي ایچ ار) پر اساس له هغه څه نه د سرغړونې مخالفت کوي چې د یو ډي ایچ ار په وینا ورته اساسي بشري حقونه ویل کېږي. په دې کې د جنسي لېوالتیا پر بنسټ تبعیض او د اعدام سزاوې نغښتې دي. ایچ ار ډبلیو د اساسي بشري حقونو د اړوندو ازادیو لکه د مذهب او د مطبوعاتو د ازادۍ ملاتړ کوي. ایچ ار ډبلیو په عام ډول د بشري حقونو د سرغړونو د مخنیوي په موخه پر حکومتونو او د هغوی پر تګلارې جوړوونکو د فشار راوړلو هڅه کوي، ترڅو پر هغو حکومتونو له خپل نفوذه کار واخلي چې بشري حقونه ماتوي او له دې لارې ډېرو پیاوړو حکومتونو ته قناعت ورکوي.&lt;ref&gt;''Historical Dictionary of Human Rights and Humanitarian Organizations''; Edited by Thomas E. Doyle, Robert F. Gorman, Edward S. Mihalkanin; Rowman &amp; Littlefield, 2016; Pg. 137-138&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;FAQ2&quot;&gt;{{cite web |title=Frequently Asked Questions |url=https://www.hrw.org/node/75138 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150104193654/http://www.hrw.org/node/75138 |archive-date=January 4, 2015 |access-date=January 21, 2015 |publisher=Human Rights Watch}}&lt;/ref&gt;

د بشري حقونو څار د بشري حقونو له نړیوالو نورمونو نه د سرغړونې په اړه څېړنیز راپورونه خپروي، هر هغه څه د بشري حقونو نورمونه ګڼل کېږي، چې د بشري حقونو د نړیوالې اعلامیې له مخې تنظیم شوي او په نړیواله کچه منل شوي دي. ناوړې ګټې اخیستنې ته د نړیوالو د پام راړولو او د اصلاحاتو په موخه په حکومتونو او نړیوالو سازمانونو د فشار راوړلو لپاره دا راپورونه بنسټ بلل کېږي. څېړونکي له دې ډیپلوماسۍ کار اخلي، د شکمنو حالاتو پلټنه کوي او په دې توګه د حقیقت موندنې دنده ترسره کوي، د خلکو او اشخاصو په اړه فایلونه جوړوي، له قربیانو سره اړیکه نیسې، دوی ته په نازکو حالاتو کې اړین امنیت برابروي او په مناسب وخت کې په سیمه ‌يیزو او نړیوالو رسنیو کې د دوی حالاتو ته پوښښ ورکوي. ټولنیز او جنسیتي تبعیض، شکنجې، له ماشومانو نه پوځي ګټه اخیستنه، سیاسي فساد، په جنایي عدلي سیسټمونو کې ناوړه ګټه اخیستنه او د سقط قانوني کول هغه موضوعات دي، چې د بشري حقونو د څار سازمان یې په خپلو راپورونو کې رانغاړي. ایچ ار ډبلیو په دې وروستیو کې په یمن کې د جګړې له قوانینو او نړیوالو بشردوستانه قوانینو نه بېلابېلې سرغړونې مستندې کړې دي او په اړه یې راپور ورکړی دی. &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Roth |first=Kenneth |date=October 2021 |title=World Report 2021:Yemen |url=https://www.hrw.org/world-report/2021/country-chapters/yemen |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210113175015/https://www.hrw.org/world-report/2021/country-chapters/yemen |archive-date=January 13, 2021 |access-date=March 27, 2022 |website=HRW}}&lt;/ref&gt;

همداراز د بشري حقونو د څار اداره په ټوله نړۍ کې د هغو لیکوالو ملاتړ کوي، چې د خپل کار له امله ځورول کېږي او مالي مرستو ته اړتیا لري. د هیلمن / هیمټ مرستې هغه دي، چې د ډرامه لیکونکي لیلیان هیلمن د املاکو له خوا د هغې په نوم له رامنځته شوو فنډونو نه برابرېږي او د هغې د ډېرې مودې ملګري او ناول لیکونکي ډیشیل هیمټ په وسیله یې مالي ملاتړ کېږي. دا چې د هیلمن/هیمټ مرستې له یوې خوا مالي دي، پر دې سربېره دا مرسته هم کوي، چې د هغو فعالینو په اړه نړیوال پوهاوی لوړ کړي، چې د بشري حقونو په دفاع کې چوپه خوله پاتې شوي دي.&lt;ref&gt;[https://www.hrw.org/about/info/helham.html Hellman-Hammett Grants] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20001004193120/http://www.hrw.org/about/info/helham.html|date=October 4, 2000}}, ''Human Rights Watch''&lt;/ref&gt;

د بشري حقونو د څار اداره هر کال په ټوله نړۍ کې زړورو او د رهبرۍ مهارت لرونکو فعالانو ته د بشري حقونو د مدافعانو جایزه ورکوي. د جایزې ګټونکي هغه څوک وي، چې د بشري حقونو د سرغړونو په څېړنه او افشا کولو کې له ایچ ار ډبلیو سره نږدې کار کوي.&lt;ref&gt;{{cite web |date=September 15, 2008 |title=Five Activists Win Human Rights Watch Awards |url=https://www.hrw.org/news/2008/09/14/five-activists-win-human-rights-watch-awards |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130310131735/http://www.hrw.org/news/2008/09/14/five-activists-win-human-rights-watch-awards |archive-date=March 10, 2013 |access-date=February 23, 2013 |publisher=Human Rights Watch}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;SocialSciences.in&quot;&gt;{{cite web |title=Human Rights Watch |url=http://socialsciences.in/article/human-rights-watch |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120915100739/http://www.socialsciences.in/article/human-rights-watch |archive-date=September 15, 2012 |access-date=February 23, 2013 |work=SocialSciences.in}}&lt;/ref&gt;

له شپږو نړیوالو نادولتي موسسو نه یوه یې د بشري حقونو د څار موسسه وه چې په ۱۹۹۸ز کال کې یې د سرتېرو په توګه د ماشومانو د کارونې د مخنیوي په موخه ائتلاف رامنځته کړ. دا د ځمکنیو ماینونو د مخنیوي په برخه کې د نړیوال کمپاین ګډه څوکۍ هم ده او د مدني ټولنې د ډلو نړیوال ائتلاف دی، چې په بریالیتوب سره یې د اوټاوا د تړون د معرفي کولو لپاره لابي وکړه. د اوټاوا تړون هغه تړون دی چې خلک د پرسونل ضد د ځمکنیو ماینونو له کارولو ایساروي.&lt;ref name=&quot;FAQ3&quot;&gt;{{cite web |title=Frequently Asked Questions |url=https://www.hrw.org/node/75138 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150104193654/http://www.hrw.org/node/75138 |archive-date=January 4, 2015 |access-date=January 21, 2015 |publisher=Human Rights Watch}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;WWA&quot;&gt;{{cite web |title=Who We Are |url=https://www.hrw.org/en/node/75136 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090724075720/http://www.hrw.org/en/node/75136 |archive-date=July 24, 2009 |access-date=July 23, 2009 |publisher=Human Rights Watch}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-israel-palestinians-rights/israel-bans-human-right-watch-worker-accuses-group-of-peddling-pro-palestinian-line-idUSKBN16313N|title=Israel bans Human Right Watch worker, accuses group of peddling...|last=Lewis|first=Ori|work=U.S.|access-date=May 30, 2018|language=en-US|archive-url=https://web.archive.org/web/20180719233752/https://www.reuters.com/article/us-israel-palestinians-rights/israel-bans-human-right-watch-worker-accuses-group-of-peddling-pro-palestinian-line-idUSKBN16313N|archive-date=July 19, 2018|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=National Security in a Turbulent World - Yale Law School |url=https://law.yale.edu/yls-today/yale-law-school-events/national-security-turbulent-world |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191227044547/https://law.yale.edu/yls-today/yale-law-school-events/national-security-turbulent-world |archive-date=December 27, 2019 |access-date=April 9, 2019 |website=law.yale.edu}}&lt;/ref&gt;

== مالي ملاتړ او خدمتونه ==
ایچ ار ډبلیو د ۲۰۰۸ز کال د جون په پای کې د مالي کار لپاره په عامه ډالۍ کې نږدې ۴۴ میلیونه امریکایي ډالر ترلاسه  کړي. د بشري حقونو د څار سازمان په ۲۰۰۹ز کال کې ویلي چې کابو ۷۵٪ مالي مرستې له شمالي امریکا ، ۲۵٪  له لوېدیځې اروپا او له ۱٪ نه کمې مرستې له نورې نړۍ نه ترلاسه کوي.&lt;ref name=&quot;SA-2009-07&quot;&gt;{{cite web |date=July 17, 2009 |title=Human Rights Watch Visit to Saudi Arabia |url=https://www.hrw.org/en/node/84512 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090722190606/http://www.hrw.org/en/node/84512 |archive-date=July 22, 2009 |access-date=July 23, 2009 |publisher=Human Rights Watch}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;FS-2008&quot;&gt;{{cite web |title=Financial Statements. Year Ended June 30, 2008 |url=https://www.hrw.org/sites/default/files/related_material/FinancialStatements2008.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090714115225/http://www.hrw.org/sites/default/files/related_material/FinancialStatements2008.pdf |archive-date=July 14, 2009 |access-date=July 23, 2009 |publisher=Human Rights Watch}}&lt;/ref&gt;

ایچ ار ډبلیو د ۲۰۰۸ز کال د مالي ارزونې له مخې راپور ورکوي چې د دولتونو هېڅ مستقیم یا نامستقیم مالي ملاتړ نه مني او د خصوصي اشخاصو او بنسټونو له لارې تمویلېږي.&lt;ref name=&quot;Financials&quot;&gt;{{cite web |date=September 22, 2008 |title=Financials |url=https://www.hrw.org/en/news/2008/09/22/financials |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090216204250/http://www.hrw.org/en/news/2008/09/22/financials |archive-date=February 16, 2009 |access-date=July 23, 2009 |publisher=Human Rights Watch}}&lt;/ref&gt;

په ۲۰۱۰ز کال کې د پرانیستې ټولنې د بنسټونو تمویلوونکي او بشر دوست جورج سوروس اعلان وکړ چې هوډ لري په لسو کلونو کې به ایچ ار ډبلیو ته ۱۰۰ میلیونه ډالر مرسته ورکوي، چې د نړۍ په کچه خپلې مرستې نورې هم ډېرې کړي « د لا ډېرې اغېزمنتیا لپاره» نوموړي وویل « زما په اند باید سازمان ته د کم امریکايي او ډېر د نړیوال سازمان په نظر وګورو. نوموړي خپلو خبرو ته دوام ورکړ، د بشري حقونو څار یو اغېزناک سازمان دی، چې زه یې ملاتړی یم. بشري حقونه زموږ لوی ارمانونه تعقیبوي، چې د پرانیستې ټولنې په زړه کې دي». دا مرسته د ۱۲۰ کسانو له خوا د ۳۰۰ عملیاتي کارکوونکو د بشري حقونو د څار سازمان ډېروي. د سازمان په تاریخ کې دا مرسته تر ټولو لویه مرسته وه.&lt;ref name=&quot;George Soros to Give $100 Million to Human Rights Watch&quot;&gt;{{cite web |date=September 7, 2010 |title=George Soros to Give $100 Million to Human Rights Watch |url=https://www.hrw.org/news/2010/09/07/global-challenge |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150715222950/http://www.hrw.org/news/2010/09/07/global-challenge |archive-date=July 15, 2015 |access-date=July 8, 2016 |publisher=Human Rights Watch}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;WashingtonPost2010-09&quot;&gt;{{cite news|url=https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/09/11/AR2010091105057.html|title=With $100 million Soros gift, Human Rights Watch looks to expand global reach|newspaper=Washington Post|date=September 12, 2010|author=Colum Lynch|quote=The donation, the largest single gift ever from the Hungarian-born investor and philanthropist, is premised on the belief that U.S. leadership on human rights has been diminished by a decade of harsh policies in the war on terrorism.|access-date=August 31, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171018022844/http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/09/11/AR2010091105057.html|archive-date=October 18, 2017|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Financial Statements, Year Ended June 30, 2011 (See page 16 for the Open Society Foundation's contribution) |url=https://www.hrw.org/sites/default/files/related_material/financial-statements-2011.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305200542/https://www.hrw.org/sites/default/files/related_material/financial-statements-2011.pdf |archive-date=March 5, 2016 |access-date=July 8, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last=Pilkington |first=Ed |date=September 7, 2010 |title=George Soros gives $100 million to Human Rights Watch |url=https://www.theguardian.com/world/2010/sep/07/george-soros-100-million-human-rights-watch |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180616030700/https://www.theguardian.com/world/2010/sep/07/george-soros-100-million-human-rights-watch |archive-date=June 16, 2018 |access-date=June 18, 2018 |website=The Guardian}}&lt;/ref&gt;

خيريه نيويګيټر په ټوله کې د بشري حقونو څار ته د ۲۰۱۸ز کال د دروو ستورو درجه ورکړه. د ۲۰۱۵ز کال له دریوو ستورو نه یې د ۲۰۱۶ز کال تر جون پورې مالي درجه تر ټولو لوړو څلورو درجو ته پورته شوه. د غوره سوداګرۍ ادارې وویل چې د خیریه حساب ورکولو په موخه د بشري حقونو څار خپلو معیارونو ته رسېږي.&lt;ref&gt;{{Cite web |date=January 27, 2017 |title=BBB Wise Giving Alliance Seal Confirmation Page |url=http://charityreports.bbb.org/public/seal.aspx?ID=34521032010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170127074955/http://charityreports.bbb.org/public/seal.aspx?ID=34521032010 |archive-date=January 27, 2017 |access-date=April 9, 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Charity Navigator - Rating for Human Rights Watch |url=http://www.charitynavigator.org/index.cfm?bay=search.summary&amp;orgid=3845 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190510144241/https://www.charitynavigator.org/index.cfm?bay=search.summary&amp;orgid=3845 |archive-date=May 10, 2019 |access-date=May 29, 2019 |website=Charity Navigator |language=en}}&lt;/ref&gt;

== خپرونې ==
د بشري حقونو د څار اداره د بېلابېلو موضوعاتو په تړاو راپورونه خپروي او یو کلن نړیوال راپور لیکي. په دې راپور کې  د نړۍ په کچه د بشري حقونو وضعیت ته یوه کتنه کېږي. دا راپور له ۲۰۰۶ز کال راهیسې د اووو کیسو د مطبعې له خوا خپرېږي. اوسنی ټوک، چې د ۲۰۲۰ز کال د نړۍ راپور دی، د ۲۰۲۰ ز کال په جنورۍ کې خپور شو او د ۲۰۱۹ز کال پېښې وړاندې کوي.  د ۲۰۲۰ز کال د نړۍ په راپور کې، په ټوله نړۍ کې د بشري حقونو د کړنو په اړه د ایچ ار ډبلیو ۳۰مه کلنۍ بیاکتنه، کابو په ۱۰۰ هېوادونو کې د بشري حقونو چلندونه او لېوالتیاوې او د ایچ ار ډبلیو د اجرایوي رییس کینیت روت یوه تعارفي مقاله «بشري حقونو ته د چین نړیوال ګواښ» راغلې دي. د بشري حقونو د څار ډلې د ۱۹۹۴ز کال د روانډا د نسل وژنې، د کانګو د دیموکراتیک جمهوریت او د پراخوالي او ځوانانو ته د غوښتنلیک له امله د متحده ایالاتو د جنسي تیریو د ثبتونو په څېر موضوعاتو په اړه پراخ راپور وکړی دی. &lt;ref name=&quot;HRW-pub&quot;&gt;{{cite web |title=Publications |url=https://www.hrw.org/en/publications |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20090729222615/http://www.hrw.org/en/publications |archive-date=July 29, 2009 |access-date=July 28, 2009 |publisher=Human Rights Watch}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;HRW-WR&quot;&gt;{{cite book|url=https://www.hrw.org/en/node/79288|title=Previous World Reports|date=January 12, 2009|publisher=Human Rights Watch|access-date=July 28, 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090730000104/http://www.hrw.org/en/node/79288|archive-date=July 30, 2009|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://www.hrw.org/world-report/2020|title=World Report 2020: Human Rights Trends Around the Globe|website=Human Rights Watch|date=November 25, 2019|publisher=Human Rights Watch|access-date=February 5, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.hrw.org/world-report/2020|title=''World Report 2020''|date=November 25, 2019|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20200121042927/https://www.hrw.org/world-report/2020|archive-date=January 21, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://hrw.org/doc?t=africa&amp;c=rwanda Rwandan genocide report] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101031003557/http://www.hrw.org/doc?t=africa&amp;c=rwanda|date=October 31, 2010}},''Human Rights Watch''&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://hrw.org/doc?t=africa&amp;c=congo Congo report] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100909070326/http://www.hrw.org/doc?t=africa&amp;c=congo|date=September 9, 2010}}, ''Human Rights Watch''&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |date=September 12, 2007 |title=No Easy Answers: Sex Offender Laws in the US |url=https://www.hrw.org/reports/2007/09/11/no-easy-answers-0 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150411114451/http://www.hrw.org/reports/2007/09/11/no-easy-answers-0 |archive-date=April 11, 2015 |access-date=July 8, 2016 |publisher=Human Rights Watch}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |date=May 1, 2013 |title=Raised on the Registry: The Irreparable Harm of Placing Children on Sex Offender Registries in the US |url=https://www.hrw.org/reports/2013/05/01/raised-registry |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150729114205/http://www.hrw.org/reports/2013/05/01/raised-registry |archive-date=July 29, 2015 |access-date=July 8, 2016 |publisher=Human Rights Watch}}&lt;/ref&gt;

== سرچينې ==</text>
      <sha1>paxgwd2kopz10uymmezxusr58jd9t9x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>کوچنۍ سیاره</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63753</id>
    <revision>
      <id>284663</id>
      <timestamp>2022-08-20T12:14:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8651" xml:space="preserve">'''کوچنۍ سیاره''' هغه نجومي جسم دی چې د لمر (یا په ټولیز ډول د هر سیاروي نظام لرونکي ستوري) په شاوخوا کې په مستقیم مدار کې ګرځي چې نه د سیارې او نه هم د کوم لکۍ لرونکي ستوري په توګه طبقه بندي کېږي. تر ۲۰۰۶ کال مخکې د ستور پوهنې نړیوالې اتحادیې (IAU) په رسمي ډول د کوچنۍ سیارې اصطلاح کاروله، خو د همدغه کال په غونډه کې یې کوچنۍ سیارې او لکۍ لرونکي ستوري بېرته په سیاره‌ګۍ او د لمریز نظام په کوچنيو اجرامو کې ډلبندي کړل.&lt;ref name=&quot;res&quot;&gt;[http://www.iau.org/news/pressreleases/detail/iau0603/ Press release, IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes], International Astronomical Union, August 24, 2006. Accessed May 5, 2008.&lt;/ref&gt;

په کوچنیو سیارو کې اسټرویډونه یا کوچني ستوري ډوله جسمونه (ځمکې ته نږدې اجسام، د مریخ کراسرز، د اصلي کمربند سټرویډونه او د مشتري ټروجنونه) او لرې وړې سیارې (سینټورونه او له نیپتون هاخوا اجسام) شاملېږي چې ډېری یې په کویپر کمربند او وېشلي ډېسک کې دي. د ۲۰۲۲ کال تر مې میاشتې پورې ۱۱۳۱۲۰۱ اجسام پېژندل شوي دي چې په ۶۱۱۶۷۸ شمېره لرونکو او ۵۱۹۵۲۳ بې شمېرې کوچنیو سیارو وېشل شوي دي او یوازې پنځه یې په رسمي ډول د سیاره‌ګیو په توګه پېژندل شوي دي.

لومړنۍ کوچنۍ سیاره سیرېس نومېده او په ۱۸۰۱ کال کې کشف شوه. د کوچنۍ سیارې اصطلاح له ۱۹مې پېړۍ راهیسې دغو اجسامو ته کارول کېږي. ستورو ته د ورته سیارو اصطلاح هم د لویو سیاروي اجسامو لپاره کارول شوې ده، په ځانګړي ډول هغو اجسامو ته چې د ستور پوهنې نړیواله اتحادیه یې له ۲۰۰۶ کال راهیسې د سیاره‌ګۍ په نامه یادوي. په تاریخي لحاظ د ستوري ډوله جسم، کوچنۍ سیارې او سیاره‌ګۍ اصطلاحات لږ او ډېر مترادف دي. دا اصطلاحات د مشتري له مداره بهر د کوچنیو سیارو په کشفېدو سره خورا پېچلي شول، په ځانګړې توګه له نیپټون هاخوا اجسام چې عموماً د کوچنیو سیارو په ډله کې نه شمېرل کېږي. هغه کوچنۍ سیارې چې ګاز خپروي، ښایي د لکۍ لرونکو ستورو په توګه ډلبندي شي.&lt;ref&gt;[http://aa.usno.navy.mil/faq/docs/minorplanets.php When did the asteroids become minor planets?] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090825024347/http://aa.usno.navy.mil/faq/docs/minorplanets.php|date=2009-08-25}}, James L. Hilton, Astronomical Information Center, United States Naval Observatory. Accessed May 5, 2008.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;a&quot;&gt;Planet, asteroid, minor planet: A case study in astronomical nomenclature, David W. Hughes, Brian G. Marsden, ''Journal of Astronomical History and Heritage'' '''10''', #1 (2007), pp. 21–30. {{Bibcode|2007JAHH...10...21H}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Mike Brown, 2012. ''[[How I Killed Pluto and Why It Had It Coming]]''&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;encarta&quot;&gt;&quot;[http://encarta.msn.com/encyclopedia_761551567/asteroid.html Asteroid]&quot;, ''MSN Encarta'', Microsoft. Accessed May 5, 2008. [https://web.archive.org/web/20091028072513/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761551567/Asteroid.html Archived] 2009-11-01.&lt;/ref&gt;

اجسام هغه مهال سیاره‌ګۍ بلل کېږي چې هایدروسټاټیک تعادل ته د رسېدو لپاره کافي جاذبه ونه لري او بیضوي شکل رامنځته کړي. نورې ټولې وړې سیارې او لکۍ لرونکي ستوري د لمریز نظام د کوچنیو اجسامو په نامه یادېږي. د ستور پوهنې نړیواله اتحادیه وايي چې د کوچنۍ سیارې اصطلاح لا هم کارول کېدای شي، خو د لمریز نظام د کوچني جسم اصطلاح به غوره وي. له دې سره سره، د شمېرو ورکولو او نومولو لپاره د کوچنیو سیارو او لکۍ لرونکو ستورو تر منځ دودیز توپیر لا هم موجود دی.&lt;ref&gt;[http://www.iau.org/public/themes/pluto/ Questions and Answers on Planets], additional information, news release IAU0603, IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes, [[International Astronomical Union]], August 24, 2006. Accessed May 8, 2008.&lt;/ref&gt;

== ټولیز شمېر ==
په لمریز نظام کې په سلګونو زره کوچنۍ سیارې کشف شوې دي او هره میاشت په زرګونو نورې کشفېږي. د کوچنيو سیارو د کتنې مرکز څه باندې ۲۱۳ میلیونه کتنې او ۷۹۴۸۳۲ کوچنۍ سیارې ثبت کړې دي. له دې ډلې څخه ۵۴۱۱۲۸ یې داسې مدارونه لري چې په کافي اندازه پېژندل شوي دي او دایمي رسمي شمېرې ورته ټاکل شوې دي. له دې جملې څخه ۲۱۹۲۲ یې رسمي نومونه لري. د ۲۰۲۱ کال د نومبر میاشتې تر ۸مې نېټې پورې تر ټولو ټیټه شمېره بې‌نومه کوچنۍ سیاره «(۴۵۹۶) ۱۹۸۱ کیو.بي» ده او تر ټولو لوړه شمېره نومول شوې کوچنۍ سیاره بیا ۵۹۴۹۱۳ ꞌAylóꞌchaxnim ده.&lt;ref&gt;{{cite web |author=JPL |title=How Many Solar System Bodies |url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?body_count |access-date=May 27, 2019 |work=JPL Solar System Dynamics |publisher=NASA}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Discovery Circumstances: Numbered Minor Planets (543001)-(544000) |url=https://minorplanetcenter.net/iau/lists/NumberedMPs580001.html |access-date=2021-10-27 |publisher=Minor Planet Center}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Discovery Circumstances: Numbered Minor Planets (1)-(5000) |url=http://www.minorplanetcenter.net/iau/lists/NumberedMPs000001.html |access-date=2021-10-27 |publisher=Minor Planet Center}}&lt;/ref&gt;

== د نومونې قواعد ==
په لمریز نظام کې ټول نجومي اجسام یوه ځانګړي نوم ته اړتیا لري. کوچنیو سیارو ته په درې پړاویزه پروسه کې نومونه ټاکل کېږي. لومړی یو لنډمهاله نوم دی چې د کشف په وخت کې ورکول کېږي - ځکه ښايي جسم په لومړیو کې کاذب مثبت وي یا وروسته ورک شي – نو د لنډمهالې ټاکل شوې کوچنۍ سیارې په نامه یادېږي. وروسته له دې چې کتنه د خپل راتلونکي موقعیت د وړاندوینې لپاره کافي دقیقه وي، یوه کوچنۍ سیاره په رسمي ډول ټاکل کېږي او شمېره ورکول کېږي. دا بیا وروسته شمېره لرونکې کوچنۍ سیاره ده. بالاخره په درېیم پړاو کې ښايي سیارې ته د کشفوونکو له‌خوا نوم وټاکل شي. تر دې مهاله د ټولو کوچنیو سیارو له ډلې یوه کمه برخې سیارې نومول شوې دي. لوی اکثریت یا هم شمېرل کېږي یا لا هم یوازې لنډمهاله نومونه لري.

=== شمېرې ورکول ===
کوچنیو سیارو ته د مدار له تایید وروسته یوه رسمي شمېره ورکول کېږي. دا چې د کشف سرعت ډېر شوی، دا مهال دغه عددونه شپږ رقمي شوي دي. دغه شمېر له پنځو عددونو څخه شپږو عددونو ته د ۲۰۰۵ کال د اکتوبر میاشتې په ۱۹مه نېټه د «سرکلر» کوچنۍ سیارې په کشفېدو سره ورسېد چې له ۹۹۹۴۷ څخه تر ۱۱۸۱۶۱ پورې لوړ شو.

=== نومونه ===
لومړنۍ سیارې د یوناني او رومي اسطورو د شخصیتونو په نامه نومول شوې دي، خو لکه څرنګه چې د مشهورو خلکو نومونه کم شول، ادبي کرکټرونه، د کشفوونکو د مېرمنو، ماشومانو، همکارانو او ان د تلویزیوني کرکټرونو نومونه هم وکارول شول.

== سرچينې ==</text>
      <sha1>h3k3hjixb1bkkz4uvzf4p0tlu6acndo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>الهیاتي (خدای باوره) تکامل</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63754</id>
    <revision>
      <id>284664</id>
      <timestamp>2022-08-20T12:18:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16759" xml:space="preserve">الهیاتي یا خدای باوره تکامل (چې همدارنګه په الهیاتي تکامل پالنې او یا هم د خدای له خوا د هدایت شوي تکامل په توګه پېژندل کېږي) یو الهیاتي لیدلوری دی چې څرګندوي خدای پاک هر څه د طبیعت د قوانینو له مخې جوړوي. د دغه لیدلوري دیني لارښونې د معاصر علم په ځانګړې توګه د بیولوژیکي تکامل له موندنو سره همغږې دي. الهیاتي تکامل په خپله سره یوه علمي نظریه نه ده، خو له دیني باورونو سره د علم د ارتباط او په هر څه کې د خدای د قدرت اړوند نظریاتي ټولګې په کې شتون لري. دغه نظریات د ځانګړي خلقت اړوند خلقت پالونکې نظریې رد کوي، خو د انسان د روح د خلقت په څېر باورونه په کې شامل دي. د معاصر الهیاتي تکامل څېړنې د ځمکې د عمر، د نړۍ د عمر، لویې چاودنې، د لمریز نظام د بنسټ، د ژوندانه د بنسټ او تکامل په برخو کې ټولیزه علمي اجماع مني. &lt;ref name=&quot;NCSE Continuum 2022&quot;&gt;{{cite web |date=27 June 2022 |title=The Creation/Evolution Continuum |url=https://ncse.ngo/creationevolution-continuum |access-date=1 August 2022 |website=National Center for Science Education}}&lt;/ref&gt;

د الهیاتي تکامل پلویان هڅه کوي څو د تکامل مفکوره په خدای باندې له باور سره همغږې کړي او همدارنګه د دین او علم ترمنځ د مخالفت بحث رد کړي. دوی باورمن دي چې د خلقت اړوند دیني لارښوونې او د تکامل علمي نظریې له یو بل سره مخالفت ته اړتیا نه لري. &lt;ref name=&quot;EvC&quot;&gt;''Evolution Vs. Creationism'', [[Eugenie Scott]], Niles Eldredge, p. 62-63&lt;/ref&gt;{{sfn|Numbers|2006|pp=34–38}}

== تعریف ==
فرانسیس کالینز خدای باوری تکامل په داسې ډول توصیف کوي چې «تکامل واقعي دی، خو د خدای په واسطه په حرکت راغلی»؛  نوموړی تکامل په هغه ډول چې ژوند پوهان یې توضیح کوي؛ توصیف کوي خو زیاتوي چې دغه چاره د خدای په لارښونه رامنځته شوې. هغه شپږ ټولیز فرضیات وړاندې کوي چې د خدای باوري تکامل ټولې نسخې پر هغو اتکا کوي او په لاندې ډول دي: &lt;ref name=&quot;collins-def&quot;&gt;{{cite journal|doi=10.1038/442110a|pmid=16837980|title=Building bridges|year=2006|journal=Nature|volume=442|issue=7099|page=110|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Stipe, Claude E., &quot;Scientific Creationism and Evangelical Christianity&quot;, ''American Anthropologist'', New Series, Vol. 87, No. 1 (Mar., 1985), p. 149, Wiley on behalf of the American Anthropological Association, [https://www.jstor.org/stable/677678 JSTOR]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Collins|first1=Francis S.|title=The Language of God|url=https://archive.org/details/languageofgod00fran|url-access=registration|date=2007|publisher=Free Press|location=New York|page=[https://archive.org/details/languageofgod00fran/page/200 200]}}&lt;/ref&gt;

# غالب کیهاني موډل له نن څخه ۱۳.۸ میلیارده کاله وړاندې د نړۍ په جوړېدو سره رامنځته شوی؛
# نړۍ په ډېره دقیقه توګه تنظیم شوې؛
# تکامل او طبیعي انتخاب؛
# د تکامل له پیلېدو وروسته، هېڅ ماورا طبیعي ځانګړې مداخله شتون نه لري؛
# انسانان د دغه تکاملي بهیر پایله ده او همدارنګه 
# د دغو ټولو په خوا کې انسانان ځانګړي دي. اخلاقي قانون (د حق او باطل پېژندنې) ته په پام او همدارنګه په ټولو بشري کلتورونو کې د خدای دوامداره لټون ټول تکاملي توضیحات تر پوښتنې لاندې راولي چې دغه چاره زموږ معنوي ماهیت ته اشاره کوي. 

په متحده ایالاتو کې د علومو د اکاډمۍ اجرایوي مشر، یوګنی سکاټ، له دغې اصطلاح څخه د خلقت او تکامل په اړه د هغو باورونو د ټولګې په موخه ګټنه کړې چې الهیاتي لیدلوری لري او دا چې خدای هر څخه د تکامل له مخې جوړوي. د هغې پر باور دغه اصطلاح د خدای د مداخلې اړوند د باورونو پراخه طیف رانغاړي چې یو شمېر یې د ځانګړي خلقت یا دوامداره مداخلې اړوند ډئیزم ته اړوند کیږي، په داسې حال کې چې یو شمېر نور یې پر دې باور دي چې خدای په مستقیم ډول په یو شمېر مهمو برخو لکه د انسان په بنسټ کې مداخله لرلې. د خدای باوري تکامل د کاتولیک نسخې پر باور کېدای شی انساني تکامل رامنځته شوی وي، خو د انسان د روح خلقت د خدای له خوا حتمي بولي؛ چې د خلقت په کتاب کې د خلقت کیسه کېدلای شي په استعاري ډول ولوستل شي. &lt;ref name=&quot;NCSE Continuum 20222&quot;&gt;{{cite web |date=27 June 2022 |title=The Creation/Evolution Continuum |url=https://ncse.ngo/creationevolution-continuum |access-date=1 August 2022 |website=National Center for Science Education}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Pope John Paul II, 3 October 1981 to the Pontifical Academy of Science, [http://www.ewtn.com/library/PAPALDOC/JP2COSM.HTM &quot;Cosmology and Fundamental Physics&quot;]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=An Open Letter Concerning Religion and Science |url=http://www.uwosh.edu/colleges/cols/religion_science_collaboration.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20050312083948/http://www.uwosh.edu/colleges/cols/religion_science_collaboration.htm |archive-date=12 March 2005 |publisher=University of Wisconsin Oshkosh}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last=Glover|first=Gordon J.|year=2007|title=Beyond the Firmament: Understanding Science and the Theology of Creation|location=Chesapeake, VA|publisher=Watertree|isbn=978-0-9787186-1-9}}&lt;/ref&gt;

هغه مهال چې تکاملي علم پراختیا ومونده، د خدای باوري تکامل بېلابېلو ډولونو هم ورسره پراختیا ومونده. خلقت پوهانو لکه هنري ام. موریس او جان ډي. موریس د بېلابېلو اصطلاحاتو لیست وړاندې کړ چې له ۱۸۹۰ مې لسیزې څخه تر ۱۹۲۰ مې لسیزې پورې د تکامل د بېلابېلو ډولونو لپاره کارول کېدې لکه : «اورتوژنیسېز» (د هدف پر بنسټ تکامل)، «نوموژنیسېز» (د ثابت قانون پر بنسټ تکامل)، «ظهوري تکامل»، «خلاقانه تکامل» او نور. &lt;ref&gt;''The Modern Creation Trilogy'' (1998), New Leaf Publishing Group, p. 36&lt;/ref&gt;

یو شمېر نور «تکاملي خلقت» دغه باور بولي چې خدای پاک د خالق په توګه له تکامل څخه د خپل پروګرام د ترسره کولو په موخه ګټنه کړې. د ژوندیو موجوداتو لرغون پوه، پیر تیلار دو شاردن (۱۸۸۱-۱۹۵۵ زکال) د خدای له خوا د هدایت کېدوني تکامل یا «اورتوژنیسېز» له اغېزمنو مخکښانو څخه و چې پر باور یې انسان بالاخره د اتحاد «اومیګا ټکي» ته په رسېدو د خپل خالق له خوا تکامل ته رسېږي. یوګنی سکاټ په خپل اثر «تکامل د خلقت پر وړاندې» کې  څرګندوي چې تکاملي خلقت د خپل نوم په خوا کې د خلقت پالنې پر ځای د تکامل یو ډول دی. «د علمي لیدلوري له مخې تکاملي خلقت پالنه په ډېرو ستونزو سره د خدای باوري تکامل څخه د تشخیص وړ ده ... [توپیرونه] یې په علم کې نه دي بلکې په الهیاتو کې دي». د تکاملي خلقت پالونکي دنیس لامورو په خبره، له دې سره چې هغه هم دغه لیدلوري ته اشاره کوي، خو د «خدای باوري تکامل» په اصطلاح کې د حروفو ځای پر ځای کولو ته په پام هغه «د تکامل بهیر د لومړنۍ برخې او خالق د هغو د دویمې برخې په توګه د هغو بشپړونکی صفت بولي». د تاریخ په اوږدو کې په حساسو مواردو کې الهي مداخله په دې ډول لیدل کېږي چې د مترقي خلقت پالنې له نظریاتو سره په شباهت د نوعو د زیږون له علمي توضیحاتو سره مطابقت لري او ښيي چې خدای پاک د حیواناتو «ډولونه» په متوالي توګه خلق کړي دي.&lt;ref&gt;{{cite journal|url=https://sites.ualberta.ca/~dlamoure/evolutionary_creation.pdf|title=Evolutionary Creation: Moving Beyond the Evolution vs Creation Debate|first=Denis O.|last=Lamoureux|via=ualberta.ca|journal=Christian Higher Education|volume=9|pages=28–48|doi=10.1080/15363750903018231|s2cid=17953449}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Scott 2009 p. 69&quot;&gt;{{cite book|last=Scott|first=E.C.|title=Evolution Vs. Creationism: An Introduction|publisher=University of California Press|series=ISSR library|year=2009|isbn=978-0-520-26187-7|url=https://books.google.com/books?id=FAAlDQAAQBAJ&amp;pg=PA69|language=it|access-date=2 August 2022|page=69}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |author=Denis O. Lamoureux |year=2003 |title=Evolutionary Creation: A Christian Approach to Evolution |url=http://biologos.org/uploads/projects/Lamoureux_Scholarly_Essay.pdf |access-date=25 April 2012 |publisher=University of Alberta |quote=The most important word in the term evolutionary creation is the noun &quot;creation&quot;. These Christian evolutionists are first and foremost thoroughly committed and unapologetic creationists. They believe that the world is a creation that is absolutely dependent for every instant of its existence on the will and grace of the Creator. The qualifying word in this category is the adjective &quot;evolutionary&quot;, indicating simply the method through which the Lord made the cosmos and living organisms. This view of origins is often referred to as &quot;theistic evolution&quot;. However, such a word arrangement places the process of evolution as the primary term, and makes the Creator secondary as merely a qualifying adjective.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;NCSE Continuum 20223&quot;&gt;{{cite web |date=27 June 2022 |title=The Creation/Evolution Continuum |url=https://ncse.ngo/creationevolution-continuum |access-date=1 August 2022 |website=National Center for Science Education}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;see also {{harvp|Scott|1997|p=271}} for another definition&lt;/ref&gt;

تاریخ پوه رونالډ نمبر دې ته په پام چې د نوولسمې پېړۍ د وروستیو ځمک پوه جورج فریدریک رایټ دارویني تکامل منلی و، خو هغه د «مسیحي داروینېزم» د پلوي په توګه توصیف کوي. &lt;ref&gt;Compare: {{harvnb|Numbers|1993|url=https://books.google.com/books?id=aDmZ5_iUixgC|page=36|quote=&quot;The reasons for [George Frederick] Wright's transformation from Christian Darwinist to fundamentalist can only be surmised.&quot;}}&lt;/ref&gt;

== له نورو دریځونو سره اړیکې ==

=== د ۱۹ مې پېړۍ الهیاتي تکامل ===
امریکايي بوټي پېژندونکي آساګرې د «الهیاتي تکامل» له نوم څخه د هغو په منسوخې معنا د خپلې نظریې لپاره کار واخیست چې په ۱۸۷۶ زکال کې د Essays and Reviews Pertaining to Darwinism (د داروینېزم اړوند څېړنې او مقالات) په نوم اثر کې وړاندې شوه. هغه استدلال کاوه چې خدای د تکامل د هدایت په موخه ګټمن لوری برابروي. سنټ جورج جکسون میوارت له هغه وړاندې په ۱۸۷۱ زکال د نوعو د پیدا کېدو په اړه خپل اثر کې استدلال کړی و چې په علم غیب باندې خبر خدای، د تکامل لوری (اورتوژنیسېز) په هغو باندې د حاکمو قوانینو له خوا ټاکي او نوعې د هغو شرایطو پر بنسټ چې د وخت په اوږدو کې یې تجربه کوي؛ تکامل کوي. د ارګایل دوک، جورج کمپبل په ۱۸۷۶ زکال کې د قانون د واکمنۍ په نامه خپل اثر کې  همدغه ډول نظریه وړاندې کړه.&lt;ref name=&quot;Larson2004&quot;&gt;{{harvnb|Larson|2004|pages=[https://archive.org/details/evolutionremarka00lars/page/125 125–128]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|author=Gray, Asa|author-link=Asa Gray|year=1876|title=Essays and Reviews Pertaining to Darwinism|url=https://archive.org/details/darwiniaessaysa00graygoog|publisher=Appleton|doi=10.5962/bhl.title.19483}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Campbell|first1=George|title=The Reign of Law|date=1867|publisher=Strahan|url=http://www.victorianweb.org/science/science_texts/argyll/5rl.htm}}&lt;/ref&gt;

=== غیر الهیاتي تکامل ===
د غیر الهیاتي تکامل د پلویانو له خوا په الهیاتي تکامل باندې پام وړ نقد په یو ماورا طبیعت خالق باندې د هغوی پر باور تمرکز لري. فزیک پوه لارنس کراوس باور لري چې د تبین د اختصار د اصل له مخې د تکامل د چارو اړوند کافي توضیح د طبیعي بهیرونو (په ځانګړې توګه د طبیعي انتخاب) له مخې وړاندې شوې او د یو ماورا طبیعي موجود مداخلې ته اړتیا نشته. &lt;ref&gt;[[Lawrence Krauss|Krauss, Lawrence M.]] (2012) ''[[A Universe from Nothing]]'' Free Press, New York. {{ISBN|978-1-4516-2445-8}} p.146 f.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last=Dawkins|first=Richard|title=The Blind Watchmaker|page=316|year=1986|publisher=Longman|isbn=9780582446946|url=https://books.google.com/books?id=sPpaZnZMDG0C&amp;q=The+Blind+Watchmaker%3A+Why+the+Evidence+of+Evolution+Reveals+a+Universe}}&lt;/ref&gt;

=== ځیرکانه طراحي ===
د خدای باوري تکامل پیاوړي ملاتړي له دې ډلې کنت آر. میلر، جان هات، جورج کوین، سایمون کانوی موریس، ډنیس الکساندر، آرد لوئیس، دارل فالک، آلیستر مک ګراث، فرانسیسکو جی. ایالا او فرانسیس کالینز د ځیرکانه طراحي له منتقدینو څخه دي. 

=== د ځوانې ځمکې خلقت پالنه ===
د ځوانې ځمکې خلقت پالونکي له دې ډلې کن هام پر خدای باوري تکامل باندې د الهیاتي دلایلو له مخې نقد کوي، چې پر باور یې په سختۍ سره کولای شي د مهربانه خدای ماهیت د تکامل له بهیر سره په ځانګړې توګه د انسان له سقوط وړاندې د مړینې او رنځ اړوند سره یوځای کړي. دوی باور لري چې د یوې افسانې، تمثیل او یا حکایت په توګه د خلقت د راپور په پام کې نیولو سره د دې پر ځای چې هغه تاریخي څرګنده کړي د بایبل لارښونې تضعیف کوي. دوی همدارنګه له دې ویرېږي چې د «الحادي» طبیعت پالنې پر وړاندې تسلیم کېدل به خدای د علمي توضیحاتو ترمنځ تشو ته محدود کړي او د بایبل لارښونې لکه د مسیح له خوا د خدای تجسم به تضعیف کړي. &lt;ref&gt;[https://answersingenesis.org/theistic-evolution/god-and-evolution/couldnt-god-have-used-evolution/ Chapter 3: Couldn’t God Have Used Evolution?] Ham, Ken (2006). ''The New Answers Book: Over 25 Questions on Creation / Evolution and the Bible ''. Master Books. {{ISBN|978-0890515099}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.jashow.org/wiki/index.php?title=The_Serious_Consequences_of_Theistic_Evolution The Serious Consequences of Theistic Evolution] (excerpted from ''The Occult Invasion'' by [[Dave Hunt (Christian apologist)|Dave Hunt]])&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Gitt, Werner (2006). ''Did God Use Evolution? Observations from a Scientist of Faith''. Master Books. {{ISBN|978-0890514832}}&lt;/ref&gt;

== سرچينې ==</text>
      <sha1>55j916xyzosppspqk9efj0krwj7rrri</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>هدفمند تکامل</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63755</id>
    <revision>
      <id>284665</id>
      <timestamp>2022-08-20T12:21:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19868" xml:space="preserve">هدفمند تکامل (Orthogenesis) چې د اورتوژنټیک تکامل، مخکې تلونکي تکامل، تکاملي پراختیا یا وده کولو (پراګریسونېزم) په نومونو هم پېژندل کېږي یوه منسوخ شوې بیولوژیکي فرضیه ده او پر دې بنسټ ولاړه ده چې ژوندي موجودات د خپل داخلي میکانېزم یا «محرکې قوې» پر بنسټ د یوې موخې په جهت کې وده کوي. د دغې نظریې له مخې په تکامل کې په لوی مقیاس بهیرونه یو مطلق هدف لکه د بیولوژیکي پیچلتیا د زیاتوالي موخه لري. په هغو مخکښو تاریخي څېرو کې چې د تکاملي پیشرفت له ډول څخه یې ملاتړ کړی کولای شو؛ ژان باپتیست لامارک، پیرټیلارډ دو شارډن او هنري برګسون ته اشاره وکړو. &lt;ref&gt;{{cite book|last=Mayr|first=Ernst|author-link=Ernst Mayr|date=1988|title=Toward a New Philosophy of Biology: Observations of an Evolutionist|publisher=Harvard University Press|page=499|isbn=978-0-674-89666-6}}&lt;/ref&gt;{{sfn|Bowler|1989|pages=268–270}}{{sfn|Ruse|1996|pages=526–539}}

د اورتوژنیسېز اصططلاح په ۱۸۹۳زکال کې د ویلهلم هاکه له خوا وړاندې شوه او پنځه کاله وروسته د تئودور ایمر له خوا دود شوه. د هدفمند تکامل د نظریې پلویانو په تکامل کې د طبیعي انتخاب نظریه په یو مستطیلي ماډل کې د جهت لرونکي تکامل له مخې رد کړه. د معاصر سنتز په رامنځته کېدو سره چې په کې ژنټیک له تکامل سره ادغام شو؛ اورتوژنیسېز او د داروین له خوا د هغو نور ځای نیونکي تر ډېره بریده د بیولوژي پوهانو له خوا له پامه وغورځول شو؛ خو دغه انګېرنه چې تکامل د پرمختګ څرګندونکی دی تر اوسه پورې په پراخه کچه خپل ځای لري چې په معاصرو ملاتړ کوونکو کې یې اي. او. ویلسون او سایمون کانوې موریش شامل دي. تکاملي بیولوژي پوه ارنست مایر دغه اصطلاح په ۱۹۴۸ زکال کې په نیچر مجله کې د دې په څرګندولو سره چې دا «د ماورا طبیعي قوې د برخې» په معنی ده په اغېزمنه توګه تابو (منع) کړه. د لرغوني ژوند امریکايي عالم جورج ګیلور سیمپسون (۱۹۵۳ زکال) په اورتوژنیسېز باندې برید وکړ او هغه یې د «داخلي پټې قوې» په توګه په توصیف کولو سره له ژوند پالنې سره اړونده وبلله. له دې سره د موزیمونو ډېری اثار او د ښوونیزو کتابونو انځورونه دا تصور رامنځته کوي چې تکامل هدایت شوې چاره ده. &lt;ref&gt;{{cite journal|last=Ulett|first=Mark A.|date=2014|title=Making the case for orthogenesis: The popularization of definitely directed evolution (1890–1926)|journal=Studies in History and Philosophy of Biological and Biomedical Sciences|volume=45|pages=124–132|doi=10.1016/j.shpsc.2013.11.009|pmid=24368232}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Mayr1948&quot;&gt;Letter from [[Ernst Mayr]] to R. H. Flower, ''Evolution'' papers, 23 January 1948&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last=Simpson|first=George Gaylord|author-link=George Gaylord Simpson|date=1953|title=Life of the Past: An Introduction to Paleontology|url=https://archive.org/details/lifeofpastintrod00simp|url-access=registration|publisher=Yale University Press|page=[https://archive.org/details/lifeofpastintrod00simp/page/125 125]}}&lt;/ref&gt;{{sfn|Ruse|1996|page=447}}

د بیولوژي په برخه کې فیلسوف مایکل روز څرګندوي چې په عامه کلتور کې تکامل او پرمختګ یو بل ته مترادف دی، په داسې حال کې چې د مارچ پراګریس (March of Progress) په نامه له ګمراه کوونکی انځور څخه چې له شادیانو څخه تر معاصرو انسانانو پورې د تکامل څرګندويي کوي په پراخه کچه تقلید شوی. 

== تاریخچه ==

=== منځنۍ پېړۍ ===
د منځنیو پېړیو پر مهال د هستۍ په لوی ځنځیر کې د پراختیا امکان د اشکالو د خطي توالي پر بنسټ له ټیټ څخه لوړ ته تعبیه شوی. دغه مفهوم په واقعیت کې له هغه حشراتو څخه چې یوازې یوه حشره یې تولید کوله، تر هغو کبانو پورې چې هګۍ یې اچولې او تر هغو حیواناتو پورې چې د وینې په لرلو سره یې زیږون کاوه؛ د ارسطو په ژوند پوهنه کې ریښه لري. {{sfn|Ruse|1996|pp=21–23}}

=== له داروینیت وړاندې ===
په ۱۹مه پېړۍ کې هغه مهال چې د لامارکېزم په څېر تکاملي میکانېزمونه مطرح شول د اورتوژنیسېز فرضیې پام وړ پلویان وموندل. فرانسوي ژوي پېژندونکي ژان باپتیست لامارک (۱۷۴۴ – ۱۸۲۹ زکال) په خپله دغه نظریه ومنله او دغې نظریې د اکتسابي ځانګړنو له مخې د هغه د وراثت په نظریه کې پام وړ اغېز درلود چې فرضي میکانېزم یې د اورتوژنیسېز «د داخلي پټې قوې» په څېر و. اورتوژینسېز په ځانګړې توګه د بیولوژي د هغو لرغون پوهانو په واسطه چې په خپلو فوسیلونو کې یې جهت لرونکی تغیر لیدلی و؛ ومنل شو او د غیرفقاریه ژوندیوموجوداتو لرغون پوهانو و انګېرله چې هغه تدریجي او ثابت د جهت بدلون لري. له دې سره هغو کسانو چې اورتوژنیسېز یې په دغه ډول منل و، دا یې نه منله چې یو هدفمند میکانېزم دې د اورتوژنیسېز لامل ګرځېدلی وي. خپله چارلز داروین په ډېره لږ کچه د «تکامل» له اصطلاح ګټنه کوله هغه چې نن ورځ په معمول ډول د نوموړي د نظریې د توصیف په موخه کارول کېږي، ځکه چې دغې اصطلاح په شدت سره اورتوژنیسېز سره اړیکه لرله، هماغه ډول چې په ۱۶۴۷ زکال کې کارول کېده. د هغه نیکه اراسموس داروین چې طبیب و او څو تخصصونه یې لرل؛ پرمختګ پال او ژوندان پال و چې «ټول کائناتو ته یې د داسې ژوندي موجود په سترګه کتل چې د خپلې یوې داخلي حیاتي قوې پر مټ د لا زیات کمال پر لور حرکت لري». رابرټ چمبرز په خپل مشهور کتاب Vestiges of the Natural History of Creation کې چې په غیر منتظره ډول په ۱۸۴۴ زکال کې خپور شو؛ د طبیعي خلقت تاریخي پاتې شوني یې د کیهاني بدلونونو د پراخه څرګندونکي په توګه وړاندې کړل چې د بشریت د تکامل پر مهال خپل اوج ته ورسېدل. چمبرز په خپل دغه اثر کې د فوسیلي سوابقو کره تجزیه او تحلیل وړاندې کړ. &lt;ref name=&quot;Gould 2001&quot;&gt;{{cite book|last=Gould|first=Stephen J.|author-link=Stephen Jay Gould|title=The lying stones of Marrakech : penultimate reflections in natural history|publisher=Vintage|year=2001|isbn=978-0-09-928583-0|pages=119–121}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Gould1977&quot;&gt;{{cite book|author-link=Stephen Jay Gould|last=Gould|first=Stephen Jay|date=1977|url=https://archive.org/details/eversincedarwinr00goul|title=Darwin's Dilemma: The Odyssey of Evolution|work=Ever Since Darwin: Reflections in Natural History|publisher=[[W. W. Norton]]|isbn=978-0-393-06425-4|url-status=dead|access-date=2019-08-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20191216205014/https://archive.org/details/eversincedarwinr00goul|archive-date=2019-12-16}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Daly 2018&quot;&gt;{{cite journal|last=Daly|first=J. P.|date=4 March 2018|title=The Botanic Universe: Generative Nature and Erasmus Darwin's Cosmic Transformism|url=https://arcade.stanford.edu/rofl/botanic-universe-generative-nature-and-erasmus-darwins-cosmic-transformism|journal=Republics of Letters|volume=6|pages=1–57}}&lt;/ref&gt;{{sfn|Bowler|1989|p=134}}

=== د داروین پر مهال ===
روز ولیدل چې «پیشرفت/تکامل اساسا د ۱۹مې پېړۍ پر یو باور اوښتی. د هغو د پخوانیو بنسټونو په پاشل کېدو سره [د مالتوس د بدبینۍ او د فرانسې د انقلاب د شاک له امله] هغو ژوند ته معنی وروبخښه – الهام یې وربخښه». د بالتیک جرمني بیولوژي پوه کارل ارنست فون بائر (۱۷۹۲-۱۸۷۶ زکال) په طبیعت کې د یوې اورتوژنټیک قوې اړوند استدلال وکړ؛ هغه په ۱۸۵۹ زکال کې د ژوندیو موجوداتو د بنسټ اړوند د داروین د کتاب په بیاکتنه کې استدلال وکړ چې «هغه قوې چې هدایت کېدلای نه شي – چې ړندې قوې هم ورته ویل کېږي – هېڅکله نه شي کولای یوه سپارښتنه تولید کړي». په ۱۸۶۴ زکال کې سویسي اناتومي پوه البرټ فون کولیکر (۱۸۱۷-۱۹۰۵ زکال) خپله اورتوژنټیک نظریه، هټروژنیسېز، وړاندې کړه او په بشپړ ډول یې د هغو د نژاد د جلا کرښو اړوند د هغو د مشترکو اجدادو لرلو پرته استدلال وکړ. په ۱۸۸۴ زکال کې سویسي بوتانېست کارل ناګلي (۱۸۱۷-۱۸۹۱ زکال) د اورتوژنیسېز نسخه وړاندې کړه چې په کې «د داخلي کمال اصل» شتون درلود. ګریګور منډل همدغه کال ومړ؛ ناګلي چې وړاندیز یې وکړ یو «ایډیوپلازم» کولای شي ارثي ځانګړنې ولېږدوي، منډل یې د بوټو په ژنټیک باندې کار ته له دوام څخه منصرف کړ. د ناګلي په خبره ډېری تکاملي بدلونونه غیرانطباقي و او داخلي بدلونونه یې له وړاندې طراحي شوي و. چارلز داروین دغه چاره یوه جدي ستونزه بلله او ځواب یې ورکاوه چې «د هر فردي جزیي تفاوت لپاره باید یو موثر دلیل شتون ولري»، خو دغې پوښتنې ته د مشخص ځواب موندلو وړتیا یې نه لرله ځکه د ژنټیک اړوند پوهې ته یې اړتیا لرله. له دې سربېره داروین خپله په دغه برخه کې تر یوه بریده مخکښ و ځکه د بېلګې په توګه هغه باور دلود چې انسان له ټولو هغو ژوندیو موجوداتو لوړ ځایګی لري چې ده مطالعه کړي. &lt;ref name=&quot;Brown2001&quot;&gt;{{cite book|last1=Brown|first1=Keven|last2=Von Kitzing|first2=Eberhard|title=Evolution and Bahá'í Belief: ʻAbduʼl-Bahá's Response to Nineteenth-century Darwinism|url=https://books.google.com/books?id=egDAfpkONRsC&amp;pg=PA159|year=2001|publisher=Kalimat Press|isbn=978-1-890688-08-0|page=159}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last=Barbieri|first=Marcello|date=2013|title=Biosemiotics: Information, Codes and Signs in Living Systems|publisher=Nova Science Publishers|page=7|isbn=978-1-60021-612-1}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last=Jacobsen|first=Eric Paul|date=2005|title=From Cosmology to Ecology: The Monist World-view in Germany from 1770 to 1930|page=100|publisher=Peter Lang|isbn=978-0-8204-7231-7}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Vucinich1988&quot;&gt;{{cite book|last=Vucinich|first=Alexander|date=1988|title=Darwin in Russian Thought|publisher=University of California Press|page=137|isbn=978-0-520-06283-2}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Mawer2006&quot;&gt;{{cite book|last=Mawer|first=Simon|author-link=Simon Mawer|title=Gregor Mendel: planting the seeds of genetics|date=2006|publisher=Harry N. Abrams|isbn=978-0-8109-5748-0|url=https://archive.org/details/gregormendelplan00simo}}&lt;/ref&gt;{{sfn|Bowler|1989|pages=268–270}}&lt;ref name=&quot;WatsonAngle&quot;&gt;{{cite book|last1=Watson|first1=Marc|last2=Angle|first2=Barbara|title=Man's Selection: Charles Darwin's Theory of Creation, Evolution, And Intelligent Design|url=https://books.google.com/books?id=4lVGDgAAQBAJ&amp;pg=PT149|year=2017|publisher=BookBaby|isbn=978-1-936883-14-1|pages=146–150}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Darwin1859&quot;&gt;{{cite book|last=Darwin|first=Charles|author-link=Charles Darwin|year=1859|url=https://www.gutenberg.org/files/1228/1228-h/1228-h.htm#chap10|title=On the Origin of Species By Means of Natural Selection, or, the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life|at=Chapters 10, 14}}&lt;/ref&gt;{{sfn|Ruse|1996|pp=154–155, 162}}{{sfn|Ruse|1996|p=29}}

