Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Үөдүгэйдэр уонна боотулуулар Бүлүүгэ олохсуйуулара

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="sah">
  <siteinfo>
    <sitename>Бикитиэкэ</sitename>
    <dbname>sahwikisource</dbname>
    <base>https://sah.wikisource.org/wiki/%D0%A1%D2%AF%D1%80%D2%AF%D0%BD_%D1%81%D0%B8%D1%80%D1%8D%D0%B9</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.23</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Миэдьийэ</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Аналлаах</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Ырытыы</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Кыттааччы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Кыттааччы ырытыыта</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Бикитиэкэ</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Бикитиэкэ Ырытыы</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Билэ</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Билэ ырытыыта</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki-ни ырытыы</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Халыып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Халыыбы ырытыы</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Көмө</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Көмөнү ырытыы</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Категория</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Категорияны ырытыы</namespace>
      <namespace key="250" case="first-letter">Page</namespace>
      <namespace key="251" case="first-letter">Page talk</namespace>
      <namespace key="252" case="first-letter">Index</namespace>
      <namespace key="253" case="first-letter">Index talk</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Обсуждение модуля</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Гаджет</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Обсуждение гаджета</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Определение гаджета</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Обсуждение определения гаджета</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Үөдүгэйдэр уонна боотулуулар Бүлүүгэ олохсуйуулара</title>
    <ns>0</ns>
    <id>959</id>
    <revision>
      <id>7493</id>
      <parentid>4677</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:15:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30514" xml:space="preserve">== Үөдүгэйдэр уонна Боотулуулар Бүлүүгэ олохсуйуулара ==

Бу суруйуу сүрүн матырыйаала Л.Ф. Николаев архыыбыгар олоҕурар. Архыыбы Чап уустарын музейын директора А.П. Мачахов уура сытар. Кини көҥүллээһининэн бу матырыйааллары көрөр, ааҕар кыахтанным. Бу архив бар дьоҥҥо тиийэн эрэрин үтүөтэ-өҥөтө А.П. Мачаховка.

Бэйэтин айылҕатынан дьиҥнээх чинчийээччи-ученай дууһалаах, дириҥ өйдөөх-санаалаах, олус үрдүк культурнай таһымнаах киһи Лазарь Федотович ааҕарга-суруйарга бэйэтэ үөрэммит эбит. Дьэ уонна бэйэтин оҕо эрдээҕиттэн истибит сэһэннэригэр олоҕуран, кырдьаҕастары түмэн, кинилэр сэһэннэрин суруйан хаалларбыт тугунан да сыаналаммат улахан өҥөлөөх эбит. Мин саныахпар Лазарь Николаевич личноһын туһунан анаан-миҥээн туспа суруйар сөптөөх буолуо.
Атын улуустар былыргы сэһэннэрин эрдэттэн түмпүт буоланнар былыргы төрүттэрин балайда билбэхтэһэр эбит буоллахтарына, Үөһээ Бүлүү былыргыта баай Батаакап олорбут кэминэн эрэ муҥурданар курдук этэ диэтэххэ бука омун буолбата буолуо. Биир бэйэм, биһиги былыргыбыт аны кэлэн тиллэрэ саарбах диэн ытырыктата саныыр этим, онон бу архив көстүбүтэ мин туспар улахан үөрүүлээх буолла.

Үөдүгэй нэһилиэгин төрүттэрэ. Аан маҥнай билиҥҥи Үөһээ Бүлүү сирин булан олохсуйбут өргүөттэр уонна Көбдө баһылыктаах Нам дьоно буолаллар. Кинилэр кэннилэриттэн иккис кэлбит дьон Үөдүгэйдэр. 

Өлүөнэ өрүс хаҥас өттүгэр олорбут Үөдүгэйдэр, кыргыс сэриититтэн сылтаан, урукку олохторун хаалларан, кэргэн-чаҕар дьоннорун илдьэ барыта 18 ыал Куорамыкыга кэлэллэр. Өстөөхтөрбүт батыһан кэлиэхтэрэ диэн кылгас кэмҥэ тоһуур оҥорон, кэтэнэн көрөн баран икки бөлөххө арахсаллар. Өрүс уҥа өттүгэр Күҥкү баһылыктаах Быйакы, Чочу, Бакы, Чап, Быыгынас Боотур, Дьаархан, Күүлэ, Халбаакы хаалаллар. Оттон өрүс хаҥас өттүгэр Наакаан баһылыктаах Дэди, Мотуруос, Лүһүрүкээн, Асхабыл, Эгэй, Өбүкэ, Суор Ойуун, Түүлээх  Түлэҕэй тахсаллар.

Наакаан дьоно Куорамыкы аннынан өрүһү туораан тэҥкэ иһигэр үс биэрэстэ киирэн биир уһун элгээн ойоҕуһугар тохтоон олоро сылдьыбыттар. Бу элгээн аата Хатар Балаҕаннааҕа диэн үһү. Кинилэр ити тохтообут сирдэригэр 9 ураһа туруора сылдьыбыттарын олоҕо хойукка дылы баар үһү.
Күҥкү ураһатын олоҕо Күүлэҕэ турбут. Кини Күүлэнэн, Боруу Көлүйэнэн олорбут. Чочу, Быйакы, Бакы олохсуйбут алаастара билигин кинилэр ааттарынан ааттанан сыталлар.

Чап Куорамыкыттан көс кэриҥнээх сиргэ, Кэнтиккэ олохсуйбут. Халбаакы бастаан билиҥҥи Ороһу сиригэр өрүс арыытыгар олохсуйан иһэн куду буордаах сиргэ Кудуга тахсыбыт.

Быыгынас Боотур Ороһуну төрүттээһинэ кыра остуоруйалаах эбит. Манна урут Хаҥалай Боотур тиийэн олохсуйбут эбит. Кини дьон иһэрин билэн Быракаан үрэҕи туоруур оломҥо тоһуйан сэриилэһэр. Бу миэстэни кэлин Хаҥалас Оломо диэн ааттаабыттар.

Хаҥалай Боотур Ороһу күөл Ураанньык тумулуттан, Быыгынас Боотур күөл хоту тумулуттан ытыалаһаллар. Хаҥаластар Быыгынас биир уолун өлөрбүттэр гынан баран, хотторон көһөргө күһэллэн, Марха өрүс хаҥас өттүгэр олоҕуран икки Хаҥалаһы үөскэппит. Ити кэнниттэн киниэхэ 9 уоллаах Сата эмээхсин кэлэн холбоспут.

Итинник өрүс уҥуор-маҥаар өттүлэригэр икки Үөдүгэйдэр баар буолбуттар.

Күҥкү уонна Халбаакы төрүччүлэрэ. Лазарь Николаев архивыгар Күҥкү уонна Халбаакы удьуордарын схемата көһүннэ.

Маҥнайгы көлүөнэ. Күҥкүттэн Доҕонуур, Өнүкэс, төрүүллэр.

Иккис көлүөнэ. Доҕонууртан Тоорумас, Өнүкэстэн Омукча уонна Бырдьааҕай.

Үһүс көлүөнэ. Тоорумастан Ньынчыгыр Ыстапаан, Доодо Сааба, Байахта Ылдьаа. Омукчаттан Боттоойук Баһылай. Бырдьааҕайтан Сэмэн уонна Киргиэлэй.
Төрдүс көлүөнэ. Доодоттон Саабынап Дабыыт баай. Байахтаттан – Ильин Баһылай уонна Ильин Бүөтүр. Боттоойуктан Васильев Петр-Бүөчүккэ. Киргиэлэйтэн Григорьев Дьөгүөр-Сылла.

Бэһис көлүөнэ. Дабыыт баайтан Бүөтүр, Уйбаан, Максим, Дэпсэй, Баһылай, Терентий төрүүллэр. Бүөчүкэттэн – Ефим, Илларион, Онтуон (Кузьмин Антон Петрович). Ильин Баһылайтан – Васильев Марк, Ильин Бүөтүртэн – Петров Испирдиэн-Дьөкөйө, Петров Миикээ, Петров Испирдиэн II. Сыллаттан – Егоров Гаврил-Бытыа.

Алтыс көлүөнэ дьоно – аныгы дьон. Онон төрүччүнү манан түмүктүөххэ да син. Холобур Дэпсэй уолаттара Давыдов Николай Евсеевич, Давыдов Илья Евсеевич диэн Үөһээ Бүлүүгэ балайда биллэр дьон этилэр. Дьөкөйө уола Петров Василий Спиридонович – Дьокуускайга олорон үлэлээбит советскай-партийнай үлэһит, историк. Арай Бытыа былыргы киһи. Кини биир уола Супту, биир уола Баһылай. Баһылай уол Егоров Николай Васильевич  биллиилээх педагог. Бу Баһылай биир сиэнэ – Егоров Гаврил Маркович – Дьурантай. 

Маны таһынан Лазарь Николаев архивыгар Халбаакы төрүөхтэрин схемата баар. Урут истибит-суруйбут Кырдаҥаам, Багдарыыным туһааннаах миэстэлэрин дьэ буллум дуу диэн үөрэбин, Халбаакыттан Быычыр төрөөбүт. Быычыртан Кырдаҥаа төрөөбүт, Кырдаҥааттан – Багдарыын Хабырылла, Багдарыынтан Гаврильев Иван-Кырдьыбыт төрөөбүт, Кырдьыбыттан – Иванов Данил Иванович – Тайыла төрүүр. Бу Тайыла Испии, Тиит, Ньукулай аҕалара. Тиит уол Карадчин Георгий Титович, Георгий кыыһа Петрова Пальмира Георгиевна.

Халбаакыларга Л. Николаев оҥорбут төрүччүтэ биир эрэ утумунан оҥоһуллубут, онон итэҕэс. Холобур, Кырдаҥаалар үс бырааттыылар буолалларын Иванов Марк сэһэниттэн билэбит. Ол гынан баран Халбаакы, Кырдаҥаалар, Карадчиннар биир ситимнээх буолаллара дьэ чуолкайданна.

Сэтэкэм Боотулута. Амма өрүс хаҥас биэрэгэр олохтоох Боотулуттан XVII үйэтээҕи кыргыстан олохторун хаалларан Үрэн Бөҕө баһылыктаах бөлөх Өлүөнэни туораан, Сиинэни өрө батан, Нуоралдьыманы ааһан, Хатыҥ Үрэҕинэн Танара үрэх баһын булан, ону таҥнары сыыйан Бүлүү сиригэр кэлбиттэр. Кинилэргэ Аллан Маҥааһыттан үс ыал, Дүпсүн Өспөҕүттэн биир ыал кэлэн холбоһон, барыта 20-чэ ыал бөлөхтөөн көспүт эбит.

Боотулуулар Бүлүү өрүһү булан, урут кэлэн олохсуйбут сахалары ааһан иһэн Бөкчөҥөө анараа өттүгэр баар улахан Уотту Күөлүгэр хаалбыт дьон Уотту Боотулуута буолбуттар. Онтон Чочулары ааһан баран Сыралта күөлүгэр дьон хаалан олохсуйбуттар – Сыралта Ботулуулара. 

Куорамыкыга кэлэн баран соҕуруу икки аҥаар көстөөх сиргэ улахан күөл баарыгар тиийэн 4-5 ыалы олохсуппуттар. Манна хаалбыттар ортолоругар Лаһаан уонна Лэһэр диэн дьон бааллар эбит. Бу дьону Сэтэкэм Боотулуута диэн ааттыыллар. Оттон Сэтэкэм диэн Лаһаан уонна Лэһэр кырдьаҕас аҕаларын аата буолуо диэн сабаҕалыыллар.

Үрэн Бөҕө дьонун кытта Сэтэкэмҥэ тохтуу түһэн баран Бүлүү уҥуор тахсыбыт. Ол баран Түүкэни өрө батан иһэн хас даҕаны мас арыылардаах күөлгэ тохтоон, ураһа туруоран, икки оҥкучах оҥостон олордохторуна Ньурба диэкиттэн кыргыс дьоно кэлэн Түүкээни туораан тахсан сэриилээбиттэр. Бу сэриигэ Боотулуулар хас да киһилэрин өлөттөрөн хоту диэки көһөллөр.

Бу быһылаан иннигэр эбитэ дуу, кэннигэр эбитэ дуу, Чуукаар уонна Өҥөлдьө Үрэнтэн арахсан Марха өрүскэ тиийэн өрө батан иһэн Өҥөлдьө бэттэх олохсуйан Өҥөлдьө нэһилиэк төрдө буолбут, Чуукаар өссө өрө баран Чуукаар нэһилиэк төрдө буолбут. Бу дьон хастыы ыалы баһылаан сылдьыбыттара биллибэт.
Өҥөлдьө да, Чуукаар да төһө да туспа олордоллор 1890 сылга диэри Боотулуу кинээһигэр кэлэ сылдьар эбиттэр.
Үрэн бөлөҕүн сорох ыала тоҥус сиригэр ааһан ыраах Күөл Дьэһиэйгэ тиийэн олохсуйбуттара.

Аны Сэтэкэмҥэ хаалбыт дьоммутугар эргиллиэххэ. Л.Ф. Николаев атын суруйуутугар Сэтэкэмҥэ олохсуйбут Түүччэх диэн олорбут күөлүн «Түүччэх» диэн ааттаабыттар диир. Түүччэх уола Лаһаан диир. Бу этии Лэһэр уонна Лаһаан аҕалара Сэтэкэм диэн ааттаах киһи буолуо диэн сэрэйиини утарар. Кэлээччилэр ортолоругар Лаһаан диэн киһи баарын быһыытынан Лаһаан аҕата Түүччэхтиин бииргэ кэлбит буолуохтарын сөп. Онон Сэтэкэм уонна Түүччэх икки улахан сири эр-биир үллэстибиттэрин курдук тахсар. Сэтэкэм уола Лэһэр, Түүччэх уола Лаһаан эбиттэрэ буолуо диэн сабаҕалыыр сөп. Итинник Арҕаа Боотулууга икки улахан ыал олохсуйаллар. Оттон Орто Боотулууга Өнөкөй диэн киһи олохсуйбут буолуон сөп – Өнөкөй диэн аата киин саха сиригэр туттуллар аат. Кини олорбут алааһа билигин Орто Боотулуу Өнөкөйө турдаҕа.

Л.Ф. Николаев суруйуутунан Түүччэҕи өлбүтүн кэннэ көҥдөй маска уган баран олорбут күөлүн ойууругар биир төрүттээх салааланан үүммүт тиит икки салаатын икки ардыгар кыбыппыттара хойукка дылы турбута үһү. Лаһаан бииргэ төрөөбүттэрэ кыргыттар бааллар үһү, ааттара биллибэт.
Онон Үрэн бөлөҕүттэн билиҥҥи Сэтэкэмҥэ хаалбыт ыаллар аҕа баһылыктарын ааттара Сэтэкэм, Түүччэх, Өнөкөй буолуохтарын сөп диэн сэрэйиинэн бу түһүмэҕи түмүктүүм.

Боотулуулар туһунан атын суруйууларга. Линденау суруйбутунан сахалар Байкал арҕаа өттүгэр олорор кэмнэригэр сахаларга тойон ууһунан Баатылыы ууһа эбит. Омоҕой – баатылыы. Линденау бэлиэтээһинэ – боотулуулар тустарынан саамай былыргы научнай сибидиэнньэ. Бука Омоҕой уонна Эллэй үйэлэригэр былаас сыыйа уонна эйэнэн хаҥаластарга көспүтүн Эллэй ойох ылыытын, Омоҕой баайын көһөрүүтүн, ыһыах ыһыытын туһунан сэһэннэр кэрэһэлииллэр быһылаах.
Нуучча кэлиитин саҕана Баатылыылар Амма хаҥас кытылыгар, билиҥҥи Соморсун, Сулҕаччы нэһилиэктэрин сиринэн олорбуттара биллэр. Баатылыылар былыргыттан улахан уҥуохтаахтарынан биллэллэр эбит. И.Г. Березкин суруйарынан Антон Добрынскай этэрээтэ 1630 сыллаахха Улахан Дьоннордоох яколары (сахалары) көрдүү бастаан Алланы, онтон Амманы  өксөйөн тиийэн булбуттар, кириэппэс туттубуттар. Баатылыылар бу кириэппэһи аттаах сэриинэн төгүрүйбүттэр уонна уоттаабыттар. 

Иккис улахан өрө турууну 1639 сыллаахха Ойулҕа салайбыт. Манна боотулуулар Лаамы уонна Майда тоҥустарын кытта холбоһон нуучча саарбаһыт булчуттарын кыргыбыттар. Үһүс улахан өрө туруу 1642 с. буолбут. Манна баатылыылар Остафий Михайловскайы бэйэтин уонна этэрээтин суох оҥорбуттар. Кыраайы үөрэтээччи Михаил Алексеев суруйарынан мантан сылтаан боотулууларга Бүтэй Бүлүүгэ, Лаамыга, Үккэ тиийэ күрээбиттэр.

Аны 1660 с. эргин Боотулуу тойоно Ньоҕой улаханнык сэриилэһэн баран Аллан өрүс диэки тэскилээбит. Бу боотулуулар төрдүс өрө туруулара.
Аны Харысхал кинигэтин көрөбүт. Кини суруйар: «Бордуолаах кинээс Өймөкөөнтөн халаан-талаан, дьон бөҕөнү кырган иһэр нуучча казактарын этэрээтин кырган баран, Дьокуускай казактарыттан тыынын тэскилэтэн, 2000 сэрииһиттээх, оҕолуун-уруулуун, кулут-чаҕар дьоннуун 6000 киһини илдьэ Майа (Майда–И.Ш.) өрүһүнэн, Дьугдьуур хайатын Дьабадьы аартыгынан Кытайга түһэн хаалбыт. Кытай императорыгар 200 талыы сылгыны ньымааттаан көмүскэл көрдөспүт».
Историк Никон Романов суруйар: «В 1694 году князец Ботурусской волости Сетеке Немнеков доносил якутскому воеводе И.М. Гагарину, что якут Скороульской волости Баркулаки Книгин с родниками хотели изменить и бежать в Даурские остроги. По его извету Баркулаки и его родники Дебенек Колдонов с братьями допрошены и сидели в тюрьме много времени¾ Несмотря на это родники Баркулаки: Буканга, Дебенек, Чабда и Колдоновы с родниками в 1695 году ушли».
Боотулууларбыт тоҕо Скороульскай буолан хааллылар? Амма киһитэ, краевед М. Алексеев Бөтүҥнэри, Боотулуулары уонна Бороҕоттору барыларын хоролор диэн уопсай аатынан этиэххэ сөп диир. Бөтүҥ, Мээндиги, Абаҕа, Соморсун нэһилиэктэрин хабар сир 1632-1912 сс. устата Короускай, Скороускай, Скороульскай, Скараульскай волость диэн ааттанан турбут.

Бу бэһис өрө турууну салайбыт Бордуолаах тойон нуучча историятыгар киирбит киһи эбит. И.И. Серебренников «Князь Гантимур» диэн кинигэтигэр суруйбутунан «нуучча ыраахтааҕыта Кытай императорыттан «требуют выдать государственного преступника якуцкаго князца Скороульского улуса Бардулаки» диэн ирдэспит. Онуоха Кытай императора «Бардулакины биэрэбин, ол оннугар миэхэ государственнай преступник ван Гантимуру аҕал!» – диэбит.
Амыр, Дальнай Восток курдук киэҥ сири Гантимур кинээстэн бэлэхтэппит нуучча ыраахтааҕыта Гантимуру акаарытыгар биэриэ дуо?! Аккаастаабыт. Кытай императора: «Оччотугар Бардулакины мин эмиэ биэрбэппин» – диэн эппиэттээбит. Онтон сылтаан нуучча ыраахтааҕыта «Сахалары Амырга чугаһытымаҥ!» диэн ыйаах таһаарар. Харысхал суруйарынан Бордуолаах дьонноро кытайдар ортолоругар иҥэн-сүтэн симэлийэн хаалбыттар.

Үөдүгэйдэр хойукку историяларыттан. Иннибэр республика национальнай архыыбыттан ыспыраапка копията сытар. Үөһээ Бүлүү улууһун туһунан көстүбүт маҥнайгы докумуон маннык ис хоһоонноох. 1771 сыл олунньу 2 күнүгэр Үөһээ Бүлүү симиэбийэтин 24 саха волостарын уонна тоҥус уустарын кинээстэрэ алтан бэчээт ылбыттар, ол иһигэр икки Үөдүгэй кинээстэрэ Быранагай Унюгесев уонна Батак Бекчеков бааллар. 

Бу ыспараапкаҕа этиллэринэн 1776-77 сыллардаахха Бүлүү ведомствотын волостарын кыраныыссалара быһаарыллыбыт эбит. Л. Николаев суруйбутунан бу биэдэмэһи Егор Кычкин Дьокуускайтан кэлэн оҥорор. Кини суруйарынан кинээс Бырдьааҕай Өнүкээсэп дьаһайар сирэ Улгумда, Тахтанда, Чуолҕаны эбиттэр, онтон кинээс Батах Бөкчөөкөп дьаһайар сирэ Кулуһуннаах, Кээнэкээн, Быһыттаах, Кубалаах диэннэр.

Мантан көстөрүнэн төрүччүгэ киирэ сытар Күҥкү сиэнэ, Өнүкэс уола Бырдьааҕай 1771 сыллаахха кинээс буолбута чуолкай курдук. Холобура, кини муҥутаан 50-ча саастаах киһи буолуон сөп, онон Бырдьааҕай 1720 сыл иннигэр төрөөбүт буолуон сатаммат,онтон кини аҕата Өнүкэс быһа холоон 1680 с. төрүөх буолуон сөп. Онон бу судургу барыллааһын көрдөрөрүнэн Күҥкүлээх көһүүлэрэ нуучча кэлбитин кэннэ дьаһаахтан куотуу буолуон сөп.

Г.П. Башарин оҥорбут таблицатынан Үөдүгэй волоһын кинээс Степан Жирков Батаков салайар диэбит. 1825 сыл балаҕан ыйын 7 күнүгэр Саха уобалаһын управляющайа Бүлүү уокуругун сиправнигар суругунан биллэриитигэр II-с Үөдүгэй волость старостатынан Петр Лебедкин, чаччыыналарынан Зосим Рожины, Еремей Яковлевы бигэргэппит.

Түмүк. Көбдө баһылыктаах Намнар билиҥҥи Үөһээ Бүлүү сиригэр ким хайа иннинэ урут кэлбиттэрин кинилэр сир үчүгэйин талан түспүттэрэ туоһулуур. Бу кэнниттэн Үөдүгэйдэр кэлэн Бүлүү өрүс икки өттүнэн киэҥ сири тайаан түһэллэр.

Боотулуулар Үөдүгэйдэр кэннилэриттэн кэлбиттэрэ ырылыччы көстө сытар – маҥнай Куорамыкы Үөдүгэйдэрин нөҥүө өттүгэр, халбаакылары мэһэйдээбэт курдук билиҥҥи Сэтэкэмҥэ тиийэн түһэллэр, онтон сорохторо Мэйигинэн, Далырынан олохсуйбут уҥуоргу үөдүгэйдэртэн уонна ньурбалартан үтүрүйтэрэн ыраах, чиэски сиргэ тиийэн олохсуйаллар.

Боотулуулар нуучча кэлбитин кэннэ Бүлүүгэ көспүт буолуохтарын сөп. Ити биэс өрө турууттан үһүс, төрдүс, эбэтэр бэһис хамсааһын дьалхааныгар Үрэн бөлөҕө дойдутуттан хоҥнубут буолуохтаах.

Линденау суруйуутунан сахаларга тойон ууһа буола сылдьыбыт боотулуулар кэлиҥҥи дьылҕалара олус кытаанах буолан биэрбит. Кинилэр Амматтан хоҥнууларыгар Бүлүү сыһыылара, алаастара киһинэн-сүөһүнэн туолан 6 тыһыынча киһи олохсуйар сирэ-дойдута ханан да суоҕун билэн, чахчы барар сирдэрэ баҕана үүтэ, кэлэр сирдэрэ кэлии үүтэ буолан Бордуолаах ыраах Кытай сиригэр барарга быһаарынар. Бу оччотооҕу сахалар төһө да аҕа уустарынан бытанан олорор курдук көстүбүттэрин иннигэр кинилэри сомоҕолуур уонна халбаҥнаабакка тутуһуллар суруллубатах сокуоннардаахтарын көрдөрөр. Онтон атын эбитэ буоллар бачча элбэх киһилээх, халыҥ сэриилээх уус аҥардас күүһүнэн да үтүрүйэн-хабырыйан олохсуйа сатыан сөп эбитэ буолуо. Төһө да уордаах, кырыктаах аатырдар Бордуолаах сокуонньут буолан атын уустар олохторун аймаабакка тугунан түмүктэнэрэ биллибэт олус ыраах, ыарахан айаҥҥа туруннаҕа.

Лазарь Николаев Лэһэр уонна Лаһаан аҕалара Сэтэкэм диэн ааттаах буолуон сөп диэн сабаҕалыыра оруннаах. Н. Николаев көтөхпүт докумуоннарыттан көстөрүнэн Сэтэкэ(м) оччотооҕу Амма Боотулуутун эргин тарҕаммыт аат эбит: «Сетеко Немнеков доносил ...».

Марк Иванов – Холлой кырдьаҕас сэһэнинэн Багдарыын хамначчыта Чочойо Ньукулай Ыаһайаан оҕонньор байтаһын сылгытын уоран сиэбитигэр Багдарыын Ыаһайааҥҥа маннык сүбэлиир: «Үс сыл хамначчыт гын. Көлөһүнүнэн төлөөтүн, инньэ гыммат буоллаҕына Үөһээ Боотулууга кулубаҕа таһаарыахпыт».
Онно таҕыстаҕына таһыйаллар үһү. Үөһээ Боотулуу диэн уҥуоргу Боотулуу аата. Оччотооҕу кулуба Дабыыт кулуба, аатырбыт киһи.

Бу сэһэн эмиэ Сэтэкэм Боотулуута уҥуоргу Боотулууну кытта ситимнээҕин өссө төгүл дакаастыыр. Биир итинник сэһэҥҥэ Чочойо уола Омукчаан чаччыыналыы сылдьан бааһынай уоруйаҕы Үөһээ Боотулууга таһааран сууттатар. Онон Өҥөлдьө уонна Чуукаар дьоно Үөһээ Боотулууга кэлэн мунньахтыыллара диэн Л. Николаев суруйуута эмиэ оруннаах.

Өссө Марк Иванов маннык эппитэ эмиэ баар: «Саамай былыргыга Боотулуулар мунньахтара манна Сэтэкэмҥэ буолара үһү. Онтон дьон үчүгэйэ уҥуоргу Боотулуу өттүгэр буолбутун кэннэ уҥуор тахсан мунньахтыыр буолбуттар».

Мантан көстөрүнэн Халбаакы аҕа ууһун уонна Боотулуу дьонун холбоһуктарынан Куду дьоно-сэргэтэ баар буолбут.

Л.Ф. Николаев сыратынан билиҥҥи Үөһээ Бүлүү саха көһүүтүн үс улахан долгунунан үөскээбитэ чуолкайданна. Маҥнайгы – намнар кэлиилэрэ, иккис – үөдүгэйэр, онтон – боотулуулар. Улуус былыргы историятын салгыы үөрэтэргэ-чинчийэргэ сүрүннүүр барыл баар буолла.

== Туттуллубут матырыйааллар: ==

Николаев С.Г., Алексеев Семен, Михайлов Тарас, Львов Павел, Васильев Марк информациялара, Николаев Л.Ф. архива.

''И. Шамаев''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>ippb8wm5dyyj8188omqnd319dg7hl8g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Балаҕат алаас туһунан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>962</id>
    <revision>
      <id>7489</id>
      <parentid>4681</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:11:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4570" xml:space="preserve">== Балаҕат алаас туһунан == 

Олохтоох  кырдьаҕастар бары Балаҕаты улахан кырдьаҕас сир диэн ахтааччылар, ол манныктан эбит: Бастакы көс дьон Дьокуускай диэкиттэн көһөн кэлэн Балаҕакка олорбуттар эбит. Ону Балаҕат алаас тулатынааҕы кып-кыра от-мас бүөлүү үүнэ кэбиспит өтөхтөр оннулара да кэрэһэлииллэр. Оннук өтөхтөр билигин да бааллар. Билиҥҥи 70-чалаах кырдьаҕастар оҕо сылдьан, үүнэн турар кырдьаҕас тииттэр икки ардыларыгар кыбытыллан араҥастаммыт дьон уҥуохтарын маҥаналарын көрөллөрө үһү. Оһон эрэр өтөхтөргө иккилии-үстүү уҥкучахтар оннулара бааллар эбит. Ол уҥкучахтары хаһан көрдөхтөрүнэ, тиит хатырыгын илэчитин ис диэки гына тутан ытыстыыллар эбит. Ол уҥкучахтарга балыгы кутан хаһааналлар эбит. 

Биирдэ күһүн Болтуо Сүөдэр кынна уоллуун Уйбаанныын куобахтыы сылдьан оннук өтөхтөртөн биирдэстэригэр сүүнэ улахан туойтан оҥоһуллубут көһүйэ сиртэн үс илии курдук быган олорорун көрбүттэр. Көһүйэ иһин сыыс-буор, көтөҕө түһэн толорон кэбиспит. Маннык улахан көһүйэҕэ сүөһү атаҕа эти угуохха сөп курдуга үһү. Сэрэйдэххэ былыргы олохтоохтор балык буһаран сиир көһүйэлэрэ буолуон сөп. 

Балаҕат алаас сиһигэр былыргы дьон хап-хара чардааттаах уҥуохтара эмэҕирэн сууллан, ыһылла сыталлар, ортолоруттан улахан тииттэр үүнэн тахсан туралларын билигин да көрүөххэ сөп. 

Былыр, нуучча итэҕэлин ылыныы кэнниттэн, араҥастаммыт дьон уҥуохтарын хомуттаран аймахтарынан көмнөрөн уҥуох туттарбыттара үһү, ол уҥуохтар ити харааара сатаан баран, эмэҕирэн суулла сыталлара эбит. 

Балаҕат алаас соҕуруулуу-илин өттүгэр «Дойду сэргэлэрэ» диэн былыр айыыһыкка киирбит 6 дуу 8 дуу сэргэлэрэ бааллара. Бу сэргэлэр быһаҕынан ойо быһан оҥоһуллубут киэргэтиилээх этилэр. 