په ۱۸۹۸ زکال کې تئودور ایمر (۱۸۴۳-۱۸۹۸ زکال) د شاپرکانو د رنګ اړوند په یوه څېړنې سره د اورتوژنیسېز اصطلاح په خپل کتاب On Orthogenesis: And the Impotence of Natural Selection in Species Formation (اورتوژنیسېز: او د ژوندیو موجوداتو په جوړېدو کې د طبیعي انتخاب ناتواني) کې چې په پراخه کچه لوستونکي یې لرل معرفي کړه. ایمر ادعا وکړ چې په تکامل کې یو شمېر بهیرونه د هغو له تطبیقي اهمیت پرته شتون لري چې د طبیعي انتخاب له مخې د هغو توضیح ستونزمنه چاره ده. د اورتوژنیسېز د پلویانو لپاره په یو شمېر مواردو کې دغه ژوندي موجودات کېدلای شول چې د دغه ډول بهیرنو پر بنسټ د انقراض لوري ته سوق شي. ایمر د ارګانیکې ودې د قوانینو پر بنسټ د وراثت د اکتسابی ځانګړنو د پایلې په توګه د ارګانیک تکامل پر نامه خپل کتاب کې چې په ۱۸۹۰ زکال کې خپور شو اورتوژنیسېز یې له نئولامارکېزم سره اړوند وباله. هغه له ګڼل شمېر بېلګو لکه د آسونو له تکامل څخه ګټنه وکړه او استدلال یې وکړ چې تکامل په یوه منفرد جهت کې مخکې ځي چې توضیح یې د تصادفي بدلونو له مخې ستونزمنه چاره وبلله. ګولډ، ایمر د یو ماتریالیست په توګه توصیف کړ چې هر ډول ژوند پالونکې او هدفمنده کړنلار یې ردوله او استدلال یې کاوه چې د طبیعي انتخاب اړوند د ایمر نقد د هغه د نسل د ډیری تکامل پلوو ترمنځ رایج و. هغوی د ځای نیونکو میکانېزمونو په لټه کې و ځکه دې باور ته رسېدلي و چې طبیعي انتخاب نشي کولای نوې نوعې رامنځته کړي. &lt;ref name=&quot;Shanahan2004&quot;&gt;{{cite book|last=Shanahan|first=Timothy|date=2004|title=The Evolution of Darwinism: Selection, Adaptation, and Progress in Evolutionary Biology|publisher=Cambridge University Press|page=121|isbn=978-0-521-54198-5}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Sapp2003&quot;&gt;{{cite book|author-link=Jan Sapp|last=Sapp|first=Jan|date=2003|title=Genesis: The Evolution of Biology|pages=[https://archive.org/details/genesisevolution00sapp/page/69 69–70]|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-515619-5|url=https://archive.org/details/genesisevolution00sapp/page/69}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Gould2002&quot;&gt;{{cite book|author-link=Stephen Jay Gould|last=Gould|first=Stephen Jay|date=2002|title=The Structure of Evolutionary Theory|publisher=Harvard University Press|pages=[https://archive.org/details/structureofevolu00goul/page/355 355–364]|isbn=978-0-674-00613-3|url=https://archive.org/details/structureofevolu00goul/page/355}}&lt;/ref&gt;

=== ۱۹مه او ۲۰ مه پېړۍ ===
د اورتوژنیسېز ګڼ شمېر نسخې وړاندې شوې. بحثونو پر دې تمرکز درلود چې آیا دغه ډول نظریات عملي دي او یا هم اورتوژنیسېز ذاتا حیاتي او یا هم الهیاتي بنسټ لري. د بېلګې په توګه بیولوژي پوهانو لکه مینارډ ام. میټکلپ (۱۹۱۴ زکال)، جان میرل کولټر (۱۹۱۵ زکال)، ډیوېډ سټار جورډن (۱۹۲۰ زکال) او چارلس بی. لیپمن (۱۹۲۲ زکال) ادعا وکړه چې د اورتوژنیسېز اړوند شواهد یې په باکتریاو، کبانو او بوټو کې موندلي دي. په ۱۹۵۰ زکال کې د ژوند پوهنې لرغون پېژندونکي اتو شیندولف استدلال وکړ چې تنوع په خپل وړاندې ټاکل شوي جهت کې حرکت لري. هغه باور درلود چې دا په بشپړ ډول میخانیکي چاره ده او له هر ډول ژوندپالنې څخه یې انکار کاوه. هغه څرګندوله چې تکامل د دوره یي څرخ له مخې د تکاملي بهیرنو له مخې رامنځته کېږي چې د ارګانېزم د داخلي عواملو پر مټ هڅول کېږي. &lt;ref name=&quot;Simpson1964&quot;&gt;{{cite book|last=Simpson|first=George Gaylord|author-link=George Gaylord Simpson|date=1964|title=Evolutionary Theology: The New Mysticism|work=This View of Life: The World of an Evolutionist|publisher=Harcourt, Brace &amp; World|pages=213–233}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last=Metcalf|first=Maynard M.|year=1913|title=Adaptation Through Natural Selection and Orthogenesis|journal=The American Naturalist|volume=47|issue=554|pages=65–71|jstor=2455865|doi=10.1086/279329|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[John Merle Coulter]]. (1915). [https://www.jstor.org/stable/1638957 A Suggested Explanation of 'Orthogenesis' in Plants] Science, Vol. 42, No. 1094. pp. 859–863.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last=Starr|first=Jordan David|author-link=David Starr Jordan|year=1920|title=Orthogenesis among Fishes|jstor=1646251|journal=Science|volume=52|issue=1331|pages=13–14|doi=10.1126/science.52.1331.13-a|pmid=17793787|bibcode=1920Sci....52...13S|url=https://zenodo.org/record/1448255}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last=Lipman|first=Charles B.|year=1922|title=Orthogenesis in Bacteria|journal=The American Naturalist|volume=56|issue=643|pages=105–115|jstor=2456503|doi=10.1086/279851|s2cid=85365933}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kwa2011&quot;&gt;{{cite book|last=Kwa|first=Chunglin|date=2011|title=Styles of Knowing: A New History of Science from Ancient Times to the Present|publisher=University of Pittsburgh Press|page=237|isbn=978-0-8229-6151-2}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last=Dimichele|first=William A.|year=1995|title=Basic Questions in Paleontology: Geologic Time, Organic Evolution, and Biological Systematics, by Otto H. Schindewolf|url=http://si-pddr.si.edu/jspui/bitstream/10088/7124/1/paleo_1995_DiMichele_Schindewolf_book_review_RPP.pdf|journal=Review of Palaeobotany and Palynology|volume=84|issue=3–4|pages=481–483|doi=10.1016/0034-6667(95)90007-1}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Simpson19642&quot;&gt;{{cite book|last=Simpson|first=George Gaylord|author-link=George Gaylord Simpson|date=1964|title=Evolutionary Theology: The New Mysticism|work=This View of Life: The World of an Evolutionist|publisher=Harcourt, Brace &amp; World|pages=213–233}}&lt;/ref&gt;

== سرچينې ==</text>
      <sha1>rzho7x70ft0kyhtpfke0dgppn4z8ik3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>لوډوېک بولټزمان</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63756</id>
    <revision>
      <id>284666</id>
      <timestamp>2022-08-20T12:49:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18572" xml:space="preserve">لودوېګ اډوارډ بولټزمان (د ۱۸۴۴ کال د قبروري له ۲۰ – د ۱۹۰۶ کال د سپټمبر تر ۵) اتریشي فزیک پوه او فیلسوف ؤ. د هغه سترې لاسته راوړنې د احصایوي میخانیک پراختیا او د ترموډینامیک د دویم قانون احصایوي توضېح دي. په ۱۸۷۷ کال کې یې د انټروپي  اوسنی تعریف وړاندې کړ، په دې رابطه کې Ω د مایکروحالتونو شمېر دی، چې انرژي یې د سیسټم له انرژۍ سره برابره ده او د سیسټم د احصایوي بې نظمۍ د مقدار په توګه تعبیر کېږی. مکس پلانک  ثابت ته د بولټزمان ثابت نوم ورکړ.   &lt;ref&gt;{{Citation|last=Partington|first=J.R.|author-link=J.R. Partington|title=An Advanced Treatise on Physical Chemistry|volume=1, ''Fundamental Principles'', ''The Properties of Gases''|place=London|publisher=[[Longman|Longmans, Green and Co.]]|year=1949|page=300}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;EncycloBritan&quot;&gt;{{cite book|last1=Klein|first1=Martin|year=1970|orig-year=1768|chapter=Boltzmann, Ludwig|editor1-last=Preece|editor1-first=Warren E.|title=Encyclopædia Britannica|type=hard cover|language=en|volume=3|edition=Commemorative Edition for Expo 70|location=Chicago|publisher=William Benton|publication-date=1970|page=893a|isbn=0-85229-135-3}}&lt;/ref&gt;

احصایوي میخانیک د عصري فزیک یو له ستنو څخه دی. احصایوي میخانیک تشرېح کوي چې میکروسکوپي مشاهدې (لکه تودوخه او فشار) د مایکروسکوبي پارامیټرونو سره چې د یوه اوسط شاوخوا بدلون کوي، څرنګه ټراو لري. ترموډینامیکي کمیتونه (لکه د تودوخې ظرفیت) د مایکروسکوبي چلند سره نښلوي، پداسې حال کې چې په کلاسیک ترموډینامیک کې یوازینۍ شته ټاکنه د بېلابېلو توکو لپاره د دا ډول کمیتونو اندازه کول او جدول بندي ده.   &lt;ref name=&quot;gibbs&quot;&gt;{{cite book|last=Gibbs|first=Josiah Willard|author-link=Josiah Willard Gibbs|title=Elementary Principles in Statistical Mechanics|year=1902|publisher=[[Charles Scribner's Sons]]|location=New York|title-link=Elementary Principles in Statistical Mechanics}}&lt;/ref&gt;

== ژوندلیک  ==

=== ماشومتوب او تعلیم  ===
بولټزمان د وین ښار په اطراف، ایرډبرګ کې نړۍ ته سترګې پرانیستې. پلار یې، لودوېګ جورج بولټزمان د عوایدو مأمور ؤ.  نیکه یې چې له برلین څخه وین ته تللی ؤ، یو ساعت جوړونکی ؤ او د بولټزمان مور، کاترینا پاورنفینډ اصلاً د سالزبورګ څخه وه. هغه لومړنۍ زده کړې د مور او پلار په کور کې ترلاسه کړې. بولټزمان د علیا اتریش په لینز کې په عالي لیسه کې زده کړې وکړې. کله چې بولټزمان ۱۵ کلن ؤ، پلار یې مړ شو.  &lt;ref&gt;{{cite book|title=The Scientific 100|first1=John|last1=Simmons|first2=Lynda|last2=Simmons|isbn=978-0-8065-3678-1|page=123|publisher=Kensington Publishing Corp.|year=2000}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;james2004&quot;&gt;{{cite book|title=Remarkable Physicists: From Galileo to Yukawa|url=https://archive.org/details/remarkablephysic00jame|url-access=limited|first1=Ioan|last1=James|year=2004|isbn=978-0-521-01706-0|page=[https://archive.org/details/remarkablephysic00jame/page/n185 169]|publisher=Cambridge University Press}}&lt;/ref&gt;

بولټزمان په ۱۸۶۳ کال کې په وین پوهنتون کې د ریاضياتو او فزیک زده کړه پیل کړې. په ۱۸۶۶ کال کې یې خپله ډوکتورا او په ۱۸۶۹ کال کې یې د تدریس وړتیا سند (venia legendi) ترلاسه کړل. بولټزمان د فزیک انسټیټیوټ مدیر، جوزف سټیفن سره له نږدې کار کاوه. دا سټیفن ؤ چې بولټزمان یې ماکسویل کار سره آشنا کړ.  &lt;ref name=&quot;james2004&quot; /&gt;

=== علمي مسلک  ===
بولټزمان په ۱۸۶۹ کال کې کله چې ۲۵ کلن ؤ، د جوزف سټیفن له لوري د لیکلي سپارښت لیک په مرسته د اتریش ولایت په ګراز پوهنتون کې د ریاضیاتي فزیک بشپړ پروفیسور وټاکل شو. په ۱۸۶۹ کال کې یې څو میاشتې په هایډلبرګ کې د رابرټ بنزن او لیو کونیګزبرګر سره او په ۱۸۷۱ کال کې په برلین کې د ګوستاو کرشهف او هرمن وون هلمهولټز سره کار وکړ. بولټزمان په ۱۸۷۳ کال کې په وین پوهنتون کې د ریاضیاتو د پروفیسور په توګه کار پيل کړ او تر ۱۸۷۶ کال پورې هلته پاتې شو.  &lt;ref&gt;{{cite journal|url=http://www.kvarkadabra.net/2001/12/ludwig-boltzmann/|title=Ludwig Boltzmann in prva študentka fizike in matematike slovenskega rodu|language=sl|trans-title=Ludwig Boltzmann and the First Student of Physics and Mathematics of Slovene Descent|date=December 2001|last=Južnič|first=Stanislav|website=Kvarkadabra.net|issue=12|access-date=17 February 2012}}&lt;/ref&gt;

هغه په ۱۸۷۲ کال کې، اتریشي پوهنتونونو ته د ښځو ننتو څخه ډېر وړاندې، په ګراز کې د ریاضیاتو او فزیک لېواله ښوونکې هنریټ وون آیګنټلر سره آشنا شو. نوموړې ته د غیررسمي لیکچرونو اجازه نه وه ورکړل شوې. بولټزمان د نوې غوښتنې لپاره د هغې له پرېکړې څخه ملاتړ وکړ او غوښتنه یې ومنل شو. لودوېګ بولټزمان د ۱۸۷۶ کال د جولای په ۱۷ له هنریټ سره واده وکړ. دوی درې لوڼې درلودې: هنریټ (۱۸۸۰ کال)، ایدا (۱۸۸۴ کال)، ایلس (۱۸۹۱ کال) او یو زوی، آرتور لودوېګ (۱۸۸۱ کال). بولټزمان بېرته ګراز ته لاړ ترڅو د تجربوي فزیک استادۍ څوکۍ په غاړه واخلي. په ګراز کې د هغه د زده کوونکو په منځ کې سوانت آرنیوس او والټر نرنسټ  شامل وو. په ​​ګراز کې یې ۱۴ خوشحاله کلونه تېر کړل او هلته ؤ چې د طبیعت خپل احصایوي مفهوم ته یې وده ورکړه.   &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Ludwig Boltzmann biography (20 Feb 1844 – 5 Sept 1906) |url=https://www.boltzmann.com/ludwig-boltzmann/biography/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;springer&quot;&gt;{{Cite journal|quote=Paul Ehrenfest (1880–1933) along with Nernst, Arrhenius, and Meitner must be considered among Boltzmann's most outstanding students.|last1=Jäger|first1=Gustav|last2=Nabl|first2=Josef|last3=Meyer|first3=Stephan|date=April 1999|title=Three Assistants on Boltzmann|journal=Synthese|volume=119|issue=1–2|pages=69–84|doi=10.1023/A:1005239104047|s2cid=30499879}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;huji&quot;&gt;{{cite web |title=Walther Hermann Nernst |url=http://chem.ch.huji.ac.il/history/nernst.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20080612133921/http://chem.ch.huji.ac.il/history/nernst.htm |archive-date=12 June 2008 |quote=Walther Hermann Nernst visited lectures by Ludwig Boltzmann}}&lt;/ref&gt;

بولټزمان په ۱۸۹۰ کال کې د آلمان د باواریا په مونیخ پوهنتون کې د نظري فزیک رئیس وټاکل شو.  

بولټزمان په ۱۸۹۴ کال کې په ویانا پوهنتون کې د نظري فزیک پروفیسور په توګه د خپل استاد، جوزف سټیفن ځای ناستی شو.  

=== وروستي کلنونه او مړینه   ===
بولټزمان د خپل عمر په وروستیو کلونو کې د خپلو نظریو د دفاع لپاره زیاتې هڅې وکړې. په وین کې د خپلو ځینو همکارانو سره په ځانګړې توګه ارنسټ ماخ  سره چې په ۱۸۹۵ کال کې د فلسفې او د علومو تاریخ پروفیسور شو، جوړ رانه غی.  په همغه کال کې جورج هلم او ویلهیم اوسټوالډ په لوبک ښار کې په یوه غونډه کې د انرژي په اړه خپل دریځ وړاندې کړل. دوی ماده نه بلکې انرژي د کائناتو اصلي جز وګاڼه. د بولټزمان دریځ د نورو فزیک پوهانو په منځ کې چې په مناظره کې یې د هغه له اټومي نظریو څخه ملاتړ کاوه، ګټونکی شو. بولټزمان په ۱۹۰۰ کالب کې د ویلیام اوستوالډ په بلنه لپزګ پوهنتون ته لاړ. اوسټوالډ بولټزمان ته د فزیک استادۍ څوکۍ چې د ګوستاو هنریچ ویډمن له مړینې وروسته خالي وه، وړاندیز کړه. وروسته له هغه چې ماخ د خپلې خرابې روغتیا له امله تقاعد شو، بولټزمان په ۱۹۰۲ کال کې وین ته راستون شو. بولټزمان د ګوستاو وون ایسچریچ او اېمېل مولر سره یوځای په ۱۹۰۳ کال کې د اتریش ریاضي ټولنه رامنځته کړه. د هغه په شاګردانو کې کارل پریبرام، پاول ایرنفیست او لیز مایټنر شامل وو.   &lt;ref name=&quot;Carlo&quot;&gt;Cercignani, Carlo (1998) Ludwig Boltzmann: The Man Who Trusted Atoms. Oxford University Press. {{ISBN|978-0-19-850154-1}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|author=Max Planck|title=Gegen die neure Energetik|journal=Annalen der Physik|volume=57|issue=1|year=1896|pages=72–78|doi=10.1002/andp.18962930107|bibcode=1896AnP...293...72P|url=https://zenodo.org/record/1423910}}&lt;/ref&gt;

بولټزمان په وین کې د فزیک درس ورکړ او همدارنګه د فلسفې په اړه یې ویناوې ورکړ. د طبیعي فلسفې په اړه د بولټزمان ویناوې ډېرې مشهورې وې او د پام وړ پاملرنه یې ځان ته راواړه. لومړۍ  وینا یې لویه بریا وه. که څه هم د دې وینا لپاره  ترټولو لوی تالار غوره شوی ؤ، بیا هم خلک په زینو باندې ولاړ وو. د بولټزمان د فلسفي ویناوو د سترو بریالیتوبونو له کبله، سترواک هغه ته په ماڼۍ کې د مېلمستیا لپاره بلنه ورکړه.  &lt;ref&gt;The Boltzmann Equation: Theory and Applications, E.G.D. Cohen, W. Thirring, ed., Springer Science &amp; Business Media, 2012&lt;/ref&gt;

په ۱۹۰۶ کال کې د بولټزمان خراب رواني حالت هغه له خپلې دندې ګوښه کېدو ته اړ کړ او د هغه د ناوغۍ نښانې ښیي چې د اوسني  تشخیص له مخې په دوه قطبي اختلال اخته ؤ. څلور میاشتې وروسته کله چې د خپلې مېرمنې او لور سره  ټریسټ (د هغه وخت اتریش) ته نږدې دوینو ته په رخصتۍ  تللي وو، د ۱۹۰۶ کال د سپټمبر په ۵ خپل ځان ځوړند کړ او د دې ځان وژنې له امله مړ شو. هغه د وین په زینټرفریډوف هدیره کې ښخ شوی دی. د قبر په ډبره یې خپل انټروپي فورمول حک شوی دی: &lt;ref name=&quot;Carlo2&quot;&gt;Cercignani, Carlo (1998) Ludwig Boltzmann: The Man Who Trusted Atoms. Oxford University Press. {{ISBN|978-0-19-850154-1}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Paperpile&quot;&gt;{{cite web |last=Nina Bausek and Stefan Washietl |date=13 February 2018 |title=Tragic deaths in science: Ludwig Boltzmann — a mind in disorder |url=https://paperpile.com/blog/ludwig-boltzmann/ |access-date=26 April 2020 |publisher=[[Paperpile]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Eureka! Science's greatest thinkers and their key breakthroughs&quot;, Hazel Muir, p.152, {{ISBN|1-78087-325-5}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last=Boltzmann|first=Ludwig|editor1-first=John T.|editor1-last=Blackmore|title=Ludwig Boltzmann: His Later Life and Philosophy, 1900–1906|chapter-url=https://books.google.com/books?id=apip-Jm9WuwC&amp;pg=PA207|volume=2|year=1995|publisher=Springer|isbn=978-0-7923-3464-4|pages=206–207|chapter=Conclusions}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Upon Boltzmann's death, [[Friedrich Hasenöhrl|Friedrich (&quot;Fritz&quot;) Hasenöhrl]] became his successor in the professorial chair of physics at Vienna.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Paperpile2&quot;&gt;{{cite web |last=Nina Bausek and Stefan Washietl |date=13 February 2018 |title=Tragic deaths in science: Ludwig Boltzmann — a mind in disorder |url=https://paperpile.com/blog/ludwig-boltzmann/ |access-date=26 April 2020 |publisher=[[Paperpile]]}}&lt;/ref&gt;

&lt;math&gt;S = k \cdot \log W &lt;/math&gt;

== فلسفه   ==
د بولټزمان د ګازونو د حرکت نظریه ظاهراً د اتومونو او مالیکولونو واقعیت له مخکې فرض کاوه، خو نږدې ټولو آلماني فیلسوفانو او زیاتره ساینس پوهانو لکه ارنسټ ماخ او فزیکي کیمیا پوه ویلهلم اوسټوالډ د دوی په شتون باور نه درلود.   &lt;ref&gt;{{cite book|last=Bronowski|first=Jacob|author-link=Jacob Bronowski|title=The Ascent Of Man|chapter=World Within World|publisher=Little Brown &amp; Co|year=1974|isbn=978-0-316-10930-7|page=265|chapter-url=https://archive.org/details/ascentofmanbron00bron}}&lt;/ref&gt;

== فزیک     ==
د بولټزمان تر ټولو مهم علمي کارونه د حرکت په نظریه کې وو، چې په ګاز کې د مالیکولي سرعت لپاره د مکسویل – بولټزمان د توزېع هڅول شامل دي. د مکسویل – بولټزمان احصایه او د بولټزمان توزېع د کلاسیک احصایوي میخانیک په رامنځته کېدو کې مهم ګنل کېږي. دا نظریې په نورو پېښو کې چې کوانټمي احصایې ته اړتیا نلري او د تودوخې درجې مفهوم په اړه بصیرت وړاندې کوي، هم د پلې کېدو وړ دي.   

په ۱۸۰۸ کال کې د جان ډیلټون کشفیاتو راهیسې، زیاتره کیمیا پوهانو، په سکاټلینډ کې جیمز کلرک مکسویل او په متحده ایالاتو کې یوشیا ویلارډ ګیبز په اتومونو او مالیکولونو کې د بولټزمان باور درلود، خو د فزیک مؤسساتو تر ډېرو لسیزو وروسته دا باور نه درلود. بولټزمن د خپل وخت د فزیک وتلې آلماني مجلې له اډېټر سره اوږدمهاله اختلاف درلود، دې اډېټر بولټزمان ته اجازه ورنه کړه چې اتومونو او مالیکولونو ته له مناسبو نظري جوړښتونو پرته بل شی ووايي. د بولټزمن له مړینې یوازې څو کاله وروسته، د کلویدونو تعلیق په هکله د پرین مطالعاتو (۱۹۰۸ - ۱۹۰۹)، چې د انشټین د ۱۹۰۵ کال نظري مطالعاتو پربنسټ وشوې، د آووګاډرو عدد او د بولټزمان ثابت قېمتونه یې تائید کړل او نړۍ یې قانع کړه چې دا کوچني ذرات په رښتیا شته دي.  

د پلانک په قول، &quot;د انټروپي او احتمال ترمنځ لوګارتمي اړیکه لومړی ځل د ال. بولټزمان له لوري د ګازونو د حرکت په نظریه کې بیان شوه&quot;. د انټروپي  لپاره دا مشهور فورمول په لاندې ډول دی&lt;ref&gt;Max Planck, p. 119.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;The concept of [[entropy]] was introduced by [[Rudolf Clausius]] in 1865. He was the first to enunciate the [[second law of thermodynamics]] by saying that &quot;entropy always increases&quot;.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;An alternative is the [[Information entropy#Formal definitions|information entropy]] definition introduced in 1948 by [[Claude Elwood Shannon|Claude Shannon]].[https://archive.today/2007.05.03-225307/http://cm.bell-labs.com/cm/ms/what/shannonday/paper.html] It was intended for use in communication theory but is applicable in all areas. It reduces to Boltzmann's expression when all the probabilities are equal, but can, of course, be used when they are not. Its virtue is that it yields immediate results without resorting to [[Factorial|factorials]] or [[Stirling's approximation]]. Similar formulas are found, however, as far back as the work of Boltzmann, and explicitly in [[H-theorem#Quantum mechanical H-theorem|Gibbs]] (see reference).&lt;/ref&gt;

&lt;math&gt; S = k_{\mathrm{B}} \ln W &lt;/math&gt;

چې  د بولټزمان ثابت او  طبیعي لوګاریتم دی.  د Wahrscheinlichkeit آلماني کلمې مخفف دی چې معنی یې د مکروحالت د پېښېدو احتمال یا په دقیق ډول د احتمالي مایکرو حالتونو شمېر دی چې د سیسټم مکروسکوبي حالت سره مطابقت لري – د سیسټم (د لېدو وړ) په ترموډینامیکي حالت کې د ( لیدو نا وړ) &quot;حالتونو&quot; شمېر چې مختلف مالیکولونو ته د مختلف موقعیتونو او مومنټم په ورکولو سره په حقیقت بدلېدی شي. د بولټزمان فکري ماډل (paradigm) د آيډیال ګاز له  ورته ذراتو څخه جوړ شوی ؤ، چې له هغې څخه  د موقعیت او مومنتم په i-ام مایکروسکوپي حالت (رنج) کې قرار لري.  د پرمیوټېشن فورمول په کارولو سره تعیین کېدی شي &lt;ref&gt;{{cite book|last=Pauli|first=Wolfgang|title=Statistical Mechanics|publisher=MIT Press|location=Cambridge|year=1973|isbn=978-0-262-66035-8}}, p. 21&lt;/ref&gt;

&lt;math&gt; W = N! \prod_i \frac{1}{N_i!} &lt;/math&gt;

په دې رابطه کې  ټول ممکنه حالتونه لري او  د فکتوریل ښکارندوی دی. په مخرج کې &quot;تصحیح&quot; په ورته حالت کې نه جلا کېدونکي ذرات بیانوي.  

بولټزمان په ۱۸۷۷ کال کې د هغه وړاندیز له امله چې د فزیکي سیسټم د انرژۍ کچې ممکن مجزا وي، د کوانټم میخانیک له مخکښ کسانو څخه هم ګڼل کېږي.  

== سرچينې ==</text>
      <sha1>1sxd53ywwhhetz3rti71wr1v4dcovcr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>284674</id>
      <parentid>284666</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T16:42:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18590" xml:space="preserve">{{Infobox person}}لودوېګ اډوارډ بولټزمان (د ۱۸۴۴ کال د قبروري له ۲۰ – د ۱۹۰۶ کال د سپټمبر تر ۵) اتریشي فزیک پوه او فیلسوف ؤ. د هغه سترې لاسته راوړنې د احصایوي میخانیک پراختیا او د ترموډینامیک د دویم قانون احصایوي توضېح دي. په ۱۸۷۷ کال کې یې د انټروپي  اوسنی تعریف وړاندې کړ، په دې رابطه کې Ω د مایکروحالتونو شمېر دی، چې انرژي یې د سیسټم له انرژۍ سره برابره ده او د سیسټم د احصایوي بې نظمۍ د مقدار په توګه تعبیر کېږی. مکس پلانک  ثابت ته د بولټزمان ثابت نوم ورکړ.   &lt;ref&gt;{{Citation|last=Partington|first=J.R.|author-link=J.R. Partington|title=An Advanced Treatise on Physical Chemistry|volume=1, ''Fundamental Principles'', ''The Properties of Gases''|place=London|publisher=[[Longman|Longmans, Green and Co.]]|year=1949|page=300}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;EncycloBritan&quot;&gt;{{cite book|last1=Klein|first1=Martin|year=1970|orig-year=1768|chapter=Boltzmann, Ludwig|editor1-last=Preece|editor1-first=Warren E.|title=Encyclopædia Britannica|type=hard cover|language=en|volume=3|edition=Commemorative Edition for Expo 70|location=Chicago|publisher=William Benton|publication-date=1970|page=893a|isbn=0-85229-135-3}}&lt;/ref&gt;

احصایوي میخانیک د عصري فزیک یو له ستنو څخه دی. احصایوي میخانیک تشرېح کوي چې میکروسکوپي مشاهدې (لکه تودوخه او فشار) د مایکروسکوبي پارامیټرونو سره چې د یوه اوسط شاوخوا بدلون کوي، څرنګه ټراو لري. ترموډینامیکي کمیتونه (لکه د تودوخې ظرفیت) د مایکروسکوبي چلند سره نښلوي، پداسې حال کې چې په کلاسیک ترموډینامیک کې یوازینۍ شته ټاکنه د بېلابېلو توکو لپاره د دا ډول کمیتونو اندازه کول او جدول بندي ده.   &lt;ref name=&quot;gibbs&quot;&gt;{{cite book|last=Gibbs|first=Josiah Willard|author-link=Josiah Willard Gibbs|title=Elementary Principles in Statistical Mechanics|year=1902|publisher=[[Charles Scribner's Sons]]|location=New York|title-link=Elementary Principles in Statistical Mechanics}}&lt;/ref&gt;

== ژوندلیک  ==

=== ماشومتوب او تعلیم  ===
بولټزمان د وین ښار په اطراف، ایرډبرګ کې نړۍ ته سترګې پرانیستې. پلار یې، لودوېګ جورج بولټزمان د عوایدو مأمور ؤ.  نیکه یې چې له برلین څخه وین ته تللی ؤ، یو ساعت جوړونکی ؤ او د بولټزمان مور، کاترینا پاورنفینډ اصلاً د سالزبورګ څخه وه. هغه لومړنۍ زده کړې د مور او پلار په کور کې ترلاسه کړې. بولټزمان د علیا اتریش په لینز کې په عالي لیسه کې زده کړې وکړې. کله چې بولټزمان ۱۵ کلن ؤ، پلار یې مړ شو.  &lt;ref&gt;{{cite book|title=The Scientific 100|first1=John|last1=Simmons|first2=Lynda|last2=Simmons|isbn=978-0-8065-3678-1|page=123|publisher=Kensington Publishing Corp.|year=2000}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;james2004&quot;&gt;{{cite book|title=Remarkable Physicists: From Galileo to Yukawa|url=https://archive.org/details/remarkablephysic00jame|url-access=limited|first1=Ioan|last1=James|year=2004|isbn=978-0-521-01706-0|page=[https://archive.org/details/remarkablephysic00jame/page/n185 169]|publisher=Cambridge University Press}}&lt;/ref&gt;

بولټزمان په ۱۸۶۳ کال کې په وین پوهنتون کې د ریاضياتو او فزیک زده کړه پیل کړې. په ۱۸۶۶ کال کې یې خپله ډوکتورا او په ۱۸۶۹ کال کې یې د تدریس وړتیا سند (venia legendi) ترلاسه کړل. بولټزمان د فزیک انسټیټیوټ مدیر، جوزف سټیفن سره له نږدې کار کاوه. دا سټیفن ؤ چې بولټزمان یې ماکسویل کار سره آشنا کړ.  &lt;ref name=&quot;james2004&quot; /&gt;

=== علمي مسلک  ===
بولټزمان په ۱۸۶۹ کال کې کله چې ۲۵ کلن ؤ، د جوزف سټیفن له لوري د لیکلي سپارښت لیک په مرسته د اتریش ولایت په ګراز پوهنتون کې د ریاضیاتي فزیک بشپړ پروفیسور وټاکل شو. په ۱۸۶۹ کال کې یې څو میاشتې په هایډلبرګ کې د رابرټ بنزن او لیو کونیګزبرګر سره او په ۱۸۷۱ کال کې په برلین کې د ګوستاو کرشهف او هرمن وون هلمهولټز سره کار وکړ. بولټزمان په ۱۸۷۳ کال کې په وین پوهنتون کې د ریاضیاتو د پروفیسور په توګه کار پيل کړ او تر ۱۸۷۶ کال پورې هلته پاتې شو.  &lt;ref&gt;{{cite journal|url=http://www.kvarkadabra.net/2001/12/ludwig-boltzmann/|title=Ludwig Boltzmann in prva študentka fizike in matematike slovenskega rodu|language=sl|trans-title=Ludwig Boltzmann and the First Student of Physics and Mathematics of Slovene Descent|date=December 2001|last=Južnič|first=Stanislav|website=Kvarkadabra.net|issue=12|access-date=17 February 2012}}&lt;/ref&gt;

هغه په ۱۸۷۲ کال کې، اتریشي پوهنتونونو ته د ښځو ننتو څخه ډېر وړاندې، په ګراز کې د ریاضیاتو او فزیک لېواله ښوونکې هنریټ وون آیګنټلر سره آشنا شو. نوموړې ته د غیررسمي لیکچرونو اجازه نه وه ورکړل شوې. بولټزمان د نوې غوښتنې لپاره د هغې له پرېکړې څخه ملاتړ وکړ او غوښتنه یې ومنل شو. لودوېګ بولټزمان د ۱۸۷۶ کال د جولای په ۱۷ له هنریټ سره واده وکړ. دوی درې لوڼې درلودې: هنریټ (۱۸۸۰ کال)، ایدا (۱۸۸۴ کال)، ایلس (۱۸۹۱ کال) او یو زوی، آرتور لودوېګ (۱۸۸۱ کال). بولټزمان بېرته ګراز ته لاړ ترڅو د تجربوي فزیک استادۍ څوکۍ په غاړه واخلي. په ګراز کې د هغه د زده کوونکو په منځ کې سوانت آرنیوس او والټر نرنسټ  شامل وو. په ​​ګراز کې یې ۱۴ خوشحاله کلونه تېر کړل او هلته ؤ چې د طبیعت خپل احصایوي مفهوم ته یې وده ورکړه.   &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Ludwig Boltzmann biography (20 Feb 1844 – 5 Sept 1906) |url=https://www.boltzmann.com/ludwig-boltzmann/biography/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;springer&quot;&gt;{{Cite journal|quote=Paul Ehrenfest (1880–1933) along with Nernst, Arrhenius, and Meitner must be considered among Boltzmann's most outstanding students.|last1=Jäger|first1=Gustav|last2=Nabl|first2=Josef|last3=Meyer|first3=Stephan|date=April 1999|title=Three Assistants on Boltzmann|journal=Synthese|volume=119|issue=1–2|pages=69–84|doi=10.1023/A:1005239104047|s2cid=30499879}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;huji&quot;&gt;{{cite web |title=Walther Hermann Nernst |url=http://chem.ch.huji.ac.il/history/nernst.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20080612133921/http://chem.ch.huji.ac.il/history/nernst.htm |archive-date=12 June 2008 |quote=Walther Hermann Nernst visited lectures by Ludwig Boltzmann}}&lt;/ref&gt;

بولټزمان په ۱۸۹۰ کال کې د آلمان د باواریا په مونیخ پوهنتون کې د نظري فزیک رئیس وټاکل شو.  

بولټزمان په ۱۸۹۴ کال کې په ویانا پوهنتون کې د نظري فزیک پروفیسور په توګه د خپل استاد، جوزف سټیفن ځای ناستی شو.  

=== وروستي کلنونه او مړینه   ===
بولټزمان د خپل عمر په وروستیو کلونو کې د خپلو نظریو د دفاع لپاره زیاتې هڅې وکړې. په وین کې د خپلو ځینو همکارانو سره په ځانګړې توګه ارنسټ ماخ  سره چې په ۱۸۹۵ کال کې د فلسفې او د علومو تاریخ پروفیسور شو، جوړ رانه غی.  په همغه کال کې جورج هلم او ویلهیم اوسټوالډ په لوبک ښار کې په یوه غونډه کې د انرژي په اړه خپل دریځ وړاندې کړل. دوی ماده نه بلکې انرژي د کائناتو اصلي جز وګاڼه. د بولټزمان دریځ د نورو فزیک پوهانو په منځ کې چې په مناظره کې یې د هغه له اټومي نظریو څخه ملاتړ کاوه، ګټونکی شو. بولټزمان په ۱۹۰۰ کالب کې د ویلیام اوستوالډ په بلنه لپزګ پوهنتون ته لاړ. اوسټوالډ بولټزمان ته د فزیک استادۍ څوکۍ چې د ګوستاو هنریچ ویډمن له مړینې وروسته خالي وه، وړاندیز کړه. وروسته له هغه چې ماخ د خپلې خرابې روغتیا له امله تقاعد شو، بولټزمان په ۱۹۰۲ کال کې وین ته راستون شو. بولټزمان د ګوستاو وون ایسچریچ او اېمېل مولر سره یوځای په ۱۹۰۳ کال کې د اتریش ریاضي ټولنه رامنځته کړه. د هغه په شاګردانو کې کارل پریبرام، پاول ایرنفیست او لیز مایټنر شامل وو.   &lt;ref name=&quot;Carlo&quot;&gt;Cercignani, Carlo (1998) Ludwig Boltzmann: The Man Who Trusted Atoms. Oxford University Press. {{ISBN|978-0-19-850154-1}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|author=Max Planck|title=Gegen die neure Energetik|journal=Annalen der Physik|volume=57|issue=1|year=1896|pages=72–78|doi=10.1002/andp.18962930107|bibcode=1896AnP...293...72P|url=https://zenodo.org/record/1423910}}&lt;/ref&gt;

بولټزمان په وین کې د فزیک درس ورکړ او همدارنګه د فلسفې په اړه یې ویناوې ورکړ. د طبیعي فلسفې په اړه د بولټزمان ویناوې ډېرې مشهورې وې او د پام وړ پاملرنه یې ځان ته راواړه. لومړۍ  وینا یې لویه بریا وه. که څه هم د دې وینا لپاره  ترټولو لوی تالار غوره شوی ؤ، بیا هم خلک په زینو باندې ولاړ وو. د بولټزمان د فلسفي ویناوو د سترو بریالیتوبونو له کبله، سترواک هغه ته په ماڼۍ کې د مېلمستیا لپاره بلنه ورکړه.  &lt;ref&gt;The Boltzmann Equation: Theory and Applications, E.G.D. Cohen, W. Thirring, ed., Springer Science &amp; Business Media, 2012&lt;/ref&gt;

په ۱۹۰۶ کال کې د بولټزمان خراب رواني حالت هغه له خپلې دندې ګوښه کېدو ته اړ کړ او د هغه د ناوغۍ نښانې ښیي چې د اوسني  تشخیص له مخې په دوه قطبي اختلال اخته ؤ. څلور میاشتې وروسته کله چې د خپلې مېرمنې او لور سره  ټریسټ (د هغه وخت اتریش) ته نږدې دوینو ته په رخصتۍ  تللي وو، د ۱۹۰۶ کال د سپټمبر په ۵ خپل ځان ځوړند کړ او د دې ځان وژنې له امله مړ شو. هغه د وین په زینټرفریډوف هدیره کې ښخ شوی دی. د قبر په ډبره یې خپل انټروپي فورمول حک شوی دی: &lt;ref name=&quot;Carlo2&quot;&gt;Cercignani, Carlo (1998) Ludwig Boltzmann: The Man Who Trusted Atoms. Oxford University Press. {{ISBN|978-0-19-850154-1}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Paperpile&quot;&gt;{{cite web |last=Nina Bausek and Stefan Washietl |date=13 February 2018 |title=Tragic deaths in science: Ludwig Boltzmann — a mind in disorder |url=https://paperpile.com/blog/ludwig-boltzmann/ |access-date=26 April 2020 |publisher=[[Paperpile]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Eureka! Science's greatest thinkers and their key breakthroughs&quot;, Hazel Muir, p.152, {{ISBN|1-78087-325-5}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last=Boltzmann|first=Ludwig|editor1-first=John T.|editor1-last=Blackmore|title=Ludwig Boltzmann: His Later Life and Philosophy, 1900–1906|chapter-url=https://books.google.com/books?id=apip-Jm9WuwC&amp;pg=PA207|volume=2|year=1995|publisher=Springer|isbn=978-0-7923-3464-4|pages=206–207|chapter=Conclusions}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Upon Boltzmann's death, [[Friedrich Hasenöhrl|Friedrich (&quot;Fritz&quot;) Hasenöhrl]] became his successor in the professorial chair of physics at Vienna.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Paperpile2&quot;&gt;{{cite web |last=Nina Bausek and Stefan Washietl |date=13 February 2018 |title=Tragic deaths in science: Ludwig Boltzmann — a mind in disorder |url=https://paperpile.com/blog/ludwig-boltzmann/ |access-date=26 April 2020 |publisher=[[Paperpile]]}}&lt;/ref&gt;

&lt;math&gt;S = k \cdot \log W &lt;/math&gt;

== فلسفه   ==
د بولټزمان د ګازونو د حرکت نظریه ظاهراً د اتومونو او مالیکولونو واقعیت له مخکې فرض کاوه، خو نږدې ټولو آلماني فیلسوفانو او زیاتره ساینس پوهانو لکه ارنسټ ماخ او فزیکي کیمیا پوه ویلهلم اوسټوالډ د دوی په شتون باور نه درلود.   &lt;ref&gt;{{cite book|last=Bronowski|first=Jacob|author-link=Jacob Bronowski|title=The Ascent Of Man|chapter=World Within World|publisher=Little Brown &amp; Co|year=1974|isbn=978-0-316-10930-7|page=265|chapter-url=https://archive.org/details/ascentofmanbron00bron}}&lt;/ref&gt;

== فزیک     ==
د بولټزمان تر ټولو مهم علمي کارونه د حرکت په نظریه کې وو، چې په ګاز کې د مالیکولي سرعت لپاره د مکسویل – بولټزمان د توزېع هڅول شامل دي. د مکسویل – بولټزمان احصایه او د بولټزمان توزېع د کلاسیک احصایوي میخانیک په رامنځته کېدو کې مهم ګنل کېږي. دا نظریې په نورو پېښو کې چې کوانټمي احصایې ته اړتیا نلري او د تودوخې درجې مفهوم په اړه بصیرت وړاندې کوي، هم د پلې کېدو وړ دي.   

په ۱۸۰۸ کال کې د جان ډیلټون کشفیاتو راهیسې، زیاتره کیمیا پوهانو، په سکاټلینډ کې جیمز کلرک مکسویل او په متحده ایالاتو کې یوشیا ویلارډ ګیبز په اتومونو او مالیکولونو کې د بولټزمان باور درلود، خو د فزیک مؤسساتو تر ډېرو لسیزو وروسته دا باور نه درلود. بولټزمن د خپل وخت د فزیک وتلې آلماني مجلې له اډېټر سره اوږدمهاله اختلاف درلود، دې اډېټر بولټزمان ته اجازه ورنه کړه چې اتومونو او مالیکولونو ته له مناسبو نظري جوړښتونو پرته بل شی ووايي. د بولټزمن له مړینې یوازې څو کاله وروسته، د کلویدونو تعلیق په هکله د پرین مطالعاتو (۱۹۰۸ - ۱۹۰۹)، چې د انشټین د ۱۹۰۵ کال نظري مطالعاتو پربنسټ وشوې، د آووګاډرو عدد او د بولټزمان ثابت قېمتونه یې تائید کړل او نړۍ یې قانع کړه چې دا کوچني ذرات په رښتیا شته دي.  

د پلانک په قول، &quot;د انټروپي او احتمال ترمنځ لوګارتمي اړیکه لومړی ځل د ال. بولټزمان له لوري د ګازونو د حرکت په نظریه کې بیان شوه&quot;. د انټروپي  لپاره دا مشهور فورمول په لاندې ډول دی&lt;ref&gt;Max Planck, p. 119.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;The concept of [[entropy]] was introduced by [[Rudolf Clausius]] in 1865. He was the first to enunciate the [[second law of thermodynamics]] by saying that &quot;entropy always increases&quot;.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;An alternative is the [[Information entropy#Formal definitions|information entropy]] definition introduced in 1948 by [[Claude Elwood Shannon|Claude Shannon]].[https://archive.today/2007.05.03-225307/http://cm.bell-labs.com/cm/ms/what/shannonday/paper.html] It was intended for use in communication theory but is applicable in all areas. It reduces to Boltzmann's expression when all the probabilities are equal, but can, of course, be used when they are not. Its virtue is that it yields immediate results without resorting to [[Factorial|factorials]] or [[Stirling's approximation]]. Similar formulas are found, however, as far back as the work of Boltzmann, and explicitly in [[H-theorem#Quantum mechanical H-theorem|Gibbs]] (see reference).&lt;/ref&gt;

&lt;math&gt; S = k_{\mathrm{B}} \ln W &lt;/math&gt;

چې  د بولټزمان ثابت او  طبیعي لوګاریتم دی.  د Wahrscheinlichkeit آلماني کلمې مخفف دی چې معنی یې د مکروحالت د پېښېدو احتمال یا په دقیق ډول د احتمالي مایکرو حالتونو شمېر دی چې د سیسټم مکروسکوبي حالت سره مطابقت لري – د سیسټم (د لېدو وړ) په ترموډینامیکي حالت کې د ( لیدو نا وړ) &quot;حالتونو&quot; شمېر چې مختلف مالیکولونو ته د مختلف موقعیتونو او مومنټم په ورکولو سره په حقیقت بدلېدی شي. د بولټزمان فکري ماډل (paradigm) د آيډیال ګاز له  ورته ذراتو څخه جوړ شوی ؤ، چې له هغې څخه  د موقعیت او مومنتم په i-ام مایکروسکوپي حالت (رنج) کې قرار لري.  د پرمیوټېشن فورمول په کارولو سره تعیین کېدی شي &lt;ref&gt;{{cite book|last=Pauli|first=Wolfgang|title=Statistical Mechanics|publisher=MIT Press|location=Cambridge|year=1973|isbn=978-0-262-66035-8}}, p. 21&lt;/ref&gt;

&lt;math&gt; W = N! \prod_i \frac{1}{N_i!} &lt;/math&gt;

په دې رابطه کې  ټول ممکنه حالتونه لري او  د فکتوریل ښکارندوی دی. په مخرج کې &quot;تصحیح&quot; په ورته حالت کې نه جلا کېدونکي ذرات بیانوي.  

بولټزمان په ۱۸۷۷ کال کې د هغه وړاندیز له امله چې د فزیکي سیسټم د انرژۍ کچې ممکن مجزا وي، د کوانټم میخانیک له مخکښ کسانو څخه هم ګڼل کېږي.  

== سرچينې ==</text>
      <sha1>6mirsyi21wb7aopnddjh8d8u18fux1m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>سپوږمیزه تیوري</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63757</id>
    <revision>
      <id>284667</id>
      <timestamp>2022-08-20T12:52:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8873" xml:space="preserve">'''سپوږمیزه یا قمري تیوري''' هڅه کوي چې د سپوږمۍ حرکتونه تشرېح کړي. د سپوږمۍ په حرکت کې ګڼ کوچني بدلونونه (یا ګډوډۍ) موجودې دي او د تشرېح لپاره یې ډېرې هڅې شوې دي. تر پېړیو پېړیو سختوالي وروسته دا مهال د سپوږمۍ حرکت په ډېر لوړ دقت سره ماډل کولی شو.

د سپوږمۍ په تیورۍ کې لاندې برخې شاملېږي:

* د عمومي تیورۍ شالید؛ چې د سپوږمۍ د حرکت د تحلیل لپاره د ریاضي کارېدونکي تخنیکونه او د حرکت د وړاندوېینې لپاره یې د فورمولونو او الګورېتمونو تولید په کې شاملېږي؛ او
* کمیتي فورمولونه، الګورېتمونه او هندسي ډیاګرامونه چې ښايي په یوه ټاکلي وخت کې د سپوږمۍ د موقعیت د محاسبې لپاره وکارول شي؛ دغه کار تر ډېره د الګورېتمونو پر بنسټ د جدولونو په مرسته کېږي.

د سپوږمۍ تیوري د څېړنې څه باندې ۲۰۰۰ کلنه مخینه لري. څه ناڅه مدرن پرمختګونه یې په تېرو درېیو پېړیو کې د بنسټیزو علمي او ټکنالوژيکو موخو لپاره کارول شوي دي او لا هم په دې لاره کې کارول کېږي.

== له لرغونو وختونو څخه د نیوټن تر مهاله ==

=== لرغونی بابل ===
د بابلي ستور پوهنې یا نجومو په اړه د ۱۸۸۰یمې لسیزې د وړاندې مهال علمي تاریخ‌لیکوالو ته هېڅ هم څرګند نه وو. له «پلیني» څخه چې کوم لرغوني لیکونه راپاتې دي، په بین النهرین کې یې د نجومو یا ستورپوهنې درېیو مکتبونو ته اشاره کړې ده چې بابل، اوروک او هيپارنوم یا سيپار دي. خو د جزئیاتو په اړه اوسنۍ پوهه یوازې هغه مهال پیل شوه چې «جوزف اپينګ» په یوه بابلي ارشیف کې پر خټینو کتیبو د میخي خط متنونه کشف کړل: په دغو متنونو کې یې د سپوږمۍ د حرکتونو یو نجومي جدول کشف کړ. له هغه مهال راهیسې د دې موضوع په اړه پوهه چې لا هم تیت پرک ده، باید د کشف شویو متنونو د دقیق عددي تحلیل له لارې د بابل او اوروک پر کتیبو جوړه شوې وای (لا د هغه درېیم مکتب په اړه هېڅ هم نه دي موندل شوي چې پلیني یې یادونه کړې ده).&lt;ref&gt;[[Lunar theory#refHAMA1975|Neugebauer (1975)]], volume&amp;nbsp;1, [https://books.google.com/books?id=vO5FCVIxz2YC&amp;pg=PA347 pp.&amp;nbsp;347–348].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Lunar theory#refHAMA1975|Neugebauer (1975)]], volume&amp;nbsp;1, p.&amp;nbsp;349, citing [[Lunar theory#refEpping1881|Epping &amp; Strassmaier (1881)]].&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Lunar theory#refHAMA1975|Neugebauer (1975)]], volume&amp;nbsp;1, p.&amp;nbsp;352.&lt;/ref&gt;

کوم سیستم چې دا مهال د سپوږمۍ د موقعیت د وړاندوېینې لپاره «B سیستم» بلل کېږي، د دغه سیستم اختراع (تر میلاد مخکې په پنځمه یا څلورمه پېړۍ کې) بابلي نجوم پوه «کیډینو» ته منسوبه ده. دا سیستم وايي چې سپوږمۍ په دوامدار ډول د خپل بګرونډ په نسبت په خپل مسیر کې سرعت بدلوي. د دغه سیستم په ثابتو ستوریو کې د سپوږمۍ د سرعت د ورځنیو ګام په ګام بدلونونو محاسبه شامله وه. داسې ښکاري چې د دغو سیستمونو بنسټ د هندسي پرځای حسابي و، خو دوی یوازې د سپوږمۍ هغه نابرابري تشرېح کوي چې دا مهال د مرکز د معادلې په نامه پېژندل کېږي.&lt;ref&gt;[[Lunar theory#refHAMA1975|Neugebauer (1975)]], volume&amp;nbsp;1, pp.&amp;nbsp;476–482.&lt;/ref&gt;

بابلیانو سلګونه کاله د نویو سپوږمیو او خسوفونو دقیق سوابق وساتل. د ۵۰۰ مخزېږد او ۴۰۰ مخزېږد کلونو تر منځ یې د قمري میاشتو او شمسي کلونو تر منځ ۱۹ کلنه دوراني اړیکه ومونده او د دغه دوران پر استفاده یې پیل وکړ چې دا مهال د مېټونیک دوران په نامه پېژندل کېږي.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Steele|first1=J. M.|last2=Stephenson|first2=F. R.|last3=Morrison|first3=L. V.|date=1997-11-01|title=The Accuracy of Eclipse Times Measured by the Babylonians|journal=Journal for the History of Astronomy|volume=28|issue=4|page=337|issn=0021-8286|bibcode=1997JHA....28..337S|df=dmy-all|doi=10.1177/002182869702800404|s2cid=118701989}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Lunar theory#refHAMA1975|Neugebauer (1975)]], volume&amp;nbsp;1, pp.&amp;nbsp;354, 474.&lt;/ref&gt;

== اوسني پرمختګونه ==

=== ډيجیټل کمپیوټرونه او سپوږمیز لیزرونه ===
له دویمې نړیوالې جګړې په ځانګړي ډول له ۱۹۶۰مې لسیزې را وروسته سپوږمیزه تیورۍ په بېلابېلو لارو لا ډېره پراخه شوې ده. دغه چاره له دوو لارو تحریک شوې ده: له یوه پلوه د اوتوماتیکو ډيجیټلي محاسباتو په مرسته او له بل پلوه د هغو مدرنو مشاهداتي ډېټاوو له لارې چې دقت یې ډېر لوړ دی.

د «ارنسټ ویلیم براون» شاګر او د ای.بي.اېم کارکوونکي «والاس جان ایکرټ» هغه ډيجیټل کمپيوټرونه چې تر دویمې نړیوالې جګړې وروسته جوړ شول، د نجومي وختونو د محاسبې لپاره وکارول. په دې کې یوه پروژه دا وه چې د براون سپوږمیزه تیوري ماشین ته واچول شي او په مستقیم ډول وارزول شي. بله پروژه بېخي نوې وه چې د لمر او څلورو اصلي سیارو د حرکت د معادلاتو عددي ادغام و. دا کار یوازې هغه مهال شونی شو چې ډيجیټل الکترونیکي کمپیوټرونه د لاسرسي وړ شول.&lt;ref name=&quot;ILE1954&quot;&gt;{{Cite web |title=Improved Lunar Ephemeris, 1952-1959: A Joint Supplement to the American Ephemeris and the (British) Nautical Almanac, by United States Naval Observatory Nautical Almanac Office et al. {{!}} The Online Books Page |url=http://onlinebooks.library.upenn.edu/webbin/book/lookupid?key=olbp66032 |access-date=2022-05-15 |website=onlinebooks.library.upenn.edu}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;refChapront2002&quot;&gt;[[Lunar theory#refChapront2002|M Chapront-Touzé &amp; J Chapront (2002), pp.&amp;nbsp;21–22.]]&lt;/ref&gt;

=== عددي انتیګرالونه، نسبیت، مد او جزر، اهتزاز ===
سپوږمیزه تیوري، لکه څرنګه چې د دغو مدرنو اندازو په مرسته له عددي پلوه په ډېر لوړ دقت سره پراخه شوې ده، د کلاسیکو تیوریو په نسبت پر یو څه هراړخیزو ملاحظاتو تکیه ده. دا تیوري نه یوازې د جاذبې قوه، بلکې ډېرې جیوفزیکي جزر او مدي اغېزې او د سپوږمۍ د اهتزاز په اړه یوه هراړخیزه تیوري هم په پام کې نیسي. د ډېرو نورو علمي څانګو په څېر دغه څانګه دا مهال په داسې ډول پراخه شوې ده چې د لویو ټیمونو او مؤسساتو د څېړنو پر بنسټ کار کوي. یوه هغه مؤسسه چې په دغو پرمختګونو کې یوه مخکښه برخه لري، د جي.پي.اېل (JPL) لابراتوار دی چې د کلفورنیا د ټکنالوژۍ په انستېتیوت کې دننه دی؛ او هغه نومونه چې د ۱۹۷۰یمې لسیزې له لومړیو څخه را وروسته یې له کلاسیکو سپوږمیزو تیوریو څخه د اوسني علم وضعیت ته په لېږد کې ونډه لرلې ده، «ډرال مالهالنډ» او «ویلیامس» دي او د لمریزې (سیاروي) منظومې اړوند بیا د «مایلز سټنډيش» نوم د یادولو دی.&lt;ref name=&quot;LLR197x&quot;&gt;Representative documents include (1) [[Lunar theory#refDBH1970|D B Holdridge &amp; J D Mulholland (1970)]], (2) [[Lunar theory#refWillm1972|J G Williams et al. (1972)]], (3) [[Lunar theory#refMulh1973|J D Mulholland &amp; P J Shelus (1973)]], (4) [[Lunar theory#refXnew1983|X X Newhall, E M Standish, J G Williams (1983)]].&lt;/ref&gt;

== سرچينې ==</text>
      <sha1>l5zzxkf7gm0qxo2lzkc1k31cr6dxzje</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>اووه څوکې</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63758</id>
    <revision>
      <id>284669</id>
      <timestamp>2022-08-20T12:57:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16578" xml:space="preserve">اووه څوکې د هغو لوړو غرونو برخې دي، چې د اووو دودیزو  لویو وچو په ډله کې راځي. د دې څوکو سر ته ختل ستونزمنه ننګونه ده. په لومړي ځل دغو څوکو ته ریچارډباس د ۱۹۸۵ز کال په اپرېل کې پورته شو؛ دغو اووو څوکو او پر دې سربېره، شمالي او سویلي قطبونو ته ختلو نوموړي ته د سپړونکي لوی سلېم لقب ور په برخه کړ.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.npr.org/2019/06/05/728761498/the-summit-is-never-the-goal-why-climbers-pursue-the-7-summits|title='The Summit Is Never The Goal': Why Climbers Pursue The 7 Summits|publisher=NPR|last=Clukey|first=Abigail|date=2019-06-05|access-date=2019-07-22}}&lt;/ref&gt;

== تعریف ==
په هرې لویه وچه کې له هر لوړ غره نه دا اووه لوړې څوکې رامنځته شوې دي. بېلابېل لیستونه یې یو څه توپیر لري، خو په ټوله کې یو ډول ټکي پاتې کېږي. اووه څوکې د هغه تعریف له جملې نه دي، چې د یوې لویې وچې لپاره ترې ګټه اخیستل کېږي. په دې کې بیا د دې لویې وچې د پولې موقعیت ځانګړی دی. د دې پایله دا ده چې د توپیر دوه لوی ټکي رامنځته کړي. لومړی هغه یې د مونټ بلانک پر وړاندې د ایلبروس غر نومېږي، چې د اروپا لپاره دی، دا غر په دې پورې اړوند دی، چې آیا د لوی قفقاز غرونه د لوی قفقاز د اوبو د تعریف لپاره ترلاسه شوي که نه؟ دا د آسیا او اروپا ترمنځ د تور او کسپین سمندرونو ترمنځ د سیمې لپاره د لویې وچې پوله په ګوته کوي؛ دا هغه وېش دی، چې د البروس غر به د اروپا پر ځای په اسیا کې راولي. د دویم هغه نوم یې پنکاک جایا دی (د «کارستینز پیرامډ» په نامه یې هم خلک پېژني) او د ماونټ کوسیوسزکو پر وړاندې د اسټرالیا د براعظم لپاره دی. دا غر په دې پورې تړاو لري چې ایا یو ساهول شیلف، که یوازې د استرالیا اصلي ځمکه د لویې وچې په ډول په دې وېش کې راځي. دا  یوه بل لیست ته هم وده ورکوي، چې «اته څوکې» نومېږي او په دې کې په نورو لویو وچو کې له پنکاک جایا او ماونټ کوسیوسزکو سره  شپږ څوکې یوځای دي.&lt;ref&gt;{{Citation|last=National Geographic Maps (Firm)|title=Atlas of the world|date=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/671359683|place=Washington, D.C.|publisher=National Geographic Society|isbn=978-1-4262-0632-0|oclc=671359683|access-date=2021-01-09}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Climbing the Seven Summits |url=http://www.infoplease.com/ipa/A0777282.html |website=www.infoplease.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bass&quot;&gt;{{cite web |date=12 November 2003 |title=The Adventurer: Dick Bass' Many Summits |url=https://www.forbes.com/2003/11/12/cz_jc_1112sport.html |work=Forbes}}&lt;/ref&gt;

== اسټرالیا ==
د کوسیوسزکو غر په اسټرالیا کې تر ټولو لوړ غر دی، د بحر له سطحې نه ۲٫۲۲۸ متره لوړوالی لري، چې ۷٫۳۱۰ فوټه کېږي. په هر حال پنکاک جایا د اسټرالیا په لویه وچه کې تر ټولو لوړ غر دی، چې نیو ګیني او اسټرالیا په کې رانغښتې ده. دا غر د بحر له سطحې نه ۴٫۸۸۴ متره چې ۱۶٫۰۲۴ فوټه کېږي، لوړوالی لري. له اسټرالیا سره د سهول کانټینینټل شیلف غر د اندونیزیا په پاپوا ولایت او د نیو ګیني په ټاپو کې سره نښتې دي. د کوسیوسکو غره ته ختل تر یوه بریده ستونزمن کار نه دی. له دې غره نه د موټرونو نږدې پارک ته بېرته راتګ  په درې درجو کې څلور ساعته وخت نیسي. دا په داسې حال کې ده، چې پنکاک جایا د غره ختنې د سفر په وېش کې ډلبندي کېږي.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Kosciuszko walk - Thredbo to Mount Kosciuszko |url=https://www.nationalparks.nsw.gov.au/things-to-do/walking-tracks/kosciuszko-walk-thredbo-to-mount-kosciuszko |access-date=1 February 2021 |website=NSW National Parks |publisher=NSW National Parks and Wildlife Service |language=en}}&lt;/ref&gt;

ځینې ​​سرچینې دا ادعا کوي چې د اسټرالیا په لویه وچه او د پاپوا نیو ګیني په بسمارک لړۍ کې ( د نیوګیني په ټاپو لکه پنکاک جایا) ماونټ ویلهیم (۴٫۵۰۹متره، چې ۱۴٫۷۹۳ فوټه کېږي) تر ټولو لوړ غر دی. دلیل یی دا دی، چې اندونیزیا په اسیا کې راځي. ( د سویل ختیځې اسیا د غرونو نوملړ وګورئ، چې په لوېدیځه نیوګینه او اندونیزیا کې د پنکاک جایا او نورو غرونه رانغاړي). په هر حال دا یو جیوفزیک تعریف نه دی، بلکې سیاسي دی. د دې معنا به دا وي چې په ۱۹۶۹ز کال کې د نیوګینه لوېدیځې برخې لویه وچه بدله کړې ده. 