Былыр хараҥа үйэҕэ айылҕа күүстэрин араас көстүүлэрин утары оччотооҕу сахалар араас сэри-туому оҥороллоро биллэр. Ол сиэринэн оҥоһуллубут айыыһыкка киирбит «Дойду сэргэлэригэр» сыл аайы салама ыйаан, алгыы-алгыы айах туталлара үһү диэн буолар.

Бу сэргэлэртэн билигин биир сэргэ ордон, сири сырса иҥнэри түһэн турар. Атын икки сэргэ сэмнэхтэрэ ойуччу суол кытыытыгар быраҕылла сыталлар. Алаас арҕаа тумулугар силистэри сылдьар курҕаайы маска оҥоһуллубут сэргэ тииккэ өйөннөрүллэн турар буолара. Ол сэргэ билигин тумул оннугар, кэлин үөскээбит хонууга, чөҥөчөхтөр быыстарыгар аҥарыгар дылы буорга батары тимирэн сытар. Ол да сыттар сэргэ буолан, моонньонон оҥоһуллубут ойуута туох да буолбатах.

''Айаахап Кирилэ &amp;mdash; К.Г.Саввинов кэпсээнин 
И. Давыдов суруйуута,
1975 сыл''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>k1ea2veylzdkk6sjydfiv47j35ddjsa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Боотулуу былыргыта</title>
    <ns>0</ns>
    <id>963</id>
    <revision>
      <id>7479</id>
      <parentid>4686</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T10:59:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16352" xml:space="preserve">== Боотулуу былыргыта ==

=== Ыаһайаан, Чочойо уонна Омукчаан. ===
Ыаһайаан оҕонньор диэн баара үһү. Нууччатын аата Киргиэлэй. Арҕаа Боотулууга Сэтэкэм үрдүгэр олорбут. Ол оҕонньор элбэх сүөһүлээҕэ үһү. Баай оҕонньор. Чэ, сүүсчэ сүөһүлээх, уопсайа сылгылыын-ынахтыын. Ол оҕонньортон Бөлөчөөк диэн киһи төрүүр. Маҕан улахан киһи. Ыаһайаантан өссө Экээн төрүүр. Ыаҕайаантан барыта үстэр.

Экээнтэн Кичи төрүүр. Бөлөчөөктөн Тырыбыс төрүүр. Экээнтэн Налыйдыыр төрүүр. Уонна Токол төрүүр. Экээн ойоҕо Дуйдуур диэн удаҕан дьахтар. Огдоочуйаттан (Ыаһайаан кыыһыттан) Омукчаанап Өндөрөй төрүүр. Бу киһи аҕата Дьокуускай Хачыкаат нэһилиэгин киһитэ, бырадьаак кэлбит Чочойо Ньукулай. Бу киһи аҕата биэс уоллаах, Барааскап диэн. Хачыкаат нэһилиэгэр олорбут. Чочойо Ньукулай киһи ойоҕун күрэтэн сиһи быһан кэлэн, Халбаакыга Уҥкучах Эбэ үрдүгэр олохсуйар. Онно олорон ойоҕо хат буолан төрүүбүн диэн өлөн хаалар. Чочойо Кырдаҥаалар төрүттэрэ Багдарыын оҕонньорго хамначчыттыыр.
Бу киһи бу сылдьан биэс-алта буолан Кубалаахха оттуу тахсыһар. Онно оттуу сылдьан Ыаһайаан оҕонньор биир баайтаһын сылгытын уоран сиэн кэбиһэллэр. Дьэ онтон Ыаһайаан оҕонньор уоран сиэбиттэрин тутан кэлэн Багдарыын оҕонньорго үҥэр. Чочойо Ньукулай киһи бэрдэ эбит. Табаарыстара: «Бу киһи суудайан өлөрдө. Биһиги бэлэми сиэбиппит» дииллэр. Ыаһайаан оҕонньор: «Сылгынан төлүүгүн дуу, хайдах дуу» диир. Ону Багдарыын: «Ааттаах охсооччу, үс сыл хамначчыт гын. Үлэлэт. Көлөһүнүнэн төлөөтүн, инньэ гыммат буоллаҕына, Үөһээ Боотулууга, кулубаҕа таһаарыахпыт».

Онно таҕыстаҕына таһыйаллар үһү. Үөһээ Боотулуу диэн уҥуоргу Боотулуу аата. Оччотооҕуга кулуба, Дабыыт кулуба, аатырбыт киһи.  
«Дьэ, Чочойо бэйэтэ билиэҕэ» диир Багдарыын. Чочойо туран-туран баран эппитэ үһү: «Чэ, үс сыл үлэлиибин. Аһатар, куйааска буспат, тымныыга тоҥмот таҥаһы бирэрэ буоллаҕына». Дьэ кэпсэтии быһыытынан үлэлиир. Чочойо курдук хоһуун Ыаһайааҥҥа суох. Ол сылдьан, били эргэ барбакка олорор Огдооччуйа хат буолар. «Кимтэн хат буоллуҥ?» диэн ыйыталлар. Киһиттэн хат буолбут буоллаҕына уонна билиммэтэҕинэ, оччотооҕуга, таһыйыахтаахтар. Киһитин чуолкай этэн биэрдэҕинэ таһыйбаттар. Ону этэр: «Ити Чочойо Ньукулайтан». Чочойону ыҥыран киллэрэллэр. «Ити биһиги кыыспытын тоҕо хат гынныҥ, биһигиттэн ыйыппакка?» &amp;mdash; диэн ыйыталлар. Ону этэр: «Ыйаахпыт биир буолуо. Хайдах да кини миигин булбатаҕа, мин булбутум, ону кини бэриммитэ».

Ыаһайаан: «Буруйгар ити кыыһы ойох ыл. Холбоһуҥ. Уонна эн хат гыммыт кыыскын ким ылыаҕай. Эргэ барбыт кэскилин сарбыйбыккын».

Дьэ холбоһоллор. Уол төрөөбүтүн Омукчаан диэн ааттыыллар. Оччоҕо аҕабыт баар үһү. «Аҕабыкка бэргэһэлэниҥ» диэн туора дьон сүбэлииллэр. Ону Чочойо Ньукулай оҕонньортон ыйытар: «Оҕонньор, ойохпун кытта бэргэһэлэниэхпитин баҕарабын. Аҕабыт таҕыстаҕына». Оччоҕо аҕабыт бу дойдуттан Өргүөккэ тиийэ барар эбит. Ону Ыайаһаан оҕонньор мөҥөр: «Кыыспын миигиттэн көҥүлэ суох олох бэргэһэлэтимэ! Бэргэһэлээн баран дойдугар илдьэ бараары гынар эбиккин!». Кини тылыттан тахсар кыахтара суох. Оҕонньордоох эмээхсин Омукчааны илдьэ барыахтара диэн куттаналлар. Кыыстарын оччо харыһыйбаттар.

Ыаһайаан оҕонньор биир ааттаах сылгытын күһүн эһэ сиэн кээһэр. Охторон баран тириитин саралыы тардан баран үөһээ ойоҕоһун бүтүннүү сиэбит. Сылгытын үөрүн кэрийэ сылдьан оҕонньор ону булан ылар.

«Оннооҕор эһэ сиэн кэбиһэр. Сирэҕэс бэйэлээҕи бэйэм сиэн кээспэккэбин» диир. Атыттан түһэн сүлэн, эттээн, сороҕун үөлэн, сороҕун буһаран, эһэни кытта куотуһан, сааллары-үөдэннэри, аллараа аҕыс ойоҕоһун бүтүннүү сиэн кэбиһэр. Бэйэтэ сүрдээх улахан, бэйдиэ ат уйбат оҕонньоро үһү.

Кинини кытта үөлээннэһэн олорбута үһү Хобутаарап диэн оҕонньор. Хобутаараптан Тииһэ суох Испиридиэн диэн төрүүр, уонна Куука диэн киһи төрүүр. Аата Ньукулай этэ бадаҕа. Акаапыйа эһэтэ. Куукаттан Тэриэн төрүүр. Куука уола Тэриэн соҕотох. Тииһэ суох Испиридиэнтэн Тэриэн төрүүр, Дүллүкүгэ олорон өлбүт оҕонньор. Онон Тэриэн Тииһэ суох Тэриэнэ диэн ааттанар. Онон кини &amp;mdash; Хобутаарап. Уонна Сэтэкэмҥэ Чөрбөччү олорор. Ким уола буоларын билбэппин. Чөрбөччүттэн Тамакалаан Ньукулай диэн төрүүр. Тамалакаан Ньукулай кыыһа Маҥан Маарыйа. Онон Чөрбөччү Куукалаах барыллаалара. Чөрбөччүттэн Дьалла Өлөксөй диэн төрүүр. Чөрбөччү куччугуй уола Ньалыбыдах Миитэрэй. Ньалыбыдах Миитэрэйтэн Ньалыбыдах Мэхээлэ төрүүр.

=== Уоруйах баай сууттаныыта. ===
Мыттыллалар Саппырыан аҕатын ууһа буолаллар. Мыттылла убайа Баахтыыр диэн баара үһү. Ол аҕаларын өйдөөбөтүм. Баахтыыртан төрүүр Онтоон диэн Харааччыны кытта тэҥҥэ тустар, улахан тиити ортотуттан ылан сүгэн киирэр киһи. Мыттыллалар Бахтыырдар аҕалара Баачан. Баачаан үйэтигэр Омукчаан чаччыыналыыр.

Баахтыырдартан биир кур баайтаһыны тутан сиэтэн дьахтардаах киһи барбыта үһү.  Ол тутан Илин Боотулуунан сиһи быһан барбыттар. Омукчаан суолларын суоллаан Баачаны, Тииһэ Суоҕу эҥин илдьэ барбыт.

Биир бэскэ тиийэн иһиллээбиттэрэ туох эрэ дыыгыныыр тыас баар үһү. Үөмэн киирэн көрөллөр. Бэһинэн отуу туттубут эбиттэр. Кылынан ыстырыыппа тарда-тарда ыллыыллар эбит. Көрдүгэн баар үһү, онно кутаҕа орохтонор эбиттэр. Талаҕы күөпсүлээн баран түөрт мүһэтин иккилии мүһэ гына-гына уга сыталлар эбит. Ону соһон таһааран Баачаҥҥа биэрбиттэр. «Эн тутан таҕыс» диэбиттэр. Ыллаан доргута сыттаҕына тахсан кэлэллэр. «Бэрин!» &amp;mdash; дииллэр. Бааһынай сыбыс-сыгынньах сытар эбит. Баачан түөрт мүһэни ыаҕайа курдук икки илиитигэр тутан турар үһү. Омукчаан оҕонньор илиитин кэлгийэн кээспит. «Муҥнаахтар, саалаахтар ээ, бу киһи эрэ баар буолан бэринним»,&amp;mdash; диэбит. Үөһээ Боотулууга Омукчаан, Баачан бааһынайы таһаараллар. Сайын нэһилиэк мунньаҕар түбэспиттэр. Биир буорунан оҥорбут курдук модьу киһи баар эбит.

&amp;mdash; Омукчаан, үчүгэй аҕай киһилээх эбиккин. Биһиги уолбутун кытта туһуннарбаккын дуо?

Ону олох мастыы анньыспыттар. Тэҥнэр үһү. Аҕам «Ол Баачаны кытта тустубут оҕонньору көрбүтүм. Оо, харыта модьутуон» диэн кэпсиир этэ.
Сарсыныгар Амма бааһынайын кытта туһуннарбыттар. Тустаары туран тарбахтарын айаҕар симиммэхтээбит уонна этэрбэһин айаҕыттан быһыта тыыта-тыыта ыстыы-ыстыы тибиирэр эбит. Бааһынай Баачаны сири тайаннарбыта эбитэ үһү.

Нэһилиэк кинээһэ Амма бааһынайын илдьэ хаалбыта үһү. Аты мииннэрэн истэхтэринэ ыллыыр үһү. Саарбах киһи.

=== Кырдаҥаалар. ===
Кырдаҥаалар төрүттэрэ Дьарааҥка, Кырдаҥаа уонна өссө биир уол бааллара үһү. Үһүөн да энэ-минэ суох улахан күүстээх дьоннор эбитэ үһү. Биирдэстэрэ Балаҕаннаах таһыгар Оҥкучах эбэҕэ олорбут, биирдэстэрэ Нам Уулаах Дьалаҕа олорбут. Биирдэстэрэ Тарыҥҥа олорбут. Итилэр икки ардылара иккилии көстөөх сирдэр. Онно үөгүлэһэн кэпсэтэллэрэ үһү, сылгыларын үөрүн туоһулаһан. Уҥкучах эбэ сыырыгар Дьарааҥканы көммүт этилэр. Мас уҥуох суох, үс чаллах тиит үүммүт этэ. Сааба Баһылайа онно уот анньан кээспитэ, сир таттара сылдьан. Иинэ аллараа дойдуга чөҥөрүйэ сытар. Сиэрдийэ быһаҕынан буккуйан көрдүбүт. Онно сылгы тириитэ, онтон киһибит баһын уҥуоҕа тахсан кэлбитэ. Хоолдьугатыгар аты сиэн баран бырахпыттар диэн сэһэргиир этилэр. Бастаан бэйэтин иинин түгэҕэр түһэрэн баран үрдүнэн мастаан баран хоолдьугатын уҥуоҕун быраҕан баран көмөллөрө эбитэ үһү.

Кырдаҥаа оҕото буолуо диэн таайабын Кырдьыбыт Оҕонньору. Кырдьыбыт Оҕонньор оҕото Тайыла диэн суос-соҕотох. Кырдьыбыт Оҕонньору уйар биир ат баар үһү. Уоннааҕы аттар мииннэҕинэ ньаачараҥнаан бараллар. Сүүһүн туолбут Сортолов Сааба диэн баар этэ. Кини үйэтигэр Кырдьыбыт Оҕонньор баар эбит.
Сааба Намҥа сылдьан тустан тоҕус дуу, хас дуу киһини охторон кыайбыт. Тустарыгар сыгынньахтанан туран «Мин Нам Ороһу бөҕөлөрүн түөрэлэрин Хомустаах эбэ уҥкучаҕа туолуон тухары быраҕаттыам» диэбитэ үһү.

«Намы Ороһуну үтүө ааккытын сарбыйдым» диэбит хотон баран. Онтон өһүргэнэн Нам, Ороһу дьоно охсуһаары мөрүөтэһэн турбуттар. Онуоха Кырдьыбыт Оҕонньор «Аккын миинэҥҥин куот» диэбит. Түүн «Сарбыдах Сааба ханна баарый?» диэн көрдөөбүттэрэ эбитэ үһү. Онтон ыла Сарбыдах Сааба диэн аатырбыт.

Ол сайын иннигэр Намҥа баран Таба диэн киһиттэн Сааба охтубут. Таба сүүрэн киирэн иһэр киһини халбарыйан баран таһыйар идэлээх үһү. Ону өттүктэрин охсуна-охсуна уруйдаан тарбаабыттара үһү. Бу сырыыга Табаны, сэрэнэн, тэптэрбэккэ сылдьан бэгэччэгиттэн харбаан ылбыт. Ытарчалыы ылар. Ылан баран үөһээ дойдуга өрө көтөҕөн күөрэтэн таһааран бырахпыт. Уоннааҕылар күүстэринэн эрэ бэрт этилэр. Сортуолап Сааба Буучугурастаах тусталларын саҕана сайыҥҥы куйааһы тулуйбакка аҕылаан сордоно олорор оҕонньор этэ. Буучугурас киһини чэпчэкитик охторорун истэ-истэ сөҕөр этэ: «бу дойдуга киһи суох буолбут эбит» диэн. Сортолов Сааба Хорбочукааҥҥа олорбута. Бырааттара Лэкэчик, Дыадарыкы.

Кырдьыбыт бэйэтэ улахан баай. Онтон салгыы уола Тайыла. Ити Өргүөккэ сылдьан Ачаам оҕонньор аҕатын төрдө дьахтарга Тайыланы оҥорбут. «Өргүөккэ маннык оҕолоохпун, ону ылыах» диэн ойоҕуттан Сөлүөчэ эмээхсинтэн көрдөһөр. Ону Сөлүөчэ сөбүлэһэр. Кырдьыбыт куруук нэһилиэк кинээһэ.
Ачаам бэйэтэ баай. Ити Испиилээҕи кытта быраатырҕаһыы бөҕө буоллаҕа дии.

''Мааркап оҕонньор сэһэнин И. Шамаев суруйуута, 1980 сыл.''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>hv0ck2jd76lgp34d1vrz9820b2tzeje</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Утарсыы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>964</id>
    <revision>
      <id>7491</id>
      <parentid>4689</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:13:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29015" xml:space="preserve">== Утарсыы ==

Саха сирин улуустарыгар биирдиилээн киһи батталы утары охсуспута аҕыйаҕа суох. Оттон ийэ-аҕа уустара, нэһилиэк дьоно эмиэ итинник холобурдара кытта баар. Оттон улуус нэһилиэктэрэ бүтүннүү холбоһон, былаас дьаһалын утарыылара, сокуонунан киирсиилэрэ аһары элбэҕэ суох. Оннук сэдэх холобуртан биирдэстэринэн Үөһээ Бүлүү улууһун ааттыахха сөп.

Үөһээ Бүлүү улууһун 12 нэһилиэгин баһылыктара Максим Николаев (Боотулуу), Иван Титов (Мэйик), Василий Дмитриев (Күүлэт), Николай Донской (1-кы Үөдүгэй), Василий Кардашевскай (Нам), Афанасий Петров (Өргүөт), Николай Михайлов (Чуукаар), Семен Егоров (Чочу), Алексей Константинов (Халбаакы) 1895 сыллаахха тохсунньу 11 күнүгэр улуус суруксутунан Митрофан Гаврильевич Неустроевы талбыттара. Оччотооҕу улуус баһылыга Дмитрий Николаев, баһылыкка кандидат Ларион Поскачин, суруксут көмөлөһөөччүтэ Е. Потапов маныаха быһаччы кыттыбыттара (Ф.22 «и», оп.1, д.1844, л.21.).

Митрофан Гаврильевич сылтан ордук суруксуттаан баран, аны Свято-Троицкай храмы тутууга ктиторынан (төрүттээччинэн) анаммыта. Кини бу храмы тутарга нэһилиэнньэттэн харчы хомуурун саҕалаабыта. Онтукайын Синод 1896 сыллаахха ыам ыйын 23 күнүнээҕи 2470 нүөмэрдээх ыйааҕар олоҕуран оҥорбута. Храмҥа харчы хомуура күһэйии бэрээдэгинэн барбыта. Нэһилиэнньэ маны соччо-бачча сөбүлээбэтэҕэ эрээри, нолуогу сокуон быһыытынан төлүү сатыырга күһэллибитэ. Ол да үрдүнэн хомуур былаана туолбатаҕа.

1897 сыллаахха от ыйын 10 күнүгэр епископ Никодимҥа харчы хомуура мөлтөҕүн туһунан ктитор иһитиннэрэр. М. Неустроев иһитиннэриитин кэнниттэн, епископ Никодим Дьокуускайдааҕы епархияҕа атырдьах ыйын 2 күнүгэр Синод таһаарбыт ыйааҕын толорор булгуччулааҕын хос санатар.

Ити эрээри ктитор М.Г. Неустроев манан уоскуйбат. Бүлүү уокуругун исправнигар Котляровскайга духовнай консистория 3620-с нүөмэрдээх бланкатын толорон, улахан үҥсүү түһэрэр. Үҥсүүгэ государственнай сыылынай Михаил Иванович Ромась уонна казак Иван прокопьев харчы хомуурун атахтыыллара, Чап уонна Отставной уустарыгар куһаҕанных сабыдыаллыыллара ыйыллар. Сыылынай М.И. Ромась Бүлүү уокуругар исправник Котляровскайга суруксуттуура. Кини Дьокуускай Павловскайыгар дьиэ көскө олорбута. Ити эрээри тоҕо эрэ суруксутунан Бүлүү уокуругар тиксэн хаалбыт.

Ханна да буоларын курдук, тута кэриэтэ үҥсүү ис хоһоонун быһаарар сорук турбута. Исправник Котляровскай Үөһээ Бүлүү 2-с Үөдүгэйин инородческай управатыттан отчуот ирдиир. Отчуоту Афанасий Тобохов иккитэ оҥорор. А. Тобохов 31-с №-дээх бастакы отчуотун ити сыл балаҕан ыйын 25 күнүгэр Бүлүүгэ ыытар. Отчуоттан көстөрүнэн, 1895 сыллаахха 206 киһиттэн 244 солкуобай хомуллубут эбит. 1896 сыллаахха 164 солкуобай буолбут. 1897 сыллаахха 204 киһиттэн 246 солкуобай хомуллуохтааҕыттан 100 солкуобай эрэ хааһынаҕа киирбит.

Ити эрээри А. Тобохов балаҕан ыйын 28 күнүгэр 38 №-дээх иккис отчуоту ыытар. Онно кэккэ көннөрүүлэри оҥорор. Бу иккис отчуот түмүгүнэн нэһилиэк дьоно нолуогу ситэ төлүү илигэ арыллан тахсар. Онон 2-с Үөдүгэй нэһилиэгин олохтоохторо, чуолаан Чап уонна Отставной уустара Свято-Троицкай храм тутуллуутун харгыстаабыт курдук көстөн тахсыбыттара. Оччолорго, бу биллэн турар, бэрт куһаҕан содуллаах буолуон сөбө. Дьэ ити иһин 2-с Үөдүгэй дьоно балаҕан ыйын бүтүүтэ мунньахтыыллар уонна уопсай сүбэнэн М.Г. Неустроевы нэһилиэктэн үүрэргэ быһаарыныы ылаллар.

Бу быһаарыныыларын Саха уобалаһын губернаторыгар В. Скрипицыҥҥа тиэрдэргэ нэһилиэк аатыттан Адам Тимофеевы уонна Алексей Потаповы соруйаллар. Губернатор В. Скрипицыҥҥа суруксут М.Г. Неустроев нэһилиэктэн көҥүлэ суох уопсай сири босхо туһанарын, дьон бурдуктаах бааһынатыгар сүөһүтүн босхо ыытан тэбистэрэрин тохтотору модьуйаллар. Маны таһынан 1897 сыл алтынньы 31 күнүгэр Үөһээ Бүлүү улууһун 14 нэһилиэгин баһылыктара бүтүннүү мустан мунньахтыыллар. Мунньахха Максим Николаев (Боотулуу), Иван Устинов (1-ку Күүлэт), Алексей Васильев (2-с Күүлэт), Иван Винокуров (Мэйик), Николай Донской (1-кы Үөдүгэй), Егор Гаврилов (3-с Үөдүгэй), Василий Егоров (Хоро), Николай Михайлов (Чуукаар), Афанасий Тобохов (2-с Үөдүгэй), Афанасий Петров (Өргүөт), Прокопий Дмитриев (нам), Семен Егоров (1-кы Чочу), Дмитрий Иванов (Халбаакы), Дмитрий Николаев (2-с Чочу) уонна улуус баһылыга Давыд Поскачин, быыбарынай Иван Антонов, быыбарынайга кандидат Н. Иванов кытталлар. Мунньах түмүгүнэн М.Г. Неустроевы суруксуттуурун тохтотоллор. Кини оннугар суруксутунан Егор Потаповы талаллар. Дьэ ити иһин сэтинньи 1 күнүгэр 1897 сыллаахха Митрофан Гаврильевич Бүлүү уокуругун исправнигар 582-с №-дээх үҥсүү ыытар. Кини суруксуттуурун тохтоппуттарын, нэһилиэк дьоно саҥа суруксуту талбыттарын туһунан. Суруксуту исправниктан, уобаластааҕы ис дьыала министерствотыттан көҥүлэ суох ким да ууратар бырааба суоҕа. Ону М. Неустроев бэркэ билэрэ. Ону ол диэбэккэ, улуус уонна нэһилиэктэр ол кэмнээҕи баһылыктара бүүс бүтүннүү утарбыттар. 1897 сыл итинник сытыы киирсиинэн түмүктэнэр.

Саҥа 1898 сыл үүнэр. Давыд Поскачин баһылыктаан бүтэр. Чинчийээччи П. Докторов суруйарынан «губернатор кэлэ сылдьан, дьонун-сэргэтин олоҕор кыһаммат эбит диэн үлэтиттэн ууратан кэбиспит». Ити эрээри, 1898 сыллаахха кулун тутар 4 күнүнээҕи 1484 нүөмэрдээх дьаһалынан түөскэ кэтиллэр Станиславскай аатынан үрүҥ көмүс мэтээли ыытар. «Кыһамньытын» иһин диэн ааттаах мэтээли. Оттон улуус саҥа баһылыгынан Дмитрий Лебедев буолар. Кини дьэ саҥардыы үлэлээн эрдэҕинэ, олунньуга Саха уобалаһын губернатора Скрипицын Үөһээ Бүлүүгэ илэ бэйэтинэн тиийэн кэлэр. Онуоха А. Тимофеев, Е. Потапов үөдүгэйдэр туруорсууларын губернаторга тиэрдэллэр. Туруорсуу 3841 №-н регистрацияҕа ылыллар. Онон нэһилиэнньэ эрэх-турах сананар. Саҥа баһылык Д. Лебедев алтынньы 10 күнүгэр Бүлүү исправнигар 1131 №-дээх көрдөһүүнү киллэрэр. Көрдөһүүгэ Е. Потаповы 1899 сыл тохсунньутугар диэри суруксут быһыытынан хаалларарга. Ити ый 31 күнүгэр дьаһалта чилиэнэ, быыбарынай Марк Тобохов эмиэ итинник туруорсууну оҥорор. Бу барыта улуус суруксутун М.Г. Неустроевы кытта киирсии салҕана турбутун туоһулуур чахчы буолар. Оттон көрүллүөхтээх дьыала хамнаабакка турбута. Арай ахсынньы 7 күнүгэр эрэ губернатор В. Скрипицын 3841 нүөмэрдээх дьыаланы быһаарыҥ диэн анал резолюция таһаарар.

Нэһилиэнньэ былааһы кытта киирсиитэ үһүс сылыгар барар. 1899 сыл кулун тутар ыйга губернатор Үөһээ Бүлүүгэ иккистээн кэлэр. Бу кэлэн, дьыала көрүллүүтэ уһаабыт биричиинэтин, исправник Котляровскай үлэтиттэн уурайыытынан быһаарар. Дьыала мировой судьуйа Вишневскай көрүүтүгэр киирбитэ диэн дьону уҕарытар. Бы сыл сайыныгар, бэс ыйын 2 күнүгэр «Билиилээх» диэн сир чугаһыгар Федот Егоров бурдугун Митрофан Неустрове сүөһүтэ үлтү кэһэр. Дьэ ити иһин хоромньулаах киһи салалтаны ыҥыран акт суруттарар. Онуоха Афанасий Тобохов, Иван Федоров, Василий Ильин кэлэн, акт суруйан бараллар. Акт быһыытынан Неустроевка дьыала оҥоһуллар.

Оттон балаҕан ыйын 13 күнүгэр Саха уобалаһын Ис дьыалаҕа министерство управлениятын 1-кы отделын 3-с остуола Бүлүү уокуругун саҥа исправнигар Ващенкоҕа ирдэбил ыытар. Губернатор В. Скрипицын былырыын ахсынньыга таһаарбыт резолюциятын ханна тиэрдигит диэн. Ирдэбили исправник Ващенко алтынньы 14 күнүгэр тутар. Ващенко маны тутаат да, сири быһаарар бастакы учаастак салайааччытыгар аадырыстаан 675-с нүөмэрдээх дьаһалы суруйар. Эппиэти булгу бэлэмнииргэ соруйан. Онон саҥа исправник Ващенко 1897 сылтан саҕаламмыт дьыаланы хаттаан саҥалыы көтөхтөрөр. Нэһилиэк уопсай мунньаҕын боротокуолун, бириигэбэрин куопуйата наада буолар. Бастаан оҥоһуллубут докумуон сүппүт аатырар. Нэһилиэк дьоно инньэ гынан докумуоннары саҥалыы хомуйсарга күһэллэллэр. Быһатын эттэххэ, былаас остуолугар киирбит нэһилиэнньэ туруорсуута сураҕа-садьыга суох симэлийбит буолан хаалар. Ити эрээри үөдүгэйдэр киирсиини өссө эбии сытыырҕаталлар уонна урукку бириигэбэри маннык ис хоһоонноон иккистээн суруйаллар: «1897 года сентября 29 дня. Мы ниже подписавшиеся инородцы 2-го Удигейского наслега Верхневилюйского улуса Вилюйского округа Якутской области бывь сего числа собраны, где между собою обсудили о том, что образных учиненных действиях письмоводителя Верхневилюйской инородной управы дворянина Митрофана Гавриловича Неустроева, так как самое и здание управы, стоит в самом центре наших обывателей, а также в окружности этой управы имеются и тут хлебопахотные наши земли и вообще разные коренные огородьбы и постройки, которые все занимаемые эти наши земли каждогодно испорчиваются, потаптываются  и также истравляются скотом данного Неустроева, одним словом сказать, как богатого его положения, он Неустроев привел для нас обывателей большего вреда и убытки; так как он сам Неустроев не принадлежит к нашему обществу, а сам является вовсе посторонним, по таким примером он не имеет в наш наслег никакого либо классной земли, и даже он не имеет никакой уступленной обществом земли, т.е. под вида владения на 40 лет, хотя он служил несколько лет к улусу письмоводителем, а только это явление как служил он по от обязанности на ближним своим жителям и даже кроме нас показывает своего самовластного действия к всему улусу, а ближним его жителям пуще, что дальним оказывает своего дурного характера побоями и увечьями и тому разными. Тем более он Неустроев совершенно во всех наших общественных и хозяйственных делах поступает по своему желанию, как он себе чего думает и тем поступит.

Это для нас является совершенно обидной, &amp;mdash; одним словом сказать кроме его Неустроева нет в наслеге и даже к улусу никакой власти, хотя и бывают в наслеге староста и старшина, которые все слушают его Неустроева как ребенок. Таковые действии Неустроева хотя признаны в разных местах и даже запечатывались на «Восточных обозрениях» каковые поступки Неустроева ни кем не обращается на то внимание и не защищается ни кем наших интересов. А потому приговорили и нашли удобным, что Неустроева от нашего наслега и улуса переселить со своим имуществом в другое место. А если названный Неустроев далее этого времени будет жить в нашей управе со своим имуществом, тогда как враждующего в нашей стороне он может дальше злоупотреблять для всех наших обывателей. А по этому поводу мы как вынужденные нашлись пред высшим начальством ходатайствовать о выселении Неустроева с нашей местной управы в другое место, а для этой цели качество достоверного из среды своей избираем нашего наслега Адама Тимофеева и Михаила Семенова, которые лица права могут искать для нас по этому приговору законной защиты, так как они права могут от имени себя подать прошение и выслушать решение и распоряжение резолюции Суда. Жалование, а не даром. Кроме всего вышеизложенного он – Неустроев для наших обывателей властями на нашей стороны; таким путем Неустроев Приговор этот представить по принадлежности после заверения нашего родового управления в чем спорить и прекословит не должны. В том и подписываются инородцы 2-го Удегейского наслега:...»

Ол курдук 1899 сыл «Восточное обозрение» 262-с нүөмэригэр бу кыайан быһаарыллыбатах дьыала туһунан бэчээттэммит корреспонденцияны эбии кыбытан ахталлар. Маныаха 182 киһи илии баттыыр. Илии баттааһыннары старшина Василий Прокопьевич Васильев, Николай Потапович Николаев, Потап Ильин бигэргэтэллэр.

Бу үөһэ ахтыллар корреспонденция кырдьык «Восточное обозрение» хаһыат 262-с нүөмэригэр бэчээттэммитэ. Онно бу курдук диэбиттэр эбит: «.. Другое не менее интересное дело – это дело о Неустроеве. Неустроев где-то раньше служил, имеет чин и поэтому именует себя дворянином. он еще недавно в качестве писмьоводителя Верхневилюйском улусе и в конце концов попал в суд. Вопреки воле инородцев и нарушив 37 статью Положения об инородцев он продожает жить в 2 Удигейском наслеге, имеет около 300 шт. скота и сеет хлеб на землях инородцев. Инородцы в сентябре 97 года составили приговор о его выселении из их наслега, как проживающего в их наслеге вопреки их воле. Приговор этот подали губернатору на основании отзыва бывшего исправника Кочаровского оставил приговор без последствия и переслал его Мировой судье для руководства при производстве следствия Неустроева. В июне 99 года якуты 2 Удигейского наслега дали приговор Алексею Потапову и Адаму Тимофееву и предоставили им право ходатайствовать пред высшими властями о выдворении Неустроева, который как говорится в этом новом приговоре живет вопреки 37 статьи Положения об инородцев, держит 300 голов скота, пользуется покосными местами без согласия инородцев, сеет хлеб на их земле и за земли ничего не платит, скот его травит хлеба и покосы инородцев. Этими покосными местами и хлебопахотными землями, говорят инородцы, мы бы могли и сами пользоваться. Кажется желание инородцев вполне законное. Существует 37 статья Положения об инородцев, которая воспрещает жить посторонним лицам в пределах инородческих земель без согласия инородцев. Но почему то это законное желание инородцев вот уже два года остается без удовлетворения. Областное правление и местная администрация в настоящее время хлопочет об уравнительном распределении покосных мест. Причину неурожаев они видят в этом неравномерном распределении покосов в захвате тойонами покосов, посылаются улусным властям грозные приказы смотреть, чтобы тойоны не захватывали земель бедных инородцев и в том же время законная просьба о выдворении такого тойона из земель инородцев остается без удовлетворения. Прежде всего, если действительно желают пользы инородцам, следовало бы удовлетворять их законные просьбы. Если администрации удается парализовать действия Неустроевых от этого выиграют инородцы».

Бу ыстатыйа Саха уобалаһын салалтатын уйатыгар ууну киллэрэр. Айдаан эбии күөдьүйэр. Ис дьыала министерствота ахсынньы 30 күнүгэр Бүлүү уокуругун исправнигар Ващенкоҕа 9059 №-дээх суһал ирдэбил түһэрэр. Икки нэдиэлэ иһигэр түргэнник хаһыакка бэчээттэммит сурук ис дьиҥин быһаар диэн. Исправник Ващенко бу ирдэбили тохсунньу 12 күнүгэр 1900 сыллаахха илиитигэр тутар. Оттон губернатор В. Скрипицын ахсынньы 31 күнүгэр 1899 сылга үөдүгэйдэр дьыалаларын бүтүннүүтүн көрдөтөн бэйэтэ анаан-минээн билсэр.

Бүлүү уокуругун исправнига Ващенко кулун тутар 15 күнүгэр Мировой судьуйаттан үөдүгэйдэр Неустроевы үүрэргэ быһаарбыт бириигэбэрдэрин куопуйатын ирдиир. Итиэннэ ыам ыйын 26 күнүгэр Саха уобалаһын Ис дьыалаҕа министерствотыгар 116 №-дээх донесение суруйар. Донесение суруллуута мөлтөх буолан, киһи баһын-атаҕын эрэ быһааран ааҕар. Ващенко быһаарарынан, Потапов уонна Тимофеев 1898 сыллаахха олунньуга губернатор Скрипицыҥҥа туох да кумааҕыны тиксэрбэтэхтэр. Көннөрү тылларынан эрэ эппиттэр. Онуоха губернатор Скрипицын кинилэргэ ити үҥсүүлэрин Бүлүү уокуругун Мировой судьуйатыгар киллэриҥ диэбит. Аны туран, Митрофан Неустроев олохтоохтор сирдэрин туһаныыга анаан 10 сыл анараа өттүгэр көҥүллэтиилээх эбит. Маны нэһилиэк дьоно мунньахха сөбүлэнэн көҥүллээбиттэр. Ол докумуонун Неустроев сүтэрэн кэбиспит. Докумуон куопуйата уустар да, инородецтар да дьаһалталарыгар кыайан көстүбэтэх. Инньэ диэн туран, Ващенко бу курдук түмүктүүр: «Если допустить инородцам право воспрещать «услуг на землях посторонним», то это было бы равносильно признать за ними право водворит земского заседателя, Мирового судью, врача, фельдшера и других лиц.. очевидно, имеют в виду именно запрещение русским именно селиться, т.е. строит на землях, отведенных во введение инородцев дома, заводы, фабрики и т.д. отнюдь не запрещающий русским жить на русской земле...» Мантан көстөрүнэн, олохтоохтор уонна кэлии дьон сири туһанар бырааптара оччотооҕу сокуонунан арыттаһар уонна тус-туһунан тыырыллар эбит. Исправник Ващенко эппитин курдук, олохтоохтор туһанар сирдэригэр дьиэ-уот, завод, фабрика о.д.а. тутар табыллыбат эбит. Үөдүгэйдэри М. Неустроев Свято-Троицкай храмы тутууга харчы биэрбэттэр диэн үҥсүүтүттэн саҕаламмыт киэҥ айдаан уһук бүтэһигэр итинник түмүктэммитэ. Оччотооҕуга уобаластааҕы уонна уокуруктааҕы былаас бэйэтин үлэһитин М. Неустроевы көмүскээбитэ. Оттон үөдүгэйдэр сокуон иһинэн эйэлээх киирсиилэрэ хотторуулаах буолан тахсыбыта.

''А.Н. Павлов-Дабыл''&lt;ref&gt;Кинигэ бу түһүмэҕин А.Н. Павлов-Дабыл суруйбут&lt;/ref&gt;

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>lzh9462lgt5w9pegveqpk9qib2sk0w1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>7492</id>
      <parentid>7491</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:13:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29011" xml:space="preserve">== Утарсыы ==

Саха сирин улуустарыгар биирдиилээн киһи батталы утары охсуспута аҕыйаҕа суох. Оттон ийэ-аҕа уустара, нэһилиэк дьоно эмиэ итинник холобурдара кытта баар. Оттон улуус нэһилиэктэрэ бүтүннүү холбоһон, былаас дьаһалын утарыылара, сокуонунан киирсиилэрэ аһары элбэҕэ суох. Оннук сэдэх холобуртан биирдэстэринэн Үөһээ Бүлүү улууһун ааттыахха сөп.

Үөһээ Бүлүү улууһун 12 нэһилиэгин баһылыктара Максим Николаев (Боотулуу), Иван Титов (Мэйик), Василий Дмитриев (Күүлэт), Николай Донской (1-кы Үөдүгэй), Василий Кардашевскай (Нам), Афанасий Петров (Өргүөт), Николай Михайлов (Чуукаар), Семен Егоров (Чочу), Алексей Константинов (Халбаакы) 1895 сыллаахха тохсунньу 11 күнүгэр улуус суруксутунан Митрофан Гаврильевич Неустроевы талбыттара. Оччотооҕу улуус баһылыга Дмитрий Николаев, баһылыкка кандидат Ларион Поскачин, суруксут көмөлөһөөччүтэ Е. Потапов маныаха быһаччы кыттыбыттара (Ф.22 «и», оп.1, д.1844, л.21.).

Митрофан Гаврильевич сылтан ордук суруксуттаан баран, аны Свято-Троицкай храмы тутууга ктиторынан (төрүттээччинэн) анаммыта. Кини бу храмы тутарга нэһилиэнньэттэн харчы хомуурун саҕалаабыта. Онтукайын Синод 1896 сыллаахха ыам ыйын 23 күнүнээҕи 2470 нүөмэрдээх ыйааҕар олоҕуран оҥорбута. Храмҥа харчы хомуура күһэйии бэрээдэгинэн барбыта. Нэһилиэнньэ маны соччо-бачча сөбүлээбэтэҕэ эрээри, нолуогу сокуон быһыытынан төлүү сатыырга күһэллибитэ. Ол да үрдүнэн хомуур былаана туолбатаҕа.

1897 сыллаахха от ыйын 10 күнүгэр епископ Никодимҥа харчы хомуура мөлтөҕүн туһунан ктитор иһитиннэрэр. М. Неустроев иһитиннэриитин кэнниттэн, епископ Никодим Дьокуускайдааҕы епархияҕа атырдьах ыйын 2 күнүгэр Синод таһаарбыт ыйааҕын толорор булгуччулааҕын хос санатар.

Ити эрээри ктитор М.Г. Неустроев манан уоскуйбат. Бүлүү уокуругун исправнигар Котляровскайга духовнай консистория 3620-с нүөмэрдээх бланкатын толорон, улахан үҥсүү түһэрэр. Үҥсүүгэ государственнай сыылынай Михаил Иванович Ромась уонна казак Иван прокопьев харчы хомуурун атахтыыллара, Чап уонна Отставной уустарыгар куһаҕанных сабыдыаллыыллара ыйыллар. Сыылынай М.И. Ромась Бүлүү уокуругар исправник Котляровскайга суруксуттуура. Кини Дьокуускай Павловскайыгар дьиэ көскө олорбута. Ити эрээри тоҕо эрэ суруксутунан Бүлүү уокуругар тиксэн хаалбыт.

Ханна да буоларын курдук, тута кэриэтэ үҥсүү ис хоһоонун быһаарар сорук турбута. Исправник Котляровскай Үөһээ Бүлүү 2-с Үөдүгэйин инородческай управатыттан отчуот ирдиир. Отчуоту Афанасий Тобохов иккитэ оҥорор. А. Тобохов 31-с №-дээх бастакы отчуотун ити сыл балаҕан ыйын 25 күнүгэр Бүлүүгэ ыытар. Отчуоттан көстөрүнэн, 1895 сыллаахха 206 киһиттэн 244 солкуобай хомуллубут эбит. 1896 сыллаахха 164 солкуобай буолбут. 1897 сыллаахха 204 киһиттэн 246 солкуобай хомуллуохтааҕыттан 100 солкуобай эрэ хааһынаҕа киирбит.

Ити эрээри А. Тобохов балаҕан ыйын 28 күнүгэр 38 №-дээх иккис отчуоту ыытар. Онно кэккэ көннөрүүлэри оҥорор. Бу иккис отчуот түмүгүнэн нэһилиэк дьоно нолуогу ситэ төлүү илигэ арыллан тахсар. Онон 2-с Үөдүгэй нэһилиэгин олохтоохторо, чуолаан Чап уонна Отставной уустара Свято-Троицкай храм тутуллуутун харгыстаабыт курдук көстөн тахсыбыттара. Оччолорго, бу биллэн турар, бэрт куһаҕан содуллаах буолуон сөбө. Дьэ ити иһин 2-с Үөдүгэй дьоно балаҕан ыйын бүтүүтэ мунньахтыыллар уонна уопсай сүбэнэн М.Г. Неустроевы нэһилиэктэн үүрэргэ быһаарыныы ылаллар.

Бу быһаарыныыларын Саха уобалаһын губернаторыгар В. Скрипицыҥҥа тиэрдэргэ нэһилиэк аатыттан Адам Тимофеевы уонна Алексей Потаповы соруйаллар. Губернатор В. Скрипицыҥҥа суруксут М.Г. Неустроев нэһилиэктэн көҥүлэ суох уопсай сири босхо туһанарын, дьон бурдуктаах бааһынатыгар сүөһүтүн босхо ыытан тэбистэрэрин тохтотору модьуйаллар. Маны таһынан 1897 сыл алтынньы 31 күнүгэр Үөһээ Бүлүү улууһун 14 нэһилиэгин баһылыктара бүтүннүү мустан мунньахтыыллар. Мунньахха Максим Николаев (Боотулуу), Иван Устинов (1-ку Күүлэт), Алексей Васильев (2-с Күүлэт), Иван Винокуров (Мэйик), Николай Донской (1-кы Үөдүгэй), Егор Гаврилов (3-с Үөдүгэй), Василий Егоров (Хоро), Николай Михайлов (Чуукаар), Афанасий Тобохов (2-с Үөдүгэй), Афанасий Петров (Өргүөт), Прокопий Дмитриев (нам), Семен Егоров (1-кы Чочу), Дмитрий Иванов (Халбаакы), Дмитрий Николаев (2-с Чочу) уонна улуус баһылыга Давыд Поскачин, быыбарынай Иван Антонов, быыбарынайга кандидат Н. Иванов кытталлар. Мунньах түмүгүнэн М.Г. Неустроевы суруксуттуурун тохтотоллор. Кини оннугар суруксутунан Егор Потаповы талаллар. Дьэ ити иһин сэтинньи 1 күнүгэр 1897 сыллаахха Митрофан Гаврильевич Бүлүү уокуругун исправнигар 582-с №-дээх үҥсүү ыытар. Кини суруксуттуурун тохтоппуттарын, нэһилиэк дьоно саҥа суруксуту талбыттарын туһунан. Суруксуту исправниктан, уобаластааҕы ис дьыала министерствотыттан көҥүлэ суох ким да ууратар бырааба суоҕа. Ону М. Неустроев бэркэ билэрэ. Ону ол диэбэккэ, улуус уонна нэһилиэктэр ол кэмнээҕи баһылыктара бүүс бүтүннүү утарбыттар. 1897 сыл итинник сытыы киирсиинэн түмүктэнэр.

Саҥа 1898 сыл үүнэр. Давыд Поскачин баһылыктаан бүтэр. Чинчийээччи П. Докторов суруйарынан «губернатор кэлэ сылдьан, дьонун-сэргэтин олоҕор кыһаммат эбит диэн үлэтиттэн ууратан кэбиспит». Ити эрээри, 1898 сыллаахха кулун тутар 4 күнүнээҕи 1484 нүөмэрдээх дьаһалынан түөскэ кэтиллэр Станиславскай аатынан үрүҥ көмүс мэтээли ыытар. «Кыһамньытын» иһин диэн ааттаах мэтээли. Оттон улуус саҥа баһылыгынан Дмитрий Лебедев буолар. Кини дьэ саҥардыы үлэлээн эрдэҕинэ, олунньуга Саха уобалаһын губернатора Скрипицын Үөһээ Бүлүүгэ илэ бэйэтинэн тиийэн кэлэр. Онуоха А. Тимофеев, Е. Потапов үөдүгэйдэр туруорсууларын губернаторга тиэрдэллэр. Туруорсуу 3841 №-н регистрацияҕа ылыллар. Онон нэһилиэнньэ эрэх-турах сананар. Саҥа баһылык Д. Лебедев алтынньы 10 күнүгэр Бүлүү исправнигар 1131 №-дээх көрдөһүүнү киллэрэр. Көрдөһүүгэ Е. Потаповы 1899 сыл тохсунньутугар диэри суруксут быһыытынан хаалларарга. Ити ый 31 күнүгэр дьаһалта чилиэнэ, быыбарынай Марк Тобохов эмиэ итинник туруорсууну оҥорор. Бу барыта улуус суруксутун М.Г. Неустроевы кытта киирсии салҕана турбутун туоһулуур чахчы буолар. Оттон көрүллүөхтээх дьыала хамнаабакка турбута. Арай ахсынньы 7 күнүгэр эрэ губернатор В. Скрипицын 3841 нүөмэрдээх дьыаланы быһаарыҥ диэн анал резолюция таһаарар.

Нэһилиэнньэ былааһы кытта киирсиитэ үһүс сылыгар барар. 1899 сыл кулун тутар ыйга губернатор Үөһээ Бүлүүгэ иккистээн кэлэр. Бу кэлэн, дьыала көрүллүүтэ уһаабыт биричиинэтин, исправник Котляровскай үлэтиттэн уурайыытынан быһаарар. Дьыала мировой судьуйа Вишневскай көрүүтүгэр киирбитэ диэн дьону уҕарытар. Бы сыл сайыныгар, бэс ыйын 2 күнүгэр «Билиилээх» диэн сир чугаһыгар Федот Егоров бурдугун Митрофан Неустрове сүөһүтэ үлтү кэһэр. Дьэ ити иһин хоромньулаах киһи салалтаны ыҥыран акт суруттарар. Онуоха Афанасий Тобохов, Иван Федоров, Василий Ильин кэлэн, акт суруйан бараллар. Акт быһыытынан Неустроевка дьыала оҥоһуллар.

Оттон балаҕан ыйын 13 күнүгэр Саха уобалаһын Ис дьыалаҕа министерство управлениятын 1-кы отделын 3-с остуола Бүлүү уокуругун саҥа исправнигар Ващенкоҕа ирдэбил ыытар. Губернатор В. Скрипицын былырыын ахсынньыга таһаарбыт резолюциятын ханна тиэрдигит диэн. Ирдэбили исправник Ващенко алтынньы 14 күнүгэр тутар. Ващенко маны тутаат да, сири быһаарар бастакы учаастак салайааччытыгар аадырыстаан 675-с нүөмэрдээх дьаһалы суруйар. Эппиэти булгу бэлэмнииргэ соруйан. Онон саҥа исправник Ващенко 1897 сылтан саҕаламмыт дьыаланы хаттаан саҥалыы көтөхтөрөр. Нэһилиэк уопсай мунньаҕын боротокуолун, бириигэбэрин куопуйата наада буолар. Бастаан оҥоһуллубут докумуон сүппүт аатырар. Нэһилиэк дьоно инньэ гынан докумуоннары саҥалыы хомуйсарга күһэллэллэр. Быһатын эттэххэ, былаас остуолугар киирбит нэһилиэнньэ туруорсуута сураҕа-садьыга суох симэлийбит буолан хаалар. Ити эрээри үөдүгэйдэр киирсиини өссө эбии сытыырҕаталлар уонна урукку бириигэбэри маннык ис хоһоонноон иккистээн суруйаллар: «1897 года сентября 29 дня. Мы ниже подписавшиеся инородцы 2-го Удигейского наслега Верхневилюйского улуса Вилюйского округа Якутской области бывь сего числа собраны, где между собою обсудили о том, что образных учиненных действиях письмоводителя Верхневилюйской инородной управы дворянина Митрофана Гавриловича Неустроева, так как самое и здание управы, стоит в самом центре наших обывателей, а также в окружности этой управы имеются и тут хлебопахотные наши земли и вообще разные коренные огородьбы и постройки, которые все занимаемые эти наши земли каждогодно испорчиваются, потаптываются  и также истравляются скотом данного Неустроева, одним словом сказать, как богатого его положения, он Неустроев привел для нас обывателей большего вреда и убытки; так как он сам Неустроев не принадлежит к нашему обществу, а сам является вовсе посторонним, по таким примером он не имеет в наш наслег никакого либо классной земли, и даже он не имеет никакой уступленной обществом земли, т.е. под вида владения на 40 лет, хотя он служил несколько лет к улусу письмоводителем, а только это явление как служил он по от обязанности на ближним своим жителям и даже кроме нас показывает своего самовластного действия к всему улусу, а ближним его жителям пуще, что дальним оказывает своего дурного характера побоями и увечьями и тому разными. Тем более он Неустроев совершенно во всех наших общественных и хозяйственных делах поступает по своему желанию, как он себе чего думает и тем поступит.

Это для нас является совершенно обидной, – одним словом сказать кроме его Неустроева нет в наслеге и даже к улусу никакой власти, хотя и бывают в наслеге староста и старшина, которые все слушают его Неустроева как ребенок. Таковые действии Неустроева хотя признаны в разных местах и даже запечатывались на «Восточных обозрениях» каковые поступки Неустроева ни кем не обращается на то внимание и не защищается ни кем наших интересов. А потому приговорили и нашли удобным, что Неустроева от нашего наслега и улуса переселить со своим имуществом в другое место. А если названный Неустроев далее этого времени будет жить в нашей управе со своим имуществом, тогда как враждующего в нашей стороне он может дальше злоупотреблять для всех наших обывателей. А по этому поводу мы как вынужденные нашлись пред высшим начальством ходатайствовать о выселении Неустроева с нашей местной управы в другое место, а для этой цели качество достоверного из среды своей избираем нашего наслега Адама Тимофеева и Михаила Семенова, которые лица права могут искать для нас по этому приговору законной защиты, так как они права могут от имени себя подать прошение и выслушать решение и распоряжение резолюции Суда. Жалование, а не даром. Кроме всего вышеизложенного он – Неустроев для наших обывателей властями на нашей стороны; таким путем Неустроев Приговор этот представить по принадлежности после заверения нашего родового управления в чем спорить и прекословит не должны. В том и подписываются инородцы 2-го Удегейского наслега:...»

Ол курдук 1899 сыл «Восточное обозрение» 262-с нүөмэригэр бу кыайан быһаарыллыбатах дьыала туһунан бэчээттэммит корреспонденцияны эбии кыбытан ахталлар. Маныаха 182 киһи илии баттыыр. Илии баттааһыннары старшина Василий Прокопьевич Васильев, Николай Потапович Николаев, Потап Ильин бигэргэтэллэр.

Бу үөһэ ахтыллар корреспонденция кырдьык «Восточное обозрение» хаһыат 262-с нүөмэригэр бэчээттэммитэ. Онно бу курдук диэбиттэр эбит: «.. Другое не менее интересное дело – это дело о Неустроеве. Неустроев где-то раньше служил, имеет чин и поэтому именует себя дворянином. он еще недавно в качестве писмьоводителя Верхневилюйском улусе и в конце концов попал в суд. Вопреки воле инородцев и нарушив 37 статью Положения об инородцев он продожает жить в 2 Удигейском наслеге, имеет около 300 шт. скота и сеет хлеб на землях инородцев. Инородцы в сентябре 97 года составили приговор о его выселении из их наслега, как проживающего в их наслеге вопреки их воле. Приговор этот подали губернатору на основании отзыва бывшего исправника Кочаровского оставил приговор без последствия и переслал его Мировой судье для руководства при производстве следствия Неустроева. В июне 99 года якуты 2 Удигейского наслега дали приговор Алексею Потапову и Адаму Тимофееву и предоставили им право ходатайствовать пред высшими властями о выдворении Неустроева, который как говорится в этом новом приговоре живет вопреки 37 статьи Положения об инородцев, держит 300 голов скота, пользуется покосными местами без согласия инородцев, сеет хлеб на их земле и за земли ничего не платит, скот его травит хлеба и покосы инородцев. Этими покосными местами и хлебопахотными землями, говорят инородцы, мы бы могли и сами пользоваться. Кажется желание инородцев вполне законное. Существует 37 статья Положения об инородцев, которая воспрещает жить посторонним лицам в пределах инородческих земель без согласия инородцев. Но почему то это законное желание инородцев вот уже два года остается без удовлетворения. Областное правление и местная администрация в настоящее время хлопочет об уравнительном распределении покосных мест. Причину неурожаев они видят в этом неравномерном распределении покосов в захвате тойонами покосов, посылаются улусным властям грозные приказы смотреть, чтобы тойоны не захватывали земель бедных инородцев и в том же время законная просьба о выдворении такого тойона из земель инородцев остается без удовлетворения. Прежде всего, если действительно желают пользы инородцам, следовало бы удовлетворять их законные просьбы. Если администрации удается парализовать действия Неустроевых от этого выиграют инородцы».

Бу ыстатыйа Саха уобалаһын салалтатын уйатыгар ууну киллэрэр. Айдаан эбии күөдьүйэр. Ис дьыала министерствота ахсынньы 30 күнүгэр Бүлүү уокуругун исправнигар Ващенкоҕа 9059 №-дээх суһал ирдэбил түһэрэр. Икки нэдиэлэ иһигэр түргэнник хаһыакка бэчээттэммит сурук ис дьиҥин быһаар диэн. Исправник Ващенко бу ирдэбили тохсунньу 12 күнүгэр 1900 сыллаахха илиитигэр тутар. Оттон губернатор В. Скрипицын ахсынньы 31 күнүгэр 1899 сылга үөдүгэйдэр дьыалаларын бүтүннүүтүн көрдөтөн бэйэтэ анаан-минээн билсэр.

Бүлүү уокуругун исправнига Ващенко кулун тутар 15 күнүгэр Мировой судьуйаттан үөдүгэйдэр Неустроевы үүрэргэ быһаарбыт бириигэбэрдэрин куопуйатын ирдиир. Итиэннэ ыам ыйын 26 күнүгэр Саха уобалаһын Ис дьыалаҕа министерствотыгар 116 №-дээх донесение суруйар. Донесение суруллуута мөлтөх буолан, киһи баһын-атаҕын эрэ быһааран ааҕар. Ващенко быһаарарынан, Потапов уонна Тимофеев 1898 сыллаахха олунньуга губернатор Скрипицыҥҥа туох да кумааҕыны тиксэрбэтэхтэр. Көннөрү тылларынан эрэ эппиттэр. Онуоха губернатор Скрипицын кинилэргэ ити үҥсүүлэрин Бүлүү уокуругун Мировой судьуйатыгар киллэриҥ диэбит. Аны туран, Митрофан Неустроев олохтоохтор сирдэрин туһаныыга анаан 10 сыл анараа өттүгэр көҥүллэтиилээх эбит. Маны нэһилиэк дьоно мунньахха сөбүлэнэн көҥүллээбиттэр. Ол докумуонун Неустроев сүтэрэн кэбиспит. Докумуон куопуйата уустар да, инородецтар да дьаһалталарыгар кыайан көстүбэтэх. Инньэ диэн туран, Ващенко бу курдук түмүктүүр: «Если допустить инородцам право воспрещать «услуг на землях посторонним», то это было бы равносильно признать за ними право водворит земского заседателя, Мирового судью, врача, фельдшера и других лиц.. очевидно, имеют в виду именно запрещение русским именно селиться, т.е. строит на землях, отведенных во введение инородцев дома, заводы, фабрики и т.д. отнюдь не запрещающий русским жить на русской земле...» Мантан көстөрүнэн, олохтоохтор уонна кэлии дьон сири туһанар бырааптара оччотооҕу сокуонунан арыттаһар уонна тус-туһунан тыырыллар эбит. Исправник Ващенко эппитин курдук, олохтоохтор туһанар сирдэригэр дьиэ-уот, завод, фабрика о.д.а. тутар табыллыбат эбит. Үөдүгэйдэри М. Неустроев Свято-Троицкай храмы тутууга харчы биэрбэттэр диэн үҥсүүтүттэн саҕаламмыт киэҥ айдаан уһук бүтэһигэр итинник түмүктэммитэ. Оччотооҕуга уобаластааҕы уонна уокуруктааҕы былаас бэйэтин үлэһитин М. Неустроевы көмүскээбитэ. Оттон үөдүгэйдэр сокуон иһинэн эйэлээх киирсиилэрэ хотторуулаах буолан тахсыбыта.

''А.Н. Павлов-Дабыл''&lt;ref&gt;Кинигэ бу түһүмэҕин А.Н. Павлов-Дабыл суруйбут&lt;/ref&gt;

== Быһаарыылар ==
{{быһаарыылар}}

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>516hs3kzgip8wcuv33qcza1msdneksc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Үөһээ Бүлүү - былыргыта уонна бүгүҥҥүтэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>965</id>
    <revision>
      <id>7480</id>
      <parentid>4690</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:03:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27133" xml:space="preserve">== Үөһээ Бүлүү  былыргыта уонна бүгүҥҥүтэ ==
	
Куорамыкы диэн ити биһиги күөлү ааттыыбыт, кини оттонор ходуһалаах этэ. Үс күөл үһүөн силлиһэ: Бэрэ, Орто Күөл уонна Куорамыкы ойуур быыһа суох тилийэ тураллара, а.э. биир алаас диэххэ да сөп. Улахан угут дьылларга ити үс күөллэри быһа эрдэн, тыынан инньэ Боруу көлүйэнэн, Быйакы күөлүнэн Чочу күөлүгэр тиийэ сылдьаллара. Бу аҕыйах сыллаахха дылы Улахан уонна Аччыгый Күүлэлэргэ иккиэннэригэр сатыы да аттаах даҕаны дьон кыайан тахсыбат бадараана этэ. Тобохов Охоноооһой Хабырыыла уонна Николаев Ньукууса Өлөксөйө оҕонньоттор сэһэргииллэринэн Тыһаҕас Күөлүттэн сиики үрэҕи батан Бэрэҕэ собо уонна мунду балыктар киирэннэр, онно балыктаан сииллэрэ. Бэрэ уута Орто Күөлгэ сүүрдэн киирэрэ. Ити күөлгэ өр сыл кинээстээбит Николаев Николай (Ньукууса) олорбута. Кини олорбут өтөҕүн үрдүгэр “сельхозтехника” тээбириннэрин дьиэтэ уонна мастерской тутуллан эрэллэр. Орто Күөл урут оттонор, хойут ат өттүгэр, онтон кэлин колхоз бурдугун бааһыната буолбута. Билигин итиннэ иккилии мэндиэмэннээх уон иккилии ыал олорор дьиэлэрэ дьэндэйэн тураллар. Гастроном уонна остолобуой эҥин барыта тутуллуо диэн сабаҕаланар. Куорамыкы Бүлүү өрүс үрдүнээҕи кытыы саҕата, билиҥҥи оройуоннай больница таһыгар иирэ талах ардайдаах  бөлөх ойуу этэ, онно киһи уҥуохтара бааллара. Хара Тумулукаан диэн ааттанара. Кини анна үрдүк сыырдаах, ону сааскы халан уулар кэлэннэр, көҥү охсоннор сууллараллара, онон ойуурдар уонна киһи уҥуохтара сааскы ууну кытта барсаллара. Советскай былаас буолтун кэннэ сыыр анныттан күтүр улахан киһи атаҕын сотото сытарын булбуттара. Ол сотону партизан Поликарп Иванович Седалищев (милиционер) ылан тайах курдук тутан тайанан турар этэ, итинэн сабаҕалаан көрдөххө, былыр уһулуччу улахан сахалар эмиэ даҕаны олоро сылдьыбыт эбиттэр. Быһа холуйан барыллаатахха 55-56 см уһуннаах сото этэ, ол гынан баран хайа киһи өлүгэ хаалбытын билбэтэхтэрэ. Куорамыкы эбэ икки булгунньахтаах этэ: биир таҥара дьиэтин таһыгар, иккис буоллаҕына олох-дьаһах комбинатын уонна баанньык ыккардыларыгар турбуттара. Куорамыкы күөл арҕаалыы хоту диэки турар атаҕар саас ахсын ыам ыйыгар балык ыыра эбитэ үһү. Ол иһин былыргы дьон “Ханчы” атах диэн ааттаабыттар. Ханчы – балык мустан ыыр сирэ. Онон күн бүгүнүгэр дылы “Ханчы Атах” ыаллара диэн ааттыыбыт. Аҕыйах сыллаахха, Куорамыкы ыаллара тиэргэннэригэр туу уган, муҥхалаан, биир саас аска тиийэн турардаахпыт. Саас улахан уу кэлэн, Бүлүү өрүс икки аппаларынан анньан, Куорамыкы хотоол сирдэринэн таһымнаан, үгүс ыаллары ыксаппыта. Онно дии сорох туулаах ыаллар тиэргэннэригэр туу уган, сорох дьон оройуоннай больница олбуорун таһыгар туулааннар туһаммыттара. Муҥхалаах киһи булгунньах таһыгар муҥхалаан собону, мундуну хоторон сиэн турардаах. 