د اسټرالیا په شرایطو کې د یوه هېواد په ډول موسون پیک ( ۲٫۷۴۵ متره چې ۹٫۰۰۶ فوټه کېږي) تر کوسیسکو نه لوړ دی. په هر حال، دا غر په اقیانوس کې پروت نه دی، خو د سویلي هند د سمندر په هرډ ټاپو کې پروت دی. که د نیوګیني له ټاپو نه صرف نظر شو، نو د نیوزیلینډ په سویلي ټاپو کې اوراکي / ماونټ کوک د آسټرالیا تر ټولو لوړ غر دی، چې ۳٫۷۲۴ متره (۱۲٫۲۱۸ فوټه) کېږي، لوړوالی لري. 

هغه سرچینې په لاندې ډول دي، چې د پنکاک جایا سرحدونه ښيي یا په اقیانوس کې ماونټ ویلهیم د تر ټولو لوړې نقطې په توګه فهرست کوي: ملګري ملتونه، د لویو وچو غونډې، نړیوال اتلس، د سي ای اې د نړیوال حقیقت کتاب، د کاناډا اتلس او د پاپوا نیو ګیني پي این جي  سخت حرکتونه. &lt;ref&gt;{{Cite web |title=7 Continent Summits |url=http://www.7continentsummits.com/ |website=7 Continent Summits}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=World Atlas / World Map / Atlas of the World Including Geography Facts and Flags |url=https://www.worldatlas.com/aatlas/world.htm |website=www.worldatlas.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=25 January 2022 |title=East Asia/Southeast Asia :: Indonesia – The World Factbook |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/indonesia/ |website=www.cia.gov}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Map |url=http://ftp.geogratis.gc.ca/pub/nrcan_rncan/raster/atlas_6_ed/reference/eng/oceania_eng.jpg |format=JPG}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=PNG trekking adventures &amp;#124; Battlefield Treks and Culture |url=https://www.pngtrekkingadventures.com/ |website=www.pngtrekkingadventures.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=United Nations Geospatial Information Section Web Site |url=https://www.un.org/Depts/Cartographic/english/htmain.htm |website=www.un.org}}&lt;/ref&gt;

== اروپا ==
په ټوله کې په اروپا کې لوړه څوکه په قفقاز کې ده، چې د ایلبروس غر (۵٫۶۴۲ متره دی یا ۱۸٫۵۱۰ فوټه) نومېږي او دا منل شوې څوکه د باس او میسنر په نوملړ کې تر سترګو کېږي. له دې امله په نړیواله کچه دا موافقه نه ده شوې، چې د اسیا او اروپا ترمنځ سرحد چېرته واقع دی. په اروپا کې یې ځایول جنجالي دي، که د اروپا او اسیا ترمنځ د کوما – مینیچ ډیپریشن د جیولوژیکي سرحد په توګه وکارول شي؛ نو ایلبروس او قفقاز په بشپړه په اسیا کې واقع دي. که پرځای یې د لوی قفقاز اوبه وکارول شي، نو د ایلبروس څوکې چې د اسیا له پولې سره نږدې پرتې دي، ټولې په اروپا کې راځي. مونټ بلانک چې ۴٫۸۱۰ متره یا ۱۵٫۷۸۱ فوټه دی، هغه څوکه ده، چې د ګرین الپس په اوږدو کې د فرانسې او ایټالیې ترمنځ په پوله کې واقع دی. ځینې وايي چې دا غر په اروپا کې تر ټولو غرونو لوی غر دی.&lt;ref&gt;{{cite web |title=The Seven Summits |url=http://www.8000ers.com/cms/7-summits-mainmenu-199.html |publisher=8000ers.com}}&lt;/ref&gt;

== تاریخ ==
ویلیم ډي هیکټ (۱۹۱۸ز-۱۹۹۹ز) هغه امریکايي غر ختونکی و، چې په ۱۹۵۶ز کال کې د پنځو لویو وچو لوړو څوکو ته پورته شو. نوموړی په ۱۹۴۷ز کال کې د ډینالي (وروسته د ماونټ مک کینلي په نوم نومول شوی)، په ۱۹۴۹ز کال کې د اکونکاګوا، په ۱۹۵۰ز کال کې د کلیمانجارو، په ۱۹۵۶ز کال کې د کوسیوسزکو او په ۱۹۵۶ز کال کې د مونټ بلانک څوکو ته وخوت. په هغه وخت کې مونټ بلانک هغه غر و چې په اروپا کې تر ټولو لوړ بلل کېده. ښاغلي هېکټ هڅه وکړه چې ماونټ ونسن ته وخېژي، نوموړي په ۱۹۶۰ز کال کې د ماونټ ایوریسټ څوکې ته د ختلو اجازه ترلاسه کړه، خو د ځينو شرایطو لکه د یخ وهلو، د بودیجې نشتوالی او نورو له امله په دې ونه توانېد، چې له پینځو ډېرو څوکو ته وخېژي.&lt;ref&gt;[[American Alpine Journal]]:  [http://publications.americanalpineclub.org/articles/12200043500/William-D-Hackett-1918-1999 In Memoriam – William D. Hackett, 1918–1999] AAJ 2000, Volume 42, Issue 74, p. 435.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;historysevensummits&quot;&gt;abc-of-mountaineering.com [http://www.abc-of-mountaineering.com/articles/historysevensummits.asp ''&quot;History of the Quest for the Seven Summits (2004)&quot;''] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151017102247/http://www.abc-of-mountaineering.com/articles/historysevensummits.asp|date=2015-10-17}} Retrieved 2 January 2015.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;British Mountaineering Council: [https://www.thebmc.co.uk/christian-stangl-completes-the-triple-seven-summits ''&quot;60 years of Seven Summits peak bagging (29/08/2013)&quot;''] by Lindsay Griffin, thebmc.co.uk, Retrieved 2 January 2015.&lt;/ref&gt;

ناومي یومورا  (۱۹۴۱زـ ۱۹۸۴ز) د جاپان هېواد هغه لومړنی اتل او غرختونکی و، چې په ۱۹۷۰ز کال کې پر ایوریسټ غره سربېره له اووو لوړو څوکو نه پینځو هغو ته وخوت. نوموړی په ۱۹۶۶ز کال کې د بلانک، په ۱۹۶۶ز کال کې د کلیمانجارو، په ۱۹۶۸ز کال کې د اکونکاګوا، په ۱۹۷۰ز کال کې د ماونټ ایوریسټ او په ۱۹۷۰ز کال کې ډینالي غرونو ته وخوت. نوموړي پلان درلود، چې شمالي قطب (۱۹۷۸ز) ته تر لومړني سفر وروسته انټراکټیکا ته سفر وکړي او له هغه ځایه د وینسن غره ته لاړ شي. نوموړی په ۱۹۸۴ز کال کې د انټراکټیکا سفر ته د چمتووالي لپاره په یوازې ځان په ژمي کې ډینالي ته پورته شو او هلته د ژمي په توپان کې نادرکه شو.&lt;ref name=&quot;historysevensummits2&quot;&gt;abc-of-mountaineering.com [http://www.abc-of-mountaineering.com/articles/historysevensummits.asp ''&quot;History of the Quest for the Seven Summits (2004)&quot;''] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151017102247/http://www.abc-of-mountaineering.com/articles/historysevensummits.asp|date=2015-10-17}} Retrieved 2 January 2015.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://nikon.com/about/feelnikon/recollections/r23_e/ Naomi Uemura, renowned Japanese adventurer&quot;] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150108113138/http://nikon.com/about/feelnikon/recollections/r23_e/|date=2015-01-08}}, nikon.com, Retrieved 2 January 2015.&lt;/ref&gt;

رین هولډ میسنر هغه لومړنی ایټالوي غرختونکی و، چې په ۱۹۷۸ز کال کې له اووو لوړو څوکو نه شپږو هغو ته پورته شو. نوموړی په۱۹۷۱ز کال کې د پنکاک جایا، په ۱۹۷۴ز کال کې د اکونکاګوا، په ۱۹۷۶ز کال کې د ماونټ مکینلي (اوس ورته ډینالي وايي)، په ۱۹۷۸ز کال کې د کلیمانجارو او په ۱۹۷۸ز کال کې د ایوریسټ غره ته پورته شو. په اسټرالیا کې د میسنر لپاره کارستینز پیرامایډ (پنکاک جایا) تر ټولو لوړه څوکه وه (میسنر لیست)، خو نوموړی په ۱۹۸۳ز کال د کوسیوسزکو غره ته وخوت، چې د استرالیا پاتې جغرافیایي تعریف هم بشپړ کړي. ښاغلی میسنر په همدې کال د ایلبروس غره ته پورته شو او ویې ویل چې په حقیقت کې د اروپا لوړه څوکه همدا ده. د غرونو ټولنو دا تعریف ډېر ژر ومانه. په  پای کې نوموړی د وینس غره ته په ۱۹۸۶ز کال کې ورسېد. نوموړی هغه مهال یوازینی پینځم کس و، چې اووو لوړو څوکو ته پورته شو.&lt;ref name=&quot;historysevensummits3&quot;&gt;abc-of-mountaineering.com [http://www.abc-of-mountaineering.com/articles/historysevensummits.asp ''&quot;History of the Quest for the Seven Summits (2004)&quot;''] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151017102247/http://www.abc-of-mountaineering.com/articles/historysevensummits.asp|date=2015-10-17}} Retrieved 2 January 2015.&lt;/ref&gt;

ریچارډ باس هغه لومړنی سوداګر او لېوال غرختونکی و چې په ۱۹۸۵ز کال کې ټولو اووو لوړو څوکو ته پورته شو. نوموړی په یوه کال (۱۹۸۳ز) کې شپږو څوکو ته پورته شو، چې په دې څوکو کې اکونکاګوا، ډینالي، کلیمانجارو، ماونټ ایلبروس، ماونټ وینسن او ماونټ کوسیوسزکو شاملې وې. نوموړی دغو ټولو څوکو ته د خپل ملګري فرانک ویلز او د غرونو د بېلابېلو لارښودونو سره یوځای پورته شو. باس او ویلز د ۱۹۸۳ز کال په پیل کې بېلابېلې هڅې وکړې، چې د ایوریسټ غره ته وخېژي، دا څوکه په نوملړ کې تر ټولو لوړه او ستونزمنه وه. باس د ۱۹۸۵ز کال د اپرېل په ۳۰مه  له ویلز پرته د ماونټ ایوریسټ څوکې ته ورسېده، نوموړي دا کار د امریکایي مسلکي غره ختونکي ډیویډ بریشیرز په لارښونه ترسره کړ. نوموړي وروسته د اووو څوکو کتاب هم لیکلی، چې دا تړون  یې رانغاړلی دی. امریکایي غرختونکی ګیری روچ دویم کس شو، چې وروسته په ۱۹۸۵ز کال اووو څوکو ته پورته شو.{{Sfn|Bass|Wells|Ridgeway|1986}}&lt;ref name=&quot;historysevensummits4&quot;&gt;abc-of-mountaineering.com [http://www.abc-of-mountaineering.com/articles/historysevensummits.asp ''&quot;History of the Quest for the Seven Summits (2004)&quot;''] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151017102247/http://www.abc-of-mountaineering.com/articles/historysevensummits.asp|date=2015-10-17}} Retrieved 2 January 2015.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |author=&lt;!--Not stated--&gt; |title=About Gerry Roach |url=http://www.climb.mountains.com/About_GJ_files/About_Gerry.shtml |access-date=2 November 2017 |website=climb.mountains.com |quote=&quot;After climbing Mount Everest in 1983, he went on to become the second person to climb the highest peak on each of the seven continents in 1985.&quot;}}&lt;/ref&gt;

== سرچينې ==</text>
      <sha1>9kfxwaait8yhmiml4cx79hmov9kjvl7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>کوچنۍ کولمه</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63759</id>
    <revision>
      <id>284670</id>
      <timestamp>2022-08-20T13:00:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12819" xml:space="preserve">کوچنۍ کولمه د هاضمي سیسټم هغه برخه ده، چې ډېری مغذي مواد له خواړو نه جذبوي او د معدې او لوی کولمو تر منځ شتون لري او د پانقراص مجرا له لارې صفرا (bile) او د پانقراص انزایمونه ترلاسه کوي ترڅو په هضم کې مرسته وکړي. دغه راز کوچنۍ کولمه شاوخوا ۱۸ فوټه (۶.۵ متره) اوږدوالی لري. که څه هم دا د لوی کولمو په پرتله اوږده ده، خو د کوچني قطر له امله وړه کولمه یادیږي.

کوچنۍ کولمه په درې جلا برخو لکه ډډینیوم، ججینیوم او ایلیوم وېشل شوې، چې ډډینیوم د کولمې تر ټولو لنډه برخه ده  او هغه برخه ده چې د یو شمېر زخو لا لارې د خوړو د جذب لپاره چمتووالی نیسي . په داسې حال کې چې ججینیوم د انټروسایټس (enterocytes) په واسطه د خپل پوښ له لارې د خوړو د جذب لپاره ځانګړی شوی دی. همدارنګه د ایلیوم اصلي دنده د ویټامین B12 جذبول، صفراوي مالګې او هر هغه هضمي مواد چې د ججینیوم له خوا نه جذبیږي .&lt;ref&gt;[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/275485/human-body human body | Britannica.com&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt;

== اندازه ==
د کوچني کولمو اوږدوالی توپیر لري کېداې شي له ۳مترو (۹.۸۴ فوټه) نه تر ۱۰.۴۹ مترو (۳۴.۴ فوټه) پورې وي. دغه راز د کوچنۍ کولمو اوږدوالی د اندازه کولو طریقې پورې هم اړه ولري، چې په یو ژوندی کس کې معمول اوږدوالی له ۳ نه تر ۵ مترو پورې وي. همدارنګه اوږدوالی د یو کس په قد پورې هم اړه لري لکه څنګه چې اوږده خلک معمولا اوږده کوچنۍ کولمه لري، خو معمولا له مړینې نه وروسته او کله چې کولمه خالي وي د کولمې اوږدوالۍ نور هم زیاتیږي.&lt;ref name=&quot;Di2016&quot;&gt;{{cite book|last1=DiBaise|first1=John K.|last2=Parrish|first2=Carol Rees|last3=Thompson|first3=Jon S.|title=Short Bowel Syndrome: Practical Approach to Management|date=2016|publisher=CRC Press|isbn=9781498720809|page=31|url=https://books.google.com/books?id=GBhjDAAAQBAJ&amp;pg=PA31|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Principles of Anatomy &amp; Physiology|last=Tortora|first=Gerard|publisher=Wiley|year=2014|isbn=978-1-118-34500-9|location=USA|pages=[https://archive.org/details/principlesofanat0000tort/page/913 913]|quote=..its length is about 3m in a living person and about 6.5m in a cadaver due to loss of smooth muscle tone after death.|url=https://archive.org/details/principlesofanat0000tort/page/913}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Gray's Anatomy|last=Standring|first=Susan|publisher=Elsevier|year=2016|isbn=978-0-7020-5230-9|location=UK|pages=1124|quote=..and has a mean length of 5 metres (3 - 8.5 metres) when measured intraoperatively in the living adult (Tietelbaum et al 2013).}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Di20162&quot;&gt;{{cite book|last1=DiBaise|first1=John K.|last2=Parrish|first2=Carol Rees|last3=Thompson|first3=Jon S.|title=Short Bowel Syndrome: Practical Approach to Management|date=2016|publisher=CRC Press|isbn=9781498720809|page=31|url=https://books.google.com/books?id=GBhjDAAAQBAJ&amp;pg=PA31|language=en}}&lt;/ref&gt; 

د امیندوارۍ له ۳۵ اونۍ  وروسته  کوچنیانو کې تقریبا ۱.۵ سانتي متره قطر او په لویانو کې له ۲.۵ نه تر ۳ سانتي متره (۱ انچ) پورې وي. د معدې په ایکس رې کې کوچنۍ کولمه په غیر معمولي ډول خپریږي کله چې قطر یې له ۳ سانتي مترو نه ډېر وي. همدارنګه په سي ټي اسکن کې له ۲.۵ سانتي مترو نه ډیر قطر په غیر معمولي ډول لوی شوی ګڼل کیږي. د انسان د کوچني کولمو د سطحې (mucosa) مساحت د پراخېدو له امله چې د folds ، villi او microvilli له امله رامنځته کېږي په اوسط ډول ۳۰ مربع متره دی.&lt;ref name=&quot;medscape&quot;&gt;{{cite web |author=Ali Nawaz Khan |date=2016-09-22 |title=Small-Bowel Obstruction Imaging |url=http://emedicine.medscape.com/article/374962-overview |access-date=2017-02-07 |website=[[Medscape]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Abdominal X-ray - Abnormal bowel gas pattern |url=http://www.radiologymasterclass.co.uk/tutorials/abdo/abdomen_x-ray_abnormalities/pathology_small_bowel_obstruction |access-date=2017-02-07 |website=radiologymasterclass.co.uk}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|title=Overview of short bowel syndrome and intestinal transplantation|author=Debora Duro, Daniel Kamin|journal=Colombia Médica|volume=38|issue=1|year=2007}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;GazelleGoldberg1994&quot;&gt;{{cite journal|last1=Gazelle|first1=G S|last2=Goldberg|first2=M A|last3=Wittenberg|first3=J|last4=Halpern|first4=E F|last5=Pinkney|first5=L|last6=Mueller|first6=P R|title=Efficacy of CT in distinguishing small-bowel obstruction from other causes of small-bowel dilatation.|journal=American Journal of Roentgenology|volume=162|issue=1|year=1994|pages=43–47|issn=0361-803X|doi=10.2214/ajr.162.1.8273687|pmid=8273687|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Helander|first1=Herbert F|last2=Fändriks|first2=Lars|s2cid=11094705|title=Surface area of the digestive tract – revisited|journal=Scandinavian Journal of Gastroenterology|volume=49|issue=6|year=2015|pages=681–689|issn=0036-5521|doi=10.3109/00365521.2014.898326|pmid=24694282}}&lt;/ref&gt;

=== برخې ===
کوچنۍ کولمو په درېیو برخو وېشل شوی دی.

* ډډینیوم د کولمې هغه لنډ جوړښت دی چې له ۲۰ سانتي متره (۷.۹ انچ) نه تر ۲۵ سانتي متره (۹.۸ انچ) پورې اوږدوالی لري او د «C» په څېر شکل لري، چې له معدې نه نیمه هضم شوي خواړه او له پانقراص (هضمي انزایمونو) او ځيګر (bile) نه هضمي انزایمونه ترلاسه کوي، چې یاد هضمې انزایمونه پروټینونه ټوټه کوي او صفراوي غوړ په (micelles) بدلوي.  
* جیجنوم د کوچني کولمو منځنۍ برخه ده چې ایلیوم سره ډډینیوم نښلوي او شاوخوا ۲.۵ متره اوږدوالی لري. همدارنګه دهضمي محصولات (لکه شکر، امینو اسیدونه او شحمي اسیدونه) دلته د وینې جریان کې جذب کېږي.&lt;ref name=&quot;GRAYS2005&quot;&gt;{{cite book|last=Drake|first=Richard L.|title=Gray's anatomy for students|year=2005|publisher=Elsevier/Churchill Livingstone|location=Philadelphia|isbn=978-0-8089-2306-0|author2=Vogl, Wayne|author3=Tibbitts, Adam W.M. Mitchell|author4=illustrations by Richard|author5=Richardson, Paul|page=273}}&lt;/ref&gt;
* ایلیوم د کوچني کولمو وروستۍ برخه ده، چې شاوخوا ۳ متره اوږدوالی او له جیجنوم سره ورته والی لري. ایلیوم زیاتره  ویټامین B12 او بائل اسیدونه او همدارنګه نور پاتې غذايي مواد جذبوي. &lt;ref name=&quot;GRAYS2005C&quot;&gt;{{cite book|last=Drake|first=Richard L.|title=Gray's anatomy for students|year=2005|publisher=Elsevier/Churchill Livingstone|location=Philadelphia|isbn=978-0-8089-2306-0|author2=Vogl, Wayne|author3=Tibbitts, Adam W.M. Mitchell|author4=illustrations by Richard|author5=Richardson, Paul|page=271}}&lt;/ref&gt;

== هضم ==
کوچنۍ کولمه د وجود هغه برخه ده، چې ډېری کیمیاوي هضم په کې ترسره کیږي همدارنګه ډېری هاضمي انزایمونه چې په کوچنۍ کولمو کې عمل کوي د پانقراص او ځیګر له خوا ترشح کېږی، چې یاد انزایمونه د پانقراص مجرا له لارې کوچنۍ کولمو ته ننوځي، چې  پانقراصي او صفراوي انزايمونه له صفرا کیسه نه د cholecystokinin هورمون په ځواب کې چې د غذايي موادو د شتون له امله رامنځته کېږي کوچنۍ کولمو ته ننوځي. دغه راز سیکریټین په نوم یو بل هورمون چې په کوچني کولمو کې ترشح  کیږي په پانقراص باندې اضافي اغېزې رامنځته کوي او په ډوډینیوم کې د بای کاربونیټ د رامنځته کېدو لامل کیږي، چې معدې کې احتمالي زیان رسونکي اسیدونه خنثی کړي. 

د غذايي موادو درې لوی ټولګي چې له هضم نه تیریږي پروټینونه، لیپیدونه (چربي) او کاربوهایډریټ دي:

* پروټین په وجود کې له جذب نه مخکې په کوچنیو پیپټایډونو او امینو اسیدونو وېشل کېږي، چې د خوړو کیمیاوي ټوټه کول په معده کې پیل او تر کوچنۍ کولمو پورې دوام کوي. دغه راز پروټولوټیک انزایمونه  پشمول د ټریپسین او کیموټریپسین له پانقراص نه ترشح کېږي او پروټینونه په کوچنیو پیپټایډونو ټوټه کوي. &lt;ref&gt;{{cite journal|author=Silk DB|title=Progress report. Peptide absorption in man|journal=Gut|volume=15|issue=6|pages=494–501|year=1974|pmid=4604970|pmc=1413009|doi=10.1136/gut.15.6.494}}&lt;/ref&gt; 
* لیپیدونه (غوړ) په شحمي اسیدونو او ګلیسیرول ویشل کېږي. د پانقراص لیپیز انزایم ټرای ګلیسریډونه په غوړ اسیدونو او مونوګلیسیریډونو وېشي، چې یاد انزایم د صفراوي مالګې په مرسته له ځیګر نه ترشح کېږي او په صفراوي کیسه کې زېرمه کېږي. دغه راز صفراوي مالګې د ټرای ګلیسریډونو سره تړل کېږي ترڅو د دوی په جذبولو کې مرسته وکړي او تر څو د پانقراص لیپیز ته د لاسرسي وړ شي. دا ځکه واقع کېږي چې لیپیز د اوبو محلول ده او غوړ ټرای ګلیسریډونه هایدروفوبیک دي او د یو بل په لور حرکت کوي او د کولمو د اوبو چاپیریال نه لرې کېږي او په دې توګه د صفراوي مالګین اوبو کې ټرای ګلیسریډونه جذبوي په دې ډول لیپیز کولی شي دوی په کوچنیو ذراتو ټوټه کړي او وروسته د جذب لپاره د کوچني کولمو زخو ته ننوځي. 
* ځینې ​​​​کاربوهایډریټ په ساده شکرو یا مونوساکرایډونو (لکه ګلوکوز) ویشل کېږي. د پانقراص امیلیز انزایم ځینې کاربوهایډریټ (په ځانګړي توګه نشایسته) په اولیګوساکرایډونو ویشي او پاتي کاربوهایډریټونه لوی کولمو ته له هضم نه پرته ننوځي او د کولمو د باکتریاو له خوا لېږدول کېږي. 

=== امونولوژیکي ===
کوچنۍ کولمو د بدن د معافیت سیسټم ملاتړ کوي. (Peyer's patches) د کوچني کولمو ایلیوم برخه کې موقعیت لري، چې د معدې د محلي معافیت سیسټم یوه مهمه برخه ده. همدارنګه (Peyer's patches) د لیمفاټیک سیسټم برخه ده او د معدې په جریان کې د احتمالي زیان رسونکي باکتریا یا نورو مایکرو ارګانیزمونو په ځواب کې انټيجنونو چمتو کوي ترڅو وروسته د معافیت سیسټم ته وړاندې شي.&lt;ref&gt;{{cite web |date=13 December 2012 |title=Intestinal immune cells play an unexpected role in immune surveillance of the bloodstream |url=http://www.massgeneral.org/about/pressrelease.aspx?id=1533 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20181016130005/https://www.massgeneral.org/about/pressrelease.aspx?id=1533 |archive-date=16 October 2018 |access-date=28 August 2013 |publisher=Massachusetts General Hospital}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Canny|first1=G. O.|last2=McCormick|first2=B. A.|title=Bacteria in the Intestine, Helpful Residents or Enemies from Within?|journal=Infection and Immunity|volume=76|issue=8|year=2008|pages=3360–3373|issn=0019-9567|doi=10.1128/IAI.00187-08|pmc=2493210|pmid=18474643|citeseerx=10.1.1.596.7265}}&lt;/ref&gt;

== سرچينې ==</text>
      <sha1>ory5jycpf4a29zkneiioioi7f20n3s7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>د کارن خبرې اترې:Begemotas</title>
    <ns>3</ns>
    <id>63760</id>
    <revision>
      <id>284671</id>
      <timestamp>2022-08-20T13:09:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ښه راغلاست پیغام ورکوونکی</username>
        <id>11444</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>د يوه نوي کارن د خبرواترو مخ کې د [[ښه راغلئ|ښه راغلاست پيغام]] ورگډوي</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="476" xml:space="preserve">{{ښه راغلئ|realName=|name=Begemotas}}

-- &lt;span style=&quot;font-family: MCS Quds SU normal; font-size: 15px; text-shadow: silver 0.2em 0.2em 0.1em;&quot;&gt; '''[[کارن:Af420|&lt;font color=&quot;black&quot;&gt;'''Af420''']]''' &lt;/span&gt; &lt;sup&gt;&lt;font face=&quot;MCS Quds SU normal&quot; size=&quot;3&quot;&gt;'''[[د کارن خبرې اترې:Af420|&lt;font color=&quot;#69 69 69&quot;&gt;'''اړیکه''']] '''&lt;/font&gt;&lt;/sup&gt; ۱۳:۰۹, ۲۰ اگسټ ۲۰۲۲ ([[همغږي نړیوال وخت|‌‌‌‌'''نړیوال ‌وخت''']])</text>
      <sha1>0qfkizxo6tun3csebratsoqd5vz8xpp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>د کارن خبرې اترې:Ramija</title>
    <ns>3</ns>
    <id>63761</id>
    <revision>
      <id>284672</id>
      <timestamp>2022-08-20T15:43:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ښه راغلاست پیغام ورکوونکی</username>
        <id>11444</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>د يوه نوي کارن د خبرواترو مخ کې د [[ښه راغلئ|ښه راغلاست پيغام]] ورگډوي</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="473" xml:space="preserve">{{ښه راغلئ|realName=|name=Ramija}}

-- &lt;span style=&quot;font-family: MCS Quds SU normal; font-size: 15px; text-shadow: silver 0.2em 0.2em 0.1em;&quot;&gt; '''[[کارن:Af420|&lt;font color=&quot;black&quot;&gt;'''Af420''']]''' &lt;/span&gt; &lt;sup&gt;&lt;font face=&quot;MCS Quds SU normal&quot; size=&quot;3&quot;&gt;'''[[د کارن خبرې اترې:Af420|&lt;font color=&quot;#69 69 69&quot;&gt;'''اړیکه''']] '''&lt;/font&gt;&lt;/sup&gt; ۱۵:۴۳, ۲۰ اگسټ ۲۰۲۲ ([[همغږي نړیوال وخت|‌‌‌‌'''نړیوال ‌وخت''']])</text>
      <sha1>34fnetuuxf8b1os5g95higo5gsjj3r6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>د کارن خبرې اترې:Raousoft</title>
    <ns>3</ns>
    <id>63762</id>
    <revision>
      <id>284673</id>
      <timestamp>2022-08-20T16:14:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ښه راغلاست پیغام ورکوونکی</username>
        <id>11444</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>د يوه نوي کارن د خبرواترو مخ کې د [[ښه راغلئ|ښه راغلاست پيغام]] ورگډوي</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="475" xml:space="preserve">{{ښه راغلئ|realName=|name=Raousoft}}

-- &lt;span style=&quot;font-family: MCS Quds SU normal; font-size: 15px; text-shadow: silver 0.2em 0.2em 0.1em;&quot;&gt; '''[[کارن:Af420|&lt;font color=&quot;black&quot;&gt;'''Af420''']]''' &lt;/span&gt; &lt;sup&gt;&lt;font face=&quot;MCS Quds SU normal&quot; size=&quot;3&quot;&gt;'''[[د کارن خبرې اترې:Af420|&lt;font color=&quot;#69 69 69&quot;&gt;'''اړیکه''']] '''&lt;/font&gt;&lt;/sup&gt; ۱۶:۱۴, ۲۰ اگسټ ۲۰۲۲ ([[همغږي نړیوال وخت|‌‌‌‌'''نړیوال ‌وخت''']])</text>
      <sha1>tkb5irizevzcabf0ij44v88jxfctky3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>شيخال</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63763</id>
    <revision>
      <id>284679</id>
      <timestamp>2022-08-20T17:23:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>محمد بلال صافي</username>
        <id>28081</id>
      </contributor>
      <comment>د &quot;[[شيخال]] د [[افغانستان]] په ختيځ کي پروت د [[کونړ ولايت]] د [[سرکاڼو ولسوالۍ]] د [[شونکړۍ]] په دره کي د [[پاکستان]] د [[مهمندو]]  [[ايجنسۍ]] سره په [[ډيورند کرښه]] پروت دی ، چي [[طول البلد]] يي ۰۶۹۷۸۲ء۷۱  او [[عرض البلد]] يي ۶۳۶۸۶۶ء۳۴ دی.&quot; تورو مخ جوړ شو</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="391" xml:space="preserve">[[شيخال]] د [[افغانستان]] په ختيځ کي پروت د [[کونړ ولايت]] د [[سرکاڼو ولسوالۍ]] د [[شونکړۍ]] په دره کي د [[پاکستان]] د [[مهمندو]]  [[ايجنسۍ]] سره په [[ډيورند کرښه]] پروت دی ، چي [[طول البلد]] يي ۰۶۹۷۸۲ء۷۱

او [[عرض البلد]] يي ۶۳۶۸۶۶ء۳۴ دی.</text>
      <sha1>9tt2bjkl8tn87qvdjrprwb2u1fyeo90</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>284680</id>
      <parentid>284679</parentid>
      <timestamp>2022-08-20T17:23:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>محمد بلال صافي</username>
        <id>28081</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="449" xml:space="preserve">[[شيخال]] د [[افغانستان]] په ختيځ کي پروت د [[کونړ ولايت]] د [[سرکاڼو ولسوالۍ]] د [[شونکړۍ]] په دره کي د [[پاکستان]] د [[مهمندو]]  [[ايجنسۍ]] سره په [[ډيورند کرښه]] پروت دی ، چي [[طول البلد]] يي ۰۶۹۷۸۲ء۷۱

او [[عرض البلد]] يي ۶۳۶۸۶۶ء۳۴ دی.

دا د [[محمد بلال صافي]] ټاټوبی دی</text>
      <sha1>jfjxlqjzau75wnasl4b9ofd6iqcvphj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>د کارن خبرې اترې:0cba</title>
    <ns>3</ns>
    <id>63764</id>
    <revision>
      <id>284687</id>
      <timestamp>2022-08-20T19:24:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ښه راغلاست پیغام ورکوونکی</username>
        <id>11444</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>د يوه نوي کارن د خبرواترو مخ کې د [[ښه راغلئ|ښه راغلاست پيغام]] ورگډوي</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="471" xml:space="preserve">{{ښه راغلئ|realName=|name=0cba}}

-- &lt;span style=&quot;font-family: MCS Quds SU normal; font-size: 15px; text-shadow: silver 0.2em 0.2em 0.1em;&quot;&gt; '''[[کارن:Af420|&lt;font color=&quot;black&quot;&gt;'''Af420''']]''' &lt;/span&gt; &lt;sup&gt;&lt;font face=&quot;MCS Quds SU normal&quot; size=&quot;3&quot;&gt;'''[[د کارن خبرې اترې:Af420|&lt;font color=&quot;#69 69 69&quot;&gt;'''اړیکه''']] '''&lt;/font&gt;&lt;/sup&gt; ۱۹:۲۴, ۲۰ اگسټ ۲۰۲۲ ([[همغږي نړیوال وخت|‌‌‌‌'''نړیوال ‌وخت''']])</text>
      <sha1>bjm5lzvwdrr2wz7z0y7i1hqdemun99n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>وديا راو</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63765</id>
    <revision>
      <id>284688</id>
      <timestamp>2022-08-21T03:49:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>شاه زمان پټان</username>
        <id>26102</id>
      </contributor>
      <comment>د &quot;[[:ur:Special:Redirect/revision/5087426|ودیا راؤ]]&quot; مخ د ژباړلو له مخې جوړ شوی</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2893" xml:space="preserve">[[دوتنه:راو حيدري.png|alt=Rao|بټنوک|وديا راو ]]
{{صندوق معلومات شخص|نوم=وديا راو|ژوند ملګری=احسان حيدري|اولاد=اديتي راو حيدري(سندرغاړې)}}{{خانہ معلومات شخصیت}}'''ودیا راو'''  د هند د کلاسیک موسیقۍ سندرغاړې او لیکواله ده. &lt;ref&gt;{{Cite news|Title=On a delicate note|Author=Kuldeep Kumar|URL=http://www.thehindu.com/arts/books/article2683984.ece}}&lt;/ref&gt; هغه د نینا دیوي په اړه یو کتاب لیکلی، چې هرټ ټو هرټ رېمېمبرېنګ نېناجي نوميږي.

ودیا راو د هند د مشهورې اداکارې، نڅاګرې او سندرغاړې ادیتي راو حیدري مور ده.

== لومړنی ژوند ==
ودیا راو په واناپارتي کې زېږېدلې او په [[حيدراباد، هند|حیدراباد]] کې لويه شوې. هغه خپل فراغت له مدراس څخه سرته ورساوه او وروسته د ډیلي د اقتصاد په ښوونځي کې داخله واخيسته، ترڅو په [[ټولنپوهنه]] کې ماسټري وکړي. &lt;ref name=&quot;hindu11&quot;&gt;{{Cite web |date=8 دسمبر 2011 |title=Glimpses of Naina |url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-metroplus/glimpses-of-naina/article2696402.ece |access-date=11 جون 2013}}&lt;/ref&gt;

== مسلکي ژوند ==
ودیا راو د موسیقۍ په برخه کې د تمرکز کولو دمخه د پنځو کلونو لپاره د ښځو د پراختیا مطالعاتو مرکز سره د څېړونکې په توګه کار کاوه. &lt;ref name=&quot;hindu11&quot;&gt;{{Cite web |date=8 دسمبر 2011 |title=Glimpses of Naina |url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-metroplus/glimpses-of-naina/article2696402.ece |access-date=11 جون 2013}}&lt;/ref&gt;

وديا راو تر ډېره تصوفي شعرونه وايي لکه د امیر خسرو ، کبیر شاعري &lt;ref&gt;{{Cite news|Title=Cascade of thumris|Author=Jyoti Nair Belliappa}}&lt;/ref&gt; .

== شخصي ژوند ==
ودیا راو له احسان حیدري سره واده وکړ. له دې واده څخه هغه یوه لور لري، مشهوره هندي اداکاره او سندرغاړې ادیتي راو حیدري .

== بېرونۍ تړنې ==

* [http://www.vidyaraosinger.com/ رسمي سایټ] آرکائیو شدہ (تاریخ ورک شوی)  
* [http://www.thedelhiwalla.com/2010/06/05/city-life-the-love-life-of-vidya-rao-thumri-singer/ د ودیا راو د مینې ژوند، تمری سندرغاړی]

== سرچينې ==
{{لړسرچينې}}
[[وېشنيزه:هندي سندرغاړي]]
[[وېشنيزه:هندي ستوري]]
[[وېشنيزه:هندي ساينسپوهان]]
[[وېشنيزه:هندي رسنۍ]]
[[وېشنيزه:هندي راجاگان]]
[[وېشنيزه:هندي دین]]</text>
      <sha1>5ljvkzh1jbagta78tk7dkdymxqjxto9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>284689</id>
      <parentid>284688</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T03:49:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>شاه زمان پټان</username>
        <id>26102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>سی</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2783" xml:space="preserve">
{{صندوق معلومات شخص|نوم=وديا راو|ژوند ملګری=احسان حيدري|اولاد=اديتي راو حيدري(سندرغاړې)}}'''ودیا راو'''  د هند د کلاسیک موسیقۍ سندرغاړې او لیکواله ده. &lt;ref&gt;{{Cite news|Title=On a delicate note|Author=Kuldeep Kumar|URL=http://www.thehindu.com/arts/books/article2683984.ece}}&lt;/ref&gt; هغه د نینا دیوي په اړه یو کتاب لیکلی، چې هرټ ټو هرټ رېمېمبرېنګ نېناجي نوميږي.

ودیا راو د هند د مشهورې اداکارې، نڅاګرې او سندرغاړې ادیتي راو حیدري مور ده.

== لومړنی ژوند ==
ودیا راو په واناپارتي کې زېږېدلې او په [[حيدراباد، هند|حیدراباد]] کې لويه شوې. هغه خپل فراغت له مدراس څخه سرته ورساوه او وروسته د ډیلي د اقتصاد په ښوونځي کې داخله واخيسته، ترڅو په [[ټولنپوهنه]] کې ماسټري وکړي. &lt;ref name=&quot;hindu11&quot;&gt;{{Cite web |date=8 دسمبر 2011 |title=Glimpses of Naina |url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-metroplus/glimpses-of-naina/article2696402.ece |access-date=11 جون 2013}}&lt;/ref&gt;

== مسلکي ژوند ==
ودیا راو د موسیقۍ په برخه کې د تمرکز کولو دمخه د پنځو کلونو لپاره د ښځو د پراختیا مطالعاتو مرکز سره د څېړونکې په توګه کار کاوه. &lt;ref name=&quot;hindu11&quot;&gt;{{Cite web |date=8 دسمبر 2011 |title=Glimpses of Naina |url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-metroplus/glimpses-of-naina/article2696402.ece |access-date=11 جون 2013}}&lt;/ref&gt;

وديا راو تر ډېره تصوفي شعرونه وايي لکه د امیر خسرو ، کبیر شاعري &lt;ref&gt;{{Cite news|Title=Cascade of thumris|Author=Jyoti Nair Belliappa}}&lt;/ref&gt; .

== شخصي ژوند ==
ودیا راو له احسان حیدري سره واده وکړ. له دې واده څخه هغه یوه لور لري، مشهوره هندي اداکاره او سندرغاړې ادیتي راو حیدري .

== بېرونۍ تړنې ==

* [http://www.vidyaraosinger.com/ رسمي سایټ] آرکائیو شدہ (تاریخ ورک شوی)  
* [http://www.thedelhiwalla.com/2010/06/05/city-life-the-love-life-of-vidya-rao-thumri-singer/ د ودیا راو د مینې ژوند، تمری سندرغاړی]

== سرچينې ==
{{لړسرچينې}}
[[وېشنيزه:هندي سندرغاړي]]
[[وېشنيزه:هندي ستوري]]
[[وېشنيزه:هندي ساينسپوهان]]
[[وېشنيزه:هندي رسنۍ]]
[[وېشنيزه:هندي راجاگان]]
[[وېشنيزه:هندي دین]]</text>
      <sha1>bscf61pf4ts1g73rlzqzibopsaud8dz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>کيټي پيري</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63766</id>
    <revision>
      <id>284690</id>
      <timestamp>2022-08-21T03:57:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>شاه زمان پټان</username>
        <id>26102</id>
      </contributor>
      <comment>د &quot;[[:ur:Special:Redirect/revision/4921364|کیٹی پیری]]&quot; مخ د ژباړلو له مخې جوړ شوی</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5324" xml:space="preserve">{{صندوق معلومات شخص|نوم=کيترين الېزابېت هډسن|زېږون نېټه=25 اکتور 1984|د زېږېدنې ځای=سانتا باربرا، کليفورنيا|هيواد غړيتوب=امريکا متحده ايالات|ژبه=انګريزي}}{{خانہ معلومات شخصیت|}}کاترین الیزابیت هډسن (د اکتوبر 25، 1984 زېږېدلې)، په مسلکي توګه د کیټي پیري په نوم پېژندل کيږي، یوه امریکایی سندرغاړې، سندرسازه، او د تلویزیون لیکواله ده. هغه په 2010 لسیزه کې د خپل نوښتګر سټایل لپاره مشهوره شوه. په شپاړس کلنۍ کې، کېټي د موسيقۍ مسلک د ځان لپاره غوره کړ، د کیټي پیري لومړی البوم له سوداګریزه پلوه ناکام و. د کیټي هډسن البوم (2001)، د ریډ هیل ریکارډونو لاندې خپور شو. هغه په اوولس کلنۍ کې لاس انجلس ته لاړه ترڅو په موسیقۍ کې مسلک تعقیب کړي. د لومړي البوم له ناکامۍ وروسته، هغې د خپلې مور له نوم څخه وروسته د &quot;کیټي پیري&quot; نوم غوره کړ، او دا نوم یې لوړ ته پورته کړ. د تولید کونکو ګلین بالارډ او ګریګ ویلز سره ، هغه د جاوا ریکارډونو او بیا د کولمبیا ریکارډونو سره یو البوم ثبت کړ چې هیڅکله خپور شوی نه و. هغه بیا د اپریل په 2007 کې د کیپیټل ریکارډونو سره د ثبت کولو تړون لاسلیک کړ. &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Myers |first=Justin |date=اپریل 27, 2018 |title=The lost gems: Unreleased and unfinished albums that never saw the light of day |url=https://www.officialcharts.com/chart-news/unreleased-and-unfinished-albums-that-never-saw-the-light-of-day__15851/ |url-status=live |access-date=ستمبر 23, 2021 |publisher=[[Official Charts Company]]}}&lt;/ref&gt;

=== شخصي ژوند ===
کاترین الیزابیت هډسن د اکتوبر په 25، 1984 کې په سانټا باربرا، کالیفورنیا کې مریم کریسټین او موریس کیت هډسن ته زیږیدلی و، د پنتیکوستال پادری &lt;ref name=&quot;Friedlander 2012 152&quot;&gt;{{harvnb|Friedlander|2012|p=15}}&lt;/ref&gt; . پیري د انګلیسي، جرمني، آیرلنډي او پرتګالي نسل څخه دی &lt;ref&gt;{{harvnb|Cowlin|2014|pp=11; 51}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite magazine|last=Robinson|first=Lisa|title=Katy Perry's Grand Tour|magazine=[[Vanity Fair (magazine)|Vanity Fair]]|date=3 مئی, 2011|access-date=جنوری 23, 2014|url=https://www.vanityfair.com/hollywood/features/2011/06/katy-perry-full-201106|archive-url=https://web.archive.org/web/20141025031343/http://www.vanityfair.com/hollywood/features/2011/06/katy-perry-full-201106|archive-date=اکتوبر 25, 2014}}&lt;/ref&gt; . د هغې د مور په لور، هغه د فلم ډایرکټر فرانک پیري خور ده. د هغه کوچنی ورور ډیویډ هم یو سندرغاړی دی.

=== مسلک ===
کیټي پیري د هر وخت ترټولو غوره پلورونکي البوم او سندرې لیکلو هنرمندانو څخه دی چې د میوزیک شرکتونو سره د همکارۍ له لارې یې په ټوله نړۍ کې له 14.3 ملیون څخه ډیر ریکارډونه پلورلي دي. د هغه ټول سټوډیو البومونه چې د کیپیټل لاندې خپاره شوي په انفرادي ډول له ملیارد څخه ډیر ځله خپاره شوي. هغه په خپل کریډیټ کې د متحده ایالاتو 9 نمبر ون سندرې ، درې د متحده ایالاتو نمبر ون البومونه لري او په ټوله نړۍ کې یې خورا شهرت ترلاسه کړی. پدې کې څلور د ګینیس ورلډ ریکارډونه، پنځه د بلبورډ میوزیک ایوارډونه، پنځه امریکایی میوزیک ایوارډونه، یو بریټ ایوارډ او یو جونو جایزه شامل دي. کیټي پیري د فوربس په کلني لیست کې د 2011 څخه تر 2019 پورې د میوزیک په برخه کې ترټولو لوړ معاش لرونکي میرمنې شاملې وې. هغې په 2012 کې د کیټي پیري په نوم یو ژوندلیک مستند فلم خپور کړ: زما برخه . کیټي پیري د امریکن ایډول 2018 (شپږم فصل) کې د قاضي په توګه هم دنده ترسره کړې. هغه په ټویټر کې د لسو میلیونو څخه زیاتو پیروانو سره یوه له ډیرو تعقیب شویو میرمنو څخه ده.

== سرچينې ==
{{لړسرچينې}}
[[وېشنيزه:1984 زېږېدنې]]
[[وېشنيزه:کاترين الېزبېت]]
[[وېشنيزه:امريکايي سندرغاړي]]
[[وېشنيزه:امريکاي ادا]]
[[وېشنيزه:امريکايي ستوري]]
[[وېشنيزه:امريکا متحده ايالات]]
[[وېشنيزه:امريکا ته د برتانيې سفيران]]
[[وېشنيزه:امريکا]]
[[وېشنيزه:امريکايي الوتکې]]
[[وېشنيزه:امريکايي رسنۍ]]</text>
      <sha1>eig3hkn2bhim6o30b7f7rxj2fcr57bv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>284691</id>
      <parentid>284690</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T03:57:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>شاه زمان پټان</username>
        <id>26102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>قیب</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5285" xml:space="preserve">{{صندوق معلومات شخص|نوم=کيترين الېزابېت هډسن|زېږون نېټه=25 اکتور 1984|د زېږېدنې ځای=سانتا باربرا، کليفورنيا|هيواد غړيتوب=امريکا متحده ايالات|ژبه=انګريزي}}کاترین الیزابیت هډسن (د اکتوبر 25، 1984 زېږېدلې)، په مسلکي توګه د کیټي پیري په نوم پېژندل کيږي، یوه امریکایی سندرغاړې، سندرسازه، او د تلویزیون لیکواله ده. هغه په 2010 لسیزه کې د خپل نوښتګر سټایل لپاره مشهوره شوه. په شپاړس کلنۍ کې، کېټي د موسيقۍ مسلک د ځان لپاره غوره کړ، د کیټي پیري لومړی البوم له سوداګریزه پلوه ناکام و. د کیټي هډسن البوم (2001)، د ریډ هیل ریکارډونو لاندې خپور شو. هغه په اوولس کلنۍ کې لاس انجلس ته لاړه ترڅو په موسیقۍ کې مسلک تعقیب کړي. د لومړي البوم له ناکامۍ وروسته، هغې د خپلې مور له نوم څخه وروسته د &quot;کیټي پیري&quot; نوم غوره کړ، او دا نوم یې لوړ ته پورته کړ. د تولید کونکو ګلین بالارډ او ګریګ ویلز سره ، هغه د جاوا ریکارډونو او بیا د کولمبیا ریکارډونو سره یو البوم ثبت کړ چې هیڅکله خپور شوی نه و. هغه بیا د اپریل په 2007 کې د کیپیټل ریکارډونو سره د ثبت کولو تړون لاسلیک کړ. &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Myers |first=Justin |date=اپریل 27, 2018 |title=The lost gems: Unreleased and unfinished albums that never saw the light of day |url=https://www.officialcharts.com/chart-news/unreleased-and-unfinished-albums-that-never-saw-the-light-of-day__15851/ |url-status=live |access-date=ستمبر 23, 2021 |publisher=[[Official Charts Company]]}}&lt;/ref&gt;

=== شخصي ژوند ===
کاترین الیزابیت هډسن د اکتوبر په 25، 1984 کې په سانټا باربرا، کالیفورنیا کې مریم کریسټین او موریس کیت هډسن ته زیږیدلی و، د پنتیکوستال پادری &lt;ref name=&quot;Friedlander 2012 152&quot;&gt;{{harvnb|Friedlander|2012|p=15}}&lt;/ref&gt; . پیري د انګلیسي، جرمني، آیرلنډي او پرتګالي نسل څخه دی &lt;ref&gt;{{harvnb|Cowlin|2014|pp=11; 51}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite magazine|last=Robinson|first=Lisa|title=Katy Perry's Grand Tour|magazine=[[Vanity Fair (magazine)|Vanity Fair]]|date=3 مئی, 2011|access-date=جنوری 23, 2014|url=https://www.vanityfair.com/hollywood/features/2011/06/katy-perry-full-201106|archive-url=https://web.archive.org/web/20141025031343/http://www.vanityfair.com/hollywood/features/2011/06/katy-perry-full-201106|archive-date=اکتوبر 25, 2014}}&lt;/ref&gt; . د هغې د مور په لور، هغه د فلم ډایرکټر فرانک پیري خور ده. د هغه کوچنی ورور ډیویډ هم یو سندرغاړی دی.

=== مسلک ===
کیټي پیري د هر وخت ترټولو غوره پلورونکي البوم او سندرې لیکلو هنرمندانو څخه دی چې د میوزیک شرکتونو سره د همکارۍ له لارې یې په ټوله نړۍ کې له 14.3 ملیون څخه ډیر ریکارډونه پلورلي دي. د هغه ټول سټوډیو البومونه چې د کیپیټل لاندې خپاره شوي په انفرادي ډول له ملیارد څخه ډیر ځله خپاره شوي. هغه په خپل کریډیټ کې د متحده ایالاتو 9 نمبر ون سندرې ، درې د متحده ایالاتو نمبر ون البومونه لري او په ټوله نړۍ کې یې خورا شهرت ترلاسه کړی. پدې کې څلور د ګینیس ورلډ ریکارډونه، پنځه د بلبورډ میوزیک ایوارډونه، پنځه امریکایی میوزیک ایوارډونه، یو بریټ ایوارډ او یو جونو جایزه شامل دي. کیټي پیري د فوربس په کلني لیست کې د 2011 څخه تر 2019 پورې د میوزیک په برخه کې ترټولو لوړ معاش لرونکي میرمنې شاملې وې. هغې په 2012 کې د کیټي پیري په نوم یو ژوندلیک مستند فلم خپور کړ: زما برخه . کیټي پیري د امریکن ایډول 2018 (شپږم فصل) کې د قاضي په توګه هم دنده ترسره کړې. هغه په ټویټر کې د لسو میلیونو څخه زیاتو پیروانو سره یوه له ډیرو تعقیب شویو میرمنو څخه ده.

== سرچينې ==
{{لړسرچينې}}
[[وېشنيزه:1984 زېږېدنې]]
[[وېشنيزه:کاترين الېزبېت]]
[[وېشنيزه:امريکايي سندرغاړي]]
[[وېشنيزه:امريکاي ادا]]
[[وېشنيزه:امريکايي ستوري]]
[[وېشنيزه:امريکا متحده ايالات]]
[[وېشنيزه:امريکا ته د برتانيې سفيران]]
[[وېشنيزه:امريکا]]
[[وېشنيزه:امريکايي الوتکې]]
[[وېشنيزه:امريکايي رسنۍ]]</text>
      <sha1>8ny12yjirmb0g3rcsmcls2mycxcuoj7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ديپيکا پډوکون</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63767</id>
    <revision>
      <id>284692</id>
      <timestamp>2022-08-21T04:01:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>شاه زمان پټان</username>
        <id>26102</id>
      </contributor>
      <comment>د &quot;[[:ur:Special:Redirect/revision/4495238|دیپیکا پڈوکون]]&quot; مخ د ژباړلو له مخې جوړ شوی</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2444" xml:space="preserve">{{مالوماتبکس کس}}
'''ډیپیکا پاډوکون''' (د زېږون نېټه : 5 جنوري 1986) د [[هند|هندي]] [[باليووډ|بالیووډ]] فلمونو اداکاره ده. هغه په نړۍ کې د لوړ معاش اخیستونکو اداکارانو څخه ده. هغه د دریوو فلم فیر ایوارډونو په ګډون ډېری نورې جایزې ګټلې دي. هغه د هند یو له خورا مشهور او زړه راښکونکو شخصیتونو څخه شمیرل کیږي.

پاډوکون د بیډمنټن مشهور لوبغاړي پرکاش پاډوکون ته زیږیدلی و، چې هغه مهال د ډنمارک په کوپنهاګن کې اوسېده. هغه په بنګلور (هند) کې لوی شوی. ډیپیکا په کم عمر کې په ملي کچه د بیډمنټن لوبه پیل کړه، مګر د فیشن ماډل کیدو لپاره یې خپل سپورت کیریر پریښود. ډیر ژر هغه ته د فلمونو وړاندیزونه پیل شول. پاډوکون په ۲۰۰۶ کال کې د '''ایشوریا''' فلم (چې په کناډا ژبه کې و) په سنډل ووډ &lt;ref&gt;[https://www.thequint.com/entertainment/2016/07/19/sandalwood-the-film-and-entertainment-industry-in-karnataka]&lt;/ref&gt; کې د یوې نوې اداکارې په توګه د اداکارۍ پیل وکړ. په 2007 کې، د هغه خورا مشهور بالیووډ لومړی فلم ''اوم شا نتي اوم'' خپور شو چې په کې هغه دوه ګونی رول لوبولی و. په دې فلم کې د هغې د کار کولو لپاره هغې ته د غوره نوې راغلو اداکارې فلم فیئر جایزه هم ورکړل شوه.

== فلمونه ==

* [[چنای ایکسپریس|چینای ایکسپریس]]
* [[پدماوتی|پدماوت (۲۰۱۸ فلم)]]

== سرچينې ==
{{لړسرچينې}}

== بېرونۍ تړنې ==

* {{IMDb name|id=2138653}}
* Deepika Padukone  راٹن ٹومیٹوز پر
[[وېشنيزه:1986 زېږېدنې]]
[[وېشنيزه:هندي ستوري]]
[[وېشنيزه:هندي ساينسپوهان]]
[[وېشنيزه:هندي رسنۍ]]
[[وېشنيزه:هندي راجاگان]]
[[وېشنيزه:هندي دین]]
[[وېشنيزه:هندي جلا وطنه حکومت]]
[[وېشنيزه:هندي تاريخپوهان]]
[[وېشنيزه:هندي انجنيران]]
[[وېشنيزه:هندي فلمونه]]</text>
      <sha1>qw2upbgq751dprimtqqtdrm9e9zqaaz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>فرح خان</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63768</id>
    <revision>
      <id>284693</id>
      <timestamp>2022-08-21T04:04:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>شاه زمان پټان</username>
        <id>26102</id>
      </contributor>
      <comment>د &quot;[[:ur:Special:Redirect/revision/5084939|فرح خان]]&quot; مخ د ژباړلو له مخې جوړ شوی</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4950" xml:space="preserve">{{مالوماتبکس کس|}}
'''فرح خان''' (د جنوري په 9 مه 1965 زېږېدلې) &lt;ref&gt;{{Cite news|URL=http://www.dnaindia.com/lifestyle/inner-spaces_farah-khan-latest-chant-is-mom-shanti-mom_1125923|Title=Farah Khan latest chant is 'Mom Shanti MOM'|Publisher=DNA|Date=7 اکتوبر 2007}}&lt;/ref&gt; د خپل واده شوي نوم '''فرح خان کندر''' په نوم هم پېژندل کیږي، د هندي فلم ډایرکټره ، فلم پروډیوسره ، نڅاګره، میرو نڅاګر او [[لوبغاړی|اداکاره]] ده. د هغې اصلي پېژندنه د [[باليووډ|بالیووډ]] فلمونو کې د نڅا کوریوګراف کول دي، هغې د [[باليووډ|بالیووډ]] په 80 هندي فلمونو کې له 100 څخه ډېرې سندرې کوریوګراف کړې او کوریوګراف کړې، د غوره کوریوګرافر لپاره 6 فلم فیر ایوارډونه او ملي فلم د غوره کوریوګرافر جایزه ګټلې ده . برسېره پر دې، هغه په نړیوالو پروژو کې کار کړی دی، لکه د ''مریم ګولډ: په هند کې یو ساہسک'' ، ''مونسون'' ویډینګ، ''بمبي ډریمز'' او چینایي فلمونه ''پرهاپس لیو'' او ''کونګ فو یوګا'' ، د ټوني جایزه او د سرو زرو جایزه لپاره نومول شوي. لکه څنګه چې هغه د فلمونو لارښود هم کوي، هغه د مین هون ''نا'' لپاره د غوره ډایرکټر لپاره د فلم فیئر جایزې لپاره نومول شوې وه.