Куорамыкы икки аппатын туһунан кырдьаҕастар бу курдук оруннаан сэһэргииллэрэ. Ити ааттаммыт үс эбэлэр үһүөн хаалара бары толору төгүрүччү туолан, хара тыаҕа тиийэ быччаччы анньан аҕай турар кэмнэригэр, мэктиэтигэр өрүс үрдүнээҕи хааһыгар тиийэн бэрт кып-кыраттан эрэ иҥнэн турар сирин булан, Дьабадах диэн киһи хорон, таһаараары сахалыы оҥоһуллубут тимир лаппаакынан күөс быстыҥар тиэрпэккэ икки эрэ сиринэн бааһырдан хорбута эбитэ үһү. Онуоха төгүрүк суукка иһигэр күөллэр уулара бары көҥө түспүттэрэ. Онно атан хаалбыт улахан соболор ойоҕосторо бадараан үрдүгэр адыгыраһан сытан хаалбыттарын күүркэтэн, үлүннэрэн, номох оҥостон кэпсииллэрин оҕо сылдьан истэрбит. Онтон ити икки аппалар үөскээн хаалбыттар диэн сэһэргииллэрэ. 

Биһиги үс тилийэ турбут күөллэр-алаастар тустарынан кэпсээтибит, аны Куорамыкыга онон-манан ойдом олорбут аҕыйах ыаллар баалларын уонна атыыһыт, кулуба Потапов олорбут кэтит,  киэҥ усаайбаларын барытын ханан-ханан турбуттарын ыйан көрдөрүөхпүт. 

Куорамыкы урут икки уулуссалааҕа: билиҥҥи Советскай уонна Октябрьскай. Онно ахсааннаах ыал баара. Биэрэк диэкиттэн Советскай уулуссаны бата бараҕын. Эһиги билиҥҥи оҕо санаторията дьиэни бэрткэ билэҕит. Ити дьиэ 1913 сыллаахха тутуллан, маҥнай кини – инороднай управа дьиэ буолбута, онтон волревком дьиэ, аптека да буола сылдьыбыта. Оҕо санаториятын ас астыыр дьиэтин олоҕор былыргы эргэ инороднай управа уонна кини писардара олорбуттара, кини хас да салҕааһыннаах уһун дьиэ эмэҕирэн, көтүллэн суох буолбута ыраатта. Билигин Райпотребсоюз олорор дьиэтэ – Потапов Георгий Ефимович бэйэтин дьиэтэ. Биһиэхэ радио уонна техника үөдүйэ илик чуҥкук кэмҥэ, арай Потапов Г.Е. эрэ улахан турбалаах граммофон баара. Кинини оонньотон саҥардалларын истэн, үөрэҕэ суох оччотооҕу сахалар өлөрдүү куттанан турардаахпыт диэн бу хойут Охонооһой Хабырыыла оҕонньор кэпсии-кэпсии күлэрэ. “Арай биирдэ киэһэ от кээһэн баран, сыарҕалаах оҕустаах аҕабынаан уонна ийэбинээн сырдык уоттаах улахан дьиэҕэ чугаһыырбытын аҕай кытта, доҕоор, – диир, биһиги иһиттэхпитинэ улахантан улахан кус-хаас саҥалара буола түстэ, хаһан даҕаны биһиги оннук саҥалары төрүү истибэтэх дьон туох ааттаах ороспуой дьоно буоллахтарай диэн ыксаан, оҕуспутун  таһыйан тыын быстарынан ол дьиэттэн түргэнник тэскиллии сатаабыттаахпыт ээ!”– диэн. Ити дьиэҕэ 1918 сыллаахха бэс ыйын 12-13 күннэригэр Үөһээ Бүлүү улууһун маҥнайгы съеһа буолбута. Онтон хойут Бүлүүттэн тахсан Иона Васильевич Попов эмиэ ити дьиэҕэ кооперацияны тэрийбитэ уонна “Кыттыгас” диэн ааттаабыттара. Ол анараа өттүгэр түөрт кылаастаах министерскай норуодунай оскуола, кини таһыгар кыра баанньык дьиэ  баар этэ. Итинтэн антах Алексей Васильевич Тобохов “Бордур” дьиэтэ, онно билигин АТС, ЛТУ буолан турар. Оттон аҕабыт уонна дьөсүөк (дьаакан) дьиэтэ билигин физмат оҕолоро олорор интернаттара. Билиҥҥи пионердар дворецтара, ити уруккута таҥара дьиэтэ. Таҥара дьиэтиттэн үөһэ сыыр үрдүгэр: Тэрпиэһинньик Дьаакып Мордовской, Николай Алексеев “Чаллыр”, кини аҕата Чэмэйээн уола Өлөксөй, Киппиис Тайылата олорбуттара. Соҕоруу Улахан Күүлэлиир ааттыкка Тобохов Охонооһой (быыпсай кинээс) уонна Аччыгый Күүлэҕэ Хаппанныр уола Дьаакып олорбута (онно билигин совхоз дирекцията уонна ыаллар).
Аны Октябрьскай уулуссаны батан бардахха, икки мэндиэмэннээх ыскылаат-ампаар турар. Ити – Потапов Г.Е. ампаара, итиннэ оҕонньор туттарбыт улахан оскуола дьиэтэ көһөрүллэн, билигин детдом дьиэ буолан, Советскай уулуссаҕа турар. Ити киэн усаайба сарайдаах, булуустаах да этэ, ону барытын райсоюз баһылыыр. Октябрьскай уулуссаҕа райсоюз үлэһиттэрэ олорор дьиэлэрэ, былыргыта Потапов оҕонньор туттарбыт дьиэтэ этэ, онно өр сыл почта-телеграф үлэлээбитэ. Биһиги өйдүүрбүтүнэн манна элбэх киһи үлэлээбитэ: Бессонов Евгений, Габышев Павел, Жирков Роман, Василенко Василий о.д.а. начальниктаабыттара. Павел Габышев (Нюрба), Роман Николаевич Жирков (Бүлүү) иккиэн улахан сэниэлээх дьон этилэр. Хас даҕаны киһи кыайан көтөхпөтөх суон бэрэбинэлэрин кинилэр биирдии бэйэлэрэ чэпчэкитик ылан хоннохторугар кыбынан илдьэн кэбиһэллэрэ. Оттон Бессонов уола Георгий Евгеньевич биолог учуутал, Соц. Үлэ Геройа, кини Тойбохойго олорор, оҕо эрдэҕинэ, Куорамыкы биэрэгэр араас оонньуулары оонньоон көрдөрөрө, кини төбөтүнэн кулаачыктанан, икки илиитинэн көлүөһэлии эргийэн туран иһэрэ, биһиэхэ улахан интэриэһинэй да этэ. Аны эһиги Ханчы Атахха кимнээх олорбуттарын билиэххитин баҕараргыт буолуо{?}

Ханчы Атах сыырын үрдүгэр Военкомат дьиэ – ити Василий Тобохов дьиэтэ. Итиннэ ыһыахха уонна дьаарбаҥкаҕа улуус-улуус аайыттан, нэһилиэк-нэһилиэк аайыттан дьэссииктэр мустаннар хаартылааннар, сорох эстэн, сорох сүүйэн өттүк харалаах бараллара, онон дьону үөрпүт, ытаппыт эрэ дьиэ этэ. Уонна быһа сабаҕалаан эттэххэ, билигин Доҕордуураптар олорор сирдэригэр, үйэтин тухары хас даҕаны ыраахтааҕыга кинээстээбит Тимофеев Адам “Дьобуок” оҕонньор олорбута. Ол дьиэ көһөрүллэн, онон-манан эргийэн, билигин Карл Маркс уулуссатыгар Федоров Дмитрий Варламович олорор. Киһи билэринэн Дьобуок Адам күн тура-тура матыыканан Ханчы Атахха бурдук сирин солообут аҕай киһи этэ, ол солообут солооһунугар билигин элбэх ахсааннаах ыаллар олороллор. Дьобуок Адам сүөһүннэн байбатах киһи эбитэ үһү. Ыаллар билигин олорор маардара, кырдьык урут мэктиэтигэр баҕа бадараанныыр дулҕалаах ат куһаҕан өттүгэ этэ. Былыр ат тута сылдьан, маннык уулаах, бадарааннаах өлүү сылыгар, хойут манна ыал бөҕө олорор, оҕо бөҕө оонньуур сирэ буолуо диэн бөлүһүөктээн көрбөтөҕө чахчы. Дьүөгэ Ааныстыырап уулуссаҕа, атыннык эттэххэ, ити хордоҕойго барытыгар Потапов бурдугун сирэ этэ. Онно үөмэхтэспит уолаттар үлэлииллэрэ, күһүн араас таҥастаах дьахталлар бурдугу быһаллара. Ити бааһына маарын үрдүгэр ыраахтааҕы ампаара турара. Онно бэйэтигэр тиийиммит эбэтэр киһи өлөрбүт киһитин сытыараллара. Хаһан эмэ врачтаах комиссия кэлиэр дылы өлүк сытыахтаах. 

Улахан аппа таһыгар биэрэк үрдүгэр икки ааннаах собуоһунаны Потапов Г.Е. туттарбыта, кини билигин даҕаны райсоюз ыскылаата буолан турар. Биһиги билэрбитинэн, аан бастаан улахан, аччыгый дорооболор (киппиис чэйдэр), чаркааскай табаахтар, халыҥ, бөҕө-даба торукуо таҥас тарҕанарын саҕана биһиэхэ аан маҥнай аал кэлэрэ уонна кыра “Сынок”, “Алдан”, “Соболь”, “Смелый”, Коковин уонна Басов эҥин араас ааттаах борокуоттар кэлэллэрэ. Онно улахан, уһун дьаармарка буолара. Кэлбит таһаҕаһы атыыһыт матростарынан сүөккэтэрэ. Потапов атыыһыттара собуоһуна иһигэр барытын атыылыыллара. Онно Бүлүү куоратыттан Неустроев диэн киһини ыҥыран атыылатара. Дьаармаркаҕа үҥкүү түүннэри, күнүстэри буолара, тохтоло суох араас оонньуулар, хорчуопкалар буолаллара. Сороҕор ыһыах буолааччы. 

Куорамыкы тоҕо село диэн ааттаммытай{?} Былыр таҥара дьиэлээх дэриэбинэни село диир эбиттэр. Манна 1896 сыллаахха св. Троица аатынан сүрэхтэммит таҥара дьиэтин улахан уус дьоннору ыҥыран оҥорторбуттар үһү. Онно киһи билэринэн маастардаабыттар: Туобуйаттан Петр Иванович  “Ойоҕос уола” уонна “Кулукус” Никифор (партизан Поликарп Седалищев төрөөбүт аҕата); Халбаакыттан “Моодуо” Тайыла уонна “Нэккэ” Баһылай Мордовскойдар; Дүллүкүттэн иконостас Кырааскаһыт Испирдиэн; Кэнтиктэн “Баҕа” Дьэлиһиэй. Бүлүү өрүскэ киирэн, аҕабыт таҥара сонатын сууйбут уонна Чардааҥҥа тахсан, решеткалаах мас площадкаҕа сүрэхтээн ыллаабыта дэһэллэр. Ол решеткалаах площадка бу хойукка дылы турбута. Хас сайын ахсын Троицин күнэ диэн аҕабыт тахсан ыллыыра. Бу таҥара дьиэтигэр Дмитрий Протопопов, Валентин Винокуров, Яков Петров, Данилов, Иосиф Попов, Сергей Лесин аҕабыттаабыттара. Ол бириэмэлэргэ тыаҕа киирии-тахсыы улахан эрэйдээх, моһуоктаах буолан аҕабыттар хас да сыл буола-буола кэриир оҥорон сүрэхтииллэрэ, бэргэһэлииллэрэ. Аҕабыт суола диэн туспа суол солууллара уонна аҕабыт (баачыка) охтуо диэн ат сиэтээччилээх, аты икки өттүттэн өйүүр дьоннордоох атаараллара. Дьону бэргэһэлииргэ, сүрэхтииргэ анаан чочуобуна тутуллара. Үөһээ Бүлүүттэн Өргүөккэ былыргы аҕабыт суолунан, Чүүттээҕи чочуобунанан суол солоон эрэллэр.

Маҥнайгы учууталлар кимнээх этилэр{?} Монастырев В.Г., Неустроев, Расторгуева үөрэппиттэрэ. Баай, кыанар ыал оҕолоро үөрэнэллэрэ, сорох ыал оҕолорун соруйан үөрэппэт этилэр: мин оҕом кулгааҕынан тугу даҕаны истибэт, тыла суох, өйүнэн итэҕэстээх иҥин диэн. Кэнники 1913 сылтан ыла сахалар учууталлаан барбыттара: Өргүөккэ Тихон Адамович Васильев, оттон Мэйиккэ Василий Николаевич Егоров саҥа оскуолалары аһан, оҕолору бэйэлэрэ хомуйаннар үөрэтэн барбыттара. Бырааба оскуолатыгар сыллата ахсын 20-чэ, сороҕор 20-ни кыайбат оҕолор үөрэнэллэрэ. Начаальнай оскуолаҕа түөрт кылааһы биир учуутал биир хоско кэккэлэһиннэрэн олордуталаан үөрэтэрэ. Оскуолаҕа, билиҥҥи интернат кэриэтэ, пансион баара. Сүүрбэттэн тахса нэһилиэктээх улууска баара эрэ 12 оҕо пансиоҥҥа иитиллэрэ. Пансион бары средствотын нэһилиэктэртэн түһэрэн ылаллара. Ол кэмҥэ культурнай-сырдатар үлэ диэни ким да билбэтэ. Биир аҕабыттаах, дьөсүөктээх таҥара дьиэтэ эрэ баара.

Медицина өттүнэн эмиэ мөлтөх этибит. 1910 сыллаахха аан маҥнай Николай Алексеевич Анисимов диэн нуучча фельдшер кэлбитин өйдүүбүт. Онтон Припузов Константин Иванович, Телье Виктор Викторович диэн фельдшердар бары бэрт эмчит этилэр. Кинилэр үлэлииллэригэр уонна олороллоргар управа дьиэ иһиттэн кыра хостору биэрэллэрэ. Тыаҕа тахсар, барытын хабан эмтиир эмтэрэ кэмчи, айана да кыаллыбат этэ. Онон туһанан ойууттар, үөрэҕэ суох хараҥа дьону албыннаан, кыыран туһаналлара.

Оччолорго ити биһиги улууспут киинэ судургутук “бырааба” диэн ааттанара. “Инородная управа” диэн тылтан уларытан сахалыы “Ханналаан иһэҕин{?}” – “Быраабаҕа барабын!” Ол бырааба баһылыга – улусный голова (кулуба дэнэр), кини солбуйааччыта “Кулуба хандьытаата” уонна бырааба 12 быыбарынай чилиэннэрэ бааллара. Кинилэр сылга биирдии ый быраабаҕа куруук дьуһуурунайдыыр этилэр. Киһи истэринэн уонна билэринэн аан-маҥнайгы кулубалар Семен Алексеев – “Бэчиэт” (Чочу), Дмитрий Афанасьевич Лебедкин, Гаврил Иванов – “Кырдьыбыт”, Георгий Потапов этилэр. Улуус быыбарынайынан куруук “Аспадаа” (господа) диэн ааттаах – Алексеев Николай Васильевич (2-ой Чочу киһитэ) үлэлиирин өйдүүбүт. Манна 2-ой Үөдэйгэ кимнээх кинээстээбиттэрэй{?} Хас да ыраахтааҕы кинээһэ – Тимофеев Адам “Дьобуок”, Егоров Гаврил “Бытыа”, Тобохов Афанасий, Николаев Николай “Ньукууса”.

Аҕыйах сыллаахха дылы биһиэхэ уу мотора уонна трамвайа, онтон да атын тэрил отой суох этэ, онон Бүлүү өрүһү туоратыыга, бэрэбиэстээһиҥҥэ, хара былыргыттан ыла хаһан өлүөн диэри куруук “Чаллыр” Николай Алексеевич Алексеев диэн оҕонньор олорбута. Кини улахан аарыма көрүҥнээх кунҕаас оҥочолооҕо, онно элбэх киһини, элбэх сүөһүнү тиэйэн баран, өрүһү быһа астаран тахсыыга 4-6 улахан чахчы кыайар киһи эрэ эрдэрэ. Уҥуоргуттан төннөрүгэр “Чаллыр” оҕонньор кутурукчута эҥинэ суох соҕотоҕун бэйэтэ эрдинэн, салайан, бэл диэтэр, кини сааскы муус кыдьымахтары быыстарынан холкутук айаннаан, туораан тахсара. Бүлүү өрүс улаханнык баалланан, кубалыы турдаҕына “Чаллыр” оҕонньор: “Эбэ хотунум миигин аһынааччы, аһыныа!” диэн баран, кунгааһыгар киирэн, туораан тахсыбытын көрөн, Үөһээ Бүлүүгэ волревкомунан үлэлээбит Георгий Сергиевич Захаров (Күүстээх Сахаарап) улаханнык саллыбытын, бэккиһээбитин кэпсиирэ. “Чаллыр” толлубакка бааллана турар өрүскэ киирэн, долгуннары уун-утары кунҕаас оҥочону салайан эрдэн, биллиргэтэн иһэн эмискэ сүтэн хаала-хаала, көстөн күөрэйэн тахсан кэлэрэ. Кунҕаас сороҕор мас сыыһын курдук долгун үрдүгэр тахсан иһэн эмиэ төбөтүнэн умсаахтаабытынан барар да сүтэр... О-оо, быраһаай! эрэ дэһэн хааларбыт. Ыксааммыт биһиги сири тэпсээхэйдии турдахпытына, күөрэйэн тахсан, эрдиилэрэ эймэҥнэһэн көстөннөр, киһилээх оҥочобут чугаһаатар-чугаһаан, биэрэгэр бу тиксэн кэлэрэ. Кырдьык кини улахан сэниэлээх, улахан оҥочону тыылыы кыайа тутан, кубалыы турар өрүс долгунун утары охсуһан айанныыр кытаанах санаалаах оҕонньор этэ, – диирэ. Билигин өрүс уҥуоргу биэрэгин: “Чаллыр ааттыга”, “Чаллыр биэрэгэ” диэн ааттыыбыт, ол курдук бэрэбиэччик оҕонньор аата куруутун ааттанан эрдэҕэ! Үөһээ Бүлүү былыргытын ырытан көрдөххө, кини өйдөөҕүтүн үчүгэйдик өйдөтөлөөн кэллэххэ, итинник этэ. 

''Л.Карадчин, К.Оросутцев''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>46ppsc6alzhksibf0v66tu5je4uhkix</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/1 чааһа Үөдүгэй былыргыта/Одур Испирдиэнтэн саҕаламмыт аҕа ууһа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>966</id>
    <revision>
      <id>7490</id>
      <parentid>4691</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:12:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5630" xml:space="preserve">== Одур Испирдиэнтэн саҕаламмыт аҕа ууһа ==
Үөһээ Бүлүү киинигэр баар Куорамыкы күөлүттэн соҕуруулуу арҕаа диэки Чуолҕанынан бардахха балтараа көс, оттон Тахтанданан Ньукуола күөлүн уҥуордаан өссө нөҥүө балачча ыраах хаамтахха аҕыйах абына-табына үүммүт мастардаах чараас ыраас сырдык ойуурунан бэйэ-бэйэлэриттэн быысаһа сытар субуруспут, утуу-субуу тиийэн кэлэ турар күөллэрдээх, лагласпыт хатыҥнардаах, төгүрүк алаастардаах сиргэ тиийэҕин. Бу Одур Испирдиэн олорбут түбэтэ.
Төрөөбүт дойдутугар ааттыылларынан Одур Испирдиэн диэн киһи сүүрбэ саастааҕар биһиги сыа Бүлүүбүт түбэтин булбут. Кини билиҥҥи Покровскай тумулуттан соҕуруу Ытык Хайаҕа диэри тайаан сытар Киэҥ Эркээни нэлэмэн хочотун хоту баһыгар баар Куллатыы диэн сиртэн төрүттээх эбит.

Уон тохсус үйэ бастакы аҥаарыгар, чуолкайдаан эттэххэ 1824 сыллаахха кулун тутарга собус-соҕотоҕун хайыһарынан кэлэн билиҥҥи Үөдүгэй сиригэр Манчаарылаахха түөрэҕин түһэринэн олохсуйбут. Ыал буолбут. Кини муостан оҥоһуллубут охтоох оноҕос саалаах эбит. Одур диэн тыл суолтата «муос оноҕос» диэн үһү.

Били кэлбит киһи биһиги ол эргиннээҕи булчуттарбытынааҕар чахчы таһынан байанайдаах киһи эбит. Ол иһин маннааҕылар Одур Испирдиэни &amp;mdash; Хааннаах Тарбахтаах Хатырба Испирдиэн диэн ааттаабыттар. Кини хатыҥыр хаппыт-куурбут курдук көстөр эрээри халыҥ уҥуохтаах, иҥиирдээх күүстээх киһи эбитэ үһү. Оннооҕор иҥнэҥнээн хаамарын иһин сорохтор кинини Иэгэлдьийэр Испирдиэн диэбиттэр. Кини биһиги сирбитигэр-уоппутугар силис тардан, сир-дойду оҥостон, оҕолонон-урууланан, сүөһүлэнэн-астанан тоҕус уон тоҕус сааһа туолуор диэри олорбут, 1903 сыллаахха өлбүт, Манчаарылаахха көмүллүбүт.
Одур Испирдиэн бэйэтин олорон ааспыт үйэтигэр үстэ ойохтоно сылдьыбыт.

Бастакы ойоҕуттан үс оҕолоох. Биир кыыс, икки уол. Кинилэр ааттара: Аҕыһыйа Маарыйа, Мэнигийээн Уйбаан, Даллыый Евдоким диэннэр. Иккис ойоҕуттан икки уоллаах: Өксөйө Баһылай уонна Буота Киргиэлэй. Үһүс ойоҕуттан сэттэ оҕолоох: түөрт уол уонна үс кыыс. Уолаттара: Одоруйа Ньукууса, Чооруос Наум, Нэччэкэ Баһылай уонна Тоҥ Сөдүөт. Кыргыттара: Мөккөөттүүр Маарыйа, Үчүгээйик Маарыйа, Хоттуу Маарыйа.

Үс үллэр үөстээх Өлүөнэ эбэ хотун Киэҥ Эркээни хочотуттан Куллатыы хонуутуттан эрбэх үөһэ эргийэр биир эр бэрдэ Одур Испирдиэн сыччах эрэл санаатыгар уйдаран, эт бэйэтигэр эрэнэн, ырааҕыттан саллыбакка, кытаанахтан чаҕыйбакка, кыс ортотугар халыҥ хаары тэлэн, хайыһарынан кэлэн Сыа Бүлүү түбэтигэр, билиҥҥи Үөдүгэй сиригэр хайдаҕын да иһин уон икки оҕолонон хаан аймаҕы үксэттэҕэ, эт урууну элбэттэҕэ...

Төрдүбүт-ууспут, төрүт силиспит, Ытык киһибит Одур Испирдиэн оҕолоруттан үөскээбит-төрөөбүт, ууһаабыт-тэнийбит этэҥҥэ син элбэх курдук. Олортон үгүстэрэ төрүт түөлбэ кыараҕаһа бэрдиттэн кыпчыттаран дуу, барар-кэлэр санаа баһыйан дуу, эбэтэр үөрэх-сайдыы, билии-көрүү ыраах саҕахтарга ыҥыран дуу, Одур Испирдиэнтэн тэнийбиттэр араас улуустарга, сорохторо куораттарга олохторун булунан били өбүгэлэрэ Одур курдук атын сири дойду оҥостуммуттар.

''Петр Поликарпович Одорусов -
Одур хос сиэнэ, поэт, 2004 сыл.''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>kyzlffxhgm6cmt6u4iw16lvdj1lqk67</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/II чааһа Үйэлэр кирбиилэрэ/Мааркап сэһэнэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>971</id>
    <revision>
      <id>7484</id>
      <parentid>4708</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:06:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20975" xml:space="preserve">'''II чааһа
ҮЙЭЛЭР КИРБИИЛЭРЭ'''

== Мааркап сэһэнэ ==
=== Былыргы Куорамыкы. ===
Кыра эрдэхпинэ аҕабар акка мэҥэстэн Куорамыкыга киирэн борокуоту көрбүтүм. Харааччын сабыс-саҥа туттарбыт этэ, ити оҕо сонотуоруйата буолбут дьиэни. Онно эдэр үчүгэй баҕайы киһи сытар. Миигин тутан ылан улаҕаа өттүгэр сытыаран баран туруорбат, оонньуур. Аҕам: «Чэ, манна хоннун, мин Кэнтиккэ тахса сылдьыам», &amp;mdash; диэбитигэр барсаары гыммыппын тутар быһыыта. Харааччын онно Халбаакыттан уунан сылдьан үлэлиир. Ийэлэрэ Тайыла ойоҕо, бадаҕа, аата Өкүлүүн, баар этэ. Ырҕаччы уойан хаалбыт. Ыраас, дьэҥкир, кыһыл баҕайы эмээхсин этэ. Тайыла ол эмээхсини Алын Бүлүүттэн Чочу анараа өттүгэр баар Сундулу диэн сиртэн ылбыта. Кулуба кыыһа дуу, кини хайдах дуу?

Аҕабыт дьиэтэ уруккаттан турар дьиэ. Уонна таҥара дьиэтэ турар этэ. Онно Чоодо үлэлиирэ. Аҕам: «Таҥара дьиэтин маһын таспыппыт. Эдэр уолаттар сылдьаммыт. Бүтүн нэһилиэк бүтүннүү таһан биэрбитэ», &amp;mdash; диэн кэпсиирэ.

Батаакап дьиэтэ, ити оҕо детдома буолан турар дьиэ, баар этэ. Ол дьиэ кэлин улааппытым кэннэ тутуллубута. Ити оҕо энтэринээтэ буолбут дьиэ Өлөҥ Күөлүгэр турбута. Өссө көтүрэллэригэр мин баар этим. Ол сэбиэскэй былаас буолбутун, Батаакап кулаак буолан бүппүтүн кэннэ. Маҥнай оройкуом дьиэ гына сылдьыбыттара. Онно эбэннэр салҕаан туруораллар. Быралгы ыстаамсыктаан салҕаабыта. Бырааба диэн ити мин күөстэнэр дьиэм курдук салҕыы-салҕыы тутуллубут уһун дүлүҥ дьиэ оҕо сонотуоруйатын таһыгар турбута. Улуус тойотторо онно улэлииллэрэ буолуо. Ол олох былыргы дьиэ. Билиҥҥи Сэбиэскэй уулуссаҕа субуруйан турар этэ. Ол Тиит Харааччын дьиэтин таһа. Мас суорбута баһаам этэ. Чэ, уонна тиэрбэс олуктаах кыра-кыра дүлүҥ дьиэлэр турар этилэр.

Бу Мааркыс диэки Чэмэйээн уола Киппиис дьиэтэ баар этэ. Уонна Чэҥкир Байбал диэн баар этэ. Билиҥҥи Кэриэйдээх дьиэлэрин таһыгар туруорбах дьиэлээх этилэр. Киппиис дьиэтэ ити сыантыр (совхоз центра) таһыгар туруорбах дьиэ этэ. Кургуом кирпииччэ үктүүр идэлээҕин иһин Киппиис диэн аатгаах этэ.
Ааттаах киһи Бытыа олоҕо ити Күүлэҕэ этэ. Ол куруук кинээстээбит нэһилиэк тойоно ампаар дьиэлээх этэ. Аан дьиэтэ мин күүлэм курдук тиэрбэс олуктаах, онтон үчүгэй дьиэтэ тыллаах олуктаах этилэр. Аҕам Сэтэкэм Боотулууттан миигин мэҕэстэн киирэн олорго түһээччи. Онтон Харааччыннаахха сылдьар эҥин этэ. Бытыа аҕата Сылла Улгумдаҕа олорбута. Ол дьиэтэ улахан баҕайы дьиэ этэ. Эмиэ тиэрбэс олуктаах салгыы-салгыы турар этэ. Мин сылдьарбар Сылла оҕонньор суох этэ. Бытыа бу Торуой Үөдүгэй кинээһэ этэ. Тайыла Ньукулайа эмиэ кинээстиир этэ. Былыр Боотулуу туспа нэһилиэк. Омукчаан чаччыыналаан Үөһээ Боотулууга мунньахтыы барар этэ. Онтон Куука солбуйбута. Онтон Сэрбэкэ чаччыыналаабыта. Куука соҕуруу тайҕаҕа бырадьаак сылдьыбыта. Кууканы суруксут, буукубаны билэр диир этилэр. «Бу сымала суруга үчүгэйиэн» диир үһүлэр. Куука былыргы оҕонньоттортон маанылара, быһа дыраанайдаабыт оҕонньор. Тэриэн эмиэ.

Куука манна, Көстүүн Дьөгүөрүн кытта бииргэ төрөөбүт дьахтары ылан тахсар. Көстүүн Дьөгүөрэ манна Куорамыкы таһыгар олорбута. Ол күүстээх-уохтаах киһи этэ. От охсон кинини баһыйбыт оччотооҕу ыччакка суох этэ. Ынтах аатырар Налыйдыыры кытта от охсон тэҥнэр үһүлэр. Тэриэни, таайын баппыт, кытаанах киһи дииллэрэ. Онтон Тэриэн Хааха кыыһын ылар. Куука аҕата Хобутар диэн Сэтэкэмҥэ олорбута. Кинилэр Бэдьэҥ аҕатын ууһугар киирэллэр.
Халбаакыга Моодуо диэн оҕонньор баар этэ. Кугас бытыктаах оҕонньор. Ити Испии Харааччыннаах дьиэлэрин, таҥара уонна аҕабыт дьиэлэрин кини ыстаамсыктаан туппут дьиэлэрэ. Бу Ньээлбиктэҕэ турбут Дороппуун дьиэтин арааһа кини ыстаамсыктаан туппута буолуо.

Моодуо уоллаах этэ. Ол уол, кырдьык, мин барыллаам уол. Өлүөхүмэҕэ үлэҕэ сылдьан атыыһыттарга дьиэ тутуһар эбит. Онтон үөрэнэн тутар буолбута.
Таҥара дьиэтин тутуутун салайбыт Чүөккэ оҕонньор. Чүөккэ оҕонньор кинээс. Аата Сүөдэр Баабылап. Ол дьиҥнээх бу дойду. Ити Бакы күөлүгэр төрөөбүт-үөскээбит киһи. Быйакы күөлүгэр Баай Бөгдьөөн олорбута. Ити Бөгдьөөнү Супту Испирдиэнтэн ылан ииппитэ.

Эдэрбэр Моодуону оҕонньор сылдьарын көрөр этим.

=== Барааскап. ===
Батаакап соҕуруҕу тайҕаҕа Бодойбоҕо бара сылдьан Барааскапка эһиил төһө сүөһүнү үүрдэрэн илдьэрин кэпсэтэр. Онно Барааскап: «Былыр мин аймаҕым киһи дьахтар күрэтэн Үөһээ Бүлүүгэ тиийбит сурахтааҕа»,-диир. «Кырдьык, биһиэхэ Хачыкааттан кэлэн олохсуйбут киһи баар»,&amp;mdash; диэн Батаакап кэпсиир. Барааскап, ону «манна биир эмис сылгыны өлөрөн кэлэ сырыттыннар. Мин кинилэри баттыам суоҕа» диэн ыытар. Ону Күттүккэй бараары сылдьан саһаран ыалдьан өлөн хаалбыт. Күттүккэй син киириилээх-тахсыылаах киһи эбитэ үһү.

=== Мыттылла туһунан. ===
Батаакап кэпсиирэ: «Ийэбин кытта биир ыалга сылдьыбыппытын аанньа ахсарбатахтара. Ол ыал аҕата ити дьоҥҥо аста бэрсиҥ диэбитэ. Олоппос биэрэн олордубатаҕа. Дьэ, ол куһаҕан да баҕайы этэ».

Батаакап ийэтин аата Лоҕуйар. Мыттылла &amp;mdash; Омолдьуйа хос эһэтэ. Маччас Мыттылла күтүөтэ. Маччас Илин Боотулууттан Сиэр Акка баран Мыттылла кыыһын Чаҥааны ойох ылар. Чаҥааттан Омой ийэтэ Маарыйа төрүүр. Омой аҕата Өтөгөр уола Сааба. Куччугуй баҕайы өнүгүтэ суох киһи этэ. Омой Мыттылланы маарыҥныыр. Ол гынан баран Мыттылла дьоҕус, алдьархай модьу, алдьархай элбэх саҥалаах оҕонньор этэ. Лоҕуйар уолун кытта ыалы кэрийэн аһыыллара үһү. Батаакап этэрэ үһү: «Мыттылла ийэбин үчүгэйдик аһаппыта»,&amp;mdash; диэн.

Батаакап аччык баҕайы тулаайах оҕо ону өйдөөн кэлин Мыттылланы улаханнык убаастыыра үһү. Мыттылла манна киирдэҕинэ: «Дьэ, Ала Сырай баҕайы тугу ылаҕын, ыл». Оҕонньор өлөрүгэр 9 мөһөөк иэс хаалбыт. Оҕонньор уола Быыкаа «аҕам иэһиттэн хараарт» диэн үс саһылы киллэрбитин сыанатын көтөҕөн атыылаһан ылар. «Хайа аҕам иэһиттэн төһө көҕүрээтэ» диэн уол этэрин Батаакап: «Ала Сырай иэһин хойут Ала Сырайтан бэйэтиттэн ылыаҕым. Кини иэһин эн хаһан төлөөн бүтэрээригин», &amp;mdash; диэн Мыттылла иэһин барытын сотон кээспит.

Мыттылла аата Ньукулай.

=== Батаакап уонна Харааччыннар. ===
Бу маны Буска, кыһыллар Батаакабы тутан таһыйаары гыммыттарыгар, быыһаан ылаары кэпсээбитэ. Батаакап Дьэкиимпэ диэн Алын Бүлүүттэн тахсыбыт киһи уола. Балыктаан иҥин, утарынан тыыммаланан сылдьыбыт, ол гынан баран ааттаах хоһуун киһи эбитэ үһү. Манастыырап, Ностуруойап этэ дуу: «Биһиэхэ тахсан үлэлээ. Мин киһи гыныаҕым. Баттыам суоҕа» &amp;mdash; диэн Алын Бүлүүттэн манна таһаарбыт. Манастыырап дьиэ көскө кэлбит нуучча дуу, бааһынай дуу киһи байан олорбут. Ол Манастыырапка үлэлии сылдьан Дьэкиимпэ өлөн хаалар. Ийэтэ Лоҕуйар эмээхсин батыһыннара сылдьан ыалы кэрийэн аһаппыт. Батаакап сэттэлээҕэр оскуола аһыллыбыт. Дьиэ көскө кэлбит нууччалар оскуола тэриммиттэр. Онно нэһилиэк кинээһин «оскуола аһылынна, оҕото булан кул» диэн кинээһи хаайаллар. Онно кыанан олорор ыаллар оҕолорун оскуолаҕа биэрбэттэр эбит. Онно «Дьэкиимпэ оҕонньор уолун биэриэххэ» диэн биэрбиттэр. Тайыла оҕонньор диэн кырдьаҕас төрүттээх киһи уолун Тиит Харааччыны оскуолаҕа биэрэр. Хороттон икки оҕо киирэр. Чиэрбэйэн Дьөгүөссэ диэн киһи үөрэммит бу балары кытта. Хороҕо Тукас диэн киһи суруксут буолбута кинилэри кытта үөрэнэн. Тайыла оҕонньор кыанар дьонтон өйдөөхтөрө буолан кини эрэ оҕотун  биэрбит. Кэнники дьылларыгар Супту уолу Ньукууска, Бордур киирэллэр. Олор улуус суруксуттара буолбуттара. Оччолорго улахан дьон этилэр. Тиит Харааччын үс кылааһы бүтэрбит. Уоннааҕылар икки-балтараа сыл үөрэммиттэр. Батаакаптааҕар Тиит үөрэҕинэн ордук үһү. Батаакап икки кылааһы бүтэрэн кулубалыы сылдьан атыыһыттаан байан-тайан тахсар.

Алын Бүлүүгэ атыыһыттар салҕанар, байан олорор киһилэрэ Куола атыыһыт диэн баар этэ. Атыыһыттар Куолаттан табаар тиэйэн тахсаллар. Борокуот кэллэҕинэ Батаакапка таһаҕас тоҕон хааллараллар. Аппа айаҕар хаптаһын сарай баар этэ. Мас уһаат оҥотторон онно арыыны симэн борокуот төннөрүгэр угар. Сиэл, кыл, түүлээх бөҕөнү тутар. Урааҥхай наадатын барытын кини атыылыыр. Онон улахан атыыһыт буолан аатыран олорбута. Тиит Харааччыны кытта бииргэ төрөөбүт Маарыйа диэн кыыһы ойох ылар. Онтон элбэх оҕо төрөөбүтэ.

Батаакап бырааттара &amp;mdash; Өлүөскэ, Тэллэй Баһылай. Өлүөскэ ымсыы. Киһиттэн сири эҥин былдьаан-талаан ыларын таптыыр киһи. Ону «айыбыын, кулуба бырааттаах киһи» диэн үҥсэ да сылдьыбаттар. Дьэкиимпэттэн өссө кыыс баар. Ол кыыһы Сээчии диэн киһи ылбыта үһү. Өлүөскэ уола Ылдьаа диэн баар. Ылдьааттан балыс киһи Дьаппыыны уонна Сортолов Дьөгүөрү төрөтөр уонна баран эрдэ өлөн хаалбыт. Дьөгүөрү Сортолов оҕонньор иитэр. Дьаппыыны убайа Ылдьаа иитэр. Онон кинилэр Өлүөскэ уолун уолаттара.

Буска: «Бу Батаакап икки атаҕы салҕаабыт, баайдар курдук баттаабатах киһи. Элбэҕи муспута суох, элбэҕи эрэйимэҥ»,&amp;mdash; диэбит кыһылларга. Ону кыһыллар суруйан ылан баран Батаакабы ыытан кээспиттэр.

Батаакап Өлүөскэлээҕи кытта бииргэ төрөөбүт Кииччэ диэн киһи баар этэ. Ол Кииччэ уола &amp;mdash; Дьөгүөр. Ону Тоҥуоҕа Кииччэ кыыһын ойох ылбыт Молохо Сэмэн диэн киһи баар этэ. Кииччэ оҕото кыратыгар эрдэ өлөн хаалбытын эдьиийэ иитэ ылбыт. Батаакап Онтоону (Мыттылла убайа Баахтыыр уола) кытта туста сатыыра үһү. Охторсубаттара үһү. Харааччын Онтоону этэр этэ: «Күүһүнэн ордук эрээри сатаан охторбот этэ». Чүүккэ анды ытыалыы сылдьан үчүгэй дьоннор мустаннар оонньуур буоллахтара дии. Оонньооннор тусталлар. Тиит кими да киһилээбэт. Батаакап: «Туох адьарайай, кынныбын кытта мин тустабын», &amp;mdash; диэн тусталлар. Харса суох мачыктаһан иһэн атахтарын олуйсаллар. Батаакап атаҕа тостон хаалар «адьарай, кытааппыт быһыылаах, ону олуһан сотобун тоһутан кээстим» диэн дьону күллэртиир эбитэ үһү. Тиит Харааччын олоҕо Кудуга этэ. Маннааҕы дьиэтэ ити оҕо сонотуоруйата (санаторийы этэр). 

Тайыла оҕонньор уолаттара улахана Тайыла Ньукулайа үйэтигэр Үөдүгэй нэһилиэк кинээһэ этэ. Быыбарынайдаан да сылдьыбыта. Онтон Испии. Куччугуйа Тиит.
Ньукулайтан Торолло Баһылай эрдэ өлбүтэ. Туохха да баппат буола байан иһэн өлбүтэ. Мэхээлэ оҕонньор кыыһын ыла сылдьыбыта. Ньукулай өссө Мэхээчэ диэн уоллаах этэ. Онтон Хабырыыска. Бары оҕолоро суох. Өссө Баһылай диэн баар этэ.

=== Аҕабыныын атыыһыттыыбыт. ===
Аҕабыныын туус тиэйэ Орто Бүлүүгэ тиийэ бара сылдьыбыппыт. Куораты кэтэҕинэн, уораҕай баҕайы сирдэринэн сылдьыбыппыт. Тууһу Кэмпэндээйиттэн тиэйэн аҕалан Орто Бүлүүгэ ааһабыт. Аҕам тууһу Дьокуускайга тиийэ атыылыыра. Тууһу бурдукка бууту буутугар биэрэрэ. Көтөөхөп Баһылайдаах бууту 3 буут бурдукка биэрэр этилэр.

Аҕам табаах таһааран арыыга муунтатын муунтатыгар биэрэр этэ. Хоҥсуоччу Киргиэлэй икки бүк биэрэр этэ. Чэ, сылдьыахха эрэ диэн сылдьар дууһа эбит этэ.

=== Испии хамначчыттара. ===
Испии хамначчыттара бырааттыылар Хордур Дэпсэй уонна Дьампа Дьаакып. Самыырап оҕонньор улахан үлэһитэ уонна Адаарыс. Бастыҥ охсооччулар Адаарыс Самыыраптыын. Иккиэн бөдөҥ дьоннор. Кыдамата да улахан эбит этэ. Былыргы дьон эргиччи уон быластаах оту кээһэллэр. Бүтүн алаас дьоно. Быластара саһаантан төһө эмэ ордук. Миэхэ Адаарыс кыдаматын биэрдилэр. Дэпсэй сэрэх аҕалла. Этэ-хаана ыарахана бэрт. Төбөтүн ньаалбаанынан уһуктаабыт. Барыта киил. Бу кыдаманы кыайбаппыт. Кыайар киһи биир да сыарҕаны ылыах курдук. Адаарыс биир сыарҕаны биирдэ иилэн ылар. Хааха кыыһын Өрүүнэни Дороппуун уола Дэпсэй ылла. Олорго кэлэбит. Онно сайыҥҥы хотон иһигэр өһүөлэр быыстарынан кыдама турар. Адаарыс кыдамата. Хотон сууллубутун уйан турар Нээлбиктэҕэ.

Адаарыс саха хотуурунан охсор. Суола киэҥэ сүр үһү. Адаарыһы оҕонньор эрдэҕинэ көрбүтүм. Көтөх эмиэ куйабылланан охсоро үһү. Быскыллай Киргиэлэйдээх хайы үйэ нуучча хотуурунан охсоллоро үһү.

Чээмийэ Айаахаптааҕар улахан. Сыбаайбаҕа күлүгээннээри гыннаҕына, Испиилээх көрдөһөн нэһиилэ тохтотоллор. Манна Халбаакыга аҥаардастыы киэптээн сылдьыбыта.

''И. Шамаев суруйуута.''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>rm8ldjsaneciaaqnmw3tr0o3ufz8kml</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/II чааһа Үйэлэр кирбиилэрэ/Харааччыннар олохторун туһунан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>972</id>
    <revision>
      <id>7485</id>
      <parentid>4712</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:07:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11384" xml:space="preserve">== Харааччыннар олохторун туһунан ==
== Карадчина Екатерина Григорьевна сэһэнэ ==

Биһиги Эбэҕэ олорбуппут. Эбэни бэйэтин Тиит Харааччыннар оттууллар. Биһиэхэ этэрбэс тумсун курдугу биэрэ түспүттэрин оттуубут. Уонна өтөҕү, толоону, үрэххэ киирэн сөкүнү оттуубут. Хорбокучааҥҥа Дабыыдап Охонооһойдоох, Хачыат Миитэрэйдээх икки ыал олороллор. Кинилэр биһигиттэн тэйэллэр. Кыһыҥҥы таҥараларга, Баһылайапка уонна   Киристиэнньэҕэ эҥин, Охонооһойопторго эбэтэр, Хачыаттарга оонньуу барабыт. Киэһэ аһылыкпытын аһаан баран барабыт, ол гынан баран сарсыарда биирдэ кэлэбит. Ол курдук түүнү быһа оонньуубут. Харах симсэбит, хааһах хостоһобут, мас тардыһабыт. Ороһооспоҕо уонна Баһылайапка улахаттар эмиэ утуйбаттар. Киэһэттэн сарсыардааҥҥа дылы алаадьы буһар. Хачыаттаах дьиэлэрэ киэҥ баҕайы, остуолларын сыҕарытан кээһэн баран тыытыкылаах кус буола оонньуубут.

Охонооһой уола Саабаны кытта арааһа сааспытынан иэл-тиэл этибит. Кэлин Батаакап итэҕэллээх ылгын уола буолан сылдьыбыта. Эмиэ Батаакаптар хамначчыттара Одьо кыыһа Маарыйаны ойох ыла сылдьан биир сайын олорон баран арахсыбыттара. Кубаҕай Байбал кыыһынаан өр олорбуттара.
Хачыаттар бука бары өлбүттэрэ. Дабыыдаптар эмиэ бары эстибиттэрэ. Дабыыдаптар аймахтара киһи өлбүтүн кэннэ дьиэтин Киирик ойуун ылаары гыммытын Дабыыдап оҕонньор үҥсэн дуу, хайаан дуу ылбытын иһин Киирик өһүрэн сиэбитэ диэччилэр.

Ийэм өлбүтүн, аҕам саҥа ойох ылбытын кэннэ 13-тээх кыыһа Өлөөнө, Тиит Харааччын ойоҕо, биир сыл оҕо көрдөрүөх буолан көрдөөн ылбыта. Онно устунан Харааччыннарга 8 сыл буолбутум. Аҕам Бырдака кыыһын ойох ылбытыттан кыыстаах уол төрөөбүттэрэ. Уол Бырдакалары батан улахан, куустээх-уохтаах киһи буолбута. Сэбиэккэ суруксуттуу сылдьан сэриигэ баран өлбүтэ. Ыһыахха тустан булгунньахтаһарын өйдүүбүн.
Тииттээх Тойтоон уола Дьаакыбы уонна Тойтоон кыыһа Ылдьаананы ииттэллэр.

Тииттээх 80-ча сүөһүлээхтэриттэн 30-та ыанар ынах. Ону мин, Ылдьаана уонна Адаарыс кыыһа Маарыйа буолан ыыбыт. Ынахтарын үс аҥы араараллар: эмээхсин, Харааччыннар уонна Ылдьаана киэнэ диэн.

Тойтоон уола Дьаакып уонна Дэпсэй &amp;mdash; сылгыһыттар. Сылгылара төһөтүн билбэппин.

Улахан баҕайы хотоҥҥо бэйэтэ дьиэлээх. Онно саах күрдьээччи Кутас диэн эмээхсин олорор. Эмээхсин өлбүтүн кэннэ Харааччыннар дьаһайбыттара. Нууса, ол «эмээхсин өлбүтүгэр эбэм хотон дьиэтин сууйбута» дии-дии күлэр этэ. Мин уонна Хобороон буолан саах күрдьүһэбит. Дьиэ ис-тас үлэтигэр барытытар үлэлэһэбин.

Биирдэ Ньукуолаҕа алаадьылаары сылдьан арыыбытын тоҕон кээстибит. Хотуммутуттан куттанан Кулуһуннаахха баран Самаакы ойоҕо Өрүүнэттэн арыы куттаран ыллым. Уйбаан муҥнаах ийэтэ өлбүтүгэр «ийэм биһикки күөрчэхтээн сии-сиибит кэпсэтэн бөҕө буоларбыт» дии-дии ытаабыта диэн кэпсии-кэпсии күлээччилэр. Самаакаптар Кулуһуннаах хоту өттүгэр, киһи уҥуохтаах өттүгэр Ньолболору кытта ыаллыы олорбуттара.

Харааччыннар Хопто Төрүүрү оттууллар. Манна икки-үс ынаҕы илдьэ киирэбит. Мин бурдук тардан лэппиэскэлиибин, ынаҕы ыыбын, сүөгэйдиибин, күөрчэхтиибин. Оҥхучахтаахпыт. Суорунабытын илдьэ сылдьабыт. Хантан даардалаах-үөдэннээх буолуохпутуй, хаппыт ынах тириитин тиэрэ бырахтым да ол үрдүгэр ууран тардаҕын. Уолаттар тиргэлииллэр, мундуга туулууллар. Кустуургун-бултуургун кэпсэл гыммаккын &amp;mdash; бу дьон оттообокко бултуу сылдьыбыттар диэн мөҕүөхтэрэ диэн.

Отуубут киэҥ баҕайы, ортотугар холумтаннаах. Ортото аһаҕас буолар. Холумтанын буруота онон тахсар. Дьахталлар хаҥас өттүгэр ордууланаллар. Туспа ордууланар-хайыыр суох.

Охсооччулар Дьаакып уонна Татаар. Мунньааччылар &amp;mdash; мин, Адаарыс кыыһа Маарыйа, Ылдьаана буолабыт.
Оччотооҕуга Дьаакып уонна Маарыйа холбоһо иликтэр.

Бастаан күүлэй тэрийэллэр, сүөһү өлөрөллөр, саламааттыыллар. Бастаан от мунньуута элбэх баҕайы буолар. Күүлэй буоллаҕына Өлөөнө бэйэтэ баран астыыр. Миигин күөсчүтүнэн илдьэ барар. Оттоһорбор бастаан асчыт-күөсчүт этим, онтон улаатан баран мунньуһар буолбутум.
Кээһиитин күһүн оҕуһунан бэйэбит кээһэбит. Сыарҕа оҥорон, өтүү тэрийэн бэлэмнээбиттэрин кэннэ дьэ ону киллэрэбит. Оччотооҕуга эдэр-чэгиэн эрдэххэ туһугар эмиэ үчүгэй баҕайы буолар этэ.

Адаарыс кыыһа Маарыйа Тойтоонопко кэргэн тахсан баран биир сыл олороот төрөөрү өлөн хаалбыта. Адаарыстар Чуолҕаныга олороллоро, онно дьонугар кэлэн өлбүтэ. Дьаакып кэлин Самыыкка кыыһа Өксүүнү ыла сылдьыбыта. Ол дьахтар өлбүтүн кэннэ Өргүөккэ лааппыга үлэлии сылдьан, итээн хаайыыга баран өлбүтэ. Дьаакып Дэпсэйтэн балыс этэ. Сүрдээх үлэһит. Уонна үҥкүү тылын этээччи.

Аҕыс сыл кинилэри кытта олорорум тухары мөҕүллүбэтэҕим-сынньыллыбатаҕым. Хата Өлөөнө ол бу таҥаһы, былаат-ырбаахы кистээн биэрээччи. Кыргыттар эмиэ эрэйиэхтэрэ уонна күнүүлэһиэхтэрэ диэн ол биэрэрин кистэтэр, «дьонум ыыппыттара» диэр диир. Ол дьонум бэйэлэрэ кылгас эрэйдээхтэр туохтарын ыытыахтарай. Арай ийэм этэрбэс иһигэр алаадьы оҕото уган ыытарын ынах дьиэтигэр Кутас эмээхсини кытта ириэрэн сиирбитин өйдүүбүн.
Өлөөнө миэхэ лааппыттан атыыласпыт турууччуктан учугэй баҕайы былаат тигэн биэрэр. Бэйэтин эргэ ырбаахытын биэрбитин кистэппэт.

Харааччыннарга түһүү бөҕө буолар. Өргүөттэн Лаха атыыһыт, Үстүүн атыыһыт сылдьаллар. Эҥиэччик диэн баай киһи түһээччи. Өлүөхүмэтгэн Кыһыллаай атыыһыт хонор.

Арааһы кэпсэтэллэрэ буолуо да, ону иһиллиэҥ баара дуо, аһаан бүттэхтэринэ, кинилэртэн куттанан, нэһиилэ кэлэн иһит хомуйаҕын.

Харааччыннар оҕо өлүүлээх этилэр. Биирдэ улахан дьиэлэригэр Киирик ойууну кыырдарбыттара. Оҕо абааһытын муннуктан чаачыгыраппытынан аҕаларын өйдүүбүн. Уонна оҕо абааһытын дьахтартан бохсуруйан ылар, оҕо уйатын аҕаллаҕым буолан алгыыр этэ.

Бүппүтүн кэннэ дүҥүрүн үрдүгэр эт миинин ууран биэрэллэрин иһэр. Онтон түөрэх кээһэр. Былаайаҕа олоро тустэҕинэ «Уруй!» буолар, түҥнэри түстэҕинэ түҥкү түөрэх диэн буолар.

Оччотооҕуга Кыталыктаахха дьуохар буолар. Хоту баска Ньэккэлэр олороллор. Онно мустан оонньуубут. Оҕонньордоох эмээхсин оонньууга сылдьарбытын сөбүлээбэттэр. Маарыйа, Ааныска, Ылдьаана уонна мин буолан чуулааҥҥа сытабыт. Оҕонньордоох эмээхсин биһигини манаан утуйаллар. Ону киэһэттэн түннүктэр тоһоҕордорун ылан кээһэн баран оһуокайга баран хаалабыт. Тиийбиппит уол-кыыс бөҕө мустубут буолар.

Дьуохар этээччилэр Мааркап, Тойтоон Дьаакыба эҥин буолаллар.

''И. Шамаев суруйуута.''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>01cnmfgu9e8rmns8sndfolf5n1hucgy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/II чааһа Үйэлэр кирбиилэрэ/Испиилээх</title>
    <ns>0</ns>
    <id>973</id>
    <revision>
      <id>7483</id>
      <parentid>4713</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:06:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2529" xml:space="preserve">== Испиилээх == 

Испии ойоҕо ыыра хатан хаалбыт баҕайы эмээхсин. Испии бэйэтэ байахтаах, дадайбыт улахан оҕонньор этэ.

Испиилээх дьиэлэрэ: үс хостоох саалаҕа аан дьиэнэн &amp;mdash; хамначчыттар олорор дьиэлэринэн ааһаҕын. Аан дьиэҕэ Ньолбо Саабата, Испии ииппит Хараҕа суох Уоһуга, мин баарбыт. Уоһуктаах ыаллар, оҕолоохтор. Уоһук Испиилээххэ сылдьан хараҕа суох буолбут. Кини таҥас сууйар, маһы мастыыр. Аан дьиэҕэ көмүлүөк оһох турар, оттон саала дьиэҕэ нуучча оһоҕо уонна онно эбии дьиэ тымныйар диэн саха оһоҕо бааллар. Онон үс оһох маһын Уоһук мастыыр. Ойоҕо сүөһүгэ улэлиир. Хотону кытта холбуу эмиэ хамначчыттар дьиэлэрэ баар. Онно Татаар олорор. Испии сүөһү көрдөрөөрү Тылгыныттан аҕалбыт Эрдьэҥээ диэн тоҥуһа эмиэ онно олорор.

Испиилээх дьиэлэрэ Кулун өлбүккэ ити Хаппарааллыыр аартыкка турбута.

Биһиги, хамначчыттар, баһылыыр аспыт суорат икки тар хааһы. Онтубутун холбоон булкуйан-булкуйан баран ыстаан кээһэбит. Хотуммут Испии ойоҕо ый баһыгар-атаҕар ис үөрэтин быраҕан биэрэр. Тойоммут аах киэһэ аайы эт сииллэр да, тооромос эт да биһиэхэ тиксибэт. Кинилэр аһыы олорор буоллахтарына өҥөйөр да сатаммат.

Иһиттэрин мин хомуйабын. Онон: «Балбаара, остуолу тарт! Балбаара, иһити хомуй!»&amp;mdash; диэн хаһыы буолла да саалаҕа киирэбин. Көр, онно саараама биирдэ да ол астарыттан бэрсибэттэр.

''Карадчина Варвара Тимофеевна сэһэнэ''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>i393vn2s1mwv6slfjkzb92reajihr82</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/II чааһа Үйэлэр кирбиилэрэ/Боотулуулар, Кудулар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>974</id>
    <revision>
      <id>7482</id>
      <parentid>4716</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:05:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18544" xml:space="preserve">== Боотулуулар, Кудулар == 

=== Харааччыннар. ===
Биэстээх-алталаах эрдэхпинэ эдһиийим Хобороон оҕолоругар Маайалаах Дьөгүөрүскэҕэ миигин доҕор гынаары Арҕаа Боотулууттан Кудуга киллэрэ сылдьыбыттара. Арааһа онно биир ый кэриҥэ буолбутум. Эдьиийим Хобороон кэргэнинээн Мааркаптыын Тиит Харааччыннаах хотоннорун дьиэтигэр олорон кинилэргэ хамнаска үлэлииллэр. Хобороон Мааркап балта Суоппуйалыын Харааччыннар хотонноругар саах күрдьэллэр.

Биһиги Харааччыннар оҕолоругар тахсан оонньуубут. Тиит Харааччыннаах бэйэлэрэ үс оҕолоохтор: Куоста, Мууса, Дьөгүөрүскэ. Уонна биир кыыһы ииттэллэр. Күнү быһа Куоста минньик ыарҕата талаҕын сөмүйэ саҕа бысталыырынан ону ат-сылгы гынан оонньуубут – мин Куосталыын «ийэ-аҕа» буоларбытын өйдүүбүн. Оҕолор аҕаларын «тээтэ», ийэлэрин «маама» дииллэр. Мууса оччотооҕуга быраабаҕа үөрэнэр эбит.

&amp;mdash; Эн хантан кэлэҕиний бу? &amp;mdash; диэн ыйыттахпына: «Быраабаттан кэллим, оскуолаҕа үөрэнэбин ээ» &amp;mdash; диэн дьоһуннаах баҕайытык кэпсиир буолара. Харааччыннар миигин тоҕо эрэ «Аана» диэн ааттыыр этилэр.

Тиит Харааччын оччотооҕу дьиэтэ оройуоҥҥа киирэн ити билиҥҥи Куду оскуолата буолан турар. Кудуга эрдэҕинэ киирэ түһээтин улахан баҕайы көмүлүөк оһох турар. Нуучча оһоҕо атын хосторугар баар. Саалаҕа биһигини киллэрбэттэр. Хатыылаах буолар, ону аһан эрэ көрдөрөллөр. Биирдэ сарсыарда киирбитим Дьөгүөрүскэ оһох иинигэр олоппоско сыбыс-сыгынньаҕын олорор:

&amp;mdash; Аана, бүгүн чыычаах уйа туттубат таҥарата. Ол иһин саала иһэ аһаҕас, &amp;mdash; диир. Ону мин итэҕэйбэппин:

&amp;mdash; Чэ, эрэ сааланы эргийэ сүүрэн кэл эрэ, &amp;mdash; диэтэхпинэ уолум сааланы эргийэ сүүрэн эймэкэччитэн кэлэр. Тиит ойоҕунаан уолаттарын бастарыгар илдьэ сыталлар. Били икки кыыс дьиэни дьаһайар Такыа кыыһа Татииналыын туспа хоско утуйаллар. Бу Татиина, дьэ, Харааччыннар ылгын кыыстара.