== لومړنی ژوند ==
یهو خان د ۱۹۶۵ کال د جنورۍ په ۹ نیټه زیږیدلی. د هغې پلار، کامران خان، د سټنټ مین څخه فلم جوړونکی و. او مور، مانیکا ایراني، د پخوانیو ماشومانو اداکارانو هني ایراني او ډیزي ایراني خور ده. &lt;ref&gt;{{Cite web |last= |date=28 اپریل 2016 |title=Sajid Khan {{!}} Directors {{!}} Koimoi |url=http://www.koimoi.com/director/sajid-khan/ |access-date=2016-04-30 |website=koimoi.com}}&lt;/ref&gt; فراه د فرحان اختر او زویا اختر (د شاتو ایراني اولاد) د تره خور ده. هغه یو ورور لري، ساجد خان ، کومیډین او فلم ډایرکټر دی.

د فراه پلار مسلمان دی، په داسې حال کې چې مور یې د [[زرتشتیان|زردشتي]] ایراني ( پارسي ) ټولنې څخه ده. &lt;ref&gt;[http://www.dnaindia.com/lifestyle/inner-spaces-farah-khan-latest-chant-is-mom-shanti-mom-1125923 Farah Khan latest chant is 'Mom Shanti MOM']&lt;/ref&gt; فرح لا ماشومه وه چې واده یې مات شو. یو لامل یې دین و؛ بل دلیل د پیسو نشتوالی دی. کامران خان په پيل کې ډېر بريالى او هوسا و، تر دې چې کله يې د خويندو حني ايراني له بې وزلۍ ځپلي شاعر جاويد اختر سره واده وکړ، نو د کامران له خوا نوې جوړه جوړه شوه او په کرايه يې اپارتمان ورکړ. خو له هغه وروسته د کامران پیسې د ډیرو ناکامیو له امله ډوبې شوې. او دا هغه وخت دی چې د هغې واده پای ته ورسید. لیس فو له خپل پلار سره لږ اړیکه درلوده، ځکه چې مور او پلار یې پیسې نه درلودې، نو فراه او ساجد مجبور شول چې په مختلفو کورونو کې ژوند وکړي. 

یاهو خان د ۲۰۰۴ کال د ډسمبر په ۹ مه د ''هون نا'' ، &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Kulkarni |first=Ronjita |date=12 اگست 2004 |title=Meet the man Farah Khan will marry |url=http://www.rediff.com/movies/2004/aug/12spec.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20181225231721/http://www.rediff.com/movies/2004/aug/12spec.htm%20 |archive-date=2018-12-25 |access-date=17 نومبر 2008 |publisher=Rediff.com}}&lt;/ref&gt; فلم ایډیټر شریش کندر سره واده وکړ. دوی وروسته د یو بل په فلمونو لکه ''جان مان'' ، ''اوم شانتي اوم'' او ''تیس مار خان'' کې یوځای کار کړی دی. فرح خان په ۲۰۰۸ کال کې درې ماشومان وزېږول چې یو هلک او دوه نجونې دي.

== نور وګوره ==

* بني ايراني

== سرچينې ==
{{لړسرچينې|2}}
[[وېشنيزه:1965 زېږېدنې]]
[[وېشنيزه:هندي ستوري]]
[[وېشنيزه:هندي ساينسپوهان]]
[[وېشنيزه:هندي راجاگان]]
[[وېشنيزه:هندي جلا وطنه حکومت]]
[[وېشنيزه:هندي تاريخپوهان]]
[[وېشنيزه:هندي انجنيران]]
[[وېشنيزه:هندي فلمونه]]
[[وېشنيزه:باليووډ]]</text>
      <sha1>1g87ge1ljd8jhdiktkpxej2uwt1eh47</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>د کارن خبرې اترې:Thanh 293</title>
    <ns>3</ns>
    <id>63769</id>
    <revision>
      <id>284694</id>
      <timestamp>2022-08-21T04:42:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ښه راغلاست پیغام ورکوونکی</username>
        <id>11444</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>د يوه نوي کارن د خبرواترو مخ کې د [[ښه راغلئ|ښه راغلاست پيغام]] ورگډوي</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="476" xml:space="preserve">{{ښه راغلئ|realName=|name=Thanh 293}}

-- &lt;span style=&quot;font-family: MCS Quds SU normal; font-size: 15px; text-shadow: silver 0.2em 0.2em 0.1em;&quot;&gt; '''[[کارن:Af420|&lt;font color=&quot;black&quot;&gt;'''Af420''']]''' &lt;/span&gt; &lt;sup&gt;&lt;font face=&quot;MCS Quds SU normal&quot; size=&quot;3&quot;&gt;'''[[د کارن خبرې اترې:Af420|&lt;font color=&quot;#69 69 69&quot;&gt;'''اړیکه''']] '''&lt;/font&gt;&lt;/sup&gt; ۰۴:۴۲, ۲۱ اگسټ ۲۰۲۲ ([[همغږي نړیوال وخت|‌‌‌‌'''نړیوال ‌وخت''']])</text>
      <sha1>fegvu08o06d057nx701v5hir0tq1lod</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ريچا ګهمير</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63770</id>
    <revision>
      <id>284695</id>
      <timestamp>2022-08-21T04:51:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>شاه زمان پټان</username>
        <id>26102</id>
      </contributor>
      <comment>د &quot;[[:ur:Special:Redirect/revision/5075460|رچا گھمیر]]&quot; مخ د ژباړلو له مخې جوړ شوی</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4936" xml:space="preserve"> 
[[زمرہ:صفحات مع کثیر میڈیا]]
[[زمرہ:سانچہ خانہ معلومات شخصیت کے نامعلوم پیرامیٹر پر مشتمل صفحات|notable_works]]
[[زمرہ:سانچہ خانہ معلومات شخصیت کے نامعلوم پیرامیٹر پر مشتمل صفحات|known_for]]
[[زمرہ:سانچہ خانہ معلومات شخصیت کے نامعلوم پیرامیٹر پر مشتمل صفحات|birth_name]]
[[زمرہ:سانچہ خانہ معلومات شخصیت کے نامعلوم پیرامیٹر پر مشتمل صفحات|name]]
{{Infobox person|name=ريچا ګهمير|image=Richa ghimire.jpg|alt=|caption=|other_names=|birth_name=|birth_date=|birth_place=|death_date=|death_place=|nationality=نيپالي|occupation=اداکارہ|years_active=|known_for=|notable_works=}}

'''ریچا'''  ګهمير پخوانۍ  اداکاره  هغې تر ۱۸ زیاتو فلمونو کې کار کړی دی.

== مسلکي ژوند ==
ریچا ګهمیر تر ۱۸ زیاتو فلمونو کې راڅرګنده شوې ده. &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Richa Ghimire |url=https://www.lensnepal.com/profile/richa-ghimire/filmography.html |access-date=12 January 2021 |website=Lens Nepal}}&lt;/ref&gt; هغه د بوش (2009) فلم د هغې تر ټولو ننګونکی رول ګڼي، په کوم کې چې هغه په مخدره توکو د روږدې رول لوبوي. ريچا ګهمير څرګنده کړه، چې په نشه يي توکو روږدي کسان يې څېړلي دي. &lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web |date=20 November 2009 |title=Tough act |url=https://thehimalayantimes.com/news-archives/latest/tough-act/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20210112160109/https://thehimalayantimes.com/news-archives/latest/tough-act/ |archive-date=2021-01-12 |access-date=12 January 2021 |website=The Himalayan Times |language=en-US}}&lt;/ref&gt; ریچا د 1998 امریکایی بیوګرافیک فلم جیا لیدلی و او د رول لپاره یې د چمتو کولو لپاره خپله پزه غوڅه کړې وه ، د تماس لینز یې کارولی و او وېښتان او نوکان یې لوی کړي وو. &lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== شخصي ژوند ==
ریچا ګهمیر د ۲۰۰۹ کال د ډسمبر په ۱۲ نیټه له ډایرکټر شنکر ګهمیر سره واده وکړ. &lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web |date=14 November 2009 |title=Richa Ghimire to tie the knot |url=https://thehimalayantimes.com/entertainment/richa-ghimire-to-tie-the-knot/ |access-date=12 January 2021 |website=The Himalayan Times |language=en-US}}&lt;/ref&gt; دوی خپل د وديزچکر په [[لندن]] ، [[انګلستان]] کې تېر کړ. &lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; د اداکارۍ سربېره ، ریچا ګهمیر د [[د مساوي کار لپاره يوشان مزد|مساوي کار لپاره د مساوي معاش ملاتړ کوونکې ده ،]] وايي چې &quot;نه یوازې ښځینه اداکارانو ته په فلم کې د کار لپاره د نارینه لوبغاړو په پرتله لږ معاش ورکول کیږي ، مګر دوی لږ عاید لري حتی که دوی په لوی کار کې وي. ييا يې هم برخه د نارينه وو په نسبت کمه وي.&quot; &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Sharma |first=Lochana |title=Nepali Female Actors Say Males Paid Much More |url=https://womensenews.org/2011/06/nepali-female-actors-say-males-paid-much-more/ |access-date=12 January 2021 |website=Women's eNews |language=en-US}}&lt;/ref&gt; هغه د خپل مېړه سره په [[د امریکا متحده آیالاتونه|امریکا]] کې ژوند کوي. &lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite web |date= |title=आमा बन्न लागेकी ऋचालाई दही च्यूरा खुवाउनेको निम्तो |url=https://www.onlinekhabar.com/2016/05/426117 |url-status=live |archive-url= |archive-date= |access-date=12 January 2021 |website=Online Khabar |language=ne}}&lt;/ref&gt; دوی درې ماشومان لري. &lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |date= |title=गर्भवती नीशा अमेरिकामा, अर्की नीशाले पनि अमेरिकामा जन्माएकी थिइन् सन्तान |url=https://www.onlinekhabar.com/2018/03/666607 |url-status=live |archive-url= |archive-date= |access-date=12 January 2021 |website=Online Khabar |language=ne}}&lt;/ref&gt;

== سرچينې ==
{{لړسرچينې}}
[[وېشنيزه:هندي فلمونه]]
[[وېشنيزه:هندي ستوري]]
[[وېشنيزه:هندي ساينسپوهان]]
[[وېشنيزه:هندي رسنۍ]]
[[وېشنيزه:هندي راجاگان]]
[[وېشنيزه:هندي دین]]
[[وېشنيزه:هندي جلا وطنه حکومت]]
[[وېشنيزه:هندي تصوف]]
[[وېشنيزه:هندي تاريخپوهان]]
[[وېشنيزه:هندي انجنيران]]
[[وېشنيزه:هندي]]</text>
      <sha1>am8gu7181crdkcid6mrm4q5p38ovske</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>284696</id>
      <parentid>284695</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T04:52:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>شاه زمان پټان</username>
        <id>26102</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>سیب</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4355" xml:space="preserve"> 
{{Infobox person|name=ريچا ګهمير|image=Richa ghimire.jpg|alt=|caption=|other_names=|birth_name=|birth_date=|birth_place=|death_date=|death_place=|nationality=نيپالي|occupation=اداکارہ|years_active=|known_for=|notable_works=}}

'''ریچا'''  ګهمير پخوانۍ  اداکاره  هغې تر ۱۸ زیاتو فلمونو کې کار کړی دی.

== مسلکي ژوند ==
ریچا ګهمیر تر ۱۸ زیاتو فلمونو کې راڅرګنده شوې ده. &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Richa Ghimire |url=https://www.lensnepal.com/profile/richa-ghimire/filmography.html |access-date=12 January 2021 |website=Lens Nepal}}&lt;/ref&gt; هغه د بوش (2009) فلم د هغې تر ټولو ننګونکی رول ګڼي، په کوم کې چې هغه په مخدره توکو د روږدې رول لوبوي. ريچا ګهمير څرګنده کړه، چې په نشه يي توکو روږدي کسان يې څېړلي دي. &lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web |date=20 November 2009 |title=Tough act |url=https://thehimalayantimes.com/news-archives/latest/tough-act/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20210112160109/https://thehimalayantimes.com/news-archives/latest/tough-act/ |archive-date=2021-01-12 |access-date=12 January 2021 |website=The Himalayan Times |language=en-US}}&lt;/ref&gt; ریچا د 1998 امریکایی بیوګرافیک فلم جیا لیدلی و او د رول لپاره یې د چمتو کولو لپاره خپله پزه غوڅه کړې وه ، د تماس لینز یې کارولی و او وېښتان او نوکان یې لوی کړي وو. &lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== شخصي ژوند ==
ریچا ګهمیر د ۲۰۰۹ کال د ډسمبر په ۱۲ نیټه له ډایرکټر شنکر ګهمیر سره واده وکړ. &lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web |date=14 November 2009 |title=Richa Ghimire to tie the knot |url=https://thehimalayantimes.com/entertainment/richa-ghimire-to-tie-the-knot/ |access-date=12 January 2021 |website=The Himalayan Times |language=en-US}}&lt;/ref&gt; دوی خپل د وديزچکر په [[لندن]] ، [[انګلستان]] کې تېر کړ. &lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; د اداکارۍ سربېره ، ریچا ګهمیر د [[د مساوي کار لپاره يوشان مزد|مساوي کار لپاره د مساوي معاش ملاتړ کوونکې ده ،]] وايي چې &quot;نه یوازې ښځینه اداکارانو ته په فلم کې د کار لپاره د نارینه لوبغاړو په پرتله لږ معاش ورکول کیږي ، مګر دوی لږ عاید لري حتی که دوی په لوی کار کې وي. ييا يې هم برخه د نارينه وو په نسبت کمه وي.&quot; &lt;ref&gt;{{Cite web |last=Sharma |first=Lochana |title=Nepali Female Actors Say Males Paid Much More |url=https://womensenews.org/2011/06/nepali-female-actors-say-males-paid-much-more/ |access-date=12 January 2021 |website=Women's eNews |language=en-US}}&lt;/ref&gt; هغه د خپل مېړه سره په [[د امریکا متحده آیالاتونه|امریکا]] کې ژوند کوي. &lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite web |date= |title=आमा बन्न लागेकी ऋचालाई दही च्यूरा खुवाउनेको निम्तो |url=https://www.onlinekhabar.com/2016/05/426117 |url-status=live |archive-url= |archive-date= |access-date=12 January 2021 |website=Online Khabar |language=ne}}&lt;/ref&gt; دوی درې ماشومان لري. &lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |date= |title=गर्भवती नीशा अमेरिकामा, अर्की नीशाले पनि अमेरिकामा जन्माएकी थिइन् सन्तान |url=https://www.onlinekhabar.com/2018/03/666607 |url-status=live |archive-url= |archive-date= |access-date=12 January 2021 |website=Online Khabar |language=ne}}&lt;/ref&gt;

== سرچينې ==
{{لړسرچينې}}
[[وېشنيزه:هندي فلمونه]]
[[وېشنيزه:هندي ستوري]]
[[وېشنيزه:هندي ساينسپوهان]]
[[وېشنيزه:هندي رسنۍ]]
[[وېشنيزه:هندي راجاگان]]
[[وېشنيزه:هندي دین]]
[[وېشنيزه:هندي جلا وطنه حکومت]]
[[وېشنيزه:هندي تصوف]]
[[وېشنيزه:هندي تاريخپوهان]]
[[وېشنيزه:هندي انجنيران]]
[[وېشنيزه:هندي]]</text>
      <sha1>k5iw8q7cc4w9nalg6o2r2ihhhukvjpp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ويکيپېډيا:پاک کاري</title>
    <ns>4</ns>
    <id>63771</id>
    <revision>
      <id>284699</id>
      <timestamp>2022-08-21T05:40:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kion Shariff Fulton Wilson, HM</username>
        <id>28086</id>
      </contributor>
      <comment>د &quot;Translation: English&quot; تورو مخ جوړ شو</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20" xml:space="preserve">Translation: English</text>
      <sha1>ozf3iztgaxj28yi8porz64utir94n3p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>د لومړۍ نړیوالې جګړې متحدین</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63772</id>
    <revision>
      <id>284702</id>
      <timestamp>2022-08-21T09:01:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18505" xml:space="preserve">'''د لومړۍ نړیوالې جګړې متحدین''' یا '''د ځواکمنو دولتونو ملګرتیا'''، د لومړۍ نړیوالې جګړې (۱۹۱۴ز کال—۱۹۱۸ز کال) په اوږدو کې د جرمني، اتریش-هنګري، عثماني سترواکۍ، بلغاریا او د دوی د مستعمرو د مرکزي یا محور قدرتونو په وړاندې د فرانسې، برتانیې، روسیې، اېټالیا، جاپان او متحده ایالاتو په مشرۍ د هېوادونو ائتلاف یا یووالی و. 

د شلمې پېړۍ د لومړۍ لسیزې په پیل کې، ستر اروپایي قدرتونه د دوه ډلو، درې ګونو متحدینو او درې ګونو متفقینو ترمنځ ووېشل شول. درې متحدین له فرانسې، برتانیې او روسیې جوړ شوي وو. درې متفقین اصلاً له جرمني، اتریش-هنګري او ایټالیې څخه تشکیل شوي وو، خو ایټالیا په ۱۹۱۴ز کال کې بې طرفه پاتې شوه. څرنګه چې جګړه روانه وه، د هرې ډلې سره نور غړي یوځای شول. جاپان په ۱۹۱۴ز کال کې د متحدینو سره یوځای شو او د جګړې په پیل کې د بې طرفۍ له اعلانولو وروسته ایټالیا هم په ۱۹۱۵ز کال کې د متحدینو سره یوځای شوه. د &quot;متحدینو&quot; اصطلاح د &quot;متفقینو&quot; په پرتله ډېره کارول کېده، خو د فرانسې، برتانیې، روسیې، ایټالیې او جاپان '''اساسي متحدین''' کله کله '''پنځه ګوني متحدین''' هم بلل کېدل. هغه مستعمرې چې د لومړۍ نړیوالې جګړې په اوږدو کې د متحدینو ملکونو په واسطه اداره کېدې لکه: برتانوي هند، فرانسوي هندوچین او جاپاني کوریا هم د متحدو ځواکونو برخه وې.   &lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=P2DNDwAAQBAJ&amp;q=quintuple+entente&amp;pg=PA62|title=History of International Relations and Russian Foreign Policy in the 20th Century (Volume I)|isbn=978-1-5275-4502-1|last1=Torkunov|first1=Anatoly V.|last2=Wohlforth|first2=William C.|last3=Martyn|first3=Boris F.|date=8 January 2020}}&lt;/ref&gt;

متحده ایالاتو د جنګ پای ته نږدې په ۱۹۱۷ز کال کې (په همغه کال کې چې روسیې له جنګه لاس واخیست.) د &quot;شریک ځواک&quot; په توګه، په جګړه کې ګډون وکړ، نه د رسمي متحد په توګه. صربستان، بلجیم، مونټینګرو، د عسیر ادریسه امارت، د نجد او حسا امارت، پرتګال، رومانیا، د حجاز ټولواکي هېواد، پاناما، کیوبا یونان، چین، سیام (اوسنی تایلنډ)، برازیل، ارمنستان، لوکزامبورګ، ګواتیمالا، نیکاراګوا، کوستاریکا، هایتي، لایبېریا، بولیویا، اېکوادور، یوروګوای او هندوراس د متحدینو نور &quot;شریک غړي&quot; وو. هغه تړونونه چې د پاریس سولې په کانفرانس کې لاسلیک شول، برتانیه، فرانسه، اېټالیا، جاپان او متحده ایالات یې د &quot;اساسي متحدینو او شریکو ځواکونو&quot; په توګه وپېژندل.&lt;ref&gt;Karel Schelle, ''The First World War and the Paris Peace Agreement'', GRIN Verlag, 2009, [https://books.google.com/books?id=4lsOsKQz3AQC&amp;pg=PA24 p. 24]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Preamble, [http://www.austlii.edu.au/au/other/dfat/treaties/1920/1.html Treaty of Versailles] Australian Treaty Series 1920 No 1&lt;/ref&gt;

== مخینه ==
هغه وخت چې په ۱۹۱۴ز کال کې لومړۍ نړیواله جګړه پیل شوه نو، درې ګونو متحدینو د محور/مرکزي قدرتونو مخالفت وکړ.  یاد توافق په ۱۹۰۷ز کال کې د روسي سترواکۍ او برتانیې ترمنځ د تړون په ذریعه رامنځته شو چې په حقیقت کې د فرانسې د دریم جمهوریت، برتانیې او روسیې ترمنځ د شته تړون بشپړوونکی و.

جګړه هغه وخت پیل شوه چې، اتریش د ۱۹۱۴ز کال د جولای په ۲۸ نېټه په صربستان برید وکړ، د یاد برید ظاهري دلیل د سترواک فرانز جوزیف د ځای ناستي ارشیدوک فرانز فردیناند د غچ اخیستل وو؛ دې برید د صربستان متحد مونتینګرو د اګست په اتمه نېټه په جګړه کې دخیل کړ او د اتریش په سمندریزه اډه (د نظامي عملیاتو) یې په کاټارو اوسنی کوټور کې برید وکړ. په هماغه وخت کې د جرمني پوځونو د شلیفین پلان تطبیق کړ او بلجیم او لوکزامبورګ ته چې بې طرفه وو ننوتل؛ د بلجیم له ٪۹۵ څخه زیاته خاوره اشغال شوه، خو بلجیمي پوځ د جنګ په اوږدو کې د یسر په جبهه کې خپلې لیکې منظمې وساتلې. دې کار بلجیم ته اجازه ورکړه تر څو د یو متحد په توګه چلند ورسره وشي، د لوکزامبورګ برخلاف چې د کورنیو چارو کنټرول یې په لاس کې و خو د جرمني پوځ له خوا اشغال شوی و.   {{sfn|Gilbert|1995|p=44}} 

په ختیځ کې، روسان د اګست د ۷مې او ۹مې نېټې ترمنځ د اګست په اوومه د اتریش ختیځې ګالیشیا، د جرمني ختیځې پروشیا سیمې ته ننوتل. جاپان د اګست په درویشتمه د جرمني سره او بیا د اګست په پنځه ویشتمه نېټه د اتریش سره د جنګ په اعلانولو د متحدینو سره یوځای شو. د سپتمبر په دویمه نېټه، جاپانی ځواکونو په چین کې د جرمني د ټیسینګټاو (اوسني کیګډاو) تړونیز بندر محاصره کړ او په ارام سمندر کې یې د ماریانا، کارولین او د مارشال جزیرو په ګډون د جرمني مستعمرات ونیول.     &lt;ref&gt;Mizokami, Kyle, &quot;[http://www.japantimes.co.jp/news/2014/07/26/national/history/japans-baptism-of-fire/ Japan's baptism of fire: World War I put country on a collision course with West] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180731062152/https://www.japantimes.co.jp/news/2014/07/26/national/history/japans-baptism-of-fire/|date=31 July 2018}}&quot;, ''[[The Japan Times]]'', 27 July 2014&lt;/ref&gt; 

د درې ګونو متحدینو د غړیتوب لرلو سره سره ایټالیا د ۱۹۱۵ز کال د مې تر ۲۳مې نېټې پورې له جرمني سره نه، بلکې له اتریش سره د جنګ په اعلانولو، د متحدینو سره تر یوځای کېدو په پورې بې طرفه پاتې شوه. د ۱۹۱۶ز کال د جنوري په ۱۷ نېټه مونتیګرو تسلیم شوه او متحدین یې پرېښودل؛ دا تشه هغه وخت ډکه شوه چې جرمني د ۱۹۱۶ز کال په مارچ کې د پرتګال سره د جنګ اعلان وکړ، په داسې حال کې چې رومانيا د اګست په ۲۷مه د اتریش سره د جنګ اعلان وکړ.{{sfn|Gilbert|1995|p=282}}{{sfn|Gilbert|1995|p=225}}

د ۱۹۱۷ز کال د اپرېل په ۶مه نېټه، متحده ایالات په جګړه کې د یوه متحد جنګ کوونکي په توګه، د خپلو شریکو متحدینو لیبریا، سیام او یونان تر څنګ، ګډون وکړ. د ۱۹۱۷ز کال د اکتوبر انقلاب څخه وروسته روسیه له متحدینو بیله شوه او د ۱۹۱۸ز کال د مارچ په دریمه یې د بریسټ-لیټوویسک تړون په لاسلیک کولو، د مرکزي قدرتونو سره په یوه ځاني سوله توافق وکړ. د ۱۹۱۸ز کال په مې کې، په ورته ډول رومانیا د بوخارېست تړون ته مجبوره کړل شوه خو د نومبر په لسمه نېټه یې یاد تړون مات او یو وار بیا یې د مرکزي قدرتونو سره د جنګ اعلان وکړ.       

د یادو بدلونونو سبب هغه متحدین وو چې د ۱۹۱۹ز کال د ورسای په تړون یې خبرې اترې کړې وې په دې خبرو اترو کې د فرانسې، برتانیې، جاپان او متحده ایالاتو هېوادونه شامل وو؛ د یاد تړون په لومړۍ برخې کې د ۱۹۱۹ز کال د جنوري په ۲۵ نېټه ''د ملتونو د ټولنې یا اتحادیې'' په تاسیس کولو توافق شوی و. یاده ټولنه د ۱۹۲۰ز کال د جنورۍ په ۱۶مه نېټه رامنځته شوه، چې برتانیه، فرانسه، ایټالیا او جاپان یې د اجرایي شورا دایمي غړي وو؛ د متحده ایالاتو سنا د مارچ په ۱۹مه نېټه د ورسای تړون د تصویب کولو خلاف رایه وکاروله او په دې توګه یې د ټولنې سره د متحده ایالاتو د یو ځای کېدلو مخنیوی وکړ.   &lt;ref&gt;{{cite book|last1=Magliveras|first1=Konstantin|title=Exclusion from Participation in International Organisations: The Law and Practice Behind Member States' Expulsion and Suspension of Membership|date=1999|publisher=Brill|isbn=978-90-411-1239-2|pages=8–12}}&lt;/ref&gt; 

== شمېر او احصایه ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|'''د  لومړۍ نړیوالې جګړې د متحدو ځواکونو شمېر (1913)او د جګړې په اوږدو کې  ثبت شوي سرتېري او صاحب منصبان''' 
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
| 

'''مجهز  سرتېري'''
| colspan=&quot;2&quot; | 

'''جي ډي پي (میلیارد $،   د ۱۹۹۰ز کال بیه)'''
| colspan=&quot;2&quot; | 

'''ځمکه (میلیون  کیلومتر مربع)'''
| colspan=&quot;2&quot; | 

'''نفوس(میلیون)'''
| colspan=&quot;3&quot; |  

'''هېواد'''
|-
| colspan=&quot;10&quot; |'''لومړۍ څپه: ۱۹۱۴ز کال'''
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |


۱۲۰۰۰۰۰۰&lt;ref name=&quot;Tucker172&quot;&gt;{{cite book|last=Tucker|first=Spencer C|title=The European Powers in the First World War: An Encyclopedia|publisher=Garland|place=New York|year=1999|isbn=978-0-8153-3351-7|page=172}}&lt;/ref&gt;
| colspan=&quot;2&quot; |۲۵۷.۷
| colspan=&quot;2&quot; |۲۱.۷
| colspan=&quot;2&quot; |۱۷۳.۲
| colspan=&quot;2&quot; |روسیه (د پولنډ په ګډون)
| rowspan=&quot;3&quot; |


د روسیې سترواکي
|-
| colspan=&quot;2&quot; |۶.۶
| colspan=&quot;2&quot; |۰.۴
| colspan=&quot;2&quot; |۳.۲
| colspan=&quot;2&quot; |فنلنډ
|-
| colspan=&quot;2&quot; |۲۶۴.۳
| colspan=&quot;2&quot; |۲۲.۱
| colspan=&quot;2&quot; |۱۷۶.۴
| colspan=&quot;2&quot; |  '''مجموعه'''
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |


&lt;ref name=&quot;Tucker172&quot; /&gt;۸۴۱۰۰۰۰
| colspan=&quot;2&quot; |۱۳۸.۷
| colspan=&quot;2&quot; |۰.۵
| colspan=&quot;2&quot; |۳۹.۸
| colspan=&quot;2&quot; |فرانسه
| rowspan=&quot;3&quot; |


د فرانسې جمهوریت
|-
| colspan=&quot;2&quot; |۳۱.۵
| colspan=&quot;2&quot; |۱۰.۷
| colspan=&quot;2&quot; |۴۸.۳
| colspan=&quot;2&quot; |د فرانسې مستعمرات
|-
| colspan=&quot;2&quot; |۱۷۰.۲
| colspan=&quot;2&quot; |۱۱.۲
| colspan=&quot;2&quot; |۸۸.۱
| colspan=&quot;2&quot; |  '''مجموعه'''
|-
|&lt;ref name=&quot;Gilbert94&quot;&gt;{{cite book|last=Gilbert|first=Martin|title=Atlas of World War I|publisher=Oxford University Press|year=1994|isbn=978-0-19-521077-4|oclc=233987354}}&lt;/ref&gt;۶۲۱۱۹۲۲
| colspan=&quot;2&quot; |۲۲۶.۴
| colspan=&quot;2&quot; |۰.۳
| colspan=&quot;2&quot; |۴۶.۰
| colspan=&quot;2&quot; |برتانیه
| rowspan=&quot;4&quot; |


د برتانیې سترواکي
|-
|{{sfn|War Office Statistics|2006|p=756}}&lt;ref&gt;[[Indian Army during World War I|Indian Army]] only&lt;/ref&gt;۱۴۴۰۴۳۷
| colspan=&quot;2&quot; |۲۵۷
| colspan=&quot;2&quot; |۱۳.۵
| colspan=&quot;2&quot; |۳۸۰.۲
| colspan=&quot;2&quot; |د برتانیې مستعمرات
|-
|{{sfn|War Office Statistics|2006|p=756}}۱۳۰۷۰۰۰
| colspan=&quot;2&quot; |۷۷.۸
| colspan=&quot;2&quot; |۱۹.۵
| colspan=&quot;2&quot; |۱۹.۹
| colspan=&quot;2&quot; |د برتانیې تر واک لاندې سیمې
|-
|&lt;ref&gt;{{cite web |last=Baker |first=Chris |title=Some British Army statistics of the Great War |url=http://www.1914-1918.net/faq.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20170718163308/http://www.1914-1918.net/faq.htm |archive-date=2017-07-18 |access-date=2017-08-07 |website=www.1914-1918.net |language=en}}&lt;/ref&gt;۸۶۸۹۰۰۰
| colspan=&quot;2&quot; |۵۶۱.۲
| colspan=&quot;2&quot; |۳۳.۳
| colspan=&quot;2&quot; |۴۴۶.۱
| colspan=&quot;2&quot; |'''مجموعه'''
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |


&lt;ref name=&quot;Tucker1722&quot;&gt;{{cite book|last=Tucker|first=Spencer C|title=The European Powers in the First World War: An Encyclopedia|publisher=Garland|place=New York|year=1999|isbn=978-0-8153-3351-7|page=172}}&lt;/ref&gt;۸۰۰۰۰۰
| colspan=&quot;2&quot; |۷۶.۵
| colspan=&quot;2&quot; |۰.۴
| colspan=&quot;2&quot; |۵۵.۱
| colspan=&quot;2&quot; |جاپان 
| rowspan=&quot;3&quot; |


د جاپان سترواکي
|-
| colspan=&quot;2&quot; |۱۶.۳
| colspan=&quot;2&quot; |۰.۳
| colspan=&quot;2&quot; |۱۹.۱
| colspan=&quot;2&quot; |د جاپان مستعمرات 
|-
| colspan=&quot;2&quot; |۹۲.۸
| colspan=&quot;2&quot; |۰.۷
| colspan=&quot;2&quot; |۷۴.۲
| colspan=&quot;2&quot; |'''مجموعه   '''
|-
|&lt;ref name=&quot;Tucker1722&quot; /&gt;۷۶۰۰۰۰
| colspan=&quot;2&quot; |۷.۲
| colspan=&quot;2&quot; |۰.۲
| colspan=&quot;2&quot; |۷.۰
| colspan=&quot;3&quot; |صربستان، مونتینیګرو او  بوسنیا او هرزه ګوینا 
|-
| colspan=&quot;10&quot; |'''دویمه څپه (۱۹۱۵-۱۶)'''
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |


&lt;ref name=&quot;Tucker1723&quot;&gt;{{cite book|last=Tucker|first=Spencer C|title=The European Powers in the First World War: An Encyclopedia|publisher=Garland|place=New York|year=1999|isbn=978-0-8153-3351-7|page=172}}&lt;/ref&gt;۵۶۱۵۰۰۰

| colspan=&quot;2&quot; |۹۱.۳
| colspan=&quot;2&quot; |۰.۳

| colspan=&quot;2&quot; |۳۵.۶
| colspan=&quot;2&quot; |ایټالیا
| rowspan=&quot;3&quot; |


د اېټالیې ټولواکي
|-
| colspan=&quot;2&quot; |۱.۳
| colspan=&quot;2&quot; |


                                                                                                                                                               ۲.۰
| colspan=&quot;2&quot; |۲.۰
| colspan=&quot;2&quot; |د اېټالیې  مستعمرات
|-
| colspan=&quot;2&quot; |۹۲.۶
| colspan=&quot;2&quot; |۲.۳
| colspan=&quot;2&quot; |۳۷.۶
| colspan=&quot;2&quot; |'''مجموعه'''
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |


۱۰۰۰۰۰
| colspan=&quot;2&quot; |۷.۴
| colspan=&quot;2&quot; |۰.۱
| colspan=&quot;2&quot; |۶.۰
| colspan=&quot;2&quot; |پرتګال
| rowspan=&quot;3&quot; |


د  پرتګال لومړی جمهوریت
|-
| colspan=&quot;2&quot; |۵.۲
| colspan=&quot;2&quot; |۲.۴
| colspan=&quot;2&quot; |۸.۷
| colspan=&quot;2&quot; |د پرتګال مستعمرات
|-
| colspan=&quot;2&quot; |۱۲.۶
| colspan=&quot;2&quot; |۲.۵
| colspan=&quot;2&quot; |۱۴.۷
| colspan=&quot;2&quot; |'''مجموعه   '''
|-
|۷۵۰۰۰
| colspan=&quot;2&quot; |۱۱.۷
| colspan=&quot;2&quot; |۰.۱
| colspan=&quot;2&quot; |۷.۷
| colspan=&quot;3&quot; |د رومانیا ټولواکي
|-
| colspan=&quot;10&quot; |


'''درېیمه څپه (له ۱۹۱۷ز کال څخه تر ۲۰۱۸ز کال پورې)''' 

|-
|


| colspan=&quot;2&quot; |
| colspan=&quot;2&quot; |
| colspan=&quot;2&quot; |
| colspan=&quot;2&quot; |لاتیني امریکا
|لاتیني امریکا
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |


۴۳۵۵۰۰۰


| colspan=&quot;2&quot; |۵۱۱.۶
| colspan=&quot;2&quot; |۷.۸
| colspan=&quot;2&quot; |۹۶.۵
| colspan=&quot;2&quot; |متحده ایالات
| rowspan=&quot;3&quot; |


د  امریکا متحده ایالات
|-
| colspan=&quot;2&quot; |۱۰.۶
| colspan=&quot;2&quot; |۱.۸
| colspan=&quot;2&quot; |۹.۸
| colspan=&quot;2&quot; |بیروني  ناخپلواکه هېوادونه
|-
| colspan=&quot;2&quot; |۵۲۲.۲
| colspan=&quot;2&quot; |۹.۶
| colspan=&quot;2&quot; |۱۰۶.۳
| colspan=&quot;2&quot; |
|-
|
| colspan=&quot;2&quot; |۱۰.۶
| colspan=&quot;2&quot; |۰.۶
| colspan=&quot;2&quot; |۹.۰
| colspan=&quot;3&quot; |مرکزي امریکا
|-
|۱۷۱۳
| colspan=&quot;2&quot; |۲۰.۳
| colspan=&quot;2&quot; |۸.۵
| colspan=&quot;2&quot; |۲۵.۰
| colspan=&quot;3&quot; |د برازیل د متحده ایالاتو جمهوریت
|-
|۲۳۰۰۰
| colspan=&quot;2&quot; |۷.۷
| colspan=&quot;2&quot; |۰.۱
| colspan=&quot;2&quot; |۴.۸
| colspan=&quot;3&quot; |د یونان ټولواکي
|-
|۱۲۸۴
| colspan=&quot;2&quot; |۷.۰
| colspan=&quot;2&quot; |۰.۵
| colspan=&quot;2&quot; |۸.۴
| colspan=&quot;3&quot; |د سیام ټولواکي 
|-
|
| colspan=&quot;2&quot; |۲۴۳.۷
| colspan=&quot;2&quot; |۱۱.۱
| colspan=&quot;2&quot; |۴۴۱.۰
| colspan=&quot;3&quot; |د چین جمهوریت
|-
|
| colspan=&quot;2&quot; |۰.۹
| colspan=&quot;2&quot; |۰.۱
| colspan=&quot;2&quot; |۱.۵
| colspan=&quot;3&quot; |د لیبریا جمهوریت
|-
| colspan=&quot;2&quot; |
| colspan=&quot;8&quot; |


'''د متحدو قدرتونو مجموعي شمېر (په ۱۹۱۳ز کال کې)'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; |
| colspan=&quot;2&quot; | 

'''جي ډي پي (میلیارد $)'''
| colspan=&quot;2&quot; | 

'''خاوره (میلیون کیلومتر مربع)'''
| colspan=&quot;2&quot; | 

'''نفوس (میلیونه)'''
| colspan=&quot;2&quot; |

'''                 ډله'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; |
| colspan=&quot;8&quot; |'''د ۱۹۱۴ز کال نومبر'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; |
| colspan=&quot;2&quot; |۱۰۹۶.۵
| colspan=&quot;2&quot; |۶۷.۵
| colspan=&quot;2&quot; |۷۹۳.۳
| colspan=&quot;2&quot; |د متحدینو، مجموعه
|-
| colspan=&quot;2&quot; |
| colspan=&quot;2&quot; |۶۲۲.۸
| colspan=&quot;2&quot; |۲۲.۶
| colspan=&quot;2&quot; |۲۵۹.۰
| colspan=&quot;2&quot; |یوازې روسیه، برتانیه او فرانسه
|-
| colspan=&quot;2&quot; |
| colspan=&quot;8&quot; |'''د  ۱۹۱۶ز کال نومبر'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; |
| colspan=&quot;2&quot; |۱۲۱۳.۴
| colspan=&quot;2&quot; |۷۲.۵
| colspan=&quot;2&quot; |۸۵۳.۳
| colspan=&quot;2&quot; |د متحدینو، مجموعه
|-
| colspan=&quot;2&quot; |
| colspan=&quot;2&quot; |۶۲۲.۸
| colspan=&quot;2&quot; |۲۲.۶
| colspan=&quot;2&quot; |۲۵۹.۰
| colspan=&quot;2&quot; |یوازې برتانیه، فرانسه او روسیه
|-
| colspan=&quot;2&quot; |
| colspan=&quot;8&quot; |'''د  ۱۹۱۸ز کال نومبر''' 
|-
| colspan=&quot;2&quot; |
| colspan=&quot;2&quot; |۱۷۶۰.۵
| colspan=&quot;2&quot; |۸۰.۸
| colspan=&quot;2&quot; |۱۲۷۱.۷
| colspan=&quot;2&quot; |د متحدینو، مجموعه
|-
| colspan=&quot;2&quot; |
| colspan=&quot;2&quot; |٪۶۴
| colspan=&quot;2&quot; |٪۶۱
| colspan=&quot;2&quot; |٪۷۰
| colspan=&quot;2&quot; |د  نړۍ سلنه
|-
| colspan=&quot;2&quot; |
| colspan=&quot;2&quot; |۸۷۶.۶
| colspan=&quot;2&quot; |۸.۷
| colspan=&quot;2&quot; |۱۸۲.۳
| colspan=&quot;2&quot; |  یوازې برتانیه، فرانسه  او متحده ایالات
|-
| colspan=&quot;2&quot; |
| colspan=&quot;2&quot; |٪۳۲
| colspan=&quot;2&quot; |٪۷
| colspan=&quot;2&quot; |٪۱۰
| colspan=&quot;2&quot; |د  نړۍ سلنه
|-
| colspan=&quot;2&quot; |
| colspan=&quot;2&quot; |'''۳۸۳.۹'''
| colspan=&quot;2&quot; |'''۶.۰'''
| colspan=&quot;2&quot; |'''۱۵۶.۱'''
| colspan=&quot;2&quot; |'''  مرکزي یا محور قدرتونه'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; |
| colspan=&quot;2&quot; |'''۲۷۳۳.۹'''
| colspan=&quot;2&quot; |'''۱۳۳.۵'''
| colspan=&quot;2&quot; |'''۱۸۱۰.۳'''
| colspan=&quot;2&quot; |'''نړۍ، ۱۹۱۳ز'''
|-
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|}

== سرچينې ==</text>
      <sha1>g23v5cr0suy273gywaige7nbtzwo1qj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>استینوسفیر</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63773</id>
    <revision>
      <id>284703</id>
      <timestamp>2022-08-21T09:03:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14875" xml:space="preserve">'''استینوسفیر''' د ځمکې د پاسني پوښ داسې برخه ده چې له میخانيکي پلوه کمزورې او نرمه یا کش خوړونکې ده. دا برخه د لیتوسفیر په بېخ کې د ۸۰ او ۲۰۰ کیلومترو (۵۰ او ۱۲۰ مایلونو) تر منځ تر سطحه لاندې واقع ده او تر ۷۰۰ کیلومتره (۴۳۰ مایله) پورې ژوره برخه رانغاړي. له دې سره سره، د استینوسفیر لاندېنی سرحد په سم ډول مشخص نه دی.&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Barrel|first1=J.|year=1914|title=The strength of the crust, Part VI. Relations of isostatic movements to a sphere of weakness – the asthenosphere|jstor=30060774|journal=[[The Journal of Geology]]|volume=22|issue=7|pages=655–83|doi=10.1086/622181|bibcode=1914JG.....22..655B|s2cid=224832862}}&lt;/ref&gt;

استینوسفیر تر ډېره جامد دی خو څه ناڅه پستوالی هم په کې شته (چې د ډبرې په پرتله څه کم ۰.۱ سلنه کېږي) او له میخانیکي کمزورۍ یا ضعیف‌والي سره یې مرسته کوي. د استینوسفیر د ډېر فشار ذوب په هغه ځای کې پېښېږي چې هلته ډبرې د ځمکې پورته برخې ته راځي او دا د ځمکې پر مخ د مګما تر ټولو مهمه سرچینه ده. دا د سمندر-منځي غونډیو د بازالټ او ځینو هغو مګماوو سرچینه ده چې په قاره‌يي چاکونو او هغو ساحو کې یې فوران کړی یا را خوټېدلې چې هلته د ځمکې جوړښتي تختې له نورو تختو څخه جلا کېږي.

== مشخصات ==
استینوسفیر د پاسني پوښ داسې برخه ده چې تر لیتوسفیر لاندې واقع ده او د تختو په ټکټونیکي حرکت او ایزوسټاټيک تنظیماتو کې رول لري. دا برخه له پریډوټيټ ډبرې څخه جوړه ده چې تر ډېره «اولیوین» او «پایروکسین» کاني مواد لري. د لیتوسفیر-استینوسفیر سرحد معمولاً په ۱۳۰۰ درجې سانتیګراد (۲۳۷۰ درجې فارنهایټ) ایزوتروپ کې نیول کېږي. تر دغې تودوخې لاندې (سطحې ته نږدې) د ځمکې پوښ کلک دی؛ تر دې تودوخې پورته (تر سطحې لاندې څه ناڅه ژور) بیا د پوښ حالت نرم دی. استینوسفیر هغه ځای دی چې هلته ډبره د ویلي کېدو ټکي ته نږدې کېږي او احتمالاً په دې لایه کې کمه اندازه نرمي هم شته.&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Hirschmann|first1=Marc M.|title=Partial melt in the oceanic low velocity zone|journal=Physics of the Earth and Planetary Interiors|date=March 2010|volume=179|issue=1-2|pages=60–71|doi=10.1016/j.pepi.2009.12.003}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;GeolSoc&quot;&gt;{{cite web |last1=Self |first1=Steve |last2=Rampino |first2=Mike |year=2012 |title=The Crust and Lithosphere |url=http://www.geolsoc.org.uk/Education-and-Careers/Resources/Papers-and-Reports/Flood-basalts-mantle-plumes-and-mass-extinctions/The-Crust-and-Lithosphere |access-date=27 January 2013 |publisher=[[Geological Society of London]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kearey&quot;&gt;{{cite book|last1=Kearey|first1=P.|last2=Klepeis|first2=K.A.|last3=Vine|first3=F.J.|title=Global tectonics.|date=2009|publisher=Wiley-Blackwell|location=Oxford|isbn=9781405107778|page=49|edition=3rd}}&lt;/ref&gt;

زلزلیزې څپې د لیتوسفیري پوښ په پرتله له استینوسفیر څخه ورو ورو تېرېږي. له دې امله دا کم سرعته ساحه بلل کېږي. که څه هم دا دواړه ډېر سره ورته نه دي؛ د کم سرعته ساحې لاندېنی سرحد ۱۸۰ تر ۲۲۰ کیلومتره (۱۱۰ تر ۱۴۰ مایله) ژور واقع دی، په داسې حال کې چې د استینوسفیر بنسټ شاوخوا ۷۰۰ کیلومتره (۴۳۰ مایله) ژور واقع دی. په کم سرعته ساحه کې د زلزلیزې کمزورۍ کچه هم لوړه ده (هغه زلزلیزې څپې خپله انرژي له لاسه ورکوي چې د استینوسفیر له لارې حرکت کوي) او پام وړ ناورته‌والی هم لري (د قطبي شویو پرې کوونکو څپو سرعت په عمودي ډول تر هغو قطبي شویو پرې کوونکو څپو کم دی چې افقي دي). د کم سرعته ساحې په کشف سره زلزله‌پوهان د استینوسفیر پر شتون خبر شول او د فزیکي خواصو په اړه یې معلومات وړاندې کړل، ځکه چې د زلزلیزو څپو سرعت د سختوالي له کمېدو سره کمېږي. له لیتوسفیر څخه استینوسفیر ته د زلزلیزو څپو په سرعت کې دا کمښت ښايي په استینوسفیر کې د یوې کمې اندازې نرمۍ له امله وي، که څه هم دا چې استینوسفیر «اېس څپې» لېږي، له دې امله په بشپړ ډول نه شي ذوب کېدای یا نرمېدای.&lt;ref&gt;{{cite journal|last=Forsyth|first=Donald W.|title=The early structural evolution and anisotropy of the oceanic upper mantle|journal=Geophysical Journal International|year=1975|volume=43|issue=1|pages=103–162|doi=10.1111/j.1365-246X.1975.tb00630.x|bibcode=1975GeoJ...43..103F|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Philip Kearey (17 July 2009). The Encyclopedia of the Solid Earth Sciences. John Wiley &amp; Sons. pp. 36–. {{ISBN|978-1-4443-1388-8}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Lev Eppelbaum; Izzy Kutasov; Arkady Pilchin (29 April 2014). Applied Geothermics. Springer Science &amp; Business. pp. 318–. {{ISBN|978-3-642-34023-9}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Condie&quot;&gt;{{cite book|last=Condie|first=Kent C.|title=Plate tectonics and crustal evolution|publisher=[[Butterworth-Heinemann]]|year=1997|page=123|isbn=978-0-7506-3386-4|url=https://books.google.com/books?id=HZrA6OQzsvgC&amp;pg=PA123|access-date=21 May 2010}}&lt;/ref&gt;{{sfn|Kearey|Klepeis|Vine|2009|p=49}}{{sfn|Kearey|Klepeis|Vine|2009|p=51}}

باور دا دی چې د استینوسفیر پاسنۍ برخه داسې ساحه ده چې د ځمکې د پوښ کلکې ډبرینې تختې یې پر مخ حرکت کوي. په استینوسفیر کې د تودوخې او فشار شرایطو ته په کتو سره ډبرې نرمېږي او په کال کې د سانتي متر له مخې د شکل د بدلون اندازه شوې کچې ته په کتو سره د زرګونو کلیومترونو په اندازه په خطي واټنونو کې حرکت کوي. په دې توګه د تودوخې لېږدولو د جریان په څېر بهېږي او تودوخه د ځمکې له منځ څخه بېرون ته راباسي. د استینوسفیر پر سر د شکل د بدلون په هماغه سرعت سره ډبرې کش خوري او دا چې د ماتېدو وړ وي، له دې امله ښايي ماتې شي او د درزونو لامل شي. داسې فکر کېږي چې کلک یا سخت لیتوسفیر د هغه استینوسفیر پر مخ لامبو وهي یا حرکت کوي چې په ارام ډول جریان لري او دا چاره ایزوسټاټيک تعادل شونی کوي او ټکټونیکي تختو ته د حرکت زمینه برابروي.&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Rychert|first1=Catherine A.|last2=Shearer|first2=Peter M.|year=2011|title=Imaging the lithosphere-asthenosphere boundary beneath the Pacific using SS waveform modeling|journal=Journal of Geophysical Research: Solid Earth|volume=116|issue=B7|pages=B07307|doi=10.1029/2010JB008070|bibcode=2011JGRB..116.7307R|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Mark Hendrix; Graham R. Thompson (24 January 2014). EARTH2. Cengage Learning. pp. 493–. {{ISBN|978-1-305-43687-9}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Tom S. Garrison; Robert Ellis (5 December 2016). Essentials of Oceanography. Cengage Learning. pp. 19–. {{ISBN|978-1-337-51538-2}}.&lt;/ref&gt;{{sfn|Kearey|Klepeis|Vine|2009|pp=48–49}}

== سرحدونه ==
استینوسفیر تر سطحه لاندې له شاوخوا ۸۰ تر ۲۰۰ کیلومتره (۵۰ تر ۱۲۰ مایله) پاسني سرحد څخه تر لاندېني سرحد پورې په شاوخوا ۷۰۰ کیلومترۍ (۴۳۰ مایله) ژوروالي کې پراخ دی.{{sfn|Kearey|Klepeis|Vine|2009|p=51}}&lt;ref&gt;Harsh Gupta (29 June 2011). ''Encyclopedia of Solid Earth Geophysics''. Springer Science &amp; Business Media. p. 1062. {{ISBN|978-90-481-8701-0}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Lev Eppelbaum; Izzy Kutasov; Arkady Pilchin (29 April 2014). ''Applied Geothermics''. Springer Science &amp; Business. p. 318. {{ISBN|978-3-642-34023-9}}.&lt;/ref&gt;

د لیتوسفیر-استینوسفیر سرحد نسبتاً تېز دی او احتمالاً د جزئي نرموالي له پیل یا په ترکیب یا ناورته‌والي کې له بدلون سره منطبق دی. د سرحد بېلابېل تعریفونه د سرحدي سیمو بېلابېل اړخونه منعکسوي. پر هغه سرحد سربېره چې د زلزلیزې ډېټا په مرسته تعریف شوی دی او له کلک لیتوسفسیر څخه نرم استینوسفیر ته لېږد منعکسوي، په سرحدونو کې یوه حرارتي لایه شامله ده چې پر سر یې تودوخه د حرارتي لېږد له لارې انتقالېږي. یو ریولوژیکي سرحد چې په کې سرعت تر شاوخوا ۱۰&lt;sup&gt;۲۱&lt;/sup&gt; ښکته وي، او یوه کیمیاوي سرحدي لایه چې پر سر یې ډبره تخلیه شوې وي او د لاندې ډبرې په پرتله یې مګنیزیم ډېر وي.&lt;ref&gt;Harsh Gupta (29 June 2011). ''Encyclopedia of Solid Earth Geophysics''. Springer Science &amp; Business Media. p. 1062. {{ISBN|978-90-481-8701-0}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Lev Eppelbaum; Izzy Kutasov; Arkady Pilchin (29 April 2014). ''Applied Geothermics''. Springer Science &amp; Business. p. 318. {{ISBN|978-3-642-34023-9}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;globalview2&quot;&gt;{{cite journal|last1=Rychert|first1=Catherine A.|last2=Shearer|first2=Peter M.|date=24 April 2009|title=A Global View of the Lithosphere-Asthenosphere Boundary|journal=Science|volume=324|issue=5926|pages=495–498|bibcode=2009Sci...324..495R|doi=10.1126/science.1169754|pmid=19390041|s2cid=329976}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Artemieva The Lithosphere&quot;&gt;{{cite book|doi=10.1017/CBO9780511975417|title=The Lithosphere|year=2011|last1=Artemieva|first1=Irina|isbn=978-0-511-97541-7|pages=6, 12}}&lt;/ref&gt;

=== د استینوسفیر لاندېنی سرحد ===
د استینوسفیر لاندېنی سرحد کم پېژندل شوی دی، خو د پاسني پوښ په بنسټ کې واقع دی. دا سرحد له زلزلیز نظره تېز هم نه دی او په سم ډول پېژندل شوی هم نه دی، خو له کابو ۶۷۰ کیلومتره پېچلي انفصال سره منطبق دی. دغه انفصال یا بېلېدنه په ټولیز ډول د پوښ له «رینګ ووډيټ» لرونکي ډبرې څخه د «بریګمانیټ» او «پرکلاز» لرونکو ډبرو ته له لېږد سره تړاو لري.&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Anderson|first1=Don L.|title=Lithosphere, asthenosphere, and perisphere|journal=Reviews of Geophysics|date=1995|volume=33|issue=1|pages=125|doi=10.1029/94RG02785|language=en|issn=8755-1209}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Fowler&quot;&gt;{{cite book|isbn=978-0521893077|title=The Solid Earth: An Introduction to Global Geophysics|last1=Fowler|first1=C. M. R.|last2=Fowler|first2=Connie May|year=2005}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Ito|first1=E|last2=Takahashi|first2=E|title=Postspinel transformations in the system Mg2SiO4-Fe2SiO4 and some geophysical implications|journal=Journal of Geophysical Research: Solid Earth|date=1989|volume=94|issue=B8|pages=10637–10646|doi=10.1029/jb094ib08p10637|bibcode=1989JGR....9410637I}}&lt;/ref&gt;

== منشا ==
د استینوسفیر میخانیکي خواص په پراخ ډول د ډبرو له جزئي نرموالي سره تړلي بلل کېږي. دا احتمال موجود دی چې ښايي په ډېره برخه استینوسفیر کې کمه اندازه نرمي موجوده وي او دا هغه څه دي چې د ډبرې په پوښ کې د موجودو اوبو او کاربن ډای اکسایډ په مرسته تثبیتېږي. له دې سره سره د نرموالي احتمالي اندازه چې د ډبرې ۰.۱ سلنه هم نه ده، د استینوسفیر د بشپړې تشرېح لپاره کافي نه ښکاري. دغه نرموالی په ډبرو کې د سرحد دانو د بشپړ لوندوالي لپاره کافي نه دی او که سرحد دانې په بشپړ ډول لمدې نه‌شي، ښايي د ډبرې پر میخانیکي خواصو د نرموالي اغېزې د پام وړ نه وي. په یوه جزئي نرموالي سره د لیتوسفیر-استینوسفیر د سرحد تشرېح هم ستونزمنه ده. دا شونتیا موجوده ده چې نرموالی دې د استینوسفیر په پاسنۍ برخه کې راټول شي او دا هغه ځای دی چې لیتوسفیر ډبرې احاطه کړی دی. بل احتمال دا دی چې استینوسفیر داسې ساحه وي چې د پوښ په منرالونو کې په اوبو کې د حل کېدو وړ وي، په داسې ډول چې د نرموالي د ډېرېدو لپاره لا ډېرې اوبه موجودې وي. د میخانیکي ضعف یا کمزورۍ د رامنځته کولو لپاره یو بل احتمالي میکانیزم د سرحد دانو کشېدنه ده چې په کې دانې د یو بل له څنګه کش کېږي یا یوې او بلې خوا ته ځي.{{sfn|Kearey|Klepeis|Vine|2009|p=49}}&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Mierdel|first1=Katrin|last2=Keppler|first2=Hans|last3=Smyth|first3=Joseph R.|last4=Langenhorst|first4=Falko|title=Water Solubility in Aluminous Orthopyroxene and the Origin of Earth's Asthenosphere|journal=Science|date=19 January 2007|volume=315|issue=5810|pages=364–368|doi=10.1126/science.1135422}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Karato2012&quot;&gt;{{cite journal|last1=Karato|first1=Shun-ichiro|title=On the origin of the asthenosphere|journal=Earth and Planetary Science Letters|date=March 2012|volume=321-322|pages=95–103|doi=10.1016/j.epsl.2012.01.001}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Becker|first1=Thorsten W.|title=On the effect of temperature and strain-rate dependent viscosity on global mantle flow, net rotation, and plate-driving forces|journal=Geophysical Journal International|date=November 2006|volume=167|issue=2|pages=943–957|doi=10.1111/j.1365-246X.2006.03172.x}}&lt;/ref&gt;{{sfn|Karato|2012}}{{sfn|Hirschmann|2010}}

== سرچينې ==</text>
      <sha1>0vq33uyb37nq0sh4qx6tdfs9i0u1vls</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>د کولمبیا کلتور</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63774</id>
    <revision>
      <id>284704</id>
      <timestamp>2022-08-21T09:05:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12367" xml:space="preserve">د کولمبیا د کلتور زیاتره اړخونه د اسپانیې د ۱۶مې پېړۍ له لومړني کلتور او د کولمبیا له اصلي تمدنونو سره یې د ټکر په برخه کې تعقیبېږي(میوسکا، ټایروینا وګورئ). کاتولیکي اسپانیایانو؛ فیوډالي انکمینډ او کاسټ سیسټمونه رامنځته کړل، چې په اروپا کې د زېږېدلو سپین پوستو په ګټه تمام شول. 