Биирдэ Харааччын ойоҕо Өлөөнө оҕолорго саахар түҥэттэ уонна миэхэ эмиэ бэристэ. Ол саахар минньигэһин эриэхсит!

Тиити кытта бииргэ төрөөбүттэр &amp;mdash; Испии, Ньукулай уонна Маарыйа. Маарыйа &amp;mdash; баай Батаакап маҥнайгы ойоҕо. Онон Кудуну систээн олорбут бу Кырдаҥалар.
Испии Тииттээҕэр өссө баай, өссө элбэх хамначчыттаах. Кудуга туспа ыал. Кыһыҥҥы олоҕо Кулун Өлбүккэ. Испии ойоҕун аата Эмэгэттиир Маарыйа. Испии уолаттара Буут, Лэбириэнтэй уонна Дьэниис. Буут оччотооҕуга учуутал &amp;mdash; хаар, таналдьыйан уол оҕо. Оройуоҥҥа үлэлиир. Дьэниис диэн уол &amp;mdash; маандакай. Бууппун диэн албыннаан уҥуоргуттан туох да аһара мааны ыал кыыһын ойох ылбыта. Эн аҕаҥ Мааппалыын олордохторуна, Дьэниис ол албыннаан ылбыт ойоҕо эриттэн араҕан, кинилэргэ олорбут. Дьэниис ыалга олорор дьахтары албастаан ыҥыран бэйэтин ампаарыгар быһаҕынан нырыылаан кээспит. Буут Кэтириинэ диэн туох да аһара кыраһыабай кыыһы ойох ылан олорбута онтукайа моҥнон өлбүтэ. Ол өрдөөҕү &amp;mdash; Харааччыннар байан-тайан тыыллан-хабыллан олорор эрдэхтэринэ буолбута. Испии ойоҕо Эмэгэттиир Маарыйа эрийэ хатан хаалбыт хап-хара, кыра эмээхсин этэ. Дьадаҥы дьон бултарын дуомугар ымсыыран, сыарҕа атынан сылдьан, сохсо туһах куобаҕын ыалтан көрдөөн ылан, тиэйэн барар идэлээх этэ. Орто Боотулуунан инньэ Илин Боотулууга тиийэ барар. Бартын кэннэ дьонум күлсэр этилэр: «Эмэгэттиир Маарыйа эмиэ сохсотун-туһаҕын кэрийэ сылдьар», &amp;mdash; диэн. Самаакылар бары да Харааччыннар хамначчыттара этилэр. Эн аҕаҥ Эмэгэттиир Маарыйаны «биһигини хамначчыттарын туой тар хааһыиан эрэ аһатар этэ» диэн бэркэ үөхсэр буолар этэ.

=== Орто Боотулууга. ===
Чүүччэххэ олорор эрдэхпитинэ бурдукпут баарын аҕабыт үөһэ ойуурга солообута. Киһи күннэспитэ буолуо. Бурдук ыһарбытыгар арыт үс ыал буолан кыттыҕан ыһабыт: эһэм аах, Мааркаптаах уонна биһиги. Бурдукпут эһэбит аахха. Эбэтэр араҥастаан кээһэбит. Ким ылыаҕай? Былыр оннук түөкүн суох ээ. Кылаастаах сирбит Орто Боотулууга буолан, саас буолла да, онно көһөн хаалабыт, эһэбит аахха. Эбэбит биһикки дьиэһит буолабыт, уоннааҕылар оттуу бараллар. Ыстаҥалаһыы диэн онно.

Устунан Орто Боотулууга олохсуйан хаалбыппыт. Уоммуттан сүүрбэччэбэр диэри. Аҕабыт өлбүтүн эрэ кэннэ Орто Боотулууттан олох көспүппүт.
Бурдук үүммэтэх дьылыгар аччык-хоччук. Сыалаах эппитин тиэйэн Намнарга киллэрэн бурдукка атастаһабыт. Намҥа хайа да сыл бурдук үүнээччи. Буор сир бурдуга буолан харата бөҕө. Биһиэхэ үүннэҕинэ, кумах былаастаах сир буолан, үчүгэй ыраас бурдук үүнэр.

Сэрбэкэ Сөдүөт, Чолос Ньукулай &amp;mdash; бырааттыылар. Орто Боотулууга, биһигиттэн чугас аҕыйах саһааннаах сиргэ олорбуттара. Ийэлэрэ &amp;mdash; Чолос Ньукулай кэргэнэ Ылдьаана. Сэрбэкэ үйэтигэр кэргэннэммэккэ өлбүтэ. Сэрбэкэ икки Чолос туох да аһара эйэлээх бырааттыылар этэ.

Бу ыал бурдук олох ыһымматтар этэ. Ол гынан баран Ылдьаана оҕуһун сиэтэн Илин Боотулууга бардын, Арҕаа Боотулууга бардын &amp;mdash; ыаллар хайаан да бурдук бэрсэллэр. Биһиэхэ кэллэҕинэ, эбэбит эһэбититтэн кистээн биэрэр. Онтон кэлин, саатырҕаан буолуо, бурдук ыһынар буолбуттара.

Сайын оҕонньоттор оргууй аҕай оттууллар, ону Чээчийэ икки Настаа мунньан элэҥнэтэллэр. Ылдьаана үйэтигэр олох оттооботоҕо. Сыл аайы оҕолонор, бэйэтэ да ыарыһаҕа бөҕө. Оттуу сылдьан оҕонньоттор туулууллар. (Чэ, кыһыннары-сайыннары чэҥкиччи балык дьаабыта). Отууларыгар онтуларын сии олорон, чээ, сэһэргэһэн тахсаллар! Киэһэнэн сөрүүн түстэҕинэ охсо түһэллэр. Муҥнаахтар аһара да эйэлээх этилэр.

=== Нээлбиктэ. ===
Икки Нээлбиктэнэн икки ыал эрэ олорбута. Улахан Нээлбиктэҕэ эдьиийим Өрүүнэ, күтүөм Дэпсэй аах олорбуттара. Дэпсэйдээх Өрүүнэттэн билитин Кыыча эрэ баар. Тукаа диэн уол биэстээҕэр өлбүтэ.

Эдьиийим мин саҥа улаатан эрдэхпинэ өлбүтэ. Ол кэнниттэн күтүөм Кыычатынаан Кудуга ыалга олоро сылдьыбыттара. Эдьиийим эрэйдээх кэриэһин: «Баттахтаах эрэ буоллун, ылаар», &amp;mdash; диэхтээбитэ.

Дэпсэй икки дьахтары ыла сылдьыбыта. Хаппараал Ууһугар үөскээбит Токуутап Сүөдэр кыыһын ылан аҕыйах эрэ ый курдук олорон баран үүрэн кээспитэ сирэн. Ол эдьиийим курдук дьахтары хантан булуой? Онтон Нам дьахтарын, быһа хата сытыйбыт, сытыы баҕайы дьахтары ыла сылдьыбыта. Ону кытары өлүөр дылы олорбута. Күтүөм сэрии саҕана, холодуопка дьыл, Дабыыдапка олорон өлбүтэ.

Кыра Нээлбиктэҕэ күтүөм Дэпсэй быраата Бүөтүр Ылдьаанатынаан олорбуттара. Ылдьаана диэн сүрдээх ыраас, сүрдээх дьиибэ-хообо дьахтар этэ. Төрдө Өргүөт, Ачаам кыыһа. Бүөтүрдээх оҕоломмотох буоланнар Маччас уола Барылааны уонна Туоскайдаах биир кыыстарын ииттибиттэрэ. Ылдьаана бырааппын Ньукулайы ииттээри ийэбиттэн көрдөөбүтэ. Ону эһэм олох боппута. Муҥар эһэбиттэн ыйыппыттар... Ылдьаана хотонугар ыйанан өлөөхтөөбүтэ. Бүөтүр ойоҕо өлүөҕүттэн ыалтан ыалга олоро сылдьыбыта.

Дэпсэйдээх да, Бүөтүрдээх да ити икки Нээлбиктэлэр икки ардыларыгар Оймоҕоско дьиэ туттан олорбуттара. Биһиги биир дьыл Дэпсэйдээххэ кыстаабыппыт, эдьиийим өлбүтэ хас да сыл буолбутун кэннэ. Онно Уйбаан, Өлөөнө, Түмэппий, Кыыча оскуолаҕа үөрэнэллэр.

=== Тээстиирдэр. === 
Биирдэ Тээстиирдэргэ тахсыбытым ийэм эмиэ баар эбит. Бары «бэс үөрэтэ» диэн аһылыгы сиэн ньамалаһа олороллор. Күлүү-салыы бөҕө. Миэхэ эмиэ кутан биэрдилэр. Ону дьэ үчүгэй баҕайытык истим. Бэһин кырбаабыттар, бурдугунан сэлиэнэйдээбиттэр, онтулара ис үөрэ курдук хойоҕос үчүгэй баҕайы. Ону миин курдук мас хамыйаҕынан иһэбит.

Иһэн баран сүрэхпин эрийтэрэн хотуолаан кэбистим. Тээстиирдэр куруук оннук аһыыр быһыылаах этилэр. Оччотооҕуга Тээстиир аҕата Кичи баар. Ыҥырар ата Сэмэн. Уһуун баҕайы оҕонньор. Тээстиирдэр олохторо туруорбах дьиэ, хотонноро киэҥэ-куоҥа. Кэлин, Тээстиир, ситэн баран, улахан ампаар дьиэ туттубута. Ол дьиэтин холкуостааһын саҕана Чүүккэ киллэрбитэ. Чүүккэ көһөрүн саҕана ийэлээх аҕата былыр үйэҕэ өлөн хаалбыттара. Кичи оҕонньору, биһиги Арҕаа Боотулуутааҕы дьиэбитигэр олордохпутуна, ыспааҥка ыарыыттан өллө диир буолаллара. Оччотооҕуга Окуун, Кичи уола, эдэр уол.
Ол аата Окуун Тээстиир быраата буолар.

=== Туоскайдар. ===
Туоскайдар эмиэ чугас ыал. Элбэх оҕолоохтор, дьадаҥы баҕайылар. Тээстиирдээхтэн аһаан-салҕанан олорбуттара. Тээстиирдэр ынах бөҕө, Туоскайдар ынахтара үс эрэ. Оҕолорун туой дьон иитэ ылаллар.

Билигин Туоскай кыыһа Биэрэ диэн Өргүөккэ баарыттан ити тустуук Кылаабдьый Сахаарап баар.
Айанньыт эмээхсинэ Кынаачайы ииппитэ Намҥа баар.

Балагыайа диэни Кыыча абаҕата, Дороппуун Бүөтүрэ ииппитэ.

Тээстиирдэр Барылаан диэн уолу ииппиттэрэ. Тээстиир «сыптарыҥа бэрт» диэн абааһы көрөр, Кэриэйин уонна Өкүлүүнэтин эрэ таптыыр. Кэриэйдээх Өкүлүүнэни Тээстиирдэр Муостаах уола Уйбаантан ылбыттара. Муостаах уола &amp;mdash; Тээстиир ойоҕун Өкүлүүнэ аймаҕа.

=== Дьуохар. ===
Арҕаа Боотулууга, сайын, окко киириэх иннинэ дьуохардаан дьэ лаглалдьытыы, киэргэнэ-киэргэнэ. Үҥкүү этээччилэрэ &amp;mdash; мин абаҕам, Тииһэ Суох Оҕонньор уола Тэриэн. Дьуохардара Ойбон Күөлгэ буолар. Онно улахан дьон сүүрбэччэ-отучча киһи мустар уонна биһиги оҕолор иһинэн-таһынан сүүрэбит. Оонньууга көҕө суохтар кэлбэттэр &amp;mdash; оттуур сирдэрин дьаһаналлар-оҥостоллор. Холобур, Тээстиирдэр олох сылдьыбаттар &amp;mdash; баайдара элбэҕэ бэрт. Сүөһү баай кинилэргэ буолунай &amp;mdash; кымырдаҕас уйатын курдук.

Абаҕам Тэриэн оччоҕо эдэрчи. Дьэ, үҥкүү туппут киһитэ этэ. Эдэр эрдэҕинэ айантан эргийэн кэлэн иһэн эһэм аахха олоҥхолообута. Дьэ, уонна онно-манна сылдьарын тухары олоҥхолоон түөрт атын ыалга босхо аһатан хонон сылдьар эбитэ үһү.

Былыргы дьон билэлээх сарыы этэрбэстээх буолаллар. Дьахталлар эмиэ. Дьахталлар киэннэрэ кыһыл да боҕуускалаах буолар, күөх да боҕуускалаах буолар. Маннык этэрбэс өссө тумустаах буолар. Сарыыны туус маҥан гыналлар уонна тирэҥсэ диэн ааттаан кэтэллэр.

=== Такыалар. === 
Такыалар сайыҥҥы олохторо Чуут Бахымахтатыгар, аартыкка турар этэ. Үс хостоох үчүгэйкээн баҕайы дьиэҕэ олороллоругар сүүрбэччэлээхпэр сылдьыбытым. Аҕалара &amp;mdash; Такыа Тайыла. Ийэлэрэ Огдооччуйа диэн лаһыгырайбыт эмээхсин этэ. Бу ыал икки уоллаахтара Онтуон уонна Ньукулай &amp;mdash; иитийэхтэр. Биир иитийэх кыыс &amp;mdash; Огдооччуйа. Аны туран бэйэлэрин кыыстара Татиина &amp;mdash; Тиит Харааччыннаахха баар...

Онон Лааһар ойоҕо Огдооччуйа дьиҥнээх дьоно Дабыыдап оҕонньордоох.

Такыа кыыһа Татиина туох да аһара элбэх саҥалаах кыыс этэ. Кинини Тиит Харааччыннаах иитэн, устунан дьиэ көрөөччү оҥостубуттара. Үчүгэй баҕайытык ыллыыр этэ. Кэлин Ахталба ойох ыла сылдьан баран бырахпыта – күтүр дьахтар үрдүттэн дьахтар үрдүгэр сылдьар баҕайы этэ.

''Николаева Агафия Терентьевна сэһэнин И. Шамаев суруйуута''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>cm7vwvi8rwofpwu2bznl2z5qu5ja3d4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>7494</id>
      <parentid>7482</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:16:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18552" xml:space="preserve">== Боотулуулар, Кудулар == 

=== Харааччыннар. ===
Биэстээх-алталаах эрдэхпинэ эдһиийим Хобороон оҕолоругар Маайалаах Дьөгүөрүскэҕэ миигин доҕор гынаары Арҕаа Боотулууттан Кудуга киллэрэ сылдьыбыттара. Арааһа онно биир ый кэриҥэ буолбутум. Эдьиийим Хобороон кэргэнинээн Мааркаптыын Тиит Харааччыннаах хотоннорун дьиэтигэр олорон кинилэргэ хамнаска үлэлииллэр. Хобороон Мааркап балта Суоппуйалыын Харааччыннар хотонноругар саах күрдьэллэр.

Биһиги Харааччыннар оҕолоругар тахсан оонньуубут. Тиит Харааччыннаах бэйэлэрэ үс оҕолоохтор: Куоста, Мууса, Дьөгүөрүскэ. Уонна биир кыыһы ииттэллэр. Күнү быһа Куоста минньик ыарҕата талаҕын сөмүйэ саҕа бысталыырынан ону ат-сылгы гынан оонньуубут &amp;mdash; мин Куосталыын «ийэ-аҕа» буоларбытын өйдүүбүн. Оҕолор аҕаларын «тээтэ», ийэлэрин «маама» дииллэр. Мууса оччотооҕуга быраабаҕа үөрэнэр эбит.

&amp;mdash; Эн хантан кэлэҕиний бу? &amp;mdash; диэн ыйыттахпына: «Быраабаттан кэллим, оскуолаҕа үөрэнэбин ээ» &amp;mdash; диэн дьоһуннаах баҕайытык кэпсиир буолара. Харааччыннар миигин тоҕо эрэ «Аана» диэн ааттыыр этилэр.

Тиит Харааччын оччотооҕу дьиэтэ оройуоҥҥа киирэн ити билиҥҥи Куду оскуолата буолан турар. Кудуга эрдэҕинэ киирэ түһээтин улахан баҕайы көмүлүөк оһох турар. Нуучча оһоҕо атын хосторугар баар. Саалаҕа биһигини киллэрбэттэр. Хатыылаах буолар, ону аһан эрэ көрдөрөллөр. Биирдэ сарсыарда киирбитим Дьөгүөрүскэ оһох иинигэр олоппоско сыбыс-сыгынньаҕын олорор:

&amp;mdash; Аана, бүгүн чыычаах уйа туттубат таҥарата. Ол иһин саала иһэ аһаҕас, &amp;mdash; диир. Ону мин итэҕэйбэппин:

&amp;mdash; Чэ, эрэ сааланы эргийэ сүүрэн кэл эрэ, &amp;mdash; диэтэхпинэ уолум сааланы эргийэ сүүрэн эймэкэччитэн кэлэр. Тиит ойоҕунаан уолаттарын бастарыгар илдьэ сыталлар. Били икки кыыс дьиэни дьаһайар Такыа кыыһа Татииналыын туспа хоско утуйаллар. Бу Татиина, дьэ, Харааччыннар ылгын кыыстара.

Биирдэ Харааччын ойоҕо Өлөөнө оҕолорго саахар түҥэттэ уонна миэхэ эмиэ бэристэ. Ол саахар минньигэһин эриэхсит!

Тиити кытта бииргэ төрөөбүттэр &amp;mdash; Испии, Ньукулай уонна Маарыйа. Маарыйа &amp;mdash; баай Батаакап маҥнайгы ойоҕо. Онон Кудуну систээн олорбут бу Кырдаҥалар.
Испии Тииттээҕэр өссө баай, өссө элбэх хамначчыттаах. Кудуга туспа ыал. Кыһыҥҥы олоҕо Кулун Өлбүккэ. Испии ойоҕун аата Эмэгэттиир Маарыйа. Испии уолаттара Буут, Лэбириэнтэй уонна Дьэниис. Буут оччотооҕуга учуутал &amp;mdash; хаар, таналдьыйан уол оҕо. Оройуоҥҥа үлэлиир. Дьэниис диэн уол &amp;mdash; маандакай. Бууппун диэн албыннаан уҥуоргуттан туох да аһара мааны ыал кыыһын ойох ылбыта. Эн аҕаҥ Мааппалыын олордохторуна, Дьэниис ол албыннаан ылбыт ойоҕо эриттэн араҕан, кинилэргэ олорбут. Дьэниис ыалга олорор дьахтары албастаан ыҥыран бэйэтин ампаарыгар быһаҕынан нырыылаан кээспит. Буут Кэтириинэ диэн туох да аһара кыраһыабай кыыһы ойох ылан олорбута онтукайа моҥнон өлбүтэ. Ол өрдөөҕү &amp;mdash; Харааччыннар байан-тайан тыыллан-хабыллан олорор эрдэхтэринэ буолбута. Испии ойоҕо Эмэгэттиир Маарыйа эрийэ хатан хаалбыт хап-хара, кыра эмээхсин этэ. Дьадаҥы дьон бултарын дуомугар ымсыыран, сыарҕа атынан сылдьан, сохсо туһах куобаҕын ыалтан көрдөөн ылан, тиэйэн барар идэлээх этэ. Орто Боотулуунан инньэ Илин Боотулууга тиийэ барар. Бартын кэннэ дьонум күлсэр этилэр: «Эмэгэттиир Маарыйа эмиэ сохсотун-туһаҕын кэрийэ сылдьар», &amp;mdash; диэн. Самаакылар бары да Харааччыннар хамначчыттара этилэр. Эн аҕаҥ Эмэгэттиир Маарыйаны «биһигини хамначчыттарын туой тар хааһыиан эрэ аһатар этэ» диэн бэркэ үөхсэр буолар этэ.

=== Орто Боотулууга. ===
Чүүччэххэ олорор эрдэхпитинэ бурдукпут баарын аҕабыт үөһэ ойуурга солообута. Киһи күннэспитэ буолуо. Бурдук ыһарбытыгар арыт үс ыал буолан кыттыҕан ыһабыт: эһэм аах, Мааркаптаах уонна биһиги. Бурдукпут эһэбит аахха. Эбэтэр араҥастаан кээһэбит. Ким ылыаҕай? Былыр оннук түөкүн суох ээ. Кылаастаах сирбит Орто Боотулууга буолан, саас буолла да, онно көһөн хаалабыт, эһэбит аахха. Эбэбит биһикки дьиэһит буолабыт, уоннааҕылар оттуу бараллар. Ыстаҥалаһыы диэн онно.

Устунан Орто Боотулууга олохсуйан хаалбыппыт. Уоммуттан сүүрбэччэбэр диэри. Аҕабыт өлбүтүн эрэ кэннэ Орто Боотулууттан олох көспүппүт.
Бурдук үүммэтэх дьылыгар аччык-хоччук. Сыалаах эппитин тиэйэн Намнарга киллэрэн бурдукка атастаһабыт. Намҥа хайа да сыл бурдук үүнээччи. Буор сир бурдуга буолан харата бөҕө. Биһиэхэ үүннэҕинэ, кумах былаастаах сир буолан, үчүгэй ыраас бурдук үүнэр.

Сэрбэкэ Сөдүөт, Чолос Ньукулай &amp;mdash; бырааттыылар. Орто Боотулууга, биһигиттэн чугас аҕыйах саһааннаах сиргэ олорбуттара. Ийэлэрэ &amp;mdash; Чолос Ньукулай кэргэнэ Ылдьаана. Сэрбэкэ үйэтигэр кэргэннэммэккэ өлбүтэ. Сэрбэкэ икки Чолос туох да аһара эйэлээх бырааттыылар этэ.

Бу ыал бурдук олох ыһымматтар этэ. Ол гынан баран Ылдьаана оҕуһун сиэтэн Илин Боотулууга бардын, Арҕаа Боотулууга бардын &amp;mdash; ыаллар хайаан да бурдук бэрсэллэр. Биһиэхэ кэллэҕинэ, эбэбит эһэбититтэн кистээн биэрэр. Онтон кэлин, саатырҕаан буолуо, бурдук ыһынар буолбуттара.

Сайын оҕонньоттор оргууй аҕай оттууллар, ону Чээчийэ икки Настаа мунньан элэҥнэтэллэр. Ылдьаана үйэтигэр олох оттооботоҕо. Сыл аайы оҕолонор, бэйэтэ да ыарыһаҕа бөҕө. Оттуу сылдьан оҕонньоттор туулууллар. (Чэ, кыһыннары-сайыннары чэҥкиччи балык дьаабыта). Отууларыгар онтуларын сии олорон, чээ, сэһэргэһэн тахсаллар! Киэһэнэн сөрүүн түстэҕинэ охсо түһэллэр. Муҥнаахтар аһара да эйэлээх этилэр.

=== Нээлбиктэ. ===
Икки Нээлбиктэнэн икки ыал эрэ олорбута. Улахан Нээлбиктэҕэ эдьиийим Өрүүнэ, күтүөм Дэпсэй аах олорбуттара. Дэпсэйдээх Өрүүнэттэн билитин Кыыча эрэ баар. Тукаа диэн уол биэстээҕэр өлбүтэ.

Эдьиийим мин саҥа улаатан эрдэхпинэ өлбүтэ. Ол кэнниттэн күтүөм Кыычатынаан Кудуга ыалга олоро сылдьыбыттара. Эдьиийим эрэйдээх кэриэһин: «Баттахтаах эрэ буоллун, ылаар», &amp;mdash; диэхтээбитэ.

Дэпсэй икки дьахтары ыла сылдьыбыта. Хаппараал Ууһугар үөскээбит Токуутап Сүөдэр кыыһын ылан аҕыйах эрэ ый курдук олорон баран үүрэн кээспитэ сирэн. Ол эдьиийим курдук дьахтары хантан булуой? Онтон Нам дьахтарын, быһа хата сытыйбыт, сытыы баҕайы дьахтары ыла сылдьыбыта. Ону кытары өлүөр дылы олорбута. Күтүөм сэрии саҕана, холодуопка дьыл, Дабыыдапка олорон өлбүтэ.

Кыра Нээлбиктэҕэ күтүөм Дэпсэй быраата Бүөтүр Ылдьаанатынаан олорбуттара. Ылдьаана диэн сүрдээх ыраас, сүрдээх дьиибэ-хообо дьахтар этэ. Төрдө Өргүөт, Ачаам кыыһа. Бүөтүрдээх оҕоломмотох буоланнар Маччас уола Барылааны уонна Туоскайдаах биир кыыстарын ииттибиттэрэ. Ылдьаана бырааппын Ньукулайы ииттээри ийэбиттэн көрдөөбүтэ. Ону эһэм олох боппута. Муҥар эһэбиттэн ыйыппыттар... Ылдьаана хотонугар ыйанан өлөөхтөөбүтэ. Бүөтүр ойоҕо өлүөҕүттэн ыалтан ыалга олоро сылдьыбыта.

Дэпсэйдээх да, Бүөтүрдээх да ити икки Нээлбиктэлэр икки ардыларыгар Оймоҕоско дьиэ туттан олорбуттара. Биһиги биир дьыл Дэпсэйдээххэ кыстаабыппыт, эдьиийим өлбүтэ хас да сыл буолбутун кэннэ. Онно Уйбаан, Өлөөнө, Түмэппий, Кыыча оскуолаҕа үөрэнэллэр.

=== Тээстиирдэр. === 
Биирдэ Тээстиирдэргэ тахсыбытым ийэм эмиэ баар эбит. Бары «бэс үөрэтэ» диэн аһылыгы сиэн ньамалаһа олороллор. Күлүү-салыы бөҕө. Миэхэ эмиэ кутан биэрдилэр. Ону дьэ үчүгэй баҕайытык истим. Бэһин кырбаабыттар, бурдугунан сэлиэнэйдээбиттэр, онтулара ис үөрэ курдук хойоҕос үчүгэй баҕайы. Ону миин курдук мас хамыйаҕынан иһэбит.

Иһэн баран сүрэхпин эрийтэрэн хотуолаан кэбистим. Тээстиирдэр куруук оннук аһыыр быһыылаах этилэр. Оччотооҕуга Тээстиир аҕата Кичи баар. Ыҥырар ата Сэмэн. Уһуун баҕайы оҕонньор. Тээстиирдэр олохторо туруорбах дьиэ, хотонноро киэҥэ-куоҥа. Кэлин, Тээстиир, ситэн баран, улахан ампаар дьиэ туттубута. Ол дьиэтин холкуостааһын саҕана Чүүккэ киллэрбитэ. Чүүккэ көһөрүн саҕана ийэлээх аҕата былыр үйэҕэ өлөн хаалбыттара. Кичи оҕонньору, биһиги Арҕаа Боотулуутааҕы дьиэбитигэр олордохпутуна, ыспааҥка ыарыыттан өллө диир буолаллара. Оччотооҕуга Окуун, Кичи уола, эдэр уол.
Ол аата Окуун Тээстиир быраата буолар.

=== Туоскайдар. ===
Туоскайдар эмиэ чугас ыал. Элбэх оҕолоохтор, дьадаҥы баҕайылар. Тээстиирдээхтэн аһаан-салҕанан олорбуттара. Тээстиирдэр ынах бөҕө, Туоскайдар ынахтара үс эрэ. Оҕолорун туой дьон иитэ ылаллар.

Билигин Туоскай кыыһа Биэрэ диэн Өргүөккэ баарыттан ити тустуук Кылаабдьый Сахаарап баар.
Айанньыт эмээхсинэ Кынаачайы ииппитэ Намҥа баар.

Балагыайа диэни Кыыча абаҕата, Дороппуун Бүөтүрэ ииппитэ.

Тээстиирдэр Барылаан диэн уолу ииппиттэрэ. Тээстиир «сыптарыҥа бэрт» диэн абааһы көрөр, Кэриэйин уонна Өкүлүүнэтин эрэ таптыыр. Кэриэйдээх Өкүлүүнэни Тээстиирдэр Муостаах уола Уйбаантан ылбыттара. Муостаах уола &amp;mdash; Тээстиир ойоҕун Өкүлүүнэ аймаҕа.

=== Дьуохар. ===
Арҕаа Боотулууга, сайын, окко киириэх иннинэ дьуохардаан дьэ лаглалдьытыы, киэргэнэ-киэргэнэ. Үҥкүү этээччилэрэ &amp;mdash; мин абаҕам, Тииһэ Суох Оҕонньор уола Тэриэн. Дьуохардара Ойбон Күөлгэ буолар. Онно улахан дьон сүүрбэччэ-отучча киһи мустар уонна биһиги оҕолор иһинэн-таһынан сүүрэбит. Оонньууга көҕө суохтар кэлбэттэр &amp;mdash; оттуур сирдэрин дьаһаналлар-оҥостоллор. Холобур, Тээстиирдэр олох сылдьыбаттар &amp;mdash; баайдара элбэҕэ бэрт. Сүөһү баай кинилэргэ буолунай &amp;mdash; кымырдаҕас уйатын курдук.

Абаҕам Тэриэн оччоҕо эдэрчи. Дьэ, үҥкүү туппут киһитэ этэ. Эдэр эрдэҕинэ айантан эргийэн кэлэн иһэн эһэм аахха олоҥхолообута. Дьэ, уонна онно-манна сылдьарын тухары олоҥхолоон түөрт атын ыалга босхо аһатан хонон сылдьар эбитэ үһү.

Былыргы дьон билэлээх сарыы этэрбэстээх буолаллар. Дьахталлар эмиэ. Дьахталлар киэннэрэ кыһыл да боҕуускалаах буолар, күөх да боҕуускалаах буолар. Маннык этэрбэс өссө тумустаах буолар. Сарыыны туус маҥан гыналлар уонна тирэҥсэ диэн ааттаан кэтэллэр.