کله چې له اسپانیې نه خپلواکي ترلاسه شوه، له هغه وروسته کریولوس د دې لپاره زیار ووېست، چې د محافظه کارو او لیبرال ایډیالوژیو ترمنځ یو څو اړخیز سیاسي سیسټم جوړ کړي. محافظه کارانو د دې ملاتړ وکړ چې په دولت کې دې کاتولیک کلیسا ښکېله وي، خو لیبرال یې د جلا کولو ملاتړی و. محافظه کارانو کاتولیک کلیسا ته د عمومي زده کړو د سپارنې چارې تنظیمولې او کلیسا د ډېرو کلونو لپاره د هېواد ښوونیز سیسټم کنټرول کړ. دواړه خواوې په څو کورنیو جګړو کې لاس لري، چې له امله یې د هېواد پرمختګ له ځنډ سره مخ شو او د ۱۹مې پېړۍ تر پایه له سیمې نه د انزوا په حالت کې پاتې شو. توکمیزو ډلو د خپل پلرني میراث کلتور ساتلی؛ سربېره پر دې چې د ګډو افریقایي یا بومي نسلونو د نامشروع ماشومانو شمېر په ډېرېدو و، خو بیا هم سپین پوستو د خپلو ځانونو د ساتلو هڅه وکړه. دا خلک له هر ډول تشریحي نومونو لکه میستیزو، مولاټو او مورینو سره په نښه شوي، چې د کاسټا له سیسټم نه ترلاسه شوي دي. د کولمبیا تورپوستي او بومي وګړي هم د زامبوس د رامنځته کولو په موخه یوځای شوي دي، څو په ټولنه کې د توکم یوه نوې ډله رامنځته کړي. له دغه ګډونه د کلتورونو یو بل ترکیب جوړ شو؛ د بېلګې په توګه: کارنیوال د ټولو صنفونو او رنګونو لپاره دا فرصت رامنځته کړ چې پرته له کوم تعصبه سره یوځای شي. دا چې د نارینه وو د حقونو او د غلامۍ د له منځه وړلو قانون (۱۸۵۱ز) معرفي شو؛ نو دا چاره د دې لامل شوه، چې د توکمونو ترمنځ د بېلوالي تاوتریخوالی راکم کړي.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Viveros Vigoya|first=Mara|date=26 October 2015|title=Social Mobility, Whiteness, and Whitening in Colombia|url=https://anthrosource.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/jlca.12176|journal=The Journal of Latin American and Caribbean Anthropology|pages=796-512}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Vergara-Figueroa |first=Aurora |title=En la Sucursal del Cielo (In the Branch of Paradise) |url=https://www.researchgate.net/profile/Jaime-Alves-2/publication/329823782_En_la_Sucursal_del_Cielo_In_the_Branch_of_Paradise_Geographies_of_Privilege_and_Black_Social_Suffering_in_Cali_Colombia/links/5eed6291a6fdcc73be8d81d2/En-la-Sucursal-del-Cielo-In-the-Branch-of-Paradise-Geographies-of-Privilege-and-Black-Social-Suffering-in-Cali-Colombia.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210901051848/https://www.researchgate.net/profile/Jaime-Alves-2/publication/329823782_En_la_Sucursal_del_Cielo_In_the_Branch_of_Paradise_Geographies_of_Privilege_and_Black_Social_Suffering_in_Cali_Colombia/links/5eed6291a6fdcc73be8d81d2/En-la-Sucursal-del-Cielo-In-the-Branch-of-Paradise-Geographies-of-Privilege-and-Black-Social-Suffering-in-Cali-Colombia.pdf |archive-date=2021-09-01}}&lt;/ref&gt;

== اغېزې ==
اسپانویانو د کولمبیا د بومي اوسېدونکو بېلابېل کلتورونه له منځه وړي دي. نن ورځ یوازې ۳٫۵ سلنه کولمبیایان ځانونه بومي ګڼي او ژوند کوي. پر دې ټولو سربېره د کولمبیا په خوړو، موسیقۍ، فولکلور او ژبه کې اوس هم د بومي کلتور ډېر توکي تر سترګو کېږي.

=== څو کلتوري عناصر ===
په عام ډول لږ یا ډېر شمېر روما د دوی د نژادي توهین «جپسي» پر مټ پېژندل شوي او په ټول هېواد کې خپاره شوي دي. په څو لویو ښارونو کې د سیفرډیک او اشکنازی یهودیان شته. بوګوتا پنځه عبادتخونې لري. د بوکرامنګا په ګډون المانیانو د سانتاندر په برخو کې مېشت شوي دي. ویلډوپر ته یې اکارډین هم راوړی، چې د ویلناټو د موسیقۍ په ډېر مشهور ژانر کې به یوه کلیدي وسیله شي.&lt;ref&gt;{{cite web |title=COLOMBIA SYNAGOGUES  בתי כנסת בקולומביה |url=http://www.kosherdelight.com/ColombiaSynagogues.shtml |access-date=16 October 2017 |website=Kosherdelight.com}}&lt;/ref&gt;

=== جغرافیه، اقلیم او کډوالي ===
د نړۍ تر ټولو بډایه هایدروګرافي د کولمبیا ده. مګدالینا، کاکا، ګوویر او کاکیتا یې اصلي سیندونه دي. ارام سمندر، کارابین، د اورینوکو حوزې او امازون حوزې د کولمبیا د اوبو اېستلو څلور اصلي سیسټمونه دي. د اورینوکو او امازون سیندونه په ترتیب سره د کولمبیا تر وینزویلا او پیرو پورې محدودېږي.&lt;ref&gt;[http://www.lablaa.org/blaavirtual/ayudadetareas/geografia/geo111.htm Biblioteca Luis Ángel Arango]. Lablaa.org (13 July 2005). Retrieved on 14 May 2012.&lt;/ref&gt;

په اورښت او تودخه کې د پام وړ بدلون د ارتفاع له توپیره رامنځته کېږي. په لوړو ارتفاعاتو کې د تودوخې درجه د سمندر په سطحه کې له ډېرې ګرمۍ نه تر یخ پورې اړونده وي، خو له موسم سره لږ توپیر لري. په عام ډول د سمندر له سطحې نه د تودوخې درجه په هر ۱۰۰۰ فوټه (۳۰۰ متره) لوړوالي کې ۳٫۵ فارنهایت (۲ سانتي ګرېد) کمېږي، چې په ګرمو سیندونو درو او حوزو کې تلپاتې واورینې څوکې ښکاروي. باران پر دوو مرطوبو موسمونو متمرکز دی ( کابو د پسرلي او مني له معتدلو عرض البلدونو سره برابر دی)، خو د موقعیت له مخې د پام وړ توپیر لري. د کولمبیا د ارام سمندر په ساحل کې د نړۍ د لوړې کچې باران اورې، سویل ختیځ تر ډېره له ۲۰۰ نه په ډېر (۵۰۰ سانتي متره) کلني باران کې ډوب وي. له بلې خوا د ګواجیرا ټاپووزمې په برخو کې ډېر کم کلنی باران اوري، چې اندازه یې له ۳۰ انچ (۷۵ سانتي متره) نه لوړه وي. د هېواد په نورو برخو کې باران د دې دوو توپیرونو ترمنځ اوري.

په دودیز ډول د کولمبیا اوسېدونکي خپل هېواد د اقلیمي زونونو پر اساس تشرېح کوي. د ټیرا کلینټ (ګرمه ځمکه) د ۹۰۰ مترو (۲۹۵۳ فټ) په لوړوالی کې ده، په دې سیمه کې د تودوخې د درجې توپیر د ۲۴ او ۳۸ سانتي ګرېد درجو (۷۵٫۲ او ۱۰۰٫۴ فارنهایت) ترمنځ دی. ټیرا ټیمپلاډا تر ټولو تولیدي ځمکه ده او د نفوس ډېره برخه په کې اوسېږي (معتدله ځمکه ده چې د ۹۰۰ او ۱۹۸۰ مترو «۲۹۵۳ او ۶۴۹۶ فوټ») ترمنځ  لوړوالی لري، د هېواد د چای او ټایررا فریا کروندګرو ته غوره شرایط برابروي ( یخه ځمکه ده، چې د ۱۹۸۰ او ۳۵۰۰ مترو (۶۴۹۶ او ۱۱۴۸۳ فوټ) تر منځ لوړوالی لري) دلته غنم او کچالو برلاسي محصولات دي. په ټیرا فریا کې د تودوخې اوسط درجه د ۱۰ او ۱۹ سانتي ګراد (۵۰٫۰ او ۶۶٫۲ فوټه) ترمنځ ده. له ټایررا فریا هاخوا د زونا ځنګله (ځنګلي سیمه) د الپین شرایط او ورپسې له ۴٫۵۰۰ مترو (۱۴٫۷۶۴ فوټ) پورته د پاراموس بې‌ ونو واښه لرونکې ځمکې دي، چې هلته د تودوخې درجه له یخېدو ښکته ده، په دې زون کې تل واوره او یخ وي او ټيرا هیلدا ده.

== کورنۍ ==
د رومن کاتولیک کلیسا د دودیزو زده کړو د لیکنو پر اساس، د کولمبیایانو لپاره کورنۍ خورا مهم بنسټ دی. د لویې کورنۍ غړي سره نږدې وي او ماشومان له خپلو مېندو او پلرونو نه ډېر کم لرې ځي. دلته د کورنۍ د مسؤلیت ژور احساس شته چې د ډېرو نسلونو له لارې یې جریان پیدا کړی دی.

نارینه به معمولا د کورنۍ مشر و، په داسې حال کې چې د ښځو مسؤلیت په دودیز ډول پخلی، د کور کار او د ماشومانو پالنه وه، خو نارینه‌ وو د کورنۍ د ډېر عاید د ترلاسه کولو دنده لرله. په هر حال د نړۍ په ډېرو کلتورونو کې د ۲۰مې پېړۍ په پیل کې ښځې ډېرې پیاوړې شوې او په ۱۹۵۰ز کال کې د دیکتاتور ګوستاوو روزاس پینیلا د واکمنۍ پرمهال ښځو ته د رایې ورکولو حق ورکړل شو. د ۱۹۹۱ز کال اساسي قانون ښځو ته یو لوی فرصت ورکړ، دا چې د کورنۍ  د ساتنې لپاره عاید ته اړتیا وي؛ نو نن ورځ ډېرې کورنۍ (اقتصادي طبقې ته له پاملرنې پرته) دوه کارکوونکي، یعنې مور و پلار لري.

== سیاسي چلند ==
د کولمبیا سیاست د ډیموکراټیک جمهوري ریاست د نمایندګۍ په چوکاټ کې مخ ته ځي، چې د کولمبیا ولسمشر په کې هم د دولت مشر او هم د حکومت مشر دی او دا څو ګوندي سیسټم دی. اجرایوي واک د حکومت په واک کې دی. مقننه ځواک هم حکومت او هم د کانګریس دوه خونو؛ مشرانو جرګې او د کولمبیا د استازو جرګې ته سپارل شوی دی. قضایه قوه له اجرائیه او مقننه قوې نه خپلواکه ده.

== فلم ==
په لاتینې امریکا کې د کارټاګینا د فلم فیسټیوال د سینما تر ټولو زړه پېښه ده، چې مرکزي تمرکز یې د ابیرو-امریکا پر فلمونو دی. په کولمبیا کې د فلم د تولید لېوالتیا په ځنډ رامنځته شوه. ویسینزو او فرانسیسکو دی ډومینیکو د فلمونو په تولید کې تر نورو مخکې وو او دوی په اصل کې د ایټالیا وو. دوی په ۱۹۱۲ز کال کې په کولمبیا کې د سالون اولمپیا لومړۍ سینما پرانیسته چې د درې زره کسانو ظرفیت یې درلود. سرجیو کابریرا، فیلیپ الجور، لوئس اوسپینا، ویکتور ګویریا، او کارلوس میوولو د دغه فلم د تولید تر ټولو غوره ډایرېکټران دي. موږ په ډېرو وروستیو وړاندیزونو کې د «ال فاینل ډیل ایسپیکټرو» فلم ډایرېکټر انډی بایز او جوآن فیلیپ اوروزکو موندلی شو. د داګو ګارسیا او روډریګو ټریانا کار په یوه سوداګریزه لیکه کې دی.

== سرچينې ==</text>
      <sha1>r5s0ddnuwxoww0yy5fkxtvnyr2d726p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>د عراق کلتور</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63775</id>
    <revision>
      <id>284705</id>
      <timestamp>2022-08-21T09:08:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15702" xml:space="preserve">د عراق کلتور ( په عربي کې: ثقافة العراق) یا د بین النهرین/ بِلَاد ٱلرَّافِدَيْن کلتور د نړی له کلتوري تاریخونو څخه یو ګڼل کېږي، او په نړۍ کې له تر ټولو اغېزناکو کلتورونو څخه یو بلل کېږي. نوموړې سیمه د دجلې او فرات سیندونو تر منځ پرته ده، چې په تاریخي لحاظ د بین النهرین یا بِلَاد ٱلرَّافِدَيْن په نوم یادېږي، زیاتره وخت د تمدنونو د زانګو په توګه پېژندل کېږي. د بین النهرین میراث له بېلابېلو لارو لکه د لیکلو د سېستم د اختراع،  ریاضیاتو، قانون، نجوم پوهنې او داسې نورو په واسطه د پخوانۍ نړۍ په تمدنونو باندې اغېزه واچوله او بڼه یې ورکړه. عراق د هغو بېلابېلو توکمي ډلو کور دی کومو چې د عراق د کلتور په پراخه طیف کې ونډه اخیستې ده. دا هېواد د خپلو شاعرانو، معمارانو، نقاشانو، او مجسمه جوړوونکو لپاره چې د سیمې په کچه په تر ټولو ښو هغو کې شمېرل کېږي او ځینې یې د نړۍ په کچه دي، شهرت لري. دا هېواد د معمارۍ، ادبیاتو، موسیقۍ، نڅا، نقاشۍ، اوبدنې، شاعرۍ، خطاطۍ، سنګ کارۍ او فلز کارۍ په شمول  په نړۍ کې یو له تر ټولو اوږدو لیکل شوو دودونو څخه برخمن دی.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Where did writing begin? |url=https://www.bl.uk/history-of-writing/articles/where-did-writing-begin |access-date=2021-05-05 |website=The British Library}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=The Cradle of Civilization: Ancient Mesopotamia to modern Iraq - Pilot Guides - Travel, Explore, Learn |url=https://www.pilotguides.com/articles/the-cradle-of-civilization-ancient-mesopotamia-to-modern-iraq/ |access-date=2021-05-05 |website=Pilot Guides |language=en-US}}&lt;/ref&gt;

سربېره پر دې، عراق له اسلام څخه مخکې خپلې ماضي او همدارنګه د خپلې طلایي دورې په بهیر کې کله چې بغداد د عباسي خلافت پلازمېنه وه، د خپلو لاسته راوړنو درناوی او لمانځنه کوي.

== هنر ==
د عراق کلتور د یو ژور میراث درلودونکی دی چې د وخت له پلوه لرغونو زمانو ته ورګرځي او د تجسمي هنر ټولو هغو اثارو ته اشاره کوي چې د بین النهرین له دورو څخه سرچینه اخلي. د بین النهرین هنر ډېر په زړه پورې موضوعات لکه خدایان، یا په یواځې توګه او یا هم له خپلو عبادت کوونکو سره، او په بېلابېلو صحنو کې حیوانات شاملوي: لکه په قطارونو کې په تکراي بڼه، په یواځې توګه، له یو بل سره یا له انسان سره د جنګ په حالت کې، حیوانات په خپلو منځونو کې د مخامخ مقابلې په حالت کې یا د دوو مخامخ کېدونکو حیواناتو په منځ کې د یو انسان یا خدای ځای پر ځای کولو د صحنې، یا د ژوند د یوې ونې انځور. &lt;ref&gt;Convenient summaries of the typical motifs of cylinder seals in the main periods are found throughout in Teissier&lt;/ref&gt;

د عباسي خلافت په دوره کې، کوم چې د بین النهرین له زړه څخه حکمراني کوله، کُلالي د پېچلتیا یوې هسکې سطحې ته ورسېده، له خطاطۍ څخه د تزییني سطحو په ښایسته کولو کې کار اخیستل پیل شول، او تذهیب شوې خطي نسخې، په ځانګړې بڼه قرآني متنونه په لا ډېرو پېچلو او بېلابېلو سبکونو کې ولیکل شول. د عراق لومړنی هنري ښوونځی په دغه دوره کې تاسیس شو، چې ورسره هنري اثار او لاسي صنایع هم وغوړېدل. له مشهورو عباسي هنرمندانو څخه یو يحيى بن محمود الواسطي و څوک چې د عباسیانو د خلافت په وروستیو کې (له ۱۲مې-۱۳مې زېږدیزې پېړۍ) په بغداد کې اوسېده او د بغداد د ښوونځي نومیالی هنرمند و. د نوموړي له تر ټولو مشهورو اثارو څخه په ۱۲۳۷ز کال کې ''المقامات'' ''بديع الزمان الهمذاني'' کتاب انځوریز کول دي، چې نوموړی کتاب د الحريري له خوا لیکل شوې د طنزي حکایاتو یوه مجموعه ده. د الواسطي دغه انځوریزې شوې مجموعې د بغداد د ۲۰مې زېږدیزې پېړۍ د معاصر هنر د خوځښت لپاره د یو هڅوونکي په توګه کارېدلې دي.&lt;ref&gt;Hillenbrand, R., ''Islamic Art and Architecture,'' Thames &amp; Hudson, [World of Art series], 1999, London, p. 59 {{ISBN|978-0-500-20305-7}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Dabrowska, K. and Hann, G., ''Iraq Then and Now: A Guide to the Country and Its People,'' Bradt Travel Guides, 2008, p. 278&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Baghdad school,&quot; in: ''Encyclopædia Britannica,'' [https://www.britannica.com/art/Baghdad-school Online:]; Esanu, O., ''Art, Awakening, and Modernity in the Middle East: The Arab Nude,'' Routledge, 2017, [E-book edition], n.p.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Wijdan, A. 1989, p.166&quot;&gt;Wijdan, A. (ed.), ''Contemporary Art From The Islamic World,''Scorpion, 1989, p.166&lt;/ref&gt;

== ژبې ==
هغه اصلي ژبې چې په عراق کې ورباندې خبرې کېږي، بین النهریني عربي او کردي ژبې دي، ورپسې د ترکي ژبې عراقي ترکمني/ترکماني لهجه او نوې-آرامي ژبې (په ځانګړې توګه کلداني او آشوري) دي. عربي او کردي ژبې د عربي لیکدود له بېلابېلو نسخو سره لیکل کېږي. له ۲۰۰۵ز کال راهیسې، ترکمني/ترکماني له عربي لیکدود څخه ترکي الفباء ته اوښتې دي. &lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/61766609|title=Encyclopedia of Arabic language and linguistics|date=2005–2009|publisher=Brill|others=C. H. M. Versteegh, Mushira Eid|isbn=90-04-14473-0|location=Leiden|oclc=61766609}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Shanks|first=Kelsey|url=https://www.worldcat.org/oclc/930093704|title=Education and ethno-politics : defending identity in Iraq|date=2016|isbn=978-1-317-52043-6|location=Abingdon, Oxon|oclc=930093704}}&lt;/ref&gt;

پر دې سربېره، نوې-آرامي ژبې بیا سُریاني لیکدود کاروي. نورې کوچینۍ لږکۍ ژبې له ماندایي، انګلیسي، شاباکي او ارمني ژبو څخه عبارت دي

د عراق د اساسي قانون ( د څلورمې مادې) له مخې:&lt;blockquote&gt;عربي ژبه او کردي ژبه د عراق دوې رسمي ژبې دي. د عراقیانو لپاره په دولتي ښوونزو موسساتو کې خپلو اولادونو ته په مورنۍ ژبې لکه ترکمني، سُرْیاني او ارمني ژبو سره یا په خصوصي ښوونیزو موسساتو کې په بله هره ژبه  د زده کړو ورکولو حق د اړوندو ښوونیزو لارښودونو سره سم تضمین دی.&lt;ref&gt;{{Citation|title=The constitutional process, the constitution and constitutionalism in Iraq|date=2017-02-17|url=http://dx.doi.org/10.4324/9781315474618-6|work=The Iraqi Federation|pages=78–126|location=Abingdon, Oxon|publisher=Routledge|doi=10.4324/9781315474618-6|isbn=978-1-315-47461-8|access-date=2021-05-06}}&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;

=== لرغونی عراق ===
سومري (''EME.G̃IR'' 𒅴𒂠 چې معنا یې &quot;مورنۍ ژبه ده&quot; ) د لرغوني سومر ژبه او یوه ناپییلې او جلا ژبه وه چې په بین النهرین (عراق) کې ورباندې خبرې کېدې. سومري ژبه تر ټولو پخوانۍ لیکل کېدونکې ژبه ده. د سومري ژبې د لیکلې بڼې لومړنۍ دوره له ۳۳۰۰-۳۰۰۰ م.ز کال پورې رسېږي. په یاده دوره کې سرچینې له واجي ترکیب سره صرف لوګوګرافیک یا سمبولیکې دي. د سواد له دورې مخکې تر ټولو پخوانی سند یې د کیش ډبرینه لوح ده. فالکنشتاین (په ۱۹۳۶ز کال کې) ۹۳۹ نښانې چې د سواد له دورې څخه مخکې (د اروک په وروستیو کې، د ۳۴مې او ۳۰مې پېړۍ تر منځ) کارول شوې دي، فهرست کړې دي. د دویمې مخږېږدې زریزې په اوږدو کې د سومریانو او او سامي-ژبو اکدیانو تر منځ یو ډول نږدي کلتوري اړیکې رامنځته شوې چې پکې په پراخه بڼه دوه ژبي توب شامل و. د سومري ژبې او ختیځې سامي ژبې یو بر بل باندې متقابلې اغېزې په اساسي مقیاس سره له لغوي استعار څخه نیولې تر نحوي، صرفي او واجي اغېزو پورې په ټولو برخو کې ښکاره دي. نوموړو اغېزو، څېړونکي دې ته هڅولي دي تر څو د دریمې مخزېږدې زریزې سومري او اکدي ژبو ته د یوې همپالنۍ د ناحیې (''Sprachbund'') په توګه اشاره وکړي.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Deutscher|first=Guy|url=https://www.worldcat.org/oclc/352917905|title=Syntactic change in Akkadian : the evolution of sentential complementation|date=2000|publisher=Oxford Univ. Press|isbn=978-0-19-154483-5|location=Oxford|oclc=352917905}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Sumerian language {{!}} History, Characteristics, &amp; Facts |url=https://www.britannica.com/topic/Sumerian-language |access-date=2021-05-06 |website=Encyclopedia Britannica |language=en}}&lt;/ref&gt;

== ادبیات ==

=== له اسلام څخه مخکې ===
سومري ادبیات د ثبت شوو ادبیاتو تر ټولو لومړنۍ مجموعه تشکیلوي، چې له هغې جملې څخه مذهبي لیکنې او نورې دودیزې کیسې دي چې د سومریانو د تمدن او همداراز په لویه پیمانه د ورپسې اکدیانو او بابلیانو د سترواکیو له خوا ساتل شوې دي. دغه ثبت شوې لیکنې د ژېړو (برونزو) د دورې په منځ کې په سومري ژبه لیکل شوې وې.

سومریانو د لیکنې یو له لومړنیو سېستمونو څخه اختراع کړ، چې د ۳۰مې مخزېږدې پېړۍ په شاوخوا کې یې له سواد نه مخکې سېستمونو ته په پراختیا ورکولو سره  سومري مېخي لیکدود رامنځته کړ. سومري ژبه په اکدي او بابلي سترواکیو کې د رسمي ژبې په توګه او د ادبي کارونې لپاره ان تر هغه وخته پورې پاتې شوه، کله چې ویل کېدونکې ژبه د اړوندو اوسېدونکو له منځه ورکه شوه؛ سواد پراختیا موندلې وه او سومري لیکدود چې زده کوونکو رانقل کړی و وروستني بابلي ادبیات یې په ژوره بڼه اغېزمن کړل. 

==== شاعري ====
په عراق کې شاعري د ادبیاتو تر ټولو مخکښه بڼه وه او نوموړی هېواد د یادونې وړ شاعرانو په درلودلو کې شهرت لري.

یو لرغونی بین النهریني شعر د لیکنې د اختراع لومړنۍ پېژندل شوې کیسه داسې بیانوي:&lt;blockquote&gt;له دې امله چې د قاصد خوله درنده وه او[پیغام یې) نشو تکرارولی، د کولابې (Kulaba) حکمران یوه اندازه خټه وویشتله او د یوې لوحې په څېر یې کلیمې ورباندې کېښودې. تر هغه وخته پورې په خټو باندې د کلیمو لیکل نه و تر سره شوي.

ـــــ پورتنی یو سومري حماسي شعر او د شاوخوا ۱۸۰۰م.ز کال د ''انمرکار او د ارته د حکمران'' افسانې یوه برخه ده.&lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Daniels|first1=Peter T.|url=https://books.google.com/books?id=ospMAgAAQBAJ&amp;pg=PA45|title=The World's Writing Systems|last2=Bright|first2=William|last3=Bright|first3=Professor Emeritus of Linguistics and Anthropology University of California Los Angeles Research Fellow Center for the Study of Native American Languages of the Plains and Southwest William|date=1996|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-507993-7|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Boudreau|first=Vincent|url=https://books.google.com/books?id=jsWL_XJt-dMC&amp;pg=PA71|title=The First Writing: Script Invention as History and Process|date=2004-12-09|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-83861-0|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;ګیلګامیش (په سومري ژبه: 𒀭𒄑𒉋𒂵𒈨𒌋𒌋𒌋 لاتیني یې: ''Gilgameš''، ابتدایي سومري: 𒀭𒉋𒂵𒈩 چې لاتیني یې '' Bilgamesh'' کېږي) په لرغوني بین النهرین کې یو حماسي نظم و چې د پاتې شوو ادبیاتو د لومړنۍ د یادونې وړ حماسې په توګه پېژندل کېږي. د ګیلګامیش ادبي تاریخ د اروک د پاچا بیلګامیش (د ګیلګامیش سومري بڼه) په اړه چې د اروک پا چا او د اور له دریمې سلسلې (شاوخوا ۲۱۰۰م.ز کال) سره یې تړاو درلود، له پنځو شعرونو سره پیل کېږي. دغه مستقلې کیسې بیا وروسته د یوې ترکیبي حماسې لپاره د یوې سرچینې په توګه وکارول شوې. له یادې ترکیبي حماسې څخه د لومړنۍ پاتې شوې نسخې لرغونتیا چې د &quot;پخوانۍ بابلۍ&quot; په نامه مشهوره ده، ۱۸مې مخزېږدې پېړۍ ته رسېږي. او نوم یې له خپلې مطلع ''شوتور الي شاري'' (&quot; له ټولو نورو ټولواکانو نه پورته&quot;) څخه را اخیستی دی. له هغې څخه یواځې د ګوتو په شمار لوحې (په خټو کې لیکنې) پاتې دي. وروستنۍ سټنډرډ نسخه یې دسين-لقي-اونيني له خوا راټوله شوې ده چې له ۱۴مې څخه تر ۱۰مې مخزېږدې پېړیو سره تړاو لري او لومړنۍ مطلع یې ''شانقبه ایمورو'' (&quot;چا چې ګوګ/غار ولید&quot; او په معاصر عبارت باندې &quot;هغه څوک چې نامعلوم څه ویني&quot;). د دغې اوږدې ۱۲لوحیزې نسخې دوه پر دریمه برخه بیا موندل شوې ده. ځینې تر ټولو غوره نقلونه/کاپي ګانې یې د آشور د اوومې مخزېږدې پېړۍ د ټولواک اشوربانیپال د کتابتون په کنډوالو کې موندل شوې دي.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Nergal and Ereshkigal(standard Babylonian Version) (1.109)|url=http://dx.doi.org/10.1163/2211-436x_cos_acosb_1_109|access-date=2021-05-09|website=Context of Scripture Online|doi=10.1163/2211-436x_cos_acosb_1_109}}&lt;/ref&gt; 

== سرچينې ==</text>
      <sha1>ekc4wzzxxpbbe9qg45nifqn7tee8r48</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>د سويلي کوريا کلتور</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63776</id>
    <revision>
      <id>284706</id>
      <timestamp>2022-08-21T09:10:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14334" xml:space="preserve">د سويلي کوريا اوسنی کلتور د کوريا له دوديز کلتور څخه منځ ته راغلی دی، کوم چې په لومړيو کوريايي کوچي قبايلو کې رواج و.  د زرګونو کلونو لپاره د لرغوني کوريايي کلتور په ساتلو سره، په داسې حال کې چې د لرغوني چينايي کلتور تر اغېز لاندې و، سويلي کوريا په ۱۹۴۸ز کال کې د کوريا له وېش وروسته د کلتوري ودې په خپله لاره د شمالي کوريا له کلتور څخه جلا شوه. د سويلي کوريا، په ځانګړي ډول د سيول صنعتي په کېدو، ښاري کېدو او لوېديځ پال کېدو سره، د کوريا د خلکو د ژوند په طريقه کې زيات بدلونونه راغلل. بدليدونکي اقتصاد او د ژوند طريقې ښاري کېدل منځ ته راوړل – کوم چې په سترو ښارونو (او له خلکو څځه د کلیوالو سيمو خالي کېدل) کې د خلکو متمرکز کېدل دي، په داسې حال کې چې ګڼې توکميزې کورنۍ د يو کورني ژوند کولو په نظام کې سره جلا کېدونکي دي. نن ورځ، د سويلي کوريا ډيری کلتوري عناصر، په ځانګړي ډول مشهور کلتور، په ټوله نړۍ کې خپور شوی او په نړۍ کې تر ټولو څرګند کتلوري ځواک ګرځېدلی.&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Yong Jin|first1=Dal|title=Hallyu 2.0: The New Korean Wave in the Creative Industry|journal=International Institute Journal|date=2011|volume=2|issue=1|url=https://quod.lib.umich.edu/i/iij/11645653.0002.102/--hallyu-20-the-new-korean-wave-in-the-creative-industry?rgn=main;view=fulltext}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|last1=CNN|first1=Lara Farrar for|title='Korean Wave' of pop culture sweeps across Asia|url=http://edition.cnn.com/2010/WORLD/asiapcf/12/31/korea.entertainment/index.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|title=The Global Impact of South Korean Popular Culture: Hallyu Unbound ed. by Valentina Marinescu|journal=ResearchGate|url=https://www.researchgate.net/publication/293479051}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|last1=Kim|first1=Harry|title=Surfing the Korean Wave: How K-pop is taking over the world {{!}} The McGill Tribune|url=http://www.mcgilltribune.com/a-e/surfing-the-korean-wave-how-k-pop-kpop-is-taking-over-the-world-012858/|work=The McGill Tribune|date=2 February 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last=Duong Nguyen Hoai Phuong|first=Duong Nguyen Hoai Phuong|title=Korean Wave as Cultural Imperialism|url=https://openaccess.leidenuniv.nl/bitstream/handle/1887/37300/Phuong_thesis_1.docx.pdf?sequence=1}}&lt;/ref&gt;

== ادب ==
له شلمې پېړۍ مخکې، د کوريا په ادب کې کلاسيکي چينايي ادب نفوذ کړی و. کوريايانو له زرو کلونو څخه د زياتې مودې لپاره په کوريايي ادب کې په پراخه کچه له چينايي خطاطۍ کار اخيست. اوسنی ادب ډېر ځله د هانګل (한글) له پرمختګ سره تړل شوی دی، کوم چې د «جوسين» واکمنې کورنۍ د څلورم سترواک پاچا ستر سيجونګ (세종대왕) له خوا په «هنمنجيونجيم» (훈민정음) کې جوړ شوی و. په ۱۴۴۳ز کال کې د کوريايي الفبا خپرېدل د ډېرو لپاره د حيرانتيا وړ و، ځکه چې په دې اړوند د پاچا «سيجونګ» د کار کومه تاريخچه نه شته، دا پايله تر لاسه کېدای شي چې پاچا دا کار په پټه تر سره کاوه. دا اقدام په لومړي سر کې د واکمنې علمي-رسمي طبقې، يانګان (양반) څخه، د ښځو په ګډون عامو خلکو ته د ليک لوست په خپرېدو کې د مرستې لپاره تر سره شو. د هانګل له جوړولو مخکې، هغه عام الفبا چې لوستل کېدو د هانجا په نوم و، کوم چې چينايي توري دي؛ يواځې هغو شتمنو کورنيو کولای شول چې دا توري زده کړي، چا چې کولای شول زده کړه تر لاسه کړي. سربېره پر دې، د نورو ژبو په څېر، «هانجا» نه شول کولای د ټولو هغو تورو معناوې تر لاسه کړي چې په کوريايي ژبه کې خبرې پرې کېدې، له همدې امله په دې پوهېدل ستونزمن و چې خلک د څه ويلو هڅه کوي. په هر حال، هانګل يواځې د نولسمې پېړۍ په دويمه نيمايي کې په کوريايي ادب کې يو پیاوړي ځای ته ورسېد، د کوم په پايله کې چې کوريايي ادب زياته وده وکړه، د بېلګې په ډول «سنوسيول» په هانګول کې لیکل شوی ناول دی.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=nonRl2cerIgC&amp;pg=PA15|title=The Korean Alphabet: Its History and Structure|last=Kim-Renaud|first=Young-Key|date=1997|publisher=University of Hawaii Press|isbn=9780824817237}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Language |first=Learn Korean and Speak Korean-Learning the Korean |title=zKorean - History of Hangul Part II |url=http://zkorean.com/hangul/history_of_hangul_part_2 |access-date=2019-11-03 |website=zKorean}}&lt;/ref&gt;

په نوې شاعرۍ کې، داسې هڅې شوې وې چې خيالي تګلارې او د نوې شاعرۍ طريقې متعارفې کړای شي، په ځانګړي ډول د شلمې پېړۍ په لومړيو کې د «ايزرا پونډ» او «ټي.ايس.الييوټ» په څېر ابتدايي امريکايي نويويپالو د ژباړو له لارې. د جمهوريت پړاو په لومړيو وختونو کې، هېوادپال اثار ډېر بريالي وو.

د ۱۹۷۰ز لسيزې څخه وروسته غزليزه شاعري پياوړې ده. په اوسنۍ سويلی کوریا کې شاعري تر يو بريده مشهوره ده، هم د خپرو شويو اثارو د شمېر له اړخه او هم د ليکليو لیکنو له لارې.&lt;ref&gt;{{cite web |title=South Korean Newspapers and News Sites |url=http://www.world-newspapers.com/southkorea.html |access-date=2015-05-20 |publisher=World-newspapers.com}}&lt;/ref&gt;

== ژورنالزم (خبريالي) ==
سويلي کوريا کې لس مهمې ورځپاڼې او څلور مهمې نشريې لري. چوسن ايلبو، جوونګانګ البو او ډونګا البو يې درې مخکښې ورځپاڼې دي. هانکیوريه چپ پلوه ورځپانه ده،  KBS, MBC, SBS او YTN يې مهم تلويزيوني کانالونه دي. د زده کوونکو او بالغانو د زده کړې لپاره EBS هم شته. 

سويلي کوريا همدا راز د ګڼو وځپاڼو او مجلو نشريې هم لري. له مشهورو څخه يوه يې «چوسون ايلبو» ده، کومه چې د چوسون ايلبو په نوم د کوريايي ورځنۍ پر لیکه خپرونه ده. نورې خپرونې يې « K Scene Magazine, JoongAng Daily, Korea Post, Korea Times, Yonhap News Agency, OhmyNews International» دي. « Korea Herald» او « PRKorea Times» يې د بهرنيانو لپاره د انګليسي ژبې ورځپانې دي، کومې چې له ټولې نړۍ څخه ژوندي راپورونه وړاندې کوي.

که څه هم بنسټيزې ورځپاڼې يې په کوريايي/يا انګليسي کې پر ليکه مواد وړاندې کوي، بيا هم ګڼې يواځې پر ليکه خپرونې شته. ګڼې پر لیکه خپرونې يې « Digital Chosunilbo, Seoul Times, Korean Government Homepage» او « Donga.com » دي، کومه چې په ګڼو ژبو کې کوريايي خبرونه وړاندې کوونکې پر ليکه رسنۍ ده. د « OhmyNews» په نوم يې يوه کوريايي ويبپاڼه ده چې په ۲۰۰۰ز کال کې د « Oh Yeon Ho » له خوا په دې اند جوړه شوې چې عام خلک وکولای شي د تليفون يا برېښنا ليک له لارې راپور ورکړي او د رضاکارو او مسلکي مديرانو په مټ د هغوی د اصلاح شويو خبرونو په اړوند هغوی ډېر اندونه لري. « Oh Yeon Ho» د هغه مهال د لومړي منتخب ولسمشر « Roh Moo-hyun » سره لومړۍ مرکه کړې وه.&lt;ref&gt;{{cite web |title=South Korean Newspapers and News Sites |url=http://www.world-newspapers.com/southkorea.html |access-date=2015-05-20 |publisher=World-newspapers.com}}&lt;/ref&gt;

== بهرنۍ اغېزې ==
سويلي کوريا له نږدې يوې زريزې راهيسې د چين تر کتنې وړ اغېز لاندې هېواد دی، تر څنګ يې د بېلا بېلو ګاونډيو اسيايي هېوادونو څخه هم تر يو بریده اغېزمن شوی دی. په وروستيو کلونو کې، په دې هېواد کې لوېديځې نړۍ هم تر يو بريده نفوذ کړی، تر ډېره بریده په خوراکونو کې. دې چارې همدا راز د خلکو د خوړلو عاداتو ته هم بدلون ورکړی؛ اوسمهال ډېر خلک پر دوديزو کوريايي خوراکونو سربېره، لوېديځ او نور اسيايي خوراکونه هم خوري، د سويلي اسيا په خلکو کې پيزا يو له خوښې وړ بهرنيو خوراکونو څخه ده، په داسې حال کې چې دا پېزا په لوېديځ کې د اسيايي رنګ تر څنګ وړاندې کېدونکې پيزا سره توپير لري، عموماً په دې کې جوار، خواږه الوګان، مايونيز، بلګوګي او نور مختلف اجزاء شامل وي. ډېر همبرګر، سور شوی چرګ، کافي او ايسکريم هم په سويلي کوريا کې ډېر شهرت لري. په داسې حال کې چې چای ډېر زيات مشهور دوديز څښاک دی، د دولسو سوداګريزو بنسټونو له خوا پر مخ وړل کېدونکو کافي خونو شمېر په ۲۰۱۰ز کال کې ۲۰۰۰  سيمو ته لوړ کړای شوی دی او د «کافيس» اصطلاح (keopiseu 커피스)، د دفتر په توګه د  چای خونې د کارولو د ښودلو لپاره ټاکل شوې وه.&lt;ref&gt;[http://elle.atzine.com/elle/elleweb_template_fashion.iht?contId=B11_20090930_00648 COACHING DECO] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110707184454/http://elle.atzine.com/elle/elleweb_template_fashion.iht?contId=B11_20090930_00648|date=2011-07-07}} [[Elle Magazine]] Korea 2009.10.01&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Ben Schott&quot;&gt;{{cite news|last=Schott|first=Ben|url=http://schott.blogs.nytimes.com/2010/09/10/coffice/?scp=1&amp;sq=coffice&amp;st=cse|title=Coffice|newspaper=[[The New York Times]]|date=September 10, 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;joongangdaily 2925309&quot;&gt;{{cite news|url=http://joongangdaily.joins.com/article/view.asp?aid=2925309|title=In Korea, coffee shops just keep on multiplying|publisher=[[Korea Joongang Daily]]/IHT|date=August 30, 2010}}&lt;/ref&gt;

د څو لسيزو لپاره پر جاپاني پاپ کلتور په سويلي کوريا کې بنديزونه لګول شوي وو (که څه هم دا بنديزونه عملي نه وو)، کوم چې کوريا ته د سټلايټ تلويزيوني کانالونو او ځوانانو د کلتور فلمونو او مجلو له لارې رسېدل. په ۲۰۰۰ز کال کې، سويلي کوريا ځوانانو مانګا لوستل، جاپاني راک او راپ موسيقي يې اورېده او په کوریا کې فيشن په «هاراجوکو» او «روپونګي» کې د جاپاني د کوڅو د فيشن له بهيرونو سره ورته والی درلود. په ۲۰۰۰ز کال کې د جاپاني پاپ کلتور په وارداتو بنديزونه لرې کړای شول. &lt;ref&gt;{{cite news|last=Kirk|first=Don|title=South Korea opens the Gates to Pop Culture From Japan|date=July 3, 2000|newspaper=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2000/07/03/news/south-korea-opens-the-gates-to-pop-culture-from-japan.html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|last=Baker|first=Michael|date=October 29, 1996|title=S. Korea Doesn't Find It Easy To Block Japanese Culture|url=https://www.csmonitor.com/1996/1029/102996.intl.intl.3.html}}&lt;/ref&gt;

== دوديز کلتور ==

=== پنسوري ===
پنسوري په کوريا کې د موسيقۍ يوه دوديزه بڼه ده چې تاريخ يې تر «جوسون» واکمنې کورنۍ (۱۳۹۲-۱۸۹۷) پورې رسېږي، «پان» معنا يوه پرانيستې سیمه، چېرته چې خلک سره راټوليږي، او د «سوري» معنا غږ ده. د پنسوري لوبول له يو سندرغاړي او يو ډول وهونکي څخه جوړ وي، سندرغاړی کيسه کوي، ځانګړي طريقې کاروي، کومې چې د کلونو تمرین ته اړتيا لري او ډول وهونکی د دې کيسې  د پر مخ وړلو لپاره اوازونه چمتو کوي، تر څنګ يې سندرغاړي ته اخلاقي ملاتړ ورکوي. د سيالبينو ځينې غړي هم هڅول کېږي چې په دې فعاليت کې برخه واخلي او سندرغاړي څخه ملاتړ وکړي.&lt;ref name=&quot;ethno&quot;&gt;{{Cite web |last=pansoriethnomusicology |first=Author |date=2017-05-16 |title=What is Pansori? |url=https://pansoriethnomusicology.wordpress.com/2017/05/16/what-is-pansori/ |access-date=2019-11-04 |website=Pansori: A Study}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;unesco&quot;&gt;{{Cite web |title=UNESCO - Pansori epic chant |url=https://ich.unesco.org/en/lists |access-date=2019-11-04 |website=ich.unesco.org}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite web |title=P'ansori {{!}} Korean music |url=https://www.britannica.com/art/pansori |access-date=2019-11-04 |website=Encyclopedia Britannica}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Editor |date=2018-06-21 |title=What is Han? |url=https://www.hyunjinmoon.com/what-is-han/ |access-date=2019-11-04 |website=Hyun Jin Preston Moon}}&lt;/ref&gt;

== سرچينې ==</text>
      <sha1>l6bdv3z22oa2s8tczpdpv41lv38hfeg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>د تايلينډ کلتور</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63777</id>
    <revision>
      <id>284707</id>
      <timestamp>2022-08-21T09:12:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13555" xml:space="preserve">د تايلينډ کلتور د وخت له تېرېدو سره زيات توپير کړی، د «سکوتیا» په پړاو کې په پرتليز ډول د ګوښه والي له حالت څخه، تر اوسني «ايوتايا» پړاو پورې، په کوم کې چې له ټولې اسيا څخه اغېز جذب شوی دی. هندوستاني، چينايي، برمايي، خمير او نور سويل ختيځ اسيايي اغېزې تر اوسه په تايلينډي کلتور کې لېدل کېږي. بودايي دين، روحانيت او لوېديځ پالنه هم د نوي کلتور په جوړولو کې مهمه ونډه تر سره کوي.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Culture |url=http://www.tat-la.com/information/culture |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150213183452/http://www.tat-la.com/information/culture |archive-date=2015-02-13 |access-date=13 Feb 2015 |website=Tourist Authority of Thailand (TAT)}}&lt;/ref&gt;

د تايلينډ به بېلا بېلو سيمو کې د تايلينډي ملي کلتور پېژندګلو د بېلا بېلو طريقو له لارې کېدای شي، چېرته چې په دې هېواد کې مختلف سيمه ييز کلتورونه راټول شوي دي، لکه لاننا، ډمبرو، اسان، کيرن، تر څنګ يې چينايي نسل، مالايي نسل، هندوستاني نسل، اروپايي نسل (پرتګالي اصليت)، فارسي نسل، عرب نسل او د نولسمې پېړۍ په وروستيو کې د پاچا «چولاونګ کورن» په پړاو کې د ملتپالنې اروپايي بهير د تايلينډ کلتور کې ډېر اغېز غورځول پيل کړي وو. په هر حال، د ښاري کلتور وده په ۱۹۳۲ز کال کې د «سيامي» اوښتون څخه وروسته خپلې لوړې څوکې ته ورسېده، کله چې د مطلق العنانو حکمتونو يوې لړۍ د خلکو په کلتور او د ژوند په طريقه کې زيات واک تر لاسه کول پيل کړل، په ځانګړي ډول د فيلډ مارشان «پليک فيبنسونګکرم» د حکومت پر مهال.

اوسمهال تايلينډ داسې کلتور لري، کوم چې د هېواد د بېلا بېلو سيمو څخه د ګڼو سيمه يیزو دودونو مجموعه ده، همدا راز د بودايي دين ارزښتونه او ختيځ رجحانات دي، کوم چې د اسيا په ډېرو برخو کې شته. د «چکري» واکمنې کورنۍ پاچايي او شاهي ادارې د اصيل «سيامي» کلتور تر مخې د زیات درناوي وړ دي، په داسې حال کې چې په تايلينډ کې ټولنيز ارزښتونه د نورو سويل ختيځو اسيايي کلتورونو په پرتله ډېر ټولنيز او له مذهبي اړخه سيکولار (بې دينه) دي، کوم چې د لوېديځ نېواک له اغېزو څخه تېر شوي دي.&lt;ref name=&quot;OFF-2009&quot;&gt;{{cite journal|last1=von Feigenblatt|first1=Otto F|title=The Thai Ethnocracy Unravels: A Critical Cultural Analysis of Thailand's Socio-Political Unrest|journal=Journal of Alternative Perspectives in the Social Sciences|date=2009|volume=1|issue=3|pages=583–611|url=http://sisaket.go.th/ssis/papers/english/The%20Thai%20Ethnocracy%20Unravels%20A%20Critical%20Cultural%20Analysis%20of%20Thailand%92s%20Socio-Political%20Unrest.PDF|access-date=27 October 2018}}{{Dead link|date=July 2020|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}&lt;/ref&gt;

== تاريخ ==

=== معيارونه او د ژوند سبک ===

==== دين ====
په تايلينډ کې نږدې ۹۴.۶ سلنه بودايان، ۴.۳٪ مسلمانان او ۱٪ مسيحيان دي. د بودايي دين پيرويان په بنسټيز ډول د «تيرواډا» مکتب فکر  (په کوم کې چې تايلينډي ځنګلي دودونه او د هميوتيکا نکايا او سانتي اسوکي فرقې شاملې دي) څخه دي او يوه نامعلومه اندازه لږکي يې د «مهايانا» مکتب فکر پورې اړوند دي. سربېره پر دې په تايلينډ کې مسلمانان لږکي هم شته (۵-۶ سلنه)، مسيحيان لږکي (۱ سلنه) او نور دينونه هم موجود دي. حکومت د تايلينډي تيرواډا بودايي دين ملاتړ او سرپرستي کوي، راهبان يې يو لړ حکومتي ګټې تر لاسه کوي، لکه د دولتي نقل او حرکت وسايلو وړيا کارول.&lt;ref&gt;{{cite web |date=2007-02-08 |title=CIA World Factbook: Thailand |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/thailand/ |access-date=2007-03-07 |publisher=US Central Intelligence Agency}}&lt;/ref&gt;

په تايلينډ کې د لرغونو او طبيعي ارواحو په اړوند سيمه ييزو باورونو په بودايي دين کې ژور اغېز کړی، کوم عقايد چې د بودايي دين په کون پېژندنه کې ننويستل شوی دی. ډيری تايلينډيان د روح کورونه، له خپلو استوګنځايونو دباندې د کوچني کوچني کورونو په بڼه جوړوي او دوی باور لري چې د دې کور روحونه په هغې کې ژوند کوي. هغوی د دې روحونو د خوشاله ساتلو لپاره د خوراک څښاک شيان وړاندې کوي. که دا روحونه خوشاله نه وي، باور دا دی چې دوی به بيا د کورونو په داخل کې و اوسېږي او ګډوډي به منځ ته راوړي. د روحونو دا کورونه د تايلينډ په عامه ځايونو او کوڅو کې موندل کېدای شي، چېرته چې عام خلک نذارنې وړاندې کوي.&lt;ref name=&quot;LAT-20190408&quot;&gt;{{cite news|last1=Bengali|first1=Shashank|title=The spirit houses of Bangkok keep watch over a frenetic modern Thai city|url=https://www.latimes.com/world/la-fg-thailand-bangkok-spirit-houses-20190418-story.html|access-date=2019-04-20|work=Los Angeles Times|date=2019-04-18}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Cornwell&quot;&gt;{{cite book|last1=Cornwell-Smith|first1=Philip|title=Very Thai|date=2005|publisher=River Books|pages=182–184}}&lt;/ref&gt;

د «تيروادا» بودايي دين له منځ ته راتګ مخکې، په تايلينډ کې هم هندوستانی برهمني دين او هم «مهايان» بودايي دين موجود وو. په اوسني تايلينډي ولسي ادب کې له دې دواړو قوانينو څخه اغېز تر نن ورځې موجود دی. برهمني مزارونه د تايلينډ په ولسي دين کې مهمه ونډه لري او مهايان بودايي دين اغېز د «لوکيتيشورا» په څېر شخصيتونو په موجوديت کې څرګند دی، کوم چې د «بوديستوا اولوکيتيورا» يوه بڼه ده، کومه چې کله کله د تايلينډ په مجسمه جوړونه کې شاملېږي.&lt;ref name=&quot;Chareonla&quot;&gt;{{cite book|last1=Chareonla|first1=Charuwan|title=Buddhist Arts in Thailand|date=1981|publisher=Buddha Dharma Education Association Inc.|location=Magadh University, Bihar, India|url=http://www.buddhist-elibrary.org/library/view.php?adpath=164|access-date=13 Feb 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20160605082805/http://www.buddhist-elibrary.org/library/view.php?adpath=164|archive-date=5 June 2016|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

=== رواجونه ===
د تايلینډيانو دوديز رواجونه او ولسي ادب په شلمه پېړۍ کې « Phya Anuman Rajadhon» هغه مهال سره راټول کړل، کله چې نويتابه د تايلینډ څېره بدله کړه او ډېر رواجونه له منځه ولاړل او يا په نوي ژوند کې ورک شول. بيا هم، د تهذيب پر لور هلې ځلې د تايلينډيانو د ورځني ژوند يوه ستره برخه ده او د دوی د ارزښتونو په پيمانه کې لوړ ځای لري، کوم چې په لرغوني «سيامايي» کلتور کې رېښې لري، د تهذيب دا هلې ځلې مهذبو شويو ته له ودې ورکولو او شډلتيا څخه ځان ساتنې څخه جوړې دي.&lt;ref&gt;Phya Anuman Rajadhon, ''Life and Ritual in Old Siam: Three Studies of Thai Life and Customs'', New Haven, HRAF Press, 1961&lt;/ref&gt;

په تايلينډي دودونو کې يو ځانګړی دود «وای» دی. په ستړې مشې، مخه ښې، د يوې ژمنې په توګه يا د بښنې سره يو ځای کارول کېږي، په ګڼو بڼو کې شته، کوم چې د ښکېلو خلکو د اړیکه لرونکي حيثيت عکاسي کوي. عموماً، په سلام کې په لاسونو سره د دعا په بڼه اشاره شامله وي، کوم چې د هندي نیمه لويې وچې له « Añjali Mudrā» څخه اخېستل شوی دی او شونې ده چې په دې کې د سر يو څه ښکته کول هم شامل وي. له دې سلام سره ډېر ځله يوه نرۍ موسکا هم وي، کومه چې د ښه راغلاست روحيې او خوشاله چلند نښه ده. د ګرځندوی په رسالو کې عموماً تايلينډ ته «د مسکاوو ځمکه» ويل کېږي.&lt;ref&gt;{{cite news|last1=Wattanasukchai|first1=Sirinya|title=Simply saying 'sorry' for crimes is not enough|url=https://www.bangkokpost.com/opinion/opinion/1690816/simply-saying-sorry-for-crimes-is-not-enough|access-date=7 June 2019|work=Bangkok Post|date=7 June 2019|format=Opinion}}&lt;/ref&gt;

دوديزه تايلينډۍ ټولنه کې، په ځانګړي ډول د عاشقانو تر منځ، په عام محضر کې د مينې څرګندونه ډېره عام نه ده. په ځانګړي ډول ځوان نسل کې دا ډول حرکتونه مخ په عامېدو دي.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Physical Contact and Personal Space in Thailand |url=http://www.thailand-family-law-center.com/physical-contact-and-personal-space-in-thailand/ |access-date=2014-10-31 |website=Thailand Family Law Center}}&lt;/ref&gt;

د پام وړ يو ټولنيز اصل دا دی چې د يو چا په سر لاس لګول بې تهذيبي بلل کېږي. دا هم بې تهذيبه عمل بلل کېږي چې يو څوک خپلې پېښې د يو چا له سر څخه پورته کېږدي، په ځانګړي ډول که دا سړی د يو لوړ ټولنيز حيثيت څښتن وي.دا ځکه تايلينډيان باور لري چې پښې د بدن تر ټولو ناولې او ښکته برخه ده او سر تر ټولو د درناوي وړ او لوړه برخه ده. دا په دې هم اغېز لري چې تايلينډيان کله په ځمکه کېني – د دوی پښې بايد د تل لپاره د نورو پر لور نه وي، يو اړخ ته يا شاته وي. په پښې سره څه ته اشاره کول يا يې په پښه لمس کول هم بې تهذيبي بلل کېږي. په تايلينيډ رسنيو کې ويل شوي دي چې پلي تلونکي، تر « Victory Monument BTS Station» پورې په زېنو ختلو څخه هغه مهال منع شوي، کله چې يو شاهي موټر په لاندې سرک د تېرېدو په حال کې وي، ځکه چې د تايلينډ د رواج تر مخې، پښې بايد په کوم ځای کې هم د شاهي کورنۍ د کوم غړي د سر دپاسه نه وي.&lt;ref&gt;{{cite news|title=Twitter users face threat over comment on royal motorcade|url=https://prachatai.com/english/node/8237|access-date=8 October 2019|work=Pratchatai English|date=5 October 2019}}&lt;/ref&gt;

له دې امله چې د ارامې رويې درناوی کېږي، په تايلينيډي کلتور کې د شخړو او غصې ناڅاپي څرګندولو څخه ځان ساتل کېږي. د همدې لاملونو پر بنسټ، ګرځندويان بايد دې ته پاملرنه وکړي چې شخړې ونه زېږوي يا غوصه څرګنده نه کړي. اختلافاتو او شخړو سره به په موسکا سره چلند کېږي او په بل چا د ملامتۍ اچولو هڅه به نه کېږي. په تايلينډ کې په ورځني ژوند کې، د سانوک پر تصور ټينګار کېږي، دا هغه اند دی چې ژوند بايد يوه تفريح وي. له همدې امله، شونې ده چې د کار او هرې ورځې فعاليتونو پر مهال تايلينډيان تر يو بريده ساعت تېري وي. په تايلينډي کلتور کې په ټولنيزو تعاملاتو کې د مثبتو احساساتو څرګندول هم مهم دي.

ډېر ځله، تايلينډيان له مخالفتونو، کوچنيو تېروتنو يا له بدبختۍ سره د چلند لپاره د « mai pen rai» فقره کاروي چې معنا يې ده «پروا نه کوي». په تايلينډ کې د دې فقرې په هر ځای کې استعمال، د شخړو، نظري اختلاف يا شکايت د کمولو پر لور د يو ميلان عکاسي کوي. له دې امله چې مسکا او د « mai pen rai» فقره دا څرګندوي چې دا پېښه مهمه نه ده او په همدې بنسټ ټکر او د خجالت حساس هم نه شته.&lt;ref&gt;{{YouTube|id=PvUIlcaK4kY|title=mai-pen-Rai}}&lt;/ref&gt;

== سرچينې ==</text>
      <sha1>slpt9gyrhp7k5bzc8mlxm3kmki0ylbp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>جینټیکي توپیرونه</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63778</id>
    <revision>
      <id>284708</id>
      <timestamp>2022-08-21T09:15:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15030" xml:space="preserve">د نفوسو ترمنځ توپیرونو یا د وګړو ترمنځ د )ډي این ای( توپیر ته جینیټکي توپیر ویل کېږي. میوټېشن او جینټیکي بیایوځای کېدنه د جینټیکي توپیرونو سرچینې دي. د جنسي تکثیر او جینټیکي جریان په څېر نور میکانیزمونه له جینټیکي توپیرونو سره مرسته کوي او مېوټېشنونه یې وروستۍ سرچینې دي.&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2017-06-05 |title=What is genetic variation? |url=https://www.ebi.ac.uk/training/online/course/human-genetic-variation-i-introduction/what-genetic-variation |access-date=2019-04-03 |website=EMBL-EBI Train online |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Genetic Variation&quot;&gt;{{Cite web |title=Genetic Variation |url=https://www.genome.gov/genetics-glossary/Genetic-Variation |access-date=2020-09-28 |website=Genome.gov |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Levinson|first=Gene|title=Rethinking evolution: the revolution that's hiding in plain sight|publisher=World Scientific|year=2020|isbn=9781786347268}}&lt;/ref&gt;

== د نفوس د وګړو تر منځ ==
جیڼټیکي بدلونونه په ډېرو کچو پېژندل کېدی شی. ښايي د فینوټایپیکو بدلونونو له ډلې نه په کميتي ځانګړنو کې جیڼټیکي بدلونونه وپېژندلای شو. دا هغه ځانګړنې دي چې کوډ یې د ډېرو جینونو ( لکه د سپي د پښو اوږدوالی) په وسیله ترسره کېږي او توپیر یې دوامداره دی. همداراز ځینې نورې ځانګړنې چې جلا ځانګړنې ورته ویل کېږي ( دا هغه ځانګړنې دي چې کټګوري یې له نورو هغو جلا دي او کوډ یې د یوه یا څو جینونو په وسیله شوی دی، چې په ځینو ګلانو کې سپین، ګلابي یا سور ګلابي رنګ یې ښه مثال دی. 

جینتیکي بدلونونه هغه وخت هم پېژندل کېدای شي چې له پروټین الکټروفوریسس د انزایمونو په سطحه کې ګټه واخیستل شي. پولیمورفیزم په ملا تیر لرونکو موجوداتو کې ډېر عام نه دی؛ خو په حشراتو او نباتاتو کې د انزایمونو لپاره نیمايي کوډ کوونکي جینونه  ښايي پولی مورفیک وي. پولیمورفیک جینونه هغو ته ویل کېږي چې په ټولو ځایونو کې له یوه ډېر ایلیلونه لري.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=What is gel electrophoresis? |url=https://www.yourgenome.org/facts/what-is-gel-electrophoresis}}&lt;/ref&gt;

پایله دا شوه چې په جینونو کې د نیوکلیوټایډونو د بنسټ ترتیب توپیر لري، له دې امله جینټيکي بدلون منځته راځي. نوې ټکنالوژۍ ډېر جینټیکي توپيرونه معرفي کړي او له ساینسپوهانو سره مرسته کوي چې په مستقیم ډول د ډي این ای په ترتیبولو کې ترې ګټه واخلي. دا توپیرونه له وړاندې د پروټین الیکتروفورسیس په وسیله کشف شوي دي. د کوډنګ او د انټرون په ناکوډنګ دواړو سیمو کې چې کله د ډي این ای ازمېښت ترسره شو، نو جینټیکي توپیر یې معلوم کړی و. 

که د ډي این ای په ترتیب کې د نیوکلوتایدونو بدلون په پروټین کې د هغه امینو اسید د بدلون له امله وي چې د همغې ډي این ای د ترییب په وسیله کوډ شوی وي، نو دا وخت جینټیکي بدلون د فینوټایپیک بدلون لامل کېږي او که د امینو اسید په ترتیب کې رامنځته شوی بدلون پر شکل اغېز وکړي، نو دا به د انزایم له امله وي. &lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Pavlopoulos|first1=GA|last2=Oulas|first2=A|last3=Iacucci|first3=E|last4=Sifrim|first4=A|last5=Moreau|first5=Y|last6=Schneider|first6=R|last7=Aerts|first7=J|last8=Iliopoulos|first8=I|title=Unraveling genomic variation from next generation sequencing data.|journal=BioData Mining|date=25 July 2013|volume=6|issue=1|pages=13|doi=10.1186/1756-0381-6-13|pmid=23885890|pmc=3726446}}&lt;/ref&gt;

== د نفوسو ترمنځ ==
د جغرافیايي بدلونونو معنا دا ده چې د بېلابېلو ځایونو نفوس جنینټیکي توپیرونه ولري. د دې د رامنځته کېدو لامل طبیعي انتخاب یا جینټیکي چریان دی.  

== اندازه کول ==
د پولیمورفیک جین لوسي سلنه یا په هیټروزاګوس وګړو کې د جین لوسي سلنه هغه لارې دي چې په عام ډول ورباندې د نفوسو د  جنیټیکي توپیر کچه معلومېږي. له چاپېریال سره د نفوسو د هر وګړي د سازښت پروسې په پوهاوې کې دا پایلې ډېرې ګټورې دي. &lt;ref&gt;{{Cite web |title=The Variety of Genes in the Gene Pool Can Be Quantified within a Population {{!}} Learn Science at Scitable |url=https://www.nature.com/scitable/topicpage/the-variety-of-genes-in-the-gene-6526291/ |access-date=2022-07-15 |website=www.nature.com |language=en}}&lt;/ref&gt;

== سرچینې ==
ناڅاپي مېوټېشنونه هغه وروستۍ سرچینه ده چې جینټیکي بدلونونه رامنځته کوي. میوټېشنونه بېلابېل ډلونه لري، چې ځينې یې ښايي نادر وي، زیاتره یې خلکو ته زیان نه رسوي او بې پرې دي؛ خو په ځینو مثالونو کې دا هم کېدای شي چې نوي ایلیلونه د طبیعي انتخاب په وسیله غوره شي. د کروموزومي میوټېشن ښه بېلګه پولي پلويدي ده. هغه حالت چې د ژوندیو موجوداتو جینټیکي بدلون پکې درې یا له درېوو زیات ( درې یا ډېر) سېټونه لري، پولي پلویدي ورته ویل کېږي.  

ددې تر څنګ چې ناڅاپي القاح هم له میوټېشن سره مرسته کوي، د میوسیس پر وخت کراس اوور (جینټیکي بیایوځایوالی) او ناڅاپي بېلوالی د دې لامل کېدای شي چې د نویو ایلیللونو ترکیب تولید کړي. د لېږد وړ جینټیکي عناصر، داخلي ریټرووایرس، لاینز، ساینز او داسې نور هغه څه دي چې له بدلونونو او بیایوځای کېدلو سره مرسته کوي یا ورته اسانتیا برابروي. په څو حجروي موجود کې د ورکړل شوي جینوم جینټیکي توپیر ښايي د مکروبونو له لارې په ارث کې ورسېږي او یا په سوماتیکو حجرو کې حاصل شي. 

== بڼې/شکلونه ==
د اندازې او ډول پر اساس جینټيکي بدلون په بېلابېلو برخو وېشلی شو او دا وېش موږ ته جینټیکي بدلون راښیي. د بنسټ جوړه بدیل او انډیلونه د کوچنۍ اندازې د ترتیب په بدلون ( له کیلو بایټ نه کوچنی) کې راځي. د لویې اندازې په جوړښتي بدلون (له یو کیلو باټ لوی) کې ښايي د کاپي شمېرې له بدلون (بایلل یا ترلاسه کول) او د کروموزوم له بیاتنظیم (لېږد، انعطاف، یا د لاسته راوړلو ټوټه شوي یوه والد بې نظمي) څخه یو شامل وي. عددي توپیر دوه ډوله دی چې په ټولو کروموزومونو یا جینومونو کې یې یا د پولي پلوډي ډول او یا د انیوپلوډي ډول موجود وي. هغه عناصر چې د لېږد وړ دي، په کوربه جینومونو کې د جینټیکي نوښت سبب کېږي، جینټیکي بدلون ځینې وخت د پرله پسې نواقصو او وېروسونو په وسیله رامنځته کېږي او زیاتره وخت یې لامل د انډروجینس ریټرو وبروسونه وي.  &lt;ref name=&quot;scher&quot;&gt;{{cite journal|author=Lars Feuk, Andrew R. Carson &amp; Stephen W. Scherer|title=Structural variation in the human genome|journal=Nature Reviews Genetics|volume=7|pages=85–97|date=February 2006|doi=10.1038/nrg1767|pmid=16418744|issue=2|s2cid=17255998}}&lt;/ref&gt;

== په نفوسو کې ساتنه ==
جینټیکي توپیر د بېلابېلو عواملو په وسیله په نفوسو کې ساتل کېږي. هغه ایلیلونه چې د زیان احتمال یې شته، کولای شي چې په هیټروزایګوس وګړو کې د ډیپلوید ارګانیزمونو په نفوسو کې ځان پټ کړي ( مغلوب ایلیلونه په هغو وګړو کې د پټېدو وړتیا لري چې لږ عام هوموزایګوس دي). په متعادل پولیمورفیزم کې جینټیکي توپير د طبیعي انتخاب په وسیله هم ساتل کېدای شي. د هیټروزایګوس د خوښۍ پر وخت یا هغه وخت چې انتخاب په فریکونسي پورې تړلی وي، دا امکان شته چې پولیمورفیزم رامنځته شي. 

== د جینټيکي بدلونونو تاریخ ==
د جینټیکي بدلونونو اصطلاح هغه بدلونونه په ګوته کوي، چې د ډي این ای په ترتیب کې د وګړو ترمنځ په عصري وختونو کې شته او د تکاملي بیولوژي د زیاترو پوهانو تړاو له همدې بدلونونو سره دی. هغه کسان چې د لومړني مکمل جینوم له ترتیبولو وړاندې یې دا لېوالتیا لرله چې په ځمکه کې د ژوند په رنګارنګۍ پوه شي، د دوی مرکزي موخه دا وه چې جینټیکي بدلونونه اندازه کړي او ورباندې پوه شي، د دوی موخه دومره مخکینۍ وه چې د وراثت د مسؤل مالیکول په حیث ډي این ای نه وه کشف شوې. 

هغو کسانو چې د چارلیس داروین له لیکنو وړاندې یې له جسم او پراختیا سره لېوالتیا وه، د ارثي بدلون نظریه ورته ډېره مهمه وه، دا په داسې حال کې ده چې نن ورځ د جینټیکي بدلونونو تعریف د معاصر مالیکول پر جینټیک ولاړ دی. دا چې له موروپلار نه ارثي بدلون اولاد ته لېږدول کېږي او مفهوم یې دا دی چې د ژوند د ډولونو ترمنځ طبیعي توپیر شته، نو دې بدلون پر عصري نظریو په تېره بیا پر کټګوریو لکه ډولونو یې تکیه نه ده کړې او دا بدلونونه د ۱۸مې او ۱۹مې پېړۍ په ذهنونو کې نه شته. 

=== د ارثي بدلون په اړه له داروین وړاندې نظریې ===
د پيري لویس ماپرټیس کار دا مهال په ریاضي او فزیک کې په ابتدايي بڼه پېژندل شوی و، نوموړی عالم د فرانسې هېواد و. هغه د ۱۷۰۰مې لسیزې په منځ کې معلومه کړه چې ډولونه د رښتینو او اصلي بڼو پر لرلو سربېره کله چې نوی زېږون وده کوي، نو پېښې دا وړتیا لري چې نوي بدلونه راوپېژني، دا بدلونونه د وخت په تېرېدو سره یوځای کېږي. په « جهان پېژندنه» کې په ۱۷۵۰ ز کال کې د نوموړي وړاندیز دا و چې ننني ډولونه د « یوه ړانده برخلیک» په وسیله رامنځته شوي دي او د زیاترو بدلونونه ډېره کمه برخه جوړوي، بل دا چې زیاتره ډولونه د هغو له اړتیا سره سازښت نه لري، له دې امله ژوندي پاتې نه دي. ځینې تاریخپوهان وړاندیز کوي چې د هغه نظریات د میراث قوانین اټکلوي او د ګریګور میندل په وسیله وده ورکړل شوه. &lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite book|last=Bowler|first=Peter J.|title=Evolution: the history of an idea|date=1989|publisher=University of California Press|isbn=0-520-06385-6|edition=Rev.|location=Berkeley|oclc=17841313}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Glass|first=Bentley|date=1947|title=Maupertuis and the Beginnings of Genetics|journal=The Quarterly Review of Biology|volume=22|issue=3|pages=196–210|doi=10.1086/395787|pmid=20264553|s2cid=28185536|issn=0033-5770}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Sandler|first=Iris|date=1983|title=Pierre Louis Moreau de Maupertuis: A precursor of Mendel?|journal=Journal of the History of Biology|volume=16|issue=1|pages=102|doi=10.1007/bf00186677|pmid=11611246|s2cid=26835071|issn=0022-5010}}&lt;/ref&gt;

ددې تر څنګ د ارثي بدلونونو د نسل لپاره یو مختلف چوکاټ وړاندیز شو. دا وړاندیز د فرانسوي فیلسوف چې ډینس ډیډروټ نومېده، له خوا وشو. دا چې بدلون هم د تکثیر او هم وروسته هغه وخت چې اولادونه وده کوي، د معرفي کېدو وړتیا لري، نوموړي وانګېرل چې د «اصلي مادې» د تولید په پرتله د «نورمال» ژوندیو موجوداتو د تولید امکان کم دی. دا مفکوره ښاغلي ډیډروټ له میوپیرټیس نه پور کړې وه. همداراز ډیډروټ په دې هم باوري و چې ماده دا ځانګړنې لري چې ژوند وکړي او په جوړښتونو کې ځان ته د ژوند کولو امکانات برابرولای شي. د ډیډروټ د ۱۷۴۹ ز کال کار چې د  ړندو لیک نومېده، په دې کار کې یې د یېولوژیکې بدلون د پېژندلو په اړه نظر وړاندې کړ. په دې کې یې د موجودو ډولونو بدلون ته پام ونه وکړ، بلکې د خودي زېږېدلو جوړښتونو پر بدلون یې تمرکز وکړ. &lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite book|last=Gregory|first=Mary|doi=10.4324/9780203943823|title=Diderot and the Metamorphosis of Species|date=2006-10-23|publisher=Routledge|isbn=978-1-135-91583-4}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Hill|first=Emita|date=1968|title=Materialism and Monsters in &quot;Le Rêve de d'Alembert&quot;|jstor=40372379|journal=Diderot Studies|volume=10|pages=67–93|issn=0070-4806}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Zirkle|first=Conway|date=1941|title=Natural Selection before the &quot;Origin of Species&quot;|jstor=984852|journal=Proceedings of the American Philosophical Society|volume=84|issue=1|pages=71–123|issn=0003-049X}}&lt;/ref&gt;

== سرچينې ==</text>
      <sha1>3v12i50s4y8imuyxo1wxvx5598gh0t8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>د ځمکې جیولوژيکي تاریخچه</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63779</id>
    <revision>
      <id>284709</id>
      <timestamp>2022-08-21T09:22:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18596" xml:space="preserve">'''د ځمکې جیولوژيکي تاریخچه''' په تېرو وختونو کې د ځمکې لویې جیولوژيکي پېښې د ځمک‌پوهنې د زماني مقیاس پر بنسټ څاري. د ځمک‌پوهنې زماني مقیاس د کرونولوژيکي تاریخ‌ټاکنې یو سیستم دی چې بنسټ یې د سیارې د ډبرینو لایو څېړنه ده. ځمکه شاوخوا ۴.۵۴ میلیارد کاله مخکې د لمریزو ورېځو د راټولېدو په پایله کې رامنځته شوه، لمریزې ورېځې د دوړو او ګاز مجموعه ده چې د لمر له جوړېدو څخه باقي پاتې شوه او نوره لمریزه منظومه یې جوړه کړه.

ځمکه په لومړیو کې د شدیدو اور غورځېدنو یا اتشفشانونو او له نورو اجسامو سره د پرله‌پسې ټکرونو له امله په نروب یا ویلي شوي حالت کې وه. بالاخره کله چې په اتومسفیر کې اوبه په راټولېدو شوې، د سیارې بېرونۍ لایه سړه شوه او یو جامد قشر یا پوړ یې جوړ کړ. تر دې وروسته سپوږمۍ احتمالاً له ځمکې سره د یوه ستوري ډوله جسم د لګېدو په پایله کې رامنځته شوه. وتونکو ګازونو او اتشفشاني فعالیتونو لومړنی اتومسفیر جوړ کړ. د اوبو د بخار تراکم چې له لکۍ لرونکو ستورو څخه د رالېږدېدلي کنګل په مرسته ډېرېده، سمندرونه رامنځته کړل. له دې سره سره، د ۲۰۲۰ کال په اګسټ میاشت کې څېړونکو وویل چې د سمندرونو د ډکولو لپاره کافي اوبه ښايي د سیارې د جوړېدو له پیله پر ځمکه موجودې وې.&lt;ref name=&quot;SCI-20200828&quot;&gt;{{cite journal|author=Piani, Laurette|title=Earth's water may have been inherited from material similar to enstatite chondrite meteorites|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.aba1948|date=28 August 2020|journal=[[Science (journal)|Science]]|volume=369|issue=6507|pages=1110–1113|doi=10.1126/science.aba1948|pmid=32855337|bibcode=2020Sci...369.1110P|s2cid=221342529|access-date=28 August 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;SCI-20200827wu&quot;&gt;{{cite news|author=Washington University in Saint Louis|author-link=Washington University in Saint Louis|title=Meteorite study suggests Earth may have been wet since it formed - Enstatite chondrite meteorites, once considered 'dry,' contain enough water to fill the oceans -- and then some|url=https://www.eurekalert.org/pub_releases/2020-08/wuis-mss082620.php|date=27 August 2020|work=[[EurekAlert!]]|access-date=28 August 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;SCI-20200827aa&quot;&gt;{{cite news|author=&lt;nowiki&gt;American Association for the Advancement of Science]]&lt;/nowiki&gt;|title=Unexpected abundance of hydrogen in meteorites reveals the origin of Earth's water|url=https://www.eurekalert.org/pub_releases/2020-08/aaft-uao082420.php|date=27 August 2020|work=[[EurekAlert!]]|access-date=28 August 2020}}&lt;/ref&gt;

دا چې سطحې د میلیونونو کلونو په جریان کې په دوامدار ډول خپله بڼه بدله کړه، وچې یا قارې رامنځته شوې او جلا شوې. دا وچې د ځمکې په ټوله سطحه کې خورې ورې شوې او کله ناکله سره یوځای شوې او لویې وچې یې رامنځته کړې. کابو ۷۵۰ میلیون کاله مخکې لومړنۍ پېژندل شوې لویې وچې «روډینیا» په تجزیه کېدو پیل وکړ. وروسته بیا وچې سره یوځای شوې او ۶۰۰ تر ۵۴۰ میلیون کاله مخکې یې «پانوټیا» رامنځته کړه، بالاخره یې «پانجیا» رامنځته کړه چې ۲۰۰ میلیون کاله مخکې تجزیه شوه.

د کنګل د زمانې اوسنۍ بېلګه شاوخوا ۴۰ میلیون کاله مخکې پیل شوه او بالاخره یې د پلیوسن د دورې په پای کې شدت زیات شو. قطبي سیمو له هغه مهال را وروسته د کنګل او تودوخې ګڼې پرله‌پسې دورې تر شا پرېښې دي چې په هرو ۴۰۰۰۰ تر ۱۰۰۰۰۰ کلونو کې تکرارېږي. د کنګل د اوسنۍ زمانې وروستۍ دوره شاوخوا ۱۰۰۰۰ کاله مخکې پای ته ورسېده.

== پریکامبرین ==
پریکامبرین دوره د ځمک‌پوهنیز یا جیولوژيکي وخت کابو ۹۰ سلنه برخه رانغاړي. له ۴.۶ میلیارد کاله مخکې مهال څخه د کامبرین دورې تر پیل (شاوخوا ۵۳۹ میلیون کاله) مهال پورې پراخه ده. په دې دوره کې درې پېرونه یا زمانې شاملېږي چې هاډین، ارکین او پروټروزوییک دي.

داسې لویې اتشفشاني پېښې چې د ځمکې چاپېریال بدلوي او د انقراض یا وژنو لامل کېږي، ښايي په تېرو درې میلیارده کلونو کې لس ځله رامنځته شوې وي.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.scientificamerican.com/article/earth-rsquo-s-lost-history-of-planet-altering-eruptions-revealed/?WT.mc_id=SA_FB_ENGYSUS_NEWS|title=Earth's Lost History of Planet-Altering Eruptions Revealed|last=Witze|first=Alexandra|work=Scientific American|access-date=2017-03-14|language=en}}&lt;/ref&gt;

=== هاډین پېر ===
د هاډین پېر په جریان کې (چې له ۴ تر ۴.۶ میلیارد کاله مخکې مهال کېږي) احتمالاً د لمر په شاوخوا کې د ګاز او دوړو په یوه لویه ورېځ کې لمریزه منظومه د جوړېدو په حال کې وه چې ځمکه یې ۴۵۰۰ میلیون کاله مخکې جوړه کړه. هاډین پېر په رسمي ډول نه دی پېژندل شوی، خو اصلاً د جامدو ډبرو د کافي سوابقو تر پیدا کېدو مخکې دوران څرګندوي. تر ټولو لرغونې تاریخي ډبرې زیرکان (zircon) دي چې د ۴۴۰۰ میلیون کاله مخکې مهال اړوندې دي.&lt;ref name=&quot;age_earth&quot;&gt;{{cite book|first=G.B.|last=Dalrymple|date=1991|title=The Age of the Earth|publisher=Stanford University Press|location=California|isbn=978-0-8047-1569-0}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|editor-last1=Gradstein|editor-first1=Felix M.|editor-last2=Ogg|editor-first2=James G.|editor-last3=Smith|editor-first3=Alan G.|title=A geologic time scale 2004|url=https://archive.org/details/geologictimescal2004grad|url-access=limited|date=2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=9780521786737|page=[https://archive.org/details/geologictimescal2004grad/page/n166 145]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ICS2015&quot;&gt;{{cite web |date=January 2015 |title=International Chronostratigraphic Chart v.2015/01 |url=http://www.stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2015-01.pdf |publisher=[[International Commission on Stratigraphy]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Wilde|first1=S. A.|last2=Valley|first2=J.W.|last3=Peck|first3=W.H.|last4=Graham|first4=C.M.|year=2001|title=Evidence from detrital zircons for the existence of continental crust and oceans on the Earth 4.4 Gyr ago|url=http://www.nature.com/nature/journal/v409/n6817/abs/409175A0.html|journal=Nature|volume=409|issue=6817|pages=175–178|bibcode=2001Natur.409..175W|doi=10.1038/35051550|pmid=11196637|s2cid=4319774}}&lt;/ref&gt;

ځمکه په لومړیو کې د شدیدو اور غورځېدنو یا اتشفشانونو او له نورو اجسامو سره د پرله‌پسې ټکرونو له امله په نروب یا ویلي شوي حالت کې وه. بالاخره کله چې په اتومسفیر کې اوبه په راټولېدو شوې، د سیارې بېرونۍ لایه سړه شوه او یو جامد قشر یا پوړ یې جوړ کړ. تر دې وروسته سپوږمۍ احتمالاً له ځمکې سره د یوه ستوري ډوله جسم د لګېدو په پایله کې رامنځته شوه. د پتاشیم وروستۍ ایزوټوپي څېړنې څرګندوي چې سپوږمۍ له ځمکې سره د یوه لوی جسم د ټکر په پایله کې رامنځته شوې ده او د ځمکې یوه لویه برخه یې جلا کړې ده. د دغه جسم د حجم یوه برخه له ځمکې سره یوځای شوه او د ځمکې داخلي جوړښت یې په پام وړ ډول بدل کړ او یوه برخه هم فضا ته لاړه. ځینې مواد ژوندي پاتې شول او یوه څرخېدونکې سپوږمۍ یې جوړه کړه. وتونکو ګازونو او اتشفشاني فعالیتونو لومړنی اتومسفیر جوړ کړ. د اوبو د بخار تراکم چې له لکۍ لرونکو ستورو څخه د رالېږدېدلي کنګل په مرسته ډېرېده، سمندرونه رامنځته کړل. له دې سره سره، د ۲۰۲۰ کال په اګسټ میاشت کې څېړونکو وویل چې د سمندرونو د ډکولو لپاره کافي اوبه ښايي د سیارې د جوړېدو له پیله پر ځمکه موجودې وې.&lt;ref&gt;{{cite conference|author1=Canup, R. M.|author2=Asphaug, E.|title=An impact origin of the Earth-Moon system|book-title=Abstract #U51A-02|publisher=American Geophysical Union|date=2001|bibcode=2001AGUFM.U51A..02C}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Canup|title=Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation|journal=Nature|volume=412|pages=708–712|date=2001|doi=10.1038/35089010|pmid=11507633|first1=RM|last2=Asphaug|first2=E|issue=6848|bibcode=2001Natur.412..708C|s2cid=4413525}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Wang|first1=K.|last2=Jacobsen|first2=S.B.|title=Potassium isotopic evidence for a high-energy giant impact origin of the Moon|journal=Nature|date=Sep 12, 2016|doi=10.1038/nature19341|volume=538|issue=7626|pages=487–490|pmid=27617635|bibcode=2016Natur.538..487W|s2cid=4387525}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|author1=Morbidelli, A.|author2=Chambers, J.|author3=Lunine, Jonathan I.|author4=Petit, J. M.|author5=Robert, F.|author6=Valsecchi, G. B.|author7=Cyr, K. E.|title=Source regions and time scales for the delivery of water to Earth|journal=Meteoritics &amp; Planetary Science|date=2000|volume=35|issue=6|pages=1309–1320|bibcode=2000M&amp;PS...35.1309M|doi=10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;SCI-202008282&quot;&gt;{{cite journal|author=Piani, Laurette|title=Earth's water may have been inherited from material similar to enstatite chondrite meteorites|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.aba1948|date=28 August 2020|journal=[[Science (journal)|Science]]|volume=369|issue=6507|pages=1110–1113|doi=10.1126/science.aba1948|pmid=32855337|bibcode=2020Sci...369.1110P|s2cid=221342529|access-date=28 August 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;SCI-20200827wu2&quot;&gt;{{cite news|author=Washington University in Saint Louis|author-link=Washington University in Saint Louis|title=Meteorite study suggests Earth may have been wet since it formed - Enstatite chondrite meteorites, once considered 'dry,' contain enough water to fill the oceans -- and then some|url=https://www.eurekalert.org/pub_releases/2020-08/wuis-mss082620.php|date=27 August 2020|work=[[EurekAlert!]]|access-date=28 August 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;SCI-20200827aa2&quot;&gt;{{cite news|author=&lt;nowiki&gt;American Association for the Advancement of Science]]&lt;/nowiki&gt;|title=Unexpected abundance of hydrogen in meteorites reveals the origin of Earth's water|url=https://www.eurekalert.org/pub_releases/2020-08/aaft-uao082420.php|date=27 August 2020|work=[[EurekAlert!]]|access-date=28 August 2020}}&lt;/ref&gt;

د هاډین پېر په جریان کې وروستی دروند بمبار پېښ شو (چې شاوخوا ۴۱۰۰ تر ۳۸۰۰ میلیون کاله مخکې مهال کېږي) او باور دا دی چې په پایله کې یې په سپوږمۍ کې ګڼې ژۍ یا ګړنګونه رامنځته شول او دغه برداشت د عطارد، زهرې او مریخ په اړوند هم موجود دی. &lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Brasser|first=R.|last2=Mojzsis|first2=S.J.|last3=Werner|first3=S.C.|last4=Matsumura|first4=S.|last5=Ida|first5=S.|date=December 2016|title=Late veneer and late accretion to the terrestrial planets|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0012821X16304939|journal=Earth and Planetary Science Letters|language=en|volume=455|pages=85–93|doi=10.1016/j.epsl.2016.09.013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Mojzsis|first=Stephen J.|last2=Brasser|first2=Ramon|last3=Kelly|first3=Nigel M.|last4=Abramov|first4=Oleg|last5=Werner|first5=Stephanie C.|date=2019-08-12|title=Onset of Giant Planet Migration before 4480 Million Years Ago|url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-4357/ab2c03|journal=The Astrophysical Journal|volume=881|issue=1|pages=44|doi=10.3847/1538-4357/ab2c03|issn=1538-4357}}&lt;/ref&gt;

=== ارکین پېر ===
د ارکین دورې د لومړنیو وختونو (۴۰۰۰ تر ۲۵۰۰ میلیون کاله مخکې) ځمکې ښايي متفاوت ټکټونیکي جوړښت درلود. د دې مودې په جریان کې د ځمکې قشر یا پوړ دومره سوړ شو چې ډبرو او قاره‌يي تختو په جوړېدو پیل وکړ. ځینې پوهان فکر کوي چې د ځمکې د ګرموالي له امله د ټکټونیکي تختو فعالیت تر نن زیات شدید و او په پایله کې یې د قشري توکو کچه ډېره لوړه شوه.

د ځمکې مقناطیسي میدان ۳.۵ میلیارده کاله مخکې رامنځته شو. د لمریز باد جریان د اوسني لمر د ارزښت شاوخوا ۱۰۰ برابره و، له دې امله د مقناطیسي میدان شتون د سیارې د اتوسفیر د جلا کېدو په مخنیوي کې مرسته وکړه او دا هغه څه دي چې احتمالاً د مریخ په اتومسفیر کې پېښ شوي دي. له دې سره سره، د میدان قوت تر اوسني حالته کم و او مګنټوسفیر کابو د اوسنۍ شعاع نیمايي و.&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Ackerson|first1=M.R.|last2=Trail|first2=D.|last3=Buettner|first3=J.|title=Emergence of peraluminous crustal magmas and implications for the early Earth|journal=Geochemical Perspectives Letters|date=May 2021|volume=17|pages=50–54|doi=10.7185/geochemlet.2114|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|author=Staff|title=Oldest measurement of Earth's magnetic field reveals battle between Sun and Earth for our atmosphere|date=March 4, 2010|work=Physorg.news|url=http://www.physorg.com/news186922627.html|access-date=2010-03-27}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvnb|Stanley|1999|pp=302&amp;ndash;303}}&lt;/ref&gt;

=== پروټروزوییک پېر ===
د پروټروزوییک پېر جیولوژيکي سوابق (۲۵۰۰ تر ۵۳۹ میلیون کاله مخکې) د ارکین پېر په پرتله څه ناڅه بشپر دي. د ارکین پېر د ژورو اوبو د رسوباتو پر خلاف پروټروزوییک پېر ډېرې لایې لري چې په لږو ژورو اپيک قاره‌يي سمندرونو کې واقع دي؛ پر دې سربېره ډېری ډبرې یې د لرغونې دورې د ډبرو په پرتله لږ بدلون لري او ډېری یې هم داسې دي چې هېڅ بدلون یې نه دی کړی. د دغو ډبرو څېړنه څرګندوي چې په دې پېر کې چټکه قاره‌يي وده شوې ده، د لویو وچو دورې رامنځته شوې دي او د اوسنیو غرونو د رامنځته کېدو فعالیتونه شوي دي. کابو ۷۵۰ میلیون کاله مخکې لومړنۍ پېژندل شوې لویې وچې «روډینیا» په تجزیه کېدو پيل وکړ. وروستیا بیا وچې له یو بل سره ترکیب شوې او «پانوټیا» یې ۶۰۰ تر ۵۴۰ میلیون کاله مخکې رامنځته کړه.&lt;ref&gt;{{cite web |date=February 2022 |title=Stratigraphic Chart 2022 |url=https://stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2022-02.pdf |access-date=25 April 2022 |publisher=International Stratigraphic Commission}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvnb|Stanley|1999|p=315}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvnb|Stanley|1999|pp=315&amp;ndash;318, 329&amp;ndash;332}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ICS20152&quot;&gt;{{cite web |date=January 2015 |title=International Chronostratigraphic Chart v.2015/01 |url=http://www.stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2015-01.pdf |publisher=[[International Commission on Stratigraphy]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|author1=Murphy, J. B.|author2=Nance, R. D.|title=How do supercontinents assemble?|journal=American Scientist|date=1965|volume=92|issue=4|pages=324–333|url=http://scienceweek.com/2004/sa040730-5.htm|access-date=2007-03-05|doi=10.1511/2004.4.324|archive-url=https://web.archive.org/web/20070713194319/http://scienceweek.com/2004/sa040730-5.htm|archive-date=2007-07-13|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ICS2008&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20090612082758/http://www.stratigraphy.org/upload/ISChart2008.pdf International Stratigraphic Chart 2008, International Commission on Stratigraphy]&lt;/ref&gt;

لومړني پېژندل شوي کنګلونه د پروټروزوییک پېر په جریان کې رامنځته شول، یو یې د دغه پېر تر پیل لږ وروسته پيل شو، په داسې حال کې چې د نیوپروټروزوییک پېر په جریان کې لږ تر لږه څلور کنګلونه موجود وو چې د «ورانین» کنګل  د واورین توپ له ځمکې سره اوج ته ورسېدل.&lt;ref&gt;{{harvnb|Stanley|1999|pp=320&amp;ndash;321, 325}}&lt;/ref&gt;

== فانیروزوییک ==
فانیروزوییک پېر د ځمک‌پوهنې په زماني مقایس کې اوسنۍ دوره یا پېر دی. کابو ۵۳۹ میلیونه کاله وخت رانغاړي. په دې دوره کې قارو یا وچو شاوخوا ته حرکت وکړ، بالاخره د پانجیا په نامه په یوه وچه کې سره راټولې شوې او وروسته په اوسنیو قاره‌يي ځمکو ووېشل شوې.

فانیروزوییک پېر په درېیو دورو وېشل شوی چې پالیوزوییک، مېزوزوییک او سېنوزوییک دي.

د ګڼ حجروي موجوداتو ډېری تکامل په دې زماني دوره کې رامنځته شوی دی.

== سرچينې ==</text>
      <sha1>sbmr2vwdzgfcp2lq61ph9gxhkw0mstm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>په بیولوژي کې کمال پوهنه</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63780</id>
    <revision>
      <id>284710</id>
      <timestamp>2022-08-21T09:25:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22695" xml:space="preserve">په بیولوژي کې کمال پوهنه (Teleology in biology) د هدف مدارۍ له ادبیاتو څخه د تکاملي تطابق په راپورونو کې ګټه اخیستنه ده چې یو شمېر ژوند پوهان او د علومو فیلسوفان هغه ستونزه جوړونکي بولي. د دغې چارې لپاره د ټیلونومي (teleonomy) اصطلاح هم مطرح شوې ده. له داروین وړاندې، ارګانېزمونو ته د موجودو موجوداتو په توګه کتل کېدل ځکه خدای پاک هغه طراحي او خلق کړي و. د هغو ځانګړنې لکه سترګې د طبیعي الهیاتو پر بنسټ داسې جوړې شوې وې چې هغوی ته یې وړتیا وربخښله د لیدلو په څېر خپلې نورې دندې ترسره کړي. تکاملي ژوند پوهان تر ډېره پورې د کمال پوهنې له ورته فورمولونو څخه ګټنه کوي څو اصلي موخه ومومي، خو دا د اصلي موخې پر ځای، یا په اګاهانه او یا هم غیراګاهانه توګه په طبیعي انتخاب دلالت کوي. د دغې چارې مخالف ژوند پوهان او مذهبي مفکرینو باور درلود چې تکامل په خپله په یو ډول موخه لرونکی (ارتوژنیسېز) دی او په ژوند پالونکو نسخو کې د ژوندانه د هدفمندې قوې پر بنسټ هدایت کېږي. له دې امله چې دغه ډول نظریات اوس مهال بې اعتباره شوي او تکامل د طبیعي انتخاب په واسطه د موروثي تغیراتو په توګه عمل کوي، په بیولوژي کې له کمال پوهنې څخه ګټنه تر نقد لاندې راغلې او داسې هڅې شوي څو زده کوونکي قانع کړي د کمال پوهنې له ادبیاتو (teleological language) څخه له کار اخیستو ډډه وکړي. 

له دې سره یو شمېر هغه ژوند پوهان چې د تکامل اړوند لیکنې کوي څرګندوي چې ارګانېزمونه خپلې موخي لري، همدارنګه د ژوند پوهنې فیلسوفان لکه فرانسیکو ایالا او ژوند پوهان لکه جان هالډین باورمن دي چې کمال پوهنه د تکاملي ژوند پوهنې څخه نه جلا کېدونې ده. 

== زمینه ==

=== کمال پوهنه ===
کمال پوهنه (Teleology) چې له یوناني تیلوس «پای، موخه» او لوژیا «پوهې» څخه اخیستل شوې په ۱۷۲۸ زکال کې د فیلسوف کریسټین فون وولف له خوا ابداع شوه. دغه مفهوم په لرغوني یونان کې د ارسطو له فلسفې سرچینه اخیستې، چې له مخې یې د یو شي وروستی علت (کمال یا هدف) د هغو د کارکولو څرنګوالی دی. په داسې حال کې چې د ارسطو په بیولوژي یا ژوند پوهنې کې د طبیعي انتخاب له مخې تکامل ته پام نه دی شوی. &lt;ref&gt;{{cite book|last=Partridge|first=Eric|author-link=Eric Partridge|url=https://books.google.com/books?id=xA9dxrhfa5kC|title=Origins: A Short Etymological Dictionary of Modern English|publisher=Routledge|year=1977|page=4187|isbn=9780415050777}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last=Leroi|first=Armand Marie|author-link=Armand Marie Leroi|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|title-link=Aristotle's Lagoon|publisher=Bloomsbury|date=2014|isbn=978-1-4088-3622-4|pages=272–275}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Presuppositions of Aristotle's Politics |url=http://plato.stanford.edu/entries/aristotle-politics/supplement2.html |access-date=28 July 2016 |publisher=[[Stanford Encyclopedia of Philosophy]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last=Wolff|first=Christian von|author-link1=Christian Wolff (philosopher)|date=1732|title=Philosophia Rationalis Sive Logica: Methodo Scientifica Pertractata Et Ad Usum Scientiarum Atque Vitae Aptata|publisher=Prostat in officina libraria Rengeriana|url=https://archive.org/details/bub_gb_YFxIAAAAYAAJ}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Stanford&quot;&gt;{{cite web |date=18 May 2003 |title=Teleological Notions in Biology |url=http://plato.stanford.edu/entries/teleology-biology/ |access-date=28 July 2016 |website=Stanford Encyclopedia of Philosophy}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Futuyma&quot;&gt;{{cite book|last=Futuyma|first=Douglas J.|author-link=Douglas J. Futuyma|title=Evolutionary Biology|date=1998|publisher=Sinauer Associates|pages=341, 342|isbn=978-0-87893-189-7}}&lt;/ref&gt;

=== طبیعي الهیات ===
له داروین وړاندې طبیعي الهیاتو د خدای شتون مانه او د طبیعت کارکرد یې د خدای د شتون لپاره د ښکاره دلیل په توګه استفاده کوه. انګلیسي مذهبي طبیعت پوه جان رې څرګنده کړې چې د هغه موخه «د طبیعت د اثارو یا خلقت له مخې د لوی خدای د جلال انځور کول» و. طبیعي الهیات له دغو طراحیو څخه د کمال پوهنې استدلالونه وړاندې کوي، په دې توګه ټول غړي د خپلې ظاهرې موخې اړوند په غوره بڼه عمل کوي، همدا پر دې دلالت کوي چې په سمه توګه طراحي شوي او باید د یو خیر غوښتونکي خالق له خوا طراحي شوي وی. د بېلګې په توګه سترګې د لیدو دنده ترسره کوي او د عنبیې او عدسیې په څېر ځانګړې اجزاوې لري چې له لید سره مرسته کوي؛ له همدې امله دا د دې استدلال ملاتړ کوي چې سترګې په همدې موخه جوړې شوې دي. &lt;ref name=&quot;Ayala&quot;&gt;{{cite journal|last=Ayala|first=Francisco J.|author-link=Francisco J. Ayala|date=2006|title=Review of 'The Blasphemy of Intelligent Design: Creationism's Trojan Horse. The Wedge of Intelligent Design' by Barbara Forrest; Paul R. Gross|journal=History and Philosophy of the Life Sciences|volume=28|issue=3|pages=409–421|jstor=23334140}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Rosen&quot;&gt;{{cite web |last=Rosen |first=Gideon |title=The Argument from Design |url=http://www.princeton.edu/~grosen/puc/phi203/design.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190716122932/https://www.princeton.edu/~grosen/puc/phi203/design.html |archive-date=16 July 2019 |access-date=10 April 2017 |publisher=[[Princeton University]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Armstrong2000&quot;&gt;{{cite book|last=Armstrong|first=Patrick|title=The English Parson-Naturalist|publisher=Gracewing|year=2000|page=46|isbn=978-0-85244-516-7}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Paley|first1=William|author-link=William Paley|last2=Paxton|first2=James|title=Natural Theology: Or, Evidences of the Existence and Attributes of the Deity, Collected from the Appearances of Nature|url=https://books.google.com/books?id=VURKAAAAYAAJ&amp;pg=PA18|year=1837|publisher=Gould, Kendall, and Lincoln|pages=18–}}&lt;/ref&gt;

=== هدفمند تکامل ===
دیني متفکرینو او ژوند پوهانو په مکرر ډول دا فرض کړې چې تکامل د ژوندانه د یو ډول قوې په واسطه هدایت کېږي، هغه فلسفه چې د ژوند پالنې په توګه پېژندل کېږي او غالبا دغه تصور وړاندې کوي چې دا هر څه یو ډول هدف یا لوری لري او هغه د ارتوژنیسېز یا تطبیقي تکامل په توګه پېژني. دغه ډول هدف مداري د کمال پېژندنې اوږد مهاله قوې ته اړتیا لري، په داسې حال چې یو شمېر نور باوري دي چې دا هرڅه یوازې بیولوژیکي دي. د بېلګې په توګه، جنین پوه کارل ارنست فون بایر په طبیعت کې په یوې کمالي قوې باور درلود، په داسې حال کې چې معنویت پالونکي فیلسوف هنري برګسون، ارتوژنیسېز ژوند پالنې ته اړوند باله او د خلاق تکامل (۱۹۰۷ زکال) په نامه خپل کتاب کې یې د élan vital په نامه د یوې خلاقې قوې اړوند بحث وکړ. د ژوندانه فزیک پوه، پییر لیکومت دو نوي او بوټي پېژندونکي اډمونډ ورسینوټ د تکاملي ژوند پالنې فلسفو ته پراختیا ورکړه چې په ترتیب سره د ټلفینالېزم (telefinalism) او تلیسم (telism) په توګه پېژندل کېږي. د هغوی نظریات د غیرعلمي نظریاتو په توګه په کلکه سره تر نیوکو لاندې راغلل. د ژوندیو موجوداتو لرغون پوه جورج ګیلورډ سیمپسون استدلال وکړ چې دو نوي او سینوټ د تکامل مذهبي نسخه ترویج کوي. د ژوندیو موجوداتو یهودي لرغون پوه پیر تیلارډ دو شاردن استدلال کړی چې د یوې «اومیګا نقطې» په لټه کې تکامل د هغه څه په فرضي معنی دی چې هغه یې «هدایت شوی زیاتوالی» بولي. د معاصر تکاملي سنتسېز په رامنځته کېدو سره چې په کې د تکامل ژنټیکي میکانېزمونه کشف شول، د ارتوژنیسېز فرضیه تر ډېره بریده پورې د ژوند پوهانو له خوا له پامه وغورځول شوه؛ په ځانګړې توګه هغه مهال چې رونالډ فیشر په ۱۹۳۰ زکال کې د طبیعي انتخاب د ژنټیکي تیوري په نامه خپل کتاب کې د هغو اړوند استدلال وکړ. &lt;ref&gt;Barbieri, Marcello. (2013). ''Biosemiotics: Information, Codes and Signs in Living Systems''. Nova Science Publishers. p. 7. {{ISBN|978-1-60021-612-1}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Jacobsen, Eric Paul. (2005). ''From Cosmology to Ecology: The Monist World-view in Germany from 1770 to 1930''. p. 100. Peter Lang. {{ISBN|978-0-8204-7231-7}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Peter J. Bowler|Bowler, Peter J]]. (1992). ''The Eclipse of Darwinism: Anti-Darwinian Evolution Theories in the Decades around 1900''. The Johns Hopkins University Press. pp. 116–117. {{ISBN|978-0-8018-4391-4}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Koch 1957&quot;&gt;{{cite journal|last1=Koch|first1=Leo Francis|year=1957|title=Vitalistic-Mechanistic Controversy|journal=[[The Scientific Monthly]]|volume=85|issue=5|pages=245–255|bibcode=1957SciMo..85..245K}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Simpson, George Gaylord. (1964). ''Evolutionary Theology: The New Mysticism''. In ''This View of Life: The World of an Evolutionist''. Harcourt, Brace &amp; World. pp. 213–233&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Lane 1996&quot;&gt;{{cite book|last=Lane|first=David H.|year=1996|title=The Phenomenon of Teilhard: Prophet for a New Age|publisher=Mercer University Press|pages=60–64|isbn=0-86554-498-0}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;De Chardin, Pierre Teilhard. (2003, reprint edition). ''The Human Phenomenon''. Sussex Academic Press. p. 65. {{ISBN|1-902210-30-1}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Levinton, Jeffrey S. (2001). ''Genetics, Paleontology, and Macroevolution''. Cambridge University Press. pp. 14–16. {{ISBN|0-521-80317-9}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Montgomery, Georgina M.; Largent, Mark A. (2015). ''A Companion to the History of American Science''. Wiley. p. 218. {{ISBN|978-1-4051-5625-7}} &quot;With the integration of Mendelian genetics and population genetics into evolutionary theory in the 1930s a new generation of biologists applied mathematical techniques to investigate how changes in the frequency of genes in populations combined with natural selection could produce species change. This demonstrated that Darwinian natural selection was the primary mechanism for evolution and that other models of evolution, such as neo-Lamarckism and orthogenesis, were invalid.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last=Gould|first=Stephen Jay|author-link=Stephen Jay Gould|title=[[The Structure of Evolutionary Theory]]|date=21 March 2002|publisher=Harvard University Press|at=Chapter 7, section &quot;Synthesis as Restriction&quot;|isbn=978-0674006133}}&lt;/ref&gt;

=== طبیعي انتخاب ===
طبیعي انتخاب چې په ۱۸۵۹ زکال کې د چارلز داروین له خوا د تکامل د مرکزي میکانېزم په توګه معرفي شو، په فنوټایپ کې د توپیرونو له امله د ډیفرانشیل بقا او مثل د تولید اړوند و. دغه میکانېزم مستقیما پر تکامل چې د وخت په اوږدو کې د جمیعت په وراثتي صفاتو کې بدلون دی؛ دلالت کوي. &lt;ref&gt;{{cite book|last1=Zimmer|first1=Carl|author-link1=Carl Zimmer|last2=Emlen|first2=Douglas J.|author-link2=Douglas Emlen|year=2013|title=Evolution: Making Sense of Life|edition=1st|publisher=Roberts and Company Publishers|isbn=978-1-936221-17-2}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|title=Strickberger's Evolution|edition=4th|author1=Hall, Brian K.|author2=Hallgrímsson, Benedikt|publisher=Jones and Bartlett|date=2008|pages=4–6|url=https://books.google.com/books?id=jrDD3cyA09kC&amp;pg=PA4|isbn=978-1-4496-4722-3}}&lt;/ref&gt;

=== تطابق ===
ژوند پوهان تر ډېره دا تصور لري چې هغه صفت چې په یوه جمیعت کې پاتې کېږي د تکامل پر مهال د هغوی لپاره غوره شوی او دغه پوښتنه مطرح کوي چې څه ډول دغه ځانګړنې دغې چارې ته لاسرسی مومي. ژوند پوهان دغه ډول هر میکانېزم د دغه صفت عملکرد بولي او یو شمېر عبارات ورته کاروي لکه « function of stotting یعنې د هوسیو له خوا د خیز وهلو چاره چې خپلې نورې ډلې ته پیغام رسوي چې دوی په نښه شوي»، یا «primate hand/ پرایمېټ هنډ چې د یو مطلب د اخذ کولو په موخه کارول کېږي».&lt;ref&gt;{{cite web |title=Primates - marmosets, monkeys, apes, lemurs, humans |url=http://www.nhptv.org/wild/primates.asp |access-date=28 July 2016 |publisher=NHPTV |quote=The hands and feet of all primates, except for humans, are designed for grasping. Humans have hands designed for grasping, but not feet! Humans have opposable thumbs.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Stanford2&quot;&gt;{{cite web |date=18 May 2003 |title=Teleological Notions in Biology |url=http://plato.stanford.edu/entries/teleology-biology/ |access-date=28 July 2016 |website=Stanford Encyclopedia of Philosophy}}&lt;/ref&gt;

تطابق په یو ژوندي موجود کې د لید وړ جوړښت یا بله ځانګړنه ده (د بېلګې په توګه، یو انزایم) چې د طبیعي انتخاب په واسطه د هغو د فعلي عملکرد د ترسره کولو په موخه رامنځته کېږي. یو ژوند پوه کېدای شي دا فرضیه مطرح کړي چې وزر د الوتونکو د پرواز لپاره برابر دي. دغه موضوع دریو مواردو ته اړتیا لري: دا چې دغه ځانګړنه ارث منونکې ده، دغه ځانګړنه د پرواز عمل ترسره کوي او همدارنګه دغه ځانګړنه د هغو د لرونکو موجوداتو د وجود د غړو تناسب تنظیم کوي. وزر په ښکاره توګه په ژوندیو الوتونکو کې دغه درې شرطه پوره کوي. له دې سره یوه دغه تاریخي پوښتنه شتون لري چې آیا دغه ځانګړنه د الوتونکو له پرواز سره یوځای رامنځته شوې؟ متاسفانه ښکاري چې د دغې فرضیې لپاره دغه ډول نه ده: تروپودا ډایناسورانو وزر لرل خو ډېر یې نشو الوتلی. وزر کېدای شي د یوې استثنا (exaptation) په توګه توصیف شي ځکه د پرواز لپاره ټاکل شوي و خو ډېر ژر د بلې موخې لکه د عایق سازۍ لپاره یې تکامل وموند. &lt;ref name=&quot;Berkeley&quot;&gt;{{cite web |title=Understanding Evolution: Qualifying as an adaptation |url=http://evolution.berkeley.edu/evolibrary/article/side_0_0/qualifying_01 |access-date=29 July 2016 |publisher=University of California at Berkeley}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|date=4 April 2012|author=Whitfield, John|title=Largest feathered dinosaur yet discovered in China|journal=Nature News Blog|url=http://blogs.nature.com/news/2012/04/largest-feathered-dinosaur-discovered-in-china.html|access-date=4 April 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;yutyrannus&quot;&gt;{{cite journal|author1=Xu, X.|author2=Wang, K.|author3=Zhang, K.|author4=Ma, Q.|author5=Xing, L.|author6=Sullivan, C.|author7=Hu, D.|author8=Cheng, S.|author9=Wang, S.|s2cid=29689629|year=2012|title=A gigantic feathered dinosaur from the Lower Cretaceous of China|url=http://www.xinglida.net/pdf/Xu_et_al_2012_Yutyrannus.pdf|journal=Nature|volume=484|issue=7392|pages=92–95|doi=10.1038/nature10906|display-authors=etal|pmid=22481363|bibcode=2012Natur.484...92X|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120417134949/http://www.xinglida.net/pdf/Xu_et_al_2012_Yutyrannus.pdf|archive-date=2012-04-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|author1=Brusatte, Stephen L.|author2=Lloyd, Graeme T.|author3=Wang, Steve C.|author4=Norell, Mark A.|year=2014|title=Gradual assembly of avian body plan culminated in rapid rates of evolution across the dinosaur-bird transition|journal=Current Biology|volume=24|issue=20|pages=2386–2392|doi=10.1016/j.cub.2014.08.034|pmid=25264248|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;

== په تکاملي بیولوژي کې ځایګی ==

=== د ناراحتۍ اړوند لاملونه ===
ظاهري کمال پوهنه په تکاملي ژوند پوهنې کې تکرار کېدونې موضوع ده چې د یو شمېر لیکوالانو د تعجب لامل ګرځېدلې او د یو توضیحي سبک په توګه لا هم بحث پارونکې ده. د ژوند پوهانو ترمنځ د کمال پوهنې اړوند د ناراحتۍ بېلابېل لاملونه شتون لري. &lt;ref&gt;{{cite book|editor1=Ruse, Michael|editor1-link=Michael Ruse|editor2=Travis, J.|date=2009|title=Evolution: The First Four Billion Years|url=https://archive.org/details/evolutionfirstfo00mich|url-access=registration|publisher=The Belknap Press of Harvard University Press|page=[https://archive.org/details/evolutionfirstfo00mich/page/364 364]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Hanke2004&quot;&gt;{{cite book|year=2004|author=Hanke, David|title=Teleology: The explanation that bedevils biology|pages=143–155|work=Explanations: Styles of explanation in science|editor=Cornwell, John|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-860778-6|url=https://books.google.com/books?id=ZWpq14vS7WQC&amp;q=%22biology%20is%20sick%20%22&amp;pg=PA143}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Stanford3&quot;&gt;{{cite web |date=18 May 2003 |title=Teleological Notions in Biology |url=http://plato.stanford.edu/entries/teleology-biology/ |access-date=28 July 2016 |website=Stanford Encyclopedia of Philosophy}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Ribeiro|first1=Manuel Gustavo Leitao|display-authors=etal|title=On the debate about teleology in biology: the notion of &quot;teleological obstacle&quot;|journal=História, Ciências, Saúde-Manguinhos|date=2015|volume=22|issue=4|doi=10.1590/S0104-59702015005000003|pmid=25650703|pages=1321–1333|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;

لومړی دا چې د انطباق مفهوم په خپله بحث پارونکی دی، ځکه کېدلای شي داسې اخذ ترې وشي، هماغه ډول چې تکاملي ژوند پوهانو لکه سټیفن جي ګولډ او ریچارډ لوونټین یې اړوند استدلال کړی و او نورو ژوند پوهانو هم په ۱۷۵۹ زکال کې د ولټر او ډاکټر پانګلوس له طنزي کاندیدې اثر سره یوه خوله و دا چې دا «بهترینې ممکنې نړۍ» دي یا په بل ډول هر صفت د هغو له عملکرد سره مناسب دی. &lt;ref&gt;{{cite journal|author1=Gould, Stephen J.|author1-link=Stephen J. Gould|author2=Lewontin, Richard|s2cid=2129408|author2-link=Richard Lewontin|date=1979|title=The spandrels of San Marco and the Panglossian paradigm: a critique of the adaptationist programme|journal=Proceedings of the Royal Society of London B|volume=205|issue=1161|pages=581–598|doi=10.1098/rspb.1979.0086|pmid=42062|bibcode=1979RSPSB.205..581G}}&lt;/ref&gt;

دویم یې دا چې کمال پېژندنه له داروین وړاندې د الهیاتي طبیعت سره اړیکه لري او طبیعي نړۍ د یو خالق د اګاهانه طراحۍ او خیرغوښتونکي نیت شاهدي ورکوي لکه څه ډول چې جان رې د هغو اړوند لیکلي. &lt;ref&gt;{{cite book|last=Paley|first=William|author-link=William Paley|title=Natural Theology|date=2006|orig-year=1802|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|url=https://www.academia.edu/1112017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|author=Weber, A. S.|title=Nineteenth-Century Science: An Anthology|publisher=Broadview Press|date=2000|page=18}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|author=Eddy, Matthew Daniel|title=Nineteenth Century Natural Theology|journal=The Oxford Handbook of Natural Theology|date=2013|url=https://www.academia.edu/1112017}}&lt;/ref&gt;

دریمي بیا د لامارکېزم له رایجو اشکالو سره د تېروتنې د ګواښ اقتباس دی چې له مخې یې حیوانات په ځانګړې توګه د خپلو مقاصدو له مخې پر خپل تکامل اغېز لري، په داسې حال کې چې خپله لامارک تر ډېره پورې د کارېدونکو عاداتو اړوند خبرې کولې او دغه باور چې د هغه تفکر کمال پوهنه ده له ستونزې سره یې مخ کړې. &lt;ref name=&quot;Mayr1992&quot;&gt;{{cite journal|last=Mayr|first=Ernst W.|author-link=Ernst Mayr|date=1992|title=The idea of teleology|journal=Journal of the History of Ideas|volume=53|issue=1|pages=117–135|doi=10.2307/2709913|jstor=2709913}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Burkhardt2013&quot;&gt;{{cite journal|last1=Burkhardt|first1=Richard W.|title=Lamarck, Evolution, and the Inheritance of Acquired Characters|journal=Genetics|volume=194|issue=4|year=2013|pages=793–805|doi=10.1534/genetics.113.151852|pmid=23908372|pmc=3730912}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bednarczyk 2009 pp. 31–98&quot;&gt;{{citation|last=Bednarczyk|first=A|title=&amp;#91;Jean-Baptiste de Lamarck (1744-1829). A dispute on the mechanism of evolution. On the bicentenary of the publication of Philosophie Zoologique (1809)&amp;#93;|journal=Kwartalnik Historii Nauki I Techniki|volume=54|issue=3–4|year=2009|issn=0023-589X|pmid=20481104|language=pl|pages=31–98}}&lt;/ref&gt;

== سرچينې ==</text>
      <sha1>581mbntq68nw4yqti73yvppjydbjjif</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>یهود</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63781</id>
    <revision>
      <id>284711</id>
      <timestamp>2022-08-21T09:29:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42051" xml:space="preserve">یهود (په عبري: יְהוּדִים، په ISO 259-2 کې چې په لاتیني باندې د عبراني تورو بدلولو لپاره یوه ستندرد لړۍ ده: ''یهوديم''، اسراییلي تلفظ یې:  [jehuˈdim] دی) یا یهودي وګړي یوه توکمیزه-مذهبي ډله او ملیت دی چې له تاریخي اسراییل (یعقوب علیه السلام) او یهودا له نسب څخه د اسراییلیانو او عبرانیانو نه سرچینه اخلي. یهودي توکم، ملیت، او دین یو له بل سره پیاوړې ګډه اړیکه لري، که څه هم چې یهودیت د یهودي وګړو توکمیز مذهب دی، اما سره له دې له نوموړي دین څخه پیروي له ډېرې ټینګې پیروۍ څخه تر هېڅ پورې متغیره ده.&lt;ref name=&quot;Nicholson2002&quot;&gt;{{cite book|author=M. Nicholson|title=International Relations: A Concise Introduction|url=https://books.google.com/books?id=HvI8DAAAQBAJ&amp;pg=PA19|year=2002|publisher=NYU Press|isbn=978-0-8147-5822-9|pages=19–}} &quot;The Jews are a nation and were so before there was a Jewish state of Israel&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Dowty1998&quot;&gt;{{cite book|author=Alan Dowty|title=The Jewish State: A Century Later, Updated With a New Preface|url=https://books.google.com/books?id=vL8r4U1FKSQC&amp;pg=PA3|year=1998|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-92706-3|pages=3–}} &quot;Jews are a people, a nation (in the original sense of the word), an ethnos&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Scheindlin1998&quot;&gt;{{cite book|author=Raymond P. Scheindlin|title=A Short History of the Jewish People: From Legendary Times to Modern Statehood|url=https://books.google.com/books?id=bfsuicMmrE0C&amp;pg=PA1|year=1998|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-513941-9|pages=1–}} Israelite origins and kingdom: &quot;The first act in the long drama of Jewish history is the age of the Israelites&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Incorporated2009&quot;&gt;{{cite book|author=Facts On File, Incorporated|title=Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East|url=https://books.google.com/books?id=stl97FdyRswC&amp;pg=PA337|year=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-2676-0|pages=337–}}&quot;The people of the Kingdom of Israel and the ethnic and religious group known as the Jewish people that descended from them have been subjected to a number of forced migrations in their history&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;MD2012&quot;&gt;{{cite book|author=Harry Ostrer MD|title=Legacy: A Genetic History of the Jewish People|url=https://books.google.com/books?id=RayZR3V1SFwC&amp;pg=PT26|year=2012|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-997638-6|pages=26–}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Jew &amp;#124; History, Beliefs, &amp; Facts &amp;#124; Britannica |url=https://www.britannica.com/topic/Jew-people |access-date=2022-08-20 |website=www.britannica.com |language=en |quote=In the broader sense of the term, a Jew is any person belonging to the worldwide group that constitutes, through descent or conversion, a continuation of the ancient Jewish people, who were themselves descendants of the Hebrews of the Old Testament.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Hebrew &amp;#124; people &amp;#124; Britannica |url=https://www.britannica.com/topic/Hebrew |access-date=2022-08-20 |website=www.britannica.com |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Lederhendler2001&quot;&gt;{{cite book|author=Eli Lederhendler|title=Studies in Contemporary Jewry: Volume XVII: Who Owns Judaism? Public Religion and Private Faith in America and Israel|url=https://books.google.com/books?id=1wvahJv83AgC&amp;pg=PA101|year=2001|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-534896-5|pages=101–}} &quot;Historically, the religious and ethnic dimensions of Jewish identity have been closely interwoven. In fact, so closely bound are they, that the traditional Jewish lexicon hardly distinguishes between the two concepts. Jewish religious practice, by definition, was observed exclusively by the Jewish people, and notions of Jewish peoplehood, nation, and community were suffused with faith in the Jewish God, the practice of Jewish (religious) law and the study of ancient religious texts&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Yee2005&quot;&gt;{{cite book|author=Tet-Lim N. Yee|title=Jews, Gentiles and Ethnic Reconciliation: Paul's Jewish identity and Ephesians|url=https://books.google.com/books?id=x4OwXhMOn5cC&amp;pg=PA102|year=2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-44411-8|pages=102–}} &quot;This identification in the Jewish attitude between the ethnic group and religious identity is so close that the reception into this religion of members not belonging to its ethnic group has become impossible.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;KrauszTulea&quot;&gt;{{cite book|author1=Ernest Krausz|author2=Gitta Tulea|title=Jewish Survival: The Identity Problem at the Close of the Twentieth Century; &amp;#91;... International Workshop at Bar-Ilan University on the 18th and 19th of March, 1997&amp;#93;|url=https://books.google.com/books?id=dnxv-Mlz0JIC&amp;pg=PA90|publisher=Transaction Publishers|year=1997|isbn=978-1-4128-2689-1|pages=90–}} &quot;A person born Jewish who refutes Judaism may continue to assert a Jewish identity, and if he or she does not convert to another religion, even religious Jews will recognize the person as a Jew&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Pew&quot;&gt;{{cite web |author=&lt;!--Not stated--&gt; |date=1 October 2013 |title=A Portrait of Jewish Americans |url=https://www.pewforum.org/2013/10/01/jewish-american-beliefs-attitudes-culture-survey/ |website=Pew Research Center |quote=But the survey also suggests that Jewish identity is changing in America, where one-in-five Jews (22%) now describe themselves as having no religion.}}&lt;/ref&gt;