=== Такыалар. === 
Такыалар сайыҥҥы олохторо Чуут Бахымахтатыгар, аартыкка турар этэ. Үс хостоох үчүгэйкээн баҕайы дьиэҕэ олороллоругар сүүрбэччэлээхпэр сылдьыбытым. Аҕалара &amp;mdash; Такыа Тайыла. Ийэлэрэ Огдооччуйа диэн лаһыгырайбыт эмээхсин этэ. Бу ыал икки уоллаахтара Онтуон уонна Ньукулай &amp;mdash; иитийэхтэр. Биир иитийэх кыыс &amp;mdash; Огдооччуйа. Аны туран бэйэлэрин кыыстара Татиина &amp;mdash; Тиит Харааччыннаахха баар...

Онон Лааһар ойоҕо Огдооччуйа дьиҥнээх дьоно Дабыыдап оҕонньордоох.

Такыа кыыһа Татиина туох да аһара элбэх саҥалаах кыыс этэ. Кинини Тиит Харааччыннаах иитэн, устунан дьиэ көрөөччү оҥостубуттара. Үчүгэй баҕайытык ыллыыр этэ. Кэлин Ахталба ойох ыла сылдьан баран бырахпыта &amp;mdash; күтүр дьахтар үрдүттэн дьахтар үрдүгэр сылдьар баҕайы этэ.

''Николаева Агафия Терентьевна сэһэнин И. Шамаев суруйуута''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>9n1z9lcuo7k7v5hr6wyad4s0d5ugseo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/II чааһа Үйэлэр кирбиилэрэ/Бандьыыт саҕана</title>
    <ns>0</ns>
    <id>976</id>
    <revision>
      <id>7481</id>
      <parentid>4718</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:04:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5117" xml:space="preserve">== Бандьыыт саҕана ==

Бандьыыттар сэриилэрин саҕана мин дьонум Чүүт алаас хотугулуу арҕаа атаҕынааҕы «Быыгыр» диэн туона күөллээх, кыра алааска Кииччэлээҕи кытта дьукаах олорбуттар. «Быыгыр» хоту баһыгар бииргэ хотонноох, туруорбах дьиэлээх, тиэргэнигэр ампаардаах Өлүөскэ Ылдьаатын аах  дьиэлэрэ баара. Өлүөскэ Ылдьаатын кэргэнэ Ааныска аҕам улахан балта, Кииччэ-Кирилл Потапов кэргэнэ аҕам иккис балта Хобороонньуйа диэн. Бу олордохторуна, саас бандьыыттар кэлбиттэр. Куорамыкыга олохсуйан ыстааптанан олорон чугастааҕы алаастар ыалларын аттарын тутуталаан, бэйэлэрин баандаларыгар киллэрэ сатаан  муҥнарын муҥнаабыттар. Ол курдук нэһилиэк олохтоохторун ыҥыран ылан мунньахтаабыттар. Бандьыыт тойоно Конон Никифоров кыһыллары кыайан-хотон эрэллэрин туһунан тыл эппит уонна бандьыыттар этэрээттэригэр холбоһорго ыҥырбыт. Олохтоохтортон ким да суруттарбатах, бары араас биричиинэнэн куотуна сатаабыттар. Аҕыйах биир эмэ киһини күүстэринэн суруйбуттар. Бандьыыттар абаларыгар миинэн киирбит аттарын ылан хаалбыттар. Олохтоохтор төһө да үөрэҕэ суохтарын иһин, бандьыыттар быстах оҕо тура сылдьар дьоннорун, сэбиэскэй былааһы кыайбаттарын өйдүүллэр эбит. Мин дьоммор сэбиэскэй былааһы тэрийсибит, ити бириэмэҕэ партизанныы сылдьар Герасим Яковлев кэлэ-бара дьиэлэнэр эбит. Кини кыһыллары кытта барарыгар «бандьыыттар аҕыйах бириэмэлээх быстах симиэртэр, кинилэр албыннарыгар киирэр эрэ буолаайаҕыт» диэн өйдөтөн барбыта үһү.

Саас, хаар алах-булах буолуута аҕыйах сүөһүлэрин ойуур саҕатыгар от ууран аһаталлара, элбэх аттаах дьонтон үргэн бэйдиэ сырсан хаалаллар эбит. Ол сүөһү аһаабыт отун тобоҕун көрө-көрө бандьыыттар «оччо кыһыл атын аһатан ааспыт» диэн доппуруостаан муҥнууллар эбит. Сороҕор кыһыллары тоһуйан хонон-өрөөн ааһаллар эбит, дьиэ үрдүгэр харабыл туруоран баран кими да ханна да ыыппакка муҥнууллара, куттанар да этибит диэн ийэм кэпсиир буолара. 

Саас от-мас көҕөрөн силигилии сиппитин кэннэ, биир сарсыарда ыал туруута Халбаакы диэки олохтоох, бандьыыттар күүстэринэн илдьэ сылдьыбыт киһилэрэ Дьоодьо Лыыбаҕа киирэн кэлбит уонна кэпсээбит: «Туох сэптэрэ буолла, кыраасынайдар борохуотунан кэлэн Тумулукаан аартыгынан ытыалаабыттарыгар сир-дойду өрө титирэстии түһэрин кытта, ыстааппыт олбуора сууллан барда да биһиги атахха биллэрдибит», &amp;mdash; диэн. Ити кыһыллар этэрээттэрэ борохуотунан кэлэн пулеметунан ытыалаабыттарыттан бандьыыттар үрүө-тараа көспүттэр.

Мин дьонум, ийэм төрөппүттэригэр Сэтэкэм Боотулуутугар көспүттэр. Боотулууга тиийэн дьэ нам-нум олорон эрдэхтэринэ аны биир күрүөйэх бандьыыт булбут. Күрүүрүгэр ат көрдөөн муҥнаабытын эһэлээх-аҕам тутан кэлгийэн Куорамыкыга олохтоох былаастарга киллэрэн туттарбыттара үһү.

''К.Г. Саввинов кэпсээнин И. Давыдов суруйуута''
''1975 сыл''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>co0jqn8tpeyvlpetcaq01yb4t24tn0m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/II чааһа Үйэлэр кирбиилэрэ/Чүөккэ уолаттара</title>
    <ns>0</ns>
    <id>978</id>
    <revision>
      <id>7486</id>
      <parentid>4720</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:08:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4853" xml:space="preserve">== Чүөккэ уолаттара ==

Үөһээ Бүлүү улууһун 2-с Үөдүгэй нэһилиэгэр Павлов Федор &amp;mdash; Чүөккэ оҕонньор Куорамыкыга Сэбиэскэй былаас иннинэ олорбут. Кини сэбиэскэй былаас олохтоммутун кэннэ өлбүт. Бу Чүөккэ оҕонньор биир соҕотох төрөппүт уоллаах эбит &amp;mdash; Павлов Гаврил Федорович диэн. Ол уолугар ханыы үс уолу ииттибит: мин аҕабын Павлов Герасим Федоровиһы &amp;mdash; Баллаа Дьарааһыны, Павлов Федор Федоровиһы &amp;mdash; Болтуону уонна Павлов Дмитрий Федоровиһы &amp;mdash; Мииккэни.

Мин аҕам бу уолаттартан саамай аҕалара эбит. Төһө да бииргэ иитилиннэллэр аҕам бу Чүөккэҕэ, улаатан баран хамначчыт быһыытынан сылдьыбыт. 
Павлов Хабырыыл (Хабырыыска) уонна Павлов Федор (Болтуо) гражданскай сэрии кэмигэр Үөһээ Бүлүүгэ бандьыыттары утары кыһыл партизаннар этилэр. Сэбиэскэй былаас олохтоммутун кэннэ Хабырыыска атыы-эргиэн тэрилтэтигэр агеннаан наар ыраах Өлүөхүмэнэн, атын да сирдэринэн айаҥҥа сылдьыбыт. Сааһыран баран, икки хараҕынан көрбөт буолан өлбүтэ. 

Онтон Болтуо туох эрэ боломуочунайынан үлэлээбитэ. Эмиэ икки хараҕа суох буолан өр эрэйдэнэн өлбүт үһү. Хабырыыска мин өйдүүрбүнэн үс оҕолоох. Кыыһа Павлова Анна Гаврильевна этэ, икки оҕолоох. Улахан уола Павлов Иван Гаврильевич (Соһор Уйбаан) Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, элбэх оҕолоох. 2004 сыл сааһыары өлбүтэ. Кыра уол Павлов Николай Гаврильевич үрдүк үөрэхтээх учуутал, хас да оҕолоох. Билигин Дьокуускай куоракка пенсияҕа олорор. 
Онтон Болтуо икки уоллааҕа. Улахан уола Софрон Федорович Павлов улаатан иһэн ыалдьан өлбүтэ. Кыра уола Павлов Николай Федорович Ойуунускай аатынан Саха драмтеатырын артыыһа, эдэр сааһыгар ыалдьан орто дойдуттан барбыта. Биир кыыс оҕолоох.

Мииккэ Павлов Аҕа дойду Улуу сэриитин активнай кыттыылааҕа. Сэрииттэн илиитин тарбахтарын таптаран инбэлиит буолан кэлбитэ. Кырдьан, эмиэ хараҕа-көһө олус мөлтөөн, аҕыйах сыллааҕыта өлбүтэ. Биир уоллааҕа билигин суох. Икки кыыстаах. Улахана Марыына Дьокуускайга олорор, ыал кыра кыыһа Мария манна Үөһээ Бүлүүгэ олорор, биир уоллаах, сиэннэрдээх. 

Аҕам иккис кэргэниттэн уола Павлов Гаврил Герасимович бастакы комсомолецтартан биирдэстэрэ этэ. «Күҥкү» колхуоһу тэрийсибитэ. «Күҥкү» кэлин «Карл Маркс» холкуос, онтон «Үөдүгэй» совхоз буолбута. Өрүс уҥуор эмиэ хас да холкуоһу тэрийсибит.

Убайым Гаврил Герасимович (Байбааскы) Дьүөгэ Ааныстыырап «Кыһылбын уонна оскуолаҕа үөрэнним» диэн кэпсээнин геройа. Кини Москватааҕы Тимирязев аатынан академияны бүтэрбит. Элбэх сыл оскуола директорынан, райком I, II-с секретарынан Бүлүүгэ үлэлээбит. Кэлин Төҥүлүгэ райком I-кы секретарынан үлэлии олорон 1941 сыл кыһыныгар өлбүт.

''Павлов Алексей Герасимович – Омолуй.'' 

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]

2004 сыл.</text>
      <sha1>bjs5lx62jn9usp1ogcwr4xrwogpsnyh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/III чааһа СЭБИЭСКЭЙ БЫЛААС ТУРУГУРУУТА, ХОЛКУОСТААҺЫН/Партизан... тэриллиитэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>980</id>
    <revision>
      <id>7488</id>
      <parentid>4723</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:09:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19277" xml:space="preserve">III чааһа
СЭБИЭСКЭЙ БЫЛААС ТУРУГУРУУТА
ХОЛКУОСТААҺЫН


== Партизан, Күҥкү, Дабыыдап холкуостарын тэриллиитэ ==

Бэйэм Чараҥҥа төрөөбүтүм. Аҕам иккилээхпэр өлбүтүн кэннэ ийэбин тайҕаттан кэлбит Балыыҥка Киргиэлэй кэргэн ылан Чөмчөххө олохсуйбуппут. Биэс-алта сүөһүлээх буоларбыт. Иитийэх аҕам төрүттэрэ Чөмчөххө олорбуттар.

1929 сыллаахха саас кулаактааһыны Ахталба ыытар. Сир реформатын Өлүөхүмэ бааһынайа Полуэктов Иннокентий Бүлүү уокуругуттан тахсан оҥорор. Ол аайы мунньахтар тэриллэллэр. Улахан мунньахтары Баай Дабыыт дьиэтигэр Ырынаҕа оҥороллор. Оттон бэрэстэбиитэллэр мунньахтара буоллаҕына Тыһаҕас күөлүгэр Чүөлбээ (Семенов) эбэтэр Ньукууса Өлөксөйүн дьиэлэригэр оҥороллор. Мунньахтары дьадаҥылар кэмитиэттэрэ тэрийэн ыытар.
Бу кэмҥэ Куду сис баайдарынан Карадчиннар &amp;mdash; Тиит уонна Испии олороллор. Тиит 40-ча ынахтаах, 30-ча сылгылаах, Испии эмиэ биир оччо баайдаах. Испии уонна Тиит кулаак буолаллар.

1929 сыл Үөдүгэй нэһилиэгин пленумугар чилиэнинэн талыллабын. Онтон Кашлаков Василий Егорович (Чыычаах эһэтэ буолуо) оннугар 1930 сыл олунньу ыйтан Үөдүгэй Сэбиэтин исполкомун председателинэн талаллар.

1930 сыл саас колхозтааһын саҕаланар. «Партизан» колхоз Билиилээххэ тэриллэр. Бастакы председатель Ахталба. Кэлин Болтуо, Тоҕойбо Дьаакып буола сылдьаллар. Күҥкү аҕа ууһа «Күҥкү» диэн холкуос тэринэр. 1931 сыллаахха «Күҥкү» уонна «Бартыһаан» холбоһоннор «Мааркыс» холкуоһун тэрийэллэр. Мааркыска өр сылларга Үрэллэ &amp;mdash; Сергей Григорьев үлэлээбитэ.

Тиит хамначчыттара Огдуосаба диэн, Ньурбаттан бырадьаагы сылдьар Онтуонускай, Хоро уола Киргиэлэй диэннэр бааллара. Испии хамначчыттара Бөөччөх кыыһа, Адаарысап, Татаар, Добоо, Ырбай диэннэр бааллара. Бу дьон бары саҥа тэриллибит «Куду» колхозка чилиэнинэн киирэллэр.
Дьадаҥылар актыбыыстара Самаайап Мааркап, Самаайап Уйбаан, Ньолбо уолаттара Сааба, Лука, Испирдиэн Аржаковтар, Самыыкка уола Сабыстыйаан, Дабыыдап Сааба, Дабыыдап Мэхээлэ, Андреев Ефрем Николаевич, Бороннуров Ефрем Иванович бары колхозка чилиэн буолаллар. Кинилэртэн үөрэхтээхтэрэ Дабыыдап Мэхээлэ, Ньолбо уола Спиридон, Андреев Ефрем, Аржаков Киргиэлэй.

Арааһа улуус партийнай группатын уонна комячейкатын сорудаҕынан бу үөрэхтээх уолаттар Дабыыдап холкуоһун тэрийбит буолуохтаахтар. Кинилэр бары Үөһээ-Бүлүү 5 кылаастаах оскуолатын бүтэрэн үс бастакы Бүлүүгэ 11 концентрга, ол аата 7 кылааска тэҥнэһэр үөрэххэ үөрэнэ сылдьаллар.
Аржаков Киргиэлэй Дабыыдап Мэхээлэттэн, Саабаттан ордук аҕа. Кини Бүлүүгэ үлэлии сылдьан Дьокуускайдааҕы Совпартшколаҕа киирэн үөрэнэр. Ол үөрэх 3 сыллаах.

Колхозка өссө, Нээлбиктэттэн Чоойумда Тэриэнэ, Дороппуун Бүөтүрэ киирбиттэрэ.

Колхоз тэриллиэн иннинэ 1929 сыллаахха кулаактааһын уонна земпередел үлэтэ барар. Ити иннигэр испииһэк бөҕө оҥоһуллар. Онно хас биирдии киһини батараак, дьадаҥы, орто, орто сэниэ уонна кулаак диэн хайыталлар. Ойууттар, аҕабыттар, үспүкүлээннэр баайа да суох буолбуттарын иһин куоластара быһыллар. Сир үллэстиитигэр батараактар 2 өлүү, ортолор 1 өлүү сири ылбыттара. 1 өлүү сир 1 дэһээтинэҕэ тэҥнэһэр. Холобур, миэхэ Испии сирэ Хоту Алыкай түбэспитэ. Сирэ үчүгэйэ бэрт этэ. Онно биир сайын оттоотум.

Холкуоска киирэрбэр биир кунаны холбообутум. Биир сайын аҥарыгар Хорбочукааҥҥа олорор Бакаарай аҕата Саабаҕа оттоон оҕус тыһаҕаһы ылбытым холкуос тэриллэр сылыгар өгүрүмэр кунан буолбута, ол аата 4 саастаах. Ону холкуоска холбообутум.

=== Кудуга 1931 сыл сайын. === 
1931 сыл сайын, билиҥҥинэн ыһыах саҕана, Якутскайдыыр буоламмын дьоммун көрсө таарыйа, боломуочунайынан Халбаакыга тахса сылдьыбытым. Бу кэмҥэ Харааччыннар кулаактаммыт кэмнэрэ. Онно Испии дьиэтин тиэргэнигэр, ампаар айаҕар окко киирии мунньаҕын ыыта олордубут. Мунньаҕы председатель Самаайап Уйбаан ыытар. Онно Дэниис Харааччын суох, Боотулууга аҕатыгар таарыйан, Өргүөккэ барыахтаах сураҕа баар үһү. Дэниистээх Ньолбо кыыһын кыыһа диэн бааһынай кыыһы иитэллэр. Дэниистээх дьиэлэрэ Ньээлбиктэҕэ барар аартык диэки баар.

Биһиги киэһэ мунньахтыы олоробут. Кумаар бөҕө. Ол олордохпутуна арай Дэниис кэллэ. Ырбаахыта нэлэккэй, хааннаах курдук. Сүрдьүгэс ааҥҥа кэлэн тиэргэҥҥэ киирдэ.

Самаайап:

&amp;mdash; Хайдах-хайдаҕый? Киһибит тугун быһаҕай? &amp;mdash; диэтэ, онтон чугаһаан кэлбитигэр кытаанахтык:

&amp;mdash; Быһаххын бырах! &amp;mdash; диэтэ. 

Дэниис быһаҕын бырахта:

&amp;mdash; Ойохпун өлөрдүм, миигин дьаһайыҥ! &amp;mdash; диэтэ.

Ону Самаайап «хочуоҥхаҕа киир» диэбитигэр тук курдук киирбитин хатаан кэбистэ.

Онтон бары Дэниис дьиэтигэр бардыбыт. Дьиэҕэ көрбүппүт, чэйдии олорбут эбиттэр. Үс чааскы баар, олоппос охтубут. Онтон хочуоҥканы көрбүппүт &amp;mdash; дьахтар атаҕа көстө сытар эбит. Түүн киһи сылдьыбатын курдук 2 киһини &amp;mdash; Онтуонускайы, Сабыстыйааны харабыллаттылар. Дэриэбинэҕэ наарыһынай барда. Нөҥүө күнүгэр милииссийэ Дабыыдап Мэхээлэ, угрозыск следователэ Иванов (Бүлүү), биэлсэр Припузов таҕыстылар. Манна дьахтары көрүү буолбутугар, дьахтар билэтигэр кур курдук тигиммит мөһөөччүктээх эбит. Онно икки кыһыл көмүс чаһыы, кыһыл көмүс браслет, 20-чэ көмүс солотуунньук, уоннуулаах аҕыс империал харчыны тиктэ сылдьар эбит. Бу дьахтар Сунтаар Хочо улууһуттан эргэ тахсан кэлбит дьахтар үһү. Төрүттэрэ Поповтар диэннэр.

Кини күрүүргэ бэлэмнэнэ сылдьыбыт. Сэллээ Дабыыта ол киэһэ ат аҕалыахтаах үһү. Онон киирэн дьахтар ол сарсыарда кэлэр борокуотунан Сунтаарга күрүөхтээҕэ эбитэ үһү. Мин ол түүн Чөмчөххө бардым. Дьиэбэр утуйа түһэн баран, сарсыарда куораттаары быраабаҕа киирэн иһэн Бахымахтаҕа Дэнииһи илдьэ иһэллэрин көрсө түстүм. Дэнииһи Беломорканал тутуутугар ыыппыттар уонна кэлин кэлэ сылдьыбыта диир этилэр.

Ити дьыл Буут быстыбыт куолаһын туруорса Дьокуускайга сылдьар этэ. Ол сайын аны Буут ойоҕо сүтэн хаалар. Ол дьахтар Бөөччөх кыыһынаан олорбуттара. Көрдөөн бөҕө буолаллар. Онтукайдара ампаарга ыйаммыт эбит. Тиит кулаактанан, өйө алдьанан, киһини кытта кэпсэппэт буолан кэлэн, ойоҕунаан иккиэн ыалдьан сыппыттара. Онтон ойоҕо ол дьыл 1931 сыл өлбүтэ.

Лаврентий үөрэнэ Москваҕа Потаповаҕа барбыт.

=== Дьокуускай. Съезд. === 
1930 сыл олунньу ыйтан Үөдугэй Советын Ситэриилээх комитетын председателинэн олорон 1931 сыл ахсынньы ыйга Бүлүүгэ уокурук 2-с съеһигэр делегатынан киирэбин. Үөһээ-Бүлүүттэн Егорова Феврониялыын (Баҕайы Хобороон) уонна Чаҕылҕан Саввинов үһүөбүт. Онтон устунан үһүөн Якутскайга Советтар 7-с съезтэригэр делегатынан талыллан барар буоллубут. 

Делегаттар сэттиэбит – Бүлүүттэн өссө түөрт киһи буолла. Алта хаайыылаах барыста. Олору кытта 2 милиционер, 4 куонньук, 1 баһаатай. Оннук 14 күн айаннаан тиийдибит. Хаайыылаахтарбыт илиилэрэ-атахтара кэлгиэлээхтэр. Сууттана баран иһэллэр. 

Хонук ыалбыт эрдэтээн истэн олорор буолаллар. Орто Бүлүү ыалларыгар бастаан хотоннорун ааһан дьиэҕэ киирэҕин. Биһиэхэ хотоҥҥо киирэргэр дьиэнэн ааһаҕын. Биһиги тиийэрбитигэр сүөһүлэрин таһырдьа таһаараллар. Дьиэнэн, хотонунан от тэлгээн сиргэ утуйабыт. Бандьыыттарбыт сорохторо биллэр бандьыыттар &amp;mdash; Оҕонньоркоон, Басхардыров, Сметанин. Олорбутун хонук сирбитигэр олоҥхолотобут, остуоруйалатабыт. Дьокуускайга киэһэ хараҥаҕа тиийэммит Орджоникидзе таһыгар МВД-га туттардым.

Мунньахпыт национальнай театрга барар. «Дом крестьянина» диэҥҥэ делегаттары түһэрэллэр, 3-с остолобуойга аһаталлар. 12 хоннубут. Дакылааттар нууччалыы бараллар. Ону наушнигынан тылбаастыы олороллор. Мин билэрбинэн Мыкычанов Егор (Ороһу) тылбаастаһар.

Бу съезкэ Ойуунускай тыл эттэ. Онно Москваттаи кэлбитин, Максим Горькайы көрсүбүтүн, «Кыһыл Ойууну» туруорарын көҥүллээбиттэрин, саха литературата сайдыахтааҕын туһунан тыл эппитэ. Бу дакылаат художественнай оформлениетэ дьикти этэ. Дакылаат саҕаланыаҕыттан бүтүөр дылы Партизан Егоров бэстилиэттээх, знамялаах турбута. Дакылаат түмүк-түмүк миэстэлэригэр куба көтөн тахсара, чаҕылҕан дапсыйара, этиҥ этэрэ инсценировкаланан көрдөрүллүбүтэ. Биир түгэҥҥэ уот иччитэ тахса сылдьыбыта. Оннук дьикти доҕуһуоллаах дакылаат этэ.

Олорор сирбититтэн нацтеатрга 2 массыынанан тиэйэллэр. Егорова Феврония ЯЦИК чилиэнэ буолла. Киниэхэ көстүүм, значок, курдаах бэстилиэт биэрдилэр. Хобороон ыалга хамнаска сылдьан аһаан-таҥнан сылдьыбыт, сүрдээх тыллаах-өстөөх, сытыы дьахтар этэ. Былыргы бассабыык. Татаар кэргэннэммитэ, икки уолламмыта. Ол съезкэ холкуостааһын туһунан тыл эппитэ.

Съезтэн кэлэн баран Бүлүү уокуругар сир салаатыгар инструктор буоллум. Онтон күһүн атырдьах ыйыгар Якутскайга 3 сыллаах совпартшколаҕа үөрэххэ ыыттылар. Онно үөрэҕиҥ суох диэн ылбатылар. Онтон икки сыллаах батрацкай курс тэриллэр диэн 60-ча киһини онно-манна үлэлэтэн кэтэһиннэрэ сырыттахтарына обкомол представителэ Ефремов Спиридон Ефремович кэлэн Саха Национальнай Байыаннай Оскуолата баар диэн биллэрдэ. Онно 4 киһини талан ыллылар. Байыаннай оскуоланы бүтэрэн баран Горнай оройуонугар бардым. 1932 сылга партияҕа киирдим.
Горнай саҥа тэриллибит оройуон эбит.

=== Үөһээ Бүлүүгэ. === 
Үөһээ Бүлүүгэ ити сылларга волревком председателэ &amp;mdash; Васильев Петр Адамович – Дьүккэлдьийэ диэн Өргүөт киһитэ. Кинини кытта эмиэ Өргүөт киһитэ Семенов Спиридон үлэлэһэр. Секретарынан Кэнтик киһитэ Михайлов Кузьма.

=== Колхоз. === 
Колхозка киириэн баҕалаахтар испииһэктэрэ оҥоһуллар. Онно илии баттатан, колхозка киирбиттэр мунньахтыыллар. Манна правление председателин уонна чилиэннэрин талаллар. Өссө правление үлэтин көрөр-истэр бэрэбиэркэлиир ревизионнай комиссия диэн талыллар.
Уокурук киинигэр исполком иһигэр колхоз-секция диэн тэрилтэ үлэлиир. Колхоз секция иһинэн комиссия үлэлиир. Бу комиссия улуустартан киирбит колхозтар бырабылыанньаларын чилиэннэрин састаабын ырыталлар уонна ону тутуһан бырайыак оҥорон Уокурук Ситэриилээх Комитетын мунньаҕар киллэрэн бигэргэттэрэр. Кэлин колхоз-секция земельнай отдел диэн уларыйбыта.

Колхоз тэриллиэн иннинэ Суппирээгэ уонна ТОЗ (Трудовая Обработка Земли) диэн артыаллар тииптэрэ үөдүйэ сылдьыбыттара. Манна баай холбоммот, взнос төлөөбөккүн, арай кыттыһан бурдук ыһаҕын, от оттуугун уонна ону тэҥҥэ үллэстэҕин.

=== Ликбез. === 
Ликбезкэ Мэхээлэ, Лэппириэн, Лаврентий Карадчин үөрэтэр этилэр. Онно испииһэктэнэн, алааһынан үллэстэннэр, бириэмэ болдьоон ыалга мунньаннар үөрэтэллэр. Үөрэтэллэригэр тэтэрээт, харандаас түҥэтэллэр.

=== Батаакап. === 
1927 сыллаахха сайын Батаакаптар Халбаакыга сайылаабыттара. Испии дьиэтигэр олорбуттара. Батаакаптар оҕонньордоох эмээхсини кытта Дьөгүөрүскэлэрэ уонна эмээхсин аймаҕа Жирков Сергей баар. Батаакап Кулуһуннаахха тиргэлээн кус бөҕөнү кыайар. Миигин соруйдаҕына, мин кэлэ-бара сылдьан, таарыйа сүгэн биэрэбин. Таҥас эҥин сууһааччыбын. Хомустаахха оттообуттара. Сергей охсор. Эмээхсин мунньа турарын көрөөччүбүн. Батаакап бэйэтэ сымнаҕас баҕайы киһи этэ.

''Бороннуров Ефрем Иванович''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>9vx1aif2fnqbd78frpybcew2w0c23v1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/III чааһа СЭБИЭСКЭЙ БЫЛААС ТУРУГУРУУТА, ХОЛКУОСТААҺЫН/Үйэ уларыйыыта Кудуга</title>
    <ns>0</ns>
    <id>981</id>
    <revision>
      <id>7478</id>
      <parentid>4725</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T10:56:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23475" xml:space="preserve">== Үйэ уларыйыыта Кудуга ==
=== Миигин Бууттаах ииттибиттэрэ. === 
Ииппит ийэбин кытта биир эрэ сыл олорбутум. Быһаас кэллэҕим күһүнүгэр кини бэйэтигэр тиийинэн өлөн хаалар. Ийэм өлбүтүн истэн аҕам миигин ылаары кэлэ сылдьыбыта. Ону Буут булкуйан биир сыарҕа бурдугу кытта харчыны биэрбитигэр сөп буолан миигин ылбакка төннөн хаалбыта. Ол биэрбит харчыта сороҕото эргэ харчы буолан биэрбит этэ.

Ийэм өлбүтүгэр убайдаах саҥаһа кэлбиттэрэ. Маҥан Баттахтар мин аҕабын: «Кыыскын илдьэ бар», &amp;mdash; диэн хаайа сатаабыттар. Онтукайдара кыаллыбакка дьахтар баайын үллэстиилэригэр Буукка 3 ирээт, Маҥан Баттахтарга биир ирээт &amp;mdash; бокуонньук ирээтэ тиксибит. Баай үллэстэн этиһээри хаайа-хаайа иллэһэн, бэрт өр дьаппаҕаһырбыттара. Аны ийэм дьоно, куһаҕаннык көммүккүт буолуо диэн, хостоон көрөөрү гыммыттара.

=== Кулаактааһын. === 
Испии ойоҕор быыстала суох үстүү дьахтар таҥас тигээччи &amp;mdash; Тырай кыыһа Аана, Ньолбо Сааба ойоҕо, Марба ойоҕо, Кыҥнары кыыһа Аана. Уолаттар кэтиэхтэрэ диэн туой түүэҕи аттаран тахсаллар. Онон түүлээх арааһа кинилэргэ элбэх этэ.

Өлөксөөндөрөнү табаарыстаһан Чочунуобускай Тэриэннээххэ хоно сыттахпына түүн туруоран илдьэ барбыттара. Түүн туордууллар. Испиилээх тугу да булларбатахтарыттан учууталым Трофим Устинович кэлэйэр да этэ:

&amp;mdash; Дьэ, дьикти да дьон буолар эбит. Туох гыныахпыт диэн кистиир баҕайыларый.