یهود د دویمې مخزېږدې زریزې په بهیر کې په منځني ختیځ کې د یوې توکمیزې او مذهبې ډلې په توګه د شام په یوه برخه کې چې د اسراییل د ځمکې په نامه یادېده، راپیدا شول. د لرغوني مصر میرانپتاه نومې ډبرینه لوحه ظاهرً د دې تایید کوي چې یهودي خلکو ان په ۱۳مه مخزېږده پېړۍ کې (د ژېړو د دورې په وروستیو کې) په کنعان کې یو چېرته شتون درلود. اسراییلیانو، د کنعاني وګړو د یوې څانګې په توګه، د اسراییل او یهودا له پاچاهیو سره یو ځای په سیمه کې خپل واک وغځاوه. ځینې په دې اند دي چې دغه کنعان مېشته اسراییلیان له راتلونکو کوچي ډلو سره چې &quot;عبرانیان&quot; بلل کېدل، ګډ شول. د یو شمېر هغو سرچینو په حواله چې د جلا وطنۍ له دورو څخه یې په تفصیل سره یادونه کړې ده، له بابلي اسارتونو او جلاوطنۍ  نه رانیولې بیا تر رومي اشغال او جلاوطني پورې د یهودیانو د تبعید تجربه او په شام کې د یهودو او د دوی د ټاټوبي تر منځ د هغه وخت تاریخي اړیکې د یهودي تاریخ، هویت، کلتور او خاطرو یوه لویه مشخصه وګرځېده. &lt;ref&gt;{{cite web |title=Facts About Israel: History |url=http://mfa.gov.il/MFA/AboutIsrael/History/Pages/Facts%20about%20Israel-%20History.aspx |work=GxMSDev}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;NollMerneptah&quot;&gt;{{Cite book|last=Noll|first=K. L.|url=https://books.google.com/books?id&amp;#61;hMeRK7B1EsMC&amp;pg&amp;#61;PA139|title=Canaan and Israel in Antiquity: A Textbook on History and Religion: Second Edition|date=2012-12-07|publisher=A&amp;C Black|isbn=978-0-567-44117-1|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ThompsonMerneptah&quot;&gt;{{Cite book|last=Thompson|first=Thomas L.|url=https://books.google.com/books?id&amp;#61;RwrrUuHFb6UC&amp;pg&amp;#61;PA275|title=Early History of the Israelite People: From the Written &amp; Archaeological Sources|date=2000-01-01|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-11943-7|language=en|quote=They are rather a very specific group among the population of Palestine which bears a name that occurs here for the first time that at a much later stage in Palestine's history bears a substantially different signification.|pages=137ff}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;John Day pp. 47&quot;&gt;[[John Day (Old Testament scholar)|John Day]] (2005), ''In Search of Pre-Exilic Israel,'' Bloomsbury Publishing, pp. 47.5 [48] 'In this sense, the emergence of ancient Israel is viewed not as the cause of the demise of Canaanite culture but as its upshot'.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Day, pp. 31–33, p. 57, n. 33.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Albertz|first=Rainer|url=https://books.google.com/books?id&amp;#61;Xx9YzJq2B9wC&amp;pg&amp;#61;PA45|title=Israel in Exile: The History and Literature of the Sixth Century B.C.E.|date=2003|publisher=Society of Biblical Lit|isbn=978-1-58983-055-4|language=en|pages=45ff|quote=Since the exilic era constitutes a gaping hole in the historical narrative of the Bible, historical reconstruction of this era faces almost insurmountable difficulties. Like the premonarchic period and the late Persian period, the exilic period, though set in the bright light of Ancient Near Eastern history, remains historically obscure. Since there are very few Israelite sources, the only recourse is to try to cast some light on this darkness from the history of the surrounding empires under whose dominion Israel came in this period.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;* {{cite book|author=Marvin Perry|title=Western Civilization: A Brief History, Volume I: To 1789|url=https://books.google.com/books?id=U2pnv0Aoh2EC|year=2012|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-111-83720-4|page=87}}
* {{cite journal|last1=Botticini|first1=Maristella|last2=Eckstein|first2=Zvi|title=From Farmers to Merchants, Conversions and Diaspora: Human Capital and Jewish History|journal=Journal of the European Economic Association|date=1 September 2007|volume=5|issue=5|pages=885–926|doi=10.1162/JEEA.2007.5.5.885}} &quot;The death toll of the Great Revolt against the Roman empire amounted to about 600,000 Jews, whereas the Bar Kokhba revolt in 135 caused the death of about 500,000 Jews. Massacres account for roughly 40 percent of the decrease of the Jewish population in Palestine. Moreover, some Jews migrated to Babylon after these revolts because of the worse economic conditions. After accounting for massacres and migrations, there is an additional 30 to 40 percent of the decrease in the Jewish population in Palestine (about 1–1.3 million Jews) to be explained&quot; (p. 19).
* [http://nes.berkeley.edu/Web_Boyarin/BoyarinArticles/69%20Diaspora%20(1993).pdf Boyarin, Daniel, and Jonathan Boyarin. 2003. Diaspora: Generation and the Ground of Jewish Diaspora. p. 714] &quot;...it is crucial to recognize that the Jewish conception of the Land of Israel is similar to the discourse of the Land of many (if not nearly all) &quot;indigenous&quot; peoples of the world. Somehow the Jews have managed to retain a sense of being rooted somewhere in the world through twenty centuries of exile from that someplace (organic metaphors are not out of place in this discourse, for they are used within the tradition itself). It is profoundly disturbing to hear Jewish attachment to the Land decried as regressive in the same discursive situations in which the attachment of native Americans or Australians to their particular rocks, trees, and deserts is celebrated as an organic connection to the Earth that &quot;we&quot; have lost&quot; p. 714.
* [https://books.google.com/books?id=OcY0Oy5VpGIC&amp;pg=PA24&amp;lpg=PA24&amp;dq=Superficially,+the+crushing+of+the+revolt+of+the+Judeans+against+the+Romans#v=onepage&amp;q=greek Cohen, Robin (1997), Global Diasporas: An Introduction. p. 24 London: UCL Press.] &quot;...although the word Babylon often connotes captivity and oppression, a rereading of the Babylonian period of exile can thus be shown to demonstrate the development of a new creative energy in a challenging, pluralistic context outside the natal homeland. When the Romans destroyed the Second Temple in AD 70, it was Babylon that remained as the nerve- and brain-centre for Jewish life and thought...the crushing of the revolt of the Judaeans against the Romans and the destruction of the Second Temple by the Roman general Titus in AD 70 precisely confirmed the catastrophic tradition. Once again, Jews had been unable to sustain a national homeland and were scattered to the far corners of the world&quot; (p. 24).
* [https://books.google.com/books?id=YBarWAR2qVkC&amp;pg=PA159&amp;cad=3#v=onepage Johnson, Paul ''A History of the Jews'' &quot;The Bar Kochba Revolt,&quot; (HarperPerennial, 1987) pp. 158–61]: Paul Johnson analyzes Cassius Dio's ''Roman History: Epitome of Book LXIX'' para. 13–14 (Dio's passage cited separately) among other sources: &quot;Even if Dio's figures are somewhat exaggerated, the casualties amongst the population and the destruction inflicted on the country would have been considerable. According to Jerome, many Jews were also sold into slavery, so many, indeed, that the price of Jewish slaves at the slave market in Hebron sank drastically to a level no greater than that for a horse. The economic structure of the country was largely destroyed. The entire spiritual and economic life of the Palestinian Jews moved to Galilee. Jerusalem was now turned into a Roman colony with the official name ''Colonia Aelia Capitolina'' (''Aelia'' after Hadrian's family name: P. Aelius Hadrianus; ''Capitolina'' after Jupiter Capitolinus). The Jews were forbidden on pain of death to set foot in the new Roman city. Aelia thus became a completely pagan city, no doubt with the corresponding public buildings and temples... We can...be certain that a statue of Hadrian was erected in the centre of Aelia, and this was tantamount in itself to a desecration of Jewish Jerusalem.&quot; p. 159.
* [https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cassius_Dio/69*.html Cassius Dio's ''Roman History: Epitome of Book LXIX'' para. 13–14]: &quot;13 At first the Romans took no account of them. Soon, however, all Judaea had been stirred up, and the Jews everywhere were showing signs of disturbance, were gathering together, and giving evidence of great hostility to the Romans, partly by secret and partly by overt acts; 2 many outside nations, too, were joining them through eagerness for gain, and the whole earth, one might almost say, was being stirred up over the matter. Then, indeed, Hadrian sent against them his best generals. First of these was Julius Severus, who was dispatched from Britain, where he was governor, against the Jews. 3 Severus did not venture to attack his opponents in the open at any one point, in view of their numbers and their desperation, but by intercepting small groups, thanks to the number of his soldiers and his under-officers, and by depriving them of food and shutting them up, he was able, rather slowly, to be sure, but with comparatively little danger, to crush, exhaust and exterminate them. Very few of them in fact survived. Fifty of their most important outposts and nine hundred and eighty-five of their most famous villages were razed to the ground. Five hundred and eighty thousand men were slain in the various raids and battles, and the number of those that perished by famine, disease and fire was past finding out. 2 Thus nearly the whole of Judaea was made desolate, a result of which the people had had forewarning before the war. For the tomb of Solomon, which the Jews regard as an object of veneration, fell to pieces of itself and collapsed, and many wolves and hyenas rushed howling into their cities. 3 Many Romans, moreover, perished in this war. Therefore Hadrian in writing to the senate did not employ the opening phrase commonly affected by the emperors, 'If you and our children are in health, it is well; I and the legions are in health'&quot; (para. 13–14).
* {{cite journal|last1=Safran|first1=William|title=The Jewish Diaspora in a Comparative and Theoretical Perspective|journal=Israel Studies|date=2005|volume=10|issue=1|pages=36–60|doi=10.2979/ISR.2005.10.1.36|id={{Project MUSE|180371}}|jstor=30245753|s2cid=144379115}} &quot;...diaspora referred to a very specific case—that of the exile of the Jews from the Holy Land and their dispersal throughout several parts of the globe. Diaspora [galut] connoted deracination, legal disabilities, oppression, and an often painful adjustment to a hostland whose hospitality was unreliable and ephemeral. It also connoted the existence on foreign soil of an expatriate community that considered its presence to be transitory. Meanwhile, it developed a set of institutions, social patterns, and ethnonational and/or religious symbols that held it together. These included the language, religion, values, social norms, and narratives of the homeland. Gradually, this community adjusted to the hostland environment and became itself a center of cultural creation. All the while, however, it continued to cultivate the idea of return to the homeland.&quot; (p. 36).
* {{cite journal|last1=Sheffer|first1=Gabriel|title=Is the Jewish Diaspora Unique? Reflections on the Diaspora's Current Situation|journal=Israel Studies|date=2005|volume=10|issue=1|pages=1–35|doi=10.2979/ISR.2005.10.1.1|id={{Project MUSE|180374}}|jstor=30245752|s2cid=143958201}} &quot;...the Jewish nation, which from its very earliest days believed and claimed that it was the &quot;chosen people,&quot; and hence unique. This attitude has further been buttressed by the equally traditional view, which is held not only by the Jews themselves, about the exceptional historical age of this diaspora, its singular traumatic experiences its singular ability to survive pogroms, exiles, and Holocaust, as well as its &quot;special relations&quot; with its ancient homeland, culminating in 1948 with the nation-state that the Jewish nation has established there... First, like many other members of established diasporas, the vast majority of Jews no longer regard themselves as being in ''Galut'' [exile] in their host countries.…Perceptually, as well as actually, Jews permanently reside in host countries of their own free will, as a result of inertia, or as a result of problematic conditions prevailing in other hostlands, or in Israel. It means that the basic perception of many Jews about their existential situation in their hostlands has changed. Consequently, there is both a much greater self- and collective-legitimatization to refrain from making serious plans concerning &quot;return&quot; or actually &quot;making Aliyah&quot; [to emigrate, or &quot;go up&quot;] to Israel. This is one of the results of their wider, yet still rather problematic and sometimes painful acceptance by the societies and political systems in their host countries. It means that they, and to an extent their hosts, do not regard Jewish life within the framework of diasporic formations in these hostlands as something that they should be ashamed of, hide from others, or alter by returning to the old homeland&quot; (p. 4).
* {{Cite book|title=The Cambridge History of Judaism: Volume 4, The Late Roman-Rabbinic Period|url=https://books.google.com/books?id=BjtWLZhhMoYC|publisher=Cambridge University Press|year=1984|isbn=978-0-521-77248-8|first1=William David|last1=Davies|first2=Louis|last2=Finkelstein|first3=Steven T.|last3=Katz|quote=Although Dio's figure of 985 as the number of villages destroyed during the war seems hyperbolic, all Judaean villages, without exception, excavated thus far were razed following the Bar Kochba Revolt. This evidence supports the impression of total regional destruction following the war. Historical sources note the vast number of captives sold into slavery in Palestine and shipped abroad. ... The Judaean Jewish community never recovered from the Bar Kochba war. In its wake, Jews no longer formed the majority in Palestine, and the Jewish center moved to the Galilee. Jews were also subjected to a series of religious edicts promulgated by Hadrian that were designed to uproot the nationalistic elements with the Judaean Jewish community, these proclamations remained in effect until Hadrian's death in 138. An additional, more lasting punitive measure taken by the Romans involved expunging Judaea from the provincial name, changing it from Provincia Judaea to Provincia Syria Palestina. Although such name changes occurred elsewhere, never before or after was a nation's name expunged as the result of rebellion.}}
* Dalit Rom-Shiloni, ''[https://books.google.com/books?id=ffE3AAAAQBAJ&amp;pg=PR15 Exclusive Inclusivity: Identity Conflicts Between the Exiles and the People who Remained (6th–5th Centuries BCE)]'', A&amp;C Black, 2013 p. xv n.3: 'it is argued that biblical texts of the Neo-Babylonian and the early Persian periods show a fierce adversarial relationship(s) between the Judean groups. We find no expressions of sympathy to the deported community for its dislocation, no empathic expressions towards the People Who Remained under Babylonian subjugation in Judah. The opposite is apparent: hostile, denigrating, and denunciating language characterizes the relationships between resident and exiled Judeans throughout the sixth and fifth centuries.' (p. xvii)&lt;/ref&gt;

په ورپسې زریزه کې، تبعید شوې یهودي ټولنې په یو داسې اساس سره چې نیکونه یې چېرته اوسېدل، په دریو لویو فرعي څانګو کې بېرته سره یو ځای شوې: ''اشکینازي'' (په مرکزي او ختیځه اروپا کې)، ''سفاردي'' (په لومړیو کې په عبراني ټاپووزمه کې)، او ''میزراحی'' چې د ختیځیانو په معنی دی (په منځني ختیځ او شمالي افریقا کې) میشت شول. له دویمې نړیوالې جګړې څخه د مخه د نړۍ په کچه د یهودو نفوس په ۱۶.۷ میلیونه شمېر سره خپل اوج ته ورسېد، &lt;sup&gt;[''لا معتبرې سرچینې ته اړتیا ده]''&lt;/sup&gt; چې په هغه وخت کې یې د نړۍ د نفوس د شاوخوا ۰.۷ سلنې ښودنه ې کوله. د دویمې نړیوالې جګړې په بهیر کې، د اروپا په لر او بر کې  تقریباً شپږ میلیونه یهودیان د نازي جرمني له خوا د هولوکاسټ په ترڅ په سېستماتیک ډول ووژل شول. ، &lt;sup&gt;[''لا معتبرې سرچینې ته اړتیا ده]''&lt;/sup&gt; له هغه وخته راهیسې، نوموړی نفوس په ورو ورو یو ځل بیا لوړ شوی دی، او د برمن یهودي معلوماتي بانک د ۲۰۱۸ د شمېرنو پر بنسټ، د ۱۴.۶-۱۷.۸ میلیونو تر منځ اټکل شوی دی، چې د نړۍ د نفوس له ۰.۲ سلنې څخه لږ جوړوي. &lt;ref&gt;{{Cite book|last=Eban|first=Abba Solomon|url=https://books.google.com/books?id&amp;#61;GkzdBDuhoRgC&amp;pg&amp;#61;PA87#v&amp;#61;onepage&amp;q&amp;f&amp;#61;false|title=Heritage: Civilization and the Jews|date=1984|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-0-671-44103-6|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Dosick&quot;&gt;Dosick (2007), pp. 59, 60.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;JVIL2010&quot;&gt;{{cite web |title=The Jewish Population of the World (2014) |url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Judaism/jewpop.html |access-date=30 June 2015 |work=[[Jewish Virtual Library]]}}, based on {{cite book|title=American Jewish Year Book|publisher=[[American Jewish Committee]]|url=http://www.ajcarchives.org/main.php?GroupingId=10142}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=The Holocaust |url=http://www.history.com/topics/world-war-ii/the-holocaust |access-date=10 November 2015 |website=HISTORY.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4291987,00.html|title=Jews make up only 0.2% of mankind|newspaper=[[ynetnews]]|date=October 2012|last1=Silverman|first1=Anav}}&lt;/ref&gt;

د اسراییلو اوسنی دولت یواځینی هغه هېواد دی چېرته چې یهود د نفوس اکثریت جوړوي. نوموړی دولت په خپلو اساسي قوانينو کې، په ځانګړې توګه د انسان د کرامت او ازادۍ اړوندو قوانینو کې ـــ کوم چې د اسراییلو د ازادۍ له اعلان سره تړلي دي، ځان یو یهودي او دېموکراتیک دولت بولي او اسراییل د یهودو ملي دولت بولي. د اسراییلو د بیا راګرځېدو قانون ټولو هغو یهودي وګړو ته چې غواړي په خپله خوښه د اسراییلو په یهودي دولت کې مېشت شي، د تابعیت حق ورکوي. &lt;sup&gt;[''لا معتبرې سرچینې ته اړتیا ده]&lt;ref&gt;A 1970 amendment to Israel's [[Law of Return]] defines &quot;Jew&quot; as &quot;a person who was born of a Jewish mother or has become converted to Judaism and who is not a member of another religion.&quot; {{cite web |title=Law of Return |url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Immigration/Text_of_Law_of_Return.html}}&lt;/ref&gt;''&lt;/sup&gt;

یهودو د انسانانو په پرمختګ کې په زیات شمېر څانګو کې لکه په ساینس او تکنالوژۍ، فلسفې، اخلاقو، ادبیاتو، سیاست، سوداګرۍ، هنر، موسیقۍ، کمېدي ډرامو، تیاتر، سینما، مهندسۍ، خوړو، درملو او مذهب کې، هم په تاریخي لحاظ او هم په معاصرو وختونو کې د پام وړ اغېز درلودلی او ونډه یې پکې اخیستې ده. یهودیانو انجیل لیکلی دی، د لومړني عیسویت بنسټ اېښودونکي وو او په اسلام باندې یې هم غیر مستقیم اما ژور تاثیر درلود. له دې لارو، یهودو همدارنګه د لوېدیځ کلتور په پرمختګ کې هم یوه د پام وړ ونډه لرلې ده.&lt;ref name=&quot;Daly2013&quot;&gt;{{cite book|author=Jonathan Daly|title=The Rise of Western Power: A Comparative History of Western Civilization|url=https://books.google.com/books?id=9aZPAQAAQBAJ&amp;pg=PA21|year=2013|publisher=A&amp;C Black|isbn=978-1-4411-1851-6|pages=21–}}&quot;Upon the foundation of Judaism, two civilizations centered on monotheistic religion emerged, Christianity and Islam. To these civilizations, the Jews added a leaven of astonishing creativity in business, medicine, letters, science, the arts, and a variety of other leadership roles.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Maimonides – Internet Encyclopedia of Philosophy |url=http://www.iep.utm.edu/maimonid/ |access-date=26 August 2015 |work=utm.edu}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Sekine|first1=Seizo|title=A Comparative Study of the Origins of Ethical Thought: Hellenism and Hebraism|date=20 January 2005|publisher=Sheed &amp; Ward|isbn=978-1-4616-7459-7}}{{page needed|date=October 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Broadway Musicals: A Jewish Legacy |url=http://dctheatrescene.com/2013/06/25/broadway-musicals-a-jewish-legacy/ |work=DC Theatre Scene}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Rabin|first=Roni Caryn|date=2012-05-14|title=Tracing the Path of Jewish Medical Pioneers|language=en-US|newspaper=[[The New York Times]]|url=https://www.nytimes.com/2012/05/15/health/exhibition-traces-the-emergence-of-jews-as-medical-innovators.html|access-date=2022-08-20|issn=0362-4331}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Shatzmiller, Joseph. Doctors to Princes and Paupers: Jews, Medicine, and Medieval Society. Berkeley: U of California, 1995. Print.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Dimont2004&quot;&gt;{{cite book|author=[[Max I. Dimont]]|title=Jews, God, and History|url=https://books.google.com/books?id=Lm5U0YSPmBUC&amp;pg=PT102|year=2004|publisher=Penguin Publishing Group|isbn=978-1-101-14225-7|pages=102–}} &quot;During the subsequent five hundred years, under Persian, Greek and Roman domination, the Jews wrote, revised, admitted and canonized all the books now comprising the Jewish Old Testament&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Galambush2011&quot;&gt;{{cite book|author=Julie Galambush|title=The Reluctant Parting: How the New Testament's Jewish Writers Created a Christian Book|url=https://books.google.com/books?id=52nkWb8GNMAC&amp;pg=PA3|year=2011|publisher=HarperCollins|isbn=978-0-06-210475-5|pages=3–}}&quot;The fact that Jesus and his followers who wrote the New Testament were first-century Jews, then, produces as many questions as it does answers concerning their experiences, beliefs, and practices&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;BarclaySweet1996&quot;&gt;{{cite book|author1=John M. G. Barclay|author2=John Philip McMurdo Sweet|title=Early Christian Thought in Its Jewish Context|url=https://books.google.com/books?id=DN0t06-wVvoC&amp;pg=PA20|year=1996|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-46285-3|pages=20–}}&quot;Early Christianity began as a Jewish movement in first-century Palestine&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Paterson2009&quot;&gt;{{cite book|author=Dr. Andrea C. Paterson|title=Three Monotheistic Faiths – Judaism, Christianity, Islam: An Analysis and Brief History|url=https://books.google.com/books?id=tuuys4HxSzcC&amp;pg=PA41|year=2009|publisher=AuthorHouse|isbn=978-1-4520-3049-4|pages=41–}} &quot;Judaism also contributed to the religion of Islam for Islam derives its ideas of holy text, the Qur'an, ultimately from Judaism. The dietary and legal codes of Islam are based on those of Judaism. The basic design of the mosque, the Islamic house of worship, comes from that of the early synagogues. The communal prayer services of Islam and their devotional routines resembles those of Judaism.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Cambridge University Historical Series&quot;&gt;Cambridge University Historical Series, ''An Essay on Western Civilization in Its Economic Aspects'', p. 40: &quot;Hebraism, like Hellenism, has been an all-important factor in the development of Western Civilization; Judaism, as the precursor of Christianity, has indirectly had much to do with shaping the ideals and morality of Western nations since the Christian era.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Judaism - The Judaic tradition &amp;#124; Britannica |url=https://www.britannica.com/topic/Judaism/The-Judaic-tradition |access-date=2022-08-20 |website=[[Encyclopædia Britannica]] |language=en |quote=Judaism has played a significant role in the development of Western culture because of its unique relationship with Christianity, the dominant religious force in the West}}&lt;/ref&gt;

== نوم او رېښه ==
د یهود انګلیسي معادل جیو (&quot;Jew&quot;) کلیمه په منځنۍ انګلیسي کې د ګیو (''Gyw'')، لیو (''Iewe'') په توګه دوام لري. دغه کلیمې د لرغونې فرانسوۍ کلیمې ''ګیو'' (''giu'') څخه مستعارې شوې دي، او نوموړې فرانسوي کلیمه پخپله له پخوانۍ جویوو (''juieu'') څخه او هغه بیا په خپل وار سره له جودیو (''judieu/iudieu'' ) څخه رامنځته شوې ده کومې چې د منځنیو پېړیو له لاتیني کلیمې لودایوس (''Iudaeus)'' څخه د اوازونو د حذف له لارې د (&quot;d&quot;) توری ایسته کړی دی، لکه د انجیل د نوي عهد په یوناني نسخه کې د لودایوس (''Ioudaios) کلیمه چې دواړه یهود (''&quot;Jew&quot;'') او د یهودیې سیمې اړوند (''&quot;of Judea&quot;'') یهودي (''&quot;Judean&quot;'')'' معنا لري. پورتنۍ یوناني کلیمه له ارمني کلیمې یهودای (''*yahūdāy'') څخه مستعاره شوې ده چې له عبراني יְהוּדִי ''یِهودي'' کلیمې سره چې رېښه یې د یهودا تر ټولواکۍ لاندې وګړو ته ورګرځي. د عبراني انجیل په روایت، د یهودا د قبیلې نوم او همدارنګه د یهودا د ټولواکۍ نوم، دواړه د یعقوب علیه السلام د څلورم زوی یهودا څخه اخیستل شوي دي. د لرغوني انجیل یا د پیدایښت کتاب ۳۵:۲۹ او ۸:۴۹ برخو د یهودا نوم ته له ''یدا(yada)'' نوم سره چې معنا یې &quot;ستاینه&quot; ده، تړاو ورکړی دی. خو پوهان په عمومي ډول په دې موافق دي چې پر ځای یې د د کورنۍ د مشر او د ټولواکۍ دواړه نومونه یوه جغرافيایي رېښه لري ـــ چې ښایي د سیمې وادي ګانو او تنګیو ته به اشاره وي. &lt;ref&gt;Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, Facts On File Inc., Infobase Publishing, 2009, p. 336&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Jew&quot;, ''Oxford English Dictionary''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|title=Theological Dictionary of the Old Testament|editor1-first=G. Johannes|editor1-last=Botterweck|editor1-link=G. Johannes Botterweck|editor2-first=Helmer|editor2-last=Ringgren|editor2-link=Helmer Ringgren|translator-first=David E.|translator-last=Green|publisher=William B. Eerdmans|location=Grand Rapids, Mich.|year=1986|volume=V|url=https://books.google.com/books?id=pcAkKMECPKIC&amp;pg=PA483|pages=483–84|isbn=978-0-8028-2329-8}}&lt;/ref&gt;

د یهودي لپاره عبراني کلیمه יְהוּדִי یعنې ''یِهودي'' ده، چې جمع حالت یې ְהוּדִים یعنې ''یِهودیم'' کېږی. په نورو یهودي ژبو کې یې نور مستعار نومونه په لادینو ژبه کې ג׳ודיו  یعنې دجودیو (''Djudio چې جمع حالت یې'' ג׳ודיוס یعنې  ''Djudios دی'') او په یدیش ژبه کې ייִד یعنې یِد (چې جمع حالت یې ייִדן یعنې یِدن دی).&lt;ref name=&quot;EJ253&quot;&gt;{{cite EJ|last=Grintz|first=Yehoshua M.|title=Jew|volume=11|page=253}}&lt;/ref&gt;

په نورو ژبو کې کارېدونکی رېښه یي معادل یې د بېلګې په توګه، په عربي کې يَهُودِيّ، چې جمع حالت یې اَلْیَهُوْد کېږي، په جرمني ژبه کې جود (&quot;Jude&quot;) په پرتګالي ژبه کې جوديو (&quot;judeu&quot;)، په فرانسوي کې د نارینه لپاره جویف (&quot;Juif&quot;)/ د ښځینه لپاره جویو (&quot;Juive&quot;)، په ډنمارکي او ناروېژي ژبو کې جُد (&quot;jøde&quot;)، په هسپانوي کې جودیو/جودیا (&quot;judío/a&quot;)، په هالنډي ژبه جود (&quot;jood&quot;)، په پولنډي ژبه زید (&quot;żyd&quot;) او همداسې نور دي، په داسې حال کې چې د عبراني کلیمې څخه مشتق شوي معادل نومونه یې هم د یو یهودي د شرح کولو لپاره کارول کېږي، د بېلګې په توګه، په اېټالوي کې عبریو ((''Ebreo،''  په فارسي کې عِبْري/عِبْراني او په روسي ژبه کې  ''Еврей'') چې تلفظ یې عِوْري دی). جرمني کلیمه جود (&quot;Jude&quot;) د [ˈjuːdə] په بڼه تلفظ کېږي، اړوند صفت یې جودیش (&quot;jüdisch&quot; [ˈjyːdɪʃ] یعنې یهودي) د یِدیش (&quot;Yiddish&quot;) کلیمې رېښه ده.&lt;ref&gt;{{cite book|last=Falk|first=Avner|author-link=Avner Falk|title=A Psychoanalytic History of the Jews|year=1996|publisher=Fairleigh Dickinson University Press|location=Madison, N.J.|isbn=0-8386-3660-8|page=131}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|encyclopedia=Merriam-Webster's Collegiate Dictionary|title=Yiddish|edition=11th|year=2004|publisher=Merriam-Webster|location=Springfield, Massachusetts|isbn=0-87779-809-5|page=[https://archive.org/details/merriamwebstersc00merr_6/page/1453 1453]|url=https://archive.org/details/merriamwebstersc00merr_6/page/1453}}&lt;/ref&gt;&lt;blockquote&gt;د ''امریکایي میراث د انګلیسي ژبې ډېکشینرۍ'' د څلورم چاپ (۲۰۰۰ز کال) له مخې، دا په پراخه توګه په ډاګه شوې ده چې د یهود (''Jew'') نوم په صفتونو کې لکه  یهود وکیل یا  یهود اخلاق، دواړه مبتذل او په لوړه کچه سپکاوی دی. د خبرو په دا ډول سیاق کې یهودي (''Jewish'') یواځینی منل کېدونکې شونتیا ده. ځینې خلک، بیا د دې جوړښت په اړه ډېر محتاط شوي دي او ان تر دې چې دغه ننګینه لفظ یې د یو نوم په توګه د یهود کارولو ته هم ورغځولی دی، چې دا کړنلاره خپله له ځان سره خطر لېږدوي. په داسې جملو کې لکه ''اوس په شورا کې څو یهودان موجود دي،'' کومه چې له سپکاوي سره تړاو نه لري، خو د یو غیر مستقیم بیان په توګه یې پر ځای د یهودي خلکو یا د یهودي مخینې لرونکو وګړو تعویضول ښایي پخپله د سپکاوي لامل شي، دا ځکه چې ظاهراً د یهود کلمه د نوم په توګه کارول یو منفي مفهوم لري.&lt;ref&gt;{{cite book|title=The American Heritage Guide to Contemporary Usage and Style|at=Jew|url=https://books.google.com/books?id=xb6ie6PqYhwC&amp;pg=PA269|publisher=Houghton Mifflin Company|year=2005|isbn=978-0-618-60499-9|editor1-last=Kleinedler|editor1-first=Steven|editor2-last=Spitz|editor2-first=Susan|display-editors=etal}}&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;

== هویت ==
یهودیت د یو ملت، یو توکم، یو دین او یو کلتور ځینې ګډې ځانګړتیاوې لري، کوم چې هغه تعریف ته چې یو یهودي څوک دی، له یو مذهبي، یا ملي تقرب په کارولو سره بېلابېلې بڼې ورکوي. په عمومي توګه، په معاصر سیکولري استعمال سره یهودیان درې ډلې شاملوي: لومړی هغه خلک چې په یوه یهودي کورنۍ کې زیږېدلي دي، پرته له دې چې آیا له دین څخه پیروي کوي یا نه؛ دویم هغه خلک چې یو څه اجدادي یهودي مخینه یا شجره لري (زیاتره وخت د هغو خلکو په شمول چې  اصلي مورنۍ شجره نه لري)، او دریم هغه خلک چې د یهودي شجرې یا نسل هېڅ مخینه نه لري او له مخکې نه یهودیت ته اوښتي دي او په همدې دلیل د یاد دین پیروان دي.&lt;ref name=&quot;Nicholson20022&quot;&gt;{{cite book|author=M. Nicholson|title=International Relations: A Concise Introduction|url=https://books.google.com/books?id=HvI8DAAAQBAJ&amp;pg=PA19|year=2002|publisher=NYU Press|isbn=978-0-8147-5822-9|pages=19–}} &quot;The Jews are a nation and were so before there was a Jewish state of Israel&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Neusner1991&quot;&gt;{{cite book|author=Jacob Neusner|title=An Introduction to Judaism: A Textbook and Reader|url=https://archive.org/details/introductiontoju0000neus|url-access=registration|year=1991|publisher=Westminster John Knox Press|isbn=978-0-664-25348-6|pages=[https://archive.org/details/introductiontoju0000neus/page/375 375]–}} &quot;That there is a Jewish nation can hardly be denied after the creation of the State of Israel&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Dowty19982&quot;&gt;{{cite book|author=Alan Dowty|title=The Jewish State: A Century Later, Updated With a New Preface|url=https://books.google.com/books?id=vL8r4U1FKSQC&amp;pg=PA3|year=1998|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-92706-3|pages=3–}} &quot;Jews are a people, a nation (in the original sense of the word), an ethnos&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last=Brandeis |first=Louis |author-link=Louis Brandeis |date=25 April 1915 |title=The Jewish Problem: How To Solve It |url=https://louisville.edu/law/library/special-collections/the-louis-d.-brandeis-collection/the-jewish-problem-how-to-solve-it-by-louis-d.-brandeis |access-date=2 April 2012 |publisher=University of Louisville School of Law |quote=Jews are a distinctive nationality of which every Jew, whatever his country, his station or shade of belief, is necessarily a member}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Palmer|first1=Edward Henry|author-link1=Edward Henry Palmer|title=A History of the Jewish Nation: From the Earliest Times to the Present Day|url=https://archive.org/details/historyofjewishn00palm|access-date=2 April 2012|year=2002|orig-year=First published 1874|publisher=Gorgias Press|isbn=978-1-931956-69-7|oclc=51578088}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |last=Einstein |first=Albert |author-link=Albert Einstein |date=21 June 1921 |title=How I Became a Zionist |url=http://press.princeton.edu/einstein/materials/jewish_nationality.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20151105012335/http://press.princeton.edu/einstein/materials/jewish_nationality.pdf |archive-date=5 November 2015 |access-date=5 April 2012 |work=[[Einstein Papers Project]] |publisher=[[Princeton University Press]] |quote=The Jewish nation is a living fact}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;GordisHeller2012&quot;&gt;{{cite book|author1=David M. Gordis|author2=Zachary I. Heller|title=Jewish Secularity: The Search for Roots and the Challenges of Relevant Meaning|url=https://books.google.com/books?id=QWrSy8Ckd5UC&amp;pg=PA1|year=2012|publisher=University Press of America|isbn=978-0-7618-5793-8|pages=1–}}: &quot;Judaism is a culture and a civilization which embraces the secular as well&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kunin2000&quot;&gt;{{cite book|author=Seth Daniel Kunin|title=Themes and Issues in Judaism|url=https://books.google.com/books?id=St_TAwAAQBAJ&amp;pg=PA1|year=2000|publisher=A&amp;C Black|isbn=978-0-304-33758-3|pages=1–}}: Although culture - and Judaism is a culture (or cultures) as well as religion - can be subdivided into different analytical categories...&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Mendes-Flohr1991&quot;&gt;{{cite book|author=Paul R. Mendes-Flohr|title=Divided Passions: Jewish Intellectuals and the Experience of Modernity|url=https://books.google.com/books?id=VBuFygk2C-AC&amp;pg=PA421|year=1991|publisher=Wayne State University Press|isbn=0-8143-2030-9|pages=421–}}: &quot;Although Judaism is a culture - or rather has a culture - it is eminently more than a culture&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Judaism/whojew1.html|title=Who is a Jew?|access-date=6 October 2007|last=Weiner|first=Rebecca|year=2007|encyclopedia=[[Jewish Virtual Library]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|title=World Religions: An Introduction for Students|last=Fowler|first=Jeaneane D.|year=1997|publisher=Sussex Academic Press|isbn=1-898723-48-6|page=[https://archive.org/details/worldreligionsin0000unse/page/7 7]|url=https://archive.org/details/worldreligionsin0000unse/page/7}}&lt;/ref&gt;

== سرچينې ==</text>
      <sha1>q2pxok6yjc0jpuovf951kjsg09l57dr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>د استانبول تاريخ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63782</id>
    <revision>
      <id>284712</id>
      <timestamp>2022-08-21T09:32:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17561" xml:space="preserve">د يوويشتمې پېړۍ په پيل کې د لرغونپوهانو له خوا د نوي ډبرين عصر راسپړل شوي هنري تولیدات ښيي چې په شپږمه مخزېږديزه زريزه کې د استانبول په تاریخي ټاپوزمه کې انسانانو ژوند کړی. دې لومړۍ مېشتېدنې، کومه چې له نږدې ختیځ څخه اروپا ته د نوي ډبرين عصر د اوښتو د خپرولو لپاره مهمه وه، مخکې له دې چې د اوبو د کچې لوړېدو له امله ډوبه شي، شا او خوا زر کاله یې دوام وکړ. په اسیایي لوري کې د «فیکرټیپي» په غونډۍ د انسان لومړۍ استوګنه د مسو له پړاو پیل شوې، د موندل شويو هنري مصنوعاتو تاريخ يې له ۵۵۰۰ څخه تر ۳۵۰۰ مخزېږديز پورې رسېږي. دا هم د پام وړ ده چې په اروپایی لوري کې، د ټاپوزمې (سرایبورونو) نقطې ته نږدې د لومړۍ مخزېږديزې زرېزې په لومړيو کې انسانان مېشت و. معاصرو لیکوالانو دې ته له ممکنه «تراکي ټوپونيم لايګوس» سره اړيکه ورکړې، «پيليني دی ايلډر» دا د «بيزانټيم» د سيمې د لومړي نوم په توګه ياد کړی دی. &lt;ref&gt;{{Cite news|date=2009-01-10|title=Istanbul's ancient past unearthed|language=en-GB|work=[[BBC]]|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7820924.stm|access-date=2021-08-05}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Algan|first1=O.|last2=Yalçın|first2=M.N.K.|last3=Özdoğan|first3=M.|last4=Yılmaz|first4=Y.C.|last5=Sarı|first5=E.|last6=Kırcı-Elmas|first6=E.|last7=Yılmaz|first7=İ.|last8=Bulkan|first8=Ö.|last9=Ongan|first9=D.|last10=Gazioğlu|first10=C.|last11=Nazik|first11=A.|last12=Polat|first12=M.A.|last13=Meriç|first13=E.|title=Holocene coastal change in the ancient harbor of Yenikapı–İstanbul and its impact on cultural history|doi=10.1016/j.yqres.2011.04.002|journal=Quaternary Research|volume=76|issue=1|page=30|year=2011|bibcode=2011QuRes..76...30A|s2cid=129280217}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Bu keşif tarihi değiştirir |url=http://www.hurriyet.com.tr/gundem/10027341.asp?gid=229&amp;sz=32429 |work=hurriyet.com.tr}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Marmaray kazılarında tarih gün ışığına çıktı |url=http://fotogaleri.hurriyet.com.tr/galeridetay.aspx?cid=16504&amp;rid=2 |work=fotogaleri.hurriyet.com.tr}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Cultural Details of Istanbul |url=http://www.kultur.gov.tr/EN/BelgeGoster.aspx?17A16AE30572D313A79D6F5E6C1B43FF6169B43EA8C08474 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070912131044/http://www.kultur.gov.tr/EN/BelgeGoster.aspx?17A16AE30572D313A79D6F5E6C1B43FF6169B43EA8C08474 |archive-date=12 September 2007 |access-date=2 October 2007 |publisher=Republic of Turkey, Minister of Culture and Tourism}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;janin&quot;&gt;{{cite book|title=Constantinople byzantine|last=Janin|first=Raymond|author-link=Raymond Janin|place=Paris|publisher=Institut Français d'Études Byzantines|year=1964|pages=10ff}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2016-12-29 |title=Pliny the Elder, book IV, chapter XI |url=http://www.masseiana.org/pliny.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20161229101439/http://www.masseiana.org/pliny.htm |archive-date=29 December 2016 |access-date=2021-08-04 |quote=On leaving the Dardanelles we come to the Bay of Casthenes, ... and the promontory of the Golden Horn, on which is the town of Byzantium, a free state, formerly called Lygos; it is 711 miles from Durazzo,...}}&lt;/ref&gt;

د دې ښار ځانګړی تاریخ د ۶۶۰مخزېږديز په شا او خوا کې پيل شوی، کله چې د «میګارا» يوناني اوسېدونکو دا سيمه ونيوله او په اروپايي لوري «باسفورس» کې يې د «بزانتيوم» بنسټ کېښود. په ۱۹۶مخزېږديز کې يې د رومي جمهوریت په لاس سقوط وکړ او تر ۳۳۰ پورې په لاتيني کې د «بيزانتيوم» په نوم پېژندل کېدو، تر دې چې ډېر ژر دې ښار ته د «قسطنطنيه» نوم ورکړل شو او د رومي سترواکۍ نوې پلازمېنه وګرځېده. د «لومړي جسټانين» د واکمنۍ پر مهال، دا ښار په لوېدېځه نړۍ کې په يو ستر ښار بدل شو، په داسې حال کې چې د وګړو شمېر يې له نيم ميليون څخه زيات و. قسطنطنيه د بيزانس سترواکۍ د پلازمېنې په توګه کارېده، تر هغه وخته چې په ۱۴۵۳ز کال کې د قسطنطنيې په سقوط سره په عملي دول پای ته ورسېده. له دې وروسته قسطنطنيه د عثماني ترکانو پلازمېنه شوه. &lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Bloom|first1=Jonathan|url=https://books.google.com/books?id=un4WcfEASZwC&amp;pg=PARA1-PA315|title=Grove Encyclopedia of Islamic Art &amp; Architecture: Three-Volume Set|last2=Blair|first2=Sheila S.|last3=Blair|first3=Sheila|date=2009-05-14|publisher=OUP USA|isbn=978-0-19-530991-1|pages=1|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Istanbul {{!}} History, Population, Map, &amp; Facts |url=https://www.britannica.com/place/Istanbul |access-date=2021-08-04 |website=Encyclopedia Britannica |language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;NCD&quot;&gt;{{cite book|title=A New Classical Dictionary of Greek and Roman Biography, Mythology and Geography|url=https://books.google.com/books?id=o_RF4Pr-m2MC&amp;pg=PA1003|year=1860|page=1003|last1=Smith|first1=William George}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Harl |first=Kenneth |date=2015-08-26 |title=Early Medieval and Byzantine Civilization: Constantine to Crusades |url=http://www.tulane.edu/~august/H303/handouts/Population.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150826083011/http://www.tulane.edu/~august/H303/handouts/Population.htm |archive-date=26 August 2015 |access-date=2021-08-04}}&lt;/ref&gt;

د منځنيو پېړيو په اوږدو کې د دې سیمې د وګړو شمیر کم شو، خو څومره چې عثماني سترواکي خپل تاریخي عروج ته نږدې شوه، په شپاړسمه پېړۍ کې د دې ښار د وګړو شمېر نږدې ۷۰۰۰۰۰ تنه ورسېد او په دې ډول يو ځل بيا په نړۍ کې د ګڼ مېشتو ښارونو په کتار کې راغی. په ۱۹۲۳ز کال کې د ترکيې د جمهوریت بنسټ کیښودو سره، د هغه هیواد پلازمینه له قسطنطنيې څخه انقرې (مخکې انګوره) ته ولېږدول شوه. له ۱۴۵۳ز کال راهیسې اصلي نوم استانبول د دې ښار یواځینی رسمي ترکي نوم و او له هغې راهیسې يې په ډېرو لوېديځو ژبو کې هم د دوديز نوم قسطنطنيې ځای نيولی. &lt;ref&gt;{{Cite book|last=Bosworth|first=Clifford Edmund|url=https://books.google.com/books?id=UB4uSVt3ulUC&amp;q=istanbul+16th+century+population|title=Historic Cities of the Islamic World|date=2007-01-01|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-15388-2|pages=210|language=en}}&lt;/ref&gt;

== له تاريخ مخکې حالات ==
په هغه سيمه کې چې اوس د استانبول په نوم پېژندل کېږي، لږ تر لږه له نوي ډبرين عصر څخه انسانانو ژوند کړی. د تر ټولو لومړيو استوګنځايونو نېټه يې ۶۷۰۰ مخزېږديز ته رسېږي، کوم چې په اروپايي اړخ کې د «ينيکاپ» د ځمکې لاندې لارې مرکز او «مرمري» سورنګ د جوړېدو پر مهال په ۲۰۰۸ز کال کې کشف شول. په اناتوليايي اړخ کې، تر ټولو لومړی پېژندل شوی کلی يې د «فکرټيپي» غونډۍ ده چې تاريخ يې د مسو تر عصر رسېږي، داسې لاسي صنايع ځينې موندل شوي چې نېټه يې ۵۵۰۰ څخه تر ۳۵۰۰ مخزېږديز پورې رسېږي. په نږدې «کادکي» (چلسدون) کې يو ساحلي کلی موندل شوی چې تاريځ يې «فوينيشيانو» ته رسېږي.&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7820924.stm BBC: &quot;Istanbul's ancient past unearthed&quot;] Published on 10 January 2007. Retrieved on 3 March 2010.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.hurriyet.com.tr/gundem/10027341.asp?gid=229&amp;sz=32429 Hürriyet: Bu keşif tarihi değiştirir (2 October 2008)]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://fotogaleri.hurriyet.com.tr/galeridetay.aspx?cid=16504&amp;rid=2 Hürriyet: Photos from the Neolithic site, circa 6500 BC]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Cultural Details of Istanbul |url=http://kultur.gov.tr/EN/BelgeGoster.aspx?17A16AE30572D313A79D6F5E6C1B43FF6169B43EA8C08474 |access-date=2007-10-02 |publisher=Republic of Turkey, Minister of Culture and Tourism}}&lt;/ref&gt;

== لايګوس ==
د «فليني دي ايلډر» له نظره د هغه په تاریخي روايتونو کې د دې ښار لومړی نوم «لايګوس» و چې احتمالاً د ګاونډيو «سيمايسترا» د کليو سره يو ځای د تراکيانو له خوا جوړ شوی و. اوسمهال د «سيراګيلو» له نقطې سره نژدې د لايګوس اړوند يواځې يو څو ديوالونه او نيمه جوړې ودانۍ پاتې دي، چېرته چې اوس د «توپکپي» ماڼۍ ولاړه ده.  لايګوس او سيمايسترا په اروپايي اړخ کې د استانبول يواځيني کلي وو. په اسیایی لوري کې يوه «فوينشي» مستعمره وه. د لايګوس په اړخ کې يې وروسته «بيزانتيوم» موقعيت درلود. &lt;ref&gt;[http://www.masseiana.org/pliny.htm#BOOK%20IV Pliny the Elder, book IV, chapter XI:] [http://www.masseiana.org/pliny.htm#BOOK%20IV &quot;''On leaving the Dardanelles we come to the Bay of Casthenes, ... and the promontory of the Golden Horn, on which is the town of Byzantium, a free state, formerly called Lygos; it is 711 miles from Durazzo,'' ...&quot;] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170101063545/http://www.masseiana.org/pliny.htm|date=1 January 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;cathenc&quot;&gt;{{cite encyclopedia|last=Vailhé|first=S.|encyclopedia=Catholic Encyclopedia|title=Constantinople|url=http://www.newadvent.org/cathen/04301a.htm|access-date=2007-09-12|year=1908|publisher=Robert Appleton Company|volume=4|location=New York}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;janin2&quot;&gt;{{cite book|title=Constantinople byzantine|last=Janin|first=Raymond|author-link=Raymond Janin|place=Paris|publisher=Institut Français d'Études Byzantines|year=1964|pages=10ff}}&lt;/ref&gt;

== بيزانتيوم ==
بیزانشن (Βυζάντιον)، لاتيني بڼه يې بیزانتیوم دی، دا د دې ښار بل نوم و. انګېرل کیږي چې دا نوم له «تراکي» يا «ايلياري» اصل څخه اخستل شوی دی او په همدې بنسټ يې نېټه له لرغوني يوناني مېشت ځای څخه شاته رسېږي. شونې ده چې دا نوم د تراکي يا الياري شخصي نوم «بايزاس» څخه اخېستل شوی وي. د لرغوني يونان افسانې د «بايزاس» په نوم افسانوي پاچا د «میګاري» نېواکګرو د رهبر او ښار ته د خپل نوم ورکونکي بنسټګر په توګه يادوي. په «چالسډون» کې «کيپ مودا» لومړی هغه ځای و چې په ۶۸۵مخزېږديز کې د «ميګارا» يوناني استوګنو د ابادولو لپاره غوره کړ، دا په ۶۶۷مخزېږديز کې د «بايزاس» پاچا تر مشرۍ لاندې د «بوسفوريوس» په اروپايي اړخ کې د «بايزانشن» له مستعمره کولو مخکې و. بايزانشن، د بايزانشن د پړاو په اوږدو کې، د يو لرغوني ساحلي کلي په سیمه کې جوړ شوی و چې «لايګوس» نومېدو، «اکروپوليس» په هغه ځای اباد و، چېرته چې اوس د «توپکاپي» ماڼۍ اباده ده. &lt;ref name=&quot;janin3&quot;&gt;{{cite book|title=Constantinople byzantine|last=Janin|first=Raymond|author-link=Raymond Janin|place=Paris|publisher=Institut Français d'Études Byzantines|year=1964|pages=10ff}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Georgacas1947&quot;&gt;{{Cite journal|author=Georgacas, Demetrius John|year=1947|title=The Names of Constantinople|journal=Transactions and Proceedings of the American Philological Association|volume=78|pages=347–67|doi=10.2307/283503|publisher=The Johns Hopkins University Press|jstor=283503}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;cathenc2&quot;&gt;{{cite encyclopedia|last=Vailhé|first=S.|encyclopedia=Catholic Encyclopedia|title=Constantinople|url=http://www.newadvent.org/cathen/04301a.htm|access-date=2007-09-12|year=1908|publisher=Robert Appleton Company|volume=4|location=New York}}&lt;/ref&gt;

د بريالي «سیپتیمیوس سیوریس» په وړاندې د «پیسینیوس نایجر» له ملاتړ وروسته، دا ښار روم محاصره کړ او په ۱۹۶مخزېږديز کې يې د پام وړ زيان وليد. بايزانټيوم د روم سترواک «سیپتیمیوس سیوروس» بيا اباد کړ او ډېر ژر يې خپله پخوانۍ سوکالي تر لاسه کړه، د لنډ مهال لپاره سترواک د خپل زوی په وياړ د «اګستا انتونینا» نوم ورکړ.&lt;ref name=&quot;NCD2&quot;&gt;{{cite book|title=A New Classical Dictionary of Greek and Roman Biography, Mythology and Geography|url=https://books.google.com/books?id=o_RF4Pr-m2MC&amp;pg=PA1003|year=1860|page=1003|last1=Smith|first1=William George}}&lt;/ref&gt;

== وروستی رومي پړاو او ختيځه رومي (بيزانس) سترواکي ==
وروسته له هغې چې ويل کېږي یو پیغمبري خوب د دې ښار موقعيت په ګوته کړ، په ۳۲۴ کې د ستر قسطنطین پام د بايزانتيوم د موقعيت پر لور واوښت؛ خو احتمالاً د دې وړاندوينې تر شا رېښتينی دليل په «بوسفوريوس» کې د ۳۲۴ د سپتمبر په ۱۸ نېټه د «کرايسوپولس» (Üsküdar) په جګړه کې د «ليسينيوس» په وړاندې د قسطنطین وروستۍ بريا وه، کومې بريا چې د شريکو رومي سترواکانو تر منځ کرونۍ جګړه پای ته ورسوله او د «تیتراکي» نظام پاتې شوني يې ختم کړل، د کوم په جریان کې چې نیکومیډیا (اوسنۍ ازمیت، د استانبول ختیځ ته ۱۰۰ کیلومتره لرې) د رومي سترواکۍ تر ټولو مخکښ مرکزي ښار و.&lt;ref name=&quot;Hunt, Lynn 1500. p. 248&quot;&gt;Hunt, Lynn. The Making of the West, Peoples and Cultures. 2nd ed. A, To 1500. Mary Dougherty and Denise B. Wydra. Boston: Bedford/St. Martin's, 2005. p. 248&lt;/ref&gt;

بايزانټیم (چې بيا د نوا روما نوم او بالاخره د قسطنطنيې نوم ورکړل شو، يعنې د قسطنطين ښار) په رسمي ډول په ۳۳۰ کې د روم سترواکۍ نوې پلازمینه اعلان شوه. په ۳۳۷ کې قسطنطين د خپلې واکمنۍ په پای کې، د شرېکې ټولواکۍ په يو نظام کې خپل درې زامن د روم د ستراوکۍ شريک وارثان اعلان کړل. په هر حال، د هغه زامنو ونه شول کولای په سوله ييز ډول حکومت وکړي او د هغوی پوځي مخالفتونو دا سترواکي په شمال-سويل ليکه د بالکان ټاپپوزمې په اوږدو کې سره ووېشله. دا سیمه په رسمي ډول په ۳۹۵ کې هغه مهال ووېشل شوه، کله چې «تیوډوسیس» (واکمني ۳۹۵-۳۷۹) مړ شو، د «هونوریوس» په نوم يو زوی يې د لوېدیځ روم سترواک په توګه او د «ارکادیوس» په نوم بل زوی يې د ختیځ روم (بيزانس) د سترواک په توګه پرېښودل.  &lt;ref name=&quot;Hunt, Lynn 1500. p. 248&quot; /&gt;

قسطنطنیه د بيزانسي سترواکۍ پلازمینه شوه. له دې امله چې په دې ښار کې د سترواکۍ ځواک راټول و، تر څنګ يې د اروپا او اسيا لويو وچو او وروسته بيا د افريقا او نورو سيمو تر منځ په تېره شوې مهمه لاره پروت و، د سوداګرۍ، کلتور، دیپلوماسۍ او ستراتیژۍ په برخه کې يې مهمه ونډه درلوده. دا د یوناني نړۍ مرکز او د بيزانس پړاو د ډېرې مودې لپاره د اروپا تر ټولو ستر ښار و. په ۳۱۲ کې د قسطنطین له خوا د مسيحيت په منلو سره، رومي سترواکي د مسيحي کېدو پر لور روانه شوه او په ۳۸۱ کې، د لومړي «تیوډوسیس» د واکمنۍ پر مهال، «نيکن» مسيحيت د رومي سترواکۍ رسمي دولتي دين وګرځېد، په دې ډول قسطنطنیه په یو وده کونکي مذهبي مرکز بدله شوه.&lt;ref&gt;Hunt, Lynn. The Making of the West, Peoples and Cultures. 2nd ed. A, To 1500. Mary Dougherty and Denise B. Wydra. Boston: Bedford/St. Martin's, 2005. p. 253&lt;/ref&gt;

== سرچينې ==</text>
      <sha1>cujas8cwzzbqy6eq656ap47ew4z00my</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>د مقدونيا تاریخ (لروغی پاچايي)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63783</id>
    <revision>
      <id>284713</id>
      <timestamp>2022-08-21T09:33:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13110" xml:space="preserve">د مقدونيې پاچايي يو لرغونی دولت و، کوم چې د شمالي يونان په اوسنۍ مقدونيه سيمه کې موقعيت درلود، د لرغوني يونان پړاو پر مهال، د اومې مخزېږدېزې پېړۍ په نيمايي کې يې بنسټ اېښودل شوی و او تر دويمې پېړۍ يې دوام پیدا کړ. په لومړي سر کې د «ارګاد» واکمنې لړۍ د پاچايانو له خوا رهبري کېدو، د مقدونيې د «امانټياس اول» (۵۴۷-۴۹۸مخزېږديز) او د هغه د زوی د مقدونيې د لومړي سکندر (۴۷۹- ۴۵۴مخزېږيديز) د واکمنۍ پر مهال مقدونيا د لرغوني فارس د هخامنشي سترواکۍ تابع وګرځېده. د «خشايارشاه اول» په مشرۍ پر يونان د فارسيانو د دويم بريد په مقابل کې د يونان د وروستۍ بریا او له اروپايي مرکزي سيمو څخه د پارسي ځواکونو د وتلو پر مهال شا اوخوا ۴۷۹مخزېږديز کې د هخامنشي مقدونيې پړاو پای ته ورسېده.

د کلاسيکي یونان په زمانه کې، د مقدون «ديم پرډيکاس» (۴۵۴ – ۴۱۳ مخزېږديز) نېغ په نېغه د کلاسیکي اتن او سپارټا تر منځ په «پيلوپونيزي» جګړه کې ښکېل شو، نوموړي د «چيلسيډيس» په ټاپوزمه د مقدونيې د واک د ساتنې په هڅه کې خپل ايتلاف له يو ښاري دولت څخه بل ښاري دولت ته بدل کړ. د هغه د واکمنۍ پړاو د «اوډريسي» پاچايۍ د «تريسيايی» واکمن «سيټالسيس» سره د لانجو او د لنډمهالي ايتلاف له امله شهرت موندلی. په پايله کې نوموړي له اتن سره سوله وکړه، په دې ډول د دواړو تر منځ يو اتحاد منځ ته راغی، کوم چې د مقدون د «لومړي ارکيليس» (۴۱۳-۳۹۹ مخزېږديز) د حکومت د پړاو پر لور ورسېد.

د «ارکيليوس» واکمنۍ د مقدونيې په قلمرو کې امنيت، ثبات او مالي خونديتوب راوست، بیا هم د هغه وژنې، چې په اړه يې ډېر معلومات نه شته (شونې ده چې د یو شاهي درباري له خوا وژل شوی وي)، دا هېواد د ګواښ او شخړو په حالت کې پرېښود.

د مقدون د «درېیم امينټاس» نالرامه حکومتي پړاو (۳۹۳-۳۷۰مخزېږديز) د «دارداني» د «ايليرين» واکمن «بارډيليس» او د «اولينتوس» د «کليسيډين» د ښاري دولت دواړو له خوا ويجاړونکي بريدونه وليدل، دواړه بريدونه په ترتيب سره د «تيسالي» او «سپارټا» د ښاري دولتونو له خوا د بهرنيو ځواکونو په مرسته له ماتې سره مخ شول. دويم سکندر (۳۷۰ – ۳۶۸ مخزېږديز) په «تيسالي» بريد وکړ، خو د «لاريسا» په نيولو بريالی نه شو ،کوم چې د «تبس» «پيلوپيډاس» نيولی و، چا چې له مقدونيې سره په دې شرط سوله وکړه چې هغوی به د راتلونکي مقدون د پاچا فليپ دويم (۳۵۹ -۳۳۶ مخزېږديز) په ګډون يرغمل کړي اشراف تسليموي.

دويم فليپ هغه مهال واک په لاس کې واخيست، کله چې د هغه مشر ورور د مقدون «درېيم پرډيکاس» (۳۶۸-۳۵۹ مخزېږديز) د «بارډيليس» د پوځ له خوا له ماتې سره مخ او ووژل شو. له مهارت ډکې ديپلوماسۍ په کارولو سره، دويم فيليپ وکولای شول چې له «ايليريانو، تريسايانو، پونيانو او اتنيانو» سره سوله وکړي، کومو چې د هغه سرحدونه له ګواښ سره مخ کړي وو. دې سولې هغه ته وخت ورکړ چې د دې لرغونې مقدونيې په پوځ کې اصلاحات راولي، مقدونيايي پوځي ډلګۍ جوړې کړې، کومې چې له سپارټا پرته د یونان د نيولو په برخه کې د هغه د پاچايې د بريا لپاره مهمې ثابتې شوې. هغه کرار کرار د بهرنيو ځواکونو سره د ودونو له لارې ايتلافونه جوړ کړل، په «اولينتي» جګړه (۳۴۹-۳۴۸ مخزېږديز) کې يې «چلسيډي» ايتلاف له منځه يوړ او په درېيم «سکرډ» جګړه (۳۵۶-۳۴۶ مخزېږديز) کې «فوسس» ته په ماتې ورکولو کې د خپلې ونډې له امله د «تيسالين» او «ايمفيکټيونک» اتحاد د منتخب غړي په ګرځېدو سره يې خپل سياسي ځواک لا پسې زيات کړ. د  ۳۳۸ مخزېږديزې په  «چيرونيا» جګړه کې د «اتن» او «تبس» د يو اتحاد په وړاندې د مقدونيې له بريا وروسته، فيليپ د «کرنتس» اتحاد جوړ کړ او د هغې د مشر مسئول په توګه وټاکل شو، څو تر مقدونيايي سلطې لاندې د هخامنشي سترواکۍ په وړاندې د متحده يوناني بريد مشري وکړي. په هرحال، کله چې دويم فيليپ د هغه يو ساتونکي وواژه، د هغه زوی درېیم سکندر يې ځای ناستی وګرځېد، کوم چې د ستر سکندر (۳۳۶ -۳۲۳ مخزېږديز) په نوم زیات شهرت موندلی دی، چا چې په هخامنشي مصر او اسيا بريد وکړ او د درېیم داريوس (درېیم دارا) واکمني يې نسکوره کړه، څوک چې اړ شو باکتريا (کوم چې اوسنی افغانستان دی) ته وتښتي، چېرته چې نوموړی د خپل يو خپلوان «بيسس» له خوا ووژل شو. د تخت دا مدعي بالاخره د سکندر له خوا اعدام شو، بیا هم سکندر په دوه دېرش کلنۍ کې د نامعلومې ناروغۍ ښکار وګرځېد، د چا مړينه چې د هغه د پخوانيو قوماندانانو «ديالوچيانو» له خوا د بايبل د وېش لامل وګرځېده، د دوی په منځ کې مشر يې «انټي پيټر» و، څوک چې د مقدوم د پنځم سکندر (۳۲۳-۳۰۹ مخزېږديز) پالونکی او مربي و. دې پېښې په لوېديځه اسيا او د مديترانې په نړۍ کې د «هيلينستيکي» پړاو له پيل سره مرسته وکړه، د کومې په پايله کې چې د سکندر د سترواکۍ په پخوانيو سيمو «بطليموسي، سيليوسي او اټلډ» مېراثي پاچايۍ منځ ته راغلې.&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Gabriel|first1=Richard A.|title=Philip II of Macedonia: Greater Than Alexander|date=2010|publisher=Potomac Books|isbn=978-1597975193|page=232|quote=That sense of being one people allowed each Greek state and its citizens to contribute their values, experiences, traditions, resources, and talents to a new national identity and psyche. It was not until Philip's reign that a common sentiment of what it meant to be a Hellene reached all Greeks. Alexander took this culture of Hellenism with him to Asia, but it was Philip, as leader of the Greeks, who created it and in doing so made the Hellenistic Age possible.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Kinzl|first1=Konrad H|title=A Companion to the Classical Greek World|date=2010|publisher=Wiley-Blackwell|isbn=978-1444334128|page=553|quote=He [Philip] also recognized the power of pan-hellenic sentiment when arranging Greek affairs after his victory at Chaironeia: a pan-hellenic expedition against Persia ostensibly was one of the main goals of the League of Corinth.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Burger|first1=Michael|title=The Shaping of Western Civilization: From Antiquity to the Enlightenment|date=2008|publisher=University of Toronto Press|isbn=978-1551114323|page=76|quote=In the end, the Greeks would fall under the rule of a single man, who would unify Greece: Philip II, king of Macedon (360-336 BC). His son, Alexander the Great, would lead the Greeks on a conquest of the ancient Near East vastly expanding the Greek world.}}&lt;/ref&gt;

مقدونيې د هلنستيکي يونان د واکمن دولت په توګه خپلې دندې ته دوام ورکړ، خو بیا هم د «انټيپاټرايډ» او نوي زېږيدلي «انټيګونايډ» واکمنو کورنيو تر منځ د خپلمنځي جګړو له امله يې واکونه کم شول. د «ايپيرس د پيرهس،، ليسيماچس، لومړي سيليوکس نيکيټر او سيلټک ګايټيز» له خوا د مقدونيې د دویم «انټيګونس» په مشرۍ کې (۲۷۷-۲۷۴؛ ۲۷۲-۲۳۸ مخزېږديزو کلونو) له پښو غورځونکو بريدونو څخه له راوتلو وروسته مقدونيه د اتن په نيولو بريالۍ شوه او په «کرومونودي» جګړه (۲۶۷-۲۶۱ مخزېږديز) کې يې د «Ptolemaic» مصر د سمندري بريدونو په وړاندې د دې ښار دفاع وکړي. په هر حال، په ۳۵۱مخزېږديز کې د «سيسيون» «الراټس» بغاوت د «اچيان» د اتحاديې د جوړېدو لامل وګرځېد، کوم چې د يونان په مرکزي سیمو کې د مقدونيې د پاچايانو د هيلو لپاره يوه تلپاتې ستونزه وګرځېده. د مقدونيې ځواک (۲۲۹-۲۲۱ مخزېږديز) د «دوسون» «درېیم انتيګونوس» تر واکمنۍ لاندې يو ځل بيا د سر پورته کولو شاهد و، چا چې په «کليومين» جګړه (۲۲۹-۲۲۲ مخزېږديز) کې د «درېیم کلومينز» تر مشرۍ لاندې سپارټيانو ته ماتې ورکړه. که څه هم پنځم فيليپ (۲۲۱-۱۷۹مخزېږديز) په ټولنيزه جګړه (۲۲۰-۲۱۷مخزېږديز) کې «ايټولي» اتحاديې ته په ماتې ورکولو کې بريالی شو، خو د هغه دې هڅو چې په «ايډرياټيک» سمندر کې مقدونيايي ځواک ځای پر ځای کړي او «هنيبل» سره د مقدونيايی-کارتيجيني تړون منځ ته راوړي، رومي جمهوريت ووېراوه، کوم چې يوناني ښاري دولتونو اتحاد په مقدونيه بريد ته چمتو کړ، په داسې حال کې چې روم په ايټاليې کې «هنيبل» ته په ماتې ورکولو خپله توجه مرکوزه کړه. په پايله کې روم د پنځم فيليپ په وړاندې په لومړۍ (۲۱۴-۲۰۵ مخزېږديز) او دويمه (۲۰۰-۱۹۷مخزېږديز) مقدونيايي جګړو کې بريالی و، پنځم فيليپ  ته د «کريټن» په جګړه (۲۰۵-۲۰۰ مخزېږديز) کې هم د هغه اتحاد له خوا ماتې ورکړل شوې وه چې مشري يې «روډز» کوله. مقدونيه اړ شوه چې له مقدونيې څخه بهر په یونان کې خپلې واکمنۍ خوشې کړي، په داسې حال کې چې دريمه مقدونيايي جګړه (۱۷۱-۱۶۸مخزېږديز) په بشپړ ډول د پاچايې په پای ته رسولو کې بريالۍ شوه، له کومې وروسته چې روم د مقدون «پرسيوس» (۱۷۹-۱۶۸مخزېږديز) نظرباند کړ او په مقدونيه کې يې څلور تابع جمهوري دولتونه جوړ کړل. په مقدونيه کې د بغاوت د مخنیوي په یوه هڅه کې، روم په دې دولتونو کې سخت قوانين پلي کړل، کومو چې د  دوی اقتصادي وده او په خپلو منځو کې تعامل محدود کړ. په هر حال، «اينډريسکس»، څوک چې د «انټيګوناډز» سره اړیکه درلودونکی د تخت دعوادار و، د څلورمې مقدونيايي جګړې (۱۵۰-۱۴۸ مخزېږديز) پر مهال د لنډې مودې لپاره مقدونيايي پاچايي بيا راژوندۍ کړه. د هغه پوځونو د «پيډنا» په دويمه جګړ کې د رومي جنرال « Quintus Caecilius Metellus Macedonicus» له خوا وځپل شول، په دې ډول رومي مقدونيايي ولايت منځ ته راغی او د رومي یونان لومړی پړاو پيل شو.&lt;ref name=&quot;king 376 sprawski 127 errington 2 3&quot;&gt;{{harvnb|King|2010|p=376}}; {{harvnb|Sprawski|2010|p=127}}; {{harvnb|Errington|1990|pp=2–3}}.&lt;/ref&gt;

== سرچينې ==</text>
      <sha1>kn0figh6thylns4zpj09ivhmzikb16k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>مریخ ته انساني ماموریت</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63784</id>
    <revision>
      <id>284714</id>
      <timestamp>2022-08-21T09:39:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17974" xml:space="preserve">مریخ ته د انسانانو د لېږلو نظریه د ۱۹۴۰مې لسیزې له وروستیو راهیسې د مریخ د پراخې پلټنې د یوې برخې په توګه د فضایي انجنیرۍ او ساینسي څېړنو موضوع ده. ځینو د مریخ د سپوږمیو فوبوس او ډیموس سپړنې ته هم پام کړی دی. په اوږدمهالو وړاندیزونو کې مریخ ته د استوګنې لپاره انسانان لېږل او د مریخ سیارې استوګنیز کول شامل دي. ناسا ادارې، روسیې هېواد، بوینګ شرکت، سپېس‌اېکس شرکت او د مریخ الهام بنسټ مریخ ته د انساني ماموریتونو د لېږلو وړاندیزونه کړي دي. تر ۲۰۲۲ کال پورې په مریخ کې یوازې روباټيکې فضايي بېړۍ او مریخ څېړونکي وسایل موجود دي. تر دې مهاله انسانانو له ځمکې څخه بهر تر ټولو لرې سفرونه سپوږمۍ ته کړي دي.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=JAXA |date=2021-09-20 |title=Japan Space Agency: Why We're Exploring the Moons of Mars |url=https://scitechdaily.com/japan-space-agency-why-were-exploring-the-moons-of-mars/ |access-date=2021-09-25 |website=SciTechDaily |language=en-US}}&lt;/ref&gt;

د ماموریتونو لپاره داسې فرضي وړاندیزونه چې انساني څېړونکي هم په کې شامل وي، د ۱۹۵۰مې لسیزې په لومړیو کې پیل شول. د دغو پلان شویو ماموریتونو عملي کېدل معمولاً د مسودې یا لومړۍ طرحې تر جوړولو وروسته له ۱۰ تر ۳۰ کلونو پورې وخت نیسي. مریخ ته د باخدمې ماموریتونو د پلانونو لېست د بېلابېلو هغو ماموریتونو وړاندیزونه څرګندوي چې د فضايي څېړنو په برخه کې د ګڼو ادارو او فضايي مرکزونو له‌خوا وړاندې شوي دي. د دغو خدمه لرونکو ماموریتونو پلانونه له هغو ساینسي سفرونو سره توپیر لري چې په کې (د دوو او اتو ستور مزلو تر منځ) یوه کوچنۍ ډله د څو اونیو یا ډېرې مودې لپاره مریخ ته سفر کوي. تر ۲۰۲۰ کال وړاندې د لمسي ټکنالوژیو په مرسته د مریخ د مجازي کتنو وړاندیز هم شوی و.&lt;ref name=&quot;SPC-20190827&quot;&gt;{{cite news|last=Wall|first=Mike|title=Astronauts Will Face Many Hazards on a Journey to Mars - NASA is trying to bring the various risks down before launching astronauts to Mars in the 2030s.|url=https://www.space.com/crewed-mars-mission-astronaut-dangers.html|date=27 August 2019|work=[[Space.com]]|access-date=27 August 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;WP-20201215&quot;&gt;{{cite news|last=Von Drehle|first=David|title=Humans don't have to set foot on Mars to visit it|url=https://www.washingtonpost.com/opinions/humans-dont-have-to-set-foot-on-mars-to-visit-it/2020/12/15/b1df2afe-3f05-11eb-9453-fc36ba051781_story.html|date=15 December 2020|work=[[The Washington Post]]|access-date=16 December 2020}}&lt;/ref&gt;

د مریخ روباټیک اکتشاف له څو لسیزو راهیسې د ملي فضايي پروګرامونو موخه ده چې دا موخه په لومړي ځل په ۱۹۶۵ کال کې د «مارینر ۴» فضايي بېړۍ په مرسته سره ترلاسه شوه. مریخ ته انساني ماموریتونه له ۱۸۸۰یمې لسیزې راهیسې د ساینس فېکشن یا علمي تخیلي داستانونو برخه ده. د فېکشن په لا پراخه کچه کې مریخ سیاره په پرله‌پسې ډول په کتابونو، ګرافیک ناولونو او فلمونو کې د اکتشاف او هلته د ځای پر ځای کېدو‎ موخه ګرځېدلې ده. په فېکشن داستانونو کې د «مریخوالو» مفهوم د هغه شي په معنا کارول کېږي چې په مریخ کې ژوند کوي. د انډي ویر د ۲۰۱۱ کال ناول «مریخوال» (The Martian) چې په ۲۰۱۵ کال کې یې له مخې فلم هم جوړ شو، د دغه مفهوم په اړه یو بریالی ساینس فېکشن و.

== مریخ ته سفر ==
د سیارې د مدارونو تر منځ د لېږد لپاره اړینه انرژي یا یا ډېلټا-وي د مداري تناوب له لارې په ټاکل شويو زماني واټنونو کې تر ټولو ټیټه ده. له ځمکې څخه مریخ ته په سفرونو کې دغه تناوب یا دوره هرې ۲۶ میاشتې (۲ کاله او ۲ میاشتې) دي، له همدې امله ماموریتونه عموماً له دغو تناوبونو یا دورو سره هم‌مهاله پلان کېږي. دا چې د مریخ مدار له مرکز څخه وځي، له دې امله په کابو ۱۵ کلن دوران کې د ټیټې انرژۍ په تناوبونو کې اړینه انرژي بدلون کوي چې تر ټولو اسانه دوره یوازې د حد اکثر نیمایي انرژۍ ته اړتیا لري. په شلمه پېړۍ کې د توغولو په دورو کې په ۱۹۶۹ او ۱۹۷۱ کلونو کې او بیا په ۱۹۸۶ او ۱۹۸۸ کلونو کې یو بل ټیټ مقدار موجود و چې بیاځلي دا دوره تکرار شوه. د ټیټې انرژۍ راتلونکی تناوب په ۲۰۳۳ کال کې پېښېږي.&lt;ref name=&quot;portree2001&quot;&gt;David S. F. Portree, ''Humans to Mars: Fifty Years of Mission Planning, 1950–2000,'' NASA Monographs in Aerospace History Series, Number 21, February 2001. Available as [https://history.nasa.gov/monograph21/humans_to_Mars.htm NASA SP-2001-4521].&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;portree2001window&quot;&gt;Page 18–19 in Chapter 3 of David S. F. Portree's ''Humans to Mars: Fifty Years of Mission Planning, 1950–2000,'' NASA Monographs in Aerospace History Series, Number 21, February 2001. Available as [https://history.nasa.gov/monograph21/humans_to_Mars.htm NASA SP-2001-4521]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|title=Mission design options for human Mars missions|author=Paul D. Wooster|journal=International Journal of Mars Science and Exploration|year=2007|volume=3|page=12|doi=10.1555/mars.2007.0002|bibcode=2007IJMSE...3...12W|display-authors=etal|citeseerx=10.1.1.524.7644}}&lt;/ref&gt;

== پر مریخ ناسته ==
یو شمر بې انسانه فضایي بېړۍ د مریخ پر سطحه ښکته شوې دي چې د «سکاپارلي اي.ډي.اېم» په څېر ځینې یې د ښکته کېدو پر مهال د ستونزمنې ناستې له امله ناکامې شوې هم دي. «بېګل ۲» په ۲۰۰۳ کې ناکامه شوه. بریالۍ فضايي بېړۍ دا دي:

* مریخ ۳ – ۱۹۷۱
* وایکېنګ ۱ او وایکېنګ ۲ - ۱۹۷۶
* مارس پات‌فاینډر او سوجورنر پلټونکی یې - ۱۹۹۷
* سپېرېټ او اپرچونیټي پلټونکي – ۲۰۰۴
* فینېکس – ۲۰۰۸
* کیوریاسیټي پلټونکی – ۲۰۱۲
* انسایټ بېړۍ – ۲۰۱۸
* ټیان‌ون-۱ بېړۍ او ژورونګ پلټونکی - ۲۰۲۱
* پیرسېورېنس پلټونکی او اېنجېنیوټي هلیکوپټر – ۲۰۲۱

== د ماموریت وړاندیزونه ==
په تېرو ۷ لسیزو کې مریخ ته د انسان د فضايي الوتنو لپاره د ماموریت بېلابېلې طرحې وړاندیز شوې یا څېړل شوې دي. په دې کې کیمیاوي، اتومي او برېښنایي خوځنده قوې او هلته د ښکته کېدو، ژوند کولو او بېرته راستنېدو بېلابېلې مېتودولوژۍ شاملې دي.

ځینې هېوادونه او ادارې مریخ ته د انسانانو د استولو اوږد مهالې موخې لري.

* متحد ایالتونه اوس مهال څو روباټیک ماموریتونه لري چې د مریخ سپړنه کوي، له مریخ څخه د بېلګو په بېرته راستنېدو سره به د راتلونکي لپاره پلان جوړېږي. د ګڼ‌موخیزې باخدمه نقلیه وسیلې «اوریون» موخه دا ده چې د توغوونکې او خدمه سپارونکې وسیلې په توګه کار وکړي چې تر څنګ به یې «ډیپ سپېس هبیتات» هم وي او د ۱۶ میاشتني سفر لپاره به د اوسېدو فضايي اضافي ځای برابروي. د مریخ د لومړنۍ خدمې په ماموریت کې چې د ۲۰۳۰مې لسیزې لپاره وړاندیز شوی دی، مریخ ته د ستورمزلو لېږل، د مریخ په مدار کې ګرځېدل او ځمکې ته بېرته ستنېدل شامل دي. مریخ ته د متحدو ایالتونو د حکومتي ماموریتونو لپاره ټکنالوژي د جوړېدو او پراخېدو په حال کې ده، خو داسې مناسبه تمویل شوې کړنلاره نه‌شته چې د ۲۰۳۰مې لسیزې تر نیمایي پورې پر مریخ د انسان ښکته کېدو ټاکل شوې موخه عملي کړي. ناسا د ولسمشر تر امر لاندې تر ۲۰۳۳ کال پورې مریخ ته انسانان بیايي او د ناسا له‌خوا تمویل شوي انجینران د مریخ له خاورې څخه د خښتو تولیدولو له لارې هلته د احتمالي انساني استوګنځایونو جوړولو لپاره څېړنې کوي.&lt;ref name=&quot;SPC-201908273&quot;&gt;{{cite news|last=Wall|first=Mike|title=Astronauts Will Face Many Hazards on a Journey to Mars - NASA is trying to bring the various risks down before launching astronauts to Mars in the 2030s.|url=https://www.space.com/crewed-mars-mission-astronaut-dangers.html|date=27 August 2019|work=[[Space.com]]|access-date=27 August 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.theguardian.com/science/2014/dec/01/nasa-orion-spacecraft-human-mars-mission|title=Nasa's Orion spacecraft prepares for launch in first step towards manned Mars mission|newspaper=[[The Associated Press]]|access-date=2014-12-03}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Twitter feed of NASA |url=https://twitter.com/NASA/status/539814651404754944 |access-date=2014-12-02 |publisher=Twitter}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ars201610122&quot;&gt;{{cite news|last=Berger|first=Eric|url=https://arstechnica.com/science/2016/10/why-obamas-giant-leap-to-mars-is-more-of-a-bunny-hop-right-now/|title=Why Obama's &quot;giant leap to Mars&quot; is more of a bunny hop right now|work=[[Ars Technica]]|date=2016-10-12|access-date=2016-10-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Johnston, Ian.  [https://www.independent.co.uk/news/science/mars-colonists-red-brick-houses-live-in-engineers-nasa-mission-donald-trump-a7705541.html &quot;'Incredibly brave' Mars colonists could live in red-brick houses, say engineers&quot;], ''[[The Independent]]'' (April 27, 2017).&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=NASA's Orion Flight Test and the Journey to Mars |url=https://www.nasa.gov/content/nasas-orion-flight-test-and-the-journey-to-mars/index.html#.VH62pTGVJK8 |access-date=2014-12-01 |publisher=NASA website}}&lt;/ref&gt;
* د اروپا فضايي اداره اوږد مهاله موخه لري تر څو مریخ ته انسانان واستوي، خو تر اوسه یې د خدمې فضايي بېړۍ نه ده جوړه کړې. دې ادارې په ۲۰۱۶ کال کې د «اېکزامارس» په څېر روباټیکه څېړنیزه بېړۍ لېږلې ده او په ۲۰۲۲ کې د راتلونکې څېړنیزې بېړۍ لېږلو پلان لري.
* روسیه پلان لري چې د ۲۰۴۰-۲۰۴۵ کلونو تر منځ مریخ ته انسانان واستوي.&lt;ref&gt;{{cite web |script-title=ru:Пилотируемый полет на Марс будет возможен после 2040 года - Роскосмос |url=http://versii.com/news/238798/ |access-date=22 August 2014 |website=Versii.com |language=ru}}&lt;/ref&gt;

== ټکنالوژيکي نوښتونه او خنډونه ==
مریخ ته د انسان د فضايي سفر لپاره باید لوی تخنیکي خنډونه لرې شي. 

د مریخ نازک او لږ ژور اتوموسفیر ته ننوتل به د بیاځأي ننوتلو لپاره ډېرې ستونزې رامنځته کړي؛ د ځمکې په پرتله چې خورا متراکم اتوموسفیر لري، هر ډول فضايي بېړۍ به په ډېره چټکۍ سره سطحې ته راښکته کېږي چې هلته یې باید سرعت ټکنی شي. په دې کې باید د ډېرې تودوخې د نیولو پوښ وکارول شي. ناسا دا مهال د داسې ټکنالوژيو په اړه څېړنې کوي چې د مریخ اتوموسفیر ته د ننوتلو لپاره د سرعت د کمولو نوې تګلارې جوړې کړي.&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Coates |first1=Andrew |title=Decades of attempts show how hard it is to land on Mars – here's how we plan to succeed in 2021 |url=https://theconversation.com/decades-of-attempts-show-how-hard-it-is-to-land-on-mars-heres-how-we-plan-to-succeed-in-2021-69734#:~:text=The%20reason%20it%20is%20so,surface%2C%20and%20must%20be%20slowed. |access-date=24 April 2021 |website=The Conversation}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Spinning heat shield for future spacecraft |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2018/08/180809112507.htm |access-date=24 April 2021 |website=ScienceDaily}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Spinning heat shield for future spacecraft |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2018/08/180809112507.htm |access-date=24 April 2021 |website=ScienceDaily}}&lt;/ref&gt;

مریخ ته د بېرته راستنېدو ماموریت به له سطحې څخه د خدمې د لېږدولو لپاره یوه راکټ ته اړتیا ولري. د توغولو اړتیاوې په دې معنا دي چې دا راکټ به له ځمکې څخه مدار ته د تګ د راکټ په پرتله خورا کوچنی وي. له مریخ څخه مدار ته هم ښايي بېړۍ په یوه پړاو کې وتوغول شي. له دې سره سره به په مریخ کې د راکټ ښکته کېدل ستونزمن وي او د لوی راکټ لپاره به بیاځلي ننوتل هم سخت وي.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nasa.gov/content/mars-ecopoiesis-test-bed|title=Mars Ecopoiesis Test Bed|last=Hall|first=Loura|date=2017-03-24|work=NASA|access-date=2018-03-05|language=en}}&lt;/ref&gt;

'''د رګونو مایع'''

له طبي توکو څخه یوه ته چې ښايي اړتیا ورته موجوده وي، د رګونو ډېره اندازه مایعات دي چې تر ډېره اوبه دي خو نور مواد هم لري، دا په مستقیم ډول د انسان د وینې جریان ته اضافه کېدای شي. که چېرې دا مواد له موجوده اوبو څخه جوړ شي، دا به د کتلې لپاره اړتیا راکمه کړي. د دې وړتیا لومړۍ بېلګه په ۲۰۱۰ کال کې په نړیوال فضايي سټېشن کې وازمویل شوه.&lt;ref name=&quot;ivegen&quot;&gt;{{cite web |date=7 June 2013 |title=A Solution for Medical Needs and Cramped Quarters in Space IVGEN Undergoes Lifetime Testing in Preparation For Future Missions |url=http://www.nasa.gov/mission_pages/station/research/news/IVGEN.html |access-date=12 June 2015 |work=NASA}}&lt;/ref&gt;

'''د تمرین یا ورزش پرمختللې وسیله'''

یو څوک چې د اوږدې مودې لپاره فعالیت ونه لري، د عضلاتو او هډوکو قدرت او وزن بایلي. د فضايي سفر شرایط په ستور مزلو کې د هډوکو د منرالي تراکم د بایللو لامل پېژندل شوی دی چې د هډوکو د ماتېدو خطر ډېروي. وروستي ریاضیکي ماډلونه اټکل کوي چې ۳۳ سلنه ستورمزلي به مریخ ته د انساني ماموریت پر مهال د هډوکو د وروستوالي له خطر سره مخ وي. د تمرین دغې پرمختللې وسیلې ته ورته نور وسیال به په فضايي بېړۍ کې یوه اړتیا وي.&lt;ref name=&quot;journals.plos.org&quot;&gt;{{cite journal|doi=10.1371/journal.pone.0226434|title=A human mission to Mars: Predicting the bone mineral density loss of astronauts|year=2020|last1=Axpe|first1=Eneko|last2=Chan|first2=Doreen|last3=Abegaz|first3=Metadel F.|last4=Schreurs|first4=Ann-Sofie|last5=Alwood|first5=Joshua S.|last6=Globus|first6=Ruth K.|last7=Appel|first7=Eric A.|journal=PLOS ONE|volume=15|issue=1|pages=e0226434|pmid=31967993|pmc=6975633|bibcode=2020PLoSO..1526434A|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;

'''تنفسي ګازونه'''

په داسې حال کې چې انسانان خالص اکسیجن تنفس کوي، معمولا د نایتروجن په څېر اضافي ګازونه په تنفسي ترکیب کې شاملېږي. یو احتمال دا دی چې د مریخ له اتوموسفیر څخه نایتروجن او ارګون ترلاسه کړي، خو له یو بل څخه یې جلا کول ګران دي. په پایله کې ویلی شو چې د مریخ په استوګنځایونو کې ښايي ۴۰ سلنه ارګون، ۴۰ سلنه نایتروجن او ۲۰ سلنه اکسیجن وکارول شي.&lt;ref name=&quot;gas&quot;&gt;{{cite web |title=The Caves of Mars – Martian Air Breathing Mice |url=http://www.highmars.org/niac/niac02.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20070724100724/http://www.highmars.org/niac/niac02.html |archive-date=24 July 2007 |access-date=12 June 2015 |work=highmars.org}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;spectrum.ieee.org&quot;&gt;{{cite web |date=30 September 2015 |title=Suiting Up for the Red Planet |url=https://spectrum.ieee.org/aerospace/space-flight/suiting-up-for-the-red-planet |website=Ieee.org}}&lt;/ref&gt;

== سرچينې ==</text>
      <sha1>25r1kjwqj5dfk299spdy5c7in9ks7a2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>عثماني خلافت</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63785</id>
    <revision>
      <id>284715</id>
      <timestamp>2022-08-21T09:41:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12844" xml:space="preserve">د عثماني امپراتورۍ د خلافت (په عثماني ترکي کې: خلافت مقامي، په رومي: hilâfet makamı، lit. «د خلافت دفتر») ادعا د منځنيو پېړيو په وروستيو او د معاصرې دورې په لومړیو کې د ترکیې د عثماني امپراتورۍ د مشرانو له خوا د اسلام د خلفاوو په توګه ترسره کېده. د عثماني امپراتورۍ د پراختیا په دوره کې، کله چې لومړي سلطان سلیم په ۱۵۱۷ کال کې مملوک مصر فتح کړ تر هغه وروسته عثماني واکمنانو د خلافت ادعا وکړه، چې هغه ته یې د مکې او مدینې د سپیڅلو ښارونو د مدافع لقب ورکړ او د عثماني خلافت ادعا یې په اسلامي نړۍ کې پیاوړې کړه. 

د عثماني خلافت ړنګېدل د غربي اروپا له خوا د واک د ورو تخریب له امله او د ملګرو ملتونو په امر د عثماني امپراتورۍ د ویشلو په پایله کې ترسره شو. دویم عبدالمجید، د عثماني خلافت وروستني خلیفه تر وېش وروسته هم د څو کلونو لپاره د خپل خلافت منصب په غاړه درلود خو د مصطفی کمال پاشا (پاچا) د سیکولر اصلاحاتو او په ۱۹۲۴ کال کې د عثمان اوغلو د شاهي کورنۍ له ترکیې نه د جلاوطنۍ له امله د خلافت مقام لغوه شو. مصطفی کمال پاشا احمد شریف السنوسي ته په دې شرط د خلافت وړاندیز وکړ چې له ترکیې نه بهر ژوند وکړي. سینوسي دا وړاندیز رد او له دویم عبدالمجید نه یې خپل ملاتړ اعلان کړ.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=fc69BhBDjhwC&amp;q=ottomans+sufism|title=The Dervish Lodge: Architecture, Art, and Sufism in Ottoman Turkey|isbn=9780520070608|last1=Algar|first1=Ayla Esen|date=January 1992}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=83JrBi-FM1QC&amp;q=ottomans+sufism&amp;pg=PR1|title=Sufi Visionary of Ottoman Damascus: ʻAbd Al-Ghanī Al-Nābulusī, 1641-1731|isbn=9780415341653|last1=Sirriyeh|first1=Elizabeth|year=2005}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=SMGSTgfU7CQC&amp;q=ottomans+sufism&amp;pg=PA106|title=Mamluks and Ottomans: Studies in Honour of Michael Winter|isbn=9781136579172|last1=Wasserstein|first1=David J.|last2=Ayalon|first2=Ami|date=17 June 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC&amp;q=ottomans+sufism&amp;pg=PA540|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|isbn=9781438110257|last1=́Goston|first1=Ga ́bor A.|last2=Masters|first2=Bruce Alan|date=21 May 2010}}&lt;/ref&gt;{{sfn|Özoğlu|2011|p=5; Özoğlu quotes 867.00/1801: [[Mark Lambert Bristol]] on 19 August 1924}}

== تاریخ ==

=== '''۱۵۱۷- ۱۸۷۵''' ===
په ۱۵۱۷ کې، عثماني لومړي سلطان سلیم په قاهره کې د عثماني – مملوک په جګړه کې د مملوک سلطنت ته ماتې ورکړه. د قاهرې وروستی خليفه، درېیم المتوکل، د بندي په توګه قسطنطنيه ته واستول شو. ویل کېږي چې هلته، المتوکل په رسمي توګه د خلیفه لقب او د هغه ظاهري نښانونه - د محمد توره او خرقه - سلیم ته وسپارل او عثماني سلطانان یې د نويو خلفاوو په توګه معرفي کړل. او دوی په تدریج سره د اسلامي نړۍ د اصلي مشرانو او استازو په توګه وګڼل شول. عثماني سلطانانو له قسطنطنیې نه پر یوې داسې امپراتورۍ واکمني کوله چې په خپل اوج کې، اناتولیا، د منځني ختیځ ډیری برخې، شمالي افریقا او قفقاز یې تر پوښښ لاندې وو، او ختیځې اروپا ته یې هم پراختیا وموندله.&lt;ref&gt;{{Cite book|chapter-url=https://my.vanderbilt.edu/robertdrews/files/2014/01/Chapter-Thirty.-The-Ottoman-Empire-Judaism-and-Eastern-Europe-to-1648.pdf|chapter=Chapter Thirty – The Ottoman Empire, Judaism, and Eastern Europe to 1648|title=Coursebook: Judaism, Christianity and Islam, to the Beginnings of Modern Civilization|url=https://my.vanderbilt.edu/robertdrews/publications/|date=August 2011|publisher=Vanderbilt University|last=Drews|first=Robert}}&lt;/ref&gt;

هغه اروپايي قوتونه چې د ویسټفالیا د سولې او صنعتي انقلاب په واسطه پیاوړي شوي وو، بیا سره یو ځای او عثماني واکمنۍ یې وننګوله. عثماني امپراتورۍ په لویه کچه د کمزوري مشرتابه، لرغونو سیاسي معیارونو او د اروپا له تخنیکي پرمختګ سره د یوشان کېدو په برخه کې د ضعف له امله، په دې ونه توانیده چې د اروپا د بیا راژوندي کېدو په برخه کې اغېزمن ځواب ورکړي او په تدریج سره یې د یو مخکښ لوی ځواک په توګه خپل موقف له لاسه ورکړ.&lt;ref&gt;Barthold&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Finkel, Caroline (2005). ''Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire, 1300-1923''. New York: Basic Books. p. 111. {{ISBN|978-0-465-02396-7}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Qureshi, M. Naeem (1999). ''Pan-Islam in British Indian Politics: A Study of the Khilafat Movement, 1918–1924''. BRILL. pp. 18–19. {{ISBN|978-90-04-11371-8}}.&lt;/ref&gt;

=== دویم سلطان عبدالحمید، ۱۸۷۶- ۱۹۰۹ ===
دویم سلطان عبدالحمید چې په ۱۸۷۶- ۱۹۰۹ کلونو کې یې واکمني کوله، داسې احساس کاوه چې د امپراتورۍ له مایوسۍ ډک وضعیت یوازې د قوي او ثبات لرونکي مشرتابه له لارې حل کیدای شي. هغه پر خپلو وزیرانو او نورو چارواکو چې مخکېنیو ته یې هم خدمت کړی و بې باوره شو او په تدریجي ډول یې په خپل رژیم کې د هغوئ ونډه کمه کړه، او د امپراتورۍ د حکومتولۍ پورې اړوند بشپړ واک یې په خپل لاس کې واخیست. هغه د عثماني خلافت په چارو کې د لويديځ له خوا د لاس وهنو پر وړاندې سخت دريځ خپل کړ، هغه د امپراتورۍ پر«اسلامي» کردارو ټينګار وکړ، خپل موقف یې د خليفه په توګه بيا راڅرګند کړ او د خلافت تر شا يې د مسلمانانو د اتحاد غوښتنه وکړه. عبدالحمید د امپراتورۍ حیثیت تر یو څه حده پیاوړی کړ، او په لنډ وخت کې د ډیرو ښوونځیو په جوړولو، د ملي پورونو په کمولو، او د هغو پروژو په پیلولو چې موخه یې د امپراتورۍ د ویجاړو شويو زیربناوو بیا رغونه وه، د اسلامي ځواک په بیا ټینګولو کې بریالی شو.

په ۱۸۹۹ کال کې، عثمانیانو د متحده ایالاتو د حکومت غوښتنه ومنله او له خپل مذهبي واک نه یې د خليفه په توګه ددې لپاره کار واخیست ترڅو امر وکړي چې د سولو تاوسګ سلطنت ( چې په فیلیپین کې موقعیت لري) خپل مقاومت ودروي او د متحده ایالاتو حاکمیت ته تسلیم شي؛ د تاوسګ خلکو د دویم سلطان عبدالحمید حکم ته غاړه کېښوده او تسلیم شول.&lt;ref&gt;Karpat, Kemal H. (2001). ''The Politicization of Islam: Reconstructing Identity, State, Faith, and Community in the Late Ottoman State''. Oxford University Press. p. 235. {{ISBN|978-0-19-513618-0}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Yegar, Moshe (1 January 2002). ''Between Integration and Secession: The Muslim Communities of the Southern Philippines, Southern Thailand, and Western Burma/Myanmar''. Lexington Books. p. 397. {{ISBN|978-0-7391-0356-2}}.&lt;/ref&gt;

=== پنځم سلطان محمد، ۱۹۰۹- ۱۸ ===

==== له لیبیا سره ====
په ۱۹۱۱ کال کې ایټالیا له لیبیا سره د عثمانیانو په سر جګړه وکړه، او د دې سیمو په دفاع کې د ترکیې پاتې راتلل د عثماني اردو د ضعف څرګندوالی وکړ. په ۱۹۱۲ کال کې بلغارستان، صربستان، مونټینیګرو او یونان د بالکان اتحادیه رامنځته کړه، چې په اصل کې دا د عثماني امپراتورۍ پر وړاندې یو اتحاد و چې وروسته یې په ګډه پر عثماني امپراتورۍ برید پیل کړ. وروسته د بالکان جګړو د عثمانیانو هغه لږ شتون هم له منځه یووړ چې په اروپا کې یې درلود، او یوازې د بالکان اتحادیې د متحدینو ترمنځ جګړه ددې لامل شوه چې اناتولیا ته د دوی د پرمختګ مخه ونیسي.

عثمانیانو په داخل کې له سیاسي بې ثباتۍ نه سر ټکاوه. ملتپالو پاڅونونو چې په تیرو پنځوسو کلونو کې یې امپراتورۍ ځپلې وه، نور هم زور واخیست. ولس د اوږدې غلطې حکومتدارۍ او د نظامي شخړو په برخه کې د عثمانیانو د ضعف له امله نا امیده شوی و. په غبرګون کې یې، په ۱۹۱۳ کې CUP د دویمې کودتا مشري وکړه او د حکومت بشپړ کنټرول یې ترلاسه کړ.

==== لومړۍ نړیواله جګړه ====
په اروپا کې د لومړۍ نړیوالې جګړې له پیل سره، ځوانو ترکانو له المان سره اتحاد وکړ، چې دې کار یې ناوړه پایلې له ځانه سره درلودلې. امپراتورۍ د ۱۹۱۴ کال د نومبر په میاشت کې د مرکزي قوتونو له خوا جګړې ته ننوته او بریټانیې، فرانسې او روسیې سمدلاسه د عثماني امپراتورۍ پر ضد د جګړې اعلان وکړ. د جګړې د پراختیا په بهیر کې، د امپراتورۍ حالت مخ په خرابېدو و، او ان په منځني ختیځ کې - د اسلامي نړۍ په زړه کې – هم د له منځه تلو په حال کې و.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Nicolle, David.|url=https://www.worldcat.org/oclc/455106992|title=The Ottomans : Empire of Faith|date=2008|publisher=Thalamus|isbn=978-1-902886-11-4|location=Ludlow|oclc=455106992}}&lt;/ref&gt;

=== لغو ===
د ترکیې ملي غورځنګ، لکه څنګه چې د ترکیې د خپلواکۍ په جګړه کې توضیحات ورکړل شوي، د ۱۹۲۰ کال د اپریل په ۲۳ په انقره کې د ترکیې لویه ملي شورا جوړه کړه او د ۱۹۲۳ کال د فبروري په ۲۰ د لوزان د تړون له لارې د هیواد خپلواکي او نوي سرحدونه په رسمیت وپېژندل. د ترکیې ملي شورا د ۱۹۲۳ کال د اکټوبر په ۲۹ د ترکیې جمهوریت اعلان کړ او انقره یې خپله نوې پلازمېنه اعلان کړه. تر ۶۰۰ کلونو وروسته عثماني امپراتورۍ په رسمي ډول له منځه لاړه. په هرحال، د متحدینو تر لارښوونې لاندې، سلطان ژمنه وکړه چې دا ډول خوځښتونه به ځپي او له شیخ الاسلام نه یې رسمي فتوا ترلاسه کړه چې دوی یې غیر اسلامي اعلان کړل. خو ملتپالو په دوامداره توګه حرکت وکړ او پراخ ملاتړ یې هم ترلاسه کړ. ډیریو داسې احساس کاوه چې ملت د انقلاب لپاره چمتو دی. د دې ګواښ د مخنیوي په موخه، سلطان موافقه وکړه چې ټاکنې ترسره کړي. د هغه د بې زړه کېدو په پار، ملتپالو ډلو په ټاکنو کې برخه واخیسته، او هغه یې دې ته وهڅاوه چې د ۱۹۲۰ کال په اپریل میاشت کې بیا پارلمان منحل کړي.&lt;ref name=&quot;Gingeras 95&quot;&gt;{{cite book|last=Gingeras|first=Ryan|title=Sorrowful Shores|url=https://archive.org/details/sorrowfulshoresv00ging|url-access=limited|year=2009|publisher=Oxford University Press|location=New York|isbn=978-0-19-956152-0|pages=[https://archive.org/details/sorrowfulshoresv00ging/page/n109 95]}}&lt;/ref&gt; 

== سرچينې ==</text>
      <sha1>azkbusaue2mrm8v8jiflsqgk0k2b9sf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>د عثماني سترواکۍ بدلون</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63786</id>
    <revision>
      <id>284716</id>
      <timestamp>2022-08-21T09:43:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>حجاوي (بيت الحكمة)</username>
        <id>25655</id>
      </contributor>
      <comment>This contribution was added by Bayt al-hikma 2.0 translation project</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15828" xml:space="preserve">د عثماني سترواکۍ بدلون چې د بدلون د پړاو په نوم هم پادېږي، د عثماني سترواکۍ په تاریخ کې له ۱۵۵۰ څخه تر ۱۷۰۰ز کال پورې پړاو دی، کوم چې تقريباً د ستر سليمان د حکومت له پای ته رسېدو څخه نيولې، بيا د سپيڅلي تړون د جګړې په پای ته رسېدو سره د «کارلوټز» تر تړون پورې غزېدلی دی. په دې پړاو کې ګڼ هېښونکي سياسي، ټولنيز او اقتصادي بدلونونه راغلل، د کوم له امله چې دا سترواکي له پراخېدونکې او هېوادپالې سترواکۍ څخه د عدالت د پلي کوونکي او سني اسلام د ساتنې پر بنسټ د فعاليت کولو په توګه پر يو بيوروکراتيکې سترواکۍ بدله شوه. په لويه کې دا بدلونونه د شپاړسمې پېړۍ په وروستيو او د اولسمې پېړۍ په لومړيو کې د يو لړ سياسي او ټولنيزو بحرانونو د برخې په توګه منځ ته راغلل، کوم بحرانونه چې د نرخونو د لوړېدو (انفلاسيون)، جګړو او سياسي ډلبنديو په پايله کې پېښ شوي وو. بيا هم له دې بحرانونو سره سره، دا سترواکي هم په سياسي او هم په اقتصادي ډګر کې پياوړې پاتې شوه او د بدلېدونکې نړۍ د ننګونو سره سم يې دوام پیدا کړ. اولسمه پېړۍ يو ځل بيا د عثمانيانو لپاره د سقوط د پړاو په توګه پېژندل کېږي، خو له ۱۹۸۰ز لسيزې راهيسې د عثماني سترواکۍ تاريخ پوهانو د دې پړاو دا خصوصيت رد کړی دی، د دې پر ځای يې د بحران، موافقت او بدلون د پړاو په توګه پېژندلی دی.&lt;ref&gt;{{cite book|last=Darling|first=Linda|title=Revenue-Raising and Legitimacy: Tax Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire, 1560–1660.|publisher=E.J. Brill|year=1996|isbn=90-04-10289-2|pages=283-299, 305-6}}

* {{cite book|last=Hathaway|first=Jane|title=The Arab Lands under Ottoman Rule, 1516–1800|publisher=Pearson Education Ltd.|year=2008|isbn=978-0-582-41899-8|pages=8}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last=Faroqhi|first=Suraiya|editor-last=İnalcık|editor-first=Halil|editor2=Donald Quataert|title=An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914|volume=2|publisher=Cambridge University Press|date=1994|pages=413–4|chapter=Crisis and Change, 1590–1699|isbn=0-521-57455-2}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last=Hathaway|first=Jane|title=The Arab Lands under Ottoman Rule, 1516–1800|publisher=Pearson Education Ltd.|year=2008|isbn=978-0-582-41899-8|pages=8}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|editor=Christine Woodhead|title=The Ottoman World|chapter=Introduction|last=Woodhead|first=Christine|publisher=Routledge|date=2011|isbn=978-0-415-44492-7|pages=4–5}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Şahin|first=Kaya|title=Empire and Power in the reign of Süleyman: Narrating the Sixteenth-Century Ottoman World|publisher=Cambridge University Press|year=2013|quote=the post-Süleymanic Ottoman polity continued to manifest a tremendous political and economic dynamism, a pervasive pragmatism, and an important level of social mobility and mobilization.|isbn=978-1-107-03442-6|pages=10}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;decline&quot;&gt;{{cite book|last=Hathaway|first=Jane|title=The Arab Lands under Ottoman Rule, 1516–1800|publisher=Pearson Education Ltd.|year=2008|isbn=978-0-582-41899-8|pages=8|quote=historians of the Ottoman Empire have rejected the narrative of decline in favor of one of crisis and adaptation}}

* {{cite book|last=Tezcan|first=Baki|title=The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern Period|publisher=Cambridge University Press|date=2010|pages=9|isbn=978-1-107-41144-9|quote=Ottomanist historians have produced several works in the last decades, revising the traditional understanding of this period from various angles, some of which were not even considered as topics of historical inquiry in the mid-twentieth century. Thanks to these works, the conventional narrative of Ottoman history – that in the late sixteenth century the Ottoman Empire entered a prolonged period of decline marked by steadily increasing military decay and institutional corruption – has been discarded.}}
* {{Cite book|editor=Christine Woodhead|title=The Ottoman World|chapter=Introduction|last=Woodhead|first=Christine|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-44492-7|date=2011|page=5|quote=Ottomanist historians have largely jettisoned the notion of a post-1600 ‘decline’}}
* {{Cite book|editor1=Walter Leitsch|editor2=Stanisław Trawkowski|title=Polen und Österreich im 17. Jahrhundert|chapter=Warum beteiligte sich das Osmanische Reich nicht am Dreißigjährigen Krieg?|publisher=Böhlau Verlag|place=Wien|year=1999|author=Markus Köhbach|page=294|quote=Man sieht heute nicht vordergründig eine Periode des Abstiegs und Verfalls im 17. Jahrhundert, sondern eine Zeit eines tiefgreifenden Wandels in vielen Bereichen. [One sees today not a period of ostensible decline and decay in the seventeenth century, but rather a time of profound transformation in many realms.]}}&lt;/ref&gt;

د نولسمې پېړۍ په دويمه نيمايي کې، د زيات انفلاسون له امله دا سترواکي د سخت اقتصادي فشار لاندې راغله، د کوم اغېزې چې هغه مهال په اروپا او منځني ختيځ دواړو غورځېدې. په اناتوليا کې د وګړو فشار د شوکمارو (غېر قانوني يا د غلو او لوټمارو ډلې) د ډلو له جوړېدو سره مرسته وکړه، کومو چې تر ۱۵۹۰ز لسيزې پورې له سيمه ييزو جنګ سالارانو سره په يو ځای کېدو سره د شخړو يوه لړۍ پيل کړه چې د «سيلالي» د بغاوتونو په نوم پېژندل کېږي. د عثماني مالي تنګلاسۍ (مالي افلاس) او سيمه ييز بغاوت، تر څنګ يې د خپلو استعماري سيالانو هبسبرګ او صفويانو په وړاندې د نظامي مقابلې له اړتيا څخه يو سخت بحران پیدا شو. په همدې بنسټ عثمانيانو ګڼو هغو ادارو ته بدلون ورکړ، کومو چې مخکې سترواکي تعريف کړې وه، کرار کرار يې د «تیمار» (د عثماني سترواکۍ په مفتوحه سیمو کې د ځمکو د وېش یو نظام و) نظام له منځه يوړ، تر څو وکولای شي د وسله والو ځواکونو عصري پوځ جوړ کړي او د بيوروکراسۍ اندازه يې څلور ځلې زياته کړه، څو په زیات اغېزناک ډول د محصولاتو په راټولولو کې اسانتيا پيدا کړي. په استانبول کې، د کورنۍ د سياست په بڼه کې د شويو بدلونونو په پايله کې د شاهي وروروژنې عثماني دود له منځه يوړل شو او يو داسې حکومتي نظام پيل شو، کوم چې د سلطان په ذاتي واکونو ډېر کم متکي و. نورې څېرې په حکومت کې د سترو دندو تر سره کولو لپاره راوړاندې شوې، په ځانګړي ډول د شاهي حريم مېرمنې، د کوم له کبله چې ډېر ځله دې پړاو ته د ښځو سلطنت ويل کېږي.

د سلطاني واک بدلېدونکي طبيعيت د اولسمې پېړۍ په اوږدو کې ګڼ سياسي بدلونونه منځ ته راوړل، ځکه چې واکمنو او سياسي ډلو په شاهي حکومت د واک تر لاسه کولو لپاره هڅه کوله. په ۱۶۲۲ز کال کې، سلطان سلیمان الثاني د انکشاري ځواکونو د پاڅون په پايله کې معزول کړای شو. وروسته د هغه وژنه د سترواکۍ د لوړ پوړي قضايي مقام له خوا تايد شوه، د کوم له امله چې په عثماني سياست کې د سلطان اهميت کم شو. له دې سره سره، د عثماني کورنۍ لاسبرۍ ته کله هم ګوتنيونه ونه شوه. د اولسمې پېړۍ له سلاطينو څخه، محمد پنځم د اوږدې مودې لپاره حکومت وکړ، له ۱۶۴۸ څخه تر ۱۶۸۷ز کال پورې يې د نهه دېرشو کلونو لپاره پر تخت واکمن و. د هغه په واکمنۍ کې دې سترواکۍ د اوږدې مودې لپاره ثبات تجربه کړ، د کوم مشري چې د سترو وزيرانو سمونپالې Köprülü کورنۍ کوله. دا موده په اروپا کې د فتوحاتو له بيا پيل سره برابره وه، هغه فتوحات چې په ۱۶۸۳ز کال کې د ويانا د ويجاړونکې محاطرې او د Köprülü کورنۍ په سقوط سره خپل اوج ته ورسېدل. له جګړې وروسته د مسيحي ځواکونو يو اتحاد د عثمانيانو سره د مقابلې لپاره سره يو ځای شو، د کوم په پايله کې چې عثماني هنګري سقوط وکړ او د سپېڅلي تړون جګړې (۱۶۸۳-۹۹) پر مهال د «هبسبرګ» له خوا له ځانه سره ملحق کړای شو. جګړې يو بل سياسي بحران منځ ته راوړ او عثمانيان يې د لا زیاتو تنظيمي سمونونو لپاره وهڅول. دې سمونونو د مالي تنګلاسي ستونزه حل کړه او له یو هېوادپاله څخه د بيوروکراتيک دولت پر لور بدلون يې دايمي کړ.

== سيمه ==
د عثماني تاریخ د پخوانيو پړاونو سره په پرتله، د دې سترواکۍ سيمه په نسبي ډول باثباته وه، کومه چې په لوېديځ کې له الجزاير څخه په ختيځ کې تر عراق پورې او په سويل کې له عرب څخه په شمال کې تر هنګري پورې خپره وه. د ستر سليمان (۱۵۲۰-۶۶) د واکمنۍ په دويمه نيمايي برخه کې د پراختيا يون سست شو، ځکه عثمانيانو د ۱۵۱۴ او ۱۵۴۱ کلونو تر منځ د کړو فتوحاتو د يوځای ساتلو هڅه وکړه. خو دا فتوحات په ټپه ونه درېدل. په ۱۵۶۸ز کال کې له اتريش سره له سولې وروسته، عثمانيانو د ۱۵۷۰-۷۳ عثماني-وينزي جګړه پيل کړه، قبرص او د «ډالمتیا» ډېرې سیمې يې ونيولې. په ۱۵۷۴ز کال کې د يوې سمندري جګړې په پايله کې له اسپانويانو څخه تونس ونيول شو او په ۱۵۸۰ز کال کې پر جنګ بندۍ لاسليک وشو.

له دې وروسته عثمانيانو په ۱۵۷۸-۹۰ کلونو کې په عثماني-صفوي جګړه کې له صفويانو سره دويم ځل بیا جګړې پيل کړې، جورجيا، اذربايجان او لوېدېځ ايران يې ونيول. د دې جګړې په پايله کې د محمد الثالث د حکومت پر مهال عثمانيان د خپلو سيمو د پراختيا اوج ته ورسېدل. په ۱۵۹۳ز کال کې، یوه سرحدي پېښه په يوه اوږده جګړه کې (۱۵۹۳-۱۶۰۶) د هبسبرګ اتريش سره د جګړې د بيا پيلیدو لامل وګرځېده، په کومه جګړه کې چې هېڅ لوري يوه پرېکنده بريا تر لاسه نه کړه. عثمانيانو د لنډې مودې لپاره (Yanık، ۱۵۹۴-۸) Győr ونيو، خو «نويګراډ» يې له لاسه ورکړ (۱۵۹۴)، د کوم له امله چې «بوډا» د شمال له اړخه تر بریدونو لاندې ونيول شو. د جګړې په پای کې عثمانيانو د «ايګر» (ایګري، ۱۵۹۶) او «ناګيکانيزا» (کنجي، ۱۶۰۰) ستراتژيکي کلاوې نيولې وې. صفويانو په لوېديځ کې د عثمانيانو له اضطراب څخه په ګټې اخستنې سره د ۱۶۰۳-۱۸ د عثماني-صفوي جګړه کې په ختيځ کې د هغوی ټولې وروستۍ لاسته راړونې په معکوس لورې بوتلې. د عثمان الثاني د حکومت له ناکرارۍ وروسته، صفويانو په ۱۶۲۳ز کال کې بغداد او د عراق ډېرې برخې ونيولې او تر ۱۶۳۸ز کال پورې يې له ځانه سره وساتلې، له کوم وروسته چې د ۱۵۵۵ د اماسيه تړون پوله بيا وټاکل شوه. په داسې حال کې چې دوی له صفويانو سره په جګړو کې ښکېل و، د يمن د سیمه ييزو زيدي شيعه ګانو یو روان بغاوت په پايله کې په ۱۶۳۶ز کال کې عثمانيان اړ کړل چې دا ولايت خوشې کړي. په ختيځ عرب کې د لهسا ولايت هم له پرله پسې بغاوتونو او د عثماني واکمنۍ په وړاندې له قبايلي مقاومت څخه ځورېدو او په ۱۶۷۰ز کال کې خوشې کړای شو. &lt;ref&gt;{{cite book|editor1-first=Géza|editor1-last=Dávid|editor2=Pál Fodor|title=Ottomans, Hungarians, and Habsburgs in Central Europe: The Military Confines in the Age of Ottoman Conquest|chapter=The Ottoman network of fortresses in Hungary|first=Klára|last=Hegyi|publisher=Brill|place=Leiden|date=2000|pages=169}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last=Hathaway|first=Jane|date=2006|title=The Ottomans and the Yemeni Coffee Trade|journal=Oriente Moderno|volume=25|issue=86|pages=167}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|last=Mandaville|first=Jon E.|title=The Ottoman Province of al-Hasā in the Sixteenth and Seventeenth Centuries|journal=Journal of the American Oriental Society|volume=90|date=1970|issue=3|pages=501|doi=10.2307/597091|jstor=597091}}&lt;/ref&gt;

له ۱۶۴۵ څخه وروسته عثمانيان له «وينس» جمهوريت څخه د «کريټ» په ستونزمنه فتحه کې مصروف و. دا ټاپو ډېر ژر ونيول شو، خو وينزي سمندري پیاوړتيا کينډيا (اوسني هيراکليون) کلا د څو لسيزو لپاره د مقاومت جوګه وګرځوله. په اروپا کې د پرله پسې پراختيا د اولسمې پېړۍ په دويمه نيمايي کې د Köprülü په نومد مشهورو سترو وزيرانو تر حمايې لاندې يو ځل بیا پيل شوه. د ترانسيلوانيا باغي تابع حکومت د Ineu (Yanova، ۱۶۵۸) او Oradea (Varad، ۱۶۶۰) په نيولو سره تابع کړای شو. په ۱۶۶۳-۴ کې له هبسبرګ سره جګړه د «نووي ګراډ» د بيا نيولو او Nové Zámky (Uyvar، ۱۶۶۳) د نيولو لامل وګرځېده. بالاخره په ۱۶۶۹ز کال کې د کينډيا په سقوط سره بشپړه شوه. &lt;ref&gt;{{cite book|last=Szabó|first=János B.|title=The European Tributary States of the Ottoman Empire in the Sixteenth and Seventeenth Centuries|editor1-last=Kármán|editor1-first=Gábor|editor2=Lovro Kunčević|chapter='Splendid Isolation'? The Military Cooperation of the Principality of Transylvania with the Ottoman Empire (1571–1688) in the Mirror of the Hungarian Historiography's Dilemmas|publisher=Brill|place=Leiden|date=2013|pages=328|isbn=978-90-04-24606-5}}&lt;/ref&gt;

== سرچينې ==</text>
      <sha1>9hkzyh4st3kjwnm0tt5osxr9pbzkugj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>د کارن خبرې اترې:볼코프</title>
    <ns>3</ns>
    <id>63787</id>
    <revision>
      <id>284717</id>
      <timestamp>2022-08-21T10:25:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ښه راغلاست پیغام ورکوونکی</username>
        <id>11444</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>د يوه نوي کارن د خبرواترو مخ کې د [[ښه راغلئ|ښه راغلاست پيغام]] ورگډوي</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="476" xml:space="preserve">{{ښه راغلئ|realName=|name=볼코프}}

-- &lt;span style=&quot;font-family: MCS Quds SU normal; font-size: 15px; text-shadow: silver 0.2em 0.2em 0.1em;&quot;&gt; '''[[کارن:Af420|&lt;font color=&quot;black&quot;&gt;'''Af420''']]''' &lt;/span&gt; &lt;sup&gt;&lt;font face=&quot;MCS Quds SU normal&quot; size=&quot;3&quot;&gt;'''[[د کارن خبرې اترې:Af420|&lt;font color=&quot;#69 69 69&quot;&gt;'''اړیکه''']] '''&lt;/font&gt;&lt;/sup&gt; ۱۰:۲۵, ۲۱ اگسټ ۲۰۲۲ ([[همغږي نړیوال وخت|‌‌‌‌'''نړیوال ‌وخت''']])</text>
      <sha1>fg818kgekwhfz527mj06npbhkxkfa4i</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>