Ол иннигэр Испиилээххэ аттаах киһи кэлэн дьиэҕэ киирбэккэ ааһар этэ. Кини кэллэ да эмээхсин тахсан сүтэн хаалар. Ону батыһан тахсан көрөр бобуулаах. Тоҥуоҕа Чөкөр диэн табаарыс оҕонньордоох этилэр. Кини уола Испиилэргэ олоро сылдьыбыта. Биһиги курдук хамначчыттар дьиэлэригэр буолбакка, маанытык, саалаҕа олорбута. Чөкөр да кэллэ да саалаҕа ааһааччы. Баайдарын ол Чөкөргө ыытан саһыарбыт буолуохтаахтар. Араас көмүс иһиттэрин Куолайап Тэриэн ойоҕо диэн симириҥнээн көрбүт дьахтар илдьэ барбыта.

Уоппустааһыны Тимофеев Хабырыыл, учуутал Трофим Устинович салайан ыыппыттара. Эмээхсин учууталы:
&amp;mdash; Бэйэҥ кулаак уола эрээригин дьорҕойо сылдьаҕын,&amp;mdash; диир этэ.

Чөкөр даҕаны, Куолайап Тэриэн ойоҕо да кэлин мэлдьэһэн кэбиспит сурахтаахтара.

Манна оройуоҥҥа ыал олордохпуна Испии ойоҕо дьиэбэр сылдьан кэтэн өлөр хара солко булууһабын устан ылаары кэбилэммитэ. Оччотооҕуга солко суох этэ, көмүс туттарбыт киһи эрэ ылар. Ону:

&amp;mdash; Чөкөргө уурбут түүлээҕиҥ, солкоҥ элбэх буолуо дии, онтон ылан кэт ээ, &amp;mdash; диэбиппэр:

&amp;mdash; Чөкөр барахсан күлүүһүнньүктээн баран мэлдьэһэн кэбистэ. Киһи төрдө буолара буолуо, &amp;mdash; диэбитэ уонна икки илиитэ-атаҕа итинник-маннык буолуохтара диэн дэлби кыраабыта-таныйбыта. Чөкөр элбэҕи хапалыйбыт буолуохтаах.

Тиити эмиэ кулаактаабыттара. Кини ампаарын барытын тэлэйэн биэрбитэ:

&amp;mdash; Туохпар таҥыннараары. Ити биир уол баар да, наадыйбат &amp;mdash; сэбиэскэй таҥаһы да таҥнан сылдьыаҕа.

Ол кэмҥэ Тиит ойоҕо суох. Кини баайын бүтүн күнү быһа туордаабыттара.

=== Холкуос. === 
Холкуоһу, төрдүскэ үөрэнэ сырыттахпытына, Сааба кэлэн тэрийбитэ. Онтон Мэхээлэ Дьокуускайга үөрэнэ баран, ыалдьан төннөн кэлэн, колхозка суотчуттаабыта. Саабаны сүрдээх киһи диэн көрөр этибит. Өлөр охтуутун охтон баран оронугар сытан эрэн салайа сыппыта. Сааба өлбүтүн кэннэ Мэхээлэ бириссидээтэл буолбута. Колхозка киирии буолбутугар учууталым миэхэ эппитэ:

&amp;mdash; Эн аккаастанар кыаҕыҥ суох, колхозка киирбэтэххинэ тулаайаҕыҥ быһыытынан барар-кэлэр сириҥ да суох.

Онон улахан дьону кытта табах буруотун быыһыгар тэҥҥэ мунньахтыы олорорбун улаханнык саныыр этим.

Сээчиикэп Дьэкиим баппат этэ. Биирдэ Кыталыктаахха бурдук быһыытыгар сырыттыбыт. Салайааччыбыт Чочуновскай. Дьэкиим тоһоҕо ылбыт уонна: «Урут илиибитинэн да быһан сылдьыбыппыт», &amp;mdash; диэбит даҕаны бурдук быһар массыына тииһин тоҕу солоон кээспит. Мин сүүрэн кэлбиппэр ким эрэ:

&amp;mdash; Ити оҕонньорбут массыынатын дэгэйэн кээһэн баран турар &amp;mdash; диэтэ. Ким эрэ бириссидээтэл Мэхээлэҕэ тыллыы барда. Биһиги «Мин сиэрпэбин аҕалаар, мин сиэрпэбин илдьэ кэлээр»,&amp;mdash; дии хааллыбыт. Мэхээлэ онно кэлэн дьэ ыыстаан имиппитэ:   
                         
&amp;mdash; Төрдүҥ өтөн, төбүрэҕиҥ күөрэйэн бу буолаҕын дуо? Бачча кырдьаҕас, улахан оҕолордоох киһи буолан баран бу туох буола сылдьаҕыный? Дьикээр эбиккин, &amp;mdash; диэн үчүгэйдик өтөрү-батары саҥарбытын Дьэкиим туох да диэбэтэ. Оном илиибитинэн быһан бардыбыт. Бууттуун бурдук олоҕун быһабыт. Бурдугу Кудуну, Хомустааҕы эргийэ уонна Кыталыктаахха ыһабыт.

От үлэтэ буолла да Чоҥороҕо барабыт. Биһиги кыргыттар Ньолбо Саабатын биригээдэтигэр талаһабыт. Сааба «таһыйталыам!» диир да кинини ордоробут. Сымнаҕас баҕайы киһи этэ.

Колхоз тэриллиитигэр Андреев Ефремы төһө да үөрэххэ киирдэр, киһи тиийбэт буолан, испииһэккэ киллэрэ сылдьабыт.

Мэхээлэ оройуоҥҥа өлбүтүн эмиэ Кудуга таһааран төрөөбүт алааһыгар Хорбочукааҥҥа көммүппүт. Кини кэнниттэн арааһа Чочунуобускай, онтон Самаайап бириссидээтэллээн көрбүттэрэ. Хочуурап Хабырыыл эмиэ үлэлээн көрөр этэ. Кыайбаккалар уурайан испиттэрэ.

Самаайап Алдаҥҥа киирэ сылдьан итээн тахсыбыта. Эбиэһи ылла диэн расписката баар. Биһиги ШКМ-ҥа үөрэнэ сылдьан тахсан Кудуга колхоһу ревизиялаатыбыт. Ол аата колхоз дохуотун чөкөтөбүт. Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри суоту тарт да тарт. Ол кэмҥэ счетоводтара Харах Барылаан. Сыыһата-халтыта сүрдээх элбэх.

Мунньахха Самаайап итэҕэһэ арыллыбытыгар:

&amp;mdash; Ити кэннэ үлэлээбэппин, &amp;mdash; диэн аккаастанан кэбиһэр.

=== Оскуола. === 
Испии Кудуга турбут дьиэтэ колхозка барбыта. Онно оскуоланы аспыттара. Бастакы кылааска Данилов Василий Романович диэн сахалыы хоп курдук билэр нуучча киһитэ үөрэппитэ. Учууталбыт кылааска чээйдээн күдээритэ олорон үөрэтээччи. Эт да сиир, көбүөрдээх алаадьы да сиир. Ол буукубаҕа үөрэтэн дуомнаабыта, букатын бүтэрбит саҕана кыраны, «барбыт-кэлбит» диэн курдугу суруйар буолбуппут. Оҕонньор «оҕолорум суруйар буолан эрэллэр» диэн үөрэр этэ.

&amp;mdash; Бүгүн уруһуй уруога. Уруһуйдуур диэн хайдаҕын билиэхпит. Бу кинигэҕэ киһи уруһуйа баар. Дьэ, маны үтүгүннэрэн уруһуйдааҥ.
Биһиги уруһуйдаан барабыт. Сорохторбут син маарыҥнаталлар.

Суолбутугар Хаппараал оҕолорун кытта аргыстаһабыт. Хаппараалтан Такыр уолаттара Тоҥсоо уонна Ылдьаа. Кулун өлбүттэн мин, Испирдиэн уонна Настаа. Настааны Дэниис ойоҕо өй-мэйин иһин сөбүлээбэт, ылбатаҕа. Хата миигин көрдөөбүтүн Испиилээх биэрэн бэрт.

Өссө Хабырыыл, Дьэлиһиэй, Куолай Дэпсэйин уола Хоноһо, Кубайыы Мааркабын уола Саввинов Онтуон аргыстаһаллар.

Айаннаан иһэн суолга олорон бүгүн үөрэппит буукубаларбытын &quot;ким төһө өйдөөбүтүй&quot; диэн хатылыыбыт. Биһигиттэн Саввинов Онтуон билбэлэһэр.

Кылааспытыгар бас-көс киһибит Чаалаха уола Ульянов Тэриэн.

Иккис кылааска үөрэнэрбитигэр учууталбыт Осипов диэн боллойбут Сунтаар киһитэ этэ. Били урукку учууталбыт уруһуйдаппыт киһитин &quot;бу норуот учуутала, сирдьитэ Ленин мэтириэтэ буолар&quot; диэн соһуппута. Ол ону билэн арай учуутал Даниловтан кэлэйбиппит даҕаны, &quot;хаһан сатаан уруһуйдуу үөрэммит оҕолорго Ленини уруһуйдатар&quot; диэн. Кэлин билбиппит Данилов уруккута Бүлүү аҕабыта эбит.

Дэниис ойоҕун өлөрбүтүн кэннэ, Осипов Дэниистэн куттанан баран хаалбыта. Дэниис ойоҕун Осиповка күнүүлээбит этэ.

Үһүс кылааска Тараяров Василий Георгиевич үөрэппитэ. Кини оскуола аан дьиэтигэр олорбута. Бу киһи Бүлүүттэн испиир ылан арыгылаан нэдиэлэни быһа итирэн хаалар. Онон туох баар кылааһы барытын Үстүүн уола үөрэтэр буолбута. Тиит Харааччын кыыһа Аана эмиэ учууталлаан көрбүтэ. Өр үлэлээбэккэ сыл аҥарыттан уурайбыта.

Били Данилов аҕабыт уола Коля эмиэ бастакы кылаастары үөрэтэн иһэн сүтэн хаалбыта.

Куду оскуолаларын Трофим Устинович нэһилиэнньэ күүһүнэн туттарбыта.

Хомсомуолта киирбиппэр Испиилээх сэттэбин ылбыттара: «Бассабыыктар ойохторо буолаары гынныҥ дуо?». Үөрэнэ сырыттахпына, саас, учууталым эттэ: «Мэхээлэҕэ тахса сырыт»,&amp;mdash; диэн. Онно Мэхээлэ эттэ: «Ити Сааба ата тиэргэҥҥэ күүлэ баҕанатыгар бааллан турар. Дьиэҕэр бараҥҥын таҥаскын ылан Саабалаахха көс. Эн билигин хомсомуоллааххын, холкуостааххын, туһунан киһигин, онон мөҥөллөрө, тыыталлара сатаммат. Алыкайынан быһа бараар, манан эргийээйэҕин».

Онон мин Ньолбо Саабалаахха көһөн хаалбытым.

Комсомолга киирэн баран төннөн иһэн, Бахымахтаҕа кэлиэхпитигэр диэри тоҥнубут. Били ырыабыт-тойукпут хаптайда. Арай Сардырдар эрэ уоттара кылайар. Биһиги үөрдүбүт.

&amp;mdash; Хата бу ыалга иттэн ааспаппыт дуо?

&amp;mdash; Кырдьык, сылдьан иттэн, чэйдээн ааһыахха. Аттарбытын баайан, кырыалаабыт маарыҥнаттыбыт, ааны тоҥсуйдубут. Онуоха дьиэ иһигэр оҕус харсан эрэрин курдук тыас тилигирии түстэ.

&amp;mdash; Охсуһан эрэллэр дуу? 

Родион эттэ:

&amp;mdash; Суох, охсуһуу тыаһа буолбатах, арааһа хаартыһыттар бааллар быһыылаах.

Ааннарын кэмниэ-кэнэҕэс астылар. Сардыр ойоҕо оһоҕун оттоору турар.

&amp;mdash; Ээ, бэйэбит оҕолорбут сылдьаллар эбит дуу. Хата, тоойдоруом, хомсомуолга киирдигит дуо?

&amp;mdash; Киирэн.

Онтон ороннор анныларыттан, хотон иһиттэн саспыт дьоннор:

&amp;mdash; Бу оҕолор сылдьаллар эбит дуу, хата киһини куттаатылар,&amp;mdash; дии-дии тахсан кэллилэр. 

Ону кэлин Родион эппитэ:

&amp;mdash; Итиччэ тахсан биэрбит дьону тутаахтаабатыбыт ээ! Родион комсомолга киирбиппит кэннэ эппитэ:

&amp;mdash; Дьэ, оҕолор, уонна мэниктээбэккит. Комсомол буолуу диэн сүрдээх эппиэттээх дьыала. Туох итэҕэһи көрдүбүт да, ону утары охсуһуохтаахпыт.

=== Биһиги кылааспытыгар үөрэммит оҕолор. === 
Барыта сүүрбэ оҕо: Ульянов Терентий (Чаалаха уола),  Михайлов Родион Ефимович, Михайлова Агафья Ефимовна, Кузьмин Антон, Карадчин Спиридон Спиридонович, Карадчин Георгий Титович – врач, Лазарев Елисей Гаврильевич &amp;mdash; колхоз председателэ, Лазарев Гаврил Гаврильевич, Николаев Егор Терентьевич (Чочу Тэриэнин уола), Саввинов Илья (Такыр уола, бухгалтер буолбута), Такыр уола Тоҥсоо. (Кулаактааһын, земпередел саҕана активнай кыттыыны ылбыта, дьөппөҥкөлөөн сүрдээх киһи этэ, сөтөл буолан өлбүтэ), Мохордоонобо Биэрэ. (ШКМ-ҥа үөрэнэн иһэн ыалдьан өлбүтэ.), Мордовская Настаа (Нэккэлэр диэн оҕонньордоох эмээхсин сиэннэрэ), Карадчина Настаа Денисовна, Карадчина Варвара Тимофеевна, Николаева Александра Терентьевна. (Чочу Тэриэнин кыыһа. Кэлин балыыһаҕа санитаркалыы сылдьыбыта.), Харах Барылаан, Давыдов Афанасий Афанасьевич, Хоноһо &amp;mdash; Куолай Дэпсэйин уола, Саввинов Антон &amp;mdash; Кубайыы Мааркабын уола.

=== Комсомол. === 
Арааһа, тоҕус сааспар үөрэнэ барбытым. Оскуолаҕа бастакы сыл үөрэнэрбэр мин эрэ торбос ыстааннаахпын, торбос сонноохпун. Хата, олох да кыһаллыбаппын. Кудуга төрдүс кылааһы бүтэрбитим. Учууталбыт Петров Трофим Устинович диэн эдэр киһи, төрдө Өргүөт этэ. Кини Самаайап Мааркаптаахха аһаан олорбута. Мааркап ойоҕо, уруккута Хордур ойоҕо, оскуола остуораһа этэ. Мааркап дьиэ таһыгар үлэлиир буолар этэ.

Мин оскуолаҕа сылдьыам инниттэн ынах ыыр буоламмын, оскуолаҕа да үөрэннэрбин 15 ынахпын ыан, саахпын күрдьэн таһааран балбаахтаан бүтэрэн баран оскуолабар барабын. Эмээхсин үөрэнэрбин абааһы көрөр:

&amp;mdash; Мин үөрэҕэ суохпун да аҕа баһын тосту олордум. Кыыс оҕо баҕас эмиэ тугуҥ үөрэҕэй-тайматай. Хата баай киһиэхэ эргэ биэриэхпит, кимнээҕэр ордук байан-тайан олоруоҥ.

Киэһэ уруок ааҕаары гыннахпына эмээхсин уоту былдьаан ылар. Оччоҕуна ынах дьиэтигэр тахсан көмүлүөккэ хатырык оттон, онно кинигэбитин кыһыйа көрөн, ааҕа сатыы олордохпутуна саала дьиэттэн киһи киирэн:

&amp;mdash; Маһы оттубат үһүгүт. Утуйар үһүгүт. &amp;mdash; диир. Уруокпутун ааҕан бүттэхпит ол.

Бастакы кылааска тарбыйах сонноох, тарбыйах ыстааннаах үөрэнэрбинэн киирэннэр Бууту оройуоҥҥа ханнык эрэ мунньахха кириитикэлээбиттэр. Дьэ, онтон уордайан, Буут быраабаттан тахсан, дьиэтигэр ийэтин сырбаппытынан киирбитэ:

&amp;mdash; Мин ити кыыска ыыппыт таҥаспын сиэбитиҥ дуо? Таҥаһынан аһыыр буолбутуҥ дуо?! Кыыһы сиэбиккин да ситэри сиэ! Аны киһини сиэ! &amp;mdash; диэн үөгүлүү-үөгүлүү миигин ийэтигэр утары анньар. Мин ол үлүгэрдээхтэн куота сатыыбын.

Онон иккис кылааска үчүгэйдик таҥнан үөрэнэр буолбутум. Ол гынан баран ынахпын ыы сылдьабын. Ыы олорон ынах анныгар утуйан хаалбыт буолабын. Ону дьахталлар баттахпыттан үргээн уһугуннараллар. Үөрэниэхпин баҕарарым сүр.

Оскуолаҕа Испии уола Испирдиэнниин аргыстаһабын.

Төрдүс кылааска үөрэнэ сылдьан 1931 сыллаахха комсомолга киирбиппит. 18 оҕоттон 14 ылбыттара.

Үс-хас атынан оройуоҥҥа киирбиппит. Киирэрбитигэр аны «хомсомуолга ылыахтара суоҕа» диэн сүрдээҕин кыбыстабыт. Кими саарбаҕа суох ылыахтарын сөбүй диэн таайа сатыыбыт. Родион: «Балбаара батараак, онон ылыахтара», &amp;mdash; диир.

Онно үөрэхтэригэр мөлтөхтөр диэн Харах Барылааны уонна Хордур уола Түмэппийи, били Мааркап ойоҕун уолун ылбатахтара. Комсомол секретара Васильев Митрофан (Кэнтик киһитэ) «тыа оҕолоро» диэн элбэх боппуруоһу бэрдэрбэтэҕэ. Төннөрбүтүгэр үксүбүт комсомолга киирбит буолан, үөрүү-көтүү, ырыа-тойук бөҕө буолан айаннаабыппыт. Сыарҕаҕа олорон оһоохойбут диэн, иҥин диэн. Комсомолга киирэрбитин учууталбыт Трофим Устинович агитациялаабыта.

Комсомол чилиэннэрин манныктары өйдүүбүн: Давыдов Афанасий,  Михайлов Родион, Михайлова Агафия, Лазарев Елисей, Мохордоонобо Биэрэ.

Дэниис ииппит кыыһа Настаа Аржакова мөлтөх комсомолка этэ &amp;mdash; үөрэҕи ылбат, саатар комсомольскай билиэтин сүтэрэн кээспитэ.

''Карадчина Варвара Тимофеевна ахтыыта''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>iy1m6bah0jvdjm0yfs94asd3xqtsknn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)/III чааһа СЭБИЭСКЭЙ БЫЛААС ТУРУГУРУУТА, ХОЛКУОСТААҺЫН/Иванов Мааркап ахтыыта</title>
    <ns>0</ns>
    <id>982</id>
    <revision>
      <id>7487</id>
      <parentid>4727</parentid>
      <timestamp>2022-08-07T11:09:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>1832</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10324" xml:space="preserve">== Иванов Мааркап ахтыыта ==
Дабыыдап   Сааба   Билиилээххэ   холкуос бириссидээтэлинэн үлэлии сылдьан манна Кудуга тахсан холкуос тэрийбитэ. Уус баҕайы тыллаах киһи «бары табаарыстаһыаҕыҥ» диэн дьону барытын итэҕэтэн, үмүрүччү тардан холкуос тэрийбитэ. Эдэр баҕайы киһи сөтөл буолан өлөн хаалбытын аһыйаннар Кудулар Дабыыдап диэн аат ылыммыттара. Өлбүтүн кэннэ Хорбочукааҥҥа көмүллүбүтэ.

Супту уола Үрэллэ. Үрэллэ кыыһа Григорьева этэ. Супту улахан уола Ньукууска. Ньукууска уола улахан үөрэхтээх киһи. Москваҕа олорор. Ньукууска кулаак буола сылдьыбыта.

Ньукууска ойоҕун Ахталба (Яковлев) таһыйан турар. Онон ол дьахтар иирбит. Супту Бытыа уола. Ньукууска Намтан ойох ылан бурдук эргинэн Улгумдаҕа олорбута байан. Куолаһын үҥсэн ылбыта. Ахталба Бытыа дьахтарга оҥорбут уола. Ахталбаны Киргиэлэй (Күндэлииргэ олорбут) ииппитэ. Ахталбаны Адьырҕа ойоҕор Бытыа оҥорбут. Киргиэлэйгэ биэрбиттэр. Бытыа аҕата Сылла (Улгумдаҕа) кинээстээн олорбута. Устунан Бытыа кинээстээн олорбута.
Ахталба туой боломуочунай, холкуос олоҕун тэрийэр ааттаах. Корякин Филипп райсовет тэбэрдии гынан таһаарар.

Ньукууска уонна Буут «Холбос» тэрилтэтэ «Салҕабыл» диэн баар этэ. Онно үлэлиир этилэр. Ол-бу сээкэй табаар, мал-сал, сэппэрээтэр, сылабаар иэскэ атыылыыллар. Ону үчүгэйин бэриккэ ылан биэрэр идэлээхтэр. Мин быраабаҕа киирэ сырыттахпына Буут миигин:

&amp;mdash; Хайа бүгүн тахсаҕын дуо? Оччоҕуна киэһэ кэлээр, &amp;mdash; диэтэ.

Мин кэллим. Бу сатанаҥ үчүгэй табаары бэйэтигэр дэлби эринэн баран сонун кэтэн кээстэ. Сыарҕалаах акка олорон иккиэн кини дьоно Испии Харааччыннаах олохторугар «Кулун өлбүккэ» кэллибит. Онно кэлэн аҕалбыт табаарын ийэтигэр биэрдэ. Испии Харааччын үлэһиттэрэ Ньурбаттан аҕалар үлүйэн хаалбыт бурдугунан оҥорбут хааһыларын сииллэр. Ону Буут үлэһиттэргэ киирэн хаамыталыыр. «Пахай да, маннык аһылыгы аһыыгыт дуо?» диэн сөҕөр-махтайар. Ону 
Хордур диэн Испии хамначчытта:

&amp;mdash; Өлбөт иннигэр, тыын көмүскэлигэр итини сиэбэккэ уонна туту сиэхпитий? Ийэҕэр этэн үчүгэй аста тэрийтэр ээ, &amp;mdash; диир.

Буут дьиэтигэр киирэн аһыы олорон ийэтигэр:

&amp;mdash; Ити хамначчыттар ыт да аһаабат аһын аһаан сылдьар эбиттэр. Сүрэ да бэрт, &amp;mdash; диэн сэмэлиир.

&amp;mdash; Биһиги эн курдук үөрэхтээх буолан утуйан турдахпыт аайы харчы кэлэн испэт. Кыахтаах киһи эн аһаттаҕыҥ дии! &amp;mdash; диэн саба саҥаран кэбиһэр.

Буут ол «Салҕабылга» үлэлии сылдьан дьиэ туттарбыта. Үөрэхтээх киһи туох былаас иһэрин билэр буолан ону оскуола буоллун диэн былааска бэлэхтээбит этэ. Сэрии иннигэр НКВД диэн баар этэ. Онно хобуоччунан үлэлээн бэрт элбэх киһини өлөртөрбүтэ. Кэлин киһи барыта куттанар киһитэ буолбута.

Салҕабыл диэн киһиэхэ иэс-эҥин биэрэр этэ. Сэппэрээтэр эҥин кэлбитэ. Ону ылаллар этэ. Улахан үчүгэй сэппэрээтэри чэҥкир бэлэх иһин баай кыанар дьоҥҥо биэрэр этилэр, бу Ньукууска уонна Буут.

Тиит Харааччын былыргыга үөрэхтээх (3 кылаас) киһи. Кини бу Кудуга олорбута. Кини дьиэтэ оскуола буолан туран дэриэбинэҕэ киирбитэ. Петров (Үстүүн уола) Тэрэппиин учуутал Кудуга эрдэҕинэ салҕаппыта. Хамначчыттар дьиэлэрэ туспа «кыра дьиэ» судургу ампаар дьиэ. Ити арыы собуотуттан Хомустаах диэки өттүгэр турбута. Ол Тиит дьиэтин таһа. Тиит дьиэтэ билиҥҥи лааппы анараа өттүгэр турбута. Хамначчыта аҕыйах. Икки ынах сааҕа күрдьээччилээх, олор ыыллар даҕаны. От тиэйэр икки хас киһи. Икки хас сылгыһыттаахтар. Киргиэлэй Аржаков аҕата Самыыкка киниэхэ сылгыһыт этэ. Этиэх иннинэ эппит, халлыгыраабыт баҕайы. Чомуйан Халҕанньах уола Тайыла. Самыыкка аҕата Ньолбо Бүөтүр. Улахан модьу оҕонньор. Испии оҕонньор монньоҕо. Кинилэр тугу соруйдулар да онно сылдьар. Оннук киһи кэлин кулаак кутуруга аатырар. Ньолбо кулаактары көмүскүүр этэ. Испирдиэн, Сааба (Ньолбо уолаттара) баайдары кириитикэлииллэр. Ону Ньолбо: «Сааппат сирэйдээхтэр! Аһаабыт иһиккитигэр хотуолуугут!» &amp;mdash; дии турар буолар. Киктэхтэрин аайы Самаайап кириитикэлээн тамыргыыр этэ. Ону Ньолбо:

«Шааппаккын даҕаны! Харааччыттан иитиллэ-иитиллэҕин!»

Тиит сылгытынан Испииттэн ордук ынаҕа тиийбэт.

=== Дабыыдап. === 
Дабыыдап Сааба Батаакапка хамнаска сылдьыбыт. Холкуостааһын буолбутугар Билиилээххэ олоҕурбут, арааһа, «Бартыһаан» диэн холкуоска чилиэнинэн сылдьыбыт. Онтон Кудуга холкуос тэриллиитигэр Кудулар кинини биристээтэл талбыттар. Сотору ыалдьан өлбүтэ. Оччоҕо ыал олох киирбэт этэ.

Кудуга лааппыга киирэбит. Онно табаарыһым Дабыыдап Сааба уонна Ньолбо Саабата «биһиэхэ холкуоска кэл да кэл» диэн кучуйаллар. Онтон булан баран арахпатаҕым.

Икки Саабаны кытта Даалыгырга көмүскэ сылдьыбыппыт. Ону атыыһыттар тэрийэллэр. Кинилэртэн ас-табаар ылан үлэлиибит. Онно биһиги кыра уолаттарбыт. Өргүөт улаҕатыгар былыргы Хапсыкы олоҕуттан Хатырык диэн үрэх Тоҥуоҕа киирэр. Кыра таас үрэх.

Дабыыдап Сааба аатынан ити Куду ааттаммыта. Кинини холкуоһу олохтообута, баайы кытта охсуспута диэн дьон аһыйар киһитэ этэ. Кырдаҥаалар тоҕус үйэ тухары эһэҕитин-аҕаҕытын баттаан олорбуттара, онон кулаактаналлара сөп диэн Сааба куолулуур этэ.

Сааба син айахтаах киһи этэ. Ол гынан баран улахан билиитэ суох киһи.

Оччоҕо сир кылааһынан. Кинилэр түүлэһэн дьон кылааһын атыылаһаллара. Онон нэһилиэк үчүгэй сирин кинилэр оттууллар. «Биэс оҕо кылааһын биэрэбит» диэн кэпсэтэн чэй, табаах, табаар, бурдук ыһаллар.

Сайтаан диэн баар этэ. Ол биир эрэ кылаас сири оттонор. Биир ынаҕын толооннору эҥин оттоон кыстатар. Ойоҕо хоһууна бэрт. Күҥҥэ дэһээтинэни мунньан иһэр баайдарга. Онно биир дэһээтинэҕэ биэс солкуобайы аахсаллар. Ол сэбиэскэй буолан эрдэҕинэ. Саамай былыргыга олох чэпчэки. 
Самаакыны Кучурук диэн эмээхсин уола дииллэр этэ. Сайтаан аҕата Марсаха диэн ынах туттар эҥин ойуун. Марсаха олоҕо Халбаакы Харбалааҕа. Чөлөппөөн Хоро киһитэ.

''И. Шамаев суруйуута''

[[Категория:Үөдүгэй бэҕэһээ уонна бүгүн (Шамаев И.И.)]]</text>
      <sha1>dbvu3ae99bklmz0yvdq8696g8kd09m9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:MdsShakil/header</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1836</id>
    <revision>
      <id>7476</id>
      <timestamp>2022-08-06T16:43:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>create header for talk page ([[m:Synchbot|requested by MdsShakil]])</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="952" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;display: flex; flex-wrap: wrap; justify-content: center; align-items: center; margin: 16px 0; border: 1px solid #aaaaaa;&quot;&gt;
  &lt;div style=&quot;padding: 12px;&quot;&gt;[[File:Circle-icons-megaphone.svg|75px|link=[[m:User_talk:MdsShakil]]]]&lt;/div&gt;
  &lt;div style=&quot;flex: 1; padding: 12px; background-color: #dddddd; color: #555555;&quot;&gt;
    &lt;div style=&quot;font-weight: bold; font-size: 150%; color: red; font-family: 'Comic Sans MS'&quot;&gt;Welcome to my talk page!&lt;/div&gt;
    &lt;div style=&quot;max-width: 700px&quot;&gt;Hey! I am Shakil Hosen. I patrol many projects, and where I don't know the language I only act in cases of serious vandalism. If you think I have done anything wrong, feel free to [[m:User talk:MdsShakil|message me]] on Meta wiki. If you don't like that you can leave me messages here too, but since I do not watch all of my talk pages, your message might not get a timely response. Thanks! [[File:Face-smile.svg|18px|link=[[m:User:MdsShakil]]]]&lt;/div&gt;
  &lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>6ns6eellkw7iqc4yteyjnszfjmo2yio</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кыттааччы ырытыыта:MdsShakil</title>
    <ns>3</ns>
    <id>1837</id>
    <revision>
      <id>7477</id>
      <timestamp>2022-08-06T18:12:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Pathoschild</username>
        <id>136</id>
      </contributor>
      <comment>add talk page header ([[m:Synchbot|requested by MdsShakil]])</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30" xml:space="preserve">{{User talk:MdsShakil/header}}</text>
      <sha1>tbo8m2n1p4y1shpmyu07h1k0g9pq65d</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